فی ظلال القرآن
جزء بیستم
سورۀ نمل آیات 93-59 ، سورۀ قصص و سورۀ عنکبوت تا آیۀ 45
سوره‌ی نمل آیه‌ی 93-59
(قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى آللَّهُ خَیْرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ (٥٩) أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَأَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ (٦٠) أَمَّنْ جَعَلَ الأرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلالَهَا أَنْهَارًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِیَ وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزًا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٦١) أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الأرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ (٦٢) أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَنْ یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ (٦٣) أَمَّنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَمَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٦٤) قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ الْغَیْبَ إِلا اللَّهُ وَمَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ (٦٥) بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ (٦٦) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَئِذَا کُنَّا تُرَابًا وَآبَاؤُنَا أَئِنَّا لَمُخْرَجُونَ (٦٧) لَقَدْ وُعِدْنَا هَذَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ (٦٨) قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ (٦٩) وَلا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَلا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ (٧٠) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٧١) قُلْ عَسَى أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ (٧٢) وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ (٧٣) وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ (٧٤) وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِی السَّمَاءِ وَالأرْضِ إِلا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ (٧٥) إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (٧٦) وَإِنَّهُ لَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (٧٧) إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ (٧٨) فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّکَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِینِ (٧٩) إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ (٨٠) وَمَا أَنْتَ بِهَادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (٨١) وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الأرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کَانُوا بِآیَاتِنَا لا یُوقِنُونَ (٨٢) وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ (٨٣) حَتَّى إِذَا جَاءُوا قَالَ أَکَذَّبْتُمْ بِآیَاتِی وَلَمْ تُحِیطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٨٤) وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ بِمَا ظَلَمُوا فَهُمْ لا یَنْطِقُونَ (٨٥) أَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (٨٦) وَیَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِی الأرْضِ إِلا مَنْ شَاءَ اللَّهُ وَکُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِینَ (٨٧) وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ (٨٨) مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (٨٩) وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٩٠) إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَهَا وَلَهُ کُلُّ شَیْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٩١) وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ (٩٢) وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٩٣)
این درس، پایان سورۀ نمل است، و پس از عرضه کردن حلقه‌هائی از زنجیرۀ داستانهای موسی، داوود، سلیمان، صالح و لوط علیه السّلام آمده است. این خاتمه، در موضوع به سرآغاز سوره متّصل است. داستانهای هماهنگ با سرآغاز و سرانجام سوره در لابلای آنها آمـده است. هر داستانی هم گوشه‌ای از گوشه‌های مقصودی را بیان می‌دارد که سراسر روند سوره بدان میپردازد.
روند سوره با حمد و سپاس خدا، و با درود و سلام بر گزیدگان خدا از مـیان بندگان او که پیغمبران و فرستادگان هستند، اغاز می‌گردد. از جملۀ پیغمبران و فرستادگان کسانیند که قبلاً داستانهای ایشـان گـذشت. روند سوره با ایـن حمد و سـپاس و درود و سـلام، چرخشی دربارۀ عقیده مـی‌آ‌غازد، چـرخشـی در میان صـحنه‌های هسـتی، ژرفـاهای درون، لابلای غـیب، علامتها و نشانه‌های قیامت و صحنه‌های آن، و ترسها و هراسهای صحرای محشر ... ترسها و هراسهائی که تمام کسانی که در آسمانها و در زمین هستند از آن به جزع و فزع می‌افتند، مگر کسانی که خدا بخواهد.
در این چرخش و گردش، مردمان را در برابر دیدنیهائی که در صفحۀ هستی و در لابـلاهای نـفس است نگـاه می‌دارد. آنان نمی‌توانند وجـود آن دیـدنیها را انکـار کنند، و همچنین نمی‌توانند به تـجزیه و تـحلیل آنـها بپردازند مگر این که به وجود آفریدگار یگانه‌ای معتقد گردند که جهان را اداره می‌کند و می‌گرداند و قـادر و توانا بر هر چیزی است.
نشان دادن این دیدنیها با آهنگهای مؤثّری که پیاپی و پشت سر هم است هر گونه حجّت و برهانی را از دست ایشان می‌گیرد، و نواحی عقل و شعو‌رشان را به کنترل خود درمیآورد، و از آنان پرسشهای متّصل به هـمی می کند:
چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است؟ چه کسی از سوی آسمان آب را نازل می‌کند، آبی که با آن باغها و باغچه‌های دل‌انگیز و شورانگیز و سرسبز و شاداب را می‌رویانیم؟ چه کسی زمین را قرارگاه و محلّ اقـامت کرده است؟ و در میان آن رودبارها پدید آورده است؟ و برای زمین کوه‌های پابرجا و استوار آفریده است؟ و میان دو دریا مانعی پدیدار کرده است؟ چه کسـی بـه فریاد درمـانده مـی‌رسد و از وی بـلا و گـرفتاری را برطرف می‌کند هر گاه او را به کمک بطلبد؟ چه کسی شما را جانشین در زمین می‌سازد؟ چه کسی شما را در تاریکیهای خشکیها و دریاها رهنمود و دستگیر می‌کند؟ چه کسی بادها را به عنوان بشارت‌دهندگان، پیشاپیش نزول رحمتش باران وزان می‌کند؟ چه کسی آفرینش را می‌آغازد و سپس آن را برگشت می‌دهد؟ چه کسی شما را از آسمان و زمین روزی عطا می‌کند؟.. هر بار هم به دنبال پرسش بر سرشان می‌تازد و سرکوبشان می‌سازد:
(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ ).
آیا معبودی با خدا است؟.
آنان نمی‌توانند همچون ادّعائی را داشته باشند. ایشان نمی‌توانند بگویند: معبودی با خدا است و از میان همۀ این کارها کاری را انجام می‌دهد. امّـا بـا ایـن وجود معبودهائی را بجای خدا یا با خدا می‌پرستند!!!
به دنبال این آهنگهای نیرومندی کـه دلهـا را تسخیر می‌نمایند، چـون آهـنگهای جـهانی هسـتند و صـفحۀ پیرامونشان را پر و لبریز می‌کنند، یا آهنگهای وجدانی هسـتند و آنـها را در دلهـایشان احسـاس مـی‌کنند ... تکـذیب آخـرت از سوی ایشان را بـیان مـی‌دارد. سرگشتگی آنان را دربارۀ آخرت می‌نمایاند، و بـر آن پیرو می‌زند با متوجّه کردن دلهایشان به سوی مهلکه‌ها و نابودگاه‌های گذشتگانی که همچون ایشان به تکذیب می‌پرداختند و ویلان و سرگردان بسر میبردند.
از این امر میپردازد و به نشان دادن صحنۀ همایش در محشر میپردازد، و ترس و هراسی را به میان می‌کشد که در آنجا وجود دارد. آن گاه ایشان را در یک لحظۀ گذرا به زمین برمی‌گرداند. سپس دوباره آنـان را بـه صحنۀ محشر برمی‌گرداند. انگار دلهایشان را سخت به تکـان درمـی‌آورد و دلهـایشان را لرزان و جنبان می‌سازد.
در نهایت ایـن چرخش و گردش، پایان سوره فرا می‌رسد با آهنگی شبیه بـه آهـنگ ژرف و سهمناک واپسین ... پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم از مشرکان استهزاء‌کنندۀ تهدید و بیم، و تکذیب‌کنندۀ آخرت، قطع امید می‌کند. مشـرکانی کــه پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دلهایشان را مـتوجّه صحنه‌های هستی و ترسها و هراسهای همایش قـیامت کرده است، و عواقب مـطیعان و سرکشان را پـیش چشمانشان داشـته است. هـم ایـنک آنــان را به سرنوشتشان وامی‌گذارد، سرنوشتی که خودشان آن را برمی‌گزینند. او بـرنامۀ خـود را و وسـیلۀ خویش را مشخّص و مقرّر می‌دارد. هـر کس هـر چـه مـی‌خواهـد بخواهد، و هر راهی را که در پیش می‌گیرد بگیرد:
(إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَهَا وَلَهُ کُلُّ شَیْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٩١) وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ) (٩٢)
به من دستور داده شده است که تنها و تنها خداوند این شهر (مقدّس مکّه نام) را بپرستم. آن خداوندی که چنین شهری را حرمت بخشیده است (و آن را حرم امـن و امان ساخته است، و حرام فرموده است کـه بـا کشـتن انسانی یا ظلم به کسی، و یـا یـا ذبـح حیوان و جـانور پناهنده بدان، و یا این که با کندن درخت و گیاه آن بدان اهانت گردد. امّا تصوّر نشود که فقط این سرزمـن ملک خدا است، بلکه در عالم هستی) همه چیز از آن او است. و بـه مـن فرمان داده شـده است کـه از زمـرۀ تسـلیم شدگان باشم (و همچون مخلصان در برابـر او کرنش ببرم و بس). و (به من فرمان داده شـده است) این که قرآن را بـخوانم (و آن را بررسی و وارسی کرده و خود بـفهمم و بـه دیگران تـفهیم نمایم، و در هـمۀ کـارهای زندگی برنامۀ خویشتن گردانم). پس هر کس (در پرتو آن) راهیاب شود برای (خیر و صلاح و سعادت دنیوی و اخروی) خود راهیاب شده است، و هر کس (از قرآن دوری کند و در نـتیجه) گمراه گردد (سـزای خود را می‌بیند). و بگو: من فقط از زمرۀ بیم‌دهندگان مـی‌باشم (و یکی از پـیغمبران خدا بـوده و وظیفۀ مـا رسـاندن فرمان یزدان است و حساب و کتاب بر خدای منّان). (نمل / ٩١و92)
آن گاه چرخش و گردش را به پایان می‌برد بــا حـمد و سپاس خدا، بدان گونه که سوره را با آن شروع کرده بود، حمد و سپاس خدائی که تنها او شایسته و سزاوار حمد و سپاس است و بس. آنان را آگاه به خدا وامی گذارد، خدائـی که آیـات و نشانه‌های خود را بدیشان می‌نمایاند، و از اعمال و افعالشان آگاه است، چه آنچه پدیدار گردد، و چه آنچه نهان بماند:
(وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٩٣)
و بگو: حمد و سپاس خدای را سزا است. او آیات خود را به شـما نشـان خواهـد داد و شما آنــها را خواهید شناخت. و پروردگار تو از آنچه انجام می‌دهید غافل و بی‌خپر نیست. (نمل / 93)
سوره با این آهنگ مؤثّر و ژرف خاتمه می‌پذیرد.
(قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى. الله خیرٌ أم ما یُشرکُونَ؟ ).
(ای پـیغمبر!) بگــو: خـدای را سـپاس (مــی‌گویم که تباهکاران هـمچون قـوم ثمود و گردنکشان هـمسان فرعونیان را به دیار عدم فرستاد، و از خدا درخواست می‌نمایم که نازل فرماید) رحمت و مـغفرت خود را بـر بندگان برگزیدۀ خویش. آیا خدا (که این همه قدرت و نــعمت و مــوهبت دارد) بهتر است (برای پـرستش و کرنش) یا چیزهائی که انباز خدا می‌سازید (و فاقد نفع و ضرر هستند و چیزی از آنها ساخته نیست؟(.
خداوند به پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم دسـتور مـی‌دهد سـخنی بگوید که سزاوار باشد مؤمن سخن و دعوت و مجادلۀ خود را بدان بیاغارد و نیز بدان پایان بخشد:
(و قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ).
بگو: خدای را سپاس، و حمد و ثنا او را سزا است. خدائی که سزاوار حمد و سپاس از سوی بندگانش بـر نعمتهایش است. نخستین و مهمّ ترین این نعمتها نعمت هدایت، یعنی رهنمود ایشان به سـوی خـدا، و آشـنا ساختن آنان با راهی که خدا برایشان برگزیده است، و برنامه‌ای که خدا آن را برایشان پسندیده است.
(وَسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى).
و رحمت و مغفرت خدا بر بندگانی که آنان را برگزیده است.
درود بر بندگانی که خدا ایشان را برای حـمل رسالت خود و تبلیغ دعوتش و بیان برنامه‌اش، انتخاب فرموده است.
پس از این سرآغاز، روند قرآنی بر دلهای منکر آیات الهی می‌تازد، و این تاخت را با پرسشی می‌آغازد که پاسخی بیش ندارد. با ایـن پـرسش کـارشان را زشت می‌شمارد، و آن این که همچون خدایان ادّعائی را انباز خدا کنند:
(الله خیرٌ أم ما یُشرکُونَ؟ ).
آیا خدا (که این همه قدرت و نعمت و موهبت دارد) بهتر است (برای پرستش و کرنش) یا چیزهائی که انباز خدا می‌سازید (و فاقد نفع و ضرر هستند و چیزی از آنـها ساخته نیست؟).
چیزهائی کـه انباز خـدا مـی‌سازند بـتهای سـنگی و غیرسنگی، یا فرشتگان و پریانند. یا به هر حال چیزهائی از آفریده‌های خدایند. اینها کی سزاوارند کـه هـمگون خداوند سبحان شوند، چه رسد به این که بهتر از خـدا بـاشند. بـر هـیچ دل خــردمندی نـمی‌گذرد کـه بشـود همگونی و برابری، و یا سنجش و مقایسه، میان خدا و بتها و چیزهای دیگر انجام داد. بدین خاطر این پرسش با این ساختار، انگار برای ریشخند و توبیخ است. زیرا غیرقابل قبول است همچون پرسشی جـدّی بـاشد، یـا پاسخ آن درخواست شود.
بدین جهت روند قرآنی از آن می‌گذرد و بـه پرسش دیگری میپردازد، پرسشی که از واقعیّت ایـن جـهان پیرامـونشان شکـل مـی‌گیرد و مطرح مـی‌شود، و از صحنه‌هائی برمی‌خیزد و صورت می‌پذیرد که آنها را با چشمان خود می‌بیـند:
(أَمَّ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَأَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ) (٦٠)
(آیا بتهائی که معبود شمـا هستند بهترند) یـا کسـی که آسمانها و زمین را آفریده است، و برای شما از آسمان آبی بـارانـده است کـه بـا آن بـاغهای زیـبا و فرح‌افزا رویانیده‌ایم؟ باغهائی که شما نـمی‌توانسـتید درخـتان آنها را برویانید. آیا (بـا تـوجّه بـه آفـرینش آسمانها و زمین و نزول باران و بـرکات و ثـمرات نـاشی از آن، و هماهنگی و پیوند لطیف و دقیق هر یک از این مخلوقات) معبودی با خدا است؟! اصلاً ایشـان قومی هسـتند (از حقّ پرستی به بت‌پرستی) عدول می‌کنند.
آسمانها و زمین حقیقتی هستند که برجا و بر قرارند و کسی نمی‌تواند بودن انها را انکار کـند، و کسـی نیز نـمی‌توانـد بگـوید ایـن مـعبودهای ادّعـائی آنـها را آفریده‌اند ... این معبودهای ادّعائی چه بتهای سنگی و غیر سنگی باشند، و چه فرشتگان و اهریمنان باشند، و چه خورشید یا ماه ... روشنی قضیّه رو در روی همچون ادّعائی فریاد می‌زند و آن را پـوچ و نـادرست اعـلام می کند. کسی از مشرکان گمان نمی‌برد که ایـن جـهان خود به خود پدید آمـده است و خـود بـه خـود اداره می‌گردد و استوار و پایدار می ماند، همان گونه کـه در قرنهای اخیر کسانی پیدا شـده‌انـد و هـمچون ادّعـای بی‌بنیاد و نابخردا‌نه‌ای داشته‌ا‌ند! خود تـذکّر دادن بـه بودن آسمانها و زمین، و رهنمود کردن بـه اند‌یشیدن دربارۀ کسی که آسمانها و زمین را آفریده است، برای الزام ایشان و شکست شرک ورزیدنشان و سرکوب و شکست مشرکان، با اسلحۀ دلیل و برهان، بس است. همیشه هم این پـرسش بـرجـا و بـرپا است. آفـرینش آسمانها و زمین بدین شکلی که در ساختار آنها قصد و هدف جلوه‌گر است، و تفکیر و تدبیر پدیدار و نمودار است، و هماهنگی مطلقی در آنها نمایان و آشکار است، امکان ندارد از روی جهش یا از روی تصادف به وجود آید. این امور خود به خود مردمان را به اقرار و اعتراف به وجود آفریدگار یگانه وادار می‌کند، آفریدگاری که وحـدانـیّت و یگـانگی او از روی آثـار او پـدیدار و آشکار می گردد. آفرینش آسمانها و زمین گویای ایـن است که نقشۀ یگانۀ هماهنگی این جهان دارد، نـقشۀ یگانۀ هماهنگی که نه در سرشت آن و نه در رویکـرد آن دوگانگی و چندگانگی است. به ناچار هم بــاید از اداره و مشیّت یگانه‌ای بردمیده باشد و سرچشمه گرفته باشد که دوگـانگی و چـندگانگی نـمی‌شناسد، اراده و مشیّتی که دارای هدف است و در هر چـیز کـوچکی و بزرگی به هیچ وجه بدون هدف نیست.
(أَمَّ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ).
(آیا بتهائی که معبود شما هستند بهترند) یا کسی که آسمانها و زمین را آفریده است؟)
(وَأَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا).
و بـرای شـما از آسـمان آبـی بــارانده است که بـا آن باغهای زیبا و فرح‌افزا رویانیده‌ایـم بـاغهائی که شـما نمی‌توانستید درختان آنها را برویانید.
آبی که از آسمان پائین می‌آید آن هم حقیقتی است که دیده می‌شود و نمی‌توان آن را انکار کرد، و نمی‌توان آن را علّت یابی کرد بدون اعتراف و اقـرار بـه وجـود آفریدگاری که جـهان را اداره می‌کند و امـور آن را می‌گرداند. آن کسی که آسمانها و زمین را از نیستی به هستی آورده است برابر قانونی که به باران اجازۀ پائین آمدن و باریدن می‌دهد، بدان اندازه‌ای که حیات بدان پدیدار گردد، و بدان شیوه‌ای که حیات بدان پـدیدار گردیده است. اینها هـیچ کدام مـمکن نـیست تـصادفی باشد، و تصادفها هم با این نظلم و ترتیب دقیق هماهنگ و همساز شوند، و با ایـن انـدازه و مـقدار مـعیّن و مشخّص صورت بپذیرند، و بـدان اندازه باشند کـه درست نیاز زنده‌ها به ویژه انسانها را برآورده کنند.[1] این اختصاصی است که قرآن مجید از آن تعبیر می‌کند با این گفتار:
(وَأَنْزَلَ لَکُمْ...)
و برای شما نازل کرده است و بارانده است ....
قــرآن دلهـا و چشـمها را مـتوجّه آثـار حـیات بخشی می‌سازد که این آب نازل شده برای انسانها به انـدازۀ نیاز زندگانیشان دارد، و نیازهای وجودشان و احتیاجات و ضــروریّات ایشـان در آن مـراد و مـنظور است و مراعات گردیده است، دلها و چشمها را مـتوجّه آثـار زنده و آمـاده در برابرشان مـی‌سازد، آثـار زنـده و آماده‌ای که آنان از آنها غافل هستند:
(فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ).
با آن باغهای زیبا و فرح‌افزا رویانیده‌ایم.
باغهائی را رویانیده‌ایم کـه زیـبا و سـر سبز و زنـده و دل انگیز و فرح‌افزایند ... منظرۀ باغها در دلها سرور و شادمانی و سر زندگی بـرمی‌انگـیزد. بـدین زیـبائی و دل انگیزی و سر سبزی و سر زندگی‌ای بنگر و بیندیش که باغها در دلها برمی‌انگیزند، و تضمین می کنند کـه دلها را حیات و نشاط بخشند. دربارۀ آثار نوآوری و زیبا نگاری باغها بیندیش. انـدیشیدن در ایـن راسـتا انسان را به تمجید و تحسین آفریدگاری برمی‌انگـیزد که این همه زیبائیهای شگرف و شگفت را پدیدار کرده است. رنگارنگ کردن یک گل و نظـم و نظام و نقش و نگار بخشیدن بدان، چیزی است که بزرگ‌ترین انسان هنرمند از آن درمانده می‌ماند. مـوج رنگـها و درهـم رفتن خطها و سر و سامان گلبرگهای گلی- بلی تنها گلی - معجزه‌ای به نظر می‌آید که فرزانه ترین سرآمد هنر در گذشته و حال از انجام آن ناتوان گردیده است و ناتوان می‌گردد. گذشته از این زیـبائیها و دلربائیها و نـظم و نظامهای پیدا و هویدا، معجزه حیات بـالنده‌ای که در درختان و گیاهان است، راز بزرگ سر به مهری است که انسانها از درک و فهم آن ویلان و حیران مانده‌انـد، و درمانده و سرگشته در برابر آن ایستاده‌اندا
(مَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا).
باغهائی که شما نمی‌توانستید درختان آنها را برویانید.
راز حیات همیشه برای انسانها راز سر به مهری بوده است و خواهد بود، این حیات چه در گیاه و چه در حیوان و چه در انسان بــاشد. تـا هـمین لحـظه کسی نتوانسته است بگوید: این حیات چگونه پیدا شده است! و چگونه آمیزۀ هستی آفریده‌های گیاه یا حـیوان و یـا انسان گردیده است! قطعاً باید حیات را به سرچشمه‌ای گرداند و نسبت داد که در فراسوی این جهان دیدنی است.
روند قرآنی وقتی که در برابر حیات بالنده باغهای زیبا و دلربا ایستاده است و بدینجا می‌رسد که همگان را به نگرش و بیداری و هوشیاری و تدبّر و تفکّر بخواند، با پرسشی به سویشان می تازد:
(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).
آیا (با توجّه به آفرینش آسمانها و زمین، و نزول باران، و بــرکات و ثـمرات ناشی از آن، و هماهنگی و پـیوند لطیف و دقیق هر یک از این مخلوقات) معبودی بـا خدا است؟!.
اصلاً مجالی برای همچون ادّعائی نیست. اصلاً چاره‌ای جز اعتراف و اقرار به ذات آفریدگار یگانه دادار نیست ... بدین هنگام موضع و موقعیّت مـردمانی عـجیب و غریب جلوه‌گر مـیآید کـه خـدا گـونه‌های ادّعـائی و انگاره‌ای خـود را با خـدای جـهان برابر و همسان می‌گردانند، و آنها را بسان او پرستش می نمایند:
(بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ) (٦٠)
اصلاً ایشان قومی هستند (از حق پرستی به بت‌پرستی) عدول می‌کنند.
«یغدلون» یا به معنی این است کـه برابر و مسـاوی قلمداد می‌کنند. یعنی بتها و خدا گونه‌های خود را در عبادت و پرستش با خدا برابر و مسـاوی مـی‌نهند و می‌دانند. یا به معنی ایـن کـه عـدول و کـناره گـیری می‌کنند. یعنی آنان از حقّ و حقیقت واضح و روشـن، عدول و کناره‌گیری می‌نمایند، با شریک قلمداد کردن کسی با خدا در عبادت و پرستش. در صورتی که تنها خدا آفریدگار است و کسی در آفرینش بـا او شـرکت نکرده است و نمی‌کند ... هر دوی این کارها جای تعجّب است و سزاوار مقام انسان نیست.
آن‌گاه روند قرآنی، ایشان را به تماشای حقیقت جهانی دیگری می‌برد. ایشـان را با آن حقیقت رویـاروی می‌گرداند، همان گونه که آنـان را بـا حقیقت آفـرینش نخستین رویاروی گردانده بود:
(أَمَّ مَنْ جَعَلَ الأرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلالَهَا أَنْهَارًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِیَ وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزًا).
(بتها بهترند) یا کسی که زمین را قرارگاه (و محل اقامت انسانها) ساخته است، و در میان آن رودخانه‌ها پـدید آورده است، و برای زمین کوه‌های پا بر جا و اسـتوار آفریده است (تا قشر زمین را از لرزش نگاه دارنـد)، و میان دو دریا مانعی پدیدار کرده است (تا آمیزۀ یکدیگر نگردند)؟.
حقیقت جهانی نخستین، حـقیقت آفرینش آسـمانها و زمین است. امّا این حقیقت، حـقیقت شکلی است کـه زمین بر آن آفریده شده است. خداوند زمین را قرار گاه حیات کـرده است، و آن را مـحلّ اسـتقرار و اطمینان نموده است، و سزاوار و شایان این فـرموده است کـه بشود حیات در آن پدیدار گردد و رشد و نمو گیرد و فزونی و افزایش پذیرد. اگر وضع زمـین نسـبت به خورشید و مـاه تـغییر مـی‌کرد، اگـر حـجم آن تـغییر می‌نمود، یا عناصر زمین و عناصر فـضای مـحیط بر زمین دگرگون می‌شد، اگر سـرعت چرخش و گــردش زمین پیرامون خود یا پیرامون خورشید تغییر می‌کرد، یا سرعت چرخش و گردش ماه پیرامـون زمـین دگـرگون می‌گردید ... و سائر شراط و ظروف زیاد دیگری تغییر پیدا می‌کرد که به هیچ وجه نمی‌شود تصادفی صورت بگیرند و تصادفی همۀ اینها این گونه هماهنگ بشوند و توازن بپذیرند ... اگر چیزی از همۀ اینها کوچک ترین تغییری پیدا می‌کرد، زمین محلّ استقرار نـمی‌گردید و شایستۀ پیدایش حیات نمی‌شد!
چه بسا در زمان نزول قرآن، مخاطبان آن، همۀ ایـن شگفتیها را درک و فهم از این فرمودۀ یزدان نمی‌کردند:
(أَمَّ مَنْ جَعَلَ الأرْضَ قَرَارًا ؟).
یا کسی که زمین را قرارگاه (و محلّ اقـامت انسـانها) ساخته است؟.
و لیکن آنان به طور اجمال می‌دیدند کـه زمـین محلّ استوار و شـایستۀ حیات و زنـدگی است. ایشان نمی‌توانستند ادّعا کنند کـه کسـی و فــردی از بـتها و خداگونه‌های آنان در آفرینش زمـین بدین شکـل و بدین گونه شرکت داشته است. این خود کافی و بسنده بود. بعد از آن، نصّ قرآنی برای نسلها باز بوده است و باز است، و جای سخن‌پردازی دارد. هر زمان که علم و دانش انسانها وسعت پیدا کـرده است، چـیزی از ایـن معانی و مقاصد مـهمّ و سترگ را در طول قـرون و اعــصار درک و فــهم نــموده است. ایـن هـم شـیوۀ اعجازانگیز قرآن در نحوۀ خطاب مردمان و سخن گفتن با خردهای ایشان در طی روزگاران است!
(أَمَّ مَنْ جَعَلَ الأرْضَ قَرَارًا؟ وَجَعَلَ خِلالَهَا أَنْهَارًا ).
(بتها بهترند) یا کسی که زمین را قرارگاه (و محلّ اقامت انسانها) ساخته است، و در میان آن رودخانه‌ها پدید آورده است؟.
رودبارها در زمین و منزلۀ شاهرگهای حیات هسـتند. رودبارها در خاور و باختر و شـمال و جـنوب زمـین پخش و پراکنده گردیده‌اند و کشیده شده اند. رودبارها با خود سرسبزی و زندگی و ترقّی و تعالی می‌آورند. رودبارها از گرد آمدن آبهای بارانها و جریان آنها برابر سرشت زمین تشکیل می‌شوند. خدائی که این جهان را آفریده است در نقشۀ خود امکان ایجاد ابرها، و بارش بارانها، و جریان رودبـارها را پـی‌ریزی کـرده است و گنجانده است. هیچکس نمی‌تواند بگوید: فردی جز آفریدگار مدبّر جهان در آفرینش این کیهان بدین گونه و بدین شکل شرکت داشته است. جــریان رودخـانه‌ها و رودبارها یک حـقیقت واقـعی بود و مشـرکان آن را می‌دیدند. چه کسی این حقیقت را ایجاد کرده است و پدید آورده است؟
(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).
آیا معبودی با خدا است؟!.
(وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِیَ ).
و برای زمین کوه‌های پابرجا و استوار آفریده است (تا قشر زمین را از لرزش نگاه دارند).
«رواسی»: کوه‌ها ... کوه‌ها در زمـین ثابت و پـابرجـا هســتند. کــوه‌ها اغــلب ســرچشـمۀ رودخـانه‌ها و رودبارهایند. از کوه‌ها آبهای بارانها به سوی درۀه‌ها و جلگه‌ها جاری می‌شوند، و به سبب جوشش و غـرّش خویش که از قلّه‌های بلند پائین می‌ریزند و با نـیرو و توان جریان پیدا می‌کنند، مسیر خود را باز می‌کنند. کوه‌های ثابت و پابرجا بـا رودخـانه‌ها و رودبـارهای جاری، در صحنۀ جهانی‌ای که قرآن آنـها را در ایـنجا عرضه می دارد، تقابل دارد. تقابل تصویری هم در تعبیر قرآنی مورد نظر است. این هم یکی از تقابلهای موجود در قرآن است. این است که کوه‌های ثابت و پابرجا به دنبال رودخانه‌ها و رودبارها ذکر می‌شود.
(وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزًا).
و میان دو دریـا مـانعی پدیدار کـرده است (تـا آمیزۀ یکدیگر نگردند).
یکی دریای شور و تلخ است، و دیگری رودبار شیرین است. خداوند دریا و رودبار را از راه تغلیب «بحرین: دو دریا» نامیده است، چون مادۀ هر دو مشترک است که آب است. مانعی هم که از آن سخن رفته است مانع طبیعی است، مانعی که نـمی گذارد آب دریا بر آب رودخـانه‌ها و رودبارها چیره شـود و رودخانه‌ها و رودبارها را تباه سازد. سطح رودخانه‌ها و رودبـارها بالاتر از سطح دریا است. این کار سبب می‌گردد که مانعی میان رودخانه‌ها و رودبـارها و میان دریاها و اقیانوسها به وجود آید، و هر چـند که رودخانه‌ها و رودبارها به دریـاها و اقـیانوسها می‌ریزند، مسیر رودخانه‌ها و رودبارها مستقلّ و جداگانه برجای بماند و دریاها و اقیانوسها بر آنها طغیان نکند و آنها را زیـر پوشش خود نگیرد. حتّی اگر هم به علّتی از علل سطح رودخانه‌ها و رودبـارها از سـطح دریـاها و اقـیانوسها پائین‌تر باشد به سبب سرشت غلظت بیشتر آب دریاها و اقیانوسها از آب رودخـانه‌ها و جـویبارها، هـمچون مانعی برجای و برقرار می‌ماند، و مجرای هر یک از آن دو مسـتقلّ و جـداگـانه مـی‌ماند و آب آنها بـه هـم نمی‌آمیزد و یکی از آنها بر دیگری سرکشی نمی‌کند و چیره نمی‌گردد. این امر قانون و سنّتی از قوانین و سنن یزدان در آفرینش این جهان است، و در نقشه و طـرح کیهان بدین گونۀ دقیق مورد نظر و مقرّر است.
آیا چه کسی همۀ اینها را بدین گونه درآورده است؟ چه کسی؟.
(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).
آیا معبودی با خدا است؟!
هیچ کسی نمی‌توانـد چـنین ادّعـائی را داشـته باشد. وحدت نقشه و طرحی که در جلو او است وی را وادار می‌کند که به وحدانیّت آفریدگار اعتراف نماید ...
(بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (٦١)
اصلاً بیشتر آنان بی‌خبر و نادانند (و قدر عظمت خدا را نمی‌دانند).
از علم و دانش در اینجا سخن می‌رود، چون این حقیقت جهانی برای ورانداز کردن ساختار کیهان، و تشخیص هماهنگی موجود در آفریده‌های خـداونـد سـبحان، و برای تدبّر و تفکّر دربارۀ قوانین و سـنن مـوجود در سراسر پیکرۀ جهان، به علم و دانش نیاز دارد. گذشته از این، در سراسر این سوره تکیه بر عـلم و دانش است، همان گونه که در جزء پیشین در چکیدۀ این سوره بیان کردیم.
آن گاه روند قرآنی آنان را از تماشای صحنه‌های جهان بیرون، و به تماشای صـحنه‌های خـاصّ جـهان درون خودشان می‌برد:
(أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الأرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ) (٦٢)
(آیا بتها بهترند) یا کسی که به فریاد درمانده می‌رسد و بلا و گرفتاری را برطرف می‌کند هر گاه او را بـه کمک طلبد، و شما (انسانها) را (برابر قانون حیات دائماً بـه طور متناوب) جانشین (یکدیگر در) زمین مـی‌سازد (و هر دم اقوامی را بر ایـن کرۀ خـاصّی مسـلّط و مسـتقرّ می‌گرداند. حال با توجّه بدین امور) آیا معبودی با خدا است؟! واقعاً شما بسیار کم اندرز میگیرید.
وجدان ایشان را لمس می‌کند و می‌پساید، در آن حال که آنان را بـه خـاطره‌های درونشـان، و به واقـعیّت احوالشان یادآوری می‌نماید.
شخص درمانده در لحظه‌های غم و اندوه و در تنگناها و گرفتاریها، هیچ کسی را جز خدا نمی‌یابد که او را به فریاد بحواند و زیان و ضرر و ناگواری و نابهنجاری را از او برطرف نماید، در آن حال و احوالی که حلقۀ بلا تنگ می‌شود، و ریسمان خفه کردن گلوگاه را سـخت می فشرد، و نیروها خوار و ناچیز می‌گردد، و تکیه‌گاه‌ها سقوط می‌کند و فرو می‌تپد، و انسان پیرامون خـود را می‌نگرد و خویشتن را بدون هر گونه وسـائل کـمک و یاری و اسباب نجات و خـلاص مـی‌یابد. نـه نـیروی خودش، و نه هیچ نیروئی در زمین او را درمی‌یابد و از گرداب و غرقاب بلاها و ناگواریها نجات می‌دهد. همۀ چیزهائی را که برای روز سختی و گرفتاری آماده دیده است و تهیّه کرده است یا آنها را یار و مددکار شمرده است، از او کناره‌گیری کرده‌اند و به ترک او گفتهاند. به هر کسی که برای زدودن غم و اندوه چشم امید دوخته است و بدو امیدوار بوده است، هم اینک ناآشنا گردیده است یا بدو پشت کرده است ... در این لحظه فـطرت بیدار می‌شود و به یگانه نیروئی پناه می برد که پیوسته می‌تواند یاری و کمک کند و فریادرس و کس بی‌کسان شود. بلی بدین هنگام است که انسان رو به خدا می‌کند و خویشتن را در پناه او می‌دارد، هر چند کـه قـبلاً در اوقات رفاه و خوشی خدا را فراموش کرده باشد. خـدا است که به فریاد درمانده می‌رسد وقتی که تنها او را به یاری بطلبد و کس دیگری را با او به کمک نخواهد و نخواند. خدا به کمکش می‌رسد و بلا و بدی را از او به دور می‌دارد، و او را به امن و امـان مـی‌رساند و به سلامت و تندرستی برمی‌گردانـد، و او را از تـنگائی می‌رهاند که گلوی او را می‌فشرد و هر آن وی را نابود کند.
مردمان در وقت خوشی و رفاه، و در اوقات غفلت، از این حقیقت بی‌خبر می‌مانند. این است که توان و کمک و حمایت و حـفاظت را در پـیش نـیروئی از نـیروهای ناچیز زمین جستجو می‌کنند. ولی زمانی که سـختی و ناراحتی ایشان را به پناه بردن می‌کشاند، و غم و اندوه آنان را درمانده و بیچاره می‌گردانـد، پـردۀ غـفلت از فطرتشان بـه کـنار مـی‌رود، و تـوبه‌کـنان به سـوی پروردگارشان برمی گردند، هر چند که جلوتر غـافل یـا متکبّر بوده باشند.
قرآن متکبّران مــنکر خـدا را بــدین حـقیقت نـهان در فــطرتشان بــرمی‌گردانـد، و فـطرتشان را بـه سـوی جولانگاه حقائق جهانی‌ای می‌راند که قبلاً فطرتشان را بدان سو رانده بود. این حـقائق عبارتند از: آفـرینش آسمانها و زمین، نازل کردن آب از آسمان، رویاندن و سبو کردن باغهای سرسبز و خرّم زمین را محلّ استقرار قرار دادن، کوه‌های استوار بـدید آوردن، روان کـردن رودخانه‌ها و رودبارها، و مانع میان دو دریا ایجاد کردن ... پناه بردن درمانده و بیچاره به خدا، و پاسخ دادن خدا بدو، و عدم پاسخ دیگران بدو، حقیقتی هـمچون این حقائق است. فرق نمی‌کند این یکی در آفـاق و جـهان بیرون است، و آن دیگری در انفس و جهان درون است. روند قرآنی در پسودن احساسات ایشان با واقـعیّات زندگایشان به جلو می‌رود:
(وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الأرْضِ ).
و شما (انسانها) را (برابر قانون حیات دائـماً بـه طور متناوب) جانشین (یکدیگر در) زمین می‌سازد (و هر دم اقوامی را بر این کرۀ خاکی مسلّط و مستقرّ می‌گرداند). چــه کسـی مـردمان را جـانشین یکـدیگر در زمـین می‌سازد؟ آیا خدا نیست که نژاد نخستین ایشان را بار اوّل در زمین جایگزین نموده است، سپس قرنی بعد از قرنی، و نسلی بعد از نسلی، یکی را جانشین دیگـری در مملکت زمین می‌گرداند، زمینی که آنـان را در آن جانشین و جایگزین همدیگر کرده است؟
آیا او خداوندگاری نیست که ایشان را برابر قوانـین و سننی سرشته است که بدانـان اجـازه مـی‌دهد در ایـن زمین بوده و بمانند، و ایشان را با نیروها و تـوانها و استعدادهائی مجهّز نموده است که بر انجام وظائف و تکالیف جانشینی در زمین توانا گردند، و ایشان را برای این کار مهمّ بزرگ و سترگ آمادگی بخشد. قوانین و سننی که زمین را برای ایشان محلّ استقرار می سازد، و سراسر ذرّات هستی را به گونه‌ای هـماهنگ و همآوا می‌گرداند و نظم و نظام و پیوند و ارتباط می‌بخشد که شرایط و ظروف و همگامیها و همسازیهائی را بـرای زمین تهیّه می‌بیند که یار و مددکار زندگی گردند. اگر در طرح و نقشۀ این هستی و در هماهنگی و همآوائی و نظم و نظام و پیوند و ارتباط آن، یک شرط از شروط فراوان موجود در پیکرۀ جهان مختل گردد و دچار نقص شود، وجود حیات - ایـن زمین محال و نـاممکن می‌گردد![2]
خلاصه آیا این خدا نیست که مرگ و زندگی را مقدّر و مقرّر داشته است، و نسلی پس از نسلی را جـایگزین هـمدیگر کــرده است؟ اگـر گـذشتگان مـی‌ماندند و نمی‌مردند، زمین از وجود ایشان و آیندگان به تـنگ می‌آمد، و حرکت زندگی و تمدّن و تفکّر کند می‌گردید. زیرا این تجدّد نسلها است که به تجدّد افکار و تجارب و تلاشها و کوششها، و به تجدّد شـیوه‌ها و روشهای زندگی، اجازۀ بودن و شدن مـی‌دهد، بـدون ایـن کـه برخوردی میان پیشینیان و پسینیان پیش آید مگـر در اندیشه و آگاهی. امّا اگر پـیشینیان زنـده می‌ماندند، برخورد و ستیز سخت و بزرگی درمی‌گرفت، و کاروان زندگی از حرکت باز می‌ایستاد، کاروانی که پیوسته به جلو می‌تازد!
این چیزها همه حقائقی در انفس، یعنی در جهان درون هستند، و بسان همان حقائقی در آفاق، یعنی در جـهان بیرون می‌باشند. آیا چه کسی این حقائق را پدید آورده است و انها را رشد و نموّ بخشیده است؟ چه کسی؟
(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).
آیا معبودی با خدا است؟!.
آنان فراموش می کنند و غافل می‌گردند. این حقائق در ژرفاهای انفس، یعنی جهان درون نهانند، و در واقعیّت زندگی، یعنی جهان بیرون آشکارند:
(قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ) (٦٢)
واقعاً شما بسیار کم اندرز میگیرید.
اگر انسان همچون حقائقی را یادآور شود و دربارۀ آنها بیندیشد و بررسی کند، بسان پیوند فطرت نخستین، با خدا پیوند پـیدا می‌کند، و از پـروردگار خود غـافل نمی‌شود، و کسی را و چیزی را انباز او نمی‌نماید. سپس روند قرآنی به سوی برخـی از حقائق دیگـری می‌رود که در زندگی مردمان و در فعالیّت و جنب و جوش ایشان بر این سیّاره، و در مشاهدات غـیر قابل انکار آنان، مجسّم و جلوه‌گر است:
(أَمَّ مَنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَنْ یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ) (٦٣)
(آیــا بـتهای بـی‌جان بـهترند) یـا کسـی کــه شـما را در تاریکیهای خشکـیها و دریـاها رهنمود (و دسـتگیری) می‌کند، و کسی که بادها را به عنوان بشـارت‌دهندگان، پیشاپیش نزول رحمتش وزان می‌سازد (و آنها را پیک قدوم باران می‌سازد. در ساختن و راه‌اندازی اینها) آیا مـعبودی بـا خدا است؟ خدا فراتـر و دورتـر ار ایـن چیزهائی است که انباز او می‌گردانید.
مردمان - از جمله نخستین مـخاطبان ایـن قـرآن - در راه‌های خشکیها و آبها رهسپار سفرهای خود می‌شوند، و اسرار و رازهای خشکـیها و دریـا را در تـجربه‌ها و آزمونهای خود آزمایش می‌کنند ... و راهیاب می‌گردند ... چه کسی ایشان را رهنمود و رهنمون مـی‌کند؟ چـه کسی در سرشت ایشـان ایـن نـیروهای درک‌کـننده و دریافت‌دارنده را به ودیـعت نـهاده است؟ چـه کسی ایشان را توانا بر راهیابی با سـتارگان و با وسـائل و آلات و با عـلائم و نشـانه‌ها کـرده است؟ چـه کسـی سرشت آنان را با سرشت این جهان پیوند داده است، و نیروهایشان را با اسرار و رموز جهان آشنا نموده است؟ چه کسی گوشهایشان را آن چنان قدرتی بخشیده است که نورها را دریافت دارند؟ چه کسی به حوا‌سّ ایشان آن چــنان قـدرتی بخشیده است کـه مـحسوسات را دریافت دارند؟ از اینها گذشته چـه کسی آن نـیروی درک‌کننده و دریافت‌دارنده‌ای را بدیشان بخشیده است کــه عـقل یـا قـلب نـام دارد و برای سـود بردن و بهره‌برداری از همۀ این دریافتها و درک شده‌ها به کار می‌رود، و تجارب حواس و الهامات را گرد می‌آورد و جمع‌بندی می‌کند؟
چه کسی؟ آیا معبودی با خدا است؟
(وَمَنْ یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ ).
و کسی است که بـادها را بـه عنوان بشـارت‌دهندگان، پیشاپیش نزول رحمتش (باران) وزان می‌سازد.
بادها - گذشته از چیزهائی که در اسباب و علل علم هیئت و جغرافیا گفته شده است - پیرو نـقشۀ اوّلیـّۀ جـهانی هستند، نقشه‌ای که اجازه می‌دهد بادها به شکلی و بـه نحوی بوزند کـه مـی‌وزند، و ابـرها را از مکـانی بـه مکانی ببرند، و به نزول بارانهائی بشارت دهند که رحمت خدا در آنها جلوه‌گر مـیآید و مـایۀ حـیات و زندگی می‌شوند.
چه کسی جهان را بدین گونه آفرینش بخشیده است، و بادها را مژده‌رسان رحمت خود نموده است؟ چه کسی؟
(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).
آیا معبودی با خدا است؟!.
(تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ) .
خدا فراتر و دورتر از این چیزهائی است که انـباز او می‌گردانید!.
این آهنگها و نواها با پرسشی دربارۀ آفرینش ایشان و به زندگی دوباره برگردانـدنشان و روزی دادنشـان از آسمان و زمین، همراه با مبارزه‌طلبی و سرکوبی ایشان، پایان داده می‌شود:
(أَمَّ مَنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَمَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (٦٤)
(آیـا مـعبودهای دروغین شـما بـهترند) یـا کسـی کـه آفرینش را می‌آغازد، سپس آن را برگشت می‌دهد، و کسی که شما را از آسمان و زمین روزی عطا مـی‌کند؟ (حال با توجّه به قدرت آفرینش یزدان، و نظم و نظام موجود در پدیده‌های جهان، و اقرار عقل سالم به زنده شدن دوبارۀ مردمان در دنیای جاویدان) آیا مـعبودی با خدا است؟ (ای پیغمیر بدیشان) بگو: دلیـل و بـرهان خود را بیان دارید اگر راست میگوئید (کــه جز خدا معبودهای دیگری هم وجود دارند).
سرآغاز آفـرینش یک حقیقت واقـعی است و کسـی نمی‌تواند آن را انکار کند، و برای کسی ممکن نیست بدون وجود خدا و وحدانیّت او این حقیقت واقـعی را تحلیل و توجیه کند. از لحاظ وجود خـدا باید گفت: وجود این جهان انسان را وادار به اقرار به وجود یزدان می‌سازد. تمام تلاشهائی که برای وجود این جهان بدون اعتراف به وجود یزدان انجام پذیرفته است نقش بر آب گردیده است، جهانی که بدگونه تـدبیر و تـقدیر، و بدین شکل قصد و هدف، در آن مراعات گردیده است و واضح و آشکار جلوه‌گر آمده است. از لحـاظ وجـود وحدانیّت خدا نیز باید گفت: آثار صـنع خـدا در همۀ یدیده‌ها انسان را وادار به اعتراف به وجود وحدانـیّت خدا می‌گرداند. آثار تقدیر و اندازه‌گیری یگانه، و آثار تدبیر و اداره کردن یگانه دالّ بر وحدانیّت خدا است. هماهنگی و همآوائـی مطلقی که در مـوجودات و مخلوقات جهان است قـاطعانه بیانگر اراده و مشـیّت یگانه‌ای است که قانون یگانه‌ای را در پـیکرۀ هسـتی پدیدار و نمودار کرده است.
و امّا زندگی دوباره، یا اعادۀ برگشت حیات به پـیکرۀ اموات، چیزی است که مشرکان دربارۀ آن به مجادله و ستیزه می‌پرداختند. و لیکن اعتراف به سرآغاز آفرینش بدین گونه و بدین شکلی که تقدیر و تـدبیر و قـصد و هدف و هماهنگی و همآوائی در آن پیدا و هویدا است، انسان را به نوبۀ خود وادار می‌سازد که برگشت زندگی دوباره و اعادۀ آفرینش را تصدیق و باور کند، تا در آن سرای باقی جزا و سزای راستین اعمال و افـعال انـجام گرفته در این سرای فانی خود را بگیرند و ببینند، سرای فانی‌ای که انسانها در آن جزا و سزای راستین اعمال و افعال خود را به تمام و کـمال نـمی‌گیرند و نمی‌بینند، هر چـند کـه گـاهی بـرخـی از جـزا و سـزای رفـتار و کردارشان را می‌گیرند و می‌بینند. این نـظم و نـظام و هماهنگی و همآوائـی آشکـار و پـدیدار در آفـرینش هستی، مقتضی این است که نظم و نظام و هماهنگی و همآوائی مطلق میان کار و پاداش صورت پذیرد و جزا و سزا به تمام و کمال داده شود. این هم در زندگی این جهان صورت نمی‌گیرد. به ناچار باید تصدیق کرد کـه زندگی دیگری لازم و واجب است که در آن هماهنگی و کمال تحقّق حاصل کند و پیاده گردد ... امّا چـرا ایـن هماهنگی و کمال مطلق میان کار و پـاداش در همین زمین صورت نگرفته است؟ این چیزی است که واگذار به خداوندگار آفرینش و پدیدآورندۀ تدبیر و تـقدیر است. این پرسشی است که نمی‌توان پاسخی بدان داد و آن را تفسیر و توجیه کرد. زیـرا آفریدگار آگاه‌تر و داناتر از هر کسی دربارۀ مخلوقات و موجودات خویش است. راز مخلوقات و موجودات هم در پیش آفریدگار دادار و سازندۀ کردگار است و بس. این راز سر به مهر مانده است و جزو غیب است و خداوند کسی را بر این غیب مطّلع و آگاه نفرموده است!
از ملازمت موجود میان اعتراف به آغازگر زنـدگی و میان اعتراف به برگشت‌دهندۀ زندگی، خدا این پرسش را از ایشان می‌کند:
(أَمَّ مَنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ).
یا چه کسی آفرینش را می‌آعازد، سپس آن را برگشت می‌دهد؟.
(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).
آیا معبودی با خدا است؟!.
روزی و رزقی که از آسمان و زمین در می‌رسد، هر دو بخش یکسان به سرآغاز و برگشت حیات پیوند دارند. روزی و رزق بندگان که از زمین حاصل می‌گردد، به شکلهای گوناگون جلوه‌گر مـیآید. نـمایان‌ترین آنـها گیاهان و حیوانات و آب و هوا است که برای خوردن و نوشیدن و اسـتنشاق کردن هستند. از جملۀ رزق و روزی زمین منابع و معادن اعم از فـلزات و ذخـائر و زینت‌آلات موجود در خشکیها و آبها است. از جملۀ رزق و روزی زمــین نـیروهای مـغناطیسی و بـرقی شگفت، و نیروهای دیگری است که جز خدا کسـی از آنها آگاه نیست، و لحظه به لحظه مقداری از آنـها را برای بندگانش پدیدار و جلوه‌گر می‌سازد.
و امّا رزق و روزی مردمان از سوی آسمان در همین جهان: نور و حرارت و باران و سائر نیروها و انرژیهائی است که خدا آنها را برایشان میسّر می‌فرماید. رزق و روزی آسمانی هم در آخرت عطا و بخشش خدا است که بهرۀ ایشان می‌گرداند. عطای خدا از سوی آسـمان در معنی معنوی خود است کـه بسیار در قـرآن و در سنّت ذکر می‌شود، و مدلول و مفهوم اوج و والائی را دارد.
ذکر رزق و روزی ایشان از آسمان و زمین، به دنبال ذکر آغاز کردن و برگشت دادن آمده است، چون رزق و روزی آسمان و زمین، دارای ارتباط و پیوند با آغـاز کردن جهان و برگشت دادن آن است. ارتباط و پـیوند رزق و روزی زمین با آغاز کردن جهان معلوم است و بندگان یزدان در سایۀ آن به زنـدگی ادامه مـی‌دهد. ارتباط و پیوند رزق و روزی با برگشت دادن جهان این است که مردمان در آخرت جزا و سـزای کـردار و رفتارشان، و پاداش و پادافره نحوۀ استفاده کردن ایشان از رزق و روزی‌ای که در این جهان بدیشان داده شده است می‌گیرند و می‌بینند ... ارتـباط و پـیوند رزق و روزی آسمان با آغاز کردن جــهان نـیز روشن است. رزق و روزی آسمان در این جهان برای زندگی کردن و زیستن است، و در آخرت برای جزا و سزا دیـدن، و پاداش و پادافره دریافت نمودن است ... این گونه، دقت هماهنگی در روند شگفت قرآنی، جلوه‌گر می‌آید.
آغاز کردن و سر دادن جهان، و برگشت دادن و دوباره سر دادن آن، حـقیقتی است. رزق و روزی حـاصل از آسمان و زمین نیز حقیقتی است. ولی مشرکان از ایـن حـقائق غــافلند. ایــن است کـه قـرآن به صـورت مبارزه‌طلبی و به عنوان سرکوبی، ایشان را بدین حقائق برمی‌گرداند:
(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).
آیا معبودی با خدا است؟!.
(قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (٦٤)
بگـو: دلیـل و بـرهان خود را بـیان دارید اگر راست میگوئید (که جز خدا معبودهای دیگری هـم وجود ندارند).
آنان از ذکر دلیل و برهان عاجز و ناتوانند، همان گون ه‌که تاکنون هر که به این راه گام نـهاده است و به تـلاش ایستاده است عـاجز و نـاتوان از انجام چنین کـاری گردیده است. این شیوۀ قرآن در دفاع از عقیده است. صحنه‌های جهان و حقائق نفس را به کـار مـی‌گیرد، و سراسر هستی را چـهارچوبی بـرای گـفتار و مـنطقی می‌سازد که با آن دلها را مجذوب و مقهور می‌کند، و با آن فطرت را بیدار می‌سازد و جلا و صفا می‌بخشد تا منطق روشن و ساده و مرتبط خود را برای داوری به کار برد و به داوری بنشیند، و بدین وسـیله فـهم و شعوری را به جوش و خروش درآورد که در آن حقائقی نهفته است و غفلت و فراموشی آن را فراگرفته است، و انکار و ا‌لحاد پرده بر آن کشیده است ... قرآن با ایـن منطق عیان و سخن روان به بیان حقائق ژرف و استوار در طرح و نقشۀ جـهان، و فـرو دویـده و پـایدار در ژرفاهای نفس میپردازد، حقاقی کـه قـلم بــطلان بـر جدال و ستیزی می‌کشد که منطق سرد ذهنی و تئوری آن را در پیش می‌گیرد، منطق سرد ذهنی و تئوری‌ای که بیماری آن از منطق یونانی به ما سرایت کرده است، و در چیزی جلوه‌گر آمده است و شائع شده است که علم توحید، یا علم کلام نامیده می‌شود!
*
روند قرآنی پس از این چرخش و گردشی که در آفاق جان و در انفس انسان برای اثبات وحـدانـیّت و نـفی شرک سر داده است، مردمان را به چـرخش و گـردش دیگری می‌برد، و با ایشان از غـیب سخن مـی‌گوید، غیبی کـه نـهان از چشمان دانش و بینش آدمــیان و دیگران است، و جز یزدان یگانۀ سبحان و اداره کنندۀ جهان، کسی از آت چیزی نمی‌داند. همچنین از آخـرت برایشان سخن می‌گوید، آخرتی که غیبی از غیبهای خدا است، و منطق و بـداهت و فطرت، به ضرورت آن گواهی می‌دهند، و درک و فهم و دانش انسان نمی‌تواند موعد آن را مشخّص و معیّن دارد:
(قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ الْغَیْبَ إِلا اللَّهُ وَمَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ (٦٥) بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ (٦٦) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَئِذَا کُنَّا تُرَابًا وَآبَاؤُنَا أَئِنَّا لَمُخْرَجُونَ (٦٧) لَقَدْ وُعِدْنَا هَذَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ (٦٨) قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ (٦٩) وَلا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَلا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ (٧٠) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٧١) قُلْ عَسَى أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ (٧٢) وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ (٧٣) وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ (٧٤) وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِی السَّمَاءِ وَالأرْضِ إِلا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ) (٧٥)
بگو: کسانی کـه در آسـمانها و زمین هسـتند غیب نمی‌دانند جر خدا، و نـمی‌دانند چه وقت برانگیخته می‌شوند (و قیامت فرا می‌رسد). اصـلاً دانش و آگاهی ایشان دربارۀ قیـامت به پایان آمده و ته کشیده است (و کم‌ترین اطّلاعی از آن ندارند). بلکه دربـارۀ قیامت دو دل و متردّدند، و حتّی نسبت بدان کور دل و نـابینایند. کافران می‌گویند: آیا زمـانی که مـا و پـدران مـا خاک گشتیم (و هـر ذرّه‌ای از اندامـمان بـه درزی و گودی خزید) آیا ما (زنده مـی‌گردیم و برای زندگی مـجدّد) بـیرون آورده مـی‌شویم؟! ایـن (زنـده شـدن دوبـاره، تـوسّط مـحمّد) به مـا، و قبلاً (بـه وسـیلۀ کسانی کـه خویشتن را اتباع پیغمبران دیگر می‌دانند) به پدران ما، وعده داده شده است. (اگر رستاخیز راست بود، تا بـه حـال رخ مـی‌داد). ایـن جز افسـانه های پـیشینیان و خرافات گذشتگان نمی‌باشد. (ای پیغمبر!) بگو: در زمین بگردید (و آثار گذشتگان و عـجائب و غـرائب جـهان را ببینید) و بنگرید که سرانـجام کار گناهکاران به کجا کشیده و عاقبت ایشان چه شده است. غم آنان مخور و از نیرنگهائی که می‌کنند تنگدل مباش. (وظیفۀ تو تبلیغ است و بس. و ما پشتیبان و یار و یـاور تو مـی‌باشیم. کافران تمسخر کنان) می‌گویند: اگر راست میگوئید (که عذابی در میان است) موعد آن کی خواهد بـود؟ (پس چرا هر چه زودتر فرا نمی‌رسد). بگو: چه بسا بخشی از عذابی که در فرا رسیدن آن شـتاب داریـد، (هـم اینک) برای فرا گرفتن شما ردیف شـده (و بـر سـرتان سـایه افکنده) باشد (و به همین زودی بـر شـما فرود آیـد و نابودتان کند). پروردگارت نسبت به مردم لطف و کرم دارد (و هرچه زودتر تازیانۀ عذاب را بر سرشان فرود نمی‌آورد، و بلکه کیفرشان را به تأخیر می‌اندازد) ولی بیشتر آنان سپاسگزاری نمی‌کنند (و الطـاف و مـراحـم خدا را نادیده می‌گیرند). پروردگارت محققاً آگاه است از چیزهائی که سینه‌هایشان در خود نهان می‌دارند، و از چـزهائی که ایشان آشکار می‌سازند. هیح نهفته‌ای در آسمانها و زمین نیست، مگر این که (خدا از آن آگاه است و ثبت و ضبط) در کتاب آشکاری است. ایمان به رستاخیز و به همایش مـردمان در صحرای محشر و به حساب و کتاب و جزا و سزا، عنصر بنیادینی در عقیده است. برنامه عقیده بدون آن در زندگی راست و درست درنمی‌آید. باید جهانی باشد که چشم به راه فرا رسیدن آن بوده و در آن سزا و جزا به تمام و کمال داده شـود، و در آن عـمل و مـزد هماهنگ گــردد، و دل آویزۀ آن شود، و نفس حساب آن را بکشد و ببرد، و انسان فعّالیّت خود را در این زمین بر اساس چیزی برقرار و استوار بدارد که در آنجا منتظر او است.
انسانها در میان نسلهای گوناگون و در زمان رسالتهای پیاپی، موقعیّت و موضعگیری شگفتی در برابر رستاخیز و سرای آخرت - با وجود سادگی و با وجود ضرورت آن -به خود گرفته است. چیزی که بـیش از هـر چـیز دیگری انسانها را به وحشت و دهشت انـداخته است این بوده است که پیغمبری بدیشان خبر داده است کـه پس از مرگ رستاخیز و زنده شدنی در میان است، و پس از پوسیدن و فرسوده شدن، زندگی و حیاتی برقرار است. معجزۀ سر آغاز حیات واقعی که غیر قابل انکار است، به انسانها الهام نکرده است که زنـدگی دوباره سهل‌تر و ساده‌تر از شروع اوّلیّـۀ حـیات است. بدین لحاظ اغلب انسـانها از بـیم دهندۀ آخـرت رویگـردا‌ن شده‌اند، و انکار و گناه را شیرین و لذّت بخش یافته‌اند، و در کفر ورزیدن و تکذیب کردن به پیش تاخته‌اند و دنبال آن را پیاپی گرفته‌اند.
آخرت غیب است. غیب را هم کسی جز خدا نمی‌داند. مشرکان درخواست می‌کردند که موعد آن تعیین شود، والا پیغمبران را تکذیب می‌کنند، و آخرت را افسانه‌ای از افسانه‌ها می‌شمارند، افسـانه‌ای کـه بارها تکرار گردیده است و هرگز تحقّق پیدا نکرده است و پـیاد‌ه نشده است.
در اینجا مقرّر می‌گردد که غیب به خدا اختصاص دارد، و مردمان دانششان محدود است و به آخرت قد نمی‌کشد. آخرت در دائرۀ علم بشر نمی‌گنجد:
(قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ الْغَیْبَ إِلا اللَّهُ وَمَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ (٦٥) بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ) (٦٦)
بگو: کسـانی کـه در آسـمانها و زمین هسـتند غیب نمی‌دانـند جـز خدا، و نمی‌دانـند چـه وقت برانگیخته می‌شوند (و قیامت فرا می‌رسد). اصلاً دانش و آگاهی ایشان دربارۀ قیامت به پایان آمده و ته کشیده است (و کم‌ترین اطّلاعی از آن ندارند). بلکه دربارۀ قیامت دو دل و متردّدند، و حتّی نسبت بدان کور دل و نابینایند.
از نخستین روز آفرینش، انسان در برابر پردۀ غیب نهان، ایستاده است. دانس او بدان راه نمی‌برد، و چیزی از آن سوی پردۀ فروهشته نمی‌داند، مگر بدان انـدازه که خداوند بس آگاه از نهانیها، پرده را برای او کنار زده است، و وی را بر چیزهائی مطّلع کـرده است. خـیر و خوبی انسان هم در همین اندازه است که یزدان برای او خواسته است. اگر یزدان جهان می‌دانست که در کنار زدن این پردۀ فروهشته خیر و خوبی است آن را برای انسان کنار می‌زد، انسانی که آزمند آگاهی یــافتن و اطّلاع پیدا کردن از فراسوی پردۀ غیب است.
خداوند سبحان به انسان موهبتها و استعدادها و نیروها و توانهائی داده است که در پرتو آنها بتواند وظیفۀ جانشینی در زمین را انجام دهد و تحقّق بخشد و بدین وظیفه سنگین اقدام ورزد ... امّا نه بیش از آن ... پرده از غیب کنار زدن برای انسان، در انجام این وظیفۀ مهمّ کمکی بدو نمی‌کند. بلکه بی‌خبر ماندن از غیب باعث می‌گردد انسان برای شناخت پیدا کردن و آگاهی یافتن برانگیخته شود، و در راه کسب معلومات به کـاوش و پژوهش بپردازد. دل زمین را بشکافد، و به ژرفای آنها غوطه‌ور شود، و نهانیهای خشکیها و آنها را بگردد، و منابع و ذخائر نهفته در گوشه و کنار جهان را بـه‌کـار گیرد. به نواحی فضا پرواز کند و بال و پر زنــد، و با قوانین هستی آشنا شود، و از نیروها و انرژیهای پنهان در اقطار جهان استفاده نماید، و به اسرار و رموزی پی ببرد که آفریدگار کیهان آنـها را برای خـیر و صلاح انسان در هستی به ودیعت نهاده است. شبانه روز به کوشش و پویش می‌ایستد تا موادّ زمـین را تـجزیه و تحلیل و ترکیب و تعدیل کند. هستی و شکل مـواد را تغییر دهد، و در شیوه‌ها و نمونه‌های حیات دست به ابتکار بزند و نوآوریها نماید، و عروس جهان را بیش از پیش بیاراید ... تـا بـدین وسیله نـقش خود را در آبادانی این زمین اداء نماید، و وعدۀ خدا را در خلافت این آفریدۀ انسان نام به وفا رساند و محقّق گرداند. تنها انسان نیست که از پس پردۀ غیب سو درنمی‌آورد و پی به غیب خدا نمی‌برد. بلکه هـمۀ کسـانی و همه آفریدگان یزدان که در آسمانها و زمین هستند، اعم از فرشتگان و پریان و غیر ایشان - که خدا از آنان آگـاه است و بس -همه و همه موظّف به انجام کـارهائی هستند، و کارهایشان مقتضی کنار زدن پردۀ غیب برای ایشان نیست. این است که غیب را خدا داند و بس، و جز یزدان همگان دم درگاه غیب چون حلقه بر درند و به اسرار آن پی نمی‌برند.
(قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ الْغَیْبَ إِلا اللَّهُ).
بگو: کســانی کـه در آسمانها و زمین هسـتند غیب نمی‌دانند بجز خدا.
این نصّ قاطعی است که با آن سخنی بـرای کسـی نمی‌ماند، و هر گونه ادّعـائی در این راسـتا پوچ درمی‌آید، و با این سخن مجالی برای وهم و گـمان و خرافات باقی نمی‌گردد.
پس از این سخن عامّ دربارۀ غیب، به طور خاصّ از کار و بار آخرت سخن می‌رود. زیرا آخرت مسأله‌ای است که در میان مشرکان بس از مسألۀ توحید بر سر آن نزاع و کشمکش است:
(وَمَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ) (٦٥)
و نمی‌دانند چه وقت برانگیخته می‌شوند (و قـیامت فرا می‌رسد).
دانش و آگــاهی ایشـان را دربارۀ رسـتاخیز در پیچیده‌ترین شکلی که دارد نفی مـی‌کند، پـیچیده‌ترین شکل که فهم و شعور است. چه آنان موعد رستاخیز را به طور یقین نمی‌دانند، و حتّی زمـانی که رسـتاخیز نزدیک می‌گردد آن را احساس و درک و فهم نمی‌کنند. رستاخیز از زمرۀ غیب است، غیبی که مـقرّر است در آسمانها و زمین کسی بدان پی نبرد و از آن چـیزی نــدارنـد ... آن گـاه رونـد قـرانـی از مـوضوع غـیب درمی‌گذرد تا درباره موضعگیری و موقعیّت ایشـان درباره آخرت سخن بگوید، و اندازۀ آگـاهی آنـان از حقیقت قیامت را بیان دارد:
(بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الآخِرَةِ).
اصلاً دانش و آگاهی ایشان دربـارة قیامت به پایان آمده و ته کشیده است (و کم‌ترین اطّلاعی از آن ندارند).
علم آنان تا مرز و بوم قیامت سر می‌کشد، و از وصول به قیامت ناتوان است، و هرگز بدان نمی‌رسد، و کمیت دانششان در این راه گام بر نمی‌دارد و لنگ لنگ است.
(بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ) (٦٦)
بلکه نسبت به قیامت کور دل و نابینایند.
آ نان دربارۀ قیامت گرفتار کوری هستند. چیزی از کار و بار قیامت را نمی‌بینند، و از سرشت قیامت چیزی درک و فهم نمی‌کنند ... این بخش، از بخشهای دوم و اوّل، بسی بعیدتر و دورتر جلوه‌گر می‌آید:
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَئِذَا کُنَّا تُرَابًا وَآبَاؤُنَا أَئِنَّا لَمُخْرَجُونَ) (٦٧)
کافران می‌گویند: آیا زمـانی که مـا و پدران ما خـاک گشتیم (و هـر ذرّه‌ای از انـداممان بـه درزی و گودی خزید) آیا ما (زنـده می‌گردیم و بـرای زندگی مـجدّد( بیرون آورده می شویم؟!
این گره کوری است که همیشه کافران در برابرش در می‌مانند و از باز کردنش ویلان و حیران می‌گردند و می‌گویند: آیا وقتی که زنـدگی را به درود گـفتیم، و پیکرهایمان پوسید، و اندامهای فرسوده ما در گورها متلاشی و پراکنده گردید، و خاک آنها را خورد و خاک شدند، آیا اگر همۀ اینها رخ داد - معلوم است که پـس از مدّتی از دفنـشان، مگر در حالات نـادری و کمیابی، چنین می‌شوند - آیا وقتی که این کار بر سر ما و بر سر پدرانمان آمد که پیش از ما مرده‌اند، مگر ممکن است که دیگر باره زنده شویم و از نو از زمین بیرون آئیم، از زمینی که استخوانهای پوسیده و فرسودۀ ما با خاک آن آمیخته است و اصلاً خاک گردیده است?!
این را می‌گویند، و این شکل مادی میان ایشان و میان تصوّر زندگی دوبـارۀ آخـرت هـمچون سـدّ و مـانعی پدیدار و استوار می‌ایستد. دیگر فراموش می‌کنند کـه آنان نخستین بار آفریده شده‌اند و قبلاً چیزی نبوده‌اند. هیچ کسی هم نـمی‌دانـد سـلّولها و ذرّه‌هـا و اتـمها و مولکولهائی کـه پـیکرهای پـیشین ایشـان را تشکـیل می‌داده‌اند کجا بوده‌اند. آنها پخش و پراکنده بوده‌اند در لابلای زمین، و در ژرفاهای دریـاها، و در مـیانه‌های گسترۀ فضا. بـرخـی از آنـها از خـاک زمـین حـاصل آمده‌اند، و برخی از آنها از عناصر هوا و آب فـراهـم آمــده‌اند، و برخـی از آنـها از خـورسید دور دست فرا رسیده‌اند، و برخی از آنها را انسانی یا گیاهی و یـا حیوانی تنفّس و استشمام کرده است، و برخی از آنها از لاشۀ پوسیده و فرسوده‌ای حاصل آمده است وقتی که برخی از عناصر آن از هم پاشیده است و در هوا تبخیر گردیده است ... سپس این سلّولها و ذرّه‌ها و اتـمها و مولکو‌لها به شکل خوراکی درآمده است و انسانها آن را خـورده‌اند، و نـوشابه‌ای گردیده است کـه آن را نوشیده‌اند، و هـوائـی شـده است کـه آن را اسـتشمام کرده اند، و پرتوی گردیده است که خویشتن را بدان گرم نموده‌اند ... آن گاه این چیزهای پراکنده‌ای که تعداد آنها را جز خدا نمی‌داند، و خاستگاه و مصادر آنـها را جـز خدا شمار نتواند کرد، در پیکر انسـانی گـرد مـی‌آیند، انسانی که از تخمک بارور شده در رحمی رشد و نموّ می‌یابد، تا بدانجا که به جسدی پیچیده در کفنی تبدیل می‌شود!.. انسانها در آفرینثن دنیوی و نخستین خـود این چنین هستند. آیا جای شگـفت است کـه آنـان در آفرینش اخروی و واپسین خود دیگر باره ایـن چـنین بگردند یا به گونۀ دیگری درآیند؟!
امّا مردمان این چنین می‌گفتند، و هنوز که هـنوز است برخیها با اندک اختلافی این چنین می‌گویند!
این چنین می‌گفتند. سپس این گفته را ادامه می‌دادند و پی می‌گرفتند با این سخن نادانانه‌ای که آن را در لفّافۀریشخند و ناباوری می‌پیچیدند:
(لَقَدْ وُعِدْنَا هَذَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ) (٦٨)
این (زنده شدن دوباره، توسّط محمّد) به ما، و قبلاً (به وسیلۀ کسـانی کـه خویشتن را اتـباع پـیغمبران دیگر مـی‌دانـند) بــه پـدران مــا، وعده داده شـده است. (اگـر رستاخیز راست بود، تا بـه حـال رخ مـی‌داد). ایـن جز افسانه‌هـای پیشینیان و خرافات گذشتگان نمی‌باشد.
آنان می‌دانستند که پیغمبران پدران و نیاکـانشان را از رستاخیز و زندگی دوباره بیم داده‌اند و ترسانده‌اند. این هم دالّ بر این است که عربها بی‌خبر از عقیدۀ آسمانی و معانی و مقاصد آن نبوده‌انـد. بلکه آنـان از دیـرباز دیده‌اند که وعده‌ها تحقّق پیدا نکرده است و روی نداده است. با توجّه بدین امر، بی‌شرمی و بی‌ادبی خود را نسبت به وعدۀ نوین هم بر ایـن اسـاس بـنیانگذاری مـی‌کردند و مـی‌گفتند: این وعـده نیز افسـانه‌ای از افسا نه های پیشینیان است و محمّد صلی الله علیه و الله و سلّم آن را روایت می‌کند. ایشان غافل از ایـن بـودند کـه قـیامت دارای موعد معّین و زمان مشخّصی است و با شتاب مردمان جلو نمی‌افتد و با درخواست ایشان به عقب نـمی‌رود. بلکه در وقت مقرّر خود که برای خـدا مـعلوم است و برای بندگانی که در آسمانها و زمین هسـتند مـجهول است فرا می‌رسد. پیغمبر صلی الله علیه و الله و سلّم به جبرئیل علیه السّلام پـاسخ داد وقتی که دربارۀ قیامت از او پرسید
(ما المسؤول عنها بأعلم من السائل).[3]
کسی که از او دربارۀ قیامت پرسش شده است، مطّلع‌تر از پرسنده در این راستا نیست.
در اینجا روند قرآنی دلهایشان را با رهنمود به محلّهای نقش زمین شدن کسانی لمس می‌نماید و می‌پساید که قبل از ایشان وعدۀ قیامت را تکذیب کرده‌اند و آن را دروغ نامیده‌اند. آنان را مجرم و بزهکار می‌نامد:
(قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ) (٦٩)
(ای پیغمبر!) بگو: در زمین بگردید (و آثار گذشتگان و عجائب و غرائب جهان را ببینید) و بنگرید که سرانجام کار گناهکاران به کجا کشیده و عاقبت ایشان چه شـده است.
ین رهـنمود، آفـاق و کـرانـه‌های انــدیشۀ ایشـان را گسترش می‌دهد. زیرا هیچ نسلی از انسـانها بریده و گسیخته از درخت بشریّت نیستند. هر نسـلی مـحکوم همان قوانـین و سـننی است کـه بـر جملگی انسانها حکمفرما است. آنچه بر سر مجرمان و بزهکاران گذشته آمده است، بر سـر مـجرمان و بـزهکاران آیـنده نـیز می‌آید. زیرا قوانین و سنن از راستای راه خود منحرف نمی‌شوند و کناره نمی‌روند، و با کسـی هـم سـازش نمی‌کنند و از کسی هم جانبداری نمی‌نمایند. سـیر و سیاحت در زمـین، مـردمان را مـطّلع مـی‌گردانـد بر نمونه‌ها و مثالها و تاریخ زندگانیها و اوضاع و احوالی که در آنها درس عبرت است، و پنجره‌ها و دریچه‌هائی را رو به نور باز می‌گرداند، و پسوده‌هائی برای دلهـا در بر دارد که چه بسا آنها را بـیدار مـی‌سازد و زنـده می‌نماید. قرآن مردمان را به بررسی و وارسی قوانین و سنن مستمرّ رهنمود می‌گرداند، و به اندیشه دربـارۀ گامها و حلقه‌های آنها فرا می‌خواند، تا در زنـدگی‌ای بسر برند که بندها و شاخه‌های آن به همدیگر پوسته است و کرانه‌های آن گسترده است. زندگی‌ای را نداشته باشند کـه عـقب مانده و واپسگـرا و بسـته و تـنگ و گسیخته باشد.
خداوند سبحان بعد از این کـه پـیغمبر صلی الله علیه و آله و سلّم خود را این گونه راهنمائی و توجیه می‌کند، بدو دستور می‌دهد که از کار و بار مشرکان دست بشوید، و ایشان را به سرنوشت خویش بسپارد، ســرنوشتی کـه آنـان را به نمونه‌هائی از آن رهنمود کرده است، و مثالهائی از آن را برایشان برشمرده است: همچنین بدو دسـتور می‌فرماید که از مکر و کید آنان دلتنگ نشـود، چون آنان هیچ گونه زیان و ضرری نمی‌توانند بدو برسانند، و بر ایشان غمگین و محزون نشود، چون وظیفۀ خود را در قبال ایشان اداء کرده است، و پیام الهی را بدیشان رسانده است ، و آنان را کاملاً روشن و آگـاه از آئـین آسمانی نموده است.
وَلا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَلا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ (٧٠)
غم آنان را مخور و از نیرنگهائی که می ورزند تنگدل مباش. (وظیفۀ تو تبلیغ است و بس. و ما پشتیبان و یار و یاور تو می‌باشیم.
این نصّ حسّـاسیّت دل پـیغمبر صلی الله علیه و آله و سلّم و اندوه او بر سرنوشت قوم خود را به تصویر می کشد، سرنوشتی که آن را از سرنوشتهای پیشینیان قـیاس مـی‌کند و پـیش چشم می‌دارد. همچنین این نصّ بر شدّت و حدّت مکر و کیدشان در حـقّ او و در حـقّ دعـوت و نسـبت بـه مسلمانان دلالت دارد، و می‌رساند چه اندازه دل بزرگ و سعۀ صدر او به تنگ آمده است و مـالامال غـم و اندوه گردیده است.
آن گاه روند قرآنی در بیان گفتارهایشان راجع به مسالۀ رستاخیز به پیش سرود، و از تـوهین ایشان در حـق وعدۀ عذاب دنیوی یا اخـروی بـیش از پـیش سـخن می‌گوید:
(وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (٧١)
(کافران تمسخر کنان) مـی‌گویند: اگر راست میگوئید (که عذابی در میان است) موعد آن کی خواهـد بـود؟ (پس چرا هرچه زودتر فرا نمی‌رسد؟).
این‌گونه سخنان را می‌گفتند هر زمان که از سـرنوشتی همچون سرنوشتهای مجرمان و بزهکاران پـیشین بیم داده می‌شدند، و محلّهای نابودی مجرمان و بزهکرانی را بدیشان یادآوری می‌کردند که بامدادان و شامگاهان از کنار آنجاها می‌گذشتند، از قبیل: شهرها و روستاهای قوم لوط، آثار جای ماندۀ قوم ثـمود در سـرزمین حجر، آثار باستانی قوم عاد در احقاف، و منازل سبا بعد از سیل عرم[4]... تمسخر کنان می‌گفتند:
(متى هذا الوعد إن کنتم صادقین).
اگر راست میگوئید (که عذابی در میان است) موعد آن کی خواهد بود؟.
این عذابی که مـا را از آن مـی‌ترسانید چه وقت فـردا می‌رسد؟ اگر راست میگوئید آن عذاب را بیاورید، یا ما را از موعد معیّن و مشخّص آن بیاگاهانید!
در اینجا پاسخ ایشان در می‌رسد، پاسخی که سایۀ ترس و هراس مورد انـتظار را پـیش چشـم می‌دارد، و در واژه‌های کوتاهی سایۀ کیفر ریشخند و تـمسخرشان را جلوه‌گر می‌نماید:
(قل:عسى أن یکون ردف لکم بعض الذی تستعجلون ).
بگو: چه بسا بخشی از عذابـی که در فـرا رسـیدن آن شتاب دارید، (هم اینک) بـرای فرا گرفتن شـما ردیـف شده (و بر سرتان سایه افکنده) باشد (و به همین زودی بر شما فرودآید و نابودتان نماید).
روند قرآنی بدین وسیله ترس و هراس از شبح عذاب را در دلهایشان بـرمی‌انگـیزد. چـه بسا عـذاب پشت سرشان باشد - هـان گونه که اگر دو نفر سوار بر شتری باشند، یکی پشت سر دیگـری قرار مـی‌گیرد و بدو ردیف می‌گویند - عذاب پشت سرشان بـاشد و آنـان متوجّه نشوند، و به سبب غفلت خود عذاب را با شتاب بخواند ، در حالی که عذاب ردیـف، یـعنی پشت سـر ایشان سوار باشد! وای چه رویاروئی ناگهانی ای کـه اندامها از آن به لرزه درمی‌آید. عذاب پشت سر ایشان سوار است، در حالی که آنان تمسخر می‌پردازند و بی‌ادبی و بی‌شرمی می‌کنند!
کسی چه می‌داند. غیب در پس پرده است و از دیدگان نهان است. پرده فـرو هشته است. کسی نمی داند در پشت آن پرده چیست. چه بسا چیزی که بـه هـول و هراس می‌اندازد چند گامی بیشتر دور نباشد! خردمند کسی است که خویشتن را بر حذر مـی‌دارد، و در هـر لحظه‌ای خود را آماده و مهیّا برای رویاِِئی با چیزی می کند که در پشت پرده فرو هشته است!
(وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ) (٧٣)
پروردگارت نسبت به مردم لطف و کرم دارد (و هرچه زودتر تازیانۀ عذاب را بر سرشان فرود نـمی‌آورد، و بلکه کیفرشان را به تأخیر می‌اندازد) ولی بـیشتر آنـان سپاسگزاری نمی‌کنند (و الطاف و مراحم خدا را نادیده می‌گیرند).
لطف و فضل خدا جلوه‌گر می‌آید در این که ایشـان را مهلت می‌دهد و عذاب را به تأخیر می‌اندازد، هر چند که آنان بزهکارند یا قصور می‌ورزند و کوتاهی می‌کنند. این بدان خاطر است که چه بسا توبه کنند و به سـوی خدا برگردند و راه راست را در پیش بگیرند.
(وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ) (٧٣)
ولی بیشتر آنان سپاسگزاری نمی‌کنند.
امّا اغلب آنان این لطف و فضل را پاس نمی‌دارند، و نه تنها سپاسگزاری نمی‌کنند، بلکه به تمسخر می‌پردازند و در فرا رسیدن عذاب شتاب می‌ورزند! یا این که به گمراهی خود ادامه می‌دهند و به تـدبّر و تـفکّر نمیپردازند.
(وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ) (٧٤)
پروردگارت محقّقّاً آگاه است از چـیزهائی کــه سینه‌هایشان در خود نهان می‌دارند، و از چیزهائی که ایشان آشکار می‌سازند.
خدا بدایشان مـهلت می‌دهد، و عـذاب را به تأخیر می‌اندازد و هر چه زودتـر دامنگیرشان نـمی‌گرداند. هر چند خدا می‌داند چیزهائی را که سینه‌هایشان در خود نهان می‌دارنـد یا آشکار مـی‌سازند، و از رفتار و کردارشان کاملاً آگاه است. خدا از روی علم و آگاهی مهلتشان می‌دهد، و این مهلت دادن لطف و فضلی است که در حقّّ آنان روا می‌دارد. ایشـان بـعدها در برابر چیزهائی بازخواست می‌گردند که سینه‌هایشان در خود نهان داشته است، و در برابر چیزهائی مورد پرس و جو و حساب و کتاب قـرار می‌گیرند کـه آشکـارا انـجام می‌دهد یا می‌گویند.
روند قرآنی این چرخش و گردش را نیز خاتمه می دهد با بیان علـم شامل و کامل خدا، عـلمی کـه راز و رمز نهانی و چیز پنهانی در آسمان و هم در زمین بـر آن مخفی نمی‌گردد و به در نمی‌رود:
(وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِی السَّمَاءِ وَالأرْضِ إِلا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ) (٧٥)
هیچ نهفته‌ای در آسمانها و زمین نـیست، مگـر ایـن که (خدا از آن آگاه است و ثبت و ضبط) در کتاب آشکاری است.
فکر و خیال، در آسمان و زمین، به دنبال هر نـهانی و پنهانی می‌گردد، اعم از چیز، راز، نیرو و خبر. هر نهانی و پنهانی برای علم خدا معلوم و مشخّص است، و هیچ چیز از اسرار و رموز غیب از علم خدا به در نمی‌رود و ناپدید نمی‌شود، و هیچ چیزی نهان و پـنهان از دانش یزدان نمی گردد. در سراسر این سوره تکیه بر علم است. اشاره‌های فراوانی به علم می‌شود. این اشاره هم یکی از آن اشاره‌ها است و این چرخش و گردش نـیز بـدان خاتمه داده می‌شود.
به مناسبت سخن از علم مطلق خدا، دربارۀ چـیزهائی سخن می‌رود که بنی‌اسرائیل در آنها اختلاف دارنـد و داوری نهائی راجع بدانها در قرآن آمـده است. چون قرآن بخشی از علم مورد اعتماد و اطمینان خدا است، و نمونه‌ای ار لطف و فضل خدا، و نمونه‌ای ا ز داوری و قضاوت او در میان دو طرف دعاوی است. این هم بدان خاطر است که از پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دلداری و دلجوئی گردد، و پیغمبـر صلّی الله علیه و الله و سلّم ایشان را به خدا واگذارد تا میان او و آنان واپسین داوری را بفرماید:
(إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (٧٦) وَإِنَّهُ لَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (٧٧) إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ (٧٨) فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّکَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِینِ (٧٩) إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ (٨٠) وَمَا أَنْتَ بِهَادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ) (٨١)
بیگمان ایـن قرآن برای بـنی‌اسرائیل (حقیقت) اکثر چیزهائی را (که در تورات از احکام و قصص آمده است و) در آنها اختلاف دارنـد، روشـن و بـیان مـی‌دارد. و قطعاً این قرآن برای مؤمنان (وسیله) هـدایت و رحمت (و مایۀ نجات و سعادت دو جهان ایشان) است. مسلّماً پروردگارت با قضاوت (دادگرانه و حکیمانه) خود (در روز قیامت) مـیانشان داوری خواهـد کرد، و او بس چیره و توانا و آگاه و دانا است. پس بر خدا توکّل کن (و کار و بار خود را بدو بسپار و بدان که با وجود این که کافران از دعوت تو رویگردانند) تو قطعاً بـر (راسـتای جادۀ حقیقت و طریقۀ) حقّ آشکـار هسـتی (و بـا دیـن راستینی که داری بر کفّار پیروز می‌گردی). بیگمان تو نمی‌توانی مرده دلان (زنـده نما) را شـنوا بگردانی، و ندای (دعوت خود) را به گوش کران برسانی، وقتی کـه (بــه حـقّ) پشت مــی‌کنند و (از آن) مــی‌گریزند. تـو نمی‌توانی کور دلان را از گمراهیشان بازگردانی و بـه سوی حقّ رهنمودشان کنی. تو تنها کسانی را می‌توانی شنوا (و با حقّ آشنا) گردانی که به آیات ما ایمان داشته بــاشنذ، چـرا که آنــان تسـلیم شوندگان (حقائق و مخلصان و فرمانبرداران اوامر خدا) هستند.
مسیحیان دربارۀ مسیح صلی الله علیه و آله و سلّم و دربارۀ مادرش مـریم اختلاف دارند. گروهی گفتهاند: مسیح فقط انسان است و بس. گروهی گـفته‌انـد: پـدر و پسـر و روح‌القـدس شکلهای گوناگونی هستند و خدا برای مردمان خود را بدانها شناسانده است. چه خدا به گمان اینان آمیزه‌ای از سه اقنوم است که پدر و پسر و روح القدس است. پسر هـمان عـیسی است. خدا که بدر است به شکل روح‌القدس سر در نشیب نهاده است و برای مریم به صورت انسانی مجسّم گردیده است و از مریم به شکل مسیح متولّد شده است! گروهی هم گفتهاند: پسر بسان پدر ازلی نیست. بلکه پسر مخلوقی است که پیش از جهان بوده است. این است که او پائین‌تر از پدر است و فرمانبردار پدر است! دسته‌ای هم روح‌القدس را اقنوم نمی‌دانند! کنگرۀ نیقیه در سال ٣٢٥ میلادی، و کـنگرۀ قسطنطنیه در سـال 381 مـقرّر داشـتند کـه پسـر و روح‌القدس با پدر در وحدت لاهوت برابرند، و پسر در ازل از پدر متولّد شده است، و روح‌القدس از پدر سر برزده است و پدیدار گردیده است. کنگرۀطلیطله در سال 589 مقرّر داشت که روح‌القدس از پسر نیز سـر برزده است و پدیدار گردیده است. لذا کلیسای شرقی و کلیسای غربی در ایـن نـقطه اخـتلاف پـیدا کـردند و اختلافشان ماندگار ماند ... قرآن مجید آمـد و سـخن داورانۀ فیصله بخش خود را در میان همۀ این گروه‌ها و دسته‌ها اظهار داشت. دربارۀ مسیح گفت: مسیح آفریدۀ واژۀ خدا، یعنی مخلوق فرمان «کن: بشو» است که آن را به مـریم رساند، و او دارای روحی است که از سوی خدا به کالبدش دمیده شـده است، و او انسان است و بس[5]..
(إن هو إلا عبد أنعمنا علیه وجعلناه مثلا لبنی إسرائیل).
عیسی بنده‌ای بیش نبود که ما بدو نعمت خود را ارزانی داشتیم و او را نمونه و الکوئی برای بنی‌اسرائیل کردیم. (زخرف/59)
این سخن داورانه و فیصله بخشی است که قرآن دربارۀ چیزی آن را بیان می‌دارد که در آن اختلاف ورزیده‌اند و به دسته‌ها و گروه‌ها تقسیم گردیده‌اند.
مســــیحیان هـمچنین دربـارۀ مسأله به دار زدن مسیح صلّی الله علیه و آله و سلّم دچار همچون تفرقه و اختلافی شده‌انـد. برخی از ایشان گفتهاند: مسیح به دار زده شده است و بالای دار مرده است و آن گاه دفن گردیده است. پس از سه روز از گور خود بیرون آمده است و به آسمان رفته است. بعضی از آنان هـم گفتهاند: یهوذای ا‌سخریوطی که یکی از حواریّون مسیح بود به مسیح خیانت کرد، خدا او را به شکل مسیح درآورد. او گرفتار گردید و به دار زده شد. برخی هـم گفتهاند: سیمون که یکی از حواریّون بود خدا او را به شکل مسیح درآورد. سیمون را گرفتند و به دار زدند ... قرآن مجید در این راستا خبر یقینی و اطمینان بخشی را روایت فرموده است و گفته است:
قتلوه وما صلبوه ولکن شبه لهم)
نه او را کشته‌اند و نه او را به دار آویخته‌اند، ولیکن کار بر آنان مشتبه گردیده است. (نساء/157)
همچنین قرآن فرموده است:
(یا عیسى إنی متوفیک ورافعک إلی ومطهرک) .
ای عیسی مـن تـو را (بـا مرگ طـبیعی در وقت مـعیّن) مـی‌میرانـم و (مـقام تـو را بــالا مـی‌برم و بـعد از مرگ طبیعی) به سوی خویش فرا مـی‌برم، و تو را (از دست کافران) می‌رهانم .... (آل عمران/55)
این سخنان قرآن راجع بدین اختلافها فیصله بخش است. پیش از مسیحیان هم یهودیان تورات را تغییر داده‌اند و تحریف کرده‌اند، و قوانین و مقرّرات الهـی تـورات را دگرگون نموده‌اند و به انحراف کشانده‌اند. قرآن مـجید آمد و اصلی را ثابت و اسـتوار داشت کـه خـدا آن را بدان گونه نازل کرده است:
(وکتبنا علیهم فیها أن النفس بالنفس , والعین بالعین , والأنف بالأنف , والأذن بالأذن , والسن بالسن , والجروح قصاص).
و در آن (کـتاب آسـمانی، تورات نـام) بر آنـان مـقرّر داشتیم که انسان در برابر انسان (کشـته مـی‌شود)، و چشم در برابر چشـم (کور می‌شود)، و بـینی در بـرابـر بینی (قطع می‌شود)، و گوش در برابر گوش (بـریده می‌شود)، و دندان در برابر دندان (کشیده مـی‌شود) و جراحتها قصاص دارد (و جانی بدان اندازه و بـه هـمان منوال زخمی می‌گردد که جراحت وارد کرده است اگر مثل آن جراحات مـمکن گردد و خوف جان در مـیان نبا شد). (مائده/45)
قرآن دربارۀ تاریخشان و پیغمبرانشان سخن راستین را برایشان روایت کرده است، سخنی که پالوده از هر نوع افسانه‌ای است، افسانه‌های بیشماری که روایتهای آنان دربارۀ آنها گوناگون و جوراجور است. سـخن قـرآن روایتهای ایشان را راجع به پیغمبران از هر گونه پلیدیها و نارواها و نابجاهائی پاک مـی‌دارد که پـیغمبران را بدانها متّهم کرده‌اند و پیغمبری از پیغمبران بنی‌اسرائیل از دست این روایتهای ناروا پاک و سالم نمانده است و از تهمتهای آنها نجات پیدا نکرده است!..
ابراهیم - به گمان ایشان - زن خود را به ابومالک شاه فلسطین پیشکش کرده است، و همچنین زن خود را به عنوان خواهر خویش به فرعون مصر تقدیم داشته است، تا به سبب زن خـود نـعمت چشمگیری را از ایشـان دریافت دارد!.. یعقوب که همان اسرائیل است برکت پدر بزرگش ابراهیم را از پدرش اسحاق از راه دزدی و نیرنگ و دروغ دریافت داشته است، و به گمان ایشان این برکت برای بزرگتر عیصو بوده است!.. بـه گمان ایشان، دو دختر لوط هر یک شبی لوط را مست کرده است تا با ایشان همبستر شـود، بـدان امید کـه دختران از او باردار شوند و ثروت پدرشان کـه وارث ذکوری ندارد به دیگران نرسد و هدر نـرود، و آنچه خواستند انجام پذیرفت!.. داوود - به گمان ایشان - از بالای کاخ خود زن زیبائی را دید. دانست که او همسر یکـی از سـپاهیان خودش است. ایـن سـپاهی را بـه جایگاه‌های خطرناکـی فــرستاد تـا زن او را بـه دست بیاورد!.. سلیمان - به گمان ایشان - به پرستش قاطری پرداخت برای سازش با یکی از زنـانش کـه عـاشق و شیفتۀ او بود و نـمی‌توانست با وی مـخالفت کـند و موافقت نکند!..
فرآن آمد و صفحات تاریخ این پیغمبران بزرگوار را از ناپاکیها پاک کـرد و زدود، آلودگـیهائی کـه ایـن گونه افسانه‌های اسرائیلی پیغمبران را بدانها آلوده بودند، و همچون افسـانه‌های خـرافی را خـودشان بـه تـورات آسمانی افزوده بودند. قرآن همچنین این گونه افسانه‌ها را دربارۀ عیسی پسر مریم علیه السّلام تصحیح کرد.
این قرآنی که مراقب و محافظ کتابهای پـیش از خـود است، اخلافات مـردمان را دربارۀ آن کـتابها فـیصله می‌بخشد، و راجع به چیزهائی که دربارۀ آنها اختلاف و نزاع دارند فرمان می‌راند و داوری می‌کند. مشرکان در بارۀ قرآن به جدال و کـشمکش می‌پرداختند، قرآنی که خودش در میان دو طرف دعاوی فرمانروا و داور است!
(وَإِنَّهُ لَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ) (٧٧)
قطعاً این قرآن برای مؤمنان (وسیلۀ) هـدایت و رحمت (و مایۀ نجات و سعادت دو جهان ایشان) است.
قرآن «هدی: هدایت و رهـنمود» است و ایشان را از اختلاف و گمراهی محفوظ و مصون می‌دارد، و برنامه را یگانه می‌کند، و راه را معیّن می‌سازد، و آنان را به قوانین و سنن جهانی بزرگی می‌رساند کـه مـختلف و منحرف نمی‌گردد. قرآن «رحمة: شفقت و عـطوفت» است و ایشان را مورد مرحمت قرار می‌دهد و آنان را از شک و دو دلی و پریشانی و سرگردانی می‌رهاند، و از دست و پا زدن و ویـلان و حـیران بـودن در مـیان بـرنامه‌ها و نـظریه‌هائی کـه بر حال و روالی ثـابت نمی‌مانند نجات می‌دهد، و ایشان را به خـدا نـزدیک می‌سازد تا در پـناه او بیاسایند و در کـنف حمایتش اطمینان پیدا نمایند، و با خویشتن و با مردمان پیرامون خود در صلح و صفا و سلامت و سعادت بسر برند، و به رضای خدا و پاداش فراوان او برسند.
برنامۀ قـرآنی برنامۀ یگـانۀ شگـفتی در بـازیابی و بازسازی انسانها، و در آمیختن و بیختن آنان مطابق و موافق با روال فطرت سـالم و نـاآلوده است. انسـانها فطرف سالم و ناآلوده را هماهنـگ و هآوا بـا جـهانی می‌بینند که در آن زنـدگی مـی‌کنند، و آن را همراه و همگام با قوانین و سننی می‌یابند که بر این جهان، ساده و آسان و بدون تکلّف و خود نمائی فرمان مـی‌راند.
بدین لحاظ انسانها در ژرفـاهای وجودشان احسـاس صلح و ساز و امنیّت و اطمینان فراوانی می‌کنند. زیـرا انسانها در چنین حالی با جهانی زندگی می‌نمایند که با قوانین و سنن آن برخوردی ندارند. و آنان با جـهان دشمنی نـمی‌ورزند، و جهان هـم با ایشـان دشمنی نمی‌ورزد، وقتی که بـه جـایگاه‌های پـیوند با جهان راهیاب بشوند، و بدانند که قانون ایشان همان قـانون جهان است. از این هـماهنگی مـوجود در میان نفس مردمان و جهان، و از این صلح و صفای عـظیمی که میان دل انسانها و جهان بزرگ است، صـلح و صـفا و سلامت و سعادت در میان دسته‌ها و گروه‌ها، و در میان همۀ انسانها پدیدار و برقرار می‌گردد، و از آن امنیّت و اسـقرار و آرامش و آسایش نمودار و آشکار می‌شود ... این هم رحمت در فراگیر ترین شکلها و معانی خـود است.
بعد از این نگاه گذرا به فـضل و لطـف خـدا در حـقّ انسانها با نازل کردن این قرآن که در میان بنی‌اسرائیل به داوری مـی‌پردازد و اختلافات ایشـان را بــرطرف می‌سازد، و همچنین بعد از بیان این که قرآن کسانی را که بدان ایمان بیاورند به هدایت می‌رساند و رحمت را شامل ایشان می‌گرداند، خـدا بـه پـیغمبر خود صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌فرماید که پروردگارش میان او و قوم او به داوری میپردازد و حکم و فرمان قاطعانه و بدون برگشت خود را در میانشان صادر می‌کند حکم و فرمان نـیرومند و استواری که مبنی بر دانش یقینی است:
(فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّکَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِینِ) (٧٩)
پس بر خدا توکّل کن (و کار و بار خود را بدو بسپار و
پــدان کـه بـــا وجـود ایـن کـه کـافران از دعـوت تو رویگردانـند) تـو قطعاً بـر (راستای جـادۀ حقیقت و طریقۀ) حقّ آشکار هستی (و با دین راستینی کـه داری بر کفّار پپروز می‌گردی(.
یزدان سبحان پیروزی حقّ را قانون و سنّت جهانی کرده است بسان آ‌فرینشی که آسـمانها و زمـین دارنـد، و همانند شب و روز که در گشت و گـذارنـد، قـانون و سنّتی که تـخلّف ناپذیر است ... گـاهی قـانون و سـنّت کندی می‌کند، به خاطر حکمت و فلسفه‌ای که خدا از آن آگاه است، و در پرتو آن اهـداف و مـقاصدی تـحقّق حاصل می‌کند و پیاده می‌شود که یزدان آنها را مقدّر و مقرّر می‌فرماید. ولی به هر حال تانون و سـنت خدا جاری و ساری می‌گردد، و خدا وعـده داده است و او خلاف وعده نمی‌کند، و ایمان جز با اعتقاد بـه صـدق وعدۀ خدا و انتظار پیاده شـدن آن کـمال نـمی‌پذیرد. وعدۀ خدا هم وقت مشخّص خود را دارد و از آن وقت پیش و پس نمی‌افتد.
روند قرآنی در دلداری ییغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و غمزدائی از او در بـرابــر سـرکشی مشـرکان و پـافشاری ایشـان در سرکشی، و اصرا‌ر آنان بر کفر، بعد از آن هـمه پند و اندرز و توضیح و بیان، و بعد از مخاطب دادن ایشان بدین قرآن، روند قـرآنـی در دلداری و غـمزدائی از پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از همۀ اینها، بـه پـیش مـی‌رود. او در دعوت خود قصور نکرده است، و لیکن او تنها کاری که می‌تواند بکند این است زنده دلانی را بشنواند و شنوا گرداند که گوشهایشان دریافت می‌دارند و دلهایشان به جنبش درمی‌آیند، و به اندرزگوی دلسوز امـین روی می‌آورند و پند او را به گوش جـان مـی‌شنوند. ولی کسانی که دل مرده‌اند و چشمانشان را از دیدن دلائـل هدایت و ایمان فرو بستها‌نـد، پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم چـاره‌ای برای آنان سراغ ندارد و کاری برایشان نمی‌تواند بکند، و او راهی برای نفوذ به دلهـایشان نـدارد، و زیـان و ضرری متوجّه او نیست وقتی که آنان گمراه می شوند، و سفت گریزان و گریز پای می‌گردند:
(إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ (٨٠) وَمَا أَنْتَ بِهَادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ) (٨١)
بیگمان تـو نـمی‌توانی مـرده دلان (زنـده‌نما) را شـنوا بگردانی، و نـدای (دعوت خود) را بـه گوش کـران بـرسانی، وقتی کـه (بـه حقّ) پشت می‌کنند و (از آن) می‌گریزند. تو نمی‌توانـی کور دلان را از گمراهیشان بازگردانی و به سوی حقّ رهنمودشان کـنی. تـو تنها کسانی را می‌توانی شنوا (و با حقّ آشنا) گردانی که به آیـات مــا ایـمان داشـته بـاشند، چـرا کـه آنــان تسـلیم شوندگان (حقائق و مخلصان و فرمانبرداران اوامر خدا) هستند.
تعبیر زیبای قرآنی، شکـل زنـدۀ پـویائی را از حـالت روانی غیر محسوس ترسیم می‌کند، و آن حالت جمود و رکود دل، و حالت جمود و رکود روح، و حالت کودنی حسّ و شعور، و فسردگی درک و فهم است. گاهی قرآن ایشان را به شکل مردگانی به تـصویر مـی‌کشدکـه پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم فـریادشان مـی‌دارد و آنـان فـریاد او را نمی‌شنوند، زیرا مردگانند و فهم و شعور نـدارنـد! و گاهی قرآن آنان را به شکل کرانی به تصویر می‌کشد که پشت به فریاد زنـنده کـرده‌انـد و می‌روند و چـیزی نمی‌شنوند، چون کرند و حسّ شنوائی خود را از دست داده‌اند و گاهی قرآن ایشان را به شکل کـورانـی به تصویر می‌کشد که با کوری خود سر می‌برند، و راهنما را نمی‌بینند، چون نـابینایند و بـینائی ندارنـد! ایـن شکلهای مجسّم پویا به نظر می‌آیند، و معنی و مفهوم ژرف و عمیقی در ذهن و شعور جلوه‌گر می نمایند. در برابر مردگان و کوران و کران مؤمنان مـی‌ایسـتند. چه مؤمنان زندگان و شنوندگان و بینندگانند.
(إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ) (٨١)
تو تنها کسانی را می‌توانی شنوا (و با حّق آشنا) گردانی کــه بـه آیـات مـا ایـمان داشـته بـاشند، چرا که آنـان تسلیم شوندکان (حقائق و مـخلصان و فرمانبرداران اوامر خدا) هستند.
تو تنها کسانی را می‌توانی شنوا گردانی که دلهـایشان برای دریافت آیات خدا در پرتو زنده بودن و شنیدن و دیدن، آمادگی پیدا کرده است. نشانۀ زنده بودن فهم و شعور داشتن است، و نشانۀ شنیدن و دیدن از شنیده و دیده سود بردن است. مؤمنان از حیات و گوشها و چشمهایشان اسـتفاده مـی‌کنند و بـهره مـی‌برند. کـار پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم این است که مؤمنان را بشنواند، و ایشان را به آیات خدا رهنمود گرداند، و آنان در دم و فـوراً تسلیم می گردند:
(فَهُمْ مُسْلِمُونَ) (٨١)
فوراً آنان تسلیم می‌گردند.
اسلام سهل و ساده است. روشن و آشکـار است. به فطرت سالم نزدیک است. این است همین که دل سالم آن را بشناسد تسلیم آن می‌گردد، و درباره آن به جدال و ستیز نمی‌پردازد. قرآن این گونه دلهائی را به تصویر می‌کشد، دلهائی که آمادگی پذیرش هدایت را دارند، و آماده برای گوش کردن و شـنیدن هسـتند. همین که پیغمبر صلی الله علیه وآله و سلّم همچون دلهائی را دعـوت کـند و فـریاد دارد به جدال و ستیزه نمیپردازند، و پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلّم آنها را با آیات خدا آشنا می‌گرداند، و آنها بـدانـها ایـمان می‌آورند و لبّیک و باسخ می‌گویند.
*
روند قرآنی بعد از این، ایشان را به گردش و چرخش دیگری در میان علامتها و نشانه‌های قیامت می برد، و در بین برخی از صحنه‌های آن می‌گرداند، پیش از این که واپسین آهنگی که سوره بدان ختم می‌شود گـوش جان را بنوازد ... گردش و چـرخشـی است کـه در آن پیدایش جانوری مطرح است کـه با کسـانی صحبت مــی‌کند کــه نشـانه‌های خـدا شــناسی جــهانی را نمی‌پذیرفته‌انـد. صـحنه‌ای از گـردآوری و سرکوبی کسانی به مـیان مـیآید کـه آیـات خـدا را تکـذیب می‌کرده‌اند، و آنان هم اینک ویـلان و ساکت بـرپای ایستاده‌اند. روند قرآنی آنان را از این صحنه به نشانۀ خداشناسی شب و روز برمی‌گرداند، دو نشـانه‌ای کـه پیوسته به چشمانشان نشان داده می‌شود، ولی آنان از آنها غافل می‌شوند و بی‌خبر بسر می‌برند. آن‌گاه ایشان را دیگر باره به صحنۀ هراس انگیز روزی برمی‌گرداند کــه در صـور دمیده می‌شود، و کـوه‌ها به حـرکت درمـی‌آیند و بسـان ابرها روان می‌گردند. صحنۀ نیکوکاران بدیشان نشان داده مـی‌شود کـه از تـرس و هراس آن روزی در امن و امانند، و صحنۀ بدکارانـی پیش چشمانشان داشته می‌شود که سـرنگون بـه آتش دوزخ در انداخته می‌شوند:
(وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الأرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کَانُوا بِآیَاتِنَا لا یُوقِنُونَ) (٨٢)
هنگامی که فرمان وقوع قیامت فرا می‌رسد (و مـردمان در آستانۀ رستاخیز قرار می‌گیرند، از جملۀ نشانه‌های آن، یکی ایـن است کـه) مـا جـانوری را از زمـین بـرای مردمان بیرون می‌آوریم که با ایشان سخن می‌گوید (و برخی از سخنانش این است: کافران که) بـه آیـات خدا ایمان نمی‌آوردند (اینک با چشم خود ببینند که قیامت دارد شـروع مــی‌شود و عذاب الهی گریبانگریشان می‌گردد و دیگر پشیمانی سودی ندارد).
(وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ (٨٣) حَتَّى إِذَا جَاءُوا قَالَ أَکَذَّبْتُمْ بِآیَاتِی وَلَمْ تُحِیطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٨٤) وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ بِمَا ظَلَمُوا فَهُمْ لا یَنْطِقُونَ) (٨٥)
روزی (را ای پیغمبر! یادآور شو که قیامت فرا می‌رسد و) گروه عظیمی از همۀ ملّتها را گرد مـی‌آوریم کـه (در دنـیا) آیـات (کتابهای آسـمانی و معجزات پیغمبران ربّانی و نشانه‌های جهانی دالّ بر وجود) مـا را تکـذیب می‌کرده‌اند، و پس (از گردآوری ایشان، جملگی) آنـان بــه یکدیگر مـلحق و در کــنار همدیگر نگاه داشــته می‌شوند. زمانی که (به پای حسـاب سـوق، و در آنـجا حـاضر) مـی‌آیند (خدا توبیخ کنان خطاب بــدیشان) می‌گوید: آیا آیات مـرا تکـذیب کرده‌ایـد، بـدون آن که (تحقیق نموده و) کاملاً از آنها آگاهی پیدا کرده باشید؟! اصلاً (شما در دنیا) چه کار می‌کرده‌اید؟ (مگر بـیهوده آفریده شده بودید؟) و (سرانجام) فرمـان (خدا دربـارۀ ایشان صـادر و عـذاب) به سـبب ظلمی که کرده‌اند گــریبانگیرشان مـی‌شود و (آنــان چـنان مـبهوت و درمانده می‌گردند که برای دفاع از خود) سـخنی بـرای گفتن ندارند.
(أَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٨٦)
مگر نمی‌بینند که ما شب را (تاریک) ساخته‌ایم تا در آن بیارامند، و روز را روشن نموده‌ایم (تا در آن به تـلاش پردازنـد؟) قطعاً در ایـن (سـاختار شـبها و روزهـا، و دگرگونی ظلمانی و نورانی، که موجب فعل و انفعالات فــراوان و گردش چـرخـۀ حـیات مـردمان است) نشانه‌هائی (دالّ بر وجود قـادر متعال و ایـزد لایـزال( است برای مردمـانی که (دربارۀ حقائق می‌اندیشند و به حقائق مسلّم) ایمان می‌آورند.
(وَیَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِی الأرْضِ إِلا مَنْ شَاءَ اللَّهُ وَکُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِینَ (٨٧) وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ (٨٨) مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (٨٩) وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٩٠)
و (یادآور شو) روزی که در صور دمـیده مـی‌شود، و تـمام کسـانی که در آسـمانها و زمینند وحشت‌زده و هراسناک شوند، مگر کسانی که خدا بخواهد. و همگان فروتنانه در پیشگاه او حاضر و آماده می‌گردند. کوه‌ها را می‌بینی و آنها را ساکن و بی حرکت مـی‌پنداری، در حالی که کوه‌ها مانند ابـرها در سـیر و حـرکت هسـتند (چرا که کوه‌ها بخشی از کرۀ زمین بوده و کرۀ زمین به دور خود و به دور خورشید میگرد ). ایـن سـاختار خدائی است که همه چیز را محکم و استوار (و مرتّب و منظّّّّّّّّّم) آفریده است. (خداوندی که حساب و نـظام در برنامۀ آفرینش او است) مسلّماً وی از کارهائی که شما انجام می‌دهید بس آگاه است (و کردار نیک و بـدتان را بی جزا و سزا نمیگذارد). کسانی که کارهای پسـندیدۀ (چون ایمان به خدا و اخلاص در طاعت) انجام بدهند، پاداش بهتر و والاتری از آن خواهند داشت (که رضا و خشنودی پروردگار است). و در آن روز (که قیامت فرا می‌رسد و ترس و خوف مردمان را فرا می‌گیرد) چنین کسانی در امن و امان بسـر می‌برند (و غـم و انـدوه و دلهره و نگرانی همگانی، از آنان به دور است). و کسانی که کـارهای نـاپسند (چون شـرک و مـعصیت) انـجام مــی‌دهند، بــه رو در آتش افکـنده مـی‌شوند (و بدان سرنگون مـی‌گردند، و بـدیشان گـفته مـی‌شود:) آیـا جزائی جز سزای آنچه می‌کردید (و معاصـی و کفری که می‌ورزیدید) به شما داده می‌شود؟.
حیوانی که در ایـنجا ذکـر گـردیده است، در احـادیث بیشماری از آن سخن رفته است. برخی از آن احادیث صحیح هستند، ولی در احادیث صـحیح اوصـاف ایـن حیوان نیامده است. بـلـکه اوصـاف آن در روایـتهائی آمده است که به مرز صحّّّّّّت نرسیده‌اند. بدین علّت از ذکر اوصـاف آن درمـی گذریم، چـون هـیچ هـدفی را برآورده نمی‌کند این که بگوئیم چنین حیوانـی شـصت متر طول دارد. دارای پـوش‌پر و شـاه‌پر و سـم است. ریش دارد. سرش بسان سر گاو است. چشمانش همچو چشمان خـوک است. گـوشهایش به گـوشهای فـیل مـی‌ماند. شـاخهایش هـچون شاخهای گوزن است. گردنش مانند گردن زرّافه است. سینه‌اش بسـان سـینۀ شیر است. رنگ آن همچون رنگ ببر است. زیر شکم آن به زیر شکم گربه می‌ماند. پاهایش همچون پـاهای شتر است ... و اوصاف این چنانی که مفسّران در ذکــر آنها هنرنمائی کرده‌اند!
برای ما این بسنده است که در خدمت نصّ قـرآنـی و احادیث صحیحی بمانیم که می‌رسانند پدید آمدن چنین حیوانی نشانه‌ای از نشانه‌های فرا رسیدن قیامت است. زمانی پدید می‌آید که وقت توبه کردن نمانده است و به پایان آمده است. توبه کردن دیگر سودی نـدارد. فرمان عذاب خدا دربارۀ مردمانی که هنوز زنده‌انـد و کافر یا مشرک و یا بزهکارند صادر گـردیده است و اینک توبۀ ایشان پذیرفته نمی‌گردد. بلکه خدا مطابق حال و احوالی که در این وقت دارند با ایشان حساب و کتاب انجام می‌دهد و فرمان خود را در حقِّ آنان صادر می‌کند ... در این چنین زمانی است که همچون حیوانی پدید می‌آید و با مردمان سخن می‌گوید. حیوانات هم با
مردمان سخن نمی‌گویند. اگر هم سخن بگویند مردمان چیزی از سخنانشان را درک و فهم نـمی‌کنند. ولی در این چنین زمانی مردمان سخنان این حیوان را درک و فهم می کنند، و می‌دانند که این حیوان خارق العاده است و ایشان را از نزدیک شدن و فرا رسیدن قیامت خـبر مـی‌دهد. در حالی که آنـان به آیـات خـدا ایمان نمی‌آورده‌اند و روز موعود قیامت را باور نمی‌کرده‌اند. ملاحظه می‌گردد که صحنه‌ها در سورۀ نمل صحنه‌های سخن گـفتن و گـفتگو نـمودن دسـته‌ای از حشــرات و پرندگان و پریان با سلیمان علیه السّلام است. بدین خاطر ذکر ((دابّه :حیوان)) و سخن گفتن آن با مردمان، هماهنگ با صحنه‌ها و فضای سوره است، و هماهنگی تصویری در قرآن را پیاده مـی‌کند، و یگانگی جزئیّاتی را محقّق می‌گرداند که صحنۀ عـام و همگانی از آنـها فراهـم می‌آید.[6]
(وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ) (٨٣)
روزی (را ای پیغمبر! یادآور شو که قیامت فرا می‌رسد و) گروه عظیمی از همۀ ملّتها را گرد مـی‌آوریم که (در دنـیا) آیـات (کـتابهای آسـمانی و مـعجزات پـیغمبران ربّانی و نشانه‌های جهانی دالّ بر وجود) مـا را تکـذیب می‌کرده‌اند، و پس (از گرد آوری ایشان، جملگی) آنـان بــه یکدیگر مـلحق و در کنار همدیگر نگاه داشـته می‌شوند.
مردمان همگی گرد آوری مـی‌شوند. ولی در ایـنجا از تکـذیب کنندگان آیـات یـزدان سخن می‌رود تـا موضعگیری و موقعیّت ایشان نمودار و پدیدار آید:
(فَهُمْ یُوزَعُونَ) (٨٣)
آنان نگاه داشته می‌شوند و در کنار یکدیگر جمع آورده می‌شوند.
ابتدای ایشان را به سوی انتهای آنان سوق می‌دهند و می رانند، به گونه‌ای که هیج گونه اراده و اخـتیاری از خود ندارند و فاقد هر گونه احترام و ارزشی هستند.
(حَتَّى إِذَا جَاءُوا قَالَ أَکَذَّبْتُمْ بِآیَاتِی وَلَمْ تُحِیطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٨٤)
زمانی که (به پـای حسـاب سـوق، و در آنـجا حـاضر) می‌آیند (خدا توبیخ کنان خطاب بدیشان) مـی‌گوید: آیـا آیات مرا تکذیب کرده‌اید، بدون آن که (تحقیق نموده و) کاملاً از آنها آگاهی پیدا کرده باشید؟! اصـلاً (شـما در دنیا) چه کار می‌کرده‌اید؟ (مگـر بـیهوده آفریده شـده بودید؟).
پرسش نخستین برای شرمنده کردن و سرکوب نـمودن است. چه معلوم است که آنان آیـات خـدا را تکذیب کرده‌اند. و امّا پرسش دوم لبـریز از تـمسخر کـردن و ریشـخند نـمودن است. همچون سخنی در گفتگوی روزانه نمونه‌ها و مثالهائی دارد. می‌گویند: آیا تکذیب کردید؟ یا شما چه کار می‌کردید؟ کاری دیده نمی‌شود که گفته شود: شما زندگی خود را صرف آن کرده ایـد، مگر این تکذیب کردن زشت و پلشتی که نـمی‌بایست بشود ... این چنین پرسشی پاسخی ندارد. پاسخ آن تنها سکوت کردن و خاموش شدن و ویلان و حیران ماندن است. انگار چیزی متوجّه شخصی گردیده است که از او پرسش شده است، و آن چیز زبان او را بند آورده است و دل او را از جای برده است:
(وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ بِمَا ظَلَمُوا فَهُمْ لا یَنْطِقُونَ) (٨٥)
و (سرانجام) فرمان (خدا دربارۀ ایشان صادر و عذاب) به سبب ظلمی که کرده‌اند گریبانگیرشان مـی‌شود و (آنان چنان مبهوت و درمانده می‌کردند که برای دفاع از خود) سخنی برای گفتن ندارند.
به سبب ظلم و ستمی کـه در دنـیا مـرتکب شـده‌انـد، داوری بــر ضــدّ ایشــان صـورت پـذیرفته است و محکومیّت آنان صادر گردیده است! آنان ماتشان برده است و خاموش و ویلان بر پای ایستاده‌اند! این وقـتی است که اندکی پیش از این، آن چنان حیوانی به گفتار درآمده است و با ایشان سخن گفته است. آهای ایـن مردمانند که سخن نمی‌گویند و حیران و پریشانند!.. این هـم یکی از آرایه‌های زیبای تقابل در تـعبیر قـرآنـی است، و از نوآوریهای بدیع آیات آسمانی است.
شیوۀ بیان در این گردش و چرخش، قالب خاصّ خود را دارد، و آن در کنار یکدیگر و همراه هـمدیگر آوردن صحنه‌های دنیا و صحنه‌های آخرت، و در لحظۀ مناسبی از این بدان پریدن و منتقل گردیدن است، تا ذکر مطالب و مقاصد مزدوج تأثیر خود را چنان که باید ببخشد، و درس عبرت را آن گونه که شاید بدهد.
در اینجا مثلاً روند قرآنـی از صـحنۀ تکـذیب کنندگان آیات خدا، تکذیب کنندگانی که در گسترۀ محشر مات و مبهوت ایستاده‌اند و ویلان و پریشان گردیده‌انـد، بـه صحنه‌ای از صحنه‌های دنیا منتقل می‌شود، صحنه‌ای که سزاوار بود وجدان تکذیب کنندگان را بیدار مـی‌کرد، و ایشان را به تدبّر و تفکّر دربارۀ نظم و نظام جـهان و دربارۀ پـدیده‌های آن می‌خواند، و بـه دلهـایشان می‌انداخت که خدائی وجود دارد و ایشان را مراعات می‌نماید و می‌پاید، و برای ایشـان وسـائل زنـدگی و آسایش را آماده و تهیّه می‌نماید، و جهان را آن گـونه برایشان می‌آفریند که جهان مناسب با زنـدگی ایشـان باشد، نه این که جهان در برابرشان بایستد و با ایشـان بستیزد، و نه این که جهان دشمن آنان شود، و با زندگی آنان بستیزد یا مانع استمرار و ادامۀ آن گردد:
(أَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٨٦)
مگر نمی‌بینند که ما شب را (تاریک) ساخته‌ایم تا در آن بیارامند، و روز را روشن نموده‌ایم (تا در آن به تـلاش پردازنـد؟) قطعاً در ایـن (سـاختار شـبها و روزهـا، و دگرگونی ظلمانی و نورانی، که موجب فعل و انـفعالات فــراوان و گردش چـرخــۀ حـیات مـردمان است) نشانه‌هائی (دالّ بر وجود قـادر مـتعال و ایـزد لایـزال) است برای مردمانی که (دربارۀ حقائق می‌اندیشند و به حقائق مسلّم) ایمان می‌آورند.
صحنۀ شب آرام، و صحنۀ روز روشن، سزاوارند کـه وجدان دینی را در انسان بیدار گردانند، وجدانی که به سوی خدا می‌گراید و بال و پر می‌گشاید، خدائـی که شب و روز را می‌گرداند و این را به دنبال آن، و آن را به دنبال این می‌کشاند! شب و روز دو نشـانۀ جـهانی شناخت خدا برای کسـانی است که دل و درونشـان آمادگی پذیرش ایمان را دارد. امّا تکذیب کنندگان با مشاهدۀ شب و روز هم ایمان نمی‌آورند.
اگر در جهان شبی نبود، و روزگار همه روز بود و بس، زندگی بر روی سطح زمین نابود مـی‌گردید. هـمچنین اگر در جهان همیشه شب بود، باز هم زندگی بر روی زمین نابود می‌گردید. نه تنها شب یا روز نمیبود، بلکه اگر روز یا شب فقط ده برابر درازتـر از شب یـا روز فعلی بود، خورشید در روز همۀ گیاهان و روئیدنیها را می‌سوزاند، و در شب همۀ گیاهان و روئـیدنیها یـخ می‌بست. بدین هنگام زندگی ناممکن می‌گردید. امّا شب و روز با حالت فعلی خود که موافق و همگام با زندگی هستند، نشانه‌های شناخت خدا برای مـردمانند، ولی برخی از آنان ایمان نمی‌آورند و گریزان از حقّ و حقیقت می‌باشند!
روند قرآنی از صحنۀ دو نشانۀ شناخت خدا که وجود شب و روز در زمین است، و زندگی مردمان در سایۀ همین نظم و نظام دقیق جهانی است که ایمن می‌ماند و تضمین و تأمین می‌گردد، از این دو صـحنه در لحـظۀ سریع و گذرائی مـردمان را به روزی مـی‌برد کـه در صور دمیده می‌شود، و ترس و هراس آسمانها و زمین را و همۀ کسانی را فرا می گیرد که در آسمانها و زمینند مگر آفریده‌هائی را که خدا بخواهد، و در آن کـوه‌های محکم و استواری که رمز استقامت و پایداری هستند به حرکت درمی‌آیند، و در آن روز پاداش خوبان ایـن است که در امـن و امـان می‌مانند و خیر و خوبی می‌بینند، و پادافره بدان این است که عقاب و عذاب می‌بینند و به ترس و هراس می‌افـتند و سـرنگون بـه آتش دوزخ انداخته می‌شوند:
(وَیَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِی الأرْضِ إِلا مَنْ شَاءَ اللَّهُ وَکُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِینَ (٨٧) وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ (٨٨) مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (٨٩) وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٩٠)
و (یادآور شو) روزی که در صور دمـیده مـی‌شود، و تـمام کسـانی که در آسـمانها و زمـییند وحشت‌زده و هراسناک شوند، مگر کسانی که خدا بخواهد. و همگان فروتنانه در پیشگاه او حاضر و آماده می‌گردند. کوه‌ها را می‌بینی و آنها را ساکن و بی حرکت مـی‌پنداری، در حالی که کوه‌ها مانند ابـرها در سـیر و حرکت هسـتند (چرا که کوه‌ها بخشی از کرۀ زمین بوده و کرۀ زمین به دور خود و به دور خورشید مـی‌گردد). ایـن سـاختار خدائی است که همه چیز را محکم و استوار (و مرتّب و منظّم) آفریده است. (خداوندی کـه حسـاب و نـظام در برنامۀ آفرینش او است) مسلّماً وی از کارهائی که شما انجام می‌دهید بس آگاه است (و کردار نیک و بـدتان را بی‌جزا و سزا نمیگذارد). کسانی که کارهای پسـندیدۀ (چون ایمان به خدا و اخلاص در طاعت) انجام بـدهند، پاداش بهتر و والاتری از آن خواهند داشت (که رضا و خشنودی پروردگار است). و در آن روز (که قیامت فرا می‌رسد و ترس و خوف مردمان را فرا می‌گیرد) چنین کسانی در امن و امان بسـر مـی‌برند (و غـم و انـدوه و دلهره و نگرانی همگانی، از آنان به دور است). و کسانی که کارهای نـاپسند (چون شـرک و مـعصیت) انـجام مــی‌دهند، بــه رو در آتش افـکـنده مـی‌شوند (و بـدان سرنگون مــی‌گردند، و بـدیشان گـفته مـی‌شود:) آیـا جزائی جز سزای آنچه می‌کردید (و معاصی و کفری که می‌ورزیدید) به شما داده می‌شود؟.
صور بوقی است که در آن دمیده می‌شود. این دمیدن، دمیدن ترس و هراسی است که گریبانگر همۀ کسـانی می‌گردد که در آسمانها و در زمین هستند مگر افرادی که خدا بخواهد که در امن و امان بمانند و اسـتوار و پایدار باشند ... گفتهاند این چنین کسانی شهداء هستند ... با دمیدن این نفخه هر زنده‌ای که در آسمانها و زمین باشد می‌میرد، مگر کسانی که خدا بخواهد.
پس از این نفخه، نفخۀ رستاخیز و دوباره زنـده شـدن است. و آن‌گاه نفخۀ حشر و گردهمائی است. وقتی که برای همایش در صـور دمـیده مـی‌شود هـمگان گـرد می آیند.
(وَکُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِینَ) (٨٧)
و همگان فـروتنانه در پیشگاه او حـاضر و آمـاده می‌گردند.
هـمه، فـروتنانه و کـرنش بران و تسـلیم فـرمان، گـرد می آیند.
همراه با این ترس و هراس، انقلاب جهانی رخ می‌دهد، و کرات و ستارگان بی‌نظم و نظام مـی‌شوند و مـختلّ می گردند، و گردش و چرخـن آنها پریشان و نابسامان می‌شود. از مظاهر و نمادهای این پریشانی و نابسامانی این است کـه کـوه‌های مـحکم و اسـتوار به حـرکت درمی‌آیند، و بسان ابرها سبک و تند و پراکـنده روان می‌شوند و می‌روند. صحنۀ کوه‌ها بدین روال و بدین منوال هماهنگ با سایۀ ترس و هراس است، و جزع و فـزع در آن جـلوه‌گـر است. انگـار کـوه‌ها همراه بـا ترسیدگان و به هراس افتادگان ترسیده‌اند و به هـراس افتاده‌انـد! بـا جزع و فـزع کنندگان بـه جـزع و فـزع درآمده‌اند! با سرگشتگان و ویلان شدگان و بدون قرار و آرام بدینجا و بدانجا روندگان ، کوه ها نیز انگار سرگشته اند و ویلان شده اند و بدون قرار و آرام بدینجا و بدانجا می روند!
(صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ).
این ساختار خدائی است که همه چیز را محکم و استوار (و مرتّب و منظّم) آفریده است.[7]
پاک و منزّه ایزد سبحان است. مـحکم کاری و نـظم و ترتیب در همه چیز این جهان است. نـه جـهشی و نـه تصادفی در میان است. نه درزی و سوراخی و نه نقصی و خللی در نظام حاکم بر جهان است. به هر چیز بنگری و هرچه را پیش چشم داری، در آن خلل و تضـادّ و عـدم تناسبی نمی‌بینی، و در انسجام و استحکام شگفت آن نسیان و فراموشی نـخواهـی یـافت. هـرگاه فـرزانـۀ اندیشمندی یکایک آفریده‌ها را وارسی و پژوهش‌کند، کم‌ترین خلل و ناموزونی را در هیج یک از آنها پـیدا نمی‌کند، و گوشه‌ای را نمی‌یابد که بدون حساب و کتاب و اندازه و مقدار دقیق رها شده بـاشد. هـیچ رخـنه و نقصی در پدیده‌های کـوچک و بزرگ و با ارزش و بی‌ارزش یافته نمی‌شود.[8] هر چیزی از روی تدبیر و تقدیر آفریده شده است و دارای نظم و نظام و اندازه و مقدار لازم است. حساب و کتاب و تدبیر و تقدیر در هر چیزی تا بـدانـجا است کـه سـرهائی را گـیج و ویـج می‌گرداند کـه بــه بـررسی و پـژوهش و وارسـی آن می‌پردازند.[9]
(إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ) (٨٨)
مسلّماً وی از کارهائی که شما انجام می‌دهید بس آگاه است (و کردار نیک و بدتان را بی‌جزا و سزا نمیگذارد).
امروز روز حساب و کتاب و محاسبه کارهائی است که می‌کردید. خدائی این روز را مقدّر و مقرّر داشته است که همه چیز را محکم و استوار پدید آورده است و با نظم و نظام آفریده است. خدا این روز را در موعد خود آورده است، نه ساعتی پیشی گرفته ست، و نه ساعتی پسی گرفته است، تا نقش خـود را در قـانون و سـنّت آفرینش بازی کند، آفـرینشی کـه از روی حکـمت و فــلسفه و تــدبیر و تـقدیر پـدیدار گـردیده است، و هماهنگی و همآوائی را در میان کار و پاداش در هر دو زندگی متّصل متکامل برقرار نماید.
(صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ) (٨٨)
این ساختار خدائی است که همه چیز را محکم و استوار (و مرتّب و منظّم) آفریده است. (خداوندی که حساب و نظام در برنامۀ آفرینش او است) مسلّماً وی از کارهائی که شما انجام می‌دهید بس آگاه است (و کـردار نـیک و بدتان را بی‌جزا و سزا نمیگذارد).
در این روز هراس انگـیز و خـوفناک، امـن و امـان و آرامش و اطمینان خاطر، پاداش کسانی خواهد بود که در این دنیا نیک بوده‌اند و نیکوئی کرده‌اند، گذشته از آن که پاداش و مزدی دریافت می‌دارند کـه بـیشتر و فراوان‌تر از خوبیها و نیکیهای ایشان است:
(مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ) (٨٩)
کسانی که کـارهای پسـندیدۀ (چـون ایـمان بـه خدا و اخلاص در طاعت) انجام بدهند، پاداش بهتر و والاتری از آن خواهند داشت (که رضا و خشنودی پروردگار است)، و در آن روز (که قیامت فرا مـی‌رسد و تـرس و خوف مردمان را فرا می‌گیرد) چنین کســانی در امـن و امان بسر مــی‌برند (و غـم و انـدوه و دلهره و نگرانی همگانی، از آنان به دور است).
در امن و امان ماندن از همچون ترس و هراسی خود به تنهائی پاداش بسنده‌ای است. افزون بر آن هر چه هست فضل و لطف و مرحمت خدا است. آنان در دنیا از خدا ترسیده‌اند، و خدا هـم تـرس دنـیا و تـرس آخـرت را برایشان گرد نمی‌آورد و نصیبشان نمی‌فرماید. بلکه در آن روزی که ترس و هراس همۀ کسانی را برمی‌دارد که در آسمانها و در زمین هستند، مگر کسـانی کـه خـدا بخواهد ایشان را در امن و امان بدارد.
(وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ).
و کسانـی که کارهای ناپسند (چون شـرک و مـعصیت) انجام می‌دهند، به رو در آتش افکنده می‌شوند (و بدان سرنگون می‌گردند(.
صحنۀ هراس انگیزی است! آنان بر رخسـاره به آتش فرو می‌افتند. بر رخساره سرنگون در افتادن بر تنبیه و توبیخ ایشان می‌افزاید!
(هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٩٠)
(بدیشان گفته می‌شود:) آیا جزائـی جر سـزای آنـچه می‌کردید (و معاصی و کفری که می‌ورزیدید) به شـما داده می‌شود؟.
آنان از هدایت کناره گیری و دوری کرده‌انـد، و از آن رویگردان گردیده‌اند، این است که در برابر این کار بر رخساره‌ها به آتش انداخته می‌شوند، رخساره هائی کـه قبلاً از حقّ و حقیقت روشن بسان روشنی شب و روز اعراض نموده‌اند.
*
در پایان این سوره، واپسین آهنگها و نواها به گـوش جان می‌رسد. پیغمبر دعوت خود را و برنامه خود را در رسالت خویش خلاصه مـی‌کند و چکـیدۀ آن را بـیان می‌دارد، و ایسـان را به سرنوشتی وامـی‌گذارد کـه خودشان آن را برای خود می پسندند و بدان خشـنود می‌گردند. این را هم وقتی انجام مـی‌دهد کـه تـوضیح لازم را برای ایشان داده است و بیان شافی و وافی را فرموده است. سـخن را بـا حـمد و ثـنای خـدا پـایان می‌دهد، همان گونه که سخن را با حمد و ثنای خدا آغاز کرده بود. آنان را به خدا وامی‌گذارد تا آیات خـود را برای ایشان بیان کند و توضیح دهد، و آنان را در برابر کارهائی که می‌کنند محاسبه کند:
(إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَهَا وَلَهُ کُلُّ شَیْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٩١) وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ (٩٢) وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٩٣)
به من دستور داده شده است که تنها و تنها خداوند این شهر (مقدّس مکّه نام) را بپرستم. آن خداوندی که چنین شهری را حرمت بخشیده است (و آن را حرم امـن و امان ساخته است، و حرام فرموده است که بـا کشـتن انسانی یا ظلم به کسی، و یـا بـا ذبـح حیوان و جـانور پناهنده بدان، و یا این که با کندن درخت و گیاه آن بدان اهانت گردد. امّا تصوّر نشود که فقط این سرزمین ملک خدا است، بلکه در عالم هستی) همه چیز ازآن او است. و بـه مـن فـرمان داده شـده است که از زمـرۀ تسـلیم شدگان باشـم (و همچون مخلصان در برابر او کرنش ببرم و بس). و (به من فرمان داده شـده است) ایـن که قرآن را بخوانم (و آن را بررسی و وارسی کرده و خود بـفهمم و بـه دیگران تـفهیم نـمایم، و در هـمۀ کـارهای زندگی برنامۀ خویشتن گردانم). پس هرکس (در پرتو آن) راهیاب شود برای (خیر و صلاح و سعادت دنیوی و اخروی) خود راهیـاب شده است، و هر کس (از قرآن دوری کـند و در نـتیجه) گمراه گردد (سـزای خـود را می‌بیند). و بگو: من فقط از زمرۀ بیم دهندگان مـی‌باشم (و یکی از پـیغمبران خدا بـوده و وظیفۀ مـا رسـاندن فرمان یزدان است و حساب و کتاب بر خدای منّان). و بگو: حمد و سپاس خدای را سزا است. او آیات خود را به شما نشان خواهد داد و شما آنها را خواهید شناخت. و پروردگار تو از آنچه انجام می‌دهید غافل و بـی‌خبر نیست.
مشرکان معتقد به حرمت شهر مکه و بـیت‌الله الحرام بودند. آنان سروری خود را بر عرب از عقیدۀ تـحریم بیت برمی‌گرفتند. امّا با این وجود خدائی را به یگانگی نمی‌شناختند که این خانه را حرمت نهاده است و تحریم فرموده است و سراسر زندگی ایشـان را بـر آن بـنیاد نهاده است و استوار داشته است.
ییغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم عقیده را ارزیابی می‌کند آن گونه که باید ارزیابی شود. او اعلان می‌دارد که بدو دستور داده شده است و موظّف گردیده است که خداوندگار این شهر را پرستش و بندگی کند، خداوندگاری که این شهر مکـّه نام را حرمت نهاده است و آن را تحریم کرده است، و هیچ گونه شریک و انبازی ندارد. او جهان بینی اسلامی را دربارۀ الوهیّت یگانه تکمیل می‌کند. چه خداوندگار این شهر خداوندگار هر چیزی در هسـتی است، و هر چیزی از آن او است:
(وَلَهُ کُلُّ شَیْءٍ).
همه چیز از آن او است.
اعلان می‌فرماید کـه او مـوظّف گـردیده است و بـدو دستور رسیده است که از زمرۀ تسلیم شوندگان بـاشد، تسلیم شوندگانی که هر چیزی را که دارند بدو تسلیـم می‌دارند. هیچ کسی در آنچه دارند و مـتعلّق بـه خـدا است شـرکت نـدارد، و سـراپـای وجودشان از آن خداوندگار یگانه و یکتا است و بس. همچون مخلصانی از زمرۀ کاروانیانی هستند که در طول زمان در حرکت بوده‌اند و یگانه‌پرستی کرده‌اند و خویشتن را تسلیم خدا نموده‌اند.
این کار بنیاد دعوت او است. و امّـا ابزار دعوت او تلاوت و قرائت قرآن است:
(وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ).
و (به من فرمان داده شده است) این که قرآن را بخوانم (و آن را بررسی و وارسی کـرده و خود بـفهمم و به دیگران تفهیـم نمایـم، و در همۀ کارهای زندگی بـرنامۀ خویشتن گردانم).
قرآن کتاب این دعوت است. قرآن قانون اسـاسی ایـن دعوت است. قرآن وسیله و ابزار پـیکار ایـن دعـوت است. خدا به ییغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور داده است که با قرآن به جهاد کافران و نبرد با ایشان بپردازد. قرآن در جهاد با جانها و خردها بس است. در قرآن چیزی است که همه اطراف و جوانب را بر نفسها، و هـمۀ راه‌هـا و گذرگاه‌ها را بر ذهنها و شعو‌رها می‌گیرد. در قرآن چیزی است که دلهای سـخت و سـنگین را بـه تکـان و لرزه درمیآورد،و دلها را به‌گو‌نه‌ای به جنبش و لرزش درمیآورد که قرار و آرامی برای آنها نمی‌ماند. بعد از قرآن، پیکار و کارزاری مقرّر و مـعیّن نگـردیده است مگر برای حمایت از مؤمنان و حفاظت از ایشان در این که آنان را از دین بر‌نگردانند؛ و مگر سرای ایـن کـه حرّیّت و آزادی دعوت با این قرآن تـضمین شود، و قوانین و آداب و رسوم شریعت در پرتو سلطه و قدرت پیاده و اجرا‌ء گردد. امّا خود دعوت، کتاب خودش برای خودش بسنده است.
(وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ).
این که قرآن را بخوانم ....
(فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ) (٩٢)
پس هرکس (در پرتو آن) راهـیاب شـود بـرای (خیر و صلاح و سعادت دنیوی و اخروی) خود راهـیاب شـده است، و هر کس (از قرآن دوری کند و درنتیجه) گمراه گردد (سزای خود را می‌بیند). و بگو: من فقط از زمـرۀ بیـم دهندگان می‌باشم (و یکی از پیغمبران خدا بـوده و وظیفۀ ما رساندن فرمان یزدان است و حساب و کتاب بر خدای منّان).
در این امر، مسؤولیّت فردی در ترازوی یزدان پـیدا و هویدا است. هر کسی برابر معیار خدا مسؤول هدایت و ضلالت خود است. در مسؤولیّت فردی هـم کـرامت و شرافت انسان جلوه‌گر می‌آید، کرا‌مت و شـرافـتی کـه اسلام آن را تضمین می‌کند، و دیگر انسان بسـان گـلۀ گوسفندان به سوی ایمان رانده نـمی‌شوده بلکه تـنها تلاوت و قرائت قـرآن بسنده است. تـلاوت قـرآن و قرائت آن را برای دلها و جانها واگذار، و دلها و جانها را بدان بسپار تا برابر برنامۀ دقیق و ژرف خود، فطرت را در اعماق خود مخاطب قرار دهد، و با زبان قانونی با فطرت به سخن درآید که در درون فطرت نهفته است و همآوا با برنامۀ قرآن است.
(وَقُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ).
و بگو: حمد و سپاس خدای را سزا است.
این بخش دیباچۀ ساختارها و آفریده‌های یزدان است، ساختارها و آفریده‌هائی که قرآن از آنها سخن می‌گوید:
(سَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا).
او آیات خود را به شما نشان خواهد داد و شما آنـها را خواهید شناخت.
خداوند سبحان راست فرموده است. هر روزی یـزدان برخی از نشانه‌های شناخت خود را در انـفس، یعنی جهان درون، و در آفاق، یعی جهان بیرون، به بندگان خویش نشان می‌دهد، و برای ایشان از برخی از رازها و رمزهای این جهان پر از اسرار و رموز پـرده را به کنار می‌زند.
(وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٩٣)
پروردگار تو از آنچه انـجام مــی‌دهید غـافل و بـی‌خبر نیست.
بدین شیوه و بدین گونه، روند قرآنی در پایان سـوره، این واپسین آهنگ را با این تعبیر جمع و جور و لطیف و ظریف و هراسناک و خوفناک، سر می‌دهد ... آن‌گاه مردمان را به حال خود وامی‌گذارد تا آنچه می‌خواهند بکنند انجام دهند، ولی در گوش جانشان این نوا و آوا طنین‌انداز بوده و تأثیر ژرف خود را داشته باشد:
(وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٩٣)
پروردگار تو از آنچه انـجام مـی‌دهید غـافل و بـی‌خبر نیست.
*
[1] در عصر حاضر، دانشمندان موفّق به ضبط و ثـبت مـقدار باران نـازل شده در سطح جهان گردیده‌اند. در هر ثانیه بر روی کرۀ زمین، هفده میلیون تن باران می‌باردکه مساوی با 536 تریلیون( 536000 میلیارد) تن در سال است. و این رقمی است ثابت و لا یتغیّر.(نگا: کـتاب «سـیارۀ مـا زمـین». تألیف: آ.و.بیالکو. ترجمۀ لطیف کاشیگر، صفحات ٢٢٥ و ٢٢٦) ... با عنایت به «نظریۀ بی‌نهایت ذرّه‌ها»که توسّط پروفسور حسابی مطرح شده است، و «جدول تناوبی عناصر»مندلیف روسی،و دقّت در اکولوژی طبیعت،موضوع هماهنگی میان اشیاء،و آفرینش هر چیزی بـه انـدازۀ لازم، کـاملاً پیدا و روشن می‌گردد.(نگا: قمر/٤٩، فرقان/ ٢، رعد/ ٨ ،حجر/١٩و 21). (مترجم)
[2] مراجعه شود به جزء نوزدهم، سورۀ فرقان آیۀ دو: «و خلق کـل شـی‌ء فقدرّه تقدیراً».
[3] بخشی از حدیث عبدالله بن عمر دربارۀ حقیقت اسـلام و ایمان است.مسلم و ا‌صحاب سنن آن را روایت کرده‌اند.
[4] مراجعه شود به سورۀ سبا آیۀ 16.(مترجم(
[5] مراجعه شود به سورۀ نساء آیۀ171.(مترجم)
[6] مراجعه شود به کتاب: «التصویر الفنی فی القـرآن» فـصل: هماهنگی هنری، صفحۀ86 تا 107 چاپ سوم «دارالشرق».
[7] حرکت کوه‌ها در این آیه می‌توانـد اشـاره بـه حــرکت زمـین در هـمین جهان باشد. چرا که زمین که کوه‌ها بدان متّصلند هر شبانه روز یک بار بـه دور خود می‌گردد، و آن را حرکت وضعی می‌نامند، و هر سال یـک بار به دور خورشید می‌گردد و آن را حرکت انتقالی می‌گویند. (مترجم)
[8] مراجعه شود به سورۀ ملک آیۀ 3.(مترجم)
[9] به تفسیر این فرمودۀ یزدان: «و خلق کل شی‌ء فقدره تقدیراً» در سورۀ فرقان آیۀ 2 جزء نوزدهم مراجعه گردد.