تفسیر سوره‌ی یونس آیه‌ی 109-104

سوره‌ی یونس آیه‌ی 109-104

(قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (١٠٤) وَأَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (١٠٥) وَلا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لا یَنْفَعُکَ وَلا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذًا مِنَ الظَّالِمِینَ (١٠٦) وَإِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کَاشِفَ لَهُ إِلا هُوَ وَإِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (١٠٧) قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ (١٠٨) وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ وَاصْبِرْ حَتَّى یَحْکُمَ اللَّهُ وَهُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ ) (١٠٩)

این  خاتمۀ سوره‌،  و  خاتم.  گشت  و  گذاری  است‌،  که  در  نواحی  گوناگـون  بـود،  گشت  و  گـذاری  کـه  احساس  می‌کنیـم  از  جولانگاه‌های  آن  برمی‌گردیم  پس از آن  که  گردشهای  دور  و  درازی  در کرانه‌های  جهان  بیروت،  و  در  زوایای  جهان  درون‌،  و  در  دنیاهای  اندیشه  و  آگاهی  و  تـدبّر  و  تـفکّر  داشـتیم‌.  از  آنـجاها  بـرمی‌گردیم  بـا  آن  خستگی‌ای  کـه  از  طـول  گشت  و گـذار،  و  از  ستبرای  میوه ‌چینی‌،  و  از  پرکردن  توبره‌،  به  انسان  دست  می‌دهد.  این  خاتمۀ  سوره‌ای  است  کـه  گـردشها  و  چـرخشـهائی  پیرامون  مسائل  بنیادین  بزرگ  عقیده  را  دربـر  داشت‌:  توحید  ربوبیّت  و  قیمومت  و  حاکمیّت‌،  نـفی  انـبازان  و  میانجیگران‌،  برگرداندن  همۀ  کارها  به  خدا  و  به  قوانـین  خدا  قوانین  مقدّر  و  مقرری ‌که  کسی  نمی‌تواند  آنـها  را  تغییر  بدهد  و  دگرگون  بکند،  وحـی  و  صـدق  آن‌،  حـقّ  خالص  و  سره‌ای ‌که  پـیغـبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   ‌آن  را  بـا  خـود  بـه  ارمغان  آورده  است‌،  و  زنده‌ گرداندن  و  رستاخیز  و  روز  آخرت  و  دادگری  در  سزا  و  جزا...

اینها  قواعد  و  اصول  بنیادین  عقیده‌ای  است ‌که  سراسـر  روند  سوره  پیرامون  آنها  چـرخیده  است‌،  و  داسـتانها  برای  توضیح  و  تبیین  آنها  آورده  شده  است‌،  و  مثالها  و  مثلهائی  برای  بیان  و  روشنگری  آنها  ذکر گردیده  است‌.  هان!  هم  اینک  همۀ  اینها  در  این  پایانه  خلاصه  می‌شود،  و  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  مکلّف  می‌گردد که  آنها  را  به‌ طور  عام  اعلان ‌کند،  و  سخن  واپسین  قاطعانه‌ای  بدیشان  بگوید  و  بفرماید:  من  در  مسیر  خود  حرکت  می‌کنم‌.  بـه  طـر  و  نقشۀ  خویش  ادامه  می‌دهم‌.  بـر  راسـتای  راه  خویشتن  می‌مانم‌،  تـا  آن  وقت ‌کـه  یـزدان  داوری  مـی‌فرماید  و  فــرمانش  را  صـادر  مـی‌نماید.  او  بـهترین  داوران  و  فرماندهان است‌.

* 

(قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی فَلا أَعْبُدُ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ )(١٠٤)

  بگو:  ای  مردمان‌!  اگر  دربارۀ  آئین  من  در  شکّ  و  تـردید  هستید  (‌بدانید  که‌)  من  کسانی  را  که  بجـز  خدا  می‌پرستید 

نمی‌پرستم‌،  و  لیکن  خداوندی  را  مـی‌پرستـم  کـه  شـما  را  مـی‌میراند  (‌و  بعد  از  مرگ  شما  را  زنده  می‏‎گرداند  و  بـه  سزای  خود  می‌رساند)  و  به  من  دستور  داده  شده  است  که  از  زمرۀ  مؤمنان  باشم  (‌آنان  که  خداوند  ایشـان  را  از  عذاب  دوزخ  می‌رهاند  و  به  بهشت  نائل  می‌گرداند)‌.  بگو:  ای  جملگی  مردمان‌...  هر چـند  کسـانی  کـه  در  آن  زمان  خطاب  بدیشان  رو  می‌کرد  مشرکان  قریش  بودند...  اگر  دربارۀ دین  من‌،  آئینی ‌که  حقّ  است  و  شـما  را  به  سوی  آن  دعوت  می‌کنم‌،  شکّ  و  تردید  دارید،  این  کار  شما  مرا  از  یقین  و  اطمینان  بازنمی‌دارد،  و  از  ایـمان  و  اعتقادم  نمی‌کاهد،  و  مرا  بر  آن  نمی‌دارد  که  خدا گونه‌های  شما  را  بپرستم،  خداگونه‌هائی‌ که  بجز  خدا  می‌پرستید. 

(وَلَکِنْ أَعْبُدُ اللَّهَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ).

ولیکن  خداوندی  را  می‌پرستم  که  شـما  را  مـی‌میرانـد  (‌و  بعد  از  مرگ  شما  را  زنده  می‏‎گرداند  و  بـه  سـزای  خـود  می رساند  )  . 

خدائی  را  می‌پرستم‌ که  اجل  و  عمر  و  حـیات  و  مـمات  شما  در  دست  او  است‌.  بیان  این  امـر  در  ایـنجا  ارزش  ویژۀ  خود  و  دلالت  خاص  خویش  را  دارد.  چه  این  امـر  قهر  یزدان  و  چیرگی  او  را  بر  ایشان  یادآوری  می‌کند،  و  بدیشان‌ گوشزد  می‌کند که  پس  از  این  چند  روزۀ  زندگی  و  فرارسیدن  سررسید  عمر  به  پیشگاه  خدا  برمی‌گردند.  پس  سزاوار  پرستش  او  است  و  این  خداگونه‌ها  سزاوار  پرستش  نیستند،  خداگونه‌هائی  که  حیات  نـمی‌بخشند  و  زنده  نمی‌کنند  و  نمی‌میرانند.

(وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ )(١٠٤)

و  به  من  دستور  داده  شـده  است  که  از  زمـرۀ  مـؤمنان  بــاشم  (‌آنــان  کـه  خداونـد  ایشـان  را  از  عذاب  دوزخ  می‌رهاند  و  به  بهشت  نائل  می‌گرداند)‌.

من  گـوش  بـه  فـرمان  یــزدانـم  و  از  دائـرۀ  دسـتور  او  درنمی‌گذرم ‌ ‌و  تجاوز  نمی‌کنم‌.

(وَأَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ )(١٠٥)

و  (‌به  من  دستور  داده  شده  است‌)  این  که  به  آئینی  رو  کن  که  خالی  از  هر گونه  شـرک  و  انحرافی  است  (‌و  کـاملاً  موافق  با  فطرت  است‌)  و  ار  زمرۀ  مشرکان  مباش‌.  در  ایــنجا  رونـد  قـرآنـی  از  حکـایت  و  روایت  دست  برمی‌دارد  و  به  امر  و  فرمان  مستقیم  و  بدون  واسطه‌ای  می‌پردازد.  انگار  پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم  آن  فـرمان  را  در  مـیان  جمع  مردمان  و  در  وسـط  هـمگان  دریـافت  مـی‌دارد.  صحنه‌ای  است‌ که  جملگی  انسانها  در  آن  حاضر  آمده‌اند  و  همایش  کرده‌اند...  بدین  شکل  و  شیوه‌،  تأثیر  بیشتر  و  ژرف‌تری  می‌بخشد:

(أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا ).

به  آئینی  رو  کن  که  خالی  از هرگونه  شـرک  و  انـحرافـی  است  (‌و  کاملاً  موافق  با  فطرت  است‌)‌.

خالصانه  به  خدا  روکن‌،  و  تنها  و  تنها  او  را  بـپرست  و  بس‌:

(وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ )(١٠٥)                                      

و  از  زمرۀ  مشرکان  مباش‌.

این  بند  بر  تأکید  معنی  ماندگاری  بر  دین‌،  و  بر  معنی  از  زمرۀ  مؤمنان  بودن‌،  بیش  از  پیش  می‌افـزایـد،  و  از  راه  نهی  مستقیم  از  شرک‌،  پس  از  امر  مسـتقیم  بـه  ایـمان‌،  تأکید  بیشتری  را  پدید  می‌آورد.

(وَلا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لا یَنْفَعُکَ وَلا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذًا مِنَ الظَّالِمِینَ )(١٠٦)

و  به  جای  خدا  کسی  و  چیزی  را  پرستش  مکن  و  به  فریاد  مخوان  که  به  تو  نه  سودی  می‌رساند  و  به  زیـانی‌.  اگر  چنین  کنی  (‌و  دعا  و  عبادت  خود  را  بـه  جای  آفریدگار  مـتوجّه  آفریدگان  سـازی‌)  از  سـتمکاران  و  مشرکان  خـواهی  شد. 

به  فریاد  مخوان  و  پرستش  مکن  به  جای  خدا کسی  را  و  چیزی  را که  نه  به  تو  سودی  می‏‎بخشند  و  نه  به  تو  زیانی  می‌رسانند،  از  قبیل  انبازان  و  میانجیگرانی  که  مشـرکان  آنها  را  برای  جلب  نفع  و  دفع  شرّ  به  فریاد  می‌خوانند  و  پرستش  می‌نمایند.  چه  اگر  چنین  کـاری  کـنی  در  ایـن  صورت  از  زمرۀ  این  مشرکان  خواهی  بود!  آخر  ترازوی  خدا  از کسی  جانبداری  نمی‌کند،  و  دادگری  دادار  جهان  برای ‌کسی  سستی  نمی‌گیرد  و  نرم  نمی‌شود.

(وَإِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کَاشِفَ لَهُ إِلا هُوَ وَإِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ) (١٠٧)

اگر  خداونـد  زیـانی  بـه  تـو  بـرساند،  هیچ ‌کس  جز  او  نمی‌تواند  آن  را  برطرف  گرداند،  و  اگر  بخواهد  خیری  به  تو  برساند،  هیچ  کس  نمی‌تواند  فضل  و  لطف  او  را  از  تو  برگرداند.  خداوند  فضل  و  لطف  خود  را  شـامل  هر کس  از  بندگانش  که  بخواهد  می‌کند  (‌و  کسی  نمی‌تواند  مانع  آن  گردد)  و  او  دارای  مغفرت  و  مهر  فراوان  است‌.

زیان  نتیجۀ  حتمی  قانون  سـاری  و  جـاری  خدا  است‌،  وقتی‌ که  انسان  خویشتن  را  در  معرض  اسـباب  و  عـلل  قانون  قرار  می‌دهد...  خیر  هـم  به  همین  شکـلی است‌،  و  حاصل  آن  را  از  ثمرۀ شرّ  قیاس  کن‌...

اگر  خدا  از  راه  جریان  قانون  خود  به  تو  زیانی  برساند،  هیچ  انسانی  نمی‌تواند  آن  را  از  سر  تو  دورکند  و  به  دفع  آن  کوشد.  بلکه  هر گونه  ضرر  و  زیانی  و  هرگونه  شرّ  و  بلائی  با  پیروی  از  قانون  خدا،  و  با  ترک  اسباب  و  عللی  که  منتهی  بدانها  می‌گردد،  البتّه  اسباب  و  عللی‌ که  شناخته  شده  هستند،  یا  با  پناه  بردن  به  خدا  برای  راهیابی‌ ‌کردن  تو  به  ترک  اسباب  و  علل  ناپیدای  ضرر  و  زیان  و  شرّ  و  بلا،  برطرف  و  زدوده  می‌شود.  اگر  هم  خدا  بخو‌اهد  در  پرتو کاری  که  برابر  قانون  یزدان  انـجام  داده‌ای  خـیر  و  خـوبی  بـه  تـو  برساند،  هیچ  فـردی  از  آفـریدگان  او  نمی‌تواند  این  فضل  و  لطف  را  از  تو  برگرداند.  چه  این  فضل  و  لطف‌،  در  میان  بندگان  یزدان  به ‌کسانی  می‌رسد  که  برابر  مشیّت  و  ارادۀ  همگانی  الهـی‌،  و  طـبق  قـانون  ساری  و  جاری  او  در  جهان‌،  اسـباب  و  عـلل  را  مـورد  استفاده  قرار  می‌دهند  و  به  اسباب  و  علل  چنگ  می‌زنند وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (١٠٧)

او  دارای  مغفرت  و  مهر  فراوان  است‌.

خدا گذشته  را  مورد  مغفرت  قرار  می‌دهد،  هر  زمان‌ کـه  توبه  شود.  بندگان  خود  را  مورد  مرحمت  قرار  می‌دهد  و  بدیشان  رحـم  مـی‌کند  و  بـدیهایشان  را  می‌زدایـد  و  می‌بخشاید  در  پرتو  تـوبه‌ای  کـه  مـی‌کنند،  و  کارهای  شایسته‌ای  که  انجام  مـی‌دهند،  و  برگشتی  که  به  راه  راست  خواهند  داشت‌.

این  چکیدۀ  جملگی  عقیده  است‌،  چکیدۀ  چیزهائی ‌که  این  سوره  آنها  را  در برگرفته  است‌،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   موظّف  می‌گردد که  آن  دو  را،  یعنی  جلب  خیر  و  دفع  شرّ  را،  به  مردمان  اعلان‌ کند.  در  این  سوره  به  گونه‌ای  بدو  خطاب  می‌گردد که  انگار  در  صحنه‌ای  با  ایشان  حضور  دارد،  و  در اصل  آنان  مورد  نظر  سوره  هستند  و  روی  سخن  بـا  ایشان  است‌.  این  هم  شیوۀ  الهامگرانـه‌ای  است  کـه  در  درونها  سخت  مؤثّر  واقع  می‌گردد.  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   رو  در  روی  نـیروی  مـوجود  زمـان  و کـثرت  فـراوان  مردمان‌،  و  رو  در  روی  ته‌نشستهای  جاهلیّت‌،  و  بالأخره  رو  در  روی  تاریخی ‌که  مشرکان  را  به  ژرفـای  شـرک  فرو  برده  است‌،  می‌ایستد  و  فرمان  را  به  گوش  هـمگان  می‌رساند...  او  فرمان  را  با  همۀ  توان  و  با  صراحت  بیان‌،  اعلان  می فرماید،  هر چند که  او  و  تعداد  اندکی  از  مؤمنان  در  مکّه  وجود  داشتند،  ولی  نیروی  ظاهری  به ‌طور کلّی  با  مشرکان  بود.

ولیکن  این‌،  دعوت  آسـمانی  و  وظـائف تکـالیف  آن  است  و  باید  ابلاغ  شود  و  دشواریها  و  سختیهای  آن  به  جان  خریداری  و  پذیرفته  گردد.  حقّ  نیز  باید  از  توان  و  از  یقین  برخوردار  باشد.

از  اینجا  است ‌که  این  واپسین  اعلان  به  مـردمان  ابـلاغ  می‌شود:

(قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ) (١٠٨)

بگو:  ای  مردمان  (‌سراسر  جـهان‌،  اعـم  از  هـمعصران  و  آیـندگان‌)‌،  از  سـوی  پـروردگارتان‌،  حقّ  (‌کـه  کـتاب  راستین  قرآن  است‌،  توسط  پیغمبر  صادق  آخرالزمـان‌)  به  سویتان  آمده  است‌.  هر کس  که  (‌با  ایمان  آوردن  بــه  شـریعت  خدا)  راهـیاب  گردد،  بی‏گمان  بـه  سـود  خود  راهیاب  می‌شود  (‌و  نفع  ایمان  عائد  خودشان  مـی‌گردد)  و  هـر کس  کـه  (‌بـا  گردن  نـهادن  بـه  کفر  و  پـیروی  از  وسوسه‌های  شیطان‌)  گمراه  و  سرکشته  شود،  به  زیان  خود  گمراه  و  سرکشته  می‌شود  (‌و  زیان  کیفر  و  بی‌دینی  گریبانگیر  خـودش  می‏‎گردد.  کـار  مــن  تـنها  تـبلیغ  فرموده‌های  خدا  است‌)  و  من  مأمور  (‌مراقبت  از  اعمال‌،  و  مسؤول  نظارت‌)  بر  (‌افعال‌)  شما  نیستم  (‌و  قدرت  آن  را  ندارم  که  شـما  را  از  کفر  بازدارم  و  بـه  پـذیرش  ایمان  وادارم‌)‌.

این  واپسین  اعلان‌،  و  سخن  جـداسـاز  حـقّ  از  بـاطل‌،  و قضاوت ‌کـامل  است‌.  هـر کس  هر چـه  را  برای  خود  می‌خواهد  می‌تواند  برگزیند.  چه  این  حقّ  است  کـه  به  پیش  ایشان  از  سوی‌پروردگارشان  آمده  است‌.

(فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا ).

هر کس  که  (‌با  ایمان  آوردن  بـه  شـریعت  خـدا)  راهیاب  گردد،  بیگمان  به  سـود  خـود  راهیاب  مـی‌شود  (‌و  نفع  ایمان  عائد  خودشان  میگردد)  و  هرکس  که  (‌بـا  گردن  نهادن  به  کفر  و  پیروی  از  وسوسه‌های  شیطان‌)  گمراه  و  ســـرکشته  شــود،  بــه  زیـان  خـود  گمراه  و  سـرکشته  مـی‌شود  (‌و  زیــان  کفر  و  بـی‌دینی  گریبانگیر  خودش  می‌گردد)‌.

پیغبر صلّی الله علیه و آله وسلّم  موظّف  نیست  مردمان  را  به  سوی  هدایت  سوق  دهد.  بلکه  او  تنها  پیام‌رسان  است  و  بـر  او  پـیام  است  و  بس‌.  مـردمان  هـم  به  ارادۀ خـودشان  واگـذار  گردیده‌اند  و  هرچه  می‌خواهند  می‌توانـند  برگزینند،  و  پیامدهای‌ کارهایشان  را  ببینند،  و  در  خاتمه  این  قضا  و  قدر  یزدان  است  که  کارا  درکار  و  بار  ایشان  است‌.

در  پایان‌،  خطاب  بـه  پیغمبرصلّی ا‌لله‌ علیه و آله وسلّم  مـی‌گردد  و  از  او  خواسته  می شود که  از  چیزی  پیروی ‌کند که  بدو  دستور  داده  شده  است‌،  و  در  برابر  آنچه  بدو  می‌رسد  و  بر  سر  او  می‌آید  شکیبائی  ورزد  و  ایستادگی  کند  تا  آن‌ گاه‌ که  خدا  بدانچه  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  است  فرمان  می‌دهد:

(وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ وَاصْبِرْ حَتَّى یَحْکُمَ اللَّهُ وَهُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ)(١٠٩)

از  آنچه  بر  تو  وحی  می‌شود،  پیروی  کن  و  شکیبا  بـاش  (‌و  در  بـرابـر  اذیّت  و  آزاری  کـه  در  راه  تـبلیغ  رسـالت  آسـمانی  به  تو  می‌رسد،  استقامت  کن‌)  تا  خداوند  (‌میان  تو  و  دیگران‌)  داوری  می‌کند  (‌و  فرمان  خـود  را  صـادر  می‌نماید)  و  او  بهترین  داوران  است‌.

این  خاتمۀ  مناسبی  است ‌که  با  سرآغاز  سوره  می‌خواند  و  با  آن  سازگاری  دارد،  و  با  محتویات  سراسـر  سـوره  هماهنگ  و  همآوا  است‌،  بدان‌ گونه ‌که  روش  قرآن  در کار  به  تصویر  زدن  و  به  رشتۀ  نظم  و  نظام‌ کشیدن  است‌. 

*

پایان  جـزء  یازدهم  فی  ظلال  القرآن