تفسیر سوره‌ی نحل آیه‌ی 111-90

سوره‌ی نحل آیه‌ی 111-90

إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (٩٠) وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ وَلا تَنْقُضُوا الأیْمَانَ بَعْدَ تَوْکِیدِهَا وَقَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ (٩١) وَلا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکَاثًا تَتَّخِذُونَ أَیْمَانَکُمْ دَخَلا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبَى مِنْ أُمَّةٍ إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَلَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (٩٢) وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٩٣) وَلا تَتَّخِذُوا أَیْمَانَکُمْ دَخَلا بَیْنَکُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا وَتَذُوقُوا السُّوءَ بِمَا صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَلَکُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ (٩٤) وَلا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِیلا إِنَّمَا عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (٩٥) مَا عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (٩٦) مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (٩٧) فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ (٩٨) إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (٩٩) إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ (١٠٠) وَإِذَا بَدَّلْنَا آیَةً مَکَانَ آیَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا یُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (١٠١) قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ (١٠٢) وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ (١٠٣) إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ لا یَهْدِیهِمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (١٠٤) إِنَّمَا یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْکَاذِبُونَ (١٠٥) مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمَانِهِ إِلا مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإیمَانِ وَلَکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْرًا فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ (١٠٦) ذَلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا عَلَى الآخِرَةِ وَأَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ (١٠٧) أُولَئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ (١٠٨) لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرُونَ (١٠٩) ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (١١٠) یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَا وَتُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ (١١١)

درس  گذشته  با  این  فرموده  خداوند  بزرگوار  به  پایان  آمد:

(وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ).

ما  این  کتاب  (‌آسمانی‌)  را  بر  تو  نازل  کرده‌ایم  که  بیانگر  همه  چیز  (‌امور  دین  مورد  نیاز  مردم‌)  و  وسیله  هدایت  و  مایه  رحمت  و  مژده‌رسان  مسلمانان  (‌به  نعمت  جاویدان  یزدان‌)  است‌.

در  این  درس  هم  توضیح  برخی  از  چیزهائی  است‌که  در  همچون  کتابی  است‌،  از  قبیل‌:  بیانگری‌،  هدایت‌،  رحمت  و  بشارت.  در  آن  امر  به  دادگری‌،  نیکوکاری‌،  انجام  حق  خویشاوندی  درباره  خویشاوندان‌،  وفاء  به  عهد،  و  نهی  از  شکستن  سوگندها  پس  از  سوگند  خوردنها  با  تاکید  هرچه  بیشتر  است  ...  همه  اینها  از  اصول  و  ارکان  بنیادینی  است‌که  این‌کتاب  آنها  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌.

در  این  درس  همچنین  بیان  سزا  و  جزای  عهدشکنی‌،  و  سوگندها  را  وسیله‌گول  زدن  و  گمراه‌کردن  نمودن  است  که  عذاب  بزرگ  است‌.  همچنین  مژده  به‌کسانی  است‌که  شکیبائی  ورزیده  و  شکیبائی  می‌ورزند،  و  بدیشان  اعلام  می‌گردد  که  پاداش  کارهای  خوبی  که  می‌کرده‌اند  به  نیکوترین  وجه  داده  می‌شود،  و  کارهای  خوب  و  خوبتر  و  خوبترین  آنان  همه  خوبترین  بشمار  می‌آید  و  خوبترین  پاداش  به  همه  اعمالشان  تعلق  می‌گیرد!

آن‌گاه  یکی  از  آداب  و  رسوم  قرائت  این‌کتاب  ذکر  می‌شودکه  گفتن  اعوذبالله  من الشیطان  آلرجیم  در  آغاز  شروع  قرآن  برای  طرد شبح  شیطان  از  مجلس  قرآن  مجید  است‌.  همچنین  برخی  از  سخنان  ناروای  مشرکان  درباره  این‌کتاب  یزدان  بیان  می‌گردد.  بعضی  از  مشرکان  می‌گویند:  پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم  خودش  این‌کتاب  را  تهیه  دیده  است  و  آن  را  به  خدا  نسبت  می‌دهد.  برخی  نیز  می‌گویند:  یک  جوان‌غیرعرب  این‌قرآن  رابدو  می‌آموزد!..

در  پایان  درس  جزا  و  سزای‌کسی  بیان  می‌کرددکه  پس  از  ایمان  آوردن‌کفر  را  برمی‏گزیند،  و  ازکسی  سخن  می‌رودکه  وادار  به‌کفر  می‌شود،  ولی  دل  او  در  پناه  ایان  آزمیده  است  و  بر  ایمان  استوارگردیده  است‌.  از  کسانی  هم  سخن  می‌رودکه  آنان  را  وادار  به  برگشت  از  دین  می‌کنند  و  ایشان  راه  هجرت  درپیش  می‌گیرند  و  به  جهاد  می‌پردازند  و  شکیبائی  می‌ورزند  ...  همه انتها  بیان،  هدایت‌،  رحمت‌،  و  بشارت  برای  مسلمانان  است‌.

*

(إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ

وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ وَلا تَنْقُضُوا الأیْمَانَ بَعْدَ تَوْکِیدِهَا وَقَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ وَلا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکَاثًا تَتَّخِذُونَ أَیْمَانَکُمْ دَخَلا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبَى مِنْ أُمَّةٍ إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَلَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

خداوند  به  دادگری  و  نیکوکاری  و  نیز  بخشش  به  نزدیکان  دستور  می‌دهد،  و  از  ارتکاب  گناهان  بزرگ  (‌چون  شرک  و  زنا)  و  انجام  کارهای  ناشایست  (‌ناسازگار  با  فطرت  و  عقل  سلیم‌)  و  دست‌درازی  و  ستمگری  نهی  می‌کند.  خداوند  شما  را  اندرز  می‌دهد  تا  این  که  پند  گیرید  (‌و  با  رعایت  اصول  سه  گانه  عدل  و  احسان  و  ایتاء  ذی‌القربی‌،  و  مبارزه با  انحرافات  سه‌گانه  فحشاء  و  منکر  و  بغی‌،  دنیائی  آباد  و  آرام  و  خالی  از  هرگونه  بدبختی  و  تباهی  بسازید)‌.  به  پیمان  خدا  (‌که  با  همدیگر  می‌بندید)  وفا  کنید،  هرگاه  که  بستید،  و  سوگندها  را  پس  از  تاکید  (‌آنها  با  قسم  به  نام  و  ذات  خدا)  نشکنید،  در  حالی  که  خدای  را  آگاه  و  گواه  (‌بر  معامله  و  وفای  به  عهد)  خود  گرفته‌اید  بی‏گمان  خدا  می‌داند  آنچه  را  که  می‌کنید  (‌و  پاداش  و  پادافره  کردارتان  را  می‌دهد)‌.  شما  (‌که  با  پیمان  بستن  به  نام  خدا  تعهدی  را  می‌پذیرید،  به  عهد  خود  وفا  کنید  و)  همانند  آن  زنی  نباشید  که  (‌به  سبب  دیوانگی،  پشمهای‌)  رشته خود  را  بعد  از  تابیدن‌،  از  هم  وا  می‌کرد.  شما  نباید  به  خاطر  (‌ملاحظه  این  و  آن  و)  این  که  گروهی،  جمعیتشان  از  گروه  دیگری  بشتر  است‌،  (‌پیمانها  و)  سوگندهای  خود  را  (‌بشکنید  و  آن  را)  وسیله  خیانت  و  تقلب  و  فساد  قرار  دهید،  (‌آگاه  باشید  که‌)  خداوند  با  امر  به  وفای  به  عهد،  شما  را  مورد  آزمایش  قرار  می‌دهد،  و  (‌خداوند  نتیجه  این  آزمایش  و)  آنچه  را  در  آن  اختلاف  می‌ورزیده‌اید  در  روز  قیامت  برای  شما  آشکار  می‌سازد  (‌و  پرده  از  اسرار  دلها  برمی‌دارد)‌‌.اگرخدامی‌خواست  شماراملت  واحدی  می‌کرد  (‌و  در  جنس  و  رنگ  و  استعداد  و  ایمان  فرقی  نمی‌داشتید  و  همچون  فرشتگان  راهی  را  به  اجبار  درپیش  میگرفتید  و  از  خود  اختیاری  نمی‌داشتید.  امّا  خدا  خواست  که  شما  را  متفاوت  بیافریند  و  آزاد  بگذارد  تا  با  اختیار  خود  کارهای  نیک  یا  بد  بکنید  و  مستوجب  بهشت  یا  دوزخ  بشوید)‌.  لیکن  (‌بدانید  که  در  هر  حال  از  حیطه  قدرت  خدا  خارج  نیستید،  و)  هرکه  را  بخواهد  گمراه  می‌نماید  و  هرکه  را  بخواهد  هدایت  عطاء  می‌فرماید  (‌امّا  برابر  قوانین  و  سنن  الهی‌.  لذا  این  هدایت  و  اضلال‌،  هرگز  سلب  مسوولیت  از  شما  نمی‌کند)  و  به‌طور  قطع  در  برابر  کارهائی  که  می‌کنید  (‌مسوولید  و)  از  شما  بازخواست  می‌شود.

این‌کتاب  آمده  است  تا  ملتی  را  پدید  آورد  و  جامعه‌ای  را  نظم  و  نظام  بخشد،‌گذشته  ازاینها  تا  جهانی  را  بیافریند  و  نظام  و  سیستمی  را  پابرجا  دارد.  این‌کتاب  آمده  است  تا  یک  دعوت  حهانی  انسانی  باشد،  دعوتی  که  در  آن  جانبداری  و  تعصّب  قبیله‌ای  یا  ملتی  و  یا  نژادی  نباشد.  بلکه  خویشاوندی  و  پیوستگی  و  نژادگرائی  و  جانبداری،  تنها  عقیده  است  و  فقط  از  عقیده  است بدین  خاطر  است‌که  این‌کتاب  اصول  و  ارکانی  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  است  که  پیوند  گروه  وگروه‌ها،  و  اطمینان  افراد  و  ملتها،  و  اعتماد  به  معاملات  و  وعده‌ها  و  پیمانها  را  برقرار  و  پایدار  می‌نماید:

این  کتاب  «‌عدالت‌«  را  به  ارمغان  آورده  است‌،  عدالتی  که  برای  هر  فردی  و  برای  هرگروهی  و  برای  هر  قومی  قانونی  و  قاعده  ثابتی  را  برای  رفتار  و  سازگاری  با  یکدیگر  تضمین  می‌کند،  قانون  و  قاعده‌ای  را  که  با  آرزوها  و  خواستهای  این  و  آن  بدین‌سو  و  بدان‌سو  نمی‌گراید،  و  متاثر  از  دوستی  و  دشمنانگی  اینان  و  آنان  نمی‌شود،  و  برای  همگامی  با  خویشی  و  خویشاوندی‌،  و  برای  جانبداری  از  ثروتمندی  و  تهید‌ستی‌،  و  برای  هواداری  از  قوت  و  ضعف‌،  از  راستای  راه‌کج  و  منحرف  نمی‌گردد.  بلکه  راه  خود  را  درپیش  می‌گیرد،  و  با  پیمانه  یگانه‌ای  برای  همگان  می‌پیماید،  و  با  ترازوی  یگانه‌ای  برای  همگان  وزن  می‌نماید  و  برمی‌کشد  و  می‌سنجد.  در  کنار  عدالت  «‌نیکو‌کاری» رقم  خورده  است  که  با  لطافتی  که  دارد  تندی  و  تیزی  عدالت  برنده  قاطلعانه  را  لطافت  و  ظرافت  می‌بخشد،  و  در  را  باز  می‌گذارد  برای  هر  کس‌که  بخواهد  بزرگواری  و  بخشندگی  کند  و  از  بخشی  از  حقوق  خود  صرف  نظر  نماید،  محض  به  دست  آو‌ردن  دلها،  و  بهبودی  سینه‌ها  از  بیماری  کینه‌ها؛  و  در  را  باز  گذارد  برای  کسی  که  می‌خواهد  کاری  بالاتر  از  عدالتی  انجام  دهدکه  بر  او  واجب  است‌،  تا  زخمی  را  مرهم  نهد  و  مداواکند،  و  یا  عظمت  و  فضیلتی  را  به  دست  آورد  و  کسب  کند.

احسان  و  نیکوکاری  مفهوم  و  مدلول  فراخ‌تری  از  این  دارد.  چه  هر  کار  خوبی  احسان و نیکوکاری  است‌.  دستور  به  احسان  و  نیکوکاری  مشتمل  هر  نوع‌کاری  و  هرگونه  رفتار  و  سازگاری  با  همدیگر  می‌گردد.  سراسر  محیط  زندگی  را  فرامی‌گیرد،  چه  در  پیوندهای  بنده  با  پروردگارش‌،  و  چه  در  پیوندهای  بنده  با  خانواده‌اش‌،  و  چه  در  پیوندهای  بنده  باگروهی  یاگروه‌هائی  از  مردمان‌،  است‌.  و  چه  در  پیوندهای  بنده  با  جملگی  انسانها.‌[1]

از  جمله  احسان  و  نیکوکاری  «‌بخشش  به  نزدیکان‌«  است‌.  بخشش  به  نزدیکان  با  فرمان  جداگانه  برجسته  گردیده  است  جهت  بزرگداشت  آن  و  تاکید  بر  آن‌.  این  را  هم  بر  جانبدار‌ی  و  هواداری  از  خانواده  بنا  نمی‌سازد،  بلکه  آن  را  بر  اصل  ضمانت  اجتماعی  بنا  می‌دارد،  ضمانت  اجتماعی‌ای  که  اسلام  مطابق  دیدگاه  خود  آن  را  از  محیط  محلی  به  محیط  عمومی  می‌کشاند. ‌[2]

« وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ »

و  از  ارتکاب  گناهان  بزرگ  (‌چون  شرک  و  زنا)  و  انجام  کارهای  ناشایست ناسازگار  با  فطرت  و  عقل  سلیم‌)  و  دست‌درازی  و  ستمگری  نهی  می‌کند.

فحشاء‌:  هرگونه  کار  بسیار  ناشایست  و  نابایستی  را  می‌گویند  که  از  حد  و  حدود  خود  بگذرد.  از  میان  کارهای  ناشایست  و  نابایست‌،  فحشاء  به  زنا  اختصاص  داده  شده  است‌که  تجاوز  به  ناموس  و  آبرو  است‌.  چون  در  زنا  تجاوز  و  تعدّی  آشکار  است‌،  و  حتی  زنا  مجسمه  تجاوز  و  تعدّی  بشمار  است‌.

منکر:  هرگونه‌کاری  را  می‌گویند که  فطرت آن  را  انکار  می‌کند  و  نمی‌پسندد،  و  بدین  جهت  شریعت  هم  آن  را  انکار  می‌کند  و  نمی‌پسندد.  چه  شریعت  اسلام  شریعت  فطرت  است‌.  گاهی  فطرت  منحرف  می‌شود،  ولی  شریعت  ثابت  و  استوار  می‌ماند  و  به  اصل  فطرت  پیش  از  این‌که  منحرف  شود  اشاره  می‌کند  و  توجه  می‌دهد.

بغی‌:  ظلم  و  ستم‌،  و  تعدی  و  تجاوز  از  حق  و حقیقت  و  عدالت  و  دادگری  است‌.

هیچ  جامعه‌ای  ممکن  نیست  با  وجود  فحشاء  و  منکر  و

بغی،  برجا  و  پایدار  بماند.  هیج  جامعه‌ای  نیست  که  فحشاء  با  تمام  معانی  و  مفاهیمی‌که  دارد،  و  منکر  با  تمام‌گول‌زدنها  و  فریبکاریهائی‌که  به  بار  می‌آورد،  و  بغی  با  همه  پیامدهائی‌که  دارد،  در  آن  پخش‌گردد  و  با  این  وجود  دوباره  برجای  بماند.

فطرت  انسان  پس  از  مدت  معینی  بر  ضد  این  عوامل  ویرانگر  به  تکان  درمی‌آید،  نیروی  آنها  به  هر  اندازه  و  مقداری  هم  رسیده  باشد،  و  سرکشان  وگردنکشان  برای  جانبداری  از  آنها  هرچه  بیشتر  نیز  وسائل  و  ابزار  به‌کار  گرفته   باشند.  تاریخ  بشریت  سراسر  آن‌،  نهضتها  و  انقلاب‌ها  و  جنشها  و  شورشهایی  بر  ضد‌نابکاریها  و  پلشتیها  و  ستمکاریها  است‌.  مهم  نیست  اگر  پیمانها  و  دولتهائی  در  دوره‌ای  از  ادوار  و  در  زمانی  از  روزگار  بر  نابکاریها  و  پلشتیها  و  ستمکاریها  استوار  و  برقرار  مانده  و  برجا  و  پابرجاگردیده  است‌.  چه  جنبش  و  شورشی‌که  بر  ضد  آن  درگرفته  است  دلیل  بر  این  است‌که  همچون  پیمانی  یا  همچون  دولتی  عنصری  از  عناصر  غریب  و  بیگانه  برای  پیکره  حیات  بوده  است‌.  این  است‌که  حیات  برای  طردکردن  و  راندن  آن  از  خود  به  حرکت  و  تکان  درمی‌آید،  همان‌گونه‌که  جسم  زنده‌ای  به  حرکت  و  تکان  درمی‌آید  وقتی‌که  چیز  غریب  و  بیگانه‌ای  به  داخل  آن  درمی‌آید.  فرمان  یزدان  به  عدالت  و  احسان‌،  و  نهی  او  از  فحشاء  و  منکر  و  بغی‌،  یعنی  از  پلشتی  و  زشتی  و  ستمکاری‌،  با  فطرت  سالم  موافق  و  سازگار  است‌،  و  فطرت  سالم  را  برای  مقاومت  به  نام  خدا  و  در  راه  خدا  تقویت  می‌کند  و  برمی‌انگیزد٠  بدین  خاطر  است‌که  همچون  پیروی  می‌اید:

(  یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ )‌.

خداوند  شما  را  اندرز  می‌دهد  تا  این  که  پند  گیرید  (‌و  با  رعایت  اصول  سه  گانه  عدل  و  احسان  و  ایتاء  ذی‌القربی‌،  و  مبارزه  با  انحرافات  سه‌گانه  فحشاء  و  منکر  و  بغی‌،  دنیائی  آباد  و  آرام  و  خالی  از  هرگونه  بدبختی  و  تباهی  بسازید)‌.

این  اند‌رزی  برای  یادآوری  است  و  پیام  اصیل  و  راستین  فطرت  را  یادآور  می‌شود  و  تذکر  می‌دهد.

(وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَاهَدْتُمْ وَلا تَنْقُضُوا الأیْمَانَ بَعْدَ تَوْکِیدِهَا وَقَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلا إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ).

به  پیمان  خدا  (‌که  با  همدیگر  می‌بندید)  وفا  کنید  هرگاه  که  بستید،  و  سوگندها  را  پس  از  تاکید  (‌آنها  با  قسم  به  نام  و  ذات  خدا)  نشکنید،  در  حالی  که  خدای  را  آگاه  و  گواه  (‌بر  معامله  و  وفای  به  عهد)  خود  گرفته‌اید.  بی‏گمان  خدا  می‌داند  آنچه  را  که  می‌کنید  (‌و  پاداش  و  پادافره  کردارتان  را  می‌دهد)‌.

وفای  به  عهد  و  پیمان  خدا،  هر  نوع  بیعتی  را  شامل  می‌شودکه  مسلمانان  با  پیغمبر  صلی الله علیه و آله و سلم  بسته‌اند‌،  و  هر  نوع  عهد  و  پیمانی  را  دربر  می‌گیردکه  بر  انجام‌کارهای  نیک  بسته  می‌شود،  و  خدا  بدان  دستور  می‌دهد.  وفای  به  عهد  و  پیمان  ضامن  ماندگاری  عنصر  اعتماد  و  اطمینان  در  معاملات  مردمان  با  یکدیگر  است‌،  و  بدون  همچون  اعتماد  و  اطمینانی  جامعه  برجا  و  ماندگار  نمی‌ماند،  و  بشریت  نیز  استوار  و  برقرار  نخواهد  ماند.  نصّ  قرآنی  همپیمانان  را  شرمنده  می‌سازد  از  این‌که  سوگندها  را  پس  از  تاکید  آنها  بشکنند،  در  حالی‌که  خدای  را  آگاه  وگواه  بر  خودشان  دانسته  وگرفته‌اند،  و  او  را  بر  عهد  و  پیمانشان  حاضر  و  ناظر  دیده‌اند،  و  حضورش  را  برای  وفای  به  عهد  و  پیمان  بس  دیده‌اند.  سپس  روند  قرآنی  ایشان  را  با  یک  تهدید  نهان  بیم  می‌دهد  و  می‌فرماید:

(إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ)  .

قطعاً  یزدان  می‌داند  شما  چه  می‌کنید.

اسلام  در  مساله  وفای  به  عهدها  و  پیمانها  سخت‌گیری  می‌کند  و  هرگز  در  آن  عهد  وگذشت  روا  نمی‌دارد.  چرا  که  عهدها  و  پیمانها  پایه  اعتماد  و  اطمینان  است‌.  پایه‌ای  که  بدون  وجود  آن  رشته  پیوند  مردمان  سست  می‌گردد  و  می‌گسلد.  نصوص  قرآنی  در  اینجا  تنها  به  فرمان  دادن  به  وفای  عهد  و  پیمان‌،  و  نهی  از  شکستن وگسستن  آن‌،  بسنده  نمی‌کند.  بلکه  مثالهائی  را  پیاپی  می‌آورد،  و  پیمان‌شکنی  را  زشت  می‌شمارد،  و  اسباب  و  عللی  را  نفی  می‌کندکه  چه‌بسا  کسانی  آنها  را  برای  توجیه  پیمان‌شکنیهای  خود  مستمسک  قرار  دهند:

(وَلا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکَاثًا تَتَّخِذُونَ أَیْمَانَکُمْ دَخَلا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبَى مِنْ أُمَّةٍ إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَلَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ).

شما  (‌که  با  پیمان  بستن  به  نام  خدا  تعهدی  را  می‌پذیرید،  به  عهد  خود  وفا  کنید  و)  همانند  آن  زنی  نباشید  که  (‌به  سبب  دیوانگی‌،  پشمهای‌)  رشته  خود  را  بعد  از  تابیدن‌،  از  هم  وا  می‌کرد.  شما  نباید  به  خاطر  (‌ملاحظه  این  و  آن  و)  این  که  گروهی  جمعیتشان  از  گروه  دیگری  بیشتر  است‌،  (‌پیمانها  و)  سوگندهای  خود  را  (‌بشکنید  و  آن  را)  وسیله  خیانت  و  تقلب  و  فساد  قرار  دهید.

داستان  کسی  که  عهد  و  پیمان  را  می‌شکند،  به  داستان  زن  نادان  آشفته  حال  سست‌اراده  و  اندیشه‌ای  می‌ماند  که  رشته  خود  را  تاب  می‌دهد  و  سپس  آن  را  وا  می‌کند  و  دیگر  باره  قطعه  قطعه  و  از  هم  باز  شده  به  ترک  آن  می‌گوید  و  درگوشه‌ای  رهایش  می‌سازد!  هر  بند  و  هر  بخشی  از  بندها  و  بخشهای  این  تشبیه  به  تحقیر  و  خوار  داشتن  و  شگفت  زده  کردنی  اشاره  دارد،  و  کار  را  نابسامان  و  پریشان  و  آشفته  برای  جانها  و  دلها  به  تصویر  می‌کشد.  مراد  و  مقصود  این  تشبیه  هم  همین  است‌.  هیچ  انسان  بزرگواری  برای  خود  نمی‌پسنددکه  صفت  او  همچون  صفت  آن  زن  سست‌اراده  آشفته  حال  و  پریشان  خردی  باشدکه  زندگی  خود  را  در  راه  چیزی  صرف  می‌کندکه  هرگز  بدو  سودی  نمی‌رساند  و  بی‌نیازش  نمی‌گرداند.

برخی  از  مردمان  عهدشکنی  را  با  پیغمبر  صلی الله علیه و آله و سلم  برای  خود  جائز  می‌دیدند،  با  استناد  به  این‌که  محمّد  وکسانی  که  با  او  هستند  اندک  و  ضعیف  می‌باشند،  در  صورتی‌که  قریشیان  زیاد  و  نیرومندند.  قرآن  ایشان  را  آگاه  می‌سازد  که  همچون  چیزی  دلیل  نمی‌گرددکه  سوگندهای  خود  را  وسیله  نابکاری  و  نیرنگبازی  سازند  و  از  وفای  به  آنها  سرپیچی  نمایند  و  شانه  خالی‌کنند.

(تَتَّخِذُونَ أَیْمَانَکُمْ دَخَلا بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّةٌ هِیَ أَرْبَى مِنْ أُمَّةٍ).

شما  نباید  به  خاطر  (‌ملاحظه  این  و  آن  و)  این  که  گروهی‌،  جمعیتشان  از  گروه  دیگری  بیشتر  است‌،  (‌پیمانها  و)  سوگندهای  خود  را  (‌بشکنید  و  آن  را)  وسیله  خیانت  و  تقلب  و  فساد  قرار  دهید.

یعنی  به  سبب  این  که‌گروهی  تعدادشان  یا  نیرویشان  از  گروه  دیگری  بیشتر  است‌،  و  یا  برای  صلح  و  ساز  با  ملتی  که  نفرات  و  قدرت  بیشتری  دارند،  سوگندهای  خود  را  بشکنید  و  آن  را  وسیله  خیانت  و  تقلب  و  فساد  قرار  دهید.  از  جمله  مدلول  و  مفهوم  این  نصّ  عهدشکنی  و  پیمان‌شکنی  برای  چیزی  است  که  امروزه  «‌مصلحت  دولت‌«  نامیده  می‌شود  دولتی  با  دولت  دیگری  یا  با  چند  دولت  دیگری  پیمان  می‌بندد.  سپس  آن  را  می‌شکند  و  به  هم  می‌زند  به  سبب  این‌که  دولت  دیگری  یا  چند  دولت  دیگری  را  پیداکرده  اسث‌که  از  لحاظی  داراتر  و  قدرتمندتر  از  دولت  یا  چند  دولت  پیشین  است  و  «مصلحت  دولت‌«  ما  در  این  است‌)  چه  اسلام  همچون  دلیل  و  مجوزی  را  نمی‌پذیرد،  و  قاطعانه  وفای  به  عهد  و  پیمان  را  خواستار  می‌گردد،  و  از  انسانها  مصرانه  می‌خواهد  سوگندها  را  وسیله  خیانت  و  نیرنگ  نسازند.  در  مقابل  این‌،  اسلام  عهد  و  پیمانی  را  و  همکاری  و  همیاری‌ای  را  به  رسمیت  نمی‌شناسدکه  بر  بدی  و  ناپرهیزگاری  استوار  و  برقرار  باشد.  اسلام  اجازه  نمی‌دهد  عهد  و  پیمانی  یا  همکاری  و  همیاری‌ای  برگناه  و  بی‌دینی  و  سرکشی‌،  و  خوردن  و  ضایع  کردن  حقوق  مردمان‌،  و  استثمار  دولتها  و  ملتها،  بسته‌گردد  و  انجام  پذیرد  ...  ساختارگروه  اسلامی‌،  و  ساختار  دولت  اسلامی‌،  بر  همچون  پایه  و  بنیادی  استوار  و  پایدار  گردید،  و  جهان  از  نعمت  اطمینان  و  اعتماد  و  باور  و  پاکی  در  معاملات  فردی  و  دولتی  برخوردار  شد،  در  آن  ایام‌که  زمام  رهبری  بشریت  در  دست  اسلام  بود.

نصّ  قرآنی  در  اینجا  از  انسانها  می‌خواهد  از  همچون  دلیل  و  از  همچون  مجوزی  خویشتن  را  برحذر  دارند،  و  آنان  را  بیدار  و  هوشیار  می‌کندکه  هان  «‌ملتی  از  ملت  دیگری  تعداد  و  قدرت  بیشتری  داشته  باشد»  آزمایش  و  آزمون  خدا  است‌.  با  این  آزمایش  و  آزمون‌،  اراده  و  وفاء  وکرامت  انسانها  را  می‌سنجد  و  می‌خواهد  روشن  شود  که  آدمیزادگان  چه  اندازه  برای  خود  احترام  قائل  هستند  و  از  پیمان‌شکنی  خودداری  می‌ورزند،پیمانی‌که  خدا  را  بر  آن  گواه‌گرفته‌اند:

«إِنَّمَا یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ ‌«‌.

خداوند  با  امر  به  وفای  به  عهد،  شما  را  مورد  آزمایش  قرار  می‌دهد،

آن‌گاه  قرآن  مجید  کار  و  بار  اختلافاتی  راکه  میان  گروهها  و  قومها  درمی‌گیرد  به  خدا  در  روز  قیامت  واگذار  می‌کند  تا  درباره  آن  اختلافات  داوری  فرماید:

«وَلَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ»

و  (‌خداوند  نتیجه  این  آزمایش  و)  آنچه  را  در  آن  اختلاف  می‌ورزیده‌اید،  در  روز  قیامت  برای  شما  آشکار  می‌سازد  (‌و  پرده  از  اسرار  دلها  برمی‌دارد)‌.

قرآن  مجید  بدین  وسیله  دیباچه‌ای  را  تهیه  می‌بیند  برای  خشنودگرداندن  دلها  و  درونها  از  وفای  به  عهدها  و  پیمانهائی‌که  می‌بندند  حتی  باکسانی‌که  در  رای  و  عقیده  با  ایشان  مخالف  هستند:

(  وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

اگر  خدا  می‌خواست  شما  را  ملت  واحدی  می‌کرد  (‌و  در  جنس  و  رنگ  و  استعداد  و  ایمان  فرقی  نمی‌داشتید  و  همچون  فرشتگان  راهی  را  به  اجبار  درپیش  می‌گرفتید  و  ار  خود  اختیاری  نمی‌داشتید.  امّا  خدا  خواست  که  شما  را  متفاوت  بیافریند  و  آزاد  بگذارد  تا  با  اختیار  خود  کارهای  نیک  یا  بد  بکنید  و  مستوجب  بهشت  یا  دوزخ  بشوید)‌.  لیکن  (‌بدانید  که  در  هر  حال  از  حیطه  قدرت  خدا  خارج  نیستید،  و)  هرکه  را  بخواهد  گمراه  می‌نماید  و  هرکه  را  بخواهد  هدایت  عطاء  می‌فرماید  (‌امّا  برابر  قوانین  و  سنن  الهی‌.  لذا  این  هدایت  و  اضلال‌،  هرگز  سلب  مسوولیت  از  شما  نمی‌کند)  و  به‌طور  قطع  در  برابر  کارهائی  که  می‌کنید  (‌مسوولید  و)  از  شما  بازخواست  می‌شود.

اگر  خدا  می‌خواست  همه  مردمان  را  بر یک  استعداد  می‌آفرید  و  می‌سرشت‌.  ولیکن  خدا  مردمان  را  با  استعدادهای‌گوناگون  آفریده  است  و  سرشته  است‌،  و  به  گونه  نسخه‌های  نامکرری  و  ناهمگونی  درآورده  است‌،  و  برای  هدایت  و  ضلالت‌،  قوانین  و  سننی  را  قرار  داده  است‌،  قوانین  و  سننی‌که  مشیّت  و  اراده  یزدان  برابر  آنها  در  حق  مردمان  ساری  و  جاری  و  اجراء  و  پیاده  می‌گردد.  هرکسی  مسوول‌کارهائی  است‌که  می‌کند.  دیگر  اختلاف  در  عقیده  نباید  سبب  نقض  پیمان‌گردد.  زیرا  اختلاف  دارای  اسباب  و  عللی  است‌که  متعلق  به  مشیت  و  اراده  خدا  است‌.  عهد  و  پیمان  باید  مراعات‌گردد  هر  اندازه  هم  معتقدات  مختلف  و  دور  از  یکدیگر  باشد.  این  کار  اوج  پاکی  در  معامله  و  همزیستی  است‌،  و  بزرگواری  آئینی  را  می‌رساند،  بزرگواری  و  عظمتی  که  جز  اسلام  در  پرتو  این  قرآن  آن  را  در  واقعیت  زندگی  پیاده  نکرده  است  و  تحقق  نبخشیده  است‌.

*

روند  قرآنی  در  تاکید  وفای  به  عهدها  و  پیمانها،  و  نهی  از  این‌که  سوگندها  را  ابزار  خیانت  و  نیرنگ  ساختن‌،  نهی  از  ایجاد  آرامش  دروغین  برای  رسیدن  به  منافع  نزدیکی  از  منافع  این  دنیای  فانی‌،  به  پیش  می‌رود،  و  از  سرانجام  همچون‌کارهائی  مردمان  را  حذر  می‌دارد  و  ایشان  را  از  متزلزل  شدن  ارکان  و  اصول  زندگی  روحی  و  اجتماعی‌،  و  لرزان  شدن  پایه‌های  عقائد،  و  قواعد  و  مقررات  ارتباطات  و  معاملات،  می‌ترساند  و  هراسان می‏‎گرداند،  و  آنان  را  از  عذاب  بزرگ  قیامت  به  هول  و  هراس  می‌اندازد،  و  به  چیزی  اشاره  می‌نمایدکه  در  پیشگاه  خدا  آماده  است  و  عوض  چیزی  است‌که  به  سبب  وفای  به  عهد  ازمنافع  بی‌ارزش  دنیا  از  دست  می‌دهند،  و  یادآور  می‌شودکه  آنچه  در  دسترس  و  در  اختیار  ایشان  قرار  دارد  پایان  می‌گیرد  و  از  میان  می‌رود،  و  آنچه  برای  آنان  در  پیشگاه  خدا  مهیا  است  پایان  نمی‌پذیرد  و  از  میان  نمی‌رود،  خدائی  که  گنجهایش  پایان  نمی‌گیرد،  و  ارزاق  و  روزیهایش  منقطع  نمی‌شود  وگسیخته  نمی‏گردد.

(وَلا تَتَّخِذُوا أَیْمَانَکُمْ دَخَلا بَیْنَکُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا وَتَذُوقُوا السُّوءَ بِمَا صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَلَکُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ وَلا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِیلا إِنَّمَا عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ مَا عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ).

سوگندهایتان  را  در  میان  خود  وسیله  نیرنگ  و  فساد  نسازید  (‌و  مردمان  را  با  قسمهای  دروغ  گول  نزنید  و  از  راه  راست  به  در  نکنید.  اگر  سوگند  و  قسم  یاد  کنید  و  بدان  وفا  نکنید،  این  امر)  سبب  می‌شود  که  گامهای  ثابت  (‌بر  ایمان  و  گذارده  در  جاده مستقیم  مردمان‌)  از  جای  بلغزد،  و  به  سبب  جلوگیری  از  راه  خدا  (‌با  رفتار  ناهنجاری  که  می‌ورزید،  در  دنیا)  دچار  بلا  و  بدی  بشوید،  و  در  آخرت  عذاب  بزرگی  داشته  باشید.  پیمان  یزدان  را  به  بهای  اندک  (‌جهان‌)  نفروشید  (‌و  به  خاطر  منافع  ناچیز  مادی‌،  عهدشکنی  نکنید)‌.  بی‏گمان  آنچه  نزد  خدا  برای  شما  (‌محافظین  عهود)  است‌،  بهتر  است  (‌از  آنچه  برای  آن  پیمان‌شکنی  می‌کنید)‌،  اگر  (‌از  حقیقت  کار  و  واقعیت  روزگار  آگاه  باشید  و  خوب  و  بد  خود  را)  بدانید،  آنچه  نزد  شما  (‌مردمان  از  نعمت  جهان‌)  است  ناپایدار  و  فانی  است‌،  و  آنچه  نزد  خدا  است  ماندگار  و  باقی  است‌.  و  ما  پاداش  زیباترین  اعمال  شکیبایان  را  می‌دهیم  (‌که  ایستادگی  بر  پیمان  و  وفای  به  عهد  است‌)‌.

سوگندها  را  وسیله  خیانت  و  نیرنگ‌کردن‌،  عقیده  را  در  درون  انسان  سوگند  خورنده  متزلزل  می‌گرداند،  و  شکل  عقیده  را  در  درونهای  انسانهای  دیگر  زشت  و  پلشت  می‌نماید.  زیرا  کسی‌که  قسم  میخورد  در  حالی‌که  می‌داندکه  او  با  سوگندش  دیگران  راگول  می‌زند،  ممکن  نیست  عقیده  او  استوار  بماند،  و  ممکن  نیست‌که  پای  او  بر  راه  عقیده  ماندگارگردد.  در  عین  حال  شکل  عقیده  را  در پیش‌کسانی  زشت  و  پلشت  می‌سازدکه  برایشان  سوگند  میخورد  و  بعد  آن  را  میشکند.  آنان  می‌فهمندکه  سوگند‌هایش  برای  خیانت‌کردن  و  نیرنگ  زدن  بوده  است‌،  بدین  سبب  او  با  همچون  صفتی‌که  خدا  آن  را  برای  مومنان  ذکر  می‌کند  ایشان  را  از  راه  خدا  بازمی‌دارد.

گروه‌ها  و  ملتهای  فراوانی  اسلام  را  پذیرفته‌اند  و  بدان  داخل‌گردیده‌اند  به  سبب  وفای  به  عهد،  راستی  و  درستی‌،  اخلاص  در  اینان،  و  پاکی  در  معاملاتی‌که  از  مسلمانان  دیده‌اند.  مسلمانان  آنچه  به  سبب  وفای  به  عهدها  و  پیمانهایشان  به  دست  آورده‌اند  بسیار  بیشتر  از  زیان  موقت  ظاهری  بوده  است‌.

قرآن  مجید  و  سنت  پیغمبر  (ص)‌در  این  جنبه  تاثیر  بسزائی  در  دلهای  مسلمانان  جای‌گذاشته  است‌،  و  قالب  همگانی  به  خودگرفته  است‌،  و  نشان‌دهنده  همزیستی  ممتاز  فردی  و  دولتی  اسلامی‌گردیده  است  ...  روایت  شده  است‌که  میان  معاویه  پسر  ابوسفیان  و  پادشاه  روم  برای  مدت  زمان  معینی  صلح  و  ساز  بوده  است‌.  معا‌ویه  در  اواخر  آن  مدت  زمان  معین‌،  به  سوی  رومیان  حرکت‌کرده  است‌.  تا  اگر  مهلت  به  پایان  رسید  او که  به  مملکت  ایشان  نزدیک  است  پیش  از  این‌که  رومیان  به  خو‌د  آیند  بر  ایشان  بتازد  وکار  آنان  را  بسازد.  عمر  (رض)‌گفت‌:  الله  اکبر  ای  معاویه‌!  باید  به  عهد  و  پیمان  وفاء‌کرد  نه  خیانت‌.  از  پیغمبر  خدا  (ص)شنیدم‌که  فرمود:

(‌مَن‌ کانَ  بَینَهُ و  بَینَ  قَوم  أجل  فَلا  یَحُلّنّ  عَقدَهُ‌ حتّی ‌یَنقَضیَ ‌أمَدُها)‌.

کسی  که  میان  او  ومیان  مردمانی  مدت  معینی  صلح  و  ساز  باشد،  پیمان  قرارداد  خود  را  نشکند  تا  آن  زمان  که  مدت  مهلت  به  پایان  می‌آید.

معاویه  با  شنیدن  این  حدیث‌،  همراه  با  سپاه  خود  برگشت.  روایتها  درباره  حفظ  عهدها  و  پیمانها  -  هرچند  هم  مصلحت  این  جهانی  در  عهدشکنی  و  پیمان‌شکنی  بوده  باشد  -  متواتر  و  مشهور  است‌.

این  قرآن  در  درونهای  مردمان  این  نماد  برجسته  اسلامی  را  برجای‌گذاشته  است‌.  قرآن  تشویق  می‌کند  و  می‌ترساند،  و  بیم  می‌دهد  و  برحذر  می‌گرداند  و  عهد  و  پیمان  را  عهد  و  پیمان  خدا  میشمارد،  و  سودی  راکه  عهدشکنی  و  پیمان‌شکنی  به  بار  می‌آورد  بسی‌کم  و  ناچیز  به  تصویر  می‌کشد،  و  چیزی  راکه  در  پیشگاه  خدا  است  بسی  بزرگ  و  فراوان  پیش  چشم  می‌دارد:

«وَلا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِیلا إِنَّمَا عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ »‌.

پیمان  یزدان  را  به  بهای  اندک  (‌جهان‌)  نفروشید  (‌و  به  خاطر  منافع  ناچیز  مادی‌،  عهدشکنی  نکنید)‌.  بی‏گمان  آنچه  نزد  خدا  برای  شما  (‌محافظین  عهود)  است‌،  بهتر  است  (‌از  آنچه  برای  آن  پیمان‌شکنی  می‌کنید)‌،  اگر  (‌از  حقیقت  کار  و  واقعیت  روزگار  آگاه  باشید  و  خوب  و  بد  خود  را)  بدانید.

قرآن  یادآور  می‌شودکه  هرآنچه  همه  مردمان  دارند  اگر  کسی  آن  را  داشته  باشد  به  پایان  می‌آید  و  از  میان  می‌رود،  و  آنچه  در  پیشگاه  خدا  است  همیشه  ماندگار  می‌ماند:

«  مَا عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ »‌.

آنچه  نزد  شما  (‌مردمان  از  نعمت  جهان‌)  است  ناپایدار  و  فانی  است‌،  و  آنچه  نزد  خدا  است  ماندگار  و  باقی  است‌.

قران  مجید  اراده‌ها  را  برای  وفای  به  عهدها،  و  شکیبائی  بر  دشواریهای  وفای  به  عهدها،  تقویت  می‌کند  و  نیرو  می‌بخشد،  و  به  شکیبایان  وعده  پاداش  خوب  را  می‌دهد:

« وَلَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ ‌»  ٠

و  ما  پاداش  زیباترین  اعمال  شکیبایان  را  می‌دهیم  (‌که  ایستادگی  بر  پیمان  و  وفای  به  عهد  است‌)‌.

و  ازکارهای  زشتی  که  کرده‌اند  گذشت  می‌کنیم‌،  تا  پاداش  به  زیباترین  و  نیکوترین  کارشان  تعلق‌گیرد  نه  کار  دیگری  جز  آن‌.

*

روند  قرآنی  به  مناسبت  سخن  ازکار  و  پاداش‌،  با  قاعده  همگانی  درباره  آن  دو،  پیروی  می‌زند:

(مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ)‌.

هرکس  چه  زن  و  چه  مرد  کار  شایسته  انجام  دهد  و  مومن  باشد،  بدو  (‌در  این  دنیا)  زندگی  پاکیزه  و  خوشایندی  می‌بخشیم  و  (‌در  آن  دنیا)  پاداش  (‌کارهای  خوب  و  متوسّط  و  عالی‌)  آنان  را  بر  طبق  بهترین  کارهایشان  خواهیم  داد.

بدین  وسیله  قواعد  آینده  را  مقرّر  می‌دارد:

دو  جنس  زن  و  مرد،  در  قانون‌کار  و  پاداش  برابرند،  و  هر  دو  یکسان  با  خدا  ارتباط  و  پیوند  دارند،  و  هر  دو  به‌طور  مساوی  در  پیشگاه  خدا  پاداش  خود  را  دریافت  می‌دارند.  هر‌چند  که  واژه  «‌من‌:  کسی‌که‌«  هرگاه  گفته  شود  مرد  و  زن  را  دربرمیگیرد،  ولی  نصّ  قرآنی  به  توضیح  و  تفصیل  می‌پردازد:

« مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى »‌.

چه  مرد  یا  چه  زن‌.

این  توضیح  و  تفصیل  برای  افزایش  بیان  این  حقیقت  است‌.  این  مطلب  در  سوره‌ای  ذکر  می‌گرددکه  در  آن  بداندیشی  و  بدنظری  جاهلیت  درباره  زن  عرضه‌گردیده  است‌،  وگفته  آمده  است‌که  چگونه  جامعه  از  زن  به  تنگ  آمده  است‌،  و  چگونه  کسی  بدحال  می‌گردیدکه  مژده  تولد  دختر  را  بدو  می‌دادند،  و  چگونه  از  غم  و  اندوه  و  شرمندگی  و  ننگ‌،  خود  را  از  دیگران  پنهان  می‌کرد٠

کار  خوب  باید  پایه  بنیادینی  داشته  باشدکه  بر  آن  تکیه  زند،  پایه  ایمان  به  خدا:

(  وَهُوَ مُؤْمِنٌ) .

و  او  مومن  باشد.

بدون  این  پایه‌،  ساختمانی  برپا  و  برجا  نمی‌گردد،  و  بدون  این  رابطه  و  پیوند  پراکندگیهای  آن  جمع  و  جور  نمی‌گردد.  بلکه‌گرد  و  غباری  خواهد  بود  همانند  خاکستری‌که  طوفان  باد  در  یک  روز  طوفانی  بر  آن  وزد.  عقیده  محوری  است‌که  تارها  جمل  بدان  می‌پیوندد،  در  غیر  این  صورت  عقیده  بسان  رشته‌های  واشده  و  پنبه  گردیده  خواهد  شد.  چه  عقیدام  است  که  برای‌کار  نیک‌،  انگیزه  و  هدف  می‌سازد.  خیر  و  خوبی  را  اصل  ثابتی  قرار  می‌دهد،  اصل  ثابتی‌که  به  اصل  بزرگی  تکه  می‌کند.  نه  این‌که  خیر  و  خوبی  چیز  عارضی  و  لرزانی  باشد  و  با  هواها  و  هوسها  و  خواستها  و  آرزوها  این  سو  و  آن  سو  شود  و  اینجا  و  آنجا  رود.

کار  نیک  همراه  با  ایمان‌،  پاداش  آن  زندگی  خوشایند  و  پاکی  در  همین  جهان  است‌.  لازم  نیست  این  زندگی  خوشایند  و  پاک  هم پرنعمت  و  مرفّه  بوده  و  از  اموال  و  دارائی  موج  زند  چه‌بسا  چنین  هم  باشد،  و  چه‌بسا  از  همچون  چیزهائی  خبری  هم  نباشد.  در  زندگی  چیزهای  زیادی  جدای  از  اموال  و  دارائی  فراوان  است‌،  و  در  حدودکفایت‌،  زندگی  بدان  چیزها  خوش  و  خرم  می‌گردد.  در  آن  زندگی‌،  پیوند  با  خدا،  ایمان  بدو،  آرمیدن  درکنف  حمایت  و  رعایت  وی‌،  و  تحت  پوشش  و  خشنودی  او  است‌.  در  آن  زندگی‌،  تندرستی  و  آرامش  و  رضا  و  برکت‌،  و  آرامش  خانواده  و  محبّتهای  دلها  است‌.  در  آن  زندگی‌،  شادمانی  ازکار  نیک  و  تاثیر  آن  در  درون  و  در  بیرون  است  ...  دارائی  و  اموال  جز  عنصر  واحدی  نیست  و  انسان  می‌تواند  به  اندک  آن  بسازد،  وقتی‌که  دل  پیوند  داشته  باشد  با  چیزی‌که  بزرگش  و  پاکتر  و  جاودانه‌تر  در  پیشگاه  خدا  است‌.

زندگی  خوشایند  و  پاک‌،  از  پاداش  خوب  و  خوش  قیامت  چیزی  نمی‌کاهد.

این  پاداش  نیز  به  زیباترین  و  خوب‏ترین  کاری  تعلق  می‌گیردکه  مومنان  اهل  عمل  در  دنیا  انجام  داده‌اند.  این  پاد‌اش  صرف  نظرکردن  خدا  ازگناهان  ایشان  را  نیز  دربر  دارد  ...  وه  چه  پاداش  بزرگ  و  بزرگوارانه‌ای  است‌!

*

آن‌گاه  روند  قرآنی  مقداری  از  ویژگی  این‌کتاب  را  بیان  می‌دارد.  از  آداب  و  رسوم  قرائت  آن‌،  و  از  تهمتها  و  افتراء‌های  مشرکان  بدان  سخن  می‌گوید:

(فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ )‌.

هنگامی  که  خواستی  قرآن  بخوانی‌،  از  وسوسه‌های  شیطان  مطرود  (‌از  رحمت  یزدان‌)  به  خدا  پناه  ببر  (‌تا  اهریمن  تو  را  از  فهم  معنی  قرآن  و  عمل  بدان  بازندارد)‌.  بی‏گمان  شیطان  هیچگونه  تسلطی  بر  کسانی  ندارد  که  ایمان  دارند  و  بر  پروردگارشان  تکیه  می‌نمایید.  بلکه  تنها  تسلط  شیطان  بر  کسانی  است  که  او  را  به  دوستی  می‏‎گیرند  و  به  واسطه  او  شرک  می‌ورزند  (‌و  خدایان  و  بتانی  را  در  عبادت  انباز  خدا  می‌سازند)‌.

پناه  بردن  به  خدا  از  دست  شیطان  مطرود  و  رانده  شده  از  رحمت  خدا،  مقدمه‌ای  است  برای  فائی  که  کتاب  خدا  در  آن  تلاوت  و  قرائت  می‌گردد.  همچون  فضا‌ئی  از  آلودگیهای  وسوسه  زدوده  می‌شود،  و  حواس  و  شعور  خالصانه  رو  به  خدا  می‌شود،  به‌گونه‌ای‌که  چیزی  از  جهان  آلود‌گیها  و  ناپاکیها  و  بدی  و  شری  که  شیطان  نمایانگرو  بازیگر آنها  است  حواس  و  شعور را  به  خود  مشغول  ندارد.

پس  به  خدا  پناه  ببر  از  اهریمن  رانده  شده  از  رحمت  الهی  ...

(إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ)  .

بی‏گمان  شیطان  هیچگونه  تسلطی  بر  کسانی  ندارد  که  ایمان  دارند  و  بر  پروردگارشان  تکیه  می‌نمایند.

کسانی  رو  به  خدای  یگانه  می‌کنند،  و  مخلصانه  دلهایشان  را  دربست  به  خدا  تحویل  می‌دهند،  اهریمن

نمی‌تواند  بر  آ‌نان  سلطه  و  قدرت  داشته  باشد،  هرچند  هم  به  وسوسه‌کردن  ایشان  سرگرم  شود  و  به  تلاش  ایستد.  چه  آنان  با  خدا  پیوند  دارند  و  خدا  ایشان  را  مصون  و  محفو‌ظ  می‌دارد  از  این‌که  با  اهریمن  روان‌گردند،و از او فرمانبرداری  نمایند.  آنان  چه‌بسا  خطاکنند  و  به  اشتباه  روند،  امّا  تسلیم  اهریمن  نمی‌شوند،  و  شیطان  را  از  خود  می‌رانند  و  هرچه  زودتر  به  سوی  پروردگارشان  برمی‌گردند  و  توبه  می‌کنند  ...

« إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ »‌.

بلکه  تنها  تسلط  شیطان  برکسانی‌است  که‌اورابه  دوستی  می‏‎گیرند.

آنان‌کسانیندکه  اهریمن  را  دوست  و  سرپرست  خویش  می‌گردانند  و  با  پیروی  از  شهوات  و  آرزوهایشان  تسلیم  او  می‌گردند.  برخی  از  ایشان  به  سبب  اهریمن  مشرک  می‌شوند.  برخی  از  اقوام  اهریمن  را  پرستش  می‌کنند  و  به  عنوان  خدای  شرّ  او  را  عبادت  می‌نمایند.گذشته  از  این‌،  پیروی  از  شیطان  با  دوست‌گرفتن  و  سرپرست  نمودن  او  و  فرمانبرداری  از  او  نوعی  شرک  است‌.  روند  قرآنی  هنگام  یاد  مشرکان‌،  تهمتها  و  افتراء‌های  ایشان  درباره  قرآن  مجید  را  بیان  می‌دارد.

(وَإِذَا بَدَّلْنَا آیَةً مَکَانَ آیَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا یُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ لا یَهْدِیهِمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ إِنَّمَا یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْکَاذِبُونَ).

هرگاه  آیه‌ای  (‌از  قرآن‌)  را  به  جای  آیه  دیگری  (‌از  تورات  و  انجیل‌)  قرار  دهیم  (‌و  برخی  از  احکام  قرآن  را  جایگزین  برخی  از  احکام  کتابهای  پیشین  گردانیم‌)  - ‌و  خدا  خود  بهتر  می‌داند  که  چه  چیز  را  نازل  می‌کند  (‌و  حکمت  این  تعویض  و  تبدیل  چیست  -‌ کافران‌)  می‌گویند:  تو  (‌ای  محمّد!)  بی‏گمان  بر  زبان  خدا  دروغ  می‌بندی  (‌و  از  پیش  خود  چیزهائی  به  هم  می‌بافی  و  به  نام  خدا  ارائه  می‌دهی‌.  اما  چنین  نیست  که  ایشان  می‏‎گویند  و)  بلکه  بیشتر  آنان  ناآگاهند  (‌و  اهل  علم  و  معرفت  نیستند  و  از  فلسفه  تعویض  احکام  در  مراحل  انتقالی  جامعه  بی‌خبرند)‌.  بگو:  قرآن  را  جبرئیل  از  سوی  پروردگارت  به  حق  نازل  کرده  است  تا  مومنان  را  (‌در  مسیر  خود)  ثابت‌قدم  گرداند  و  هدایت  و  بشارت  برای  مسلمانان  باشد.  ما  می‌دانیم  که  (‌کفار  مکه  تهمت  می‌زنند  و)  ایشان  می‌گویند:  (‌این  آیات  قرآنی  را  خدا  به  محمدنمی‌آموزد  و  بلکه‌)  آن  را  انسانی  (‌به  نام  جبر  رومی‌)  بدو  می‌آموزد.  زبان  کسی  که  (‌آموزش  قرآن  را)  به  او  نسبت  می‌دهند،  گنگ  و  غیرعربی  است  و  این  (‌قرآن‌)  به  زبان  عربی  گویا  و  روشنی  است  (‌که  حتی  شما  عربها  هم  در  فصاحت  و  جزالت  آن  حیران  و  از  ساختن  وارائه  یک  سوره‌اش  ناتوان  و  درمانده‌اید)‌.  بی‏گمان  خداوند  کسانی  را  (‌به  سوی  حق‌و  حقیقت  وراه  نجات  وسعادت‌)  رهنمود  نمی‌سازد  که  به  آیات  خدا  ایمان  نیاورند،  (‌و  ایشان  به  سبب  کفرشان  به  آیات  قرآن‌،  در  آخرت‌)  عذاب  دردناکی  دارند.  تنها  و  تنها  کسانی  (‌بر  زبان  خدا)  دروغ  می‌بندند  که  به  آیات  خدا  ایمان  نداشته  باشند.  و  درحقیقت  آنان  دروغگویان  واقعی  هستند  (‌نه  محمّد  امین‌.  چرا  که  چنین  کسانی  از  خدا  و  مجازات  او  باکی  ندارند  و  هر  وقت  مصلحت  بدانند،  برزبان  دروغ  می‌رانند)‌.

مشرکان  وظیفه  این‌کتاب  را  نمی‌دانند.  آنان  نمی‌دانندکه  این‌کتاب  آمده  است  تا  یک  جامعه  انسانی  جهانی  را  پدید  آورد،  و  ملتی  را  بسازدکه  این  جامعه جهانی  را  رهبری  کنند.  نمی‌دانند  که  این‌کتاب  واپسین  رسالت  آسمانی  است‌،  رسالتی‌که  پس  از  آن  از  سوی  آسمان  رسالتی  نمی‌آید.  نمی‌دانند  یزدانی‌که  مردمان  را  آفریده  است  بسی  مطلع  وآگاه  از  ارکان  و  اصول  و  قوانین  و  شرائعی  است‌که  باعث  اصلاح  آنان  می‌گردد.  هرگاه  خدا  آیه‌ای  را  تعویض‌کندکه  مدت  معیّن  آن  سر  رسیده  است  و  اهداف  آن  پایان‌گرفته  است‌،  می‌خواهد  آیه  دیگری  را  بیاوردکه  برای  اصلاح  وضع  موجودی‌که  ملت  بدان  رسیده  است  بهتر  است‌،  و  پس  ازگذ‌شت  این  همه  سالی‌که  خدا  می‌داند  و  بس  برای  ماندگاری  خوبتر  و  مناسب‌تر  است‌.  این‌کار،  به  خدا  واگذار  است  وکار  او  است‌.  وضع  آیات  این‌کتاب  همچون  وضع  دوائی  است  که  جرعه‌هائی  از  آن  به  ببار  داده  می‌شود  تا  بهبودی  پیدا  می‌کند،  آن‌گاه  خوراکهای  دیگری  برای  او  تجویز  می‌گرددکه  برای  ساختار  بدن  عادی  او  در  شرائط  و  ظروف  عادی  بهتر  و  مناسب‌تر  است‌.

مشرکان  چیزی  از  اینها  را  نمی‌دانند.  بدین  خاطر  است  که  حکمت  تبدیل  آیه‌ای  به  جای  آیه  دیگری  را  در  زندگی  پیغمبر  صلی الله علیه و آله و سلم  نمی‌دانند.  این  است  که  گمان  برده‌اندکه  قرآن  افتراء  از  سوی  پیغمبر  صلی الله علیه و آله و سلم  است‌.  خودش  آن  را  به  هم  بافته  است  و  به  خدا  نسبت  داده  است‌!  آنان‌که  می‌دانند  او  راستگو‌ی  درستکار  و  صادق  امینی  است‌که  هرگز  دروغ  از  او  ندیده  و  نشنیده‌اند.

(بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ)‌.

بلکه  بیشتر  آنان‌ناآگاهند  (‌و  اهل  علم  و  معرفت  نیستند  و  از  فلسفه  تعویض  احکام  در  مراحل  انتقالی  جامعه  بی‌خبرند)‌.

(قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ)

بگو:  قرآن  را  جبرئیل  از  سوی  پروردگارت  به  حق  نازل  کرده  است‌.

پس  ممکن  نیست‌که  افتراء  و  چیز  از  خود  به  هم  بافته ای  باشد.  قطعاً  آن  را  «‌روح القدوس‌«  یعنی  جبرئیل  علیه السلام نازل‌کرده  است‌،  «‌من  ربک‌:  از  جانب  پروردگارت‌«  نه  از  جانب  خودش‌.  «‌بالحق‌:  به  حق»‌،  نازل‌کرده  است  و  باطل  آمیزه  آن  نمی‌شود.  «‌لیُثبّت  الّذینَ ‌آمَنوا:تامومنان را (در مسیر خود) ثابت‌قدم‌گرداند‌«‌.  چون  ایشان  را  به  راه  راست  رهنمود  می‏‎گرداند،  و  آنان  را  به  پیروزی  و  استقرار  مژده  می‌دهد:

(وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ)‌.

ما  می‌دانیم  که  (‌کفار  مکه  تهمت  می‌زنند  و)  ایشان  می‌گویند:  (‌این  آیات‌قرآنی  را  خدا  به  محمّد  نمی‌آموزد  و  بلکه‌)  آن  را  انسانی  (‌به  نام  جبر  رومی‌)  بدو  می‌آموزد.  زبان  کسی  که  (‌آموزش  قرآن  را)  به  او  نسبت  می‌دهند،  گنگ  و  غیرعربی  است  و  این  (‌قرآن‌)  به  زبان  عربی  گویا  و  روشنی  است  (‌که  حتی  شما  عربها  هم  در  فصاحت  و  جزالت  آن  حیران  و  از  ساختن  وارائه  یک  سوره‌اش  ناتوان  و  درمانده‌اید)‌.

بهتان  دیگری‌که  می‌زنند  این  است‌که  گمان  می‏‎برند  کسی‌که  این  قرآن  را  به  پیغمبر  صلی الله علیه و آله و سلم میآموزد  انسانی  است‌.  نام  این  انسان  را  نیز  می‌گفتند.  روایتها  در  تعیین  او گوناگون  است  ...گفته  شده  است‌:  آنان  به  مرد  غیرعربی  اشاره  می‌کردندکه  در  میان  ایشان  می‌زیست‌،  و  غلام  یکی  از  فرقه‌های  قریش  بود.  فروشنده‌ای  بودکه  درکنار صفا  خرید  وفروش  می‌کرد.گاهی  پیغمبر  صلی الله علیه و آله و سلم  نزد  او  می‌نشست  و  اندکی  با  او  سخن  میگفت.  او  زبان  غیرعربی  داشت  و  عربی  را  نمی‌دانست‌،  یا  بسیار بم  عربی  می‌دانست‌،  تنها  بدان  اندازه‌که  پاسخ  مخاطبان  را  در  چیزهائی‌که  لازم  بود  و  چاره‌ای  از  پاسخ  بدانها  نبود  عربی  بلد  بود.

محمّد  پسر  اسحاق  درکتاب  سیره گفته  است‌:  آنچه  به  من  رسیده  است  این  است‌که  پیغمبر  خدا  (ص)‌در  بسیاری  از  اوقات‌کنار  مروه  تا  سبیعه  می‌نشست‌،  نزد  یک  غلام  مسیحی‌که  بدو  جبرگفته  می‌شد.  جبر  بنده  یکی  از  بنوحضرمی  بود.  خد‌اوند  نازل  فرمود:

(وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ ).

ما  می‌دانیم  که  (‌کفار  مکه  تهمت  می‌زنند  و)  ایشان  می‌گویند:  (‌این  آیات  قرآنی  را  خدا  به  محمّد  نمی‌آموزد  و  بلکه‌)  آن  را  انسانی  (‌به  نام  جبر  رومی‌)  بدو  می‌آموزد.  زبان  کسی  که  (‌آموزش  قرآن  را)  به  او  نسبت  می‌دهند،  کنگ  و  غیرعربی  است  و  این  (‌قرآن‌)  به  زبان  عربی  گویا  و  روشنی  است  (‌که  حتی  شما  عربها  هم  در  فصاحت  و  جزالت  آن  حیران  و  از  ساختن  و  ارائه  یک  سوره‌اش  ناتوان  و  درمانده‌اید)‌.

عبدالله  پسرکثیر  از  عکرمه  و  قتاده  روایت‌کرده  است‌که  نام  آن  شخص  «‌‌یعیش‌«  بو‌د.

ابن‌جریر  -  با  اسنادی  که  داشته  است  -  از  ابن‌عباس  روایت  کرده  است  که‌گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  صلی الله علیه و آله و سلم  با  آهنگری  در  مکه  به  نام  بلعام  آشنائی  داشت‌.  بلعام  زبانش  عربی  نبود.  مشرکان  پیغمبر  خدا  صلی الله علیه و آله و سلم  را  می‌دیدندکه  به  نزد  بلعام  رفت  و  آمد  می‌کند.گفتند:  بلعام  قرآن  را  بدو  می‌آموزد.  خدا  این  آیه  را  نازل‌کرد...  هرچه  و  هرکه  بوده  است‌،  یزدان  سبحان  بدیشان  پاسخ  ساده  و  روشنی  را  می‌دهدکه  به  جدل  و  ستیز  نیازی  ندارد:

(لِسَانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ)‌.

زبان  کسی  که  (‌آموزش  قرآن  را)  به  او  نسبت  می‌دهند،  کنگ  و  غیرعربی  است  و  این  (‌قرآن‌)  به  زبان  عربی  گویا  و  روشنی  است  (‌که  حتی  شما  عربها  هم  در  فصاحت  و  جزالت  آن  حیران  و  از  ساختن  و  ارائه  یک  سوره‌اش  ناتوان  و  درمانده‌اید)‌.

چگو‌نه  برای‌کسی‌که  زبان  او  غیرعربی  است  ممکن  است‌که  به  محمّد  (ص)‌این‌کتاب  عربی  روشن  وگویا  را  بیاموزد؟

این  سخن  ایشان  را  نمی‌توان  جدی‌گرفت‌.گمان  می‌رود  نیرنگی  از  نیرنگهائی  بودکه  به‌کار  می‏بردند  و  با  این  توطئه  و  ترفند  می‌خواستند  از  اسلام  جلوگیری‌کنند.  خودشان  نیز  دروغ  بودن  همچون  سخنی  را  می‌دانستند،  و  می‌فهمیدندکه  تهمت  می‌زنند.  اگر  چنین  نیست  چگونه  آنان‌که  از  هرکس  دیگری  بهتر  ارزش  این‌کتاب  را  می‌دانستند  و  از  اعجاز  آن  آگاهی  داشتند  می‌گفتند:  غیرعربی  می‌تواند  به  محمد  صلی الله علیه و آله و سلم  همچون‌کتابی  را  بیاموزد.  اگر  این  شخص  غیرعرب  می‌توانست  مثل  این  کتاب  را  بسازد  و  بنگارد  آن  را  به  نام  خود  معرفی  و  پخش  می‌کرد!

امروزه‌که  بشریت  پیشرفت  کرده  است‌،  و  بهره‌مندیهای  انسانها  ازکتابها  و  تالیفها  باز  و  فراخ‌گردیده  است  و  دانش  و بینش  مردمان  درباره  نظامها وسیستمها  و  قوانین  و  مقررات  وسعت‌گرفته  است‌،  هرکس  که  ذوق  گفتار  دارد،  و  هرکس‌که  آگاه  از  اصول  و  ارکان  نظامها  و  سیستمهای  اجتماعی‌،  و  مطلع  از  قانونگذاریها  است  می‌داند  و  می‌فهمدکه  هم‌ن‌کتابی  ممکن  نیست  ساختار  بشری  باشد  و  انسان  بتواند  آن  را  بسازد  و  بنگارد.

حتی  مادیگرایان  کافر  در  روسیه  کمونیستی‌،  زمانی  که  خواستند  به  این  آئین  طعنه  بزنند  درکنگره  خاورشناسان  سال  ١٩٥٤  ادعای  ایشان  این  بودکه  این  قرآن  ممکن  نیست‌کار  فرد  واحدی  -‌ که  محمّد  است  -  باشد.  بلکه  کارگروه  بسیاری  است‌.  و  ممکن  نیست  این‌کتاب  در  جزیرة العرب  نوشته  شده  باشد،  بلکه  برخی  از  بخشهای  آن  در  خارج  جزیرة‌العرب  نگارش  یافته  است‌!!!

آنان  چون  دیده‌اند  که  محتوای  این‌کتاب  فراتر  از  موهبتهای  دانش  و  بینش  مرد  واحدی‌،  و  بلکه  بیشتر  از  معلومات  و  فضائل  علمی  ملت  واحدی  است‌،  وادار  به  گفتن  همچون  سخنی  شده‌اند.

آنان  نگفتندکه  آنچه  منطق  درست  سرشتی  است  این  است‌که  این‌کتاب  وحی  خداوندگار  جهانیان  است‌.  زیرا  ایشان  منکر  این  هستندکه  این  هستی  خدائی  داشته  باشد،  و  این‌که  وحی  و  پیغمبران  و  نبوتها  و  رسالتهائی  در  میان  باشد!

پس  چگو‌نه  ممکن  است  انسانی‌که  زبان  او  غیرعربی  است  و  بنده  طائفه  فلان  در  جزیرة العر‌ب  است  این  قرآن  را  به  محد  (ص)‌بیاموزد،  در  حالی‌که  در  قرن  بیستم  گروهی  از  دانشمندان  رای  و  نظرشان  این  باشد؟!

قرآن  این‌گفتارگراهانه  را  علت‌یابی  می‌کند  و  سبب

همچون  سخنی  را  چنین  توضیح  می‌دهد:

( إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ لا یَهْدِیهِمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ ).

بی‏گمان  خداوند  کسانی  را  (‌به  سوی  حق  و  حقیقت  و  راه  نجات  و  سعادت‌)  رهنمود  نمی‌سازد  که  به  آیات  خدا  ایمان  نیاورند،  (‌و  ایشان  به  سبب  کفرشان  به  آیات  قرآن‌،  در  آخرت‌)  عذاب  دردناکی  دارند.

آنان چون  به  آیات  خدا  ایمان  نیاورده‌اند  خدا  ایشان  را  به  سوی  حق  و  حقیقت  درباره  این‌کتاب  هدایت  نمی‌دهد  و  رهنمود  نمی‌گرداند،  و  آنان  را  به  سوی  حق  و  حقیقت  درباره  چیزی  رهبری  و  راهنمائی  نمی‌کند.  علت  آن  کفرشان  و  رویگردانی  ایشان  از  آیاتی  است‌که  انسان  را  به  هدایت  و  رهنمود  می‌رسانند.

(  وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ ).

و  ایشان  (‌به  سبب  کفرشان  به  آیات  قرآن‌،  در  آخرت‌)  عذاب  دردناکی  دارند.

این  عذاب  دردناک  به  دنبال  آن‌گمراهی  همیشگی  است‌.  سپس  روند  قرآنی  برمی‌گردد  و  می‌گوید:  تهمت  زدن  به  خدا  و  دروغ  بستن  بدو  سر  نمی‌زند  مگر  از  همچون  کسانی‌که  ایمان  نمی‌آورند.  همچون  تهمت  زدن  و  دروغ  بستنی  هرگز  از  پیغمبر  امین صلی الله علیه و آله و سلم سر  نمی‌زند:

«  إِنَّمَا یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْکَاذِبُونَ »  ٠

تنها  و  تنها  کسانی  (‌بر  زپان  خدا)  دروغ  می‌بندند  که  به  آیات  خدا  ایمان  نداشته  باشند.  و  درحقیقت  آنان  دروغگویان  واقعی  هستند  (‌نه  محمّد  امین‌.  چرا  که  چنین  کسانی  از  خدا  و«  مجازات  او  باکی  ندارند  و  هر  وقت  مصلحت  بدانند،  بر  زبان  دروغ  می‌رانند)‌.

دروغ‌گناه  زشت  و  پلشتی  است  و  مومنی  مرتکب  آن  نمی‌شود.  پیغمبر (ص)‌در  حدیثی‌،  سر  زدن  دروغ  را  از  مسلمان  نفی  می‌کند،  هرچندکه  ممکن  است‌گناهان  دیگری  از  مسلمان  سر  بزند.

*

آن‌گاه  روند  قرآنی  به  بیان  امام  درباره  کسی  می‌پردازد  که  بعد  از  ایمان  آوردن  کافر  میگردد:

«  مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمَانِهِ إِلا مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإیمَانِ وَلَکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْرًا فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ ذَلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا عَلَى الآخِرَةِ وَأَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ أُولَئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرُونَ »  .

کسانی  که  پس  از  ایمان  آوردنشان  کافر  می‌شوند  - ‌بجز  آنان  که  (‌تحت  فشار  و  اجبار)  وادار  به  اظهار  کفر  می‌گردند  و  در  همان  حال  دلهایشان  ثابت  بر  ایمان  است  -‌ آری‌!  چنین  کسانی  که  سینه  خود  را  برای  پذیرش  مجدد  کفر  گشاده  می‌دارند  (‌و  به  دلخواه  خود  دوباره کفر  را  می‌پذیرند)‌،  خشم  تند  و  تیز  خدا  (‌در  دنیا)  گریبانگیرشان  می‌شود،  و  (‌در  آخرت  کیفر  و)  عذاب  بزرگی  دارند.  این  (‌خشم  خدا  و  عذاب  بزرگ‌)  بدان  خاطر  است  که  آنان  زندگی  دنیا  را  بر  زندگی  آخرت  ترجیح  می‌دهند  و  گرامی‌ترش  می‌دارند،  و  خداوند  گروه  کافران  را  (‌به  سوی  بهشت‌)  رهنمود  نمی‌گرداند.  آنان  کسانیند  که  خدا  بر  دلها  و  گوش  و  چشمانشان  مهر  نهاده  است  (‌و  به  سبب  زشتیها  و  پلشتیهایشان‌،  دریچه  عقلشان  را  به  روی  همه  حقائق  بسته  است‌،  و  حس  تشخیص  و  قدرت  تمیز  را  از  ایشان  گرفته  است‌)‌.  و  چنین  افرادی  (‌با  آویزان  بودن  پرده‌های  غفلت  و  بی‌خبری  به  دل  و  چشم  و  گوششان،  که  ابزار  شناخت  انسانند)  غافلان  واقعی  می‌باشند.  بدون  شک  در  آخرت  تنها  آنان  زیانکارند  (‌چرا  که  براثر  پیروی  از  هوا  و  هوس‌،  سرمایه  عمر  را  باخته  و  سعادت  جاوید  را  از  دست  داده‌اند  و  به  شکنجه‌گاه  دوزخ  گرفتار  آمده‌اند)‌.

مسلمانان  صدر  اسلام  در  مکّه  اذیت  و  آزاری  را  دیدند  که‌کسی  تاب  تحمّل  آن  را  نمی‌آورد  مگر  شخصی‌که  نیت  شهادت  را  آورده  باشد،  و  زندگی  آخرت  را  بر  زندگی  این  جهان  برتری  داده  باشد،  و  عذاب  دنیا  را  از  برگشت  به  آئین‌کفر  و  ضلال  دوست‌تر  داشته  باشد.

نصّ  قرآنی  در  اینجاکیفرگناه‌کسی  راکه  پس  از  ایمان  آوردن  کافرگردد  شدّت  و  غلظت  می‏بخشد.  زیرا  همچون‌کسی  ایمان  را  شناخته  است  و  مزه  آن  را  چشیده  است‌،  سپس  مرتدگردیده  است  و  به  سبب  ترجیح  زندگی  این  جهان  بر  زندگی  آخرت  از  ایمان  برگشته  است  و  دست‌کشیده  است‌.  نصّ  قرآنی  ایشان  را  هدف  تیرهای  خشم  خدا،  و  عذاب  بزرگ،  و  ناامیدی  از  هدایت،  قرار  داده  است‌،  و  داغ  ننگ  غفلت  و  واژگونی  دل  وکری‌گوش  وکوری  چشم  را  بر  آنان  نهاده  است‌،  و  علیه  آنان  چنین  داوری‌کرده  است  و  حکم  صاد‌ر  نموده  است  که  ایشان  در  آخرت  زیانمند  و  زیانبارند  ...  به  علت  این‌که  دین  نباید  مورد  معامله  قرار گیرد  و  خرید  و  فروش‌گردد،  و  در  معرض  سود  و  زیان  قرارگیرد.  و  هر  وقت  دل  به  خدا  ایمان  بیاورد  درست  نیست‌که  انگیزه‌ای  از  انگیزه‌های  این  زمین  داخل  آن  شود.  چه  زمین  حساب  خرد  را  دارد،  و  عقیده  نیز  حساب  خرد  را  دارد،  و  با  یکدیگر  نباید  تداخل  داشته  باشند.  عقیده  ناچیز  و  بی‌ارج  نیست‌،  و  قابل  معامله  و  سزاوار  پرداخت  و  دریافت  نیست‌.  زیرا  عقیده  والاتر  وگرانبهاتر  از  این  و  از  آن  است‌.  بدین  خاطر  است‌که  این  همه  شدّت  و  حدّت  در  عقوبت  صورت  می‏‎گیرد،  و  این‌گناه  بدین  صورت‌،  زشت  و  پلشت  قلمداد  می‌شود  و  رسوا  می‌گردد.

از  این  حکم ‌کوبنده  و  دندان‌شکن‌،‌کسی  را  جدا  می‌سازد  که  وادار  به‌کفر  شود،  ولی  دلش  ثابت  و  ماندگار  -  ایمان  باشد.  یعنی  با  زبان  اظهار کفر کند  برای  نجات  جان  خود  از  هلاک‌،  در  حالی‌که  ثابت  و  ماندگار  بر  ایمان  بو‌ده  و  بدان  آرمیده  و  تکیه  داده  باشد.  روایت  شده  است‌که  این  آیه  درباره  عمار  پسر  یاسر  نازل  گردیده  است‌.

ابن‌حریر  -  با  اسنادی‌که  دارد  -  از  ابوعبیده  محمّد  پسر  یاسر  روایت  کرده  است  که‌گفته  است‌:  مشرکان  عمّار  پسر  یاسر  راگرفتند  و  او  را  شکنجه  دادند  تا  در  برخی  از  چیزهائی‌که  از  او  خواسته  بودند  بدیشان  نزدیک  شد  و  به  سخنشان  گوش  داد.  شکایت  این‌کار  را  به  خدمت  پیغمبر  (ص)برد.  پیغمبر  صلی الله علیه و آله و سلم  فرمود:

(‌کیف  تجد  قلبک‌؟‌)‌.

دلت  را  چگونه  می‌یابی‌؟‌.

گفت‌:  ثابت  و  استوار  بر  ایمان‌.  پیغمبر  صلی الله علیه و آله و سلم  فرمود:

(إن  عادُوا  فَعُد)‌.

اگر  (‌به  شکنجه  و  عذاب‌)  برگشتند،  تو  نیز  (‌به  سخنان  خود)  برکرد.

این  امر  در  همچو‌ن  حالی  رخصتی‌گردید.

برخی  از  مسلمانان  سر پیچی‌ کردند  از  این‌که‌کفر  را  بر  زبان  برانند.  مرگ  را  بر  واژه ‌کفرگفتن  ترجیح  دادند.  از  جمله  سمیه  مادر  یاسر  چنین‌کرد.  با  نیزه  به  جایگاه  عفّت  او  زدند  تا  مرد،  ولی‌ کفر  بر  زبان  نراند!  همچنین  یاسر  پدر  عمّار  نیز  چنین‌کرد  و  چنین  مرد!

مشرکان  در  حق  بلال  -‌ رضوان‌الله  علیه  -  چه  کارهائی  که  می‌کردند.  در  شدت‌گرما،  صخره  سنگ  بزرگ  را  بر  سینه  او  می‌نهادند،  و  بدو  دستور  می‌دادندکه  برای  خدا  شریک  و  انباز  قرار  دهد.  او  از  ایشان  سرپیحی  می‌کرد  و  می‌گفت‌:  «‌احدُ.احدُ!:  خدا  یکی  است  یکی  است‌« و  می‌گفت‌:  به  خدا  سوگند  اگر  سخن  دیگری  را  سراغ  داشتم‌که  شما  را  بیشتر  بر  سر  خشم  آورد  آن  را  می‌گفتم‌.  حبیب  پسر  زید  انصاری  نیز  چنین  حالی  داشت‌.  بدان  هنگام‌که  مسیلمه  کذّاب  بدو  می‌گفت‌:  آیا  گو‌اهی  می‌دهی‌که  محمّد  فرستاده  خدا  است‌؟  می‌گفت‌:  بلی.  مسیلمه  کذّاب  می‌گفت‌:  آیاگواهی  می‌دهی‌که  من  فرستاده  خدایم‌؟  می‌گفت‌:  نمی‌شنوم‌!  یکی  یکی  اندامهای  بدن  حبیب  پسر  زید  انصاری  را  میبرید،  ولی  او  بر  سخنان  خود  استوار  و  پایدار  بود!

حافظ ‌ابن  عساکر  در  شرح  حال  عبدالله  پسر  حذیفه  سهمی  -  یکی  از  اصحاب  -‌ رضوان‌الله  علیهم  - ‌ذکر  کرده  است‌که  رومیان  او  را  اسیرکردند.  وی  را  به  پیش  شاه  خود  بردند.  شاه  بدوگفت‌:  مسیحی  شو.  من  تو  را  در  شاهی  خود  شریک  می‌کنم  و  دخترم  را  به  ازدواج  تو  درمی‌آورم  ...  بدوگفت‌:  اگر  تمام  آنچه  داری  و  تمام  آنچه  عربها  دارند  به  من  دهی تا  از  دین  محمّد  صلی الله علیه و آله و سلم  یک  لحظه  برگردم‌،  چنین  نخواهم‌کرد!  شاه  بدوگفت‌:  در  این  صورت  تو  را  خواهم  کشت‌.گفت‌:  این  در  اختیار  تو  است‌.  هرچه  می‌خواهی  بکن.  حافظ ابن‌عساکرگفته  است‌:  شاه  دستور  داد  به  دارآویخته  شود.  سپس  به  تیراندازان  دستور  داد  به  سوی  او  تیراندازی‌کنند  و  تیرها  را  به  نزدیکی  دستها  و  پاهای  او  بزنند.  در  این  حال  و  احوال  مرتب  از  او  میخواست  مسیحی  شود.  امّا  او  سرپیچی  می‌کرد.  آن‌گاه  شاه  دستور  داد  او  را  از  سر  دار  پائین  بیاورند.  سپس  دستور  داد  دیگی  را  بیاورند.  در  روایتی  آمده  است‌:‌گاو  مسینی  را  بیاورند.  آن  دیگ  یا  گاو  مسین  راگرم  و  تافته‌کردند.  دستور  داد  اسیری  از  اسیران  مسلمانان  را  بیاورند.  وقتی‌که  او  را  آوردند،  وی  را  به  داخل  دیگ  یاگاو  مسین  انداخت‌،  در  حالی‌که  عبدالله  پسر  حذیفه  سهمی  بدو  می‌نگریست‌.  آنچه  از  این  اسیر  مسلمان  برجای  ماند  استخوانهای  بدون گوشتی  بودکه  برق  می‌زدند.  شاه  دیگرباره  خواسته  خود  را  تکرارکرد.  او  نیز  دوباره  سرییچی‌کرد.  شاه  دستور  داد  او  را  در  آن  دیگ  یاگاو  مسین  بیندازند.  روی  قرقره‌ای  بالا  برده  شد  تا  بدانجا  افکنده  شود.  عبدالله  پسر  حذیفه  سهمی‌گریست‌.  شاه  بدو  امید  بست  و  وی  را  فراخواند.  عبدالله  پسر  حذیفه  سهمی  گفت‌:  من‌گریستم  چون  جان  من  یکی  بیش  نیست‌.  هم  اینک  در  راه  خدا  بدین  دیگ  انداخته  می‌شود.  دوست  داشتم  به  تعداد  موهای  بدنم  جان  داشتم  و  در  راه  خدا  بدین  عذاب  گرفتار  می‌آمدند!

در  روایتی  چنین  آمده  است‌که  شاه  عبدالله  پسر  حذیفه  سهمی  را  زندانی‌کرد،  و  چند  روزی  خوردنی  و  آشامیدنی  را  از  او  بازداشت  و  قدغن‌کرد.  سپس  می  و  گوشت  گاو  برای  او  فرستاد.  امّا  او  بدان  نزدیک  نشد.  شاه  او  را  فراخواند  وگفت‌:  چرا  نخوردی‌؟  گفت‌:  این  طعام  و  شراب  برای  من  حلال  شده  بود،  ولیکن  نخواستم  تو  را  از  خود  خوشحال  و  به  خویشتن  شادکنم‌.  شاه  بدو  گفت‌:  سرم  را  ببوس  تا  تو  را  آزادکنم‌.گفت‌:  آیا  همه  اسیران  مسلمان  را  همراه  من  آزاد  خواهی‌کرد؟  شاه  گفت‌:  بلی.  عبدالله  پسر  حذیفه  سهمی  سر  شاه  را  بوسه  زد.  شاه  او  و  همه  اسیران  مسلمانی  را  آزادکردکه  در  اسارت  او  بودند.  وقتی‌که  عبدالله  پسر  حذیفه  سهمی  برگشت‌،  عمر  پسر  خطاب  -‌رضی الله‌عنه‌-‌گفت‌:  بر  هر  مسلمانی  لازم  است  سرعبدالله  پسر حذیفه را ببوسد، و من این‌کار را میآغازم‌. پا شد  و سر  او  را  بوسید- رضی الله‌ عنهما.[3]

این  بدان  خاطر  است‌که  عقیده  چیز  بزرگ  وکار  سترگ  است‌.هیچگو‌نه  سازش  و  نرمشی ‌درآن  روا  نیست‌.  بهای  نگاهداری  عقیده  بالا  وکمرشکن  است‌.  امّا  مومن  آن  بهاء  را  به  جان  می‌پردازد،  و  این  بهاء  در  پیشگاه  خدا  ارزش  والائی  دارد.  عقیده  امانتی  است‌که  در  پش‌کسی  نهاده  نمی‌شود،  مگر  در  پیش‌کسی‌که  زندگی  خود  را  قربان  و  فدای  آن  می‌سازد،  و  همه  نعمتهای  جهان  در  برابر  عقیده  به  نظرش  بی‌ارزش  و  سبک  حلوه  می‌کند.

(ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِیمٌ یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَا وَتُوَفَّى کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ)‌.

سپس  (‌بدان  ای  محمّد!  که‌)  پروردگار  تو  نسبت  به  کسانی  که  مورد  شکنجه  و  آزار  (‌کفار  قریش  در  مکه‌)  قرار  گرفتند  و  بعد  از  آن  (‌راهی  دیار  غربت  شدند  و  هجرت  کردند  و  با  مال  و  جان‌،  تلاش  و)  جهاد  نمودند  و  (‌در  برابر  سختیها  و  گرفتاریهای  حفظ  دین  و  تبلیغ  آئینشان‌)  شکیبائی  ورزیدند،  دارای  مغفرت  و  مرحمت  است‌.  روزی‌،  هرکسی  می‌آید  و  به  دفاع  از  خود  برمی‌خیزد  (‌و  جز  درباره  نجات  خود  نمی‌اندیشد،  و  پدران  و  مادران  از  فرزندان‌،  فرزندان  از  پدران  و  مادران‌،  خویشاوندان  از  نزدیکان‌،  دوستان  از  رفیقان‌،  و  بالاخره  همگان  از  همگان  بیزار  و  گریزاننذ!)  و  به  هر  فردی  پاداش  و  پادافره  آنچه  کرده  است  به  تمام  و  کمال  داده  می‌شود  و  به  هیچ  کسی  (‌کمترین‌)  ستمی  نمی‌شود.

آن  روز،  روزی  است‌که  هرکسی  به  فکر  خویش  است  و  به  دیگری  نمی‌پردازد:

(  یَوْمَ تَأْتِی کُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَا)‌.

روزی‌،  هرکسی  می‌آید  و  به  دفاع  از  خود  برمی‌خیزد  (‌و  جز  درباره  نجات  خویش  نمی‌اندیشد)‌.

این  سخن  تعبیری  است‌که  سایه  هول  و  هراسی  را  می‌اندازدکه  هرکسی  را  به  خود  مشغو‌ل  می‌دارد،  و  هر  کسی  برای  نجات  خو‌یش  از  عذاب  به دفاع  از  خویشتن  می‌پردازد.  هرچندکه  به  خود  پرداختن  و  برای  نجات  خویش  به  جدال  و  ستیز  نشستن‌،  هیچ‌گونه  فائده‌ای  ندارد.  بلکه  هر  کسی  در  گرو کارهائی  است  که  کرده  است‌.

« وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ »‌.

و  به  هیچ  کسی  (‌کمترین‌)  ستمی  نمی‌شود.

 

---

[1]  برخی  از  تفسیرها  مـی‌گویند:  عدالت  واجب  است‌،  و  احسـان  مسـتحب  است‌،  به‌ویژه  در  عبادات‌،  به  استناد  اینکه  این  آیه  مکّی  است‌،  و  تا  ان  وقت  هنوز  قانون  و  قانونگذاری  مطرح  نبوده  است‌.  امّا  عمومی  و  همگانی  بـودن  واژگان‌،  مفهوم  و  مدلول  عدالت  و  احسان  را  مطلق  می‌سازد،  گذشته  از  این‌که  عدالت  و  احسان  از  لحاظ  اخلاقی  هـم  دو  اصل  و  رکن  هستند  و  تنها  جنبه  قانون  و  قانونگذاری  را  ندارند. 

[2]  مرا‌جعه  شود  به  کتاب‌:  «‌دراسات  اسلامیة‌«‌.  فصل  ضمانت  اجتماعی‌.   

[3] ابن‌کثیر  این  روایت  را  در  تفسیر  خود  آورده  است‌. 

تفسیر سوره‌ی نحل آیه‌ی 128-112

سوره‌ی نحل آیه‌ی 128-112

وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا قَرْیَةً کَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ (١١٢) وَلَقَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ (١١٣) فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالا طَیِّبًا وَاشْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ (١١٤) إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلا عَادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (١١٥) وَلا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هَذَا حَلالٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ (١١٦) مَتَاعٌ قَلِیلٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (١١٧) وَعَلَى الَّذِینَ هَادُوا حَرَّمْنَا مَا قَصَصْنَا عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (١١٨) ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَأَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (١١٩) إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلَّهِ حَنِیفًا وَلَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (١٢٠) شَاکِرًا لأنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (١٢١) وَآتَیْنَاهُ فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ (١٢٢) ثُمَّ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (١٢٣) إِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (١٢٤) ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ (١٢٥) وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ (١٢٦) وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُکَ إِلا بِاللَّهِ وَلا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَلا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ (١٢٧) إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَالَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ (١٢٨)

پیشتر  بیان‌گردید که  خداوند  در  این  سوره  برای  نزدیک  گرداندن  حقیقتی  از  حقائق  عقیده  دو  مثال  را  ذکر  فرمود.  در  اینجا  نیز  مثالی  را  برای  به  تصویرکشیدن  وضع  و  حال  مکّه  و  مردمان  مشرک  آن  ذکر  می‌فرماید،  مردمان  مشرکی‌که  نعمت  خدا  را  ناسپاس‌گذاشتند  و  منکر  نعمت  او  بر  خودگردیدند.  این  مثال  بدان  خاطر  است  تا  به  سرنوشتی  بنگرندکه  ایشان  را  تهدید  می‌کند  و  از  لابلای  مثالی‌که  برای  آنان  زده  می‌شود  پیدا  و  نمایان  است‌.

آن‌گاه  روند  قرآنی  از  ذکر  نعمت  موجود  در  مثال  -  نعمت  روزی  فراوان  توام  با  امن  و  امان  و  آرامش  و  آسایش  -‌ می‌پردازد،  و  به  بیان  چیزهای  حلال  منتقل  می‌گرددکه  آنها  را  به  پیروی  از  خیالبافیهای  بت‌پرستی  بر  خویشتن  حرام  کرده‌اند،  در  حالی‌که  خدا  آنها  را  برایشان  حلال  فرموده  است‌.  سپس  چیزهای  حرام  را  مشخّص  می‌نماید  و  روشن  می‌فرماید،  و  بیان  می‌دارد  که  این  چیزهائی‌که  آنها  را  بر  خود  حرام‌کرده‌اند  از  جمله  محرمات  نیست‌.  حلال  را  حرام‌کردن  هم  نوعی‌کفران  نعمت‌،  و  ناسپاس‌گذاشتن  نعمت  خدا  است‌.  خدا  در  برابر  کفران  نعمت  و  ناسپاسی‌،  ایشان  را  به  عذاب  دردناکی  تهدید  می‌کند  و  بیم  می‌دهد،  و  حرام‌کردن  حلال  را  ناروا  و  مخالف  شریعت  خدا  می‌شمارد  و  دروغ  بستن  بر  او  قلمداد  می‌کند.

آن‌گاه  به مناسبت  ذکر  چیزهای  ناپاکی  که  خدا  بر  مسلمانان  حرام  کرده  است‌،  به  ذکر  چیزهای  پاکی  می‌پردازدکه  خدا  آنها  را  بر  یهودیان  به  علت  ظلم  و  جوری  که  درپیش  گرفته‌اند،  حرام  فرموده  است‌،  و  این  تحریم  راکیفرگناه  و  سرکشی  ایشان‌کرده  است‌.  این  چیزهائی  که  برای  ایشان  حرام  می‌گردد،  برای  نیاکان  آنان  در  روزگار  ابراهیم  علیه السلام  حرام  نبوده  است‌،  ابراهیمی  که  به  تنهائی  ملت  حقگرای  فرمانبردار  فرمان  خفا  بشمار  آمده  است‌،  و  از  زمره  مشرکان  نبو‌ده  است  و  بلکه  سپاسگزار  نعمتهای  یزدان  جهان  بوده  است‌.  خدا  او  را  برگزیده  است  و  به  راه  راست  رهنمود  فرموده  است‌.  درنتیجه  چیزهای  پاک  برای  او،  و  پس  از  او  برای  فرزندانش  حلال  بوده  است‌.  بعدها  خداوند  بخشی  از  آن  چیزهای  پاک  را  بر  یهودیان  حرام‌کرده  است  و  جنبه  عقربت  ویژه  ایشان  را  داشته  است  ...  هرکس  پس  از  جهالت  و  نادانی  خود  توبه‌کند  و  از  نابکاریها  دست  بکشد،  خدا  بخشایشگر  مهربانی  است  و  او  را  می‌بخشاید  و  بدو  مهربانی  می‌نماید.

بعدها  آئین  محمد  (ص)‌به  میان  آمده  است  و  امتداد  و  ادامه  آئین  ابراهیم ( ع) بوده  است  و  از  خط  سیر  آن  آئین  پیروی  نموده  است‌.  درنتیجه  چیزهای  پاک  همه  حلال  گردیده  است‌.  از  جمله  این  چیزها  شنبه  بوده  است‌،  سنت‏های  که  یهودیان  در  آن  از  شکارکردن  منع  گردیده‌اند.  شنبه  برای  افراد  خاصّ  خود  مقرّر  گردیده  است‌.  آنان  هم  درباره  شنبه  اختلاف  پیدا  کرده‌اند.  دسته‌ای  در  شنبه  دست  از  شکارکردن  کشیده‌اند،  و  گروهی  عهد  و  پیمان  خود  را  شکسته‌اند،  و  خدا  ایشان  را  مسخ  فرموده  است‌،  و  آنان  از  مرتبه  بزرگوارانه  بشریت  سرنگون  گردیده‌اند.

این  سوره  پس  از  ذکر  این  مناسبت‌،  پایان  می‌پذیرد.  در  این  پایانه  به  پیغمبر  صلی الله علیه و آله و سلم  دستور  داده  می‌شودکه  با  حکمت  و  اندرز  نیکو  مردمان  را  به  راه  خدا  دعوت  ‌کند،  و  با  دیگران  به  زیباترین  شیوه  و  با  بهترین  سخن  مجادله  و  مباحثه‌کند،  و  در  پاسخ  به  تعّدی  و  تجاوز  دیگر‌ان‌،  قانون  عدالت  را  درپیش‌گیردکه  تعّدی  و  تجاوز  همسنگ  و  همطراز  است  بدون  هیچ‌گونه  فزونی  و  بیشی  ...  صبرکردن  وگذشت  نمودن  خوب  و  پسندیده  است‌.  گذشته  از  همه  اینها  فرجام‌کار  ازآن  پرهیزگاران  نیکو‌کار  است‌،  زیرا  خدا  با  ایشان  است‌،  و  آنان  راکمک  می‌کند  و  تحت  رعایت  و  عنایت  خود  می‌گرد  و  به  راه  خیر  و  خوبی  و  نجات  و  رستگاریشان  رهنمود  می‌گرداند  و  هدایت  می‏بخشد.

*

(وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا قَرْیَةً کَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ).   خداوند  (‌برای  آنان  که  کفران  نعمت  می‌کنند،  داستان‌)  مردمان  شهری  را  مثل  می‌زند  که  در  امن  و  امان  بسر  می‌بردند  و  از  هر  طرف  روزیشان  به  گونه  فراوان  به  سویشان  سرازیر  می‌شد.  امّا  آنان  کفران  نعمت  خدا  کردند،  و  خداوند  به  خاطر  کاری  که  انجام  دادند،  گرسنگی  و  هراس  را  بدیشان  چشانید  (‌و  نعمتها  را  از  ایشان  سلب  گردانید  و  بلاها  بدانان  رسانید)‌.  پیغمبری  از  خود  آنان  به  سوی  ایشان  آمد  (‌و  همگان  را  به  آئین  حق  دعوت  کرد)  امّا  آنان  دروغگویش  نامیدند  (‌و  دعوتش  را  نپذیرفتند)‌.  پس  عذاب  (‌الهی‌)  ایشان  را  در  حال  ستمگری  فروگرفت.

این  هم  وضع  و  حالی  است‌که  از  هر  وضع  و  حالی  به  وضع  و  حال  مکه  شبیه‌تر  و  همگونتر  است‌.  خدا کعبه  را  در  آن  قرار  داده  است‌.  مکه  را  شهر  حرام  نموده  است  و  کس‌که  بدان  درآید  ایمن  و  مطمئن  خواهد  برد، و  دستی  به  سویش  نباید  درازگردد،  اگر  هم  قاتل  باشد.  کسی  نباید  جسارت  اذیت  و  آزار  او  را  به  خود  بدهد،  چرا  که  او  در  جوار  بیت‌الله  بزرگو‌ار  است‌.  مردمان  در  اطراف  واکناف  جاهای  پیرامون  بیت‌الله  ربوده  می‌شدند،  درحالی‌که  اهل  مکه  تحت  حمایت  وعنایت  خدا  بسر  می‌بردند  و  ایمن  و  مطمئن  می‌غنودند.  همچنین  ارزاق  ایشان  ساده  و  آسان  از  هر  سو  و  مکانی  به  سویشان  همراه  با  حاجیان  وکاروانیان  می‌آمد،  حاجیان  و  کاروانیانی‌که  در  امن  و  امان  رهسپار  مکه  میگر‌دیدند.  گرچه  اهل  مکه  درسرزمینی  خشک  وبی‌حاصل  و  بدون‌کشت  و  زرع  بسر  می‏بردند،  میوه‌ها  و  محصولهای  هر  چیزی  به  سویشان  آورده  می‌شد،  و  مزه  امن  و  امان‌،  و  مزه رفاه  و  خوشی  را  میچشیدند،  از  آن  زمان‌که  دعوت  ابراهیم  خلیل  آغازگردیده  بود.

آن‌گاه  وقتی‌که  پیغمبری  از  خودشان  می‌آید،  پیغمبری  که  او  را  به  عنوان  شخص  صادق  امینی  می‌شناختند،  و  از  او  چیزی  سراغ  نداشتندکه  بتوان  آن  را  مایه  ننگ  و  وسیله  رخنه‌گرفتن  دانست‌،  و  خدا  او  را  به  عنوان  رحمت  برای  ایشان  و  برای  جهانیان  برمی‌انگیزد،  و  آئین  او  آئین  ابراهیم  است‌که  بنیانگذار  خانه‌ای  است‌که  در  کنار  آن  در  امن  و  امان  و  آرامش  و  آسایش  بسر  می‏‎برند  و  زندگی  مرفه  و  خوشی  را  میگذرانند،  وقتی  که  همچون  پیغمبری  به  سوی  ایشان  می‌اید  او  را  تکذیب  می‌کنند  و  دروغگو‌یش  می‌خوانند،  و  تهمتهائی  بدو  می‌زنند،  و  بدو  و  به  پیروان  او  با  ظلم  و  زور  اذیتها  و  آزارها  می‌رسانند.

مثالی‌که  خداوند  برای  ایشان  میآ‌ورد،  بر  حال  و  وضع  آنان  منطبق  است‌،  و  فرجام  مثال  جلو  دیدگان  و  بر  سر  راه  ایشان  است‌.  د‌استان  شهری  را  برای  ایشان  ذکر  می‌کندکه  اهالی  آنجا  در  امن  و  امان  و  آرامش  و  آسایش  بسر  می‌برده‌اند،  و  ارزاق  آنان  ساده  و  آسان  و  فراوان  از  هر  سوئی  به  سویشان  سرازیر  می‌شده  است‌.  آنان‌کفران  نعمت  می‌کرده‌اند  و  نعمتهای  خدا  را  ناسپاس  می‌گذاشته‌اند،  و  پیغمبر  خدا  را  تکذیب  می‌نموده‌اند  و  دروغگویش  می‌خوانده‌اند.

«فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ »‌.

پس  خداوند  به  خاطر  کاری  که  انجام  می‌دادند،  گرسنگی  و  هراس  را  بدیشان  چشانید  (‌و  نعمتها  را  از  ایشان  سلب  گردانید  وبلاها  بدانان  رسانید)‌.

عذاب  اهالی  آنجا  را  فراگرفت،  در  حالی‌که  به  ظلم  و  ستم  سرگرم  بودند.  تعبیرقرآنی‌گرسنگی  و  هراس  را  به  شکل  جامه‌ای  مجسم  می‌دارد،  و  ایشان  را  وادار  می‌کند  که  مزه  همچون  جامه‌ای  راکاملا  بچشند،  زیرا  چشش  تاثیر  ژرف‌تری  در  احساس  و  شعور  دارد  از  این‌که  جامه  پوست  بدن  را  لمس  نماید  و  بپساید.  پاسخگوئیهای  حواس  در  تعبیر  دخالت  می‌کنند،  و  دست  دادن‌گرسنگی  و  هراس  بدیشان،  و  تاثیر  وگزش  و  فرو  رفتن  مزه ‌گرسنگی  و  هراس  به  ژرفناهای  درونشان  بدین  وسیله  چندین  برابر  فزونی  می‌گیرد.  این  کار  بدان  سبب  است‌که  از  همچون  عاقبتی  بترسندکه  در  انتظارشان  است  و هر  لحظه  ممکن  است  ایشان  را  در  حال  ظلم  و  ستم  فراگیرد.

در  سایه  این  مثالی‌که  نعمت  و  رزق  در  آن  ،  پرده  خیال  می‌افتد،  و  در  آن  بی‌بهره  ماندن  و  محروم‌گردیدن  بر  پرده‌ گمان  جلوه‌گر  می‌شود،  بدیشان  دستور  می‌دهد  که  از  چیزهای  پاکیزه‌ای  بخورندکه  برای  ایشان  حلال  گردیده  است  و  شکر  نعمت  خدای  را  بجای  آورند،  اگر  می‌خواهندکه  بر  ایمان  راستین  به  یزدان  جهان  بمانند،  و  بندگی  را  خالصانه  و  دور  از  شرک  برای  او  انجام  دهند،  شرکی‌که  بدیشان  الهام  میکند  به  نام  خداگونه‌های  دروغین  برخی  از  چیزهای  پاک  را  بر  خود  حرام‌کنند:

(  فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالا طَیِّبًا وَاشْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ).

(‌حال  که  چنین  است‌،  شما  ای  مومنان‌!  همچون  ایشان  نباشید  و)  از  روزیهای  حلال  و  پاکیزه‌ای  بخورید  که  خدا  قسمت  شما  می‏‎گرداند،  و  شکر  نعمت  خدا  را  بجا  آورید،  اگر  وی  را  می‌پرستید  (‌و  جز  او  را  عبادت  و  پرستش  نمی‌کنید)‌.

چیزهای  حرام  را  برای  ایشان  معیّن  می‌کند  و  آنها  را  به  چند  چیز  منحصر  می‌سازد.  بدانان  می‌گویدکه  روزیهای  پاکی  راکه  بر  خود  حرام‌کرده‌اند،  از  قبیل‌:  بحیره  و  شائبه  و  وصیله  و  حامی‌،[1]  جزو  محّرمات  نیست‌:

(إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ ).

(‌آنچه راکه مشرکان حرام می‌دانند، حرام نیست‌. بلکه خد‌اوند)تنها   مرد ار و خون و گوشت خوک  و  آنچه  نام  غیرخدا  (‌به  هنگام  ذبح‌)  بر آن  گفته  شده  باشد  (‌و  به  نام  بتان  و  شبیه  آنها  سر  بریده  شود)  بر  شما  حرام  کرده  است‌.

این  چیزها  حرام  هستند  یا  بدان  خاطرکه  مایه  اذیت  و  آزار  جسم  و  حس  می باشند،  مانند:  مردار  و  خون  و  گو‌شت  خوک‌،  و  یا  مایه  رنجش  جان  و  بیزاری  عقیده  می‏‎باشند،  مانند  چیزیکه  نام  غیرخدا  به  هنگام  ذبح  بر  آن‌گفته  شده  است‌.

(فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلا عَادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

ولی  اگر  آن  کس  که  مجبور  باشد  (‌به  خاطر  حفظ  جان‌،  از  آن  اشیاء  حرام  بخورد)  در  صورتی  که  علاقه‌مند  (‌به  خوردن  و  لذت  بردن  از  چنین  چیزهائی‌)  نبوده  و  متجاوز  (‌از  حدّ  سدّ  جوع  هم‌)  نباشد،  (‌برآنان  ایرادی  نیست‌؛  چرا  که‌)  خداوند  بس  آمرزنده  و  مهربان  است‌.

این  آئین  ساده  است  و  دشوار  نیست‌.کسی‌که  بر  جان  خود  یا  ازبیمار  شدن  براثر گرسنگی  و  تشنگی  بترسد،  بر  اوگناهی  نیست‌که  از  این  محرمات  استفاده  نماید،  بدان  اندازه‌که  ضرر  و  زیان  را  برطرف‌کند.  ضرر  و  زیان  هم  درکتابهای  فقهی  مورد  اختلاف  است‌،  بدانگونه  که  قبلاً  گفته‌ایم‌. ‌[2]  بدون  این‌که  -  اصل  و  رکنی  از  اصول  و  ارکان  تحریم  برشورد  وستم  روا  دارد،  و  بدون  این‌که  متجاوز  از  اندازه  ضرورتی  باشد  که  موجب  حلال  شدن  همچو‌ن  چیز  حرامی‌گردیده  است‌.  این  حد  و  مرز  حلال  و  حرامی  است‌که  یزدان  در  میان  خوراکیها  تعیین  فرموده  است‌.  پس  برای  پیروی  از  انگاره‌های  بت‌پرستی  با  خدا  مخالفت  نورزید،  و  دروغ  نگوئید  وبه  دروغ  تحریم چیزهائی  را  ادعا  نکنیدکه  یزدان  آنها  را  حلال‌کرده  است‌.  زیرا  حلال‌کردن  و  حرام  کردن  جز  به  فرمان  خدا  صورت  نمی‌گیرد،  و  حلال‌کردن  و  حرام‌کردن  قانونگذاری  و  شریعت‌نگاری  است‌.  قانونگذاری  و  شریعت‌نگاری  نیز  تنها  حق  خدا  است  نه  حق  کسی  از  انسانها.  هرکس  که  برای  خود  ادعای  حق  قانونگذاری  و  شریعت‌نگاری‌کند  بدون  دستور  خدا،  او  تهمت‌زننده  بشمار  است‌،  و  تهمت‌زنندگان  به  خدا  هم  رستگار  نمی‌گردند.

«وَلا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هَذَا حَلالٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ مَتَاعٌ قَلِیلٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ »  ٠

(‌خداوند  حلال  و  حرام  را  برایتان  مشخص  کرده  است‌)  و  به  خاطر زندگی  که  تنها  (‌از  مغز  شما  تراوش  کرده  و)  بر  زبانتان  می‌رود،  به  دروغ  مگوئید:  این  حلال  است  و  آن  حرام‌،  و  درنتیجه  بر  خدا  دروغ  بندید.  کسانی  که  بر  خدا  دروغ  می‌بندند،  رستگار  نمی‌کردند.  (‌سودجوئی  و  بهره‌مندی  ایشان  از  جهان  ناچیز  است  و  تمام  دنیا  با  توجه  به  آخرت‌)  کالای  کمی  است  و  عذاب  دردناکی  (‌پس  از  پایان  زندگی  دنیوی‌)  دارند.

بدانچه  بر  زبانتان  میرود  و  به  دروغ  بر  آن  میدود،  و  از  سوی  شما  به  ناروا  نقل  و  روایت  می‌شود،  نگوئید:  این  حلال  است  و  آن  حرام‌.  وقتی‌که  بدون  نص  میگوئید  این  حلال  است‌وآن  حرام‌،‌دروغ  محض‌است‌،‌دروغی  که  آن  را  به  خدا  نسبت  می‌دهید  و بر  او  افتراء میبندید!  کسانی‌که  بر  خدا  دروغ  می‌بندند،  جز  بهره‏مندی  اندکی  در  دنیا  ندارند،  و  از  آن  پس  در  آخرت  عذاب  دردناکی  دارند،  و  ناامید  و زیانمند  میگردند.

با  وجود  این  مردمانی  جسارت  می‌کنند  و  بدون  اجازه  خدا  جرات  قانونگذاری  و  شریعت‌نگاری  را  به  خود  می‌دهند،  و  بدون  این‌که  نصی  در  شریعت  خدا  بر  این  کارشان  پیداکنند  قوانین  و  مقررات  تعیین  می‌کنند  و  ارائه  می‌دهند! با  این  وجود  انتظار  هم  دارند  در  این  جهان  یا  در  پیشگاه  ایزد  سبحان  رستگارگردند!

*

و  امّا  چیزهائی  راکه  خدا  بر  یهود‌یان  حرام‌کرده  است  و  آنها  را  در  سوره  انعام  ذکر  فرموده  است‌:

( وَعَلَى الَّذِینَ هَادُوا حَرَّمْنَا کلّ ذی ظُفُر ومَن البَقَر و الغَنَم حّرمنا عَلَیهِم شُحَُو مَهُما الّا ما حَمَلَت ظُهَُورُهُما أو الحَوایا أو ما اَختَلَط بِعَظم).

و  بر  یهودیان  هر  (‌حیوان‌)  ناخنداری  (‌یعنی‌:  درندگان  که  دارای  پنجه‌های  قوی‌،  و  پرندگان  شکاری  که  از  چنگال  نیرومند  برخوردارند)  حرام  کرده  بودیم‌،  و  از  گاو  و  گوسفند  (‌تنها)  پیه‌ها  و  چربیهای  آنها  را  بر  آنان  حرام  نموده  بودیم‌،  مگر  پیه‌ها  و  چربیهائی  که  آمیزه  استخوان  گردیده  است‌.   (‌انعام‌/146)

اینها  جنبه  عقوبت  ویژه  یهودیان  را  داشته  است  و  برای  مسلمانان  نیست‌:

« وَعَلَى الَّذِینَ هَادُوا حَرَّمْنَا مَا قَصَصْنَا عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَأَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِیمٌ »‌.

ما  بر  یهودیان  چیزهائی  را  حرام  کرده‌ایم  که  قبلا  (‌در  سوره  انعام‌،  آیه/  ٤٦ا)  برای  تو  روایت  نموده‌ایم  (‌و  این  محرمات‌،  به  عنوان  مجازات  تمرد  و  کیفر  ستم  ایشان  بوده  است‌)  و  ما  (‌با  این  تحریم‌)  بر  آنان  ستم  نکرده‌ایم  و  بلکه  ایشان  (‌به  سبب  ظلم  و  جلوگیری  از  راه  خدا  و  دریافت  ربا  و  خوردن  مال  مردم‌)  به  خویشتن  ستم  روا  داشته‌اند.  به  هر  حال‌،  پروردگارت  نسبت  به  کسانی  که  از  روی  حماقت  و  سفاهت  (‌انسانی‌،  و  غفلت  از  عواقب  امور  به  سبب  غلبه  شهوات  نفسانی‌)  کارهای  بد  می‏کنند  و  بعد  از  آن  توبه  می‌نمایند  (‌و  با  انجام  حسنات  و  عبادات  به  سوی  خدا  برمی‌گردند)  و  به  اصلاح  (‌حال  و  جبران  گذشته  خود)  می‌پردازند،  بس  آمرزنده  و  مهربان  است‌.

یهودیان  به  سبب  تعدّی  و  تجاوز  از  حدّ  و  مرز  خود،  و  به  علت  گناه  نافرمانی  از  خدا،  مستحق  بوده‌اند  که  این  چیزهای  پاکیزه  بر  ایشان  حرام‌گردد.  آنان  خودشان  به  خویشش  ستم‌کرده‌اند  و  خدا  بدیشان  ستم  نکرده  است‌.  هرکس  ازکسانی  که  از  روی  جهالت  کار  بد  کرده‌اند  توبه‌کند  و  بر  معصیت  اصرار  نورزد،  و  بدان  فرو نرود  تا  مرگش  فرامی‌رسد،  و  عمل  صالح  را  به  دنبال  توبه  درونی  بیاورد،  مغفرت  خدا  فراخ  است  و  او  را  دربر  می‌گیرد  و  رحمت  خدا  شامل  وی  می‌گردد.  این  نصّ  همگانی  است  و  تا  دامنه  قیامت  شامل  توبه‌کنندگان  نیکو‌کار  اعم  از  یهودیان‌گناهکار  و  انسانهای  دیگری  جز  آنان  می‌گردد.

*

به  مناسبت  چیزهائی‌که  خدا  به‌گونه  ویژه  بر  یهودیان  حرام  کرده  است‌،  و  به  مناسبت  ادعائی‌که  مشرکان  قریش  داشتند  و  می‌گفتند  آنان  در  چیزهائی‌که  بر  خویشتن  حرام  می‌کنند  و  آنها  را  به  خداگونه‌ها  می‌دهند،  بر  آئین  ابراهیم  هستند  و  شیوه‌کار  او  را  درپیش  می‌گیرند،  روند  قرآنی  اندکی  به  ابراهیم  علیه السلام می‌پردازد،  و  حقیقت  دیانت  او  را  روشن  و  جلوه‌گر  می‌سازد،  و  میان  دیانت  او  و  آئینی‌که  محمد  (ص)‌آن  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌،  ارتباط  و  پیوند  برقرار  می‌نماید،  و  چیزهای  حرامی  را  ذکر  می‌کندکه  به‌گونه  ویژه  بر  یهودیان  حرام  بوده‌اند  و  در  روزگار  ابراهیم  همچون  چیزهائی  حرام  نبوده‌اند:

(إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلَّهِ حَنِیفًا وَلَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ شَاکِرًا لأنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ وَآتَیْنَاهُ فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ ثُمَّ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ )  .

ابراهیم  (‌که  شما  مشرکان  و  شما  یهودیان  بدو  می‌نازید)  پپشوائی  بود  (‌جامع  همه  فضائل  اخلاقی‌)  و  مطیع  (‌فرمان  الهی‌)  و  حقگرای  (‌بیزار  از  باطل  و  کناره‌گیر  از  بدیها)  و  او  هرگز  از  زمره  مشرکان  (‌چون  شما)  نبوده  است‌.  او  سپاسگزار  نعمتهای  خدا  بود،  (‌و  به  خاطر  این  خصال  حمیده‌،  خدا  برای  حمل  رسالت‌)  او  را  برگزید  و  به  راه  راست  (‌منتهی  به  بهشت  جاویدان  و  نعمت  سرمدی  یزدان‌)  ر‌هنمودش  گردانید.  و  در  دنیا  نیکی  بهره  او  کردیم  و  در  آخرت  هم  از  زمره  شایستگان  (‌نیل  به  رضوان  رحمان و  ورود  به  بهشت  جاویدان‌،  یعنی  نعمت  فراوان  و  بی‌پایان‌)  خواهد  بود.  سپس  (‌قرنها  بعد  از  ابراهیم‌،  تو  را  به  پیغمبری  برگزیدیم‌)  و  به  تو  وحی  کردیم  که  از  آئین  ابراهیم  پیروی  کن  که  حقگرا  (‌و  دور  از  انحراف‌)  بود  و  از،  زمره  مشرکان  نبود.  (‌بزرگداشت  روز  جمعه  در  اسلام‌،  و  عادی  شمردن  روز  شنبه  در  آن‌،  مخالف  با  برنامه  ابراهیم  نیست‌،  همانگونه  که  یهودیان  ادعا  می‌کنند)‌.  بلکه  (‌ترک  کار،  و  تحریم  شکار،  و  پرداختن  به  عبادت  ویژه  در)  روز  شنبه  (‌جزو  شریعت  ابراهیم  نبوده  و  تنها  جنبه  تنبیه  و  کیفر  یهودیان  را  داشته  است  و  فقط  بر  یهودیان‌،  یعنی‌)  بر  کسانی  واجب  گشته  است که  درباره  آن  اختلاف  ورزیده‌اند  (‌و  بعضی  آن  را  پذیر‌فته  و  برخی  نسبت  بدان  بی‌اعتنائی  کرده‌اند)  و  بی‏گمان  خداوند  میان  آنان  درباره آنچه  در  آن  اختلاف  ورزیده‌اند،  روز  قیامت  داوری  خواهد  کرد.  (‌و  هریک  را  به  جز‌ا  و  سزای  خود  خواهد  رساند)‌.

قرآن  مجید  ابراهیم علیه السلام را  نمونه  هدایت  و  اطلاعت  و  سپاسگزاری  و  توبه  و  برگشت  به  سوی  خدا  به  تصویر  می‌کشد.  در  اینجا  در‌باره  او  می‌گوید:  ابراهیم  امّتی  بود.  واژه  امّت  می‌تواند  به  معنی  ملّت  باشد.  یعنی  ابراهیم  برابری  می‌کرد  با  ملّت‌کاملی‌که  خوبی  و  نیکوئی  و  اطلاعت  برکت  داشته  باشد.  یا  این  واژه  به  معنی  امام  و  پیشوا  است‌.  یعنی  ابراهیم  امام  و  پیشوائی  بودکه  در  خیر  و  خوبی  بدو  اقتداء  و  از  او  پیروی  می‌شد.  در  تفسیرها  واژه امّت  را  هم  بدین  معنی  و  هم  بدان  معنی  دانسته‌اند.  این  دو  معنی  نز‌دیک  به  هم  هستند.  چه  امام  و  پیشوائی‌که  مردمان  را  به  سوی  خیرو  صلاح  و  خوبی  و  نیکوئی  هدایت  و  رهنمود  می‌کند،  او  رهبر  ملتی  است  و  پاداش‌کار  خود  را  دارد  و  به  اندازه  پاداش  کسانی  نیز  به  حساب  اوگرفته  می‌شودکه  به  هدایت  و  رهنمود  او  عمل  می‌کنند.  پس  انگار  او  ملتی  از  مردمان  در  خیر  و  صلاح  و  خوبی  و  نیکوئی‌،  و  در  اجرا  و  مزدی  است‌که  دارد،  نه  این‌که  یک  فرد  بشمار  آید.

«  قَانِتًا لِلَّهِ »  .

مطیع  ومداوم  بر  طاعت  و  عبادت  خدا.  مطیع  و  متواضع  و  پرستشگر  بود.

«  حَنِیفًا »  .

حقگرا،  ومخلص  فرمان  خدا.

متوجه  حق  و  مائل  به  حق  بود.

(وَلَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ )  .

و  از  زمره  مشرکان  نبود.  مشرکان  بدو  نسبت  نمی‌رسانند  و  در  خط  سیر  او  نیستند.

«  شَاکِرًا لأنْعُمِهِ »  ٠

سپاسگزار  نعمتهای  خدا  بود.  او  با  گفتار  وکردار  سپاسگزار  نعمتهای  خداوند  دادار  بود.  نه  این‌که  مثل  این  مشرکانی  باشدکه  باگفتار  نعمتهای  خدا  را  انکار  می‌کنند،  و  با  کردار  بدانها  کفر  می‌ورزند  و  آنها  را  ناسپاس  می‌گذارند،  و  در  روزیهای  خدادادی  انبازهائی  را  شریک  خدا  می‌گردانند  که  خو‌دشان  آنان  را  ساخته  و  پرداخته  کرده‌اند  و  معقد  خدا  انگاشته‌اند!  و  نعمت  خدا  را  به  پیروی  ازگمانها  و  انگاره‌ها  و  هواها  و  هو‌سها  بر  خود  حرام‌کرده‌اند.

«  اجْتَبَاهُ »  ٠

او  را  برای  رسالت  آسمانی  برگزید،  و  وی  را  به  دوستی  گرفت.

او  را  انتخاب  کرد  و  برگزید.

«  وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ »  .

و  به  راه  راست رهنمودش  گردانید.

راه  راست‌،  راه  یگانه‌پرستی  سره  و  استوار  است‌.

کار  و  بار  ابراهیم  این‌گونه  بوده  است‌،  ابراهیمی‌که  یهودیان  خود  را  آویزه  او  می‌کنند  و  متعلق  بدو  می‌دانند،  و  مشرکان  خویش  را  پیرو  و  دنباله‌رو  او  می‌خوانند.

(ثُمَّ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ).

سپس (‌قرنها  بعد  از  ابراهیم‌،  تو  را  به  پیغمبری  برگزیدیم‌)  و  به  تو  وحی  کردیم  که  از  آئین  ابراهیم  پیروی  کن  که  حقگرا  (‌ودورازانحراف‌)  بودواززمره  مشرکان  نبود.

پیوند  ابراهیم پیوند  راستینی  بودکه  هرگز  از  عقیده  توحیدی  و  باوریگانه ‌پرستی  نگسیخت‌.  نصّ  قرآنی  از  نو  این  عقیده  توحیدی  و  باور  یگانه‌پرستی  را  تاکید  میکند  و  میگوید که ابراهیم‌:

« مَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ »  .

از  زمره  مشرکان  نبود.

پیوند  حقی  پیوند  دین  جدید  است‌.  تحریم  روزشنبه  هم  ویژه  یهودیان  بوده  است  و  آنان  درباره  آن  اختلاف  پیداکرده‌اند،  و  جزو  دیانت  ابراهیم  نبو‌ده  است‌،  و  همچنین  جزوآئین  محمّد (ص)هم  نیست‌،  محمّدی‌که  برنامه  و سیر  ابراهیم  را  درپیش  میگیرد:

(إِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ).

روز  شنبه  فقط  بر  کسانی  واجب  گشته  است  که  درباره آن  اختلاف  ورزیده‌اند  (‌و  بعضی  آن  را  پذیرفته  و  برخی  نسبت  بدان  بی‌اعتنائی  کرده‌اند)‌.

کارو  بار  همچون‌کسانی  به  خدا  واگذار  است‌.

(وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ )‌.

بی‏گمان  خداوند  میان  آنان  درباره  آنچه  در  آن  اختلاف  ورزیده‌اند،  روز  قیامت  داوری  خواهد  کرد  (‌و  هریک  را  به  جزا  و  سزای  خود  خواهد  رساند)‌.

*

این  بیان  چیزهائی  بودکه  میان  عقیده  یکتاپرستی  و  توحیدی‌که  ابراهیم  آن  را  به  ارمغان  آورده  بود،  و  در  این  واپسین  آئین  تکمیل‌گردیده  بود،  و  میان  عقائد  منحرفی‌که  مشرکان  و  یهودیان  بدانها  چنگ  می‌زدند،  مشتبه  و  آمیزه  یکدیگرگردیده  بود.  این  چیزهای  مشتبه  و  آمیزه یکدیگری‌که  ذکرگردیده  است‌،  اند‌کی  از  بسیاری  است‌که  این‌کتاب  برای  توضیح  و  روشنگری  آنها  آمده  است‌.  پیغببر(ص)بایدکه  راه  خود  را  درپیش‌گیرد  و  به  دعوت  یکتاپرستی  خویش  با  حکمت  و  اندرز  نیکو  ادامه  دهد،  و  با  مخالفان  عقیده‌اش  به  بهترین  شیوه  و  زیباترین  سخن  مباحثه  و  مجادله  کند.  هرگاه  به  حق  او  وبه  حق  مسلمین  تعدّی  و  تخطّی‌کنند،  به  حقّ  ایشان  برابر  و  همسان  تعدّی  و  تخطّی  ایشان  تعدّی  و  تخطّی‌کند  و  بدانان  جزا  و  سزا  دهد.  مگر  این  که‌گذشت‌کند،  و  با  وجود  قد‌رت‌،  صبر  و  شکیبائی  درپیش‌گیرد  و  از  جزا  و  سزای  برابر  و  همسان  نیز  بگذرد.  بایدکه  مطمئن  باشد  فرجام  نیکو‌ی‌کار  ازآن  پرهیزگاران  نیک ‌رفتار  و  نیک‌کردار  است‌.  دیگر  بر  کسانی  غم  نخورد  و  غمگین  نشودکه  راهاب  نمی‌گردند  و  هدایت  را  فراچنگ  نمی‌آورند،  و  از  مکر  وکید  و  حیله  و  نیرنگ  ایشان  نیز  در  حق  خود  و  در  حق  مومنان  دلتنگ ‌نشود  و  به  تنگا  نیفتد:

(ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُکَ إِلا بِاللَّهِ وَلا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَلا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَالَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ ).

(‌ای  پیغمبر!)  مردمان  را  با  سخنان  استوار  و  بجا  و  اندرزهای  نیکو  و  زیبا  به  راه  پروردگارت  فراخوان‌،  و  با  ایشان  به  شیوه  هرچه  نیکوتر  و  بهتر  گفتگو  کن‌؛  چرا  که  (‌برتو  تبلیغ  رسالت  الهی  است  با  سخنان  حکیمانه  و  مستدلانه  وآگاهانه‌،  و  به  گونه  بس  زیبا  و  گیرا  و  پیدا،  و  بر  ما  هدایت  و  ضلالت  و  حساب  و  کتاب  و  سزا  و  جزا  است‌)‌.  بی‏گمان  پروردگارت  آگاه‌تر  (‌از  همگان‌)  به  حال  کسانی  است  که  از  راه  او  منحرف  و  گمراه  می‌شوند  و  یا  این  که  رهنمود  و  راهیاب  می‌گردند.  (‌ای  مسلمانان‌!)  هرگاه  خواستید  مجازات  کنید  (‌کسانی  را  که  به  حقوق  شما  تعدی  و  تجاوز  کرده‌اند)‌،  تنها  بدان  اندازه  مجازات  کنید  و  کیفر  دهید  که  درباره  شما  روا  شده  است  (‌و  از  حد  و  مرز  آن  فراتر  نروید  و  درنگذرید)  و  اگر  شکیبائی  پیشه  ساختید  (‌و  به  خاطر  خدا  مجازات  نکردید  و  کیفر ندادید)  حتماً  شکیبائی  برای  شکیبایان  (‌حق‌پرستی  چون  شما  که  از  دل  فرمان  نمی‌برید  و  بلکه  به  راهنمائی  یزدان  گوش  فرامی‌دارید،  در  دنیا  و  آخرت‌)  بهتر  خواهد  بود.  و  (‌ای  پیغمبر!  تو  نیز  در  برابر  مصائب  و  صحنه‌های  جانسوزی  که  در  راه  تبلیغ  رسالت  آسمانی  خواهی  دید)  شکیبائی  کن  و  شکیبائی  تو  (‌و  هرکس  دیگری‌)  جز  در  پرتو  (‌لطف  رحمان  و  به  یاری  و)  توفیق  یزدان  میسر  نیست‌.  (‌اگر  کافران  ایمان  نیاوردند)  بر  آنان  اندوهگین  مشو  و  در  برابر  مکر  و  نیرنگی  که  می‌ورزند  (‌و  توطئه‌هائی  که  به  راه  می‌اندازند)  ناراحت  و  نگران  مباش  (‌و  خویشتن  را  در  پناه  خدا  دار)‌.  بی‏گمان  خدا  (‌مرحمت  و  معونت  و  حفاظت  و  رعایت  همه  جانبه‌اش‌)  همراه  کسانی  است  که  تقوا  پیشه  کنند  و  (‌با  دوری  از  نواهی‌،  خود  را  از  خشم  خدا  بدور  دارند،  و  با  تمام  نیرو  و  قدرت‌)  با  کسانی  است  که  نیکوکار  باشند  و  (‌با  انجام  اوامر  الهی  خویشتن  را  به  الطاف  ایزد  نزدیک  سازند)‌.

قرآن  مجید  اصول  و  ارکان  دعوت  را  بر  همچون  پایه‌هائی  استوار  و  پایدار  می‌سازد،  و  وسائل  دعوت  و  راه‌های  آن  را  مشخص  می‌گرداند،  و  برنامه  و  مسیر  را  برای  پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم  بزرگوار،  و  بعد  از  او  برای  دعوت‌کنندگان  به  سوی  آئین  متین  و  استوارش‌،  تهیه  و  ترسیم  می‌کند.  پس  باید  به  قانون  و  راهکاری  بنگریم‌که  یزدان  در  این  قرآن  برای  دعوت  تعیین  و  تاکیدکرده  است‌.

دعوت‌،  دعوت  به  سوی  راه  خدا  است‌،  نه  دعوت  به  سوی  شخص  دعوت کننده  و  نه  به  سوی  قوم  و  قبیله  او.  چه  آنچه  به  دعوت‌کننده  مربوط  می‌گردد  این  است‌که  وظیفه  خود  را  برای  رضای  خدا  انجام  دهد.  هیچ‌گونه  برتری  و  فضلی  نه  بردعوت  و  نه  برکسانی  داردکه  به  سبب  او  راهیاب  می‌گردند  تا  از  آن  صحبت‌کند  و  سخن  براند.  مزد  و  پاداش  او  تنها  بر  خدا  است  و  بس.

دعوت  باید  با  حکمت  باشد.  دعوت‌کننده  باید به اوضاع  و  احوال  مخاطبان  و  به  شرائط  و  ظروف  آنان  بنگرد،  و  دقت  داشته  باشد  هر  بار  چه  اندازه  باید  مطالب  و  مقاصد  را  برای  ایشان  روشن  و  بیان‌کند  تا  بر  دوش  ایشان  سنگینی  نکند  و  پیش  از  آمادگی  مردمان  برای  پذیرش  تکالیف  و  وظائف‌،  برایشان  دشواری  به  بار  نیاورد.  دعوت‌کننده  باید  راه  و  شیوه‌ای  درکار  دعوت  درپیش  گیردکه  رنج  و  زحمتی  برای  مخاطبان  تولید  نکند،  و  در  این  راه  و  شیوه  هم  تنوع  را  برابر  مقتضیات  مراعات  نماید  و  آن‌گونه‌که  باید  سخن  سراید.  احساسات  او  را  نگیرد،  و  پرخاش  و  تاخت  نداشته  نباشد.  چه  اگر  چنین  نکند،  در  همه  اینها  و  درکارهای  دیگر  از  حکمت  درمی‌گذرد.

دعوت‌کننده  باید  با  اندرز  زیبا  و  دلربائی  به  سخن  درآید  که  آهسته  و آرام  به  ژرفاهای  دلها  برود  و  بر  دلها  نشیند،  و  حواس  و  شعوررا  نرمک  نرمک  برباید  ولطیف  و  دقیق  تسخیر  نماید.  تهدید  و  توبیخ  بیجا  و  بی‌مورد  و  بدون  علت  و  سبب  روا  ندارد،  و  خطاها  و  اشتباه‌هائی  را  گوشزد  نکندکه  سر  به  رسوائی  می‌کشد،  خطاها  و  اشتباه‌هائی‌که  چه‌بسا  از  روی  نادانی‌،  و  چه‌بسا  از  روی  حسن  نیت  صورت  می‌گیرد.  زیرا  نرمش  در  موعظه  در  اغلب  اوقات  دلهای‌گریزان  و  رمان  را  هدایت  و  رهنمود  می‌کند،  و  دلهای  بیزار  و  ناسازگار  را  رام  می‌گرداند  و  به  سوی‌گوینده  می‌کشاند،  و  از  حمله  و  تهدید  و  توبیخ،  خیر  و  صلاح  بیشتری  به  بار  می‌آورد.

دعوت‌کننده  باید  مجادله  و  مباحثه  را  به  شیوه‌ای  هرچه  بهتر،  و  با  دلائل  بسی  قویتر  و  رساتر  انجام  دهد.  در  مجادله  و  مباحثه  چیزی  را  بر  طرف  مقابل  تحمیل  نسازد،  واو  را  خوار  ندارد  و  زشت  نشمارد.  تا  طرف  مقابل  به  دعوت‌کننده  اطمینان  پیدا  کند  و  بداندکه  هدف  او  از  مباحثه  و  مجادله  چیره  شدن  و  غالب  آمدن  نیست‌.  بلکه  هدفش  قانع‌کردن  و  به  حق  رساندن  است‌.  چه  نفس  انسان  دارای  خود  بزرگ‌بینی  و  سرکشی  است‌،  و  از  رای  و  نظریه‌ای‌که  از  آن  دفاع  میکند  دست  نمی‌کشد  مگر  با  نرمی  و  مهربانی.  زیرا  نمی‌خواهد  احساس‌کند  که  شکست  خورده‌است‌.  در  مباحثه  و  مجادله  ارزش  رآی  و  نظر  با  ارزش  خود  شخص  در  پیش  مردم  به  هم  می‌آمیزد،  و  طرف  مقابل  دست  برداشتن  از  دیدگاه  و  اندیشه  خود  را  دست  برداشتن  از  ارزش  و  بهای  وقار  و  احترام  و  هستی  خویشتن  می‌انگارد.  تنها  مباحثه  و  مجادله  زیبا  و  نیکو  است  که  خود  بزرگ‌بین  حساس  را  پائین  می‌کشد  و  اطمینان  می‏بخشد،  و  شخص  مباحثه  و  مجادله‌کننده  احساس  می‌کندکه  ذات  او  مصون‌،  و  ارج  و  ارزش  او  محفوظ  است‌،  ودعوت‌کننده  منظوری  و  مقصودی  جز  روشن‌کردن  خود  حقیقت  و  راهیابی  بدان  ندارد،  آن  هم  در  راه  خدا،  نه  به  خاطر  شخص  خود  و  نه  به  خاطر  پیروزگرداندن  رای  و  نظر  خویش‌،  و  شکست  دادن  رای  و  نظر  طرف  مقابل.

قرآن  مجید  برای  این‌که  شورش  و  جهش  دعوت‌کننده  را  کنترل  و  آرام‌کند،  اشاره  می‌کند  به  این‌که  خدا  از  هرکسی  آگاه‌تر  و  داناتر  به  حال  فردی  است‌که  از  راه  خدا  منحرف  وگمراه‌گردیده  است‌،  و  از  هرکس  آگاه‌تر  و  داناتر  به  حال  اشخاصی  است‌که  راهیاب  شده اند  و  به  راه  خدا  افتاده‌اند.  لذا  ضرورتی  نداردکه  در  مباحثه  و  مجادله  لجاجت  شود‌.  بلکه  آنچه  لازم  است  بیان  مطالب  و  مقاصد  است‌،  و  جز  این  به  خدا  واگذار  است‌.

این  برنامه  دعوت  و  قانون  آن  است‌،  مادام‌که‌کار  دعوت  در  دائره  زبان  و  در  حوزه  مباحثه  و  مجادله  با  دلیل  و  برهان  باشد.  امّا  وقتی‌که  تعدی  و  تجاوز  به  حریم  پیروان  دعوت  شد،  موقعیت  تغییر  می‌کند.  تعدی  و  تجاوز  یک  چیز  مادی  است  با  چیزی  مادی  همسان  و  همگون  خود  دفع  می‌شود،  برای  این‌که  شوکت  و  عزت  کرامت  و  بزرگواری  حق  برجای  بماند،  و  غلبه  و  چیرگی  باطل  دفع  و  درهم  شکسته  شود،  بدین  شرط‌ که  پاسخ  به  تعدی  و  تجاوز  از  حدود  و  ثغو‌ر  خود  درنگذرد  وکار  به  مثله‌کردن  و  رسواگری  نکشد.  چه  اسلام  دین  دادگری  و  میانه‌روی‌،  و  آئین  صلح  و  ساز  و  همزیستی  مسالمت‌آمیز  است‌.کار  اسلام  تنها  دفع  ظلم  از  خود  و  از  پیروان  خود  است‌،  و  به  هیچ‌وجه  ظلم  و  جور  درپیش  نمی‌گیرد.

«  وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ »  .

(‌ای  مسلمانان‌!)  هرگاه  خواستید  مجازات  کنید  (‌کسانی  را  که  به  حقوق  شما  تعدی  و  تجاوز  کرده‌اند)‌،  تنها  بدان  اندازه  مجازات  کنید  و  کیفر  دهید  که  درباره  شما  روا  شده  است  (‌و  از  حد  و  مرز  آن  فراتر  نروید  و  درنگذرید)‌.

این  دفاع‌،  به  قانون  دعوت  نیز  مربوط  می‌گردد.  چراکه  قانون  دعوت  جزئی  از  چیزهائی  است  که  باید  از  آن  دفاع‌کرد  و  به  دفع  تعدی  و  تجاوز  دیگران  بدان‌کوشید.  د‌فع  شر  از  دعوت  نیز  باید  در  حد  و  مرز  میانه‌روی  و  دادگری  بوده  و  به‌گونه‌ای  باشدکه  عزت  و  کرامت  آن  مصون  و  محفو‌ظ  شود،  و  در  پیش  دیگران‌کوچک  و  سبک  نگردد.  زیرا  دعوتی  که  خوار  و  حقیر  باشد  کسی  آن  راگردن  نمی‌نهد  و  نمی‌پذیرد،  وکسی  باور  نمی‌کند  که  همچون  دعوت  بی‌شوکت  و  بی‌عزتی  دعوت  خفا  باشد.  خدا  دعوت  خود  را  خوار  و  سبک  رها  نمی‌کند،  به  گونه‌ای‌که  نتواند  از  خود  دفاع‌کند  و  به  دفع  تعدی  و  تجاوز  دیگران  بکوشد.  مومنان  به  خدا  ظلم  و  جور  را  نمی‌پذیرند  و  زیر  بار  ستم  نمی‌روند.  مگر  نه  این  است  که  آنان  دعوت‌کنندگان  به  سوی  یزدان  هستند؟  هرچه  هم  شوکت  و  عزت  است  جملگی  ازآن  یزدان  جهان  است‌.  گذشته  از  این‌،  مومنان  امانتداران  و  امینان  استوار  داشتن  و  پابرجا  نمودن  حق  در  این  کره زمین‌،  و  پیاده‌کردن  و  تحقق  بخشیدن  دادگری  در  میان  مردمانند،  و  رهبری  بشریت  به  سوی  راه  راست  را  برعهده  دارند.  پس  چگونه  می‌توانند  به  همه  اینها  اقدام‌کنند  و  برخیزند،  در  حالی‌که  عقاب  و  عذاب  داده  می‌شوند  و  نمی‌توانند  عقاب  و  عذاب  بدهند؟  و  بدیشان  تعدی  و  تجاوز  می‌گردد،  ولی  آنان  توان  پاسخ  به  تعدی  و  تجاوز  دیگران  را  ندارند  و  نمی‌توانند  به  دفع  شر  و  بلا  بکوشند؟‌ا

با  وجود  مقرر  داشتن  قانون  قصاص  به  مثل‌،  قرآن  مجید  مسلمانان  را  به  عفو  وگذشت  و  صبر  و  شکیبائی  فرامی‌خواند.  امّا  این  وقتی  است  که  مسلمانان  برای  دفع  شر  و  جلوگیری  از  تعدی  و  تجاوز  توانا  باشند،  در

حالتهائی‌که  چه‌بسا  عفو  وگذشت  و  صبر  و  شکیبائی  تاثیر  ژرف‌تری  و  عمیق‌تری  داشته  باشد،  و  فائده  و  سود  بیشتری  عائد  دعوت‌کند.  چه  پیکرهای  مسلمانان  ارج  و  بهائی  ندارد،  وقتی‌که  مصلحت  دعوت  عفو  وگذشت  و  صبر  و  شکیبائی  را  ترجیح  می‌دهد  و  برتر  می‌نهد.  ولی  وقتی‌که  عفو  وگذشت  و  صبر  و  شکیبائی  باعث  خوار  داشتن  و  بی‌ارزش  کردن  دعوت  به  سوی  خدا  گردد،  قانون  پیشین  مقدم‌تر  و  پیشتر  است‌.

از  آنجاکه  صبر  و  شکیبائی  نیاز  به  مقاومت  در  برابر  منفعل  شدن  و  دگرگون  گردیدن‌،  و  ضبط  وکنترل‌کردن  عواطف‌،  و  سرکوب  نمودن  فطرت  دارد،  قرآن  صبر  و  شکیبائی  را  به  خدا  پیوند  می‌دهد  و  فرجام  آن  را  ،‌

می آ راید:

(وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ)  ٠

و  اگر  شکیبائی  پیشه  ساختید  (‌و  به  خاطر  خدا  مجازات  نکردید  و  کیفر  ندادید)  حتماً  شکیبائی  برای  شکیبایان  (‌حق‌پرستی  چون  شما  که  از  دل  فرمان  نمی‌برید  و  بلکه  به  راهنمائی  یزدان  گوش  فرامی‌دارید،  در  دنیا  و  آخرت‌)  بهتر  خواهد  بود.  و  (‌ای  پیغمبر!  تو  نیز  در  برابر  مصائب  و  صحنه‌های  جانسوزی  که  در  راه  تبلیغ  رسالت  آسمانی  خواهی  دید)  شکیبائی  کن  و  شکیبائی  تو  (‌و  هرکس  دیگری‌)  جز  در  پرتو  (‌لطف  رحمان  و  به  یاری  و)  توفیق  یزدان  میسر  نیست‌.

خدا  است‌که  برای  صبر  و  شکیبائی‌،  و  ضبط  وکنترل  نفس‌،‌کمک  می‌کند  و  رو  به  خداکردن  است‌که  آتش  علاقه  فطری  به  پاسخ  دادن  تعدی  و  تجاوز  همسان‌،  و  قصاص  کردن  به  اندازه  توان  را  فرومی‌نشاند.

قرآن  به  پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم  و  به  دعوت‌کنندگان  بعد  از  او  توصیه  می‌کند  وقتی‌که  دیدند  مردمان  راهیاب  نمی‌گردند  و  هدایت  نمی‌پذیرند،  غم  و  اندوه  ایشان  را  فرانگیرد.  چه  بر  او  و  بر  همه  دعوت‌کنندگان  وظیفه‌ای  است  و  باید  آن  را  انجام  دهند.  ولی  هدایت  و  ضلالت  در  دست  خدا  است‌.  خدا  برابر  قوانین  و  سنن  خودکه  در  فطرتهای  مردمان  و  در  استعدادها  و  رویکردارها  و  تلاشهایشان  برای  هدایت  یا  ضلالت  به  ودیعت  نهاده  است‌،  مردمان  را  راهیان  و  یا  گمراه  می‌سازد.  او  نتابد  از  مکر  وکید  و  حیله  و  نیرنگشان  به  تنگ  آید.  چه  از  دعوت‌کننده به  سوی  خدا  است‌.  خدا  هم  حافظ  و  نگاهدار  او  از  مکر  وکید  و  حیله  و  نیرنگ  ایشان  است‌،  و  او  را  به  دست  نیرنگبازان  حقه‌باز  نمی‌سپارد  و  بدیشان  وانمی‌گذارد،  در  حالی‌که  او  در  دعوت  خود  مخلص  و  یکرنگ  است  و  ازکار  دعوت  چیزی  برای  خود  نمیخواهد.

چه‌بسا  اذیت  و  آزار  و  درد  و  رنج  برای  امتحان  صبر  و  شکیبائی  او  بدو  برسد،  و  یاری  و  پیروزی  برای  امتحان  یقین  و  اعتمادش  به  خدا  به  تاخیر  افتد،  ولی  باید  بداند  که  سرانجام‌کار،  تضمین  شده  و  معلوم  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَالَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ)  .

بی‏گمان  خدا  (‌مرحمت  و  معونت  و  حفاظت  و  رعایت  همه  جانبه‌اش‌)  همراه  کسانی  است  که  تقوا  پیشه  کنند  و  (‌با  دوری  از  نواهی‌،  خود  را  از  خشم  خدا  بدور  دارند،  و  با  تمام  نیرو  و  قدرت‌)  با  کسانی  است  که  نیکوکار  باشند  و  (‌با  انجام  اوامر  الهی  خویشتن  را  به  الطاف  ایزد  نزدیک  سازند)‌.

کسی‌که  خدا  با  او  باشد  باکی  بر  او  ازکسانی  نیست‌که  به  مکر  وکید  و  حیله  و  نیرنگ  بپردازند.

این  قانون  دعوت  به  سوی  خدا  است  بدان‌گونه‌که  خدا  آن  را  ترسیم‌کرده  است‌.  پیروزی  درگرو  پیروی  از  آن  است‌،  همان‌گونه  که  خدا  وعده  داده  است  ...  چه  کسی  راستگوتر  از  خدا  است‌؟

*

پایان  جزء  چهاردهم

به  دنبال  آن  جزء  پانزدهم  می‌آید که  با  سوره  اسراء  آغاز  می‌گردد.

 

---

[1] برای  شناخت  بحیره‌و  سائبه  و  وصیله  و  حامی‌،  مراجعه  شـود  به  سوره  مائده  آیه  103   

[2]  ‌مراجعه  شود  به  بقره‌/173  و  انعام‌/145  (‌مترجم‌)