سوره‌ی انعام آیه‌ی 70-66
(وَکَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَهُوَ الْحَقُّ قُل لَسْتُ عَلَیْکُم بِوَکِیلٍ (66) لِکُلِّ نَبَاٍ مُسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (67) وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (68) وَمَا عَلَى الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَیْءٍ وَلکِن ذِکْرَى لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (69) وَذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَذَکِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کَسَبَتْ لَیْسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ وَإِن تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لاَیُؤْخَذْ مِنْهَا أُولئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِمَا کَسَبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِن حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ (70).
چرخش و گردشی آغاز می‌گردد برای بیان جدا شدن و گسیختنی که موج پیشین بدان پایان پذیرفته است. قوم پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم کسـانی بودند کـه چـیزی را تکذیب میکردند که پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم با خود برای ایشـان آورده بود. چیزی که حقّ و حقیقت بود. از اینجا بود که میان او و میان قومش جدائی افتاد و از ایشان برید. بدو دستور داده شد از آنان بگسلد و بدیشان اعلام کند که او حافظ و مراقب آنان نیست. ایشان را به سرنوشتی حواله میدارد که قطعاً می‌آید و گرفتارشان می‌نماید. بدو همچنین فرمان داده میشود که بدیشان پشت کند و برود و با آنان ننشیند، هر وقت ببیند که آنان آئین اسلام را مورد تمسخر و استهزاء قرار می‌دهند و آن را به بازیچه می‌گیرند و احترام لازم را برای دین و آئین قائل نمی‌شوند. با وجود اینها بدو دستور داده میشود که ایشان را پند و اندرز دهد و به سوی حقّ و حقیقت رهنمود گرداند، و از کارهای ناشایست برحذر دارد، و اوامر و نواهی یزدان را بدیشان برساند، و ایشان را از عذاب دنیوی و اخروی بترساند. بدانان اعلام کند هر چند که او و ایشان که قوم اویند، دو گروه جدا بوده، و دو ملّت گوناگونند... چه در اسلام، قوم، نژاد، قبیله و عشـیره، اهل و عـیال، و خانواده و خـاندان، مطرح نیست... بلکه تنها و تنها دین و آئین است و بس. دین و آئین است که مردمان را به یکدیگر پیوند میدهد، و یا ایـن که ایشـان را از هـمدیگر می‌گسلاند و جدا میگرداند... تنها و تنها عقیده و اعتقاد است که مردمان را با یکدیگر گرد می‌آورد و یا ایـن که ایشـان را از همدیگر جدا میگرداند. هنگامی که اساس دین و آئین در میان باشد، سائر روابط دیگر در میان خواهد بود. و زمانی که این دستاویز گسیخته شود، همۀ دستاویزها و جملگی پیوندها قطع می‌گردد.
این، چکیدۀ فشرده‌ای از این موج روند قرآنی است.
(وَکَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَهُوَ الْحَقُّ قُل لَسْتُ عَلَیْکُم بِوَکِیلٍ. لِکُلِّ نَبَاٍ مُسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ).
قوم تو (یـعنی قریش و مردمان مکـّه قرآن را بـاور نمی‌دارند و) آن را تکذیب می‌نمایند، و حال آن که قرآن حقّ است (و جای تکذیب کردن ندارد). بگو: من حافظ و مسـلّط بـر شما نیستم (و مأمور بـررسی اعمال و مجازات شما نـمی‌باشم و بـلکه سـر و کارتان بـا خـدا است). هر خبری (که خداوند در قرآن بیان کرده است) موعد خود دارد (و در هنگام مقرّر و جای معیّن تـحقّق می‌پذیرد) و (صدق این اخبار را به هنگام وقوع) خواهید دانست (و خواهید دید به چه عذابی گرفتار می‌آئید). خطاب متوجّه پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است و بدو و به سائر مؤمنان اطمینان میدهد، اطمینانی که دل را لبریز از آرامش میسازد. اطمینان به حقّ و حقیقت، هر چند که قوم او آن را تکذیب نمایند و بر این تکذیب پافشاری کنند. آخر آنان که در این باره داور بشمار نـمی‌آیند. بلکه تنها فرمودۀ یـزدان سبحان در ایـن باره سخن داورانه و قاطعانه محسوب می‌گردد و بس. تکذیب آن قوم هیچ ارج و ارزشی ندارد و فاقد هرگونه اعتباری است.
سپس یزدان جهان به پیغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور میدهد که از قوم خود بیزاری جوید، و دست از ایشان بشوید، و این گسیختن و بریدن از ایشـان را بدیشان اطّلاع دهد، و آشکارا بدانان اعلام دارد که او بر ایشان کمـترین کاری نمیتواند بکند، و او وظیفه‌اش تبلیغ فرمان و رساندن امر یزدان جهان است. دیگر او نه پاسبان و نگاهبان ایشان است، و نه وکیل مدافع آنان. مکلّف هم نیست که دلهایشان را هدایت دهد و رهنمود کند. چه این کار وظیفۀ او نیست. هر وقت او حقّ و حقیقتی را که با خود آورده است تبلیغ بکند و به گوش ایشان برساند، وظیفه‌اش به پایان می‌آید، و او با ایشان کاری ندارد. ایشان را به سرنوشتی حواله میدارد که در انتظارشان است و کارشان بدان می‌انجامد. آخر هر خبری زمان وقوع و مکان وقوعی دارد که سرانجام در آن وقت و در آنجا روی میدهد. بدان هنگام می‌دانـند که چـه خواهد شد.
(لِکُلِّ نَبَاٍ مُسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ).
هر خبری (که خداوند در قرآن بیان کرده است) موعد خـود دارد (و در هنگام مـقرّر و جای مـعیّن تـحقّق می‌پذیرد(.
در این چکیده، تهدیدی است که دلها را به لرزه و تکان می‌اندازد. این آرامش اطمینان بخشی است به حقّ و حقیقتی که یزدان بدیشان وعده داده است. هـمچنین باور کاملی است به این که باطل سرانجام کارش به کجا می‌انجامد، هر اندازه هم بر خود ببالد و خویشتن را آماسیده و پفیده نشان دهد. اطمینان حاصل می‌گردد به این که یزدان بزرگوار یقۀ تکذیب‌کنندگان را در وقت معیّن و مقرر خود می‌گیرد و به حسـابشان می‌رسد. همچنین یقین حاصل میشود به این که هر خبری در زمان و مکان خود روی میدهد وجلوه‌گر می‌آید. و بالاخره هر آنچه هم اینک وجود دارد به سوی سرانجام و سـرنوشت خویش روان است و سـرانـجام بدان می‌رسد.
دعوت‌کنندگان مردمان به سوی یزدان بسیار نـیازمند این یقین و اطمینانی هستند که قرآن مـجید به دلهـا می‌افکند و آنها را لبریز از آن میکند، بدان هنگام که با تکذیب قوم خود رویـاروی میشوند، و از قـبیله و عشیرۀ خویش جور و ستم می‌بینند، و در میان اهل و عیال و اعضاء خانوادۀ خویش غریب میگردند، و انواع اذیّت و آزار و تندی و تیزی و رنج و سخـی و شدّت و محنت می‌بینند!
وقتی که پیغمبر به کار تبلیغ می‌پردازد و فرمان یزدان را به مردمان می‌رساند، و زمانی که تکذیب ایشان را با اعلام این جدائی کردن و دوری گزیدن پاسخ میگوید، به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور داده میشود با آنان ننشیند - حتّی اگر هم برای تبلیغ و اندرز و رهنمون باشد - وقتی که ایشان را ببیند دربارۀ آیات الهی نامحترمانه سخن میگویند و به تمسخر و استهزاء می‌پردازند، و زمانی که دربارۀ دین یاوه‌سرائی می‌کنند، و راجع بدان چنان که لازم است جدّی و موقّرانه سخن نمیگویند، و بلکه دین را با گفتار یا کردار به بازیچه مـی‌گیرند و مورد شوخی و مزاح خود قرار می‌دهند. حتّی با ایشان نباید هـمنـشینی کند - اگر این چنین گویند و کنند که ذکر شد - هر چند هم نشستن با ایشان، موافقت ضمنی با رفتار و گفتارشان نباشد، یا کم غیرتی نسبت به دیـن بشمار نیاید، دینی که مسلمان برای جانبداری و دفاع از آن سراپا شور و غیرت می‌گردد، به گونه‌ای که بدین شکل و بدین نحو از هیچیک از مقدسات دفاع نمی‌کند و در راه آن غیرتی نـمی‌شود... اگر هم شـیطان او را به فراموشی اندازد و با ایشان بنشیند، همین که یـادآور گردید و بیدار شد، فوراً باید برخیزد و مجلس ایشان را ترک کند:
(وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ).
هر گاه دیدی کسانی به تمسخر و طعن در آیات (قرآنی) ما می‌پردازند، از آنان روی بگردان (و مجلس ایشان را ترک کن و با آنان منشین) تا آنگاه که به سخن دیگری می‌پردازند. اگر شیطان (چنین فرمانی را) از یاد تو برد (و دستور الهی را فرامـوش کردی) پس از بـه خـاطر آوردن (و یاد کردن فرمان، از پیش ایشان برخیز و) با قوم ستمکار منشین.
این دستور به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم داده شده است، ولی ایـن آیه میتواند[1] شامل همۀ مسلـمانان هم باشد... این کار در مکّـــه روی داده است. آنــجائی که وظـیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در دعوت و تبیغ خلاصه می‌شد، و هنوز بدو دستور جنگ داده نشده بود به خاطر حکمت و فلسفه‌ای که یزدان در این دوره از زمان اراده فرموده بود. این امر، در زمانی است که عـدم برخورد با مشرکان تا آنجا که ممـکن است کاملًا ضرورت دارد... این دستور خطاب به پیغـمـبر صلّی الله علیه و آله و سلّم صادر می‌گردد که در مجالس مشرکان ننشیند وقتی که ایشان را در حال تمسخر آیات الهی و یاوهگوئی دربارۀ آئین خدا ببیند، و مشاهده کند که نامحترمانه راجع به قرآن و دیـن دم می‌زنند. بدو دستور داده میشود که فوراً به تـرک مجالس آنان بگوید - اگر شیطان او را به فراموشی انداخته باشد - به محض این که امر و نهی یزدان را به یاد آورد. مسلمانان نیز مؤظّف بدین کار بودند، همان گونه که برخی از روایات میگویند... مراد از قوم ظالم در اینجا مشرکانند، همانگونه که در اغلب تعبیرات قرآن مجید این چنین است.
اما وقتی که برای اسلام در مـدینه دولت و حکومتی فراهم شد، پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم کار و وظیفۀ دیگری با مشرکان داشت. جهاد و جنگ آغاز گردید تـا کسـی نتواند آشوبی به راه انـدازد و مسلمانی را از دیـن برگرداند و دین بطور خالصانه برای خدا باشد و بس، و دیگر کسی جرأت نکند دربارۀ آیات خدا یـاوه‌گوئی نماید و آنها را مورد تمسخر و شوخی قرار دهد.
سپس روند قرآنی، جدائی و دوری مؤمنان و مشرکان را تکرار میکند، همانگونه که پیـشتر گسیختن و بریدن پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم با مشرکان را ذکر کرده بود. آنگاه اختلاف سزا و کیفر، و اختلاف سرنوشت و سرانجام را بیان و مقرّر میدارد:
(وَمَا عَلَى الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَیْءٍ وَلکِن ذِکْرَى لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).
کـمترین چـیزی از حساب آنـان (که دربـارۀ قرآن یـاوه‌سرائـی می‌کنند) به حسـاب پرهیزگاران گرفته نـــمی‌شود ولیکــن (بـــاید پـرهیزگاران نشست و برخاستشان با چنین بزهکارانی بـرای پـند و انـدرز و) تذکّر و ارشاد باشد، تا این که (از بیهوده‌گوئی دست بردارند و از عذاب خدا خویشتن را بـه دور داشته و) پرهیزگاری کنند.
پس پرهیزگاران و بزهکاران دارای یک کیفر و پـاداش مشترک و یکسانی نیستند. آنان دو ملّت جداگانه‌انـد، هر چند هم نژاد و قومشان یکی باشد. چون این امر در ترازوی آفریدگار وزنی، و با مـعیار اسـلام ارجی ندارد... قطعاً پـرهیزگاران ملّتی، و ستمکاران یـعنی مشرکان ملّت دیگری هستند. بهیچوجه کیفر ستمکاران و حساب و کتابشان، متوجّه پرهیزگاران نمی‌گردد. امّـا پرهـیزگاران ایشان را رهنمـون می‌کنند و به یـاد خدا و حقّ و حقیقت می‌اندازند، به امـید ایـن که همچون خودشان پرهیزگار شوند و بدیشان بپیوندند... و الّا هرگاه در عقیده مشارکت نباشد، در چـیزی مشـارکت انجام نمی‌گیرد.
این آئین یزدان و فرمودۀ او است... هر کس می‌خواهد چیز دیگری را بگوید، مانـعی نیست. امّا باید بداند که او بطور کلی از آئین یزدان با این چیزی که میگوید خارج می‌گردد!
روند قرآنی دربارۀ این جداگانگی مؤمنان با مشرکان ادامه می‌یابد، و حدود و ثغوری را ذکر می‌فرماید که در دائرۀ آن کار و بار انجام می‌پذیرد:
(وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَذَکِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کَسَبَتْ لَیْسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ وَإِن تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لاَیُؤْخَذْ مِنْهَا أُولئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِمَا کَسَبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِن حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ).
کسانی را ترک کن که آئین (فطری و آسمانی) خود را به بازی و شوخی گرفته‌اند و زندگی دنیا آنان را گول زده است (و آخـرت را از یـادشان برده است). و بـه آن (زمزمۀ جاویدان قرآن، پیوسته ایشان را) پند و انـدرز بده (و بدانان بگو که در روز قیامت) هر کسی در گرو اعمالی است که انجام داده است و مسـؤول چیزهائی است که فرا چنگ آورده است، و بجز خدا برای ایشـان یار و یاوری و میانجی و واسطه‌ای نیست (تا مـردمان را از عذاب دورخ برهاند و به بـهشت وارد گرداند). و اگر هم چنین کسـی هـر گونه فدیه و تـاوانـی (کـه تو مـی‌دانـی، بـرای نـجات خـود) بپـردازد، از او دریـافت نمی‌گردد (و پذیرفته نمی‌شود). آنان کسانی هستند که گرفتار اعمالی شده‌اند که کرده‌اند (و به زندان چیزهائی در بندند که فرا چنگ آورده‌اند). برای آنـان به سبب کفری که می‌ورزیده‌اند، نوشیدنی بســیار داغ و عـذاب بس دردناکی است.
در این آیه، ما در برابر چند موضوع می‌ایستیم و بدانها نگاه گذرائی می‌اندازیم:
١ -پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و به دنبال او هر مسلمانی، مـؤظّف است که کسانی را ناچیز و سبکسار بداند و بشمارد که آئین خود را به تمسخر و بازیچه می‌گیرند و مـورد شوخی و مزاح قرار می‌دهند... این کار نابهنجار همان گونه که با گفتار انجام می‌پذیرد، با کردار نیز انـجام می‌گیرد... چون کسانی که آئین خود را پـایۀ بنیادین زندگی اعتقاد و عبادت، و اخلاق و رفتار، و شریعت و قانون نمی‌سازند، و بدین سبب عزّت و احترامی برای آن قائل نیستند، در اصل آئین خود را به تمسخر و بازیچه گرفته‌اند و آن را مورد شوخی و مـزاح قرار داده‌اند... کسانی که دربارۀ ارکان و اصول این آئین، و دربارۀ شرائع و قوانین آن سخن میگویند، و آنها را با تعریفات و اوصافی ذکر می‌کنند که موجب استهزاء و مزاح می‌گردد... همچنین کسانی که از «غیب» که اصلی از اصول عقیده است، با تـمسخر سخن می‌رانـند... اشخاصی که از «زکات» که رکنی از ارکان دین است، با تحقیر و توهین صحبت می‌کنند... آنان که در بارۀ حیاء و شرم و اخلاق و عفّت که از قواعد بنیادین این دیـن بشمارند، به بدی یاد می‌کنند، و آنها را جزو صفات و خصال جامعه‌ای دهقانی یا فئودالی و یـا بورژوازی پوسیده قلمداد می‌نمایند... افرادی که از قواعد زندگی زناشوئی مقرّر در اسلام، به زشـتی یـاد می‌کنند، یـا احکـام آن را نمی‌پذیرند... کسانی که حدود و احکامی را که یزدان برای زن مـعیّن فرموده است تـا عفّت و ناموس خود را با رعایت آنها محفوظ و مـصون نماید، «غلّ و زنجیر!» می‌نامند... مخصوصاً اشخاصی که حاکمیت مطلقۀ یزدان را در واقعیّت زندگی سیاسی و اجـــتمـاعی و اقـتصادی و قانونگذاری مـردمان نمی‌پذیرند، و میگویند که انسانها خودشان می‌توانند بدون مقیّد بودن به قانون و شریعت خدا، چنین ویژگیها و کارهائی را بر عهده گیرند و چرخ زنـدگانی را به حرکت در آورند... همۀ این گروه‌ها و افراد، مـراد ایـن آیهها است، و این آیهها همۀ آنان را در بر می‌گیرد و ایشان را از زمرۀ کسانی قلمداد می‌فرماید که دین خود را به تمسخر و بازیچه می‌گیرند. به مسـلمانان هم دستور داده شده است که از این چنین کسـانی دوری گزینند و جدائی‌کنند، مگر برای پند و اندرز دادن و به یاد حقّ و حقیقت انـداختن ایشـان. ظـالمان - یعنی مشرکان - و کافرانی که به زندان اعمال خود گرفتارند و در گرو افعال خویشند، نوشیدنی ایشان بسیار گـرم است و بهرۀ ایشان عذاب دردناک است، به سبب کفری که می‌ورزیده‌اند.
٢ - به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و سائر مسلمانان دستور داده میشود که با وجود ناچیز و بی‌اهمّیت شـمردن شان و مقام کسانی که دین خود را به بازی و تمسخر گرفته‌اند، و زندگی دنیوی ایشـان را گول زده است، به پـند و اندرز اینگونه مردمان خیزند و آنان را بترسانند و بدیشان بگویند که: خودشان در گرو کارها و چیزهائی هستند که می‌کنند، و خدا را ملاقات خـواهند کـرد، و دوست و آشنائی نیست که در پیشگاه یزدان به دفاع از آنان بپردازد و ایشان را مدد و کمک نماید، و شافع و مــیانجیی وجـود نـدارد که برای آنـان شفاعت و میانجیگری کند. همچنین بدیشان ابلاغ دارنـد که از ایشان هیچگونه فدیه و تاوانی پذیرفته نمی‌گردد تا با آن بتوانند خویشتن را از گروگان اعـمـال و زندان افعالی که کرده‌اند رهائی بخشند.
تعبیر قرآنی دارای جمال و ژرفای ویـژه خـود است، بدانگاه که میگوید:
(وَ ذَکِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کَسَبَتْ لَیْسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ وَإِن تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لاَیُؤْخَذْ مِنْهَا).
و به آن (زمزمۀ جاویدان قرآن، پیوسته ایشان را) پند و اندرز بده (و بدانان بگو که در روز قیامت) هر کسی در گرو اعـمالی است کــه انـجام داده است و مسـؤول چیزهائی است که فرا چنگ آورده است، و بـجز خدا برای ایشان یار و یاوری و میانجی و واسطه‌ای نیست (تا مردمان را از عذاب دوزخ برهاند و بـه بهشت وارد گرداند). و اگر هم چنین کسی هر گونه فدیه و تـاوانـی (که تو میدانی، برای نجات خود) بپردازد، از او دریافت نمی‌گردد (و پذیرفته نمی‌شود).
هر کسی جداگانه در گرو اعمال خود است و گرفتار در برابر افعال خویش. جز خدا هیچگونه یار و یـاوری و میانجی و واسطه‌ای برای او نیست، و از وی فدیه و تاوانی پذیرفته نمی‌گردد تا خویشتن را با آن باز خرید کند و برهاند!
امّا کسانی که آئین خود را به تمسخر و بازیچه گرفته‌اند و زندگی دنیا ایشان را گول زده است، چنین کسانی در گرو کارهائی هستند که کرده‌اند، و تهدیدهائی که در آیه گذشت گریبانگیرشان می‌گردد، و به این سرنوشت دچار می‌آیند:
(أُولئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِمَا کَسَبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِن حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ).
آنان کسـانی هسـتند کـه گرفتار اعمالی شـده‌انـد کـه کرده‌اند (و به زندان چیزهائی در بندند که فـرا چنگ آورده‌اند). برای آنان به سبب کفری که می‌ورزیده‌اند، نوشیدنی بسیار داغ و عذاب بس دردناکی است.
به سبب کارهائی که کرده‌اند گرفتار شـده‌انـد، و ایـن سزای ایشان است: نوشیدنی گرم و داغی که گـلوها و شکمها را می‌سوزاند، و عذاب دردناکی که به سبب کفرشان گریبانگیرشان میشود، کفری که به خاطر مورد استهزاء و تمسخر قرار دادن آئینشان توسّط خودشان فراهم آمده است!
٣ - فرمودۀ یزدان بزرگوار دربارۀ مشرکان قابل توجّه است:
(الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً).
کسانی که آئین خود را به بازی و شوخی گرفته‌اند. آیا دین مذکور در آیه، دین ایشان است؟
نـصّ قرآنـی منطبق بر کسـانی است که اسلام را پذیرفته‌اند، سپس آئـین خود را که اسلام است به تمسخر و بازیچه گرفته‌انـد... ایـن صنف از مـردمان وجود داشته‌اند و به نـام مـنافقان شـناخته شـده‌اند... ولیکن منافقان در مدینه بوده‌اند... آیا این بخش از آیه بر مشـرکانی هـم منطبق می‌گردد که اسـلام را نپذیرفته‌اند؟ قطعاً اسلام دین است و بس... اسلام دین همۀ انسانها است ... چه کسانی که اسلام را پذیرفته‌اند، و چه کسانی که اسلام را نپذیرفته‌اند و هنوز بدان گردن ننهاده‌اند... پس کسی که آئین اسـلام را نـپذیرد و به ترک آن گوید، آئین خود را رها کرده است و به تـرک آئین خود گفته است... چرا که تنها آئینی که خدا آن را آئین می‌نامد و میداند، و پس از بعثت خاتم‌الانبیاء آن را از مردمان می‌پذیرد، دین اسلام است.
اضافۀ دین به آنان در این فرمودۀ الهی معنی ویژۀ خود را دارد:
(وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً).
کسانی را ترک کن که آئین (فطری و آسمانی) خود را به بازی و شوخی گرفته‌اند.
این آیه - خدا بهتر میداند - اشاره به معنی و مفهومی دارد که پیشتر گفتیم. بدین معنی که اسلام آئین جملگی انسانها است. پس هر کس آن را به تمسخر و بازیچه گیرد، در حقیقت دین خود را به تمسخر و بازی گرفته است، هر چند او از جملۀ مشرکان باشد.
هنوز نیازمند بیان و توضیح بیشتر هسـتیم تـا بـدانیم مشرکان کیـستند؟ مشرکان کسـانیند که کسی را در خصـائص و ویژگیهای الوهیّت، انباز خدا می‌کنند. ایـن کار چه اعتقاد به خدائی کسی که با خدا باشد، یا با انجام مراسم پرستش برای کسی با خدا باشد، یا با پـذیرش حاکمیّت و شریعت از کسی با خدا باشد، مخصوصاً پذیرش حاکمیّت و شریعت از کسانی که برای خود ادّعای چیزی از این چیزها را داشته باشند، هر چند با نامی از نامهای مسلمانان خویشتن را نامگذاری کرده باشند. پس دقّت کنیم و با امور دین خود بهتر و بیشتر آشنا شویم، و با یقین و اطمینان مسائل دین را بشناسیم و بدانیم.
٤ - حدود و ثغور هـمـنشینی با ستمکاران - یعنی مشرکان - وکسانی که آئین خود را به بازی و تمسخر می‌گیرند، چه اندازه است؟ ... قبلًا گذشت که ماندن با چنین کسانی تنها بدان اندازه است که بدیشان پـند و اندرز داده شود و از فرجام بد و کیفر ناگوار ترسانده شوند. دیگر جز این اندازه نباید با ایشـان نشست و ماند، زمانی که شنیده شود آنان آیات یزدان را تمسخـر می‌نمایند و به بازیچه می‌گیرند، یـا پـیدا گـردد که می‌خواهند آیات الهی را به بازی و تـمسخر گیرند، با شیوهای از شیوه‌هائی که گفتیم یا با روشها و روندهای دیگری همچون اینها.
قرطبی در کتاب خود به نام «الجامع لاحکام القرآن» وقتی که می‌خواهد ایـن آیه را معنی و تـفسیر کند میگوید:
«در این آیه ردّی از کتاب خداوند بزرگوار است علیـه کسانی که گمان می‌برند پیشوایان که حجج هستند، و همچنین پیروان ایشان، می‌توانند با فاسقان معاشرت و مصاحبت کنند، و آراء خود را با تقیّه، راست و درست بپایند و نگاه دارند».
ما میگوئیم: آیۀ مورد نظر اجازه میدهد معاشرت و مصاحبت به قصد موعظه و پـند و اصلاح آراء تباه فاسقان، و جلوگیری از انحراف ایشان انجام بگیرد، ولی در حدودی که توضیح دادیم. امّا به نام تقیه، معاشرت و مصاحبت با ایشان و سکوت کردن در برابر سخنان تباهی که میگویند و اعمال ناپسندی که مـی‌ورزند، حرام است. زیرا در ظاهر طرفداری از باطل، و گواهی دادن بر ضد حقّ و حقیقت است. هـمچنین کـار را بر مردمان مشتبه میگرداند، و توهین به دین یزدان و به معتقدان به آئین یزدان است، در این صورت باید به ترک ایشان گفت و از آنان جدائی گزید.
همچنین قرطبی درکتاب خود، ایـن اقوال را روایت نموده است:
«ابن خویز منداد گفته است: هرکس دربارۀ آیههای خدا یاوهگوئی کند و به تمسخر پردازد، باید مجلس او ترک گردد و از او دوری گزیده شود، چه مؤمن باشد و چه کافر. در ادامۀ سخنانش گفته است: یاران ما ورود بـه سرزمین دشمنان را منع می‌کنند، و دخول به کلیساها و کنشتها را درست نمیدانند...[2] فردی از اهل بدعت به ابوعمران نخعـی گفت: تنها یک کلمه از من بشنو و بس. از او روی گردانید و گفت: نیم کلمه را نیز نخو‌اهـم شنید![3] همچون گفته‌ای از ایوب سختیانی نیز روایت شده است. فضیل پسر عیاض گفته است: کسی که اهل بدعت را دوست بدارد خداونـد عـمل او را پـوچ می‌نماید، و اسلام را از دل او بیرون میگرداند. و کسی که دخترش را به ازدواج اهل بدعت درآورد صلۀ رحم او را قطع نموده است. و کسی که با اهل بدعت نشست و برخاست کند بدو فرزانگی داده نشده است. اگر خدا از کسی آگاه گردد که او اهل بدعت را دشمن میدارد امیدوارم که یزدان او را ببخشاید. ابوعبدالله حاکم از عائشه - رضی الله عنها - روایت کرده است که گفته است: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است:
(مَنْ وَقَّرَ صَاحِبَ بِدْعَةٍ فَقَدْ اَعَانَ عَلَی هَدَمِ الْاِسْلَامِ).
کسی که اهل بدعت را محترم دارد برای نابودی اسلام کمک کرده است.
این سخنان همه دربارۀ اهل بدعت است، اهل بدعتی که معتقد به آئین یزدان است... همۀ این تهدیدها و بیمها به پای تهدیدها و بیمهائی نمی‌رسد که متوجّه کسی است که با به دست گرفتن حاکمیّت ادّعای ویژگیهای الوهیّت را دارد. البتّه کسی که جانبدار او در این ادّعاء باشد، مشمول همین تهدیدها و بیمهای تند و خشـن است... آخر این کار، تنها بدعت اهل بدعت نیست و بس. بلکه کفر کافر، و شرک مشرک بشمار است! کاری است که پیشینیان مرتکب آن نشده‌اند، چرا که در زمان ایشان چنین کاری نبوده است. از آن زمان که اسلام در کرۀ زمین پیدا گشته است، کسی که گمان برده باشد مسلمان است و به اسلام ایمان دارد، چنین ادّعائی نکرده است. چنین چیزی در میان نبوده است، مگر بعد از حملۀ فرانسویها. پس از حملۀ فرانسویها، مـردمان جسـارت خروج از چهارچوب دین را پیدا کرده‌اند - مگر آنان که خدا ایشان را پـائیده است و مـحفو‌ظ داشـته است - همـچنین در میان فرموده‌های پیشینیان چیزی نیست که منطبق بر این عملکرد باشد. ادّعای حاکمیّت فراتر از همۀ کارهائی است که این چنین احکامی را دربارۀ آنها گفته‌اند و روایت نـمـوده‌اند.
1- برابر یکی از قواعد اصول فقه:مورد خاص، مفهوم عام. (مترجم)
2 - عمر رضی الله عنه در کلیسای بیت الـمقدس نماز گزار‌ده !ست. امّا در سرزمین دشمنان قرار نداشـت. بلکه در سرزمین همپیمانان و ذمّیان بود. زیرا مسیحیان در آن زمان در چنین سرزمینی همپیمان و ذمّی بودند. (مولف)
3- در قرآن آمده است:
(فَاَعْرِضْ عَمَّنْ تَوَلَّی عَنْ ذِکْرِنَا وَ لَمْ یُرِدْ اِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا).
از کسی روی بگردان که به قرآن ما پشت میکند و از یاد ما غافل می‌گردد، و جز زندگی دنیوی نمی‌خواهد. (نجم/29)
سوره‌ی انعام آیه‌ی 94-74
(وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَاماً آلِهَةً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ (74) وَکَذلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ (75) فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى کَوْکَباً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لاَأُحِبُّ الآفِلِینَ (76) فَلَمَّا رَأى الْقَمَرَ بَازِغاً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ (77) فَلَمَّا رَأى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هذَا رَبِّی هذَا أَکْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ یَاقَوْمِ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ (78) إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (79) وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّی فِی اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَاتُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا أَن یَشَاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْءٍ عِلْماً أَفَلاَ تَتَذَکَّرُونَ (80) وَکَیْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَکْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللّهِ مَالَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ (81) الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُم مُهْتَدُونَ (82) وَتِلْکَ حُجَّتُنَا آتَیْنَاهَا إِبْرَاهِیمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَن نَشَاءُ إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ (83) وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ کُلّاً هَدَیْنَا وَنُوحاً هَدَیْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسَى وَ هَارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (84) و َزَکَرِیَّا وَ یَحْیَى وَ عِیسَى وَ إِلْیَاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ (85) وَ إِسْمَاعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کُلّاً فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِینَ (86) وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (87) ذلِکَ هُدَى اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَاکانُوا یَعْمَلُونَ (88) أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هؤُلاَءِ فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَیْسُوا بِهَا بِکَافِرِینَ (89) أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى لِلْعَالَمِینَ (90) وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَاأَنْزَلَ اللّهُ عَلَى بَشَرٍ مِن شَیْءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتَابَ الَّذِی جَاءَ بِهِ مُوسَى نُوراً وَهُدىً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ کَثِیراً وَعُلِّمْتُم مَالَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَلاَ آبَاؤُکُمْ قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ (91) وَهذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ (92) وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ کَذِباً أَوْ قَالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَاأَنْزَلَ اللّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهونِ بِمَا کُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَکُنتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ (93) وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَکْتُم مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَمَا نَرَى مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ لَقَد تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنکُم مَاکُنتُمْ تَزْعُمُونَ (94).
این درس، هر چند که طولانی است، امّا دارای یک تار و پود است، و موضوعی را در برمی‌گیرد با بندها و بخشهائی که با یکدیگر پیوند دارند... این درس در این سوره، به موضوع بنیادینی می‌پردازد، و آن بنیانگذاری عقیده است بر پایۀ شناخت فراگیر و شاملی از حقیقت الوهیّت و حقیقت عبودیّت، و پیوندهائی که میان آن دو موجود است. امّا با شیوهای که جدای از شیوهای است که روند سوره از آغاز تا به حال دنبال کرده است... با شیوۀ داستانسائی به موضوع ادامه میدهد و پیروهائی بر آن می‌زند... همراه با آن، انگیزه‌های الهامگرانه‌ای ذکر میشود که سوره از آن لبریز می‌گردد. از جملۀ آنها صحنه‌ای از احتضار، یعنی واپسـین لحظات زنـدگی است. صحنه‌ای است با نشانه‌های کامل خود. تمام این صحنه با یک نَفَس طولانی پیاپی بیان می‌گردد و در میان موجهای متّصلی قرار می‌گیرد که در سرآغاز سوره از آن سخن گفتیم.
درس بطور کلّی کاروان ایمانی را عرضه مـیدارد که پیاپی به دنبال هـمدیگر آمده است و زنـجیـرۀ آن از نوح علیه السلام تا محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم از یکدیگر نگسیخته است. در سرآغاز این کاروان، حقیقت الوهیّت را عرضه میدارد بدانگونه که در فطرت بنده‌ای از بندگان خوب و شایستۀ یزدان به نام ابراهیم علیه السلام جلوهگر آمـده است. صحنۀ زیبای راستینی از فطرت سالم به تصویر زده میشود. فطرتی که خدای راسـتین خود را میجوید. خدائی که آن را در ژرفاهای درون خویشتن می‌یابد، ولی در بیرون با انـحرافـات وکژرویهای جاهلیّت و اندیشه‌ها و جهان‌بینیهای آن رویاروی مـی‌گردد. کار این فطرت بدانجا میکشد که سـرانجام انـدیشه و جهان‌بینی راستینی پیدا و هویدا می‌گردد که با آنچه در ژرفاهای درون او نقش بسته است مطابقت می‌نماید و همخوانی دارد. این فطرت، دلیـل و حجّتی را که در ژرفاها و گوشه‌های درون خود می‌یابد، بس نیرومندتر و پایدارتر از دلیل و حجّتی می‌بیند که در بیرون، یعنی جهان دیدنی و محــوس مشاهده میکند! این دلیل و حجّت درونی وقتی نـمودار می‌گردد و به گفتار در می‌آید که رونـد سـوره از ابراهیم علیه السلام به سخن مـی‌پردازد و او را پس از راهیابی و رهــنمون به پروردگار راستینش، و اطمینان او به چیزی که در دل خود یافته است، معرّفی میکند:
(وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّی فِی اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَاتُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا أَن یَشَاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْءٍ عِلْماً أَفَلاَ تَتَذَکَّرُونَ؟ وَکَیْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَکْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللّهِ مَالَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ؟)
قوم ابراهیم با او به ستیزه پرداختند (و وی را از خشم خدایان خود ترساندند. ابراهیم) گفت: آیا شما را سـزد که دربـارۀ خدا بـا مـن بستیزید، و حال آن که مـرا (خداوند با دلائل روشن په سوی حقّ راهنمائی کـرده است و) هدایت بخشیده است؟ من از آن چیزهائی که انباز خدا می‌کنید نمی‌ترسم (چرا که می‌دانـم از سـوی آنها و از جانب کسی زیانی به من نمی‌رسد) امّا اگر خدا بخواهد ضرر و زیان (بـه کسـی بـرسد، بیگمان بدو) می‌رسد. دانش پروردگارم همه چیز را در بر گرفته است (و خدای من از هر چیز آگاه است، ولی خدایـان شما از چیزی آگاهی ندارند). آیا یادآور نمی‌شوید (و از خواب غفلت بـیدار نـمی‌گردید و متوجّه نـیستید کـه چـــیزهای عـــاجز و درمــانده مسـتحقّ پـرستش نمی‌باشند؟). چگونه من از چیزی که (بـی‌جان است و بت نــام دارد و از روی نـادانـی) آن را انـباز (خـدا) مـی‌سازید مـی‌ترسم؟ و حـال آن که شـما از ایـن نمی‌ترسید که برای خداوند (جهان که همۀ کائنات گواه بر یگانگی او است) چیزی را انباز می‌سازید که خداوند دلیلی بر (حقّانیّت پـرستش) آن بـرای شما نفرستاده است؟ پس کــدامــیک از دو گروه (بت‌پــرست و خداپرست) شایسته‌تر به امـن و امـان (و نـترسیدن از مجازات یزدان) است، اگر می‌دانید (که درست کـدام و نادرست کدام است؟).
سپس روند سوره با کاروان ایمان به پیش می‌رود. کاروانی که چسبیده به همدیگر پیاپی در حرکت است و گروه بزرگواری از پیغمبران یزدان در طول سالهای طولانی زمان، آن را رهبری می‌کنند. در این کاروانی که به قافله سالاری پیغمبران در حرکت است، شرک مشرکان و تکذیب تکذیب‌کنندگان پوچ و بی‌ارزش است، و در دو سوی این کاروان عظیم محترم، پراکنده می‌گردد. کاروانی کـه چسبیده به یکدیگر و دنبال همدیگر به راه خود ادامه میدهد. آخر ایـن کاروان بزرگ به اوّل آن متصل میشود، و ملّت یگانه‌ای را تشکیل میدهد. ملّتی که آخر آن از هدایـتی پـیروی میکند که اول آن از آن پیروی کرده است، بدون این که زمانی و مکانی در آن معتبر باشد، یا نژادی و قومی، و حسب و نسبی، و لون و رنگی، در آن دارای ارزش باشد... ریسمان به هم متّصلی که در میان همگان است، همین آئین یکتائی است که آن را قافله سـالاران والامقام بر دوش خود می‌کشند.
صحنۀ بس زیبائی است که از لابلای فرمودۀ یـزدان سبحان به پیغمبر بزرگوار خود، پس از عرضه کردن آن کاروان عظیم، جلوهگر می‌آید:
(ذلِکَ هُدَى اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَاکانُوا یَعْمَلُونَ. أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هؤُلاَءِ فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَیْسُوا بِهَا بِکَافِرِینَ. أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى لِلْعَالَمِینَ).
این (توفیق بزرگی که چنین شایستگان و بـرگزیدگانی بدان نائل آمدند) توقیق خدائی است و خداوند هـر کس از بندگانش را بخواهد بدان نـائل مـی‌سازد. اگر (ایـن چنین شـایستگانی - چـه رسـد بـه دیگران -) شـرک می‌ورزیدند، هر آنچه میکردند هدر می‌رفت (و اعمال خیرشان ضائع می‌شد و خرمن طـاعتشان به آتش شرک می‌سوخت). آنان کسانیند که کتاب (آسمانی و حکمت (ربّانی) و نبوّت (یزدانی) بدیشان دادیم. اگر (این مشرکان مکّه و کافران معاصر تـو) نسـبت بدان (سه چـیز) کفر ورزنـد (مـهم نیست. زیـرا) مـا کسـانی را عـهده‌دار (حفظ و سـود بـردن از) آن (ســه چیز) مــی‌سازیم کـه نسـبت بـدان کفر نمی‌ورزند (و بـلکه همچون اهل مدینه به جان در راه آن می‌کوشند). آنان کسانیند که خداوند ایشان را هدایت داده است (و توفیق رسیدن به راه حقّ و نـیکی عطاء نـموده است) پس از هـدایت ایشـان پیروی کن (و بــه راه ایشـان بـرو. ای پپغمبر! همان گونه که این پیغمبران بـه پـیروان خود گفته‌اند، تو نیز به پیروان خود بگو: من در برابر (تبلیغ رسالت آسمانی و ابلاغ فرمان یزدانی) پاداش و مزدی از شما نمی‌طلبم. این قرآن (که تبلیع آن وظیفۀ من است) چیزی جز یادآوری و اندرز برای جهانیان نیست.
پس از عرضۀ این کاروان بزرگوار، کسـانی تهدید میگردند که گمان می‌برند خداونـد پیغمبرانی را برنینگیخته است و روانه نفرموده است، و برای مردمان کتابی را نازل نکرده است... این چنین کسانی خدای را چنانکه باید نشناخته‌اند و والائی او را ارج ننهاده‌انـد. کسی خدای را چنانکه باید و شاید نشناخته است کـه میگوید: یزدان مردمان را به حال خود رها کرده است و به خردهایشان واگذار نموده است و ایشان را به دست هواها و هوسها و خواسـتها و آرزوهـا و ضـعفها و ناتوانیها سپرده است. کی چنین کاری شایستۀ مقام الوهیّت و ربوبیّت یزدان، و دانش و فرزانگی و دادگری و مهربانی دادار جـهان است؟... مهربانی و دانش و فرزانگی و دادگری یزدان، مقتضی این است که ایـزد جهان پیغمبـرانی را به سوی بندگانش گسـیل دارد، و برای برخی از پیغمبران کتابهائی را نازل گرداند، تا همگی تـلاش و کوشش کنند انسـانها را به سوی آفریدگارشان رهنمود نـمایند، و فطرتشان را از زیـر توده‌هائی بیرون بکشند که دلهایشان را چرکین و زنگ زده مــی‌گرداند، و سوراخهای آنـها را می‌بندد، و دستگاه‌های دریافت کردن و پاسخ گفتن را در آن از کار می‌اندازد... مثالی در این رابطه ذکر می‌فرماید که کتاب نازل شده بر موسـی است. این کتاب، جملگی کتابهای آسمانی پـیش از خود را تصدیق می‌نماید و راست قلمداد میکند.
این درس طولانی، با بندها و بخشهای پـیوسته و مربوط، پایان می‌پذیرد با اظهار تنفّر از کسانی که بر خدا دروغ مـی‌بندند، و با بیزاری جسـتن از ادّعای کسانی که گمان می‌برند از سوی یزدان بدیشان وحی میشود، و ادّعاء می‌کنند که مـی‌توانـند هـمچون ایـن چیزهائی که خدا نازل فرموده است، ایشـان نـیز نـازل گردانند!... آن ادّعاهایی است که بعضی از کسانی که با دعوت اسلامی رویاروی شدند برای خود ادّعاء میکردند، و برخی از آنان ادّعـای دریافت وحی آسمانی، و برخی ادّعاء نبوّت و پیغمبری را داشتند. در پـایان درس، صحنۀ واپسـین لحظات غـم‌انگـیز مشرکان به نمایش درمی‌آید:
(وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهونِ بِمَا کُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَکُنتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ. وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَکْتُم مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَمَا نَرَى مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ لَقَد تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنکُم مَاکُنتُمْ تَزْعُمُونَ).
اگر ستمکاران را ببینی (و بدانی که چه وضع نـابهنجار و دور از گفتاری دارند) در آن هنگام که در شدائد مرگ فرو رفته‌اند و فرشتگان دستهای خود را (بـه سـوی آنان) دراز کرده‌اند (و بـر بناگوششان تـپانچه و بر پشـتشان تازیانه مـی‌زنند و بـدیشان مـی‌گویند: اگر می‌توانید از این عذاب الهی) خویشتن را بـرهانید. ایـن زمـان به سـبب دروغـهائی کـه بـر خـدا مـی‌بستید و از (پــذیرش) آیــات او سـرپیچی مـی‌کردید، عـذاب خوارکننده‌ای می‌بینید. (روز رستاخیز پروردگار بـه مردم می‌فرماید: اکنون) شما تک و تنها (و بـدور از خویشان و یاران و مال دنیا، حیات دوباره یـافته‌ایـد و برای حساب و کتاب، یک یک و لخت و عور) به سوی ما برگشته‌اید؛ همان گونه که روز نخست شما را آفریدیم (و برهنه و عریان و بدون هیچ گونه توشه و توان، بـه صحنۀ جهان گسیل داشتیم؛ و هـر چـه بـه شـما داده بودیم، از خود بجای گذاشته‌اید (و دست خالی بـدینجا آمده‌اید) و میانجیگرانی را با شـما نمی‌بینیم که گمان می‌بردید (در نزد خدا به یاریتان می‌شتابند و) آنان در خود (پرستش و عبادت) شما شریک (و سهیم با خدا) هسـتند! دیگر پـیوند شما گسیخته است (و روابـط خویشی و دوستی و پـدری و فرزثدی و فرمانبری و فرماندهی پاک بریده است و تمام پندارها و تکیهگاهها) و چیزهائی که گمان می‌بردید (که کاری از آنها ساخته است) از (یدِ) شما گم و ناپدید گشته است.
صحنه‌ای از شخص دل شکسته غمزدۀ هراسناکی است. خواری و پستی در گوشش طنین‌انداز است، و تنبیه و تهدید همدم او است. اینها پاداش تکبّر و رویگردانی و تهمت زدن و تکذیب کردن است.
(وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَاماً آلِهَةً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ. وَکَذلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ. فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى کَوْکَباً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لاَأُحِبُّ الآفِلِینَ. فَلَمَّا رَأى الْقَمَرَ بَازِغاً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ. فَلَمَّا رَأى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هذَا رَبِّی هذَا أَکْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ یَاقَوْمِ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ. إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).
و (بـرای مـردمان بیان کن چیزهائی را کـه رخ داد) بدانگاه که ابراهیم به پدر خود آزر گفت: آیا بتهائی را به خدائی می‌گیری!! (مگر زشت نیست کـه انسـان عـاقل، سنگهای بی‌جان را پرستش و عبادت کند و در برابر تراشیده‌های دست خود کرنش برد؟!). به حقیقت من تو را و قـوم تو را در گمراهـی آشکار (و بـه دور از راه پروردگار) می‌بینم. و همان گونه (که گمراهی قوم ابراهیم را در امر پرستش بتها بـه او نمودیم، بـارها و بارها نیز) ملک عظیم آسمانها و زمـین را بــه ابراهیم نشان دادیم، تا از زمرۀ باورمندان راستین شود (و بـر راستای خداشناسی رود. از جمله) هنگامی کـه شب او را در بــر گرفت (و تـاریکی شب هـمه جـا را پـوشاند) ستاره‌ای (درخشان به نام مشتری یا زهره) را دید (بر سبیل فرض و ارخاء العنان) گفت: این پروردگار مـن است! امّا هنگامی که غروب کرد (بـرای ابـطال عقیدۀ ستاره‌پرستان موجود در آن محیط) گفت: من غروب کنندگان را دوست نمی‌دارم (و بـه عبادت چیزهای تـغیّرپذیر و زوال‌پـذیر نــمی‌گرایـم). و هنگامی که خورشید را در حال طلوع (در کرانۀ افق) دید (دوبـاره بر سبیل فرض و ارخاء العنان) گفت: این پروردگار من است! (چرا که) این بزرگتر (از ستاره و مـاه) است! امّـا هـنگامی که غروب کرد، گفت: ای قوم من، بیگمان من از آنــچه انـباز خدا مـی‌کنید بـیزارم (و تنها رو بـه خدا می‌دارم). بیگمان مـن رو بــه سـوی کسـی مـی‌کنم که آسمانها و زمین را آفریده است، و من (از هر راهی جز راه او) برکنارم و از زمرۀ مشرکان نیستم.
صحنه‌ای که روند قرآنی در این آیات آن را به تصویر میکشد بس زیبا و دلربا است... صحنۀ فطرت است. فطرت پیش از هر چیز اندیشه‌ها و جهان‌بینیهای جاهلیّت را دربارۀ بتها زشت و ناپسند مـی‌شمارد. آنگاه پس از مردود شمردن بتها، با شوق و ذوق ژرف و جوشان حرکت میکند و خدای حقّ خود را میجوید. خدائی که او را در زوایـای درونش می‌یابد، ولی در داخل فهم و شعورش او را روشن و بی‌پرده نمیبیند. با رغبت و اشتیاق پنهان در اندرون جان، به هـر چیزی متوسّل می‌گردد که گمان می‌برد چه بسا او همان خدائی باشد که وی را میجوید! یک یک آنها را بررسی و وارسی میکند و به محـک آزمون می‌زند و آنـها را نادرست و ناروا می‌یابد، و می‌بیند که آنها با حقیقت و صفت خدائـی که در درون او پـنهان است، مطابقت ندارند... سرانجام حقیقت را می‌یابد، حقیقتی که در خود فطرت می‌درخشد و جلوهگر می‌آید. با شادی فراوان و اطمینان کامل از یافتن این حقیقت روان می‌گردد و با جوش و خروش حاصل از این ملاقات، یـقین خود را اعلان میکند، یقینـی که بر اثر مطابقت و سنجشی بدان رسیده است که فهم و شعورش با حقیقت نهان در خود فطرت انجام داده است و همان حقیقت تنها حقیقت بوده است و بس... صحنۀ بس زیبا و دلربائی است، صحنه‌ای که در دل ابراهیم علیه السلام جلوهگر آمده است. روند قرآنی آزمون بزرگی را عرضه میدارد که ابراهیم علیه السلام در آن پیروز شده است و سرافرازانه آن را پشت سر گذاشته است و در این آیات کوتاه از آن سخن رفـته است... ایـن، داستان فطرت با حقّ و باطل است. داستان عقیده‌ای نیز هست که مؤمن آن را فریاد میدارد و آشکارا زبان بدان می‌گشاید و در این راستا از سرزنش سرزنش‌کننده‌ای نمی‌هراسد، و در آن نه با پدر و نه با خانواده و نه با قوم و نه با قبیله سازشکاری نمی‌کند... همانگونه که ابراهیم علیه السلام در برابر پـدرش و قوم و قبیله‌اش، سخت و قاطعانه و آشکار ایستاد:
(وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَاماً آلِهَةً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ).
و (بـرای مـردمان بـیان کن چیزهائی را کـه رخ داد) بدانگاه که ابراهیم به پدر خود آزر گفت: آیا بتهائی را به خدائی می‌گیری!! (مگر زشت نیست کـه انسـان عـاقل، سنگهای بی‌جان را پرستش و عبادت کند و در بـرابـر تراشیده‌های دست خود کرنش برد؟!). به حقیقت من تو را و قـوم تو را در گمراهی آشکار (و بـه دور از راه پروردگار) می‌بینم.
این، فطرت است که با زبان ابراهیم سخن مـی‌گوید. ابراهیم با فهم و شعور خود هنوز به خدای خویش پی نبرده است. ولی فطرف سلیم او، در اصل قبول نـدارد این بتهائی که قوم او آنها را می‌پرستند خدا باشند. قوم ابراهیم از کلدانیان عراق بودند. بتها را می‌پرستیدند و ستارگان را نیز پرستش مینمودند. خدائی که پرستیده میشود، و بندگان در وقت خوشی و سلامت، و در زمان ناخوشی و بیماری، بدو رو می‌کنند، و مردمان و جانداران را آفریده است، این چنین خدائی در فطرت ابراهیم، نمیتواند بتی از سنگ، یا بتی از چوب باشد... هنگامی که این بتها نمی‌توانند بیافرینند و روزی بدهند و بشنوند و پاسخ دهند - اینها هم آشکار و پیدا است - پس سزاوار پرستش نیستند. همچنین شـایان ایـن هم نیستند که خدایانی باشند و میان یزدان راستین جهان و بندگان واسطه قلمداد شوند.
در این صورت فطرت ابراهیم علیه السلام پیش از هر چیز آن را گمراهی روشن احساس میکند. فطرت ابراهیم علیه السلام نمونۀ کامل فطرتی است که یـزدان مـردمان را بر آن سرشته است.... گذشته از این، نمونۀ کامل فطرتی است که با گمراهی روشن رویاروی می‌گردد و آن را زشت و پلشت می‌بیند و از آن بیزاری میجوید، و سخنان حقّ را آشکارا فریاد میدارد، بدان هنگام که کـار و بار عقیده در میان است و حقّ را باید آشکار گفت:
(أَتَتَّخِذُ أَصْنَاماً آلِهَةً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ).
آیا بتهائی را به خدائی می‌گیری!! (مگر زشت نیست که انسان عاقل، سنگهای بی‌جان را پرستش و عبادت کند و در برابر تراشیده‌های دست خود کـرنش بـرد؟!). بـه حقیقت من تو را و قوم تو را در گمراهی آشکـار (و بـه دور از راه پروردگار) می‌بینم.
این سخنی است که ابراهیم علیه السلام آن را به پـدر خود میگوید. ابراهیمی که توبه‌کار و بردبار و خوش اخلاق و باگذشت و بزرگوار و نرمخو است، بدانگونه که اوصاف او در قرآن مجید آمده است. امّـا ایـنجا پـای عقیده در میان است. عقیده هم فراتر از روابط پدری و پسری است. و بالاتر از احساسات شکیبائی وگذشت است. ابراهیم پیشوائی است که یـزدان به مسـلمانانِ فرزند او دستور میدهد که او را رهبر و سرمشق خود قرار دهند و بدو اقتداء کنند. داستان هم بیانگر این است که باید او را الگو و نمونه کرد.
ابراهیم علیه السلام همچنین با خلوص و صفای فطرتی که داشت و با اطاعت و کرنشی که در برابر حقّ می‌ورزید، سزاوار این بود که یـزدان پـرده‌ها را از جلو چشـمان ابراهیم علیه السلام به کنار زند، و اسرار نهان در جهان را بدو بنماید، و دلائل و براهینی بدو نشان دهد که وی را به هدایتی رهنمود و الهام کند که در گسترۀ هستی است:
(وَکَذلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ).
همان گونه (که گمراهی قوم ابراهیم را در امر پـرستش بتها به او نمودیم، بارها و بارها نیز) ملک عظیم آسمانها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم، تا از زمرۀ باورمندان راستین شود (و بر راستای خداشناسی رود).
با این فطرت سالمی که ابراهیم داشت، و با این بینش بازی که او داشت، و بر اثر شیوۀ خالصانه‌ای که در برابر حقّ در پیش گرفته بود، و به سبب مبارزه سرسختانه‌ای که با باطل از خود نشان می‌داد، ما به ابراهیم حـقیقت ایـن ملک و مـملکت را نـمودیم، ملک و مـملکت آسمانها و زمین را... و او را بر اسرار پنهان در درون کیهان مطّلع ساختیم، و از نشانه های شناخت خدا که بر همه جای صفحات هستی پراکنده است آگاه کردیم، و میان دل او و فطرت او و الهامهای ایـمان و دلائـل هدایت موجود در این جـهان شگفت، پـیوند برقرار نمودیم، تا بتواند از پلۀ انکار پرستش خدایان پوچ و نادرست گام فراتر نهد، و به پلۀ یقین آگاه از خدای راستین برسد.
این، راه روشن و استوار فطرت است... شعوری است که توده‌ای بر آن ننشسته است و گرد و غباری آئینۀ آن را تیره و تار ننموده است. چشمی است که شگفتیهای ساختار یزدان را در گسـترۀ جـهان می‌بیند و بدانـها می‌نگرد. تدبّر و تفکّری است که صحنه‌ها را ورانداز میکند و می‌پاید تا بدان هنگام که به زبان می‌آیند و از رازهـای پنهان در خطوط و زوایای خود سخن میگویند... سرانجام هدایت یزدان به پاداش تلاش در راه او سر می‌رسد.
ابراهیم علیه السلام این چنین حرکت کرد و قدم در راه نـهاد و در این راه خدای را یافت. او را در درون فهم و شعـور خود یافت، بس از آن که او را تنها در فطرت و دل خود می‌یافت... حقیقت الوهیّت را در فـهم و شعور خود مطابق با همان حقیقی یافت که در فطرت و دل نـهان بود.
پس همراه با فطرت راستین ابراهیم این سفر شوق و شور را ادامه دهیم... این سفر، کوچ عظیم و هولناکی است، هر چند ساده و آسان به نظر می‌آید! سفری است از نقطۀ ایمان فطری به سوی نـقطۀ ایـمان شعوری! ایمانی که انسان با بودن آن مکلّف به انجام فرائض و واجبات، و پیروی از قوانین و مقرّرات میشود. ایمانی است که یزدان سبحان عموم مردمان را در آن تنها به خردهایشان واگذار نمی‌کند و بس. بلکه چنین ایمانی را در رسالتهای پیغمبران توضیح میدهد، و رسالت را - نه فطرت و نه خرد بشری را - دلیل و حجّت برمردمان می‌گیرد، و آن را ملاک حساب و کتاب و سزا و جزا قرار میدهد. این کار به خاطر دادگری و مهربانی یزدان، و همچنین به خاطر اطلاع کامل یزدان از حقیقت انسان است.
ابراهیم علیه السلام ابراهیم است! ابراهیم خلیل و دوست خداوند مهربان و پدر مسلمانان است.
(فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى کَوْکَباً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لاَأُحِبُّ الآفِلِینَ).
هنگامی که شب او را در بر گرفت (و تاریکی شب همه جا را پوشاند) ستاره‌ای (درخشان بـه نـام مشـتری یـا زهره) را دید (بر سبیل فرض و ارخاء العنان) گفت: این پروردگار من است! امّا هنگامی که غـروب کرد (بـرای ابطال عقیدۀ ستاره‌پرستان موجود در آن محیط) گفت: من غروب کنندگان را دوست نمی‌دارم (و بـه عبادت چیزهای تغیّرپذیر و زوال‌پذیر نمی‌گرایم).
این تصویری از درون ابراهیم علیه السلام است، بدان هنگام که شک می‌کنـد - بلکه قاطعانه انکار میکند - بتهائی را که پدر او و قوم او می‌پرستیدند. مسالۀ عقیده، پهنه دل او را، و گسترۀ جهان او را فرا گرفته است... تـصویری است که این تعبیر بر برجستگی و روشنی آن می‌افزاید:
(فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ....).
هنگامی که شب او را در بر گرفت (و تاریکی شب هـمه جا را پوشاند)....
انگار شب تنها او را در بر می‌گیرد، و او را از مردم بر کنار میکند، تا با خود خلوت کند و با خاطره‌ها و اندیشه‌های خویش زندگی نماید، و با غم تازه‌ای بسر برد که دل او را به خود مشغول داشته است و زوایای درونش را پر کرده است:
(فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى کَوْکَباً قَالَ هذَا رَبِّی).
هنگامی که شب او را در بر گرفت (و تاریکی شب هـمه جا را پوشاند) ستاره‌ای (درخشان بـه نـام مشـتری یـا زهره) را دید (بر سبیل فرض و ارخاء العنان) گفت: این پروردگار من است!.
قوم ابراهیم علیه السلام هـمان‌گونه کـه گفتیم، سـتارگان را می‌پرستیدند. هنگامی او از ایشان مأیوس گردید که خدای راستین او، خدای راستینی که او را به صورت نامشخّص و مبهم در فطرت خود می‌یافت، بتی از بتها شود تا این که در میان چیزهائی قرار گیرد که قوم او به پرستش آنها رغبت و علاقه دارند!
این نخستین بار نیست که ابراهیم علیه السلام پی برده است که قوم او ستارگان را پرستش می‌کنند. این نخستین بار هم نیست که او ستاره‌ای را می‌بیند... امّـا سـتارۀ امشب چیزی را میگوید که قبلًا نگفته است. و چـیزی را به خاطر او می‌اندازد که همساز و همآوا با اندوهی است که دل او را به خـود مشغول داشته است و جهان او را فراگرفته است:
(قَالَ هذَا رَبِّی).
گفت: این خداوندگار من است.
این ستاره با نور و روشنائی و بلندائی که دارد، برای خدا بودن سزاوارتر از بتان است! امّا گمان خود را تکذیب میکند:
(فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لاَأُحِبُّ الآفِلِینَ).
هنگامی که غروب کرد، گفت: غروب کنندگان را دوست نمی‌دارم.
او که غروب میکند و پنهان میشود... از این آفریدگان پنهان و نهان میشود. پس چه کسی آنها را می‌پاید و کار و بارشان را میگرداند، وقتی که خدا غائب و نهان گردد؟ نه، او خدا نیست، خدا باید پنهان و نهان نشود! این منطق هویدا و نـزدیک به ذهن فطرت است ... منطقی است که با مسـائل علم منطق و فرضیه‌های مناظره و جدال، مشورت و رایزنی نمی‌کند، بلکه فوراً ساده و قاطعانه به سخن در می‌آید. چون هستی بشری هم با اطمینان و یقین کامل همین را میگوید...
(لاَأُحِبُّ الآفِلِینَ).
غروب کنندگان را دوست نمی‌دارم.
آخر رابطه فطرت و خدای فطرت رابطه عشق و محبّت است. پیوند، پیوند دل است... فطرت ابراهیم غروب کنندگان را «دوست نمی‌دارد» و از میان آنها خدائی را برنمی‌گزیند. خدائی که فطرت، او را دوست داشته باشد و بدان عشق ورزد، پنهان و نهان نمی‌شود....!
(فَلَمَّا رَأى الْقَمَرَ بَازِغاً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ).
هنگامی کـه ماه را در حال طلوع (در کرانۀ افق) دید (باز هم بر سبیل فرض و ارخاء العنان) گفت: این پروردگار من است! ولی هنگامی که (آن هم) غروب کرد، گفت: اگر پروردگارم مرا راهنمائی نکند، بدون شک از زمرۀ قوم گمراه (و جـمعیّت سـرگشته در وادی کـفر و ضـلال) خواهم بود.
تجربه تکرار می‌گردد. انگار ابراهیم ماه را هرگز ندیده است، و قوم خود را نشناخته است که آن را پرستش می‌کنند! ماه، امشب در مقابل دیدگان او تازه می‌نماید:
(قَالَ هذَا رَبِّی).
گفت: این خداوندگار من است.
با نور خود بزمگاه جهان را روشـن می‌گردانـد. در آسـمان در رخشندگی دوست دا‌شـتنی خود یکّـه‌تاز است...امّا او هم غروب میکند و از دیـدگان نـهان میشود!... ولی خدائی که ابراهیم با فطرت و قلب خود می‌شناسد، غروب نمی‌کند و نهان نمی‌گردد!
در اینجا ابراهیم احسـاس میکند به یـاری خدای راستینی نیاز دارد که او را در درون و فطرت خـویش می‌یابد. خدائی که دوستش میدارد. ولی هنوز در فهم و شعور، او را نیافته است... احساس میکند که گـمراه شده است و به کژ راهه افتاده است و تباه می‌گردد اگر خدای او در پـرتو هدایت خود او را در نیابد و به فریادش نرسد، و دستش را به سویش دراز نکند و او را از ورطه و مهلکه بیرون نکشد و راه را بدو ننماید:
(قَالَ لَئِن لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ).
گفت: اگر پروردگارم مرا راهنمائی نکند، بـدون شک از زمرۀ قوم گمراه (و جمعیّت سـرگشته در وادی کـفر و ضلال) خواهم بود.
(فَلَمَّا رَأى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هذَا رَبِّی هذَا أَکْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ یَاقَوْمِ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ. إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).
هنگامی که خورشید را در حال طلوع (در کرانۀ افق) دید (دوباره بـر سبیل فـرض و ارخاء العنان) گفت: ایـن پروردگار من است! (چرا که) این بزرگتر (از سـتاره و ماه) است! امّا هنگامی که غروب کرد، گفت: ای قوم من، بیگمان من از آنچه انباز خدا می‌کنید بیزارم (و تـنها رو به خدا می‌دارم). بیگمان من رو به سوی کسی مـی‌کنم که آسمانها و زمین را آفریده است، و من (از هر راهی جز راه او) بکنارم و از زمرۀ مشرکان نیستم.
این سومین تجربه است. تجربه‌ای که با بزرگترین اجرام آسمانی است، اجرامی که با چشـم دیـده میشوند. خورشید از همۀ آنها پر نورتر و پر حرارت‌تـر است... خورشید... بلی خورشید که هر روز طلوع و غروب دارد. امّا امروز در برابر دیدگان ابراهیم بگونۀ پدیدۀ نوینی جلوهگر می‌آید. ابراهیم امروز چیزها را با تـمام هستی خود لمس میکند و می‌بیند. هسـتی او که در جستجوی خدائی است که بدان بیارامد و درکنار او آرامش بیابد، و بر یک منوال ثابت استقرار پیدا کند، و دیگر سرگردان و پریشان نباشد و به تلاش و تکاپوی فراوان‌نپردازد:
(قَالَ هذَا رَبِّی هذَا أَکْبَرُ).
گفت: این خدای من است. این بزرگتر است.
امّا خورشید نیز غروب میکند و از دیـدگان نـهان و پنهان میشود...
در اینجا تماس حاصل می‌گردد، و جرقّه در می‌گیرد، و اتّصال کامل میان فطرت صادق و خـدای حقّ مـیسّر میشود، و نور دل را فرا می‌گیرد، و بر جهان ظاهر و بر خرد و شعور فیضان میکند و سرریز مـی‌گردد... در اینجا ابراهیم خدای خود را پیدا میکند... او را در فهم و شعورش می‌یابد، همانگونه که او را در فـطرت و درون خود یافته بود... در اینجا میان احساس فطری پنهان، و تصوّر خـردمندا‌نۀ روشـن، تطابق حاصل می‌آید.
در اینجا ابراهیم خدای خود را می‌یابد. امّا در ستاره‌ای که می‌درخشد، و در ماهی که طلوع میکند، و در خورشیدی که سر بر می‌زند، و در چیزهائی که چشـم آنها را می‌بیند، و در چیزهائی که آنـها را احسـاس میکند، او را نمی‌یابد... بلکه در دل و فطرت خود، و در عقل و شعور خویش، و در سـراسـر جهان دور و برش، او را می‌یابد... او را آفریدگار همۀ چیزهائی می‌یابد که چشم آنها را می‌بیند، و حسّ آنها را احساس میکند، و خردها آنها را درک و فهم می‌کنند.
بدین هنگام در درون او میان او و میان قوم او، در همۀ چیزهائی که مـی‌پرستند و خدایـان پوچ و نـادرستی هستند، جدائی کامل به میان می‌آید. از روش ایشان و از برنامۀ ایشان و از انبازی که می‌ورزند و معتقد بدان هستند، قاطعانه می‌برد. البته آنان خدا را بطور کلی انکار نمی‌کردند، بلکه ایشان چنین خدایان نادرست و پوچی را شریک خدا میکردند، امّا ابراهیم به سوی خدائی رو میکرد که یگانه و بدون شریک بود:
(قَالَ یَاقَوْمِ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ. إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).
گفت: ای قوم من، بیگمان من از آنچه انباز خدا می‌کنید بیزارم (و تنها رو به خدا مـی‌دارم). بیگمان مـن رو بـه سوی کسی می‌کنم که آسمانها و زمین را آفریده است، و من (از هر راهی جز راه او) بکنارم و از زمرۀ مشرکان نیستم.
این راهی به سوی آفریدگار آسمانها و زمین است. راه حقگرائی است که به سوی شرک نمی‌گراید. این سخن جدا کنندۀ حقّ از باطل، و یقین و اطمینان قاطعانه، و واپسـین مسـیر است... دیگــر شکّ و تــردیدی و سرگشتگی و سرگردانیی در چیزی نیست که برای خرد جلوهگر آمده است، و آن تصوّری مطابق با حقیقت نهان در دل و جان است.
بار دیگر آن صحنۀ زیبای دلربا است... صحنۀ عقیده‌ای است که در درون نفس اعلان شده است، و بر دل چیره گشته است، پس از آن که کاملًا روشن و هویدا شده و تاریکی از آن زدوده است... صحنه را می‌بینیم بدانگاه که سراسر هستی بشری را لبریز کرده است و چیزی از پس خود بر جای نگذاشـته است. به انـدرون انسـان آرامش ایمان به پروردگار خود را ریخته است، پروردگاری که او را در دل و عقل و جهان دور و بر خود یافته است... صحنه‌ای است که با تمام زیبائی و روشنائی و دل‌انگیزی خـود در بخش آیندۀ روند سوره جلوهگر است.
کار ابراهیم بدانجا کشید که خداوند سبحان را در دل و درون و خرد خود، و در جهان دور و بر خویش ببیند. دلش یقین و اطمینان یافت و درونش آرام گـرفت و آسوده شد. احساس کرد که یـزدان جـهان دست او را می‌گیرد و گام به گام او را در راه می‌برد... هم ایـنک قوم او می‌آیند تـا با او بستیزند و دربارۀ یقین و اطمینانی که پیدا کرده است و یکتاپرستی و توحیدی که بدان رسیده است و دل بدان داده است، مجادله کنند، و او را از خدایـان خود که ابراهیم منکر آنها است بترسانند و بدو بگویند که خدایانشان چه بسا بلائی بدو برسانند... ابراهیم با یقین قاطع، و ایمان راسـخ، و با دیدار پـنهان و آشکار پروردگار راسـتینی کـه او را هدایت داده است و رهنمود فرموده است، با ایشـان رویاروی میشود:
(وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّی فِی اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَاتُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا أَن یَشَاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْءٍ عِلْماً أَفَلاَ تَتَذَکَّرُونَ. وَکَیْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَکْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللّهِ مَالَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ).
قوم ابراهیم با او به ستیزه پرداختند (و وی را از خشم خدایان خود ترساندند. ابراهیم) گفت: آیا شما را سـزد که دربـارۀ خدا بـا مـن بسـتیزید، و حال آن کـه مـرا (خداوند با دلائل روشن به سوی حقّ راهنمائی کـرده است و) هدایت بخشیده است؟ من از آن چیزهائی کـه انباز خدا می‌کنید نمـی‌ترسم (چرا که می‌دانم از سـوی آنها و از جانب کسی زیانی به من نمی‌رسد) امّا اگر خدا بخواهد ضرر و زیان (بـه کســی بـرسد، بیگمان بـدو) می‌رسد. دانش پروردگارم همه چیز را در بـر گرفته است (و خدای من از هر چیز آگاه است، ولی خدایـان شما از چیزی آگاهی ندارند). آیا یادآور نمی‌شوید (و از خواب غفلت بـیدار نـمی‌گردید و متوجّه نـیستید کـه چــیزهای عــــاجز و درمـــانده مسـتحقّ پــرستش نمی‌باشند؟). چگونه من از چیزی که (بی‌جان است و بت نـام دارد و از روی نـادانـی) آن را انـباز (خـدا) مـی‌سازید مـی‌ترسم؟ و حـال آن کـه شـما از ایــن نمی‌ترسید که برای خداوند (جهان که همۀ کائنات گواه بر یگانگی او است) چیزی را انباز می‌سازید که خداوند دلیلی بر (حقّانیّت پرستش) آن بـرای شما نفرستاده است؟ پس کــــدامــیک از دو گــروه (بت‌پــرست و خداپرست) شایسته‌تر به امن و امـان (و نترسیدن از مجازات یزدان) است، اگر می‌دانید (کـه درست کـدام و نادرست کدام است؟).
فطرت وقتی که منحرف می‌گردد و به کژ راهه می‌افتد، گـمراه و سرگشته میشود. سپس به گمراهی و سرگشتگی خود ادامه میدهد، و زاویه فراخ‌تر میشود و خط از نقطۀ شروع دورتر می‌گردد، تا بدانجا که برای او مشکل خواهد بود که برگردد و راستای راه را در پیش بگیرد... مثلًا خود این قوم ابراهیم علیه السلام بتها را و ستارگان را می‌پرستیدند و دربارۀ این کوچ بزرگ و سترگ نـمی‌انـدیشیدند که در دل و درون ابراهیم صورت گـرفته است. حتّی این امر، ایشان را به اندیشیدن و نگریستن محض هم وانـمی‌داشت. بلکه آنان آمدند و با او به ستیزه و جدال پرداختند. در حالی که کاملًا پیدا بود که خودشان از لحاظ جهان‌بینی سست بودند و درگمراهی روشنی بسر میبردند.
امّا ابراهیم مؤمنی که خدا را در دل و عقل خود، و در سراسر جهان پیرامون خود یافته است، با اطـمینان و یقین با ایشان رویاروی میشود، و بر آنان می‌تازد:
(قَالَ أَتُحَاجُّونِّی فِی اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ؟).
گفت: آیا شما را سزد که دربارۀ خدا با من بستیزید، و حال آن که مرا (خداوند با دلائل روشن بـه سـوی حقّ راهنمائی کرده است و) هدایت بخشیده است؟.
آیا دربارۀ خدا با من می‌ستیزید، و حال آن که او را یافته‌ام و دیده‌ام که دست مرا می‌گیرد، و بینش مرا باز میکند، و مرا به سوی خود رهنمود مـی‌گرداند، و با خویشتن آشنا میسازد... او که دست مرا گرفته است و رهنمودم کرده است، پس وجود دارد. آنچه در دل دارم دلیل بودن او است. من که او را در دلم و در شـورم یافته‌ام، همانگونه که او را در جهان پیرامونم یافته‌ام. پس جدال و ستیز شما دربارۀ چیزی که او را در درونم یافته و دلیلی بر وجودش نمی‌خواهم چیست؟ هدایت و رهنـودی که او مرا با آن به سـوی خود هدایت و رهنمود کرده است، دلیل و حجّت است و بس.
(وَلاَ أَخَافُ مَاتُشْرِکُونَ بِهِ).
من از آن چیزهائی که انباز خدا می‌کنید نمی‌ترسم (چرا که می‌دانم از سوی آنها و از جانب کسی زیانی به من نمی‌رسد).
کسی که خدای را یافته است، چگونه می‌ترسد؟ از چه چیزی و از چه کسی می‌ترسد؟ آخر هر نیروئی جز نیروی یزدان، و هر قدرتی جز قدرت ایزد منّان، ناچیز است و ترسیدن را نشاید.
ابراهیم به سبب ژرفی ایمان خود، و تسلیم خویشتن به آفریدگار، نمی‌خواهد قاطعانه چیزی را بگوید و بکند مگر این که به مشیّت مطلق یزدان، و به دانش شامل و همه جاگستر خداوند سبحان تکیه زند:
(إِلَّا أَن یَشَاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْءٍ عِلْماً).
امّا اگر پروردگارم بـخواهـد ضرر و زیـان (بـه کسـی برسد، بیگمان بـدو) مـی‌رسد. دانش پروردگارم همه چیز را در بر گرفته است (و خدای من از هر چیز آگاه است، ولی خدایان شما از چیزی آگاهی ندارند).
ابراهیم خود را در پناه مشیّت یزدان میدارد و حمایت و رعایت خویش را از آستان یزدان میجوید. او میداند که چیزی گریبانگیرش نمی‌شود، مگر چیزی کـه خدا بخواهد. و میداند که دانش یزدان او را در برگرفته است، همانگونه که همه چیز را در بر گرفته است.
(وَکَیْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَکْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللّهِ مَالَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ).
چگونه من از چیزی که (بی‌جان است و بت نـام دارد و از روی نـادانـی) آن را انـباز (خـدا) مـی‌سازید مـی‌ترسم؟ و حـال آن کـه شـما از ایــن نمی‌ترسید که برای خداوند (جهان که همۀ کائنات گواه بر یگانگی او است) چیزی را انباز می‌سازید که خداوند دلیلی بر (حقّانیّت پرستش) آن بـرای شما نفرستاده است؟ پس کــــدامــیک از دو گــروه (بت‌پــرست و خداپرست) شایسته‌تر به امن و امـان (و نترسیدن از مجازات یزدان) است، اگر می‌دانید (کـه درست کـدام و نادرست کدام است؟).
این منطق مؤمنی است که به خود اطمینان دارد و حقائق این جهان را می‌شناسد. اگر کسی سزاوار هراس باشد او ابراهیم نیست. مؤمنی هم نیست که دست خود را در دست خدا گذاشته است و راستای راه را در پیش گرفته است. چگونه ابراهیم از خدایان عاجز و درمانده به هراس می‌افتد، این خدایان هر چه و هر که می‌خواهند باشند؟ خدایانی که گاهی به شکل زورمندان و قلدران نمودار میگردند. امّا زورمـندان و قلدران در برابر قدرت یزدان، ناتوان و ضعیف و لاغر و نحیف هستند. ابراهیم چگونه از ایـن خدایـان نـادرست و درمـانده می‌هراسد؟ و حال آن که مشرکان از این نمی‌ترسند که برای خدا انباز ورزیده‌اند و چیزهائی که از میان انسانها و غیر انسانها شریک خدا کرده‌اند که خداوند جـهان بدیشان قدرت و سلطهای نبخشیده است. آیا کدام دو گروه سزاوار امن و امان است؟ آیا کسی باید بترسد که به خدا ایمان دارد و انبازها را قبول ندارد؟ یا کسی باید بترسد انبازهائی را شریک خدا میسازد که هیچگونه قوّت و قدرت و سلطه و شـوکتی ندارنـد؟ راسـتی کدامیک از دو گروه باید که در امن و امان باشد، اگر آنان علم و فهمی دارند؟!
در اینجا پاسخ از عالم بالا در می‌رسد، و دربارۀ این مسأله برابر حکم آسمان، داوری انجام می‌پذیرد:
(الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُم مُهْتَدُونَ).
کسانی که ایمان آورده باشند و ایمان خود را با شرک (پرستش چیزی با خدا) نـیامیخته بــاشند، امـن و امـان ایشـان را سـزا است، و آنـان راه یافتگان (راه حقّ و حقیقت) هستند.
کسانی که ایمان آورده باشند و خویشتن را خالصانه از آن یزدان سازند، و در عبادت و طاعت و خطّ سـیر زندگی، انبازی آلوده و آمیختۀ این ایمان خالص نکنند، اینان شایسته و سزاوار امن و امان و نترسیدن از این و آنند، و ایشان قطعاً راهیافتگان و راهیابانند.
(وَتِلْکَ حُجَّتُنَا آتَیْنَاهَا إِبْرَاهِیمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَن نَشَاءُ إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ).
اینها دلائل ما بود که آنها را به ابراهیم عطاء کردیم (تا) در بـرابـر قـوم خـود (بـه کارشان گیرد، و غروب ستارگان و خـورشید و مــاه را دلیـل بر الوهیّت و وحدانیّت ما داند. او با همین دلائلِ کَوْنی بر آنان پیروز شد و برتری یافت، و این سنّت مـا است کــه بـا علم و حکمت) درجات هر کس را بخواهیم بالا می‌بریم.
این دلیل و برهانی بود که یزدان آن را به ابراهیم الهام کرده بود تا با آن دلائل و براهینی را باطل گرداند که مشرکان برای جدال و ستیزه با ابراهیم با خود آورده بودند. برای ایشان خرافه و یاوه‌ای را روشن گرداند که بدان معتقد بودند و تصوّر میکردند که خدایـان آنـان می‌توانند بلائی را بدو برسانند... روشن است که مشرکان وجود خدا را انکار نمی‌کردند. منکر ایـن هم نبودند که یزدان در گسترۀ جهان دارای قدرت و توان و سلطه و شکوه است. اما ایشان این خدایان را شریک او می‌دانستند. هنگاهی که ابراهیم رو در رو بدیشان اعلام کرد که کسی که خود را خالصانه از آن یزدان سازد، از غیر او هراسی به خود راه نمی‌دهد. امّا کسی که برای یزدان چیزی را انباز گردانـد، سـزاوار هـول و هـراس است، با ذکر این دلیل و برهانی که یـزدان آن را بدو الهام و عطاء کرده بود، دلائل و براهین ایشـان پوچ گردید و از میدان به در رفت. حجّت ابراهیم برتری گرفت، و ابراهیم از لحاظ عقیده و دلیل و منزلت، والاتر از ایشان شد... بدین منوال خدا درجات هر کسی را که بخواهد بالاتر و بالاتر می‌برد، و برابر حکمت و فرزانگی و دانش خود در آن تصرّف میکند و بدان دست می‌برد:
(إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ).
پروردگار تو حکیم (است و هر چیزی را در جای خود قرار میدهد و به جای خود میکند، و) آگاه است (و می‌دانـد چـه کسـی مستحقّ رفـعت است و چه کسـی مستوجب ذلّت).
پیش از این که این بخش را رها کنیم و به درود گوئیم، می‌خواهیم عـطر دل‌انگیز گلی از گلهای خوشبوی زندگی، در روزگار اصحاب پـیغمبـر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را استشمام کنیم. بدان هنگام که این قرآن، تر و تازه بر ایشان نازل می‌گردید، و دلهایشان آن را بسان شربت گوارائی می‌نوشیدند، و با آن و برای آن می‌زیستند، و با آن خودسازی میکردند، و در پرتو معانی و مفاهیم و الهامات و مقتضیات آن، زندگی و سازندگی مینمودند، آن هم با تلاش بی‌امان و با شعور بخردانه و با تعهّد شگفتی که زیبائی آن ما را محو جمال خود میکند، و جدّیّت آن ما را مبهوت میسازد. از استشام این گل، متوجّه می‌گردیم که این گروه گزیدۀ مـردمان چگونه بوده‌اند، و چگونه یزدان توسّط این دسـته از مردمان معجـزاتی را انجام فرموده است، و آن هم در یک ربع قرن از زمان:
ابن جریر - با اسنادی که داشته است - از عبدالله پسر ادریس روایت کرده است که گفته است: هنگامی که این آیه نازل شد:
(الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ....).
کسـانی که ایمان آورده‌انـد و ایـمان خود را بـا ظلم (شرک) نیامیخته‌اند....
اصحاب پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم سخت پریشان شدند، و گفتند: کدامیک از ما است که بر خـویشتن ستم نکرده باشد؟! رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
(لَیْسَ کَمَا تَظُنُّوْنَ. وَ اِنَّمَا هُوَ مَا قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ: لَا تُشْرِکْ بِاللهِ اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیْمٌ...اِنَّمَا هُوَ: وَ لَمْ یَلْبِسُوْا اِیْمَانَهُمْ بِشِرْکٍ).
آن گونه که گمان می‌برید نیست. بلکه این همان چیزی است که لقمان به پسر خـود گفته است: بـرای یـزدان چیزی را انباز مساز. قطعاً انباز ورزیدن سـتم بزرگی است... پس معنی آن چنین است: ایمان خود را با شرک نیالوده و نیامیخته باشند.
همچنین ابن جریر - با اسنادی که داشته است - از ابن المسیب روایت نموده است که عمر پسر خطّاب آیـۀ : (الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ) را تلاوت کرد. از آن به هراس افتاد. به پیش ابیّ پسر کعب رفت و گفت: ای ابومنذر آیه‌ای را از کتاب یزدان خوانده‌ام. برابر آن چه کسی است که در امان بمـاند؟ گفت: کدام آیه؟ عمر آیه را تلاوت کرد و گفت: چه کسی از ما به خود ظلم و ستم نکرده است؟ ابی پسر کعب گفت: خدا تو را بیامرزد! مگر نشنیده‌ای که خـداوند بزرگوار می‌فرماید:
)اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیْمٌ).
قطعاً شرک ظلم و ستم بزرگی است.
پـس معنی آن چنین است: ایمان خود را با شرک نیالوده و نیامیخته‌اند ...
ابن جریر - با اسنادی که داشته است - روایت میکند از ابوالأشعر عبدی، که او نیز از پـدرش روایت کرده است که زید پسر صوحان به سلمان گفت: ای ابوعبدالله آیه‌ای از کتاب خدا مرا سـخت پریشان کرده است. آنجا که می‌فرماید:
(الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ).
سلمان گفت: مراد از ظلم، شرک است ... زید گفت: اگر آنچه دارم، برابر آن هم می‌داشتم و بر دارائـیم افزوده می‌شد، بدان شادمان نمی‌گشتم، اگر این سخن را از تو نمی‌شنیدم!
این سه روایت برای ما به تصویر می‌کشند که احساس این گروه مبارک اصحاب، در برابر این قرآن به چه شکلی بوده است. چگونه در اندرونشان اثر جدّی خود را می‌گذاشته است. چگونه آن را دریافت می‌داشـتند. چگونه آن را دریافت می‌داشتند و احساس میکردند که اوامر و نواهی قرآن مستقیماً برای اجراء شدن نـازل شده‌اند، و بیانات قاطع آن برای اطاعت کردن آمده‌اند، و احکام آن احکام نهائی برای اجراء است. چگونه آنان به هراس می‌افتادند وقتی که گمان میبردند که تاب و توان محدودشان با سطح تکالیف و واجبات مطلوب نمی‌خواند و طاقت انجام قوانین و اجراء فرمانهای ایزد مـتعال را نـدارنـد. چگونه هول و هـراس ایشان را برمیداشت، زمانی که معتقـد بودند در برابر هر مرتبه و درجه‌ای از کوتاهی کردن، مورد مؤاخذه قرار می‌گیرند، و اگر عمل ایشان با سطح تکلیف، تفاوت داشته باشد، مسؤولیّت متوجّه آنان می‌گردد، مگر زمانی که از سوی خدا و رسول تخفیف داده شود.
این هم صحنۀ زیبا و دلربائی است ... صحنۀ کسانی که این آئین را در لابلای دل و جان خود برداشتند، و پرده‌ای بودند که قضا و قدر یزدان بر آن نـمایش داده می‌شد، و بالاخره مجریان مشیّت خدای سبحان در واقعیّت زندگی گشتند.
*
پس از آن، روند قرآنی کاروان بزرگ ایمان را عرضه میدارد. کاروانی که جلوداران آن، گروه بزرگوار پیغمبران هستند، از نوح تا ابراهیم، و از ابراهیم تا خاتم النّبیّین - صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین - روند قرآنی این کاروان دراز آهنگ و پـیاپی و پـیوسته را عرضه میدارد، بویژه آن را از ابراهیم و فرزندان پیغمبرش عـرضه میکند، و در ایـن عرضه زنجیرۀ تاریخی را مراعات نمی‌دارد - همانگونه که در جاهای دیگر مراعات میکند - زیرا مقصـود در اینجا جملگی کاروان است، نه زنجیرۀ تاریخی:
(وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ کُلّاً هَدَیْنَا وَنُوحاً هَدَیْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُدَ وَسُلَیْمَانَ وَأَیُّوبَ وَیُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ. وَزَکَرِیَّا وَیَحْیَى وَعِیسَى وَإِلْیَاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ. وَإِسْمَاعِیلَ وَالْیَسَعَ وَیُونُسَ وَلُوطاً وَکُلّاً فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِینَ. وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ. ذلِکَ هُدَى اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَاکانُوا یَعْمَلُونَ. أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هؤُلاَءِ فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَیْسُوا بِهَا بِکَافِرِینَ. أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى لِلْعَالَمِینَ).
ما به ابراهیم، اسحاق و یعقوب (فرزند اسحاق) را عطاء نـمودیم (و افـتخار ایــن دو تــن هــم تـنها در جنبۀ پیغمبرزادگی نبود، بلکه مـانند پـدرشان) آن دو را (به سوی حقیقت و خوبی) رهنمود کردیم. پیشتر نیر نـوح را (دستگیری و به سوی حقّ و نیکی) ارشاد نمودیم. و از نژاد نوح (هم کسانی همچون) داود، سلیمان، ایـوب، یوسف، و هـارون را (قبلا هدایت و ارشــاد کـردیم) و همان گونه (که ابراهیم و همۀ این پیغمبران را پاداش دادیم) محسنان را (نیز بدانچـه مستحق باشند) پـاداش می‌دهیم و زکریّا، یحیی، عیسی، و الیاس را (نیز هدایت دادیم و) همۀ آنان از زمرۀ صالحان (و بندگان شایستۀ ما) بـودند. و اسـماعیل، الیسع، یـونس، و لوط را (نـیز رهنمود کـردیم) و هـرکدام (از ایـنان) را بـر جهانیان (زمان خود) برتری دادیم. و از میان پدران و فرزندان و برادرانشان (گروه زیادی را رهنمود نمودیم) و آنان را برگزیدیم و بـه راه راست ارشـاد کردیم. این (تـوقیق بزرگی که چنین شایستگان و بـرگزیدگانی بـدان نـائل آمـدند) تـوفیق خـدائی است و خداوند هر کس از بندگانش را بخواهد بدان نائل میسازد. اگر (این چنین شــایستگانی - چـه رسـد بـه دیگران -) شـرک می‌ورزیدند، هر آنچه میکردند هدر می‌رفت (و اعمال خیرشان ضائع مـی‌شد و خرمن طاعتشان بـه آتش شرک می‌سوخت). آنان کسانیند که کتاب (آسمانی) و حکمت (ربّانی) و ثبوت (یزدانی) بدیشان دادیم. اگر (این مشرکان مکّه و کافران معاصر تـو) نسـبت بدان (سـه چیز) کـفر ورزنـد (مـهم نـیست. زیـرا) مـا کسـانی را عهده‌دار حفظ و سود بردن از) آن (سه چیز) می‌سازیم که نسبت بـدان کفر نمی‌ورزند (و بـلکه همچون اهـل مدینه به جان در راه آن می‌کوشند). آنان کسـانیند که خداوند ایشان را هدایت داده است (و توفیق رسیدن به راه حقّ و نیکی عطاء نموده است) پس از هدایت ایشان پیروی کن (و به راه ایشان برو. ای پیغمبر! همانگونه که این پیغمبران به پیروان خـود گفته‌اند، تـو نیز بـه پیروان خود) بگو: من در برابر (تبلیغ رسالت آسمانی و ابلاغ فرمان یزدانی) پاداش و مزدی از شما نـمی‌طلبم. این قرآن (که تبلیغ آن وظیفۀ مـن است) چیزی جز یادآوری و اندرز برای جهانیان نیست.
در این آیات از هفده پیغمبر - بجز نوح - نام برده شده است. اشاره‌ای هم به دیگران شده است:
(مِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ).
از میان پدران و فرزندان و برادرانشان (گـروه زیـادی را رهنمود کردیم).
پیروهائی که بر این کاروان است:
(وَکُلّاً فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِینَ).
و هر کدام (از اینان) را بر جهانیان (زمان خود) برتری دادیم.
(وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ).
و آنان را برگزیدیم و به راه راست ارشاد کردیم. همۀ این پیروها بیانگر خوبی و نیکی این گروه بزرگوار و برگزیدن آنان از جانب آفریدگار، و رهنمودشان به راه راست است.
ذکر این‌گروه بدین شیوه، و عرضه داشتن این کاروان بدین شکل، همه و همه مقدّمه‌ای برای بیاناتی است که پس از آن می‌آید:
(ذلِکَ هُدَى اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَاکانُوا یَعْمَلُونَ).
این (توفیق بزرگی که چنین شایستگان و بـرگزیدگانی بدان نائل آمدند) توفیق خدائی است و خداوند هـر کس از بندگانش را بخواهد بـدان نائل مـی‌سازد. اگر (ایـن چنین شایستگانی - چه رسد بـه دیگران -)شرک می‌ورزیدند، هر آنـچه میکردند هدر می‌رفت (و اعمال خیرشان ضـائع مـی‌شد و خرمن طاعتشان به آتش شرک می‌سوخت).
این، سرچشمه‌های هدایت و رهنمـود در کرۀ زمین است. هدایت و رهنمود یزدان برای مردمان، در چیزی مجسّم و نمودار است که پیغمبران آن را با خود به ارمغان آورده‌اند. یقین و اطمینان منحصر بدان است و بس. تنها باید از آن پیروی کرد، آن چیزی که در این منبع یگانه آمده است و یزدان سبحان آن را فقط هدایت و رهنمود خدا می‌شمارد، و همان چیزی است که یـزدان بندگان گزیدۀ خود را بدان رهنمود می‌فرماید ... اگر این بندگان راهیابِ گزیده، از یکتاپرستـی کناره‌گیری کنند، و از منبع یگانه‌ای دوری گزینند که هـدایت و رهنمود یزدان را از آن دریافت می‌دا‌رنـد، و در اعـتقاد یـا در عبادت و یا در دریافت قوانین، کسی یا چیزی را شریک خدا گردانند، پایانۀ کردار و سرنوشت رفتار ایشان این خواهد بود که اعمال و افعال آنـان بیهوده گردد و هدر رود. یعنی ضائع شود و نابود گردد، همان گونه که چهارپائی گیاه زهرآگینی را بخورد و آماسیده گردد و بمیرد... اصل معنی واژگانیِ کلمۀ حُبُوط ایـن است!
(أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هؤُلاَءِ فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَیْسُوا بِهَا بِکَافِرِینَ).
آنان کسانیند که کتاب (آسـمانی) و حکمت (ربـّانی) و نبوّت (یزدانی) بدیشان دادیم. اگر (این مشرکان مکه و کافران معاصر تو) نسبت بدان (سه چیز) کفر ورزنـد (مهم نیست. زیرا) ما کسانی را عهده‌دار (حفظ و سود بردن از) آن (سه چیز) می‌سازیم که نسـبت بـدان کفر نمی‌ورزند (و بلکه همچون اهل مدینه به جان درراه آن می‌کوشند).
این هم دومین سخن است ... یزدان در نخستین سخن، سرچشمۀ هدایت و رهنـود را بیان فرمود، و آن را بر هدایت و رهنمودی محدود نمود که پیغمـبران آن را به ارمغان آورده‌اند. در دومین سخن مقـرّر مـیدارد پیغمبرانی که بدیشان اشـاره کـرده است، کسـانیند که بدانان کتاب و حکمت و سلطه و نبوّت عطاء فرموده است ... واژۀ «حکم» به معنی حکمت و فـرزانگی، و همچون به معنی سلطه و قدرت می‌آید. در این آیـه، محتمل هردو معنی است. چه این پیغمبران کسانیند که یزدان برای بعضی از آنان، کتاب نازل کرده است، مثل تورات برای موسی، زبور برای داود، و انجیل برای عیسی ... و به بعضی حکم عطاء کـرده است، همچون داود و سلیمان ... رویهمرفته به همۀ ایشان حکم اعطاء فرموده است، بدین معنی آئینی که با خود به ارمغان آورده‌اند حکم و فرمان یـزدان است، و دینی که با خویشتن آورده‌اند مشتمل بر سلطه و قدرت یزدان بر مردمان و بر همۀ امور است. یـزدان پیغمبران را جـز برای این نفرستاده است که از ایشان اطاعت‌گردد، و کتاب را نازل نفرموده است مگر برای این که دادگرانه در میان مردمان حکومت کند و فرمان براند، آن‌گونه که در آیههای دیگری مذکور است ... یزدان به همۀ پیغمبران حکمت و همچنین نبوّت ارمغان داشته است ... آنان کسانیند که یزدان جـهان، آئـین خود را بدیشان واگذار کرده است و آنان را پـاسداران آئـین خـویش فـرموده است. آنـان هستند که آن را برای مـردم می‌آورند، و آئین یزدان را پاس می‌دارند، و بدان ایمان می‌آورند و از آن محافظت می‌نمایند ... اگر این مشرکان عرب، نسبت به کتاب و حکـم و نـبوت کـفر ورزند، آئین یزدان بی‌نیاز از ایشـان است. آخر ایـن گروه بزرگوار و مؤمن به این امور، برای این آئین کافی و بسنده‌اند! ... این حقیقتی است که از دیرباز بوده است و درخت گشن آن ریشـه در ژرفای روزگاران دارد. کاروانی است که پیاپی است و پیوسته آمـده است و حلقه‌های زنجیرۀ آن متّصل به هـمدیگر بوده است، و دعــوت یگانه‌ای است که عهده‌داران آن پیغمبران بوده‌اند و پرجم آن را ایشان یکی پس از دیگری بر دوش گرفته‌اند و به اهتزاز درآورده‌اند، و بدان ایـمان داشته‌اند و بدان نیز ایمان می‌آورند کسانی که یـزدان بدیشان هدایت و رهنـمود ارمغان مـی‌فرماید، اگـر در ایشان شایستگی هدایت و رهنمود سراغ داشته باشد ... این بیانی است که دل شخص مؤمن را، و دلهای گروه مسلـمان را - تعدادشان هر اندازه که باشد - لبریز از آرامش میگرداند. این گروه مسلمان تنها نـیست. از درخت گشن نیز بریده نشده است. این گروه شاخه‌ای نو رسته از درختی است که تـنۀ آن در ژرفای زمـین ریشه دوانده است و اسـتوار قد برافراشته است و شاخه‌های آن سر بر آسمان سائیده است. دستاویزهای ایشان و هدایت و رهنـمـودشان متّصل به یزدان است ... هر کسی از مؤمنان، در هر سـرزمینی و در میان هـر نسلی که باشد، بسی نیرومند است و خیلی بزرگ است. او بخشی از همان درخت استوار سر به فلک کشیده‌ای است که ریشه‌های خود را به ژرفاهای فطرت بشری، و به ژرفاهای تاریخ انسانی فرو دوانیده است، و عضوی از آن کاروان بزرگوار متّصل به خدا و هدایت او است، همان کاروانی که از دورترین قرون و دیرترین اعصار در حرکت است.
(أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى لِلْعَالَمِینَ).
آنان کسانیند کـه خداوند ایشان را هـدایت داده است (و توفیق رسیدن به راه حقّ و نـیکی عطاء نموده است). پس از هدایت ایشان پیروی کن (و به راه ایشان برو. ای پیغمبر! همان گونه که این پیغمبران بــه پـیروان خود گفته‌اند، تو نیز به پیروان خود) بگو: من در برابر (تبلیغ رسالت آسمانی و ابلاغ فرمان یزدانی) پاداش و مزدی از شما نمی‌طلبم. این قرآن (که تبلیغ آن وظیقۀ من است) چیزی جز یادآوری و اندرز برای جهانیان نیست.
این سومین سخن است ... ایـن گروه بزرگواری کـه قافله‌سالاران کاروان ایمانند و آن را به پیش می‌رانند، همان کسانیند که یزدان ایشان را هدایت بخشیده است و رهنمودشان فرموده است، و چیزی که از سوی یزدان برایشان نازل گردیده است رهنمودشان کرده است. آن چیزی که سرمشق در آن پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و کسانی هستند که بدان ایمان آورده‌اند. این هدایت تنها هدایتی است که بر آن است و بر آن می‌رود. این هدایت تنها هدایتی است که داوری را به پیشگاه آن میکشد و از آن داوری میطلبد. این هدایت تـنها هـدایـتی است که مردمان را بدان فرا می‌خواند و بدان مژده می‌رساند ... به کسانی که ایشان را فرا می‌خواند و دعوت می‌نماید، می‌فرماید:
(لاَأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى لِلْعَالَمِینَ).
من در بـرابر (تبلیغ رسـالت آسمانی وابلاغ فـرمان یزدانی) پاداش و مزدی از شما نمی‌طلبم...این قرآن (که تبلبغ آن وظیـۀ من است) چیزی جز یادآوری و اندرز برای جهانیان نیست.
برای جهانیان است ... نه به قومی و نه به نژادی و نه به خویشاوندی و نه به بیگانه‌ای اختصاص دارد ... ایـن هدایت یزدان و پند و اندرز همۀ مردمان است. از اینجا است کـه هـیچگونه پـاداش و مزدی نـمی‌طلبد و درخواست نمی‌کند. بلکه پاداش و مزدش تنها بر یزدان است.
آنگاه روند قرآنی به پیش می‌رود و منکران نبوّتها و رسالتهای آسمانی را تهدید میکند و بیم میدهد، و ایشان را ننگین میسازد به این که آنان نمی‌توانند آن چنان که باید یزدان را بشناسند و ارج نهند، و با حکمت و رحمت و عدالت او آشنائی پیدا کنند. همچنین مقرر میدارد که واپسین رسالت بر منوال و روال رسالتهای پیش از خود حرکت میکند، و واپسین کتاب نیز کتابهای پیش از خود را تصدیق می‌نماید ...کتابهائی که با نوای کاروانی هماهنگ باشد که پیشتر از آن سخن رفت، و گام به گام آن حرکت کند:
(وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَاأَنْزَلَ اللّهُ عَلَى بَشَرٍ مِن شَیْءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتَابَ الَّذِی جَاءَ بِهِ مُوسَى نُوراً وَهُدىً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ کَثِیراً وَعُلِّمْتُم مَالَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَلاَ آبَاؤُکُمْ قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ. وَهذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ).
مشرکان، خدا (و رحمت و حکمت او) را چنان کـه باید نشناخته‌اند، وقتی که میگویند: خداوند هیچ چیزی را بر هیچ کسـی فرو نـفرستاده است (و انسانی را بـه پیغمبری برنگزیده است! ای‌‌پیغمبر! به‌مشرکان و یهودیانی که با آنان همرأی و همصدا مـی‌گردند) بگو: چه کسی کـتابی را نازل کـرده‌است که موسی آن را برای مردم آورده است و نوری (رخشـا) و هدایتی (راهـنما) بــوده است؟ (شــما ای یـهودیان) آن را در کاغذهای (پراکنده و صفحات جداگانه) مـی‌نویسید و آن قسمت را (که به مصلحت شما است وبا آرزوهایتان می‌خواند) نشان می‌دهید، و بسیاری از آن را (که شما را وادار بـه تـصدیق قرآن و ایمان بـه نبوت مــحمّد میدارد) پنهان می‌کنید. و به شما (ای یهودیان! توسّط این قرآن، از آئین یزدان و هدایت خدای منّان) چیزهائی آموخته شده است که شما و پـدران شما از آن بـاخبر نبوده‌اید. (در پاسخ پیشین ایشان) بگو: خدا (این قرآن را نازل کرده است) و بگذار در باطل (و یـاوه‌سرائـی) خود (فرو روند و) به بازیچه پردازند. آین (قرآن) کتابی است که ما آن را فرو فرستاده‌ایم (همانگونه که تورات را قبلا فرو فرستاده‌ایم). پر خیر و برکت است (و تا به قیامت ماندگار می‌ماند). تصدیق کنندۀ همۀ کتابهای (آسمانی از قبیل تورات و انجیل) است که پـیش از آن نازل شده‌اند. (آن را فرو فرستاده‌ایم) تا با آن (اهل) مکّه و کسان دور و بر آن (یعنی همۀ مـردمان جهان) را (از خشم خدا) بترسانی. کسانی که به آخرت ایمان دارنـد بدان ایمان می‌آورند (چرا که امید به ثـواب و هراس از عقاب ایشان را بدین امر وا میدارد. و هم بـدان سـبب) آنان بر (ادای به مـوقع و بگونه شـایستۀ) نماز خود، محافظت می‌ورزند.
مشـرکان هنگام نشان دادن و پافشاری بر باطل می‌گفتند: یزدان کسی را از مردمان پیغمبر نکرده است و کتابی را برای انسانها نازل ننموده است. در صورتی که در همسایگی ایشان در عربستان، یهودیان اهل کتاب بودند، و بدیشان نمی‌گفتند که شما اهل کتاب نیستید، و یزدان تورات را برای موسی علیه السلام نـازل نکـرده است. مشرکان چنین سخنی را به مسلمانان مـی‌گفتند تـنها محض دشمنانگی و پافشاری لجوجانه. تا بدین وسیله رسالت محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم را تکذیب کنند و بس. بدین سبب، قرآن مجید با خود همان سخنی کـه می‌گفتند، یعنی:
(مَاأَنْزَلَ اللّهُ عَلَى بَشَرٍ مِن شَیْءٍ).
خداوند هیچ چیزی را بـر هیچ کسـی فـرو نفرستاده است!.
بر آنان می‌تازد. همچنین بدیشان میگوید که شما منکر کتابی نیستید که قبلا برای موسی نازل گشته است:
(وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَاأَنْزَلَ اللّهُ عَلَى بَشَرٍ مِن شَیْءٍ).
مشرکان، خدا (و رحمت و حکمت او) را چنان که بـاید نشناخته‌اند، وقتی که میگویند: خداوند هیچ چیزی را بر هیچ کسی فرو نفرستاده است.
ایـن سخنی را کـه مشرکان مکّه در جـاهلیت خـود می‌گفتند، همۀ کسـانِ همسانِ ایشـان در هـر زمـانی گفته‌اند. از جمله کسانی هم اینک نیز آن را میگویند، کسانی که گمان می‌برند ادیان ساختۀ انسـانها است! و آئینها با ترقّی و پـیشرفت انسـانها ترقّی و پـیشرفت حاصل کرده است! دیگر در این راستا فرقی نمی‌گذارند میان آئینهای ساختۀ خود انسانها، همچون بت‌پرستیهای گذشته و حال که با ترقی و تنزّل طرفداران آنها ترقّی و تنزّل و صـعود و سقوط دارد، و میان آئـینهائی که پیغمـبران از سوی یزدان با خود آورده‌انـد و اصول و ارکان بنیادین آنها ثابت و پایدار است و همۀ پیغمبران چنین اصول و ارکان بنیادینی را به ارمغان آورده‌اند و دستهای آنها را پذیرفته‌اند، وگروهی از آنها سرباز زده‌اند، و مردمان به مرور از آن اصول و ارکان بنیادین کناره‌گیری نموده‌اند و در تحریف آنها کوشیده‌اند و بدانها دست برده‌اند، و دیگر باره مردمان به جـاهیت خود برگشته‌اند و در انتظار پیغمبر دیگری نشسته‌اند که بیاید و همان اصول و ارکان یگانه را با خود بیاورد. این سخن را درگذشته و حال کسانی میگویند که چنان که باید مقام والای خدا را نمی‌شناسند، و با بزرگی و سترگی و کرامت و فضیلت و رحمت و عدالت یزدان جهان آشنائی ندارند ... آنـان مـی‌گویند: خداونـد پیغمبری را از میان انسانها برنگزیده است و به مـیان مـردمان روانـه ننموده است! اگر او مـی‌خواست پیغمبرانی را برای انسانها بفرستد، فرشتگانی را پیغمبر میکرد و به میان آنان ارسال می‌نمود! همانگونه که عربها می‌گفتند ... یا میگویند: آفـریدگار ایـن جهان فراخ و بزرگ ممکن نیست که بدین انسـان «نـاچیز» توجّه نماید، انسان ناچیزی که بر این ذرۀ کرۀ زمین نام زیست میکند. کی چنین موجودی را سزد که پیغمبرانی را برای او برانگخته و روانه کند، و برای پیغمـبران هم کتابهایی را نازل‌گرد‌اند تا بدانها در این ستارۀ کوچک انسـانها را رهنمود نـمایند؟! ایـن چنین سخنی را فیلسوفان در گذشته گفته‌اند و هم اینک نیز میگویند! ... یا این که میگویند: نه خدایی وجود دارد و نه وحی در میان است و نه پیغمبرانی بـوده‌انـد!!! ایـن چیزها ساخته و پرداختۀ خیالبافیهای مردمان است! یا ساختۀ بعضی از مردمان برای نیرنگ وگول زدن دیگران است و حقّه‌بازی و شیّادی خود را به نام دین رواج داده‌اند! این چنین سخنی را مادیگرایان کافر میگویند.
همۀ این سخنان نشان میدهد که خدا را چنان که باید نشناخته‌اند و به والائی او پی نبرده‌اند. چه یزدان بزرگ و دادگر و مهربان و دانا وکاربجا، این موجود انسان نام را تنها رها نمی‌سازد. او انسان را آفریده است و از راز و رمز درون و گفتار و کردار بیرون وی آگاه است، و تاب و توان و کم و کاست او را میداند، و نیازش را به میزان و معیار دادگـرانـه‌ای می‌بیند. مـیز‌ان و معیار دادگرانه‌ای که جهانبینیها و اندیشه‌ها و اقوال و اعمال و اوضاع و احوال خود را بدان برگرداند تا درستی و نادرستی و صلاح و فساد آنها را مشاهده نماید ... خدا همچنـین میداند که خردی را که به انسان بخشیده است، با فشــارهای فراوان هوسها و کششها و آزهـا و خواستهای او روبرو مـی‌گردد. گـذشته از آن، انسـان واگذار به نیروهای زمین شده است، نیروهائی که یزدان آنها را مسخّر انسان فرموده است، امّا انسان را وادار به جهان‌بینی مطلق دربارۀ کیهان ننموده است، و به ساختن پایه‌های ثابت حیات در جهان وا نداشته است ... بدین خاطر است که یزدان مهربان انسان را به خرد تـنها واگذار نـمی‌کند، و همچنین او را به فـطرتی حواله نـمی‌دارد کـه او را بر آن سـرشته است و شناخت پروردگار راسـتین را در خمیرۀ فطرتش به ودیعت گذاشته است، و شوق و شور کشش به سوی آفریدگار، و پر و بال زدن به آستانۀ کـردکار، و در سـختیها و گرفتاریها پناه بردن به دادار را بدو عطاء فرموده است ... این چنین فطرتی، گاهی به سبب فشارهای درونی و بیرونی، و به علّت گمراهسازی و نیرنگبازی اهریمنان جنّ و انس با تمام دستگاه‌ها و ابزارهای خطّ دادن و تاثیر بخشیدنی که در توان دارند، به کژ راهه می‌افتد و تباه میشود ... یزدان مهربان انسـانها را به وحی و پیـغمبران و هدایت و کتابهای الهی واگذار می‌نماید، تا فطرتهایشان را به راستای راه و صفا و پاکی خود، و خردهاـشان را به صحّت و سلامت خود برگردانـد، و تـاریکیهای گمراهسازیها و نـیرنگبازیها را از پـهنۀ درونشان و از گسترۀ بیرونشان بزداید ... ایـن چیزی است که سزاوار بزرگواری یـزدان، و شـایان لطـف و عنایت یزدان منّان، و درخور رحمت و عدالت خداوند سبحان، و همآوا با حکمت و دانش کردگار مهربان است ... شایستۀ مقام والای آفریدگار جهان نیست که انسانها را بیافریند، سپـس ایشان را بیهوده رها سازد... آنگاه در روز رستاخیز بدون این که پـیغمبری را به میانشان فرستاده باشد آنان را دادگاهی کند و مـورد پـرس و جو قرار دهد: [1]
(وَمَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً).
ما (هیچ شـخص و قومی را) مجازات نــخواهیم کرد، مگر این که پیغمبری (برای آنان مبعوث و) روانه سازیم. (اسراء/١٥)
شناخت یزدان و ارج نهادن به مقام والای یزدان بگونۀ شایان، مقتضی اعتقاد و باور داشتن به این است که ایزد منّان پیغمبرانی را به سوی بندگانش روانه فرموده است تا فطرتهایشان را از زیر تـوده‌ها بیرون بکشند و از آلودگیها پاکیزه نمایند، و خردهایشان را یاری و کمک کنند تا از فشارها رها گردند و بزدایند، و در راه نگرش سره و پاکیزه، و اندیشۀ ژرف روان شوند و تلاش نمایند. همچنین خداوند جهان به پیغمبران برنامۀ دعوت به سوی یزدان را وحی فرموده است، و برای برخی از ایشان کتابهائی را فرستاده است که پس از مرگ آنان در میان اقوامشان تا مدّت زمانی برجای بماند - از قبیل کتابهای موسی و داود و عیسی - یا برای هـیشه برجای بماند همچون این قرآن.
از آنجا که در عربستان رسالت موسی در میان عربها مشهور و شناخته بود، و اهل‌کتاب در آنجا معروف و آشنا بودند، یزدان به پیغمبر خود دستور می‌فرماید این حقیقت را به مشرکانی که منکر اصل رسالت و وحی بودند بگوید:
قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتَابَ الَّذِی جَاءَ بِهِ مُوسَى نُوراً وَهُدىً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ کَثِیراً وَعُلِّمْتُم (مَالَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَلاَ آبَاؤُکُم).ْ
بگو: چه کسی کتابی را نازل کرده است که موسی آن را برای مـردم آورده است و نوری (رخشا) و هـدایـتی (راهـنما) بـوده است؟ (شــما ای یـهودیان) آن را در کاغذهای (پراکنده و صفحات چداکانه) مـی‌نویسید و آن قسـمت را (کـه بـه مـصلحت شما است و وادار بـه تصدیق قرآن و ایمـان به نبوت محمّد مـیدارد) پـنهان می‌کنید. و به شما (ای یهودیان! تـوسّط این قـران، از آئین یزدان و هدایت خدای منّان) چیزهائی آمـوختـه شده است که شما و پدران شما از آن باخبر نبوده‌اید.
در دیباچۀ سوره گفتیم که این آیه مدنی است. مخاطبان آن نیز یهودیان هستند. در آنجا بیان هم کردیم که ابن جریر طبری قرائت دیگری را برگزیده است:
(یََجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ یُبْدُونَهَا وَ یُُخْفُونَ کَثِیراً).
آن را در کـاغذهای (پـراکـنده و صفحات جداگانه) می‌نویسند و قسمتهای فـراوانـی را (کـه بـه مصلحت ایشان است و وادار به تصدیق قرآن و ایمان به نبوّت میدارد) پنهان می‌کنند.
مخاطبان آیه مشرکانند، امّا از کار یهودیانی خبر داده میشود که دربارۀ تورات انـجام مـی‌دادند. آن را در صفحاتی می‌نوشتند و به بازیچه میگرفتند. بدین گونه که چیزهائی را به مردم نشان می‌دادند کـه با تـوطئۀ گمراهسازی و نیرنگبازی آنان بخواند، و به بازی و شوخی گرفتن احکام و واجبات تورات توسّط ایشان را توجیه نماید و نادیده انگارد! از مـردمان چیزهائی از تورات را پنهان می‌داشـتند که با چنین طـرحـها و توطئه‌های صفحه صفحه و بخش بخش کـردن تورات نمی‌خواند! عربها از بسی چیزهای تـورات آگاهی داشتند، و یزدان در این قرآن نیز چیزهائی از رفتار و کردار یهودیان را بدیشان آموخته است ... پس این خبر دربارۀ یهودیان در روند سـوره معترضه بشمار می‌آید و خطاب بدیشان نیست. بنابر این، آیه مکّی است و مدنی نمیباشد ... ما نـیز چیزی را برمی‌گزینیم کـه ابن‌جریر برگزیده است.
ای محمّد بدیشان بگو: چه کسی کتابی را نـازل کـرده است که به عنوان نور رخشا و هدایت راهـنما بـرای مردمان فرو فرستاده است؟ کتابی کـه یهودیان آن را صفحه صفحه و بخش بخش می‌کنند. برخی از چیزهای آن را پنهان می‌کنند، و برخی از چیزهای آن را نمایان می‌سازند، تا بدین شیوه آرزوها و نـیازهای خـود را برآورده سازند، آرزوها و نیازهائی که در فـراسـوی نیرنگبازیهای زشت و بازیچه قرار دادنهای پلشت خود پنهان می‌داشتند. همچنین بدیشان میگوید که یـزدان جهان بدیشان آموخته است چیزهائی را که برای ایشان از حقائق و اخبار روایت کـرده است و آنان از آنـها بی‌خبر و نا آگاه بوده‌اند. لذا شـایسته است خـدای را سپاسگزاری کنند و الطاف و عنایات او را پیش چشـم دارند، و به بهانۀ این که یزدان این چیزها را در قرآن به پیغمبرش آموخته است و آنها را بدو وحی فـرموده است، اصل تورات را انکار نکنند.
یزدان بدیشان اجازه نداده است که بدین منوال پـاسخ دهند. بلکه به پیغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم دسـتور مـی‌دهد که قاطعانه در این باره با ایشان برخورد فرماید، و ایـن سؤال و پاسخ بدان را جولانگاه جدالی نسازد که چیزی جز لجاجت آن را برنـمی‌انگیزد:
(قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ).
بگو: خدا (این قرآن را نازل کرده است) و بگذار در باطل (و یاوه‌سرائی) خود (فرو روند و) به بازیچه پردازند.
بگو: یزدان قرآن را نازل فرموده است ... دیگر به جدال و لجاجت و ستیزه‌گری ایشان اهمّیت مده، و ایشان را رهاکن تا به یاوه‌سرائی و بیهوده گوئی خویش فرو روند و ناآگاهانه و ابلهانه به شوخی و بازی خویشتن بپردازند ... در این فرموده هم تهدید و هم توهین بدیشان نهفته است، و هم بدان اندازه از حقّ و حقیقت و جدّی بودن مسأله سخن رفته است، زمانی که سخن به یاوه‌سرائی و بیهوده‌گوئی کشید و کار مردمان بدانجا انجامید که همچون کلامی را بر زبان برانند، زیبا و برازنده این است که احترام سخن نگاه داشته شود، و جدال قطع گردد، و سخن به پایان آید.
روند قرآنی به پیش می‌رود و چیز تـازه‌ای را روایت می‌فرماید، چیزی را که منکران باور ندارند که خدا آن را نازل کرده باشد. می‌فرماید این کتاب حلقه‌ای از حلقه‌های زنجیزةۀ نبوّت است و پیش از آن هم حلقه‌هائی از این زنجیره دیده شده است که کتابهانی به نـامهای گـوناگون آسمانی بوده است، و چیز نـوظهور و بی‌سابقه‌ای نیست در میان کتابهائی که یـزدان آنـها را برای پیغـمبران بزرگوار خود ارسال فرموده است:
(وَهذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ).
ایـن (قـرآن) کتابی است که آن را فـرو فـرستاده‌ایـم (همانگونه که تورات را قبلا فرو فرستاده‌ایم). پرخیر و برکت است (و تا به قیامت ماندگار مـی‌ماند). تصدیق کنندۀ همۀ کتابهای (آسمانی از قبیل تـورات و انجیل) است کــه پـیش از آن نـازل شـده‌انـد. (آن را فـرو فرستاده‌ایم) تا بـا آن (اهـل مکّـه و کسان دور و بـر آن (یعنی همۀ مردمان جهان) را (از خشم خدا) بترسانی. کسانی که به آخرت ایمان دارند بدان ایمان مـی‌آورند (چرا که امید په ثواب و هراس از عقاب ایشـان را بـدین امر وا میدارد. و هم بدان سبب) آنان بر (ادای به موقع و بگونۀ شایستۀ) نماز خود، محافظت می‌ورزند.
این سنّت و قانونی از سنتها و قانونهای یزدان است که پیغمبران را روانه دارد و برای ایشان کتاب نازل کند. این کتاب تازه‌ای که نازل شدن آن را انکار می‌نمایند، کتاب مبارکی است ... یـزدان سبحان راست فرموده است. به یزدان سوگند کتاب مبارکی است. این کتاب مبارک است با تمام معانیی که واژۀ مبارک دارد. در اصل خـود مبارک است. بدان هنگام که خدا قرآن را از سوی خود نازل مـی‌فرمود مبارک بوده است. برای محلّی که قرآن را بدان فـرو فـرستاده است و آنـجا را شایستۀ دریافت آن دیده است مبارک است. این چنین جائی دل بزرگ و ارجمند و پاکیزۀ محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده است ... قرآن از لحاظ حجم و محتوایش مبارک است. چه قرآن نسبت به‌کتابهای بزرگی که انسـانها می‌نگارند، صفحات اندکی بیش نیست، اما با این وجود در هر بخشی از خود معانی و مفاهیم و الهامها و پیامها و راهنمائیهائی می‌‌گنجاند که ده‌ها از این نوع کتابهای بزرگ، چنین چیزهائی را در بر نمی‌گیرند، کتابهای بزرگی که چندین برابر قرآن ستبرا و گنجا دارند! کسی که هنر سخن را آزموده باشد، و آن را از خود یـا از دیگران دیده و سنجیده باشد، و مسأله بـیانگری با واژگان از مفاهیم و معانی را از خود یا از دیگران به محک آزمون زده باشد، بهتر و بیشتر از کسانی که با هنر سخن سـر و کار ندارند و به مسائل بـیانگری نمی‌پردازند متوجّه می‌گردد و می‌فهمد که روش قرآنی در این زمینه نیز مبارک است، و محال است انسان با این واژگان اندک و در این گسترۀ تنگ - حتی با چندین برابر آن واژگان و چندین برابر آن گکستره - بتواند مفاهیم و معانی و الهـامها و اشاره‌هائی را به رشتۀ سخن کشد که تـعبـیر قـرآنـی به رشـتۀ سخن میکشد. تنها یک آیه بیانگر معانی و حقـائقی است که می‌توان با آن بر فنون گوناگونی از شیوه‌های تعبیر و توجیه استشهاد گرفت و به ذکر مثال پرداخت، آن هم بگونهای که در میان سخن انسانها منحصر به فـرد و بینظیر باشد ... قرآن در تاثیر گـذاشتن نـیز مبارک است، بدانگاه که فطرت و سـراسـر هستی انسـان را مستقیمــاً با شیوۀ عجیب و شگفتـی و روال زیبا و گیرائی مخاطب قرار میدهد، و از هر راهی و جائی و گوشه‌ای و کناری با آن رویـاروی می‌گردد، و در آن تأثـیری میگذارد که سخن هیچ سخنگوئی چنین تأثیری در آن ندارد. این هم بدان خاطر است که سلطه و قدرتی از جانب یزدان به قرآن داده شـده است که گـفتۀ هیچ گوینده‌ای از این چنین سلطه و قـدرتی برخوردار ببسب.
نمی‌توانیم بیش از این دربارۀ تصویر برکت این کتاب به سخن پردازیم. اگر هم بیش از این به سخن پردازیم و در این راه گامهای فراوانی هم برداریم، باز هم به پایه و مایه‌ای نمی‌رسیم که یزدان بر ایـن کتاب گواهی میدهد: «مبارک» است. این گواهی به تنهائی بس است و پایان بخش سخن است.
(مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).
تصدیق کنندۀ همۀ کتابهای (آسمانی از قبیل تورات و انجیل) است که پیش از آن نازل شده‌اند.
قرآن کتابهائی را تـصدیق میکند که پـیش از آن از جانب یزدان نـازل گردیده است. امّا در آن شکل و صورتی که تـحریف نشـده است، نـه بدان شکل و صورتی که جامعه‌ها آنها را تغییر و تحریف کرده‌اند و باز هم میگویند: اینها از جانب خدا آمده است. قرآن کتابهای راستین آسمانی را تصدیق میکند، چرا که حقّ و حقیقتی را با خود آورده‌اند که قرآن در اصول عقیده با خود آورده است. امّا از لحاظ قوانین و برنامه‌ها، خداوند برای هر ملّتی قانون و برنامۀ ویژه‌ای قرار داده است در محدودۀ عقیدۀ بزرگ دربارۀ خداوند سترگ. کسانی که دربارۀ اسلام می‌نویسند و میگویند: اسلام نخستین آئینی است که عقیدۀ کامل را دربارۀ یگانگی یزدان به ارمغان آورده است. یـا میگویند: اسلام نخستین آئینی است که عقیدۀ کاملی را دربارۀ یگانگی یزدان به ارمغان آورده است. یـا میگویند: اسـلام نخستین آئینی است که عقیدۀ کاملی را دربارۀ رسالت و رسول، یعنی پیغمبری و پیغمبر به انسانها تقدیم داشته است. یا میگویند: اسلام نخستین آئینی است که عقیدۀ کاملی را دربارۀ آخرت و حساب و پاداش و کیفر با خود آورده است ... چنین کسـانی مـرادشان از ایـن سخنان، تعریف و تمجید اسلام است! ... اینان قرآن را نمی‌خوانند! اگر قرآن را خوانده باشند، قطعا شنیده‌اند که یزدان بزرگوار بیان می‌فرماید که جملگی پیغمبران - صَلَوَاتُ اللهِ عَلَـْیهِـم وَ سَـلَامِهِ - یکتاپرستی مطلق و خالصی را با خود آورده‌اند که هـیچگونه شبهه و سایه‌ای از شرک به شکلی از اشکال گوناگونی که دارد در آن نبوده است ... همگی پیغمبران از حقیقت رسول، و انسان بودن رسول، خبر داده‌اند و گفته‌انـد: رسول نمیتواند برای ایشان و برای خود مالک سود و زیان باشد، و اصلًا غیب نمی‌داند، و بـهیچو‌جه نمیتواند رزق و روزی را گسترش و یا کاهش بدهد، یا روزی عطاء کند و یا روزی را باز پس بگیرد ... آنان هـمگان قوم خود را از آخرت و حساب و کتاب و جزا و سزای آن ترسانده‌اند و هر یک از پیغببران همۀ حقائق بنیادین عقیدۀ اسـلامی را با خود آورده‌انـد و به دیگران نموده‌اند ... واپسین کتاب هم همۀ چیزهائی را تصدیق میکند که در کتابهای پیشین آسمانی موجود بوده است ... اینگونه سخان آثار فرهنگی اروپائی در آنها هویدا است، فرهنگی که گمان می‌برد: اصول عقیده - از جمله عقائد آسمانی - دگرگون شده است و ترقّی و پیشرفت نموده است، همراه با دگرگونی و ترقّی و پیشرفتی که اقوام جهان داشته‌اند! ... ممکن نـیست که با انـهدام اصول اسلام که قرآن آنها را مقرّر می‌فرماید، از اسلام دفاع کرد. پس نویسندگان و خوانندگان باید از ایـن لغزشگاه خطرناک بپرهیزند.
و امّا فلسفۀ نازل کردن این کتاب چیست؟ فلسفۀ نزول قرآن این است که پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم اهل مکّه -یعنی امّ القری - و پیرامون آن را با قرآن بترساند و برحذر گرداند:
(وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا).
تا بـا آن (اهل) مکّـه و کسـان دور و بـر آن (یـعنی همۀ مردمـان جهان) را (از خشم خدا) بترسانی.
مکّه امّ القری - یعنی مادر شهرها و اصل آبادانیها - نامیده شده است، بدان علّت که مشتمل بر کعبه است. کعبه هم نخستین خانه‌ای است که برای مردمان ساخته شده است تا در آن یزدان را یگانه و بی انباز پـرستش کنند، و محلّ ّ‌گردهمائی ایشان، و پناهگاه و مأوای امن و امان انسانها و حتّی همگی جانداران باشد. از آنجا دعوت همگانی ساکنان زمین سرچشمه گرفته است، و پیش از آن دعوت همگانی نبوده است. مؤمنان نیز با ندای این دعوت به حجّ و زیارت آن می‌روند تا به خانه‌ای سر بزنند که این دعوت از آنجا سرچشمه گرفته است و برجوشیده است.
مقصود این نیست - همانگونه که دشمنان خاورشناس اسلام از آن بهره‌برداری و سوء استفاده می‌کنند - دعوت اسلام محدود به ساکنان مکّه و کسانی باشد که در دور و بـر مکّه زندگی مـی‌کنند! چنین دشـمنان خاورشناس اسلام، این آیـه را از کلّ قرآن گسیخته می‌دارند تا گمان برند که محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم در اوّل کار، دعوت خود را جز متوجّه اهل مکّه و برخی از شهرهای پیرامون آن نکرده است. در نخستین مراحل دعوت تنها بدین محدودۀ تنگ مکّه و پیرامون آن بسنده می‌کرده است و خیال مناطق فراخ‌تر از آن را نداشته است! امّا سپس به همۀ نواحی عربستان چشم طمع دوخت! بعد از آن خواست از مرزهای آن مناطق نیز بگذرد و دعوت خود را جهانگیر کند! این امر هـم بر اثر تصادفها و پیشآمدهائی بود که به وقوع پـیوست و قبلًا از آنـها آگاهی نداشت! این تصادفها و پیشآمدها پس از هجرت به مدینه و پـیدایش دولت و حکومت او در آنـجا جلوهگر آمدا!! قطعاً آنان دروغ میگویند ... چرا که در آیههای مکّی، و در سرآغاز کار دعوت، یزدان سبحان به پیغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است:
(وَ مَا اَرْسَلْنَاکَ اِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِیْنَ). (انبیاء/ ١٠٧)
(ای پیغمبر) مـا تـو را جـز بـه عنوان رحمت جـهانیان نفرستاده‌ایم.
(وَ مَا اَرْسَلْنَاکَ اِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیْرًا وَ نَذِیْرًا). (سبأ/٢٨)
ما تو را بـرای جملگی مـردمان فرستاده‌ایـم تـا مـژده رسان (مؤمنان به سعادت ابدی) و بیم‌دهندۀ (کافران به شقاوت سرمدی) باشی.[2]
هنگامی که این آیهها شرف نزول پیدا کرده‌اند، شاید اسلام هنوز در درّه‌های مکّه در محاصرۀ غم و اندوه و شکنجه و آزار بوده است!
(وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ).
کسانی که به آخرت ایمان دارند بدان ایـمان مـی‌آورند (چرا که امید به ثواب و هراس از عقاب ایشـان را بدین امر وا میدارد. و هم بدان سبب) آنان بر (ادای به موقع و بگونۀ شایستۀ) نماز خود، محافظت می‌ورزند.
کسانی که ایمان دارند به این که آخرتی و حسابی و جزائی در میان است، ایمان دارند به این که قطعاً یزدان پیغمبری را برای مردمان می‌فرستد و بدو وحی میکند، و در تصدیق این امر رنـج و مشقّتی در درون خود نمییابند. نه تـنها رنج و مشـقّتی در درون خـود نمییابند، بلکه نـداء دهـنده‌ای را در ژرفـای وجود خویش می‌یابند که ایشان را به تصدیق ایـن امر فرا می‌خواند. همـچنین آنان به خاطر ایـمان به آخرت و بدین کتاب، بر ادای نماز خود محافظت می‌ورزند، تـا پیوسته با یزدان پیوند استوار و ناگسستنی داشته باشند، و به اطاعت از او که در نماز مجسّم است اقدام کنند... این، سرشت نفـسی است که آخرت را باور و به آن یقین کامل داشته باشد، و این کتاب و فرود آمدن آن را تصدیق کند، و آزمند بر پیوند با خدا و اطـاعت از او باشد... دیدن نمونه‌هائی از نفسهای آدمیان، مصدّق خود این سخن راستین خواهد بود.
*
این چرخش و گردش پیاپی و دارای پرده‌های متّصل به همدیگر نیز در صحنۀ زندۀ برجستۀ پویا و غم‌انگیز و هراس انگیز به پـایان مـی‌رسد، صحنۀ ستمکاران... یعنی: مشرکانی که بر خدا دروغ می‌بندند، و یـا ادّعا می‌کنند که بدیشان وحی شده است، ادّعای بی‌بنیادی است و بوئی از حقیقت ندارد. گاهی نیز گمان می‌برند که می‌توانند همچون این قرآن را بنویسند و ارائه دهند!... صحنۀ این چنین ستمکاران - ستمکارانی که ستمی با ستم ایشان قابل مقایسه نیست - بدان هنگام که در سختیها و دشواریـهای مرگ دست و پـا می‌زنند، و فرشتگان دستهای خود را برای عذابشان به سویشان دراز کرده‌اند، و از ایشان جانهایشان را می‌خواهند. شکنجه و آزار گریبانگیرشان گشته است و آنان همه چیز خود را پشت سرشان برجای گذاشـته‌اند و از انبازهائی که تصوّر میکردند و گمان میبردند اثـری پیدا نیست و گور خود راگم کرده‌اند!
(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ کَذِباً أَوْ قَالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَاأَنْزَلَ اللّهُ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهونِ بِمَا کُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَکُنتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ. وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَکْتُم مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَمَا نَرَى مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ لَقَد تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنکُم مَاکُنتُمْ تَزْعُمُونَ).
چه کسی ستمکارتر است از کسی که دروغی بـر خـدا ببندد (و بگوید که کتابی بر کسی نازل نشـده است! یـا این که بگوید: خدا را فـرزند و انـباز است!) یـا ایـن کـه بگوید: به من وحی شده است، و بدو اصلًا وحی نشده باشد (از قبیل: مُسَیْلَمِۀ کذّاب و اسود عنسی و طُلَیْحۀ اسدی ...) و یا کسی بگوید: من هم همانند آنچه خدا (بر محمّد) نازل کرده است خواهـم آورد! (چرا کـه قرآن افسانه‌های گذشتگان است و شعری بیش نیست، اگر بخواهم مثل آن را میگویم و می‌سرایـم!) ... اگر (حـال همۀ ستمگران، از جمـله ایـن) سـتمکاران را بـبینی (و بدانی که چه وضع نابهنجار و دور از گفتاری دارند) در آن هنگام که در شدائد مرگ فرو رفته‌انـد و فرشتگان دستهای خود را (به سوی آنـان) دراز کـرده‌انـد (و بـر بناگوش ایشان تپانچه و بر پشتشان تازیانه می‌زنند و بدیشان میگویند: اگر مـی‌توانـید از ایـن عذاب الهـی) خویشتن را برهانید. این زمان به سبب دروغـهائی کـه بـر خدا مـی‌بستید و از (پذیرش) آیـات او سـرپیچی مــی‌کردید، عـذاب خـوار کـننده‌ای مـی‌بینید. (روز رستاخیز پروردگار به مردم مـی‌فرماید: اکنون) شـما تک و تنها (و بـدور از خویشان و یـاران و مـال دنـیا، حیات دوباره یافته‌اید و برای حساب و کتاب، یک یک و لخت و عور) به سوی ما برگشته‌اید، همان گونه که روز نـخست شـما را آفریدیم (و برهنه و عریان و بـدون هیچگونه توشه و توان، به صحنۀ جهان گسیل داشتیم) و هر چه به شما داده بودیم، از خود بجای گذاشته‌اید (و دست خالی بدینجا آمده‌اید) و میانجیگرانی را با شما نمی‌بینیم که گمان مـی‌بردید (در نـزد خدا بـه یـاریتان می‌شتابند و) آنان در خـود (پـرستش و عبادت) شـما شـریک (و سـهیم بـا خدا) هسـتند! دیگر پـیوند شـما گسیخته است (و روابط خویشی و دوستی و پـدری و فرزندی و فرمانبری و فرماندهی، پـاک بـریده است و تـمام پـندارهـا و تکیهگاهها) و چـیزهائی کـه گـمان می‌بردید (که کاری از آنها ساخته است) از (دید) شما کم و ناپدید گشته است.
از قتاده و ابن‌عبّاس رضی‌الله عنهم روایت است که این آیات در بارۀ مسیلمةۀ کذّاب، و سجاح دختر حارث همسر مسیلمۀ کذّاب، و اسود عنسی، نازل شده است. آنـان کسانی بودند که در حیات پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم پیشگو‌ئی میکردند و ادّعا مینمودند که خدا بدیشان وحی کرده است. امّا کسی که می‌گفت: هـمچون این چیزی که خدا نازل کرده است نازل خواهم‌کرد! یا می‌گفت: به من وحی شد٥ است! در روایتی از ابن عبّاس نقل است که او عبدالله پسر سعد پسر ابوسرح است که اسلام را پـذیرفت و کاتب وحی پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم شد. زمـانی که در سورۀ «مؤمنون» این چنین آیاتی نازل‌گردید:
(وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٌ مِنْ طِیْنٌ...).
ما انسان را از عصاره‌ای از گل آفریده‌ایم ....
(آیه های12-14)
پیفمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم او را فرا خواند و آیهها را بر او املاء کرد. هنگامی که رسید به:
(ثُمَّ اَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ).
از آن پس او را آفرینش تازه‌ای بخشیده و (بـا دمـیدن جان به کالبدش) پدیدۀ دیگری خواهیم کرد.
عبدالله از شرح و تفصیل آفرینش انسان شگـفت زده شد و گفت:
(تَبَارَکَ اللهُ اَحْسَنُ الْخَالِقِیْنَ).
والا مــقام و مـــبارک یــزدان است کـه بـهترین اندازه گیرندگان و سازندگان است.
پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
(هَکَذَا اِنْزِلَتْ اِلَیَّ).
به همین شکل آیه بر من نازل شده است.
بدین هنگام عبدالله دچار شکّ و گمان گردید و گفت: اگر محمّد راستگو باشد، پس همانگونه که بدو وحی شده است، به من نیز وحی گردیده است! و اگر محمّد دروغگو باشد باز هم همان چیزی را گفته‌ام که او گفته است! در نتیجه از اسلام برگشت و مرتدّ کردید و به مشرکان پیوست. این است مصداق فرمودۀ یزدان:
(وَمَن قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَاأَنْزَلَ اللّهُ).
کسی بگوید: من هم همانند آنـچه خدا (بر محمّد) نـازل کرده است خواهـم آورد. (کلبی آن را از ابن عباس روایت کرده است).
صحنه‌ای که روند قـرآنی آن را دربارۀ سزای ایـن ستمکاران، یعنی مشرکان، به تصویر مـی‌کشد، صحنۀ هراس‌انگیز و ترسناک و غم‌انگیز و وحشتناکی است. ستمکاران در غمرات و سکرات مرگ قرار گرفته‌اند ... واژۀ غمرات، سایۀ غم‌انگیز خود را دارد... در ایـن صحنۀ دلهره‌انگیز، فرشتگان دسـتهایشان را به سـوی ستمگران می‌گشایند تا ایشان را عقاب و عذاب نمایند! از آنان ارواح میطلبند و می‌خواهند جانهایشان را بگیرند! فرشتگان گذشته از شکـنجه و جـان‌گرفتن ایشان، پیاپی سرزنششان می‌کنند:
(وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهونِ بِمَا کُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَکُنتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ).
اگر (حـال همۀ ستمگران، از جمـله ایـن) سـتمکاران را بـبینی (و بدانی که چه وضع نابهنجار و دور از گفتاری دارند) در آن هنگام که در شدائد مرگ فرو رفته‌انـد و فرشتگان دستهای خود را (به سوی آنـان) دراز کـرده‌انـد (و بـر بناگوش ایشان تپانچه و بر پشتشان تازیانه می‌زنند و بدیشان میگویند: اگر مـی‌توانـید از ایـن عذاب الهـی) خویشتن را برهانید. این زمان به سبب دروغـهائی کـه بـر خدا مـی‌بستید و از (پذیرش) آیـات او سـرپیچی مــی‌کردید، عـذاب خـوار کـننده‌ای مـی‌بینید.
سزای تکبّر و سرپیچی از پذیرش حقائق و خود را برتر گرفتن از پیروی کردن از آیات الهی، عذاب خـوارکننده است. جزایِ از زبان خدا دروغ گفتن، توبیخ و تنبیه رسوا کننده است... همۀ این سزاها و جزاها سـایه‌های غم‌انگیزی را بر صحنه می‌افکنند، سایه‌های غم‌انگیزی که از هول و هراس و درد و رنج و ضیقت وتنگی، گلو را می‌فشارند و انسان را خفه می‌سازند!
گذشته از این همه توبیخ و تنبیه آفریدگار بزرگواری که وجود او را تکذیب‌کرده‌اند، هم اینک این ایشانند کـه در پیشگاه یزدان سبحان آماده ایستاده‌اند. خدا در این موقعیّت تنگ و دلهره‌انگیز خطاب بدیشان می‌فرماید:
(وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ).
شما تک و تنها (و بدور از خویشان و یاران و مال دنیا) به سوی ما برگشته‌اید، همانگونه که روز نخست شما را آفریده‌ایم (و برهنه و عریان و بدون هرگونه توشه و توان، به صحنۀ جهان گسیل داشته‌ایم).
چیزی با خود ندارید مگر پیکرهای لخت خود! همچنین تک و تنها هستید! یک یک نه دسته دسته به پیشگاه خدا می‌روید. همانگونه که نخستین بار شـما را یک یک آفریدیم، و یکی یکی از شکم مادرانتان، لخت و عریان و بینوا و ناتوان، پا به جهان نهادید! همه چیز از شما بریده است، و همه‌کس از کنار شما پراکنده است و دوری گزیده است. دیگر نمی‌توانـید چیزی را داشـته باشید از چیزهائی که یزدان آنها را به شما داده بود و به تملّک شما درآورده بود:
(وَتَرَکْتُم مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ).
هر چه به شما داده بودیم، از خود بجای گذاشته‌اید (و دست خالی بدینجا آمده‌اید).
همه چیز را برجای گذاشته‌اید، و به تـرک همه چیز گفته‌اید، اعم از: مال، زیور، فرزندان، کالا، جاه و مقام، سلطه و قدرت، و... همه چیز را در آن سرای برجای نهاده‌اید، و در این سرای چیزی از آنـها را با خود ندارید. بر کم و بیش آن چیزها تـوانـائی و دسترسی ندارید!
(وَمَا نَرَى مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ).
میانجیگرانی را با شما نمی‌بینیم که گمان می‌بردید (در نزد خدا به یاریتان می‌شتابند و) آنان در خودِ (پرستش و عبادت) شما شریک (و سهیم با خدا) هستند!.
کجا رفتند کسانی که گمان می‌بردید آنها در سختیها و گرفتاریها به میانجیگری و یاری شما بشتابند، و آنان را در زنـدگانی و اموال خود شـریک می‌دیدید، و می‌گفتید: آنان در پیشگاه یزدان میانـجیگرانی برای شما خواهند شد؟ مثلًا کجایند آنان که می‌گفتید:
(مَا نَعْبُدُهُمْ اِلَّا لِیُقَرِّبُوْنَا اِلَی اللهِ زُلْفَی!).
ما آنان را پرستش نمی‌کنیم مگر بدان خاطر که ما را به خداوند نزدیک گردانند!. (زمر/٣)
فرق نمی‌کند این چیزهائی را که می‌پرستند انسـانهائی باشند به نـام کاهنان و غیبگویان یـا قدرتمندان و فرمانروایان، و یا این که مجسمه‌هائی از سنگ، یا بتها، جنّیان و پـریان، فرشتگان، سیّارگان و سـتارگان، و چیزهائی جز اینها باشد. خلاصه هر چـیزی که رمـز خدایان دروغین و اشاره به معبودهای نادرست باشد، یا در زندگی و اموال و اولاد خویش آنـها را شـریک بدانند، از زمرۀ پرستش شدگان و بتان قلمداد میشود، همانگونه که در سوره خواهد آمد.
این انبازها و خدایگانها کجایند؟ انبازها و میانجیگران کجا رفتند؟
(لَقَد تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ).
دیگر پیوند شما گسیخته است (و میانتان جدائی افتاده است).
همه چیز گسیـخته است. هر پیوندی که در میانتان بوده است بریده است و به پایان آمده است. هر طنابی و هر ریسمانی قطع گردیده است!
(وَضَلَّ عَنکُم مَاکُنتُمْ تَزْعُمُونَ).
چیزهائی که گمان می‌بردید (که کاری از آنـها سـاخته است) از (دید) شما کم و ناپدید گشته است.
ادّعای گوناگونی که داشتید از چشم شما ناپدید گردیده است. از جمله انبازهائی که گمان می‌بردید، اثـری از آنها پیدا نیست. اصلًا نـمی‌توانـند در پـیشگاه خدا شفاعت و میانجیگری‌کنند، یا تأثیری در اسباب و علل داشته باشند!
صـحنه‌ای است کـه دل انسـان را سخت به تکان می‌اندازد. صحنه‌ای است که نمایان می‌گردد و می‌جنبد، و به نفس انسان سایه‌های هراس‌انگیز و غم‌انگیز خود را می‌افکند، و به دل انسان الهامهای سخت تازنده و کوبنده و ترسناک و وحشتناک خویش را می‌اندازد ... این قرآن ... بلی این قرآن است
1- برای اطّلاع بیشتر به تفسیر فرمودۀ خداوند بزرگوار: « رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ». آیۀ ١٦٥ سورۀ نساء در جزء ششـم فی ظلال القرآن، و کـتاب «الاسـلام و مشکلات الحضارة» فصل «تخبط و اضطراب» مراجعه شود.
2- همچنین مراجعه شود به انعام/١٩ و 90، یوسف/١٠٤، فرقان/1، سبأ / ٢٨، ص/٨٧، قلم/52 ... (مترجم)
سوره‌ی انعام آیه‌ی 110-95
(إِنَّ اللّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذلِکُمُ اللّهُ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ (95) فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَاناً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ (96) وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (97) وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ (98) وَهُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَجَنَّاتٍ مِن أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَانَ مُشْتَبِهاً وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (99) وَجَعَلُوا لِلّهِ شُرَکَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یَصِفُونَ (100) بَدِیعُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَکُن لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (101) ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ (102) لَاتُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ (103) قَدْ جَاءَکُم بَصَائِرُ مِن رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهِا وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ (104) وَکَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ وَلِیَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (105) اتَّبِعْ مَاأُوْحِیَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ (106) وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکُوا وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً وَمَا أَنْتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ (107) وَلاَتَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّوا اللّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ کَذلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (108) وَأَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءَتْهُمْ آیَةٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِهَا قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِندَ اللّهِ وَ مَا یُشْعِرُکُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لاَیُؤْمِنُونَ (109) وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ (110).
ما خود را نیازمند این می‌بینیم که در اینجا چیزهائی را مجدداً بازگو کنیم که در شناسائی ایـن سـوره از آنـها سخن رانده‌ایم ... پیش از هر چیز نیازمند جلو چشـم داشتن امواج خروشانی هستیم که پیوسته بر سر و کول هـمدیگر مـی‌دوند و در رودبار جوشان به پـیش می‌روند. زیبائی دل‌انگیز و دلربائی را ور اندازکنیم که به تعبیر و تصویر و آهنگ و نوا در روند سـوره می‌انجامد:
این سوره موضوع بنیادین خود رابه شکل شگفتی مطرح میکند و بدان می‌پردازد... در هر دیدگاهی و در هر موقعیّتی و در هر صحنه‌ای از سوره، «زیـبائی دل‌انگیز و دلربائی» را به تصویر میکشد و پیش چشم میدارد... زیبائی فرح‌افزائی که نفْس را شیفته و شیدا، و حسّ و شعور را مات و مبهوت میسازد، بدانگاه که انسان سرگردان و حیران صحنه‌های سوره را می‌پاید، و به نواها و آهنگها و الهامها و اشاره‌های آن گوش جان می‌سپارد.
این سوره در روند سخن لبریز از صحنه‌ها، موقعیّتها، الهــامها، اشــاره‌ها، نـواهـا، آهنگها، تـصویرها، و سایه‌روشنهای خود، به جریان رودخانه‌ای می‌ماند که امواج جوشان و خروشان آن بر سـر و کول همدیگر دوند. هنوز موجی فروکش نکرده است که موج دیگری اوج می‌گیرد و در می‌رسد و بدان موج پیشین ملحق می‌گردد. در جریان رودبار جوشان و خروشان، امواج درهم می‌تنند و تنگ یکدیگر می‌‌دوند و می‌روند!
این سوره در هر موجی از این امواج جوشان چسبان در همدیگر تنیده و دوان، به اوج زیبائی دل‌آرائی می‌رسد که توصیف کردیم ... همآهنگی لازم در صحنه‌های گوناگون سوره، به هنگام سخن از چیزی، کاملًا در مدّ نظر بوده است و نموده شده است... این سوره، همۀ گستره و گوشه‌های نفس را با زیبائی مات و مـبهوت کنندۀ خود، با سرزندگی جوشان، نواها و آهـنگهای جان پروری که مقاصد را به تصویر می‌زنند و به رشتۀ تعبیر می‌کشند و موسیقی خاصّ خود را دارنـد، با همآهنگی و همآوائی ویژه، و با رویاروئی با نفس از هر راهی و از هر دری ... پر و لبریز میسازد و شـیفته خویش میگرداند.
این سیـماها و نشانه‌ها جملگی به تمام و کمال در ایـن درس جلوهگر می‌آید... خواننده احساس میکند که از یک سو صحنه‌ها و مقاصد آنها درخشـان و رخشان برمی‌جوشند، و از دیگر سو صحنه‌ها و مقاصد آنها در جـوش و خـروش خود در پـیشگاه حس و شعور برمی‌جهند و به جلو می‌تازند. در همان حال از آنــها نواها و آهنگهای تعبیرات واژگان بـرمی‌جوشند تـا با آنها همراه و همنوا گردند. صحنه‌ها و تعبیرها به تـمام و کمال مفاهیم و معانی خویش را به رشته می‌کشند و به غایت و هدف می‌رسانند.
هر صحنه‌ای از این صحنه‌ها، انگار درخشان و تابان و زیبا و دلربا، از جهان ناپیدا برمی‌جوشند و سرچشـمه می‌گیرند، و در پیشگاه حواس و دل و خرد با جمال و کمال دلربا و گیرائی جلوهگر میشوند.
عبارتها خود نـیز انگار جوش و خروش هسـتند! آهنگهای عبارتها هم زیبا و فریبا با صحنه‌ها و مقاصد همنوا و همراه میشوند. با آنها با تمام نیروی جوشش، و در کمال شدّت درخشش، همراه و همآوا میگردند. مفهومها و صحنه‌ها و عبارتها در میان موجهای متّصل به همدیگر، به جوش و خروش در می‌آیند. حسّ و شعور، شیفته و شیدا به دنبال آنـها روان مـی‌شوند، و هنوز موجی را دنبال نکرده‌اند، موج دیگری تـند اوج می‌گیرد و حسّ و شور را مجذوب و دلدادۀ خود میسازد و دیوانه‌وار به دنبال خویش میکشاند... اینها چیزهائی بود که در سرآغاز سوره‌ها قبلا می‌خواستیم به تصویر بزنیم و توصیف‌کنیم.
صفحۀ هستی سراسر باز و گشوده است. صحنه‌ها نـیز پیاپی همدیگرند - حتّی اندکی مانده است که بگویم: برمی‌جهند و بر یکدیگر می‌پرند - در اینجا و آنجا و در صفحۀ گشاد و فراخ اقطار جهان.
زیبائی و جمال در اینجا نشانه و سیمای برجستهای است... زیبائی و جمالی که به نهایت دلربائی و شیدائی می‌رسد و انسان را مات و مبهوت میسازد ... صحنه‌ها از نظر زیبائی و جمال، پاکیزه و گزیده‌اند. عبارتها نیز از لحاظ زیبائی و جمال، در ساختار واژگانی دارای آهنگ و نوایند، و در ذکر مفاهیم و مقاصد، رسا و روشنگرند. مفاهیم و مقاصد هم از زاویـۀ زیبائی و جمال بیانگر همۀ حقائق اصیلی هستند که این عقیده از آن موج می‌زند... حقائق بگونهای پـیدا و جلوهگر می‌آیند، انگار که در پیکر نور پرتوافکنی می‌کنند! از جملۀ آن چیزهائی که الهام‌بخش زیبائی و جمال کاملند، رهنمود الهی به نگرش و وراندازی زیـبائی و جمال موجود در شکوفائی و دلربائی حیات است:
(انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ).
بنگرید به میوۀ نارس و رسیدۀ یکایک آنها، آن زمان که میوه دادند.
این رهنمود مستقیم است به زیـبائی و جمال دلربا و دل‌انگیز... بنگرند و ورانداز کنند و هوشیارانه لذت ببرند. [1]
سپس این زیبائی و جمال به اوج خود می‌رسد. به بلندائی از زیبائی و جمال می‌رسد که بس فریبا و دلربا است و در پایان عرضۀ کیهان زنده قرار دارد. آن زمان که به فراسوی این جهان زیبای دل‌انگیز و خجسته می‌پردازد و از نو آفرین آسمانها و زمین سخن می‌راند. نوآفرینی که همۀ این زیبائیها را هستی بخشیده است... از ذات خداوند سبحان بگونهای سـخن می‌رانـد که خجستگی و دلربائی آن را روایت نمی‌دارد جز عبارات خود قرآن:
(لَاتُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ).
چشــمها (کُنْه ذات) او را در نـمی‌یابند، و او چشـمها را درمی‌یابد (و به همۀ دقائق و رموز آنها آشنا است) و او دقیق (است و با علم کامل و ارادۀ شامل خود بــه همۀ ریزه‌کاریها آشنا، و از همۀ چیزها) آگاه است.
هان! هم اینک ما در این درس، در پیشگاه کتاب باز و گشودۀ هستی ایستاده‌ایـم. کتابی که غافلان در هـر لحظه‌ای ازکنار آن می‌گذرند، ولی در مقابل معـجزات و نشانه‌های عظمت آن نمی‌ایستند. کتابی که کوران از کنار آن می‌گذرند، امّا چشمانشان برای دیدن شگفتیها و زیباییهای آن باز نمی‌گردد... هان! هـم ایـنک ایـن قرآن است که روند شگفت و عجیب آن، دست مـا را می‌گیرد و ما را در گسترۀ این هستی به گشت و گذار می‌برد و در میان عجائب و غرائب کیهان میگرداند! انگار تاکنون جهان را ورانداز نکرده‌ایم و چیزی پیش از این نـدیده‌ایـم! گوئی همین لحظه پا به جهان می‌گذاریم! ما را در پیشگاه نشانه‌های شگفت هسـتی نگاه میدارد و چشمانمان را روبروی صحنه‌های زیبا و دلربا میکشاند و شگفتیها را یکی یکی به ما می‌نماید، و ما را بر آن میدارد که به عجائب و غرائبی بنگریم که غافلان، غافل و بی‌خبر از کنار آنها می‌گذرند!
هان! هم اینک قرآن ما را در جلو معجزه‌ای نگاه میدارد که در هر لحظه‌ای از شب و روز روی میدهد... معجزۀ برجوشیدن حیات جنبان از این موات جامد بی‌تکان... ما نمی‌دانیم چگونه برجوشیده است و از کجا آمده است و سربرزده است. تنها این را می‌دانیم از سوی یزدان پا به جهان گذاشته است و با قضا و قدر ایزد منان بردمیده است و جوشیدن گرفته است. هیچ کسی از مردمان نمیتواند به اصل و کُنْه حیات برسد، چه رسد به آفرینش بی‌نمونه و بی‌مثال آن!
هان! هم اینک قرآن ما را در پیشگاه گـردش شگفت کیهان نگاه میدارد. گردش و چرخش سرسام‌آور دقیقی که در همۀ لحظات انجام می‌پذیرد ... معجزه‌ای است که هیچ یک از معجزه‌هائی که مردمان درخواست می‌کنند به پای آن نمی‌رسد و همطراز آن نـمی‌گردد ... ایـن معجزه در هر شب و روزی، بلکه در هر ثانیه و لحظه‌ای روی میدهد.
هان! هم اینک ما را در برابر پـیدایش حیات انسـانها نگاه میدارد، حیاتی که از یک تن پدیدار گشته است و جوشیده است... جلو افزیش یافتن و پراکندن آنان با این شیوۀ شگفت، ما را نگاه میدارد.
هان! هم اینک ما را در برابر پیدایش حیات درگیاهان نگاه میدارد... ما را نگاه میدارد در برابر صحنه‌های شرشر بارش بارانها، و رقـص کشتـزارهـای بالنده، و زیبائی میوه‌های رسیده... اگر با حس و شعور آماده و دل باز بدین صحنه‌ها بنگریم و این حیاتها را ورانداز کنیم، صحنه‌ها و حیاتها در جلو دیدگان ظاهر و باطن ما در جلوه‌گری است و جای تامّل و دیـده‌وری است و خواهیم دید هیچ یک از اینها نه سرسری است.
هان! هم اینک گسترۀ هستی در برابر دیدگانمان تازه و دلنشین جلوهگر می‌آید. انگار نخستین بار است که آن را می‌بینیم. جهانی است زنـده و پویا، ما بدو مهر می‌ورزیم و او نسبت به ما مـهر می‌ورزد. دوستش می‌داریم و دوستمان میدارد. متحرّک و جنبان است، حرکت در بند بند آن روان است. زیبا و خجسته است، حواس و شعور را شیفته و شیدای خود میسازد و عقل و خرد در برابرش انگشت به دهان و مات و مـبهوت می‌ماند. گویا است، و به زبان حال از آفریدگار خود میگوید و یزدان را به همگان می‌نمایاند، و با معجزه‌ها و نشانه‌های موجود در سراسر کسترۀ خود یگانگی آفریدگار و قدرت پروردگار را به بینندگان نشـان میدهد.
بدین هنگام شرک به خدا - که روند قرآنی هم در اینجا از شرک و مشرکان سخن می‌راند - کاملًا برای فطرت و سرشت این هستی، غریب می‌نماید، هنگامی که انسان با این ایمان فراگیر و همه‌جا گسـتر بـاگسـترۀ سترگ و شگفت هستی رویاروی می‌گردد.
برنامۀ قرآنی به هنگام خطاب وجود بشری و متوجّه کردن انسان به حقیقت الوهیّت یزدان، و بیان موقعیّت عبودیّت مردمان در برابر الوهیّت خـداوند مـنّان، از حقیقت آفریدن و پدید آوردن حیات، و از حـقیقت تضمین حیات با رزق و روزیی که خدا در ملک و مملکت خود آن را فراهم می‌آورد، و از حقیقت سلطه و قدرتی که می‌آفریند و روزی مـی‌رساند و در جهان اسباب و عـلل بدون هیچگونه انبازی تـصرّف می‌فرماید... از همۀ این حقائق سبب الهـام‌گرانه‌ای و برهان نیرومندی را بر ضرورت چیزی فراهم می‌بیند که مردمان را بدان فرا می‌خوانـد، و آن عـبارت است از: عبودیّت و بندگی تنها سزاوار خداونـد یگانه است و بس، و خلوص اعتقاد و عبادت و اطاعت و کرنش فقط او را سزد و بس ... در روند سوره همچنین بعد از عرضۀ صفحۀ وجود، و پرده‌برداری از حقیقت آفرینش و پیدایش و رزق و ضمانت و کفالت و سلطه و قدرت، از دعوت مردمان به سوی عبادت یزدان یگانۀ جـهان سخن می‌رود. یـعنی مردمان به وحدت الوهیّت و اختصاص ویژگیهای آن به یزدان سبحان در زنـدگانی همگی بندگان، فرا خوانده میشوند، و از آنان خواسته میشود که حاکمیّت و داوری را در همۀ امور زندگی به یزدان دهند و به پیشگاه آستانۀ اقدسش برند و بس، و هـیچگونه ادّعای الوهیّتی و اختصاص هیچیک از ویژگیهای الوهیّت را از کسی نپذیرند همچنین در ایـن درس، این فرمودۀ یزدان را می‌یابیم که می‌فرماید:
(ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ).
آن (متّصف به صفات کمال است که) خدا و پروردگار شما است. جز او خدائی نیست، و او آفرییندۀ همه چیز است. پس وی را باید بپرستید (و بس، چرا که تـنها او مستحقّ پرستش است) همو حـافظ و مـدبّر هـمه چـیز است.
در این فرمودۀ یزدان نمونۀ برنامۀ قرآن، راجع به پیوند عبادت خالصانه با اختصاص الوهیّت یگانه به آفریدگار یکتای جهان را می‌یابیم، همراه با بیان ایـن نکته که یزدان:
(خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ).
آفریدگار هر چیزی است.
(وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ).
و او حافظ و مدبّر همه چیز است.
در پایان درس - پس از عرضۀ همـۀ ایـن معجزه‌ها و نشانه‌های موجود در سراسر پهنۀ صفحۀ وجود - ایزد منّان پرده از نـاچیزی درخواست مـعجزات به کنار میکشد، همانگونه که از روی سرشت سرکش و ستیزه‌جوی تکذیب کنندگان پرده برمیدارد، سـرشت ستیزه‌گری که از ایمان بدان خاطر کناره‌گیری نمی‌کند که دلائل و نشانه‌های شناخت کم است و قانع‌کننده نیست. بلکه مقتضی طبیعت کور آنان این است که از ایـمان بگریزند و آن را نپذیرند و با حقّ و حقیقت بستیزند! و الّا دلائل و نشانه‌های ایمان به یزدان، گسترۀ جهان را پر کرده است.
*
(إِنَّ اللّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذلِکُمُ اللّهُ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ).
این خدا است که دانـه و هسـته را مـی‌شکافد (و گیاه و درخت از آنــها مـی‌رویاند. هـمو است کـه) زنـده را از مـرده، و مـرده را از زنده بیرون مـی‌آورد (از قبیل آفریدن انسان از خاک، و تـولید شـیر از حیوان). ایـن (چنین قادر توانائی) خدای شما است. پس چگونه (پس از ایــن بــیان، از عـبادت یـزدان بـه عبادت دیگران می‌گرائید، و از حقّ) منحرف می‌شوید؟.
حیات معجزه‌ای است که کسی راز آن را نمی‌داند، چه رسد به این که آن را بسازد![2]
معجزۀ حیات پیدایش و جنبش است ... در هر لحظه‌ای دانۀ ساکن از گیاه بالنده برمی‌دمد و پیدا میشود، و هستۀ ساکن از درخت بالارونده برمی‌دمد و پـدیدار می‌گردد، و حیات پنهان در دانه و هستۀ بالنده در گیاه و درخت، راز سر به مهری است و جز خدا کسی از آن آگاه نیست، و جز خدا کسی منبع و سـرچشمۀ آن را نمی‌داند... انسانها پس از مشاهدۀ این همه ظواهر و اشکال حیات، و پس از پژوهشها و بررسیهای متعدّد ویژگیها و دگرگونیهای حیات، باز هم در برابر راز نهان حیران می‌ایستند، همانگونه که انسانهای نخستین مات و مبهوت در برابر آن ایستاده‌اند! انسـانها عملکرد و ظاهر حیات را می‌فهمند ولی سرچشمه و اصل آن را نمیدانند! حیات به راه خود ادامه میدهد، و معجزۀ حیات در هر لحظه به وقوع می‌پیوندد!
یزدان از آغاز، زنده را از مرده بیرون آورده است. این جهان - دست کم این کرۀ زمین - بوده است و حیاتی وجود نداشته است ... سپس حیات پدید آمده است ... یزدان حیات را از ممات بیرون آورده است ... چگونه؟ نمی‌دانیم! از همان زمان که حیات از ممات بیرون آمده است، ذره‌های مرده در هر لحظه‌ای - از راه پـیدایش زندگان - به مواد آلی زنده‌ای تبدیل میگردند و به پیکر اجسام زنده می‌خزند، و - در اصل که ذرّه‌های مرده‌ای بوده‌اند - به سلولهای زنده‌ای تبدیل میشوند ... و بر عکس این نیز کار صورت می‌گیرد ... در هر لحظه‌ای سـلولهای زنـده به ذرّه‌های مرده تبدیل میگردند، تا وقتی که همۀ پـیکرۀ مـوجود زنـده‌ای، روزی و روزگاری به ذره‌های مرده‌ای تبدیل میشوند!
(یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذلِکُمُ اللّهُ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ).
زنده را از مرده، و مرده را از زنده بیرون می‌آورد.
جز یزدان جهان کسی نمیتواند چنین کاری را انـجام دهد... جز یزدان جهان کسی نمیتواند از آغاز حیات را از مـمات بیرون آورد. جز یزدان جهان کسـی نمیتواند در پیکرۀ موجود زنده نیروئی به ودیعت نهد که در پرتو آن ذرّه‌های مرده به سلولهای زنده تبدیل گردند. جز یزدان جهان کسی نمیتواند سلولهای زنده را دیگر باره به ذرّه‌های مـرده تبدیل سازد... در چرخه‌ای که کسی نمی‌دانـد از روی یقین کـی آغاز گردیده است و چگونه صورت پذیرفته است... آنچه در این راستا میگویند فرضیه‌ها و نظریه‌ها و احتمالها است و بس!
هرگونه تلاش و کوششی برای تعبیر و تـفسیر پـدیدۀ حیات بی‌نتیجه و بیهوده مانده است مگر اعتقاد به این که یزدان حیات را پدیدار کرده است و پدیدار میکند و بس ... از آن زمان که مردمان در اروپا از کلیسا رمیده و گریخته‌اند، گوئی:
(کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ).
انگار آنان گورخران رمـنده و چموشی هستند کـه از شیری گریخته و رمیده‌اند. (مدثر/٥٠،٥١)
آنان تلاش می‌کنند پیدایش جهان و پیدایش حیات را بدون پناه بردن و اعتراف کردن به وجود یزدان تفسیر و تعبیر کنند. امّا همۀ کوششها و تـلاشهایشان بی‌نتیجه مانده است و بیهوده گشته است... بهره‌ای که از ایـن کوششها و تلاشها در قرن بیستم برجای مانده است تنها ستیزه‌گریهائی است که دالّ بر سرکشی و عدم اخلاص است. هیچگونه خلوص و یکرنگی در این پویشها دیده نمی‌شود!
سخنان برخی از «دانشمندان» این چنین کسانی که از تفسیر پدیدۀ حیات جز از راه اعتراف به وجود یـزدان درمانده مانده‌اند، حقیقت موضعگیری خود «دانش» ایشان را دربارۀ این مسأله به تصویر میکشد. ما برای کسانی که هنوز که هنوز است از خرده‌ریزهای سفرۀ اروپائیان قرنهای هیجدهم و نوزدهم تغذیه می‌کنند، و از این آئین گریزانند، چون این آئین به «غیب» معتقد است و آنـان «دانشگرا» و پـیروان علم هسـتند نه «غـیبگرا» و دنـباله‌روان غـیب، مقداری از سخنان دانشمندان مذکور را بیان می‌داریم. ما در ایـن راسـتا سـخنان دانشـمندان «آمـریکائی» را برای آنـان برمی‌گزینیم.
«فرانک آلن» که فوق لیسانس و دکترای خود را از دانشگاه کورنل دریافت کرده است و استاد علوم زیست شناسی در دانشگاه مانیتوبا درکانادا است، در مقاله‌ای تحت عنوان: «پیدایش حیات تصادفی یا از روی قصد و اراده است؟» درکتاب: «خدا در عصر علم جلوهگر میشود» ترجمۀ عربی دکتر دمـرداش عبدالمجید سرحان،[3] میگوید:
«اگر حیات از روی حکمت و فرزانگی، و طرح و نقشه پیشین پیدا نشده باشد، پس باید از راه تصادف پـدید آمده باشد. امّا این تصادف چیست تـا آن را مورد پژوهش و کاوش قرار دهیم و ببینیم و بدانیم چگونه تصادف حیات را می‌آفریند؟
نظریۀ تصادف و احتمال، هم ایـنک دارای قواعد و اصول درست ریاضی است. قواعد و اصولی که کاملًا از آنها استفاده می‌گردد زمانی که حکـم صحیح مطلبی وجود نداشته باشد. این نظریه حکمی را ارائه میدهد که درست‌ترین حکم بشمار است هر چند که احـتمال خطا نیز در آن است. پژوهش نظریۀ تصادف و احتمال از لحاظ ریاضی پیشرفت بسیار کرده است، تا آنجا که رخ دادن برخی از پدیده‌ها را می‌توان با آن پیش‌بینی کرد، پدیده‌هائی که تنها می‌توانیم بگوئیم: این پدیده‌ها تصادفی رخ می‌دهند، و نمی‌توانیم پیدایش آنـها را از راه دیگری تعبیر و تفسیر کنیم، مثل انداختن مهره‌ها در بازی تخته‌نرد. در پرتو پیشرفت این نوع بررسیها و پژوهشها توانسته‌ایم میان چیزهائی که از راه تصادف می‌توانند روی دهند و میان چیزهائی که از راه تصادف نمی‌توانند روی دهند، جدائـی انـدازیـم.[4] هـمچنین توانسته‌ایم احتمال وقوع پـدیده‌ای از پدیده‌ها را در فاصلۀ زمانی معیّنی از ازمنه محاسبه نـمائیم... هـم اینک به نقشی مـی‌نگریم که تـصادف می‌توانـد در پیدایش حیات بازی کند:
پـروتئینها جزو ترکیبات اسـاسی در ساختار همۀ سلولهای زنده‌انـد. پـروتئینها از پـنج عـنصر فـراهـم آمده‌اند و آنها عبارتند از: کربن، ئیدروژن، نـیتروژن، اکسیژن، و گوگرد... در هر مـلکول کوچکی از یک پروتئین، تعداد اتمها به چهل هزار می‌رسد. از آنجا که تعداد عناصر شیمیائی در طبیعت بالغ بر نود و دو عنـر است[5] و همۀ آنــها ایـنجا و آنـجا کورکورانـه و سرسری[6] پراکنده‌اند. احتمال گرد هـم آمـدن عناصر پنجگانۀ مذکور در کنار یکدیگر برای تشکیل مولکولی از مولکو‌ل‌های پروتئین را می‌توان حساب‌کرد. البته از
راه اطّلاع از ماده‌ای که لازم است بطور دائم بهم زده شود تا این مولکو‌ل‌کوچک به وجود آید. و اطّلاع از طول زمان ممکن برای فراسوی همدیگر رفتن و گرد هم آمدن اتمهای یک مولکول، حساب تشکیل یک مولکول تا اندازه‌ای به تصویر کشیده میشود.
دانشمند ریاضیدان سویسی «تشـارلز یوجین جای» اقدام به حساب همۀ عوامـل سـازندۀ یک مولکول پروتئین کرده است و معتقد شده است که زمان ممکن برای جزئی‌ترین بخش از راه تصادف، یک به نسبت ده به توان صدو شصت (160 ١٠) یعنی یک به نسبت ده، صد و شصت بار در خود ضرب‌گردد! این عددی است که نمی‌توان آن را گفت، یا با کلمات به بیان آن پرداخت ... اندازۀ حجم ماده‌ای که برای انجام گرفتن تصادفی چنین عملی لازم و ضروری است تا این که مولکولی ساخته شود، بزرگتر از میلیونها میلیون برابرگنجایش این جهان است!!!
برای تشکیل تصادفی تنها یک مولکول بر روی کرۀ زمین، بیلیونها بیلیون سال لازم است. آن اندازه سال که قابل شمردن نیست! دانشمند سویسی اندازۀ این سالها را ده به توان دویست و چهل و سه (243 10) میداند. یعنی ده در خودش دویست و چهل و سه بار ضرب گردد!!!
پروتئینها از رشته‌های درازی از اسیدهای آمینه ساخته میشوند. اتمهای این مولکو‌لها چگونه در کنار هم قرار می‌گیرند؟ اگر به گونه‌ای غیر از حالت فعلی خود گرد هم آیند، نه تنها برای زندگی شایسته و مفید نـمی‌‌گردند، بلکه در برخی از اوقات به سم و زهر تبدیل میشوند! دانشـمند انگـلیسی «ج.ب.سـیدر= seather.bj» راه‌هائی را حساب کرده است که اتمهای یک مولکول سادۀ پروتئین میتواند از آن راه‌ها پهلوی یکدیگر گرد آیند. او شمارۀ چنین راه‌هائی را میلیونها راه می‌دانـد، یعنی ده به توان چهل و هشت (48 10) راه تخمین زده است! بنابر این عقل محال میداند که همۀ ابن تصادفها دست به دست هم دهد تا تـنها یک ملکول پـروتئین ساخته و پرداخته گردد.
تازه پروتئینها مواد شیمیائی بدون حیاتی بیش نیستند و وقتی حیات به پیکرۀ آنها می‌خزد که آن راز شگفتی که اصل آن را نمی‌دانیم و عقل بی‌نهایت[7] است، حیات را به پیکرۀ پروتئینها بدمد، و آن ذات خداوند یگـانه است. خداوندی که با حکمت فراوان و دانش بسیار خود می‌فهمد[8] که همچون مولکول پروتئین شایستگی دارد حیات در آن استقرار پیدا کند. مولکول پروتئین را ساخته است و شکل بخشیده است و راز حیات را بدان سرازیر فرموده است ...
ایرفنگ ویلیام که دکترای خود را از دانشگاه ایوی دریافت کرده است و متخصّص ژنتیک گیاهی بوده، و استاد علوم طبیعی در دانشگاه مـیشیگان است، در سخنانی تحت عنوان: «ماده به تنهائی بسنده نیست» در همان کتاب میگوید:
«دانش نمیتواند به ما بگوید که ایـن مـولکو‌لهای بی‌نهایت دقیق کوچک و بیشمار که همۀ مواد از آنها فراهم آمده‌انـد خودشان چگونه بـه وجود آمده‌انـد. همچنین علم نمیتواند با تکیه بر اندیشۀ تصادف مجرّد، به ما بگوید که چگونه این چیزهای دقیق کوچک گـرد یکدگر جمع میشوند تا حیات را پدید آورند. بیگمان نظریه‌ای که ادعا میکند همۀ شکلهای مترقّیانه‌ای که به پیشرفت کنونی منتهی شده است، بر اثر جـهشهای کورکورانه و تمرکز و تصادم مواد و زلزله‌های شدید و متلاطم بوده است، میگوئیم: این نظریه بر اساس منطق درستی نیست و مایۀ اقناع نمی‌گردد. تنها باید چشـم بسته و سرسری تسلیم آن شد».[9]
«آلبرت ماکومب ونشستر» متخصّـص در زیست شناسی که دکترای خود را از دانشگاه تگزاس دریـافت داشـته است و استاد علوم زیست‌شناسی در دانشگاه تایلور است، در مقاله‌ای از کتاب مذکور گفته است:
«....به پـژوهش زیست‌شـناسی مشـغول شـدم. زیست‌شناسی دربارۀ گسترۀ فراخی است راجـع به بررسی حیات. در میان آفریده‌های یزدان چیزی زیباتر و دلرباتر از جانوران و جانداران ایـن جهان وجود ندارد.
به گیاه شبدر ناچیزی بنگر، گیاه ناچیزی که بر یکی از دو سوی جاده رسته است. آیا می‌توانی در میان همۀ چیزهائی که انسانها از ابزارها و ادوات و وسـائل و دستگاه‌های دل‌انگیز و تحسین‌برانگیزی که ساخته‌اند و به جهان تقدیم داشته‌اند، چیزی را پیداکنی که از آن شبدر کنار جاده زیباتر و دلربـاتر باشد؟ ایـن شبدر ساختار زنده‌ای است و شبانه‌روز پیوسته در کار است و هزاران فـعل و انـفعالات شیمیائی و طبعی انـجام میدهد، و همۀ ایـن فعل و انـفعالات تحت سـیطرۀ پروتوپلاسم صورت می‌گیرد، و آن ماده‌ای است که در ترکیب همۀ پدیده‌های زنده دخیل است (و بخش زندۀ سلول بشمار می‌آید).
این ساختار زندۀ پـیچیده از کجا آمده است؟ یـزدان جهان این پدیده را همین‌جوری نیافریده است و تنها به خود واگذار نکرده است، بلکه حـیات را نیز آفریده است، و حیات را توانای بر حفظ خود کرده است، و بدو نیروی استمرار از نسلی به نسلی نموده است. هر یک از گیاهان تمام خواص و ممیّزات خود را در خویشتن مصون و محفوظ میدارد، خواصّ و ممیّزاتی که ما را یاری می‌کنند تا هر یک از آنها را بشناسیم و از دیگر گیاهان جدا سـازیم... قطعاً پـژوهش تولید مـثل در جانداران، دل‌انگیزترین پـژوهشهای زیست‌شناسی است، و بیش از هر پژوهش دیگری قدرت یزدان را نشان میدهد... سلول جنسی که گیاه تـازه از آن به وجود می‌آید، آن اندازه کوچک است که مشکل است آن را جز با میکروسکوپ دید. جای شگفت است که هر ویژگی و صفتی از ویژگیها و صفات گیاه: هر رگی، هر مویرگی، هر شاخه‌ای بر ساقه‌ای، هر ریشه‌ای، و هر برگی، وجود به هم نمی‌رساند مگر تحت نظارت و مراقبت مهندسانی که حجم آنان بسیار ریـز و نـازک است. این مهندسان توانسته‌اند داخل سلولی زنـدگی کنند که گیاه از آن پدید می‌آید... این دستۀ مهندسان، گروه کروموزومها، یعنی: ناقلان ژنتیک هستند»[10]... آن‌کس که کس است این اندازه سخن بس است. بگذار بدین سخنان بسنده کنیم و به زیبائی رخشان و جمال درخشان موجود در روند قرآن برگردیم:
(ذلِکُمُ اللّهُ).
این (چنین قادر توانائی) خدای شما است.
پدیدآورندۀ این معجزه‌های متکرّر و مسـتمرّ و دارای راز نـهان، یـزدان است. او پروردگار شما است که سزاوار است تنها در برابر او کرنش برد و فرمانبرداری کرد، با بندگی و پیروی از فرمان و اجراء قانونش.[11]
(فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ).
پس چگونه (پس از این بیان، از عبادات یزدان به عبادت دیگران می‌گرائید، و از حق) منحرف می‌شوید؟.
آخر چگونه از این حقّ روشن برای خـردها و دلهـا و چشمها منحرف می‌گردید؟!
ذکر معجزۀ جوشیدن و سرچشمه گرفتن حیات از ممات، در قرآن مجید بسیار به میان می‌آید. همانگونه که ذکر آفرینش آغازین جهان بسی به میان مـی‌آید، بدان هنگام که از حقیقت الوهیّت و آثـار آن سـخن می‌رود. آثاری که دالّ بر یگانگی آفریدگار است، و یگانگی آفریدگار نیز منتهی به ضرورت یگانگی معبود است. معبودی که بندگان از او اطاعت می‌کنند و برای او کرنش می‌برند. این اطاعت و کرنش را نیز با اعتقاد به الوهیّت یگانۀ او، فرمانبرداری از ربوبیّت یگانۀ او، انجام مراسم بندگی تنها برای او، دریـافت فرمان و قانون در کلیۀ امور زندگی از او، و سـر فرود آوردن تنها در برابر شریعت و آئین او، نشان می‌دهند.
دلایل این کارها نیز در قرآن مجید به شکـل مسـائل لاهوتی یا نظریه‌های فلسفی، ذکر نمی‌گردد. این آئـین بسی بالاتر و جدی‌تر از آن است که نـیرو و انـرژی مردمان را صرف مسائل لاهوتی و نظریه‌های فلسفی کند. بلکه هدف ایـن آئـین راست و درست کردن جهان‌بینی مردمان با دادن عقیدۀ صحیح و خالص بدیشان است. عقیدۀ صحیح و خالصی که به سلامت و سعادت زندگانی درون و بیرون انسانها بینجامد... این کار هم هرگز میسّر نمی‌گردد و تحقّق حاصل نـمی‌کند، مگر زمانی که مردمان را از بندگی بندگان بیرون کشاند و به بندگی یزدان سبحان رساند، و در زندگی دنیوی و در کارهای روزانه تنها در برابر ایزد منّان کرنش برد و تنها از او فـرمان جست، و مردمان را از زیـر سلطۀ زورمداران و قلدرا‌نـی بیرون آورد که ادعـاء حقّ الوهیّت را دارند و در زندگی انسانها حاکمیت را به دست می‌گیرند و به فرمانروائی می‌پردازنـد و به صورت خدایان نـادرست و خداونـدگاران فـراوانی درمی‌آیند! روشـن است هر وقت مردمان در جهان بجای بندگی یزدان به بندگی دیگران کشـیده شوند زندگی تباه می‌گردد... بدین خاطر است ابن چنین پیروی را بر معجزۀ حیات خواهیم دید:
(ذلِکُمُ اللّهُ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ).
این (چنین قادر توانائی) خدای شما است. پس چگونه (پس از این بیان، از عبادت یزدان بـه عبادت دیگران می‌گرائید، و از حقّ) منحرف می‌شوید.
این چنین آفریدگاری، خداوندگار شما است و سزاوار ربوبیّت بر شما است... ربّ به معنی: مربّی و راهنما و سرور و فرمانروا است... بدین سبب واجب است کـه جز خدا ربّ بشمار نیاید.
(فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَاناً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ).
او است کـه صبح (سـیمین را از شب قیرین) پـدیدار ساخته است (تا زندگان برای کسب معاش بـه تـلاش ایستند) و شب را مایۀ آرامش (و آسایش جسم و جان،) و خورشید و ماه را وسیلۀ حسـاب (مردمان در امـور روزمرۀ عبادی و تجاری خود) کرده است. ایـن (نظم بدیع و نظام استوار) سنجش دقیق و تدبیر محکم (دادار متعالی است که) چیره (بر جهان و) آگاه (از هـمه چیز آن) است.
آن کسی که شکافنده و پـدیدآورندۀ دانه است، پدیدآورندۀ بامدادان نیز می‌باشد. او است که شب را مایۀ آرامش و آسایش کرده است. او است که حرکات خورشید و مـاه را حساب و کتاب بخشیده است و چرخش وگردش آنها را مقدّر فرموده است و با قدرت و دانش خود به اندازۀ لازم تنظیم کرده است و سنجیده و شمرده نموده است، قدرتی که بر همه چیز احاطـه دارد.
شکافتن بامدادان از تاریکی شبانگاهان حرکتی است که در شکل خود به شکافتن دانه و هسته می‌ماند. دمیدن نور در حرکتی که دارد، همچون باز شدن غنچه در حرکت ویژۀ خویش است. در میان آن دو مشابهت‌های حرکت و سرزندگی و رونق و زیـبائی و جمال است. مشابهت‌ها و سیماهای مشترکی در میان آن دو در تعبیر از حقائق مشترکی در سرشت و حـقیقت نـیز موجود است.
میان شکافتن دانه و هسته، و میان پدید آمدن بامداد و آرمیدن شب، پیوند دیگری است. مـیان بامدادان و شبانگاهان، و حرکت و جنبش و سکون و آرامش در این جهان - یا در این زمین - و میان نبات و حیات، رابطۀ مستقیمی است. زمین با این گردش و چرخشی که به دور خود در مقابل خورشید دارد، و ماه با این حجم و این فاصله‌ای که از زمبن دارد، و خورشید نیز با ایـن حجم و این فاصله و این درجۀ حرارتی که دارد، همه و همه تقدیرات و تــظیماتی است از جانب «عزیز» و چیره‌ای که دارای سلطه و قدرت است، و از جانب «علیم» و آگاهی است که دارای علم و دانش فراگیر و همه جاگستر است... اگر این تقدیرات و تنظیمات نبود، حیات در زمین بدین نحو و بدین شیوه برنمی‌جوشید، و گیاه و درخت از دانه و هسته سر برنمی‌زد.
در جهان محاسبۀ دقیقی و اندازه‌گیری به تمام و کمالی است. در این جهان، حیات کاملًا محاسبه شده است، و درجه و نوع این حیات دقیقاً روشن گشـته است... جهانی است که دست تصادف ناگهانی و گذرا از دامن آن کوتاه است، و آنچه را که مردمان تصادف می‌نامند خودش از قانون سترگی پیروی میکند و تابع حساب شگفتی است.
کسانی که میگویند: این حیات بر اثر جهش ناگهانی در جهان پدید آمده است، و جهان بدان اهمّیّتی نمی‌دهد و توجهی نمی‌نماید. بلکه چنین به نظر می‌رسد که با آن دشمنانگی دارد، و ناچیزی سیّاره‌ای که این نوع حیات در آن پیدا و هویدا گردیده است به همۀ ایـنها اشاره می‌نماید!... حتی برخی از آنان میگویند: این ناچیزی اشاره بدین دارد که اگر خدائی برای این جهان بود او نیز بدین حیات اهمّیت نمی‌داد و توجّه نمی‌نمود! ... و سخنان پوچ و یاوه سرائیهای دیگری که در این زمینه میگویند، و آنها را گاهی «علم» و زمـانی «فلسفه» می‌نامند! اینگونه سخنان پشیزی نمی‌ارزند و حتّی سزاوار بررسی و پژوهش و صحبت کردن هم نیستند! این چنین کسانی هواها و هوسهای مستقـرّ در درون نفس خود را حاکم می‌کنند و به داوری می‌خوانند، حتّی فرآیندها و نتائج دانش خود را حاکم نـمی‌کنند و به داوری نمی‌خوانند، فرآیندها و نتائجی که خویشتن را بر نـفس ایشـان واجب مـی‌گردانـد! انسان کـتابها و نوشته‌های آنان را می‌خواند و می‌بیند که انگار ایشان از رویاروئی با حقیقت گریزانـند و پـیشاپیش مقرّر داشته‌اند و مصمّم بوده‌اند با حقیقت روبرو نشـوند!... آنان از یزدان گریزانند! یزدانی که دلائـل و براهین وجودش و وحدانیّتش و قدرت مـطلقش در همه‌جا و همه راه است! هر زمان ایشان راهی را بسپارند و از آن راه بخواهند از رویاروئی با این حقیقت بپرهیزند، در پـایان آن راه یزدان را مـی‌یابند! فوراً هـراسناک و وحشت‌زد‌ه برمیگردند و راه دیگری و کوچۀ دیگری را در پیش می‌گیرند! تا در پایان آن راه و آن کو‌چه نیز با خداوند سبحان رویاروی شوند!
آنان واقعاً بیچاره و درمانده‌اند! روزی و روزگاری از دست کلیسا و خدای کلیسا گریخته‌اند، خدائی که به وسـیلۀ او گردنها خوار می‌گردد! آنـان به‌گونه‌ای گریخته‌اند:
(کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ).
انگار آنان گورخران رمـنده و چموشی هستند کـه از شیری گریخته و رمیده‌اند. (مدثر/٥٠،٥١)
آنان همیشه با تقلید از دیگران و نگاه کـردن بدیشان گریخته‌اند و پای به فرار گذاشته‌اند تا به اوائل این قرن رسیده‌اند. بدون این که نگاه به عـقب بیندازند و پشت سر خود را ورانداز سازند و ببینند که آیا هنوز کلیسا ایشان را تعقیب می‌نماید یا ایـن که از ایشان بریده است[12] همانگونه که نفسهای خودشان بریده است!
آنان واقعاً بیچاره و درمانده‌اند، چون امروزه فرآیندها و نتائج علوم خودشان هم با ایشان رویاروی میشود و سر راه ایشان را می‌گیرد!... پس به کجا می‌گریزند؟ «فـرانک آلن» دانشـمند زیست‌شناسی که بندها و بخشهائی از سخنان او را در قسـمت پـیشین دربارۀ پیدایش حیات گلچین کردیم، میگوید: «سازگاری زمین برای حیات به شکلها و صورتهای گـوناگـونی انـجام می‌پذیرد، شکلها و صورتهائی که ممکن نیست بتوان آنها را بر اساس تصادف یا جهش کورکورانه تـفسیر و تعبیرکرد. زمین کره‌ای است که در فضا معلّق است و به دور خود می‌گردد. از چنین گردش و چرخشی شب و روز پیدا و به دنبال یکدیگر هویدا میشوند. زمین در مدت یک سال یک بار به دور خورشید می‌گردد و می‌چرخد، و از آن پیاپی آمدن فصلها به وجود می‌آید، ییاپی آمدنی که بر اثر آن مساحت گسترۀ بخشی کـه شایان سکونت بر سطح سیارۀ ما باشد فزونی می‌گیرد، و بر انواع و اقسام گیاهانی می‌افزاید که اگر زمین ساکن بود پیدایش آنها بدین شکل و بدینگونه زیاد نمیبود و ناممکن می‌نمود. یک کمربند گازی دور زمین را گرفته است که آتمسفر زمین یا لایـۀ اُ‌زُن نـام دارد و مشتـمل بر انواع گازهای لازم برای حیات است. ایـن کمربند گازی به عرض بیش از پانصد مایل، پیرامون زمین را گرفته است. غلظت گازهای آتمسفر زمین به اندازه‌ای است که روزانه ما را از شرّ میلیونها سنگهای سرگردان و شهابهای آسمان مصـون و محفوظ میدارد که با سرعت سی مایل در ثانیه به سوی مـا سرازیـر میشوند! لایۀ ازن، یعنی آتمسفری که زمین را احاطه کرده است، درجۀ حرارت زمین را در حـدود مناسبی نگاه میدارد که برای حیات لازم باشد! بخارهای آبها را از اقیانوسها برمیدارد و به داخل قاره‌های دور دستی می‌برد. در فضای آنجاها به نواحـی و نـقاطی می‌رساند که بخارها بتوانند انباشته شوند و به صورت ابرها درآیند و ببارند و زمین را از مرگ نجات دهند و بدان حیات بخشند! بارانها منابع آب شیرین هستند. اگر بارانها نبود زمـین بـه بیابان خشک و لخـت و برهوتی تبدیل می‌گردید و اثری از حیات در آن یافته نمی‌شد! از اینجا می‌فهمیم که جوّ زمین و اقیانوسهای موجود بر سطح زمـین، بـه منزلۀ چرخ هماهنگی و همگامی در طبیعت هستند».
دلائل و براهین «علمی» در مقابل ایشان فزونی می‌گیرد و بیشتر و بیشتر می‌گردد تا کاملًا ناتوانی تصادف را بر ایجاد حیات، پیش روی ایشان بدارد، و بر سرشان فریاد برآورد که: هـم برای ایجاد حیات، و هم برای بالندگی و پایندگی و گوناکونی پدیده‌های زنده، به همآوائـیها و همـسوئیهای اسباب و علل بیشماری نیاز است که باید برای پیدایـش جهان، فراهم آیند و دست به دست هـم دهند... از جملۀ آنها همآوائیها و همسوئیهای چیزهائی است که دانشمند زیست‌شناس پـیشین ذکـر کرد، و چیزهای بسیار دیگری از این دست و از ایـن نوع... چیزی که می‌ماند تقدیر و تنظیم خداوند عزیز علیمی است که هر چیزی را آفریده است و آن را راهنـمائی و رهنمود فرموده است، و هر چیزی را آفریده است و در اندازۀ معیّن و به اندازۀ لازم به جهان گسـیل داشته است.
*
(وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).
او آن کسی است که ستارگان را برای شما آفریده است تا (در شبهای سفر) در تاریکیهای خشکی و دریا بدانها رهنمود شوید. ما آیات (قرآنـی و نشـانه‌های جهانی خود) را برای کسانی بیان داشته‌ایم که (مـعانی آیـات قرآنی و نشانه‌های جهانی را) می‌دانند.
این هم تتمّۀ صحنۀ آسمانی است که همراه با خورشید و ماه و ستارگان و سیّارگان خود می‌گردد و می‌چرخد. تتمّۀ نمایش صحنۀ جهان بزرگ سرسام‌آور زیبا و دلربائی است که با حیات انسانها و مصالح و عملکردها و تکاپوهایشان رابطه و پیوند دارد:
(لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ).
تا در تاریکیهای خشکی و دریا بدانها رهنمود شوید. گسترۀ بیابانهای برهوت ناپیدا و سرزمینهای پرنشیب و فراز بیکرانه خشکیها، و پهنۀ فراخ و بی‌نشان دریاها و اقیانوسها، تاریکیهائی بشمار است که انسانها در آنها سرگردان و ویلان میشوند و در پرتو ستارگان رهنمون و راهیاب میگردند... همیشه مردمان این چنین بوده‌اند و هـمیشه این چنین نیازمند ستارگان آسمان در امر راهنمائی و راهیابی می‌مانند... تنها وسائل استفادۀ از ستارگان در این راستا تغییر پیدا میکند، و اندازۀ نیاز مردمان بدان با اکتشافات فراوان علمی و تجارب گوناگون ایشان، فراخی می‌گیرد و وسعت می‌یابد. در هر صورت این قاعده ثابت می‌ماند: قـاعدۀ راهـنمائی طلبیدن و راهیابی جستن در تاریکیهای خشکـیها و دریاها و اقیانوسها، از این اجرام سـماوی... چه در تاریکیهای محسوس یا در تـاریکیهای جهان‌بینی و اندیشه... نصّ جامع قـرآنی انسـانها را در مـدارج ابتدائی خود با این حقیقت مخاطب قرار میدهد و آنان مصداق آن را در واقعیّت زندگی خود می‌یابند. همچنین مردمان را با این حقیقت مخاطب قرار میدهد در آن زمان که ابواب اسرار و رموز آفاق و انـفس را بر رویشان آن اندازه که بخواهد می‌گشاید، و آنان نـیز مصداق آن را در واقعیّت زندگی خود می‌یابند.
برتری برنامۀ قرآنـی در مخاطب قرار دادن فطرت انسانی با حقائق جهانی، بر جای و پایدار می‌ماند، آن هم نه به شکل «نظریّه» بلکه به شکل «واقعیّت»... شکلی در فـراسـوی آن دست خـداونـدگار نـوآفرین زیبانگار، و تقدیر و رحمت و تدبیر آفریدگار دادار، پیدا و هویدا است. شکلی است که مؤثّر در خرد و دل، و الهام‌بخش بینش و شعور است، و انسان را به تدبر و تفکّر وا میدارد و بدو الهام میکند که از علم و معرفت برای وصول به حقیقت بزرگ همآهنگی پـدیده‌های جهان استفاده کند... بدین منظور یزدان سبحان پیروی بر آیه‌ای می‌آورد که دربارۀ ستارگان است. ستارگانی که خداوند آنها را برای مردمان عـلائم و نشانه‌هائی نموده است تا در تاریکیهای خشکی و آبی با استفادۀ از آنها رهنمـون و راهیاب شوند، این چنین پیرو الهام بخشی:
(قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).
ما آیـات (قرآنـی و نشـانه‌های جهانی خود) را بـرای کسـانی بـیان داشـته‌ایـم کـه (مـعانی آیـات قرآنی و نشانه‌های جهانی را) می‌دانند.
رهنمونی و راهیابی به وسیلۀ ستارگان در تاریکهای خشکی و آبی، نـیازمند دانش و آگاهی از راه‌ها و گردشها و موقعیّتهـا و مدارهای ستارگان است... از دیگر سو نیازمند مردمانی است که دلالت همۀ اینها بر وجود آفریدگار چیرۀ کاربجا را بدانند و فهم کنند... چه رهنمونی و راهیابی - همانگونه که گفتیم - عبارت است از رهنمونی و راهیابی در تاریـکیهای محسوس واقــعیّت، و در تـاریکیهای دل و خـرد، یـعنی در تاریکیهای درون و بیرون... کسـانی که از ستارگان برای رهنمونی و راهیابی در تاریکیهای محسوس استفاده می‌کنند، ولی میان دلالت آنها و آفریدگار آنها پیوند برقرار نمی‌کنند، مردمانی هستند که هنوز در پرتو ستارگان بدان رهنمود و راهنمائی بزرگ راه نیافته‌اند. آنـان کسانیند کـه جهان را و آفریدگار جـهان را از همدیگر قطع می‌کنند، و میان نشانه‌های ایـن جـهان و دلالت آن بر وجود آفرینندۀ نوآفرین و زیبانگار بزرگ جذابی می‌اندازند.
*
(وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ).
او کسی است که شما را از یک شخص آفریده است که (آدم است و او هم از خاک زمین است و زمـین هـم در مدّت حیات) محلّ استقرار و (پس از مرگ) محل تسلیم (به خاک شما) است. ما آیات قرآنی و نشانه‌های جهانی خود) را برای کسانی بیان داشته‌ایم که (آیات قرآنـی و نشانه‌های جهانی را چنان که باید) می‌فهمند.
اینبار پسودۀ مسـتقیم و بدون واسـطه‌ای است... پسوده‌ای دربارۀ خود ذات انسان است. ذات انسان که اصل و حقیقت یکتا و یگانه‌ای در نر و مـاده است[13] حیات در انسان با یک سلول تلقیح شـده‌ای گامهای نخستین را در راه تولید نسـل برمیدارد. برای ایـن سلول، نفسی در پشت پدر به امانت نهاده شده است، و نفسی قرارگاه آن در رحم مادر است... سپس حـیات افزایش می‌یابد و انتشار پیدا میکند. آنگاه نـژادها و رنگها، سیماها و زبان‌ها، قبیله‌ها و مـلّتها، نـمونه‌های بیشماری و انـواع فـراوانی سـر از جیب عدم برمی‌آورند، وتا حیات برجای باشد پیوسته دگرگونی و گوناگونی در میان خواهد بود.
(قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ).
ما آیات (قـرآنی ونشانه‌های جهانی خود) را برای کسانی بیان داشته‌ایم کـه (آیات قـرآنـی و نشانه‌های جهانی را چنانکه باید) می‌فهمند.
دانش وبینش ضروری است برای آگاهی از سـاختار یزدان در این نـفس واحده‌ای که نمونه‌ها و نوعها از آن برمی‌جوشند و پدیدار می‌آیند. همچنین دانش و بینش ضروری است برای پی بردن به سازشها و هماهنگیهای شگفت نهان در فراسوی تلقیح کردن و تـلقیح پذیری جهت تولید نسل و پیدایش و افزایش پیاپی و همیشگی تعداد مناسب نرینه و مادینه در جهان انسان، تا مسالۀ ازدواج و زناشوئی که یزدان آن را برای تولید نسل و افزایش مردمان مقدّر فرموده است برجـای و بر دوام بماند، و کودکان در شرائط و ظروف ویژه قدم به جهان گذارند و «انسانیّت» انسان محفـوظ گردد و فرزندان آدمیزاد برای ادامۀ حیات «انسانیّت» شوهر و هـمسر یکدیگر شوند.
در کتاب فی ظلال القرآن نمی‌توانیم دربارۀ این مسأله به تـفصیل صحبت کـنیم، و برای روشنگری ایـن هماهنگیها و همنوائـیها و سـازشها و همایشها، همۀ سخنان لازم را بطور مشروح بیان داریـم. ایـن مسأله نیازمند بررسی و پژوهش ویژه‌ای است[14] ولی ما فقط نگاهی می‌اندازیم به چگونگی پیدایش نطفۀ نرینه یا مادینه، و سخن میگوئیم از چگونگی پیدایش آن دو در پرتو مرحمت و لطف نهان یزدان در کار تولید نسـل مردان و زنان به اندازۀ لازم برای بقاء حـیات و ادامـۀ آن. ما قبلًا هنگام سخن از آیۀ:
(وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَیَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ).
گنجینه‌های غیب و کلید آنها در دست خدا است و کسی جز او از آنها آگاه نیست. (انعام/٥٩)
گفتیم: خداوندی که تخمک را تلقیح میکند و به شکل زن و مرد هستی می‌بخشد، قضا و قدر او است که تعداد کروموزومهای اسپرماتوزوئیدهای مـرد را بر تـعداد کروموزومهای اوول زن چیره میگرداند، و یا بر عکس این، کار تلقیح را به انجام می‌رساند. قضا و قدری هم که بر انجام این، یا بر انجام آن جاری گردد، جزو غیب است وکسی جز خدا غیب نمی‌داند و قدرتی بر آن ندارد.
ایــن قضا و قدری که یزدان هربار آن را جـاری میگرداند، و برابر آن به هر کس که بخواهد دختر، و به هرکس که بخواهد پسر عطاء می‌فرماید، با همین قضا و قدر است که یـزدان جـهان توازن و تـقارن، یـعنی هماهنگی و همتائی را در سراسر زمین میان تعداد زنان و تعداد مردان برقرار میسازد، و توازن و تـقارن، در میان انسانها در سراسر زمین اخلال پیدا نمی‌کند. در سایۀ همین توازن و تقارن است که باروری صورت می‌گیرد و جمعیّت فزونی می‌گیرد، و پـیوسته زندگی زناشوئی هم برقرار می‌ماند... خودباروری و افزایش جمعیّت با تعداد مردان کمتری میتواند صورت بگیرد. مسألۀ لذّت مهم‌ترین هدف زنـاشوئی نـیست بلکه مهم‌ترین و اصیل‌ترین هدف - هدفی که انسان را از حیوان جدا میسازد - آرامش و آسایش زندگی زناشوئی زن و مرد است که در فراسوی آن، اهداف دیگری است، اهدافی که جز با این آرامش و آسایش صورت نمی‌پذیرد. مهم‌ترین این اهداف ادامـۀ حیات فرزندان و ایجاد محیط آرام خانواده برای کودکان تحت نظارت و مراقبت پدر و مادر ایشان است. تا فرزندان برای انجام نقش «انسانی» ویژۀ خود پرورده و آمـاده گردند، گذشته از پرورده شدن و آماده گشـتن ایشـان برای به جنگ آوردن خوراک و دفاع و محافظت از خـودشان همچون سائر جانداران... نقش «انسـانی» ویژه، نیاز به آرامش و آسایش کودکان تحت مراقبت و مواظبت پدران و مادران در خانواده دارد. زمان ایـن مراقبت و مـوا‌ظبت از کـودکان انسان هـم از زمـان نگاهداری و نگهبانی بچه‌های همۀ جانداران بیشتر و درازتر است.[15]
این توازن و تقارن و برابری و همبری نسبی همیشگی، به تنهائی نشانه‌ای بر ادارۀ جهان توسّط یزدان سبحان، و دالّ بر حکمت و دانش و تقدیر و سنجش او در گسترۀ کیهان است... امّا برای کسانی که بدانند و بفهمند:
(قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ).
ما آیـات (قرآنی و نشــانه‌های جهانی خود) را برای کسانی بیان داشته‌ایم که (آیـات قـرآنـی و نشـانه‌های جهانی را چنانکه باید) می‌فهمند.
امّا کوران نابینائی که بر چشمان خود پـرده‌ای فرو انداخته‌اند - در پیشاییش آنان آن کسانی هسـتند که خویشتن را «علمگرا» و علم دوست مـی‌د‌انـند، و کسانی را که معتقد به «غیب» باشند به باد تـمسخـر می‌گیرند، از کـنار ایـن چنین آیـه‌هائی و نشـانه‌هائی کورکورانه و چشم بسته می‌گذرند:
(وَ اِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لَا یُؤْمِنُوْا بِهَا).
اگر آنان همۀ دلائل و نشانه‌های حقّ را هم ببینند بـدان باور نمی‌دارند و ایمان نمی‌آورند. (انعام/25، اعراف/146)
سپس روند قرآنی به پیش مـی‌رود و به صحنه‌هائی می‌پردازد که در گوشه‌ها و کنارهای زمـین باز و جلوه‌گرند.... چشمها آنـها را می‌نگرند و می‌بینند. حواس و شعور به درک و فهمشان می نشینند. دلها و بینشها به اندیشه و تماشایشان می‌پردازند. و همه و همۀ اینها زیبانگاریها و نوآفرینیهای ساختار یزدان را در آنها مشاهده می‌کنند... روند قرآنی صحنه‌ها را به نمایش در می‌آورد، بدانگونه که در پهنۀ جهان هستند. چشـمها را در احـوال و اوضاع و انواع و اشکال گوناگونی که دارند و پیدا می‌کنند بدانها خیره میسازد. با حیات بالنده‌ای که دارند، و با دلالت پر قـدرتی کـه زندگی را می‌آفریند، از یک سـو وجدان را لمس می‌کنند و می‌پسایند، و از دیگر سو دل را به سیر و سیاحت جمال آنـها می‌برند، و مـتلذّذ از ایـن جمال می‌گردانند:
(وَهُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَجَنَّاتٍ مِن أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَانَ مُشْتَبِهاً وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).
او کسی است کـه از (ابر) آسمان، آب (بـاران) را فرو می‌فرستد، و ما (که خدائیم، با قدرت سترگ خـود) بـه وسیلۀ آن آب، همۀ رُستنیها را می‌رویانیم و از رُستنیها سبزینه بیرون می‌آوریم، و از آن سبزینه، دانه‌های تنگاتنگ یکدیگر، و از شکـوفه‌های درخت خـرما خـوشه‌های آویـزان نــزدیک بــهم و در دسـترس، و باغهای انگور و زیتون و انار پـدید مـی‌سازیم کـه (در شکل و مزّه و بو و سـود) همگون و یـا غیر همگونند. بنگرید به میوۀ نارس و رسیدۀ یکایک آنها، آنگاه کــه میوه دادند. بیگمان در این (گوناگونی درونی و بیرونی و تـغییر آغـاز و انـجام مـیوه‌ها) نشـانه‌ها و دلائـل (خداشناسی) است برای کسانی که (حق را می‌پذیرند و بدان) ایمان می‌آورند.
آب در اغلب جاهای قرآن مجید، هنگام سخن از حیات و رویاندن درختان و گیاهان، ذکر می‌گردد:
(وَهُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْءٍ).
او کسی است که از (ابر) آسمان، آب (بـاران) را فـرو می‌فرستد، و ما (که خدائیم، با قدرت سترگ خود) به وسیلۀ آن آب، همۀ رستنیها را می‌رویانیم .
نقش آشکار آب در رویاندن هر نوع گیاه و درختی، نقش کاملًا روشن و هویدائی است. شخص روستائی و شهری، و غیر متمدّن و متمدّن، و نادان و دانـا ایـن را میداند... امّا نـقش آب در حـقیقت بسی بالاتر و بزرگتر و دارای ابعاد فراخ‌تر و گسترۀ وسیع‌تر از این کار پیدا و هویدائی است که قرآن مردمان عامه را بدان مخاطب قرار میدهد. آب در پرتو قضا و قدر الهی در آغاز آفرینش شرکت داشته است در تبدیل سطح زمین به خاکی که در خور کشت و زرع و رویش گیاهان گردد. البته اگر نـظریه‌هائی صحیح باشد که چنین می‌انگارند سطح زمـین در بـرهه‌ای از زمان گـرم و سوزان و مشتعل و ملتهب بوده است. سپس سخت و سفت شده است و خاکی که بتواند باعث رشد گیاهان باشد در آن وجود نداشته است. بعدها خاک حاصلخیز با همکاری و همیاری آب و عوامل وی، سطح زمین به خاک نرمی تبدیل شده است. پس از آن نقش آب در بارور ساختن خاک با انتقال نیتروژن آتـمسفر به آن ادامه یافته است و با هر آذرخش و انرژی الکتریکی حاصل از آن، نیتروژن محلول در آب همراه باران به زمین رسیده است و باروری و حاصلخیزی خاک فراهم آمده است... بدین وسیله کودی به دست آمده است که بعدها انسانها در ساختن آن از قوانین موجود در جهان تقلید کرده‌اند، و امروزه مردمان با همان شیوه کـود را می‌سازند[16]... اگر کود در خاک نبود، سطح زمین از درختان و گیاهان لخت و بی‌بهره می‌گردید.
(فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَجَنَّاتٍ مِن أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَانَ مُشْتَبِهاً وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ).
از رُستنیها سبزینه بیرون می‌آوریم، و از آن سـبزینه، دانه‌های تنگاتنگ یکدیگر، و از شکوفه‌های درخت خرما خـوشه‌های آویـزان نـزدیک بــهم و در دسـترس، و باغهای انگور و زیتون و انار پـدید می‌سازیم که (در شکل و مزه و بو و سود) همگون و یا غیرهمگونند.
هر گیاهی سبز رنگ پیدا می‌گردد. واژۀ «خَضِـر» یـعنی سبز و تازه، مفهوم لطیف‌تری دارد، و از واژۀ «اَخْضَر» یعنی سبز رنگ، ساده‌تر و روان‌تر است. همین گیاه سبز و تازه است که:
(نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً).
از آن گیاه سـبز و تـازه، دانه‌های تنگاتنگ یکدیگر و متراکم بیروم می آوریم.
همچون خوشه‌ها و امثال آنها را بیرون می‌آوریم.
(وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ).
و از شکـوفه‌های درخت خـرما خـوشه‌های آویـزان نزدیک به هم و در دسترس، پدید می‌آوریم.
«قنوان» جمع قنو است که به معنی شاخۀ نورس و کوچک است. قنو در درخت خرما خوشه‌ای است که دارای میوه باشد. واژۀ «قِنْوَانٌ» و صفت آن «دَانِـیَةٌ»
یعنی: در دسترس و نزدیک، دو تائی مفهوم دلپسند و دل‌آرائی دارند. اصلًا سراسر صحنه بطور کلّی زیبا و دل‌آرا و خوش آیند است.
(وَجَنَّاتٍ مِن أَعْنَابٍ).
و باغهائی از درختان انگور.
(وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَانَ).
و درختان زیتون و انار.
همۀ گیاهان با گروه‌ها و خانواده‌هائی که دارند، همگون یا غیرهمگونند:
(مُشْتَبِهاً وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ).
(در شکل و مزه و بو و سـود) همگون یـا غیرهمکون هستند.
ب ف *. . ،. .
(انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ).
بنگرید به میوۀ نارس و رسیدۀ یکایک آنها، آنگاه که میوه دادند.
با چشم ظاهر و باطن بنگرید. با دل بیدار و آگاه نظر بیندازید... به یکایک آن درختان بنگرید، بدان گاه که شکو‌فه می‌دهند. در آن هنگام که خود را می‌آرایند و به خود می‌بالند. در آن زمان که مـیوه‌های آنها کاملًا می‌رسد و رنگارنگ می‌گردد ... بدانـها بنگرید و از جمال و زیبائی آنها شاد و بهره‌مند گردید... در اینجا نمی‌فرماید: از میوۀ آنها بخورید وقتی که میوه دادند. بلکه میگوید:
(انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ).
بنگرید به میوۀ نارس و رسیدۀ یکایک آنها، آنگاه کـه میوه دادند.
بدان خاطر است که اینجا جولانگاه و جلوه‌گاه زیبائی و بهرهمندی است. همچنین اینجا مکان و مقام اندیشیدن دربارۀ نشانه‌های شناخت یزدان، و نگریستن دربارۀ زیباییهای ساختار ایزد منّان در جلوه‌گاه‌های زنـدگی است.[17]
(إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).
بیگمان در این (گوناکونی درونـی و بیرونی و تـغییر آغاز و انجام میوه‌ها) نشانه‌ها و دلائل (خداشناسی) است برای کسانی که حقّ را مـی‌پذیرند و بدان) ایمان می‌آورند.
ایـمان است کـه دل را شکوفا، و بینش را روشن میگرداند، و دستگاه‌های گیرنده و پاسخ دهندۀ فطرت را آماده میسازد، و انسان را با هستی پیوند میدهد، و وجدان را به ایمان به یزدان آفریدگار همگان دعـوت میکند... اگر ایمان نباشد دلها بسته، و بینشها کور، و فطرتها بیمار مـی‌گردند. از کـنار ایـن همه زیبائی می‌گذرند، و این همه نشانه‌های شناخت را می‌بینند، چیزی را احساس نـمی‌کنند و پاسخی نمیگویند. زیرا: (اِنَّمَا یَسْتَجِیْبُ الَّذِیْنَ یَسْمَعُوْنَ).
تنها کسانی (دعوت تو را) مـی‌پذیرند کـه گوش شنوا دارند (و از روی تدبّر و تفکّر سخنان را می‌شنوند. امـا اینان مردگان زنده‌نما هستند). (انعام/36)
تنها کسانی این نشـانه‌ها را درک و فـهم می‌کنند که ایمان دارند!
*
هنگامی که روند قرآنی بدین بخش می‌رسد، بدان گاه که بر دل انسان صفحۀ هستی لبریز از دلائل شناخت یزدان، یگانگی خداوند سبحان، سلطه و قدرت ایـزد منان، و اداره‌کردن و گرداندن کار و بار جهان با اراده و مشیّت آفریدگار مهربان را گشوده است، همچنین رود قرآنی وجدان را با آن سایه روشنهای جهانی الهامگرانه فرا گرفته است، و درون انسان را به قلب تپندۀ جهان در هر یک از زندگان که از زیباییها سـاختار آفریدگار سبحان میگوید پیوند داده است ... شرک مشـرکان را عرضه میدارد، و نشان میدهد که شرک بسی غریب در این فضای مؤمنانۀ به جهان آفرین رسیده می‌باشد. خیالبافیهای مشرکان را نیز عرضه میدارد، و نشـان میدهد که خرافه‌ها و گمانهای سبک و بی‌ارزشـی است که دلها و خردها از آنها بیزار وگریزانند. در اینجا سخت اظهار ناخشنودی میشود، و با پیرو تندی، بر شرک و خیالبافیها می‌تازد. فضا نیز سراسر آمادۀ چنین تاخت سخت و اظهار ناخشنودی است:
(وَجَعَلُوا لِلّهِ شُرَکَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یَصِفُونَ. بَدِیعُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَکُن لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ).
(کافران با این همه دلائل روشن) فرشتگان و اهریمنان را شرکاء خدا می‌سازند، در حالی که خداوند خود آنان و همۀ ملائکه و شیاطین را آفریده است. (لذا با اطّلاع از این موضوع، سزاوار نیست جز آفریدگار را بپرستند و آفریدگانی همچون خـود را عبادت کنند). کـافران از روی نادانی، پسران و دخترانی برای خدا بهم مـی‌بافند (و مسیحیان گمان می‌برند که مسیح پسر خدا است، و یــهودیان عـزیر را پسـر خدا مـی‌دانند، و برخی از مشـــرکان عـــرب نـیز فرشتگان را دخـتران خـدا می‌دانستند!). خداوند منزّه (از همۀ این نقصها و عیبها) و بدور از این صـفاتی است که او را بدانها تـوصیف مـی‌کنند. خـدا کسـی است کـه آسمانها و زمین را از نـیستی بــه هستی آورده است. چگونه ممکن است فرزندی داشته باشد، در حالی کـه او همسری نـدارد. (همسر و فرزند باید از جنس شوهر باشد و خدا یگانه و بی‌همتا است) و همه چیز را او آفـریده است (از جمله اشخاص و اشیائی را که شریک او می‌سازند). و او آگاه از هر چیز است (و آنچه گویند و کنند از چشـم خدا پوشیده نمی‌ماند و بی‌پاداش و پادافره نمی‌گردد).
بعضی از مشرکان عرب جنها را پرستش میکردند... در حالی‌که نمی‌دانستند جنها چیستند و کیستند! تنها به دنبال خیالبافیهای بت‌پرستی روان می‌گشتند و چیزهائی را به اندیشه راه می‌دادند! نفس انسان هنگامی که از یکتاپرستی مطلق به اندازۀ وجبی منحرف گردد به کژ راهه می‌افتد و در بیراهه انـحراف گـام برمیدارد و سرانجام سر در بیابان برهوت آن میگذارد و تا بدانجا پیش می‌رود که میان او و میان نقطۀ شروع انحراف فرسنگها فاصله می‌افـتد و چـه بسا دیگر آن نقطۀ کوچک سـرآغاز را نـبیند! ایـن مشـرکان بر آئـین اسماعیل علیه السلام بودند ... آئین یکتاپرستی و توحیدی که ابراهیم علیه السلام بدین منطقه آورده بود... امّـا آنـان از آن یکتاپرستی منحرف شده بودند... قطعاً انحراف ایشـان از توحید، نخست اندک بوده است، سپس کم‌کم بدین انحراف زشت و پلشت منتهی شده است و کار به جائی رسیده است که جنها را انباز یزدان جهان سازند! جنها که خود آفریده‌های آفریدگار سبحان هستند:
(وَجَعَلُوا لِلّهِ شُرَکَاءَ الْجِنَّ -وَخَلَقَهُمْ-!).
جنها را شرکاء و انبازان خدا ساخته‌اند، و حال آن که خداوند ایشان را آفریده است!.
بت پرستان گوناگون در ادوار جاهلیّتهای جوراجور معتقد بوده‌اند که در جهان موجودات بدکار و بدکنشی هستند. همچون اعتقاد به اهریمنان، بدانـها نیز باور داشتند. از آنها می‌ترسیدند. ایشان را به صورت ارواح شرور یا اشیاء شرور بشمار می‌آوردند. برای پرهیز از شرّ و بدی آنها برایشان قربانی میکردند و نذر و نذور مینمودند. بعدها ایشان را پرستیدند!
بت‌پرستی عربی تنها یکی از انواع بت‌پرستیهائی بود که چنین اندیشه‌های تباهی در آنها بود. انـدیشه‌های تباهی که به شکل پرستش جنها پدیدار گشـته بود و کم‌کم کار بدانجا رسیده بود که جنها را انبازان یـزدان سبحان بدانند...[18] روند قرآنی مشرکان را با این اعتقاد سبکسرانه رویاروی میگرداند، و این سخن را بدیشان میگوید:
(وَ خَلَقَهُمْ).
و حال آن که خدا ایشان را آفریده است.
تنها واژه‌ای است، امّا برای به تصویر کشیدن تـمسخر بدیشان، بسنده است! وقتی که یزدان جهان «ایشان را آفریده است» پس چگونه انبازان یزدان در الوهیّت و ربوبیّت خواهند بود؟!
تنها اندیشه و ادّعای ایشـان ایـن نبود و بس. چه بت‌پرستی هنگامی که آزاد و رهـا شود در مرزی از انحراف باز نمی‌ایستد. بلکه ایشان پسرانی و دخترانی برای یزدان سبحان گمان میبردند:
(وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ).
آنان از روی نادانی، پسرانی و دخترانی پرای خدا بهم می‌بافتند.
در واژۀ «خَرَقُوْا»که به معنی: بهم بافتند و از پیش خود ساختند می‌باشد، طنین و سایه روشـن ویـژه‌ای است. صحنۀ طلوع را به تصویر می‌زند با دروغ شـاخدار و سخـن ناروائی که (انگـار حقیقت را) سـوراخ و پاره می‌نماید!
پسرانی را برای یزدان بهم بافته‌اند: یهودیان عزیر را و مسیحیان عیسی را پسران خدا شمرده‌انـد... دخترانی را برای یزدان بهم بـافته‌اند: مشـرکان فـرشتگان را دختران خـدا مـی‌دانسـتند و گمان میبردند که فرشتگان نیز ماده هستند)... هیچ کس هم نمی‌داند فرشتگان چرا باید ماده بشمار آیـند! همۀ این گمانها و ادّعاها بی‌بنیاد است و تکیه‌گاهی از دانش ندارد... همـه و همۀ این سخنان (بِغَیْرِ عِلْمٍ) یعنی: از روی نادانی است.
(سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یَصِفُونَ).
خداوند منزّه (از همـۀ این نقصها و عیبها) و بدور از این صفاتی است که او را بدانها توصـیف می‌کنند.
سپس دروغ شاخدار و تهمت ناروا و اندیشه‌های پوچ ایشان را با حقیقت الوهیّت رویـاروی مـی‌گردانـد، و جهان‌بینیهای نادرست ایشان را با این فریاد حقّ از میان برمیدارد:
(بَدِیعُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَکُن لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ).
خدا کسـی است که آسمانها و زمین را از نیستی به هستی آورده است. چگونه ممکن است فرزندی داشته باشد، در حالی که او همسری ندارد. (همسر و فرزند باید از جنس شوهر باشد و خدا یگانه و بی‌همتا است) و همه چیز را او آفریده است (از جمله اشخاص و اشیائی را که شریک او می‌سازید) و او آگاه از هر چیز است (و آنچه گویند و کـنند از چشـم خدا پـوشیده نـمی‌ماند و بی‌پاداش و پادافره نمی‌گردد).
آفریدگاری که این جهان را از نیستی به هستی آورده است، چه نیازی به فرزندان دارد؟! فرزندان جایگزینان فناپذیران، ادامه دهندگان زندگی بر باد رفـتۀ ایشان، یاران و یاوران ضعیفان، و لذّت و خوشی برای کسانی هستند که چیزی را نمی‌‌آفرینند و از نیستی به هسـتی نمی‌آورند!
مشرکان که می‌دانند قانون تولید نسل چگونه است... هر موجودی باید همسر ماده‌ای از جنس خود داشته باشد... پس چگونه یزدان را فرزندی خواهد بود؟! و حال آن که یزدان را همسری نیست! یزدان، یگانه و یکتا و منزّه از اینگونه صفات و کاستیها است. چیزی همچون او نیست. پس چگونه بدون ازدواج و آمیزشی، اولاد و فرزندی برای او خواهد بود؟!
این حقیقتی است و با سطح جهان‌بینی ایشان رویاروی می‌گردد. برای ایشان مثالهائی می‌زند که به زنـدگی و دیدنیهای آنان نزدیک باشد. روند قرآنی در رویاروئی با ایشان، برای زدودن هر نوع سایۀ شرکی، بر حـقیقت «آفرینش» تکیه میکند، و بدیشان گوشزد می‌نماید که آفریده هرگز انباز آفریدگار نـمی‌گردد، و حقیقت آفریدگار غیر از حقیقت آفریده است. همچنین ایشان را گوشزد میکند به دانش مطلق یزدان، دانشی که جز با خیالبافیها و گمانهای پوچ خود با آن روبرو نمی‌گردند:
(وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ).
و همه چیز را آفریده است.
*
همچنین روند قرآنی ایشان را با ایـن حقیقت روبرو میسازد که یزدان «همه چیز را آفریده است». بدین وسیله آنان را متوجّه ناچیزی جهان‌بینیهایشان و یاوگی اندیشه‌هایشان میسازد که میگویند: یزدان سبحان دارای پسرانی و دخترانی است، یا معتقد به انبازانی از جنها برای آفریدگارند، آفریدگاری که جنها را آفـریده است. دیگر باره به مسأله آفرینش اشاره فرموده است و بر این حقیقت تکیه کرده است تا بیان نماید: کسی که باید پرستیده شود، در برابرش کرنش رود، از او اطاعت گردد، و با دیانت و دینداری به پروردگاریش اعتراف شود، تنها و تنها آفریدگار همه چیز و همگان است و بس. لذا جز یزدان جهان خدا و خداوندگاری نیست:
(ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ).
آن «متّصف به صفات کمال است که» خدا و پروردگار شما است. جز او خدائی نیست، و او آفرینندۀ همه چیز است. پس وی را باید بپرستید (و بس؛ چرا کـه تـنها او مستحقّ پرستش است) وهمو حافظ و مدبّر همه چیز است.
از آنجا که تنها یزدان سبحان آفریدگار جـهان است، ملک و مملکت نـیز تنها از آن او است. وقتی که آفرینش و ملک و مملکت تنها متعلّق به یزدان است، پس تنها او رازق و روزی‌رسان است. ایـزد سبحان آفریدگار و خداوندگار و مالک و حاکم همۀ آفریدگان خود است. او است از مـلک و مـملکت کائنات به مردمان روزی می‌رساند و کسـی در کشور پـهناور هستی انباز او نیست. آفریدگان هر چیزی را که می‌خورند، و هر چیزی که از آن بهره‌مندند و اسـتفاده می‌کنند، آن چیزها تنها از ملک و مملکت خالص یزدان نصیب ایشان می‌گردد و بس... وقتی که این حـقیقتها، یـعنی: آفـرینش و مالکیّت و فرمانروائی و روزی رسانی، مقرّر و مشخّص شد، هـمراه با آنها، بطور ضروری و حتمی مقرّر و مشخّص می‌گردد که ربوبیّت و خداوندگاری نیز باید از آن یزدان سبحان باشد. پس ویژگیهای ربوبیّت و خداوندگاری هم باید از آن یزدان باشد که عبارت است از: قیمومت، نظارت، هدایت و رهنمود، قدرت و سلطهای که باید در برابر آن کرنش و فرمان برد، و نظام و سامان و قوانین و مقرّرا‌تـی که بندگان باید بر آنها گرد آیند و بدانـها عمل‌کـنند.[19] همچنین باید تنها او را عبادت کرد، عبادت با همۀ معانی و مـفاهیمی کـه دارد؛ از جـمله: اطـاعت‌کردن و فرمانبرداری نمودن و کرنش بردن و تسلیم گشتن.
عربها در دورۀ جاهلیّت خود منکر این نبودند که یزدان آفریدگار این جهان و همۀ مردمان و رازق ایشان از ملک و مملکت خود است، ملک و مملکتی که جز آن ملک و مملکتی نیست که بندگان از آن تغذیه بکنند و روزی بخورند!... جاهلیّتهای دیگر نیز چنین حقائقی را انکار نـمی‌کردند - مگر گروه اندکی از فیلسوفان ماده‌گرای یونانی - این مکتبهای ماده‌گرا نیز که امروزه به شکل وسیع‌تر از زمان یونانیان پخش و پراکنده‌اند، سابقاً وجود ند‌اشـتند... بدین سبب اسلام در دورۀ جاهلیّت عربی رویاروی نگردید جز با انـحراف در شعائر و مراسم عبادی ایشان نسبت به خدایانی که با خدا می‌پرستیدند و از ایشان تقرّب به یزدان جهان می‌طلبیدند، و جز با انـحراف در دریـافت قوانـین و مقرّرات و مراسـی که بر زندگی مردمان حاکـم و فرمانروا بود... یعنی اسلام با انکار وجود یزدان سبحان از طرف مشرکان عرب مواجه و روبرو نگردید، بدان شکلی که برخی از «مردمان» امروزه منکر یزدانند و به انکار خود گاهی می‌بالند! بدون این که ایـن نـازش و بالش ایشـان بر دانش و هدایت و کتاب روشـن و روشنگری متّکی باشد!
حق این است که این چنین کسانی که امروزه دربارۀ نبودن یزدان به جدال و ستیز می‌پردازند، گروه انـدکی هستند. در آینده نیز کمتر خواهند شد. امّا انحراف مردمان امروزی، همان انحراف بنیادینی است که در جاهلیّت موجود بود. و آن دریافت قوانین و شرائع برای ادارۀ امور زندگی از غیر یزدان است... این کار نیز همان شرک تقلیدی بنیادینی است که جاهلیّت عربی بر آن بنیان و استوار بود، و همۀ جاهلیّتها هم بر آن بنیان و استوارگردیده و میگردند!
گروه اندکی هم که امروزه دربارۀ خدا به جدال و ستیز می‌پردازند، بر «علم» تکیه نمی‌کنند، هر چند که ادّعای آنها تکیه بر دانش است. چه خود علم بشری نمیتواند این الحاد و انکار را اثبات کند، و هرگز هم نمی‌توان بر الحاد و انکار یزدان دلیلی از علم و یا از سرشت هستی پیدا و ارائه کرد... بلکه الحاد و انکار، پلشتی و کثافتی است که سبب نخـستین آن سـرکشی و گریز از دست کلیسا و خدای کلیسا است! کلیسائی که به نام خدا بدون هرگونه اصلی از دیـن، مردمان را رام و زبون خود میکرد... سبب دوم کاستی و نقصی است که در طبیعت فطرت اینگونه ستیزه جویان و جدال پـیشگان است. این کاستی فطرت، موجب از کار افتادن دستگاه‌های وجود انسان در انجام وظائف مـحوّله بنیادین آنـها خواهد گردید، به همان نحوی که آفریده‌های مسخ شده به چنین کاری دچار می‌آیند!...[20]
باید توجّه داشت که ذکر حقیقت حیات، و سخن گفتن از رعایت اندازۀ سنجیده در آن، همچنین بیان حقیقت پیدایش حیات، در قرآن برای اثبات وجود خدا به میان نمی‌آید. زیرا مجادله و ستیز دربارۀ وجود خداونـد بزرگوار، ساده لوحی و سبکسری است و سزاوار جدّی بودن قرآن نیست که بدان عنایت نشان دهد. بلکه این گونه امور در قرآن برای برگرداندن مردمان به رشد و هدایت خودشان است، و بدان خاطر است که در زندگی خود حقیقتی را پیاده کنند که وجود خدا مقتضی آن است: الوهیّت، ربوبیّت، قیمومت، نظارت، حاکمیّت در سراسر زندگانی انسـانها، و پـرستش بدون هرگونه انبازی، منحصر به یزدان سبحان گردد و بس.
گذشته از آن، ذکر حقیقت حیات، و سخن گفتن از رعایت اندازۀ سنجیده در آن، هـمچنین بیان حقیقت پیدایش حیات، به منظور بیان دلیل قاطعانه‌ای در برابر کسانی است کـه دربارۀ یـزدان راه جدال در پـیش می‌گیرند، دلیل قاطعانه‌ای که چنین کسانی در مقابل آن جز ستیزه‌گری، و جز خودستائی برایشان نمی‌ماند، آن گونه خودستائی‌ای که در اغلب اوقات به مرز بـیشرمی و بی‌بند و باری می‌رسد.
«جولیان هاکسلی»[21] مؤلّف کتاب: «انسان به تنهائی بر جا و بر پا می‌ماند» و کتاب: «انسان در جهان نـوین» یکی از همین خودستایان بی‌مسؤولیت و بی‌بند و بار است. او قواعد و مقرّراتی را پرت و پلا میکند که سندی جز هوا و هوس خود ندارد. وی درکتاب «انسان در جهان نوین» در فصل: «دین مسالۀ خاتمه یـافته‌ای است» این چنین فرمایش میکند:
«پـیشرفت علوم و منطق و روانشـناسی مـا را به مرحله‌ای از زندگی رسانده است که خدا در آن فرضیۀ بیسودی گشته است. دانش زیست شـناسی خـدا را از میان عـقل و خرد مـا بیرون راند‌ه است. دیگر او فرماندهی نیست که گردانندۀ جهان بشمار آید، بلکه وی تنها «علت نـخستین» یـا اسـاس عام پـیچیده‌ای است».
«ویل دورانت»[22] مؤلّف کتاب: «گلزارهای فلسفه» میگوید: فلسفه در جستجوی خدا است، ولی نه خدای خداپرستانی که او را فراتر از جهان مـاده و بالاتر از دنیای طبیعت تصوّر می‌کنند. بلکه خدای فیلسوفان قانون جهان و پیکره و حیات و مشیّت آن است»... این سخنی است که نمی‌توانی آن را به خاطر سپاری. تنها سخنی است که گفته میشود و بس!
ما این چنین کسانی را که در تاریکی گام برمیدارند و کورکورانه راه می‌روند با قرآن دادگـاهی نـمی‌کنیم. همچنین ایشان را با خردهای خود که پرورده و سامان گرفتۀ هدایت قرآن است به قضاوت نـمی‌خوانیم. بلکه آنان را به پیشگاه دادگاهی و داوری «دانشـمندان» همسان خودشان، و به پیشگاه دانش بشری، دانشی که تا اندازه‌ای جدّی و خردمندانه با این مسأله برخـورد میکند، حواله می‌داریم و واگذار می‌کنیم.
«جون کلولند کوثران» که از زمرۀ دانشمندان شـیمی و ریاضی است و دکترای خود را از دانشگاه کورنـل دریافت‌کرده است و رئیس رشتۀ علوم زیست شناسی در دانشگاه دولوث است، در مـقاله‌ای تـحت عـنوان: «نتیجۀ قطعی» مندرج در کتاب: «خدا در روزگار دانش جلوهگر می‌گردد» میگوید:
«آیا هیچ آدم خردمندی تـصوّر میکند یا می‌اندیشد و یا باور میکند که مـادّۀ بـی‌عقل و بیشعور، تـصادفی خودش خویشتن را پدید آورده است و آغازیده است؟ یا این که مادّۀ بی‌عقل و بیشعور، این نظم و نظام و قوانین جهان را به وجود آورده است و سپس آنها را بر خویشتن واجب و حاکم کرده است و ثابت و باقی نـموده است؟ بدون شک پاسخ منفی خواهد بود. هنگامی که ماده به انرژی تبدیل می‌گردد، و یا انرژی به ماده تبدیل میشود، این تبدیلها مطابق قوانین مشخّصی صورت می‌گیرد. ماده‌ای که به دست می‌آید پیرو همان قوانینی است که مادّۀ پیش از آن از آنها پیروی کرده است. شیمی ما را رهنمود میکند به این که برخی از مواد در راه فنا و نابودی هستند، اما این فنا و نابودی در پاره‌ای از مواد با سرعت زیادی انجام می‌گیرد، و در بسی از مواد با سرعت کمی صورت می‌پذیرد. بنابر این ماده ابدی و بیپایان نیست. معنی این سخن همچنین بیانگر این واقعیّت است که ماده ازلی و بدون سرآغاز هم نیست. یعنی ماده دارای آغاز است هـمان گونه که دارای انجام است.
شواهدی از شیمی و علوم دیگر نشان میدهد که آغاز ماده، کند یا تدریجی نبوده است. بلکه به صورت ناگهانی از عدم برجوشیده است و پدیدار گشته است! علوم میتواند زمانی را معیّن سازد و نشان دهد که این مواد در آن پیدا و هویدا گردیده است. بنابراین بناچار باید این جهان مادی آفـریده شـده باشد، و از همان زمانی که آفریده شده است پیرو قوانین و قواعد جهانی معیّن و مشخّصی بوده است، قوانـین و قواعدی که تصادف در میان آنها کمترین جایگاه و پایه‌گاهی نداشته است.[23]
چون این جهان مادی نمیتواند خود را بیافریند، یـا قوانینی را پدید آورد و بسازد که خود از آن قوانـین پیروی میکند، بناچار باید آفرینش جهان با قدرت یک موجود غیر مادی صورت گرفته باشد. همۀ شواهد دالّ بر این است که چنین سازنده‌ای باید دارای عقل و خرد و دانش و فـرزانگی باشد. روشـن است که عقل نمیتواند در جهان مادی بکار پردازد - همانگونه که در کارهای روان پزشکی معمول است - مگر این کـه اراده در میان باشد و به کار بیفتد. آن آفریدگاری هم که دارای اراده است قطعاً باید موجود بوده و وجودش از خودش باشد... به این ترتیب نتیجۀ مـنطقی و اجتناب ناپذیری که خرد بر ما واجب میگرداند این است که نه تنها آفرینش توسّط آفریدگاری صورت گـرفته است، بلکه باید این آفریدگار، فرزانه و کاربجا و دانا و توانا بر هر چیزی باشد، تا بتواند این جهان را بیافریند و نظم و نـظام و سـر و سـامان بخشد و آن را اداره کند و بگرداند و بـچرخاند. همچنین ایـن آفریدگار، باید بی‌آغاز و بی‌انجام و ازلی و ابدی بوده، و نشـانه‌های شناخت او در همه جا جلوهگر و پدیدار باشد. معنی این بیان آن میشود که گریزی و گزیری از تسلیم بدین امر نیست که باید به وجود خدا، یعنی آفریدگار این جهان و رهبر و رهنمود آن ایمان بیاوریم، همانگونه کـه در سرآغاز این مقاله اشاره‌کردیم.
علم از زمان لورد کلوین به اندازه‌ای پـیشرفت کرده است که با اطمینان و یقین بیشتری می‌توان سخن او را تکرار کرد و گفت: اگر ما ژرف و نیکو بیندیشیم، علم ما را ناچار از آن خواهد کرد که به خدا ایـمان داشـته باشیم»....
فرانک آلن دانشمند علوم فیزیک در مـقاله‌ای تـحت عنوان: «پیدایش جهان، تصادفی صورت گرفته است، یا در پرتو اراده و هدف؟» درکتاب مذکور میگوید: «بسیار گفته میشود: ایـن جهان مـادی نـیازمند آفریننده‌ای نیست! اگر ما پذیرفته‌ایم که این جهان هـم اینک وجود دارد، پس پیدایش وجود آن را چگونه باید تفسیر و تعبیرکنیم؟... برای پاسخ بدین پرسش، چهار احتمال وجود دارد:
١ - این جهان خواب و خیال و وهـم و گمانی بیش نیست! این پاسخ با مسالۀ پذیرش بودن جهان تـوسط خودمان در تعارض و اختلاف است.
٢ - جهان خود به خود از عدم پدیدار گشته است و از نیستی به هستی در آمده است!
٣ - جهان ازل است و پیدایش آن سرآغازی ندارد!
٤ - جهان آفریننده‌ای دارد.
فرض اول، مستلزم قبول ایـن مطلب است کـه اصلًا مسأله‌ای در میان نیست تا برای حل کردن و پاسخ دادن بدان خویشتن را به رنج و زحمت بیندازبم! مسأله‌ای که در میان است ساختۀ متافیزیکی ضمیر و خودآگاهی آدمی است! معنی این امر هم چنین است: احساسی که دربارۀ این جهان داریم، و حوادث و رخدادهائی که درک و فهم می‌کنیم، تنها خواب و خیال و وهم و گمان است! اصلًا ماهیّت و حقیقتی ندارد! اخیراً سـیر جیمز جینز[24] به مسالۀ وهـمی بودن جـهان در بیوفیزیک گرائیده است. او معتقد است که جهان وجود خارجـی ندارد. جهان یک شکل خیالی و مفهوم ذهنی در اذهان ما است. با توجّه بدین رأی می‌توانیم بگوئیم: مـا در جهانی از اوهام و خیالات زنـدگی می‌کنیم! مـثلًا می‌توانیم بگوئیم: این قطارهائی که سوار آنها می‌شویم و آنها را لمس می‌کنیم و دست می‌کشیم چیزی جـز خیالات و مفاهیم ذهنی نیستند! مسافرانی که سوار آنها شده‌اند وهمی و خیالی هستند! از بالای رودخانه‌هائی که می‌گذرند رودخانه‌های خیالی هستند و اصلًا وجود ندارند! از بالای پلهائی که عبور می‌کنند پلهای ذهنی و غیر واقعی هستند!... و یاوه‌سرائیهای دیگـری... ایـن نظریّه خیالبافی و گمانی بیش نیست و ارزش بررسی و پژوهش را ندارد.
فرض دوم که میگوید: جهان ماده و انرژی، به همـین صورت خود به خود از عدم برجوشیده است و پدیدار گشته است، آن اندازه سبک و بی‌معنی است که در سخافت و حماقت دست کمی از فرض اول نـدارد، و بهیچوجه این فرض نیز شایستۀ بحث و بررسی نیست. فرض سوم که میگوید: این جهان ازلی است و همیشه بوده است و پیدایش آن سرآغازی ندارد، با دیدگاهی که معتقد به وجود آفریننده‌ای برای ایـن جهان است، یک جـزء مشـترک دارد، و آن اعـتقاد به ازلیّت و همیشگی است. در این صورت ما باید صفت ازلیّت و همیشگی را یا به جهان مرده نسبت دهیم، و یا این که ما باید آن را به خدای زنده‌ای نسبت دهیم که می‌آفریند. در هیچ یک از این دو نـظریّه، اشکـالی کـه بیش از دیگــری بــاشد، دیــده نـمی‌شود. ولی قـانون «ترمودینامیک» ثابت کرده است که پدیده‌های جـهان کم کم حرارت خود را از دست می‌دهند، و رو به وضعی روان هستند که قطعاً در آن روز و روزگار تمام اجسام به درجۀ حرارت پست مشابهی می‌رسند که صفر مطلق است.[25] دیگر در آن زمان انرژی قابل مصرف وجود نخواهد داشت و نه انرژی می‌ماند و نه زندگی و حیات بر جای خواهد ماند! قطعاً به مرور زمان این حادثه رخ میدهد و هیچ گریزی و گزیری از آن نیست.[26] در این حالت که درجۀ حرارت اجسام به صفر مطلق می‌رسد بناچار انرژیها از میان می‌روند! امّا وجود خورشید گرم و سوزان، و ستارگان برافروخته و درخشـان، و زمین آکنده از انواع حیات، همه و هـه دلیل روشن و گواه صادق است بر این که اصل جهان و بنیاد آن در زمانی اتّفاق افتاده است، و در لحظۀ معیّنی جهان سر از گریبان عدم برآورده است. بنابراین جهان رخدادی از رخدادها است و آفریده شده است... معنی این سخن این است که باید جهان آفریدگاری داشته باشد. آفریدگاری که سرآغازی نداشته و آگاه از همه چیز و محیط بر هـمه چیز باشد. آفریدگار توانائی که قدرت او بدون حدود و ثغور بوده، و این جهان را ساخته و پرداخته کرده باشد».
*
(ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ).
آن (متّصف به صفات کمال است که) خدا و پروردگار شما است. جز او خدائی نیست؛ و او آفرینندۀ همه - است. پس وی را بـپرستید (و پس، چـرا کـه تنها او مستحق پرستش است) و حافظ و مدبّر همـه چیز است.
این قیمومت، تنها قیـومت بر انسـانها نـیست و بس، بلکه قیمومت بر همه چیز است. چرا که او آفریدگار همه چیز است.... مراد از بیان این قاعده همین است. قاعده‌ای که مشرکان - در دورۀ جاهلیت خود - آن را انکار نمی‌کردند و نفی نمی‌نمودند. امّا به مقتضای آن عمل نمی‌کردند و مطابق آن فـرمان نـمی‌بردند، و آن: تنها از حاکمیّت و فرمانروائی خدا اطاعت کردن، و در برابر آن کرنش بردن، و بدون انباز از سلطـه و قـدرت خدا پیروی نمودن و ره سپردن است.
*
آنگاه از صفت یزدان سبحان سخن می‌رود و تعبیر میشود، سخن و تعبیری که گوشه‌ها و کنارها و پیچها و خـمهای درون را با ســایه‌روشنهائی مـی‌پوشاند، سایه‌روشنهائی که گمان نمی‌برم زبان انسانها بتو‌انـد وصفی از آن بگوید. پس ما به ترک آن میگوئیم تا سایه‌روشنهای خود را آشکار و نمودار و آهسته و آرام فرو اندازد، و صحنه‌ای را ترسیم سازد که صفت خدا را هراسناک و بیمناک در خود بگنجاند، به گونه‌ای کـه اطمینان بدهد و آسوده خاطر گرداند، و هـمچون نور، درخشان و رخشان شود:
یزدان سبحان آفریدگار همه چیز است. جز او خدائـی وجود ندارد...
این قاعده‌ای است که روند قرآنی در ایـنجا وجوب پرستش خداوند یگانه را بر آن بنیاد می‌نهد، و وجوب ربوبیّت ایزد یکتا را با همۀ معانی و مـفاهیمی که ربوبیّت می‌رساند، هـمچون: حاکمیّت و تربیت و هدایت و قیمومت، بر آن استوار میدارد:
(لَاتُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ).
چشـمها (کُنْه ذات) او را درنمی‌یابند، و او چشمها را درمی‌یابد (و به همۀ دقائق و رموز آنها آشنا است) و او دقیق (است و با علم کامل و ارادۀ شامل خود بـه همۀ ریزه‌کاریها آشنا، و از همۀ چیزها) آگاه است.
کسانی که ساده لوحانه می‌خواهند یـزدان را ببینند، و همچنین کسانی که پا فشارانه دلیل مادی را - وجود خدا میطلبند، هم ایـنان و هـم آنـان نمی‌دانـند چه میگویند! چشمان انسانها، حواس و شعورشان، فهم و ادراکشان، و نیروهای بیرون و درونـیشان، آری ایـن چنین است... همـۀ این اندامها و توانـهایشان آفریده شده است تا با آنها بدین جهان بپردازند و با آن در کنش و سازش باشند و کار خلیفه گری در زمین را انجام دهند... انسانها می‌توانند آثار و نشانه‌های وجود الهی را در صفحات این جهان که آفریدۀ یزدانند، ببینند و بشناسند و درک و فهم کنند... امّا ذات خداوند سبحان را نمی‌توانند ببینند و فهم و درک کنند، زیـرا قدرت دیدن و فهم کردن یزدان به مردمان عطاء نشده است. زیرا پدید آمدۀ فناپذیر توان دیدن موجود ازلی و ابدی را ندارد. گذشته از این که دیدن موجو سرمدی جزو وظائف خلیفه‌گری انسانها در زمین نیست. خلیفه‌گری وظیفۀ ایشان است و در آن راستا به آدمیان کمک و یاری می‌گردد، و بدیشان چیزهانی عطاء شده است که بتوانند در سایۀ آنها به کار خلیفه‌گری اقدام کنند.
انسان، ساده لوحی پیشینیان را می‌فهمد. ولی نمیتواند پافشاری پسـینیان را بفهمد! پسـینیان از «اتـم» و از «برق» و از «پروتون» و از «نیترون» صحبت می‌کنند. در حالی که کسی از آنان اتم و برق و پروتون و نیترون را هرگز در سراسر زندگی خود ندیده است. چه هنوز میکروسکو‌پی که این پـدیده‌ها را نشـان دهـد ساخته نشده بود. امّا اینان بدین پدیده‌ها به صورت فرضیّه، یقین و باور داشتند. این فرضیّه ایشان را بر آن داشت که آثار و علائم مشخّصی را بینگارند و مقدّر دارند که به سبب وجود چنین پدیده‌هائی جلوهگر و هـویدا میگردند. زمانی که این آثار و علائم مشـخّص دیـده می‌شدند، بدین پدیده‌ها قاطعانه ایمان و اطمینان پیدا میکردند، پدیده‌هائی که وجود آنها موجب این آثار و علائم می‌گردیدند. در صورتی که نهایت چیزی که این تجربه پیش می‌کشید «احتمال» وجود این پدیده‌ها بدان شکل و صفتی بود که آنـها را فرض مـی‌کردند و می‌انگاشتند!... ولی زمانی که با آنان دربارۀ وجود خدا صحبت گردد و بدیشان گفته شود آثار و نشانه‌هائی که در کسترۀ جهان است از دیدگاه خرد بیانگر وجود یزدان است، به ستیزه و کشمکش می‌پردازند و بدون علم و هدایت و کتاب روشن و روشنگری به جدال و نزاع می‌نشینند، و دلیل مادّی محبوس برای دیدگان از انسان درخواست می‌کنند... انگار سراسر این هستی، و انگار این حیات با همۀ شگفـتیهائی که دارد، به عنوان دلیلی بر وجود خدا بسنده نیست!
روند قرآنی پس از عرضۀ نشـانه‌هائی در نواحـی و اقطار جهان و در زوایای وجود انسان، و سخن گفتن از ذات یزدان سبحان، این چنین پیروی ذکر میکند:
(لَاتُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ).
چشــمها (کُنْه ذات) او را درنمی‌یابند، و او چشمها را درمی‌یابد (و به همۀ دقائق و رموز آنها آشنا است) و او دقیق (است و با علم کامل و ارادۀ شامل خـود بـه همۀ ریزه‌کاریها آشنا، و از همۀ چیزها) آگاه است.
روند قرآنی بر این توصیفی که زبان بشری نمیتواند به شرح و تفصیل آن بپردازد، این چنین پیروی را بیان میدارد:
(قَدْ جَاءَکُم بَصَائِرُ مِن رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهِا وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ ).
ای پیغمبر! بگو به مردمان:) بیگمان دلائل روشنی و حجّتهای مبرهنی از سـوی پروردگارتان (در قـرآن) برایتان آمده است (و راه حقّ را بـرایـتان پیدا و هـویدا ساخته است). پس هر که (از آنها سود جوید و در پرتو آنها حقّ را) ببیند (سود آن) برای خودش بوده، و هر که کور شود (و چشم دیدن حقّ را نداشته باشد و در پرتو دلائل و براهین، راه حقّ نپوید) به زیان خود کار میکند، و من حافظ و مراقب (رفتار و کردار) شما نمی‌باشم. (بلکه من تنها پیغمبرم و وظیفۀ من تبلیغ اوامر و نواهی یردان جهان است. این خداوند است که اعمال شما را می‌پاید و سزا و جزای همگان را میدهد).
این چیزی که از سوی یزدان برایتان آمده است، دلائل متقن و براهین روشـن است. دلائل مـتقن و براهین روشن، راهیابند و رهنمود می‌گردانند. خود بر راستای راه قرار دارند و دیگران را بر راستای راه می‌دارند. پس هر که دید و آگاه گردید، به نفع خود او است، چرا که هدایت و نور را می‌یابد. سوای این هر چـه هست کوری است. پــن از مشاهدۀ این آیـات و دلائل جز شخص کور بر گمراهی نمی‌ماند، کوری که حـواسّ او بیفائده و بیسود گردیده است. دریچۀ عقل و شعورش بسته گردیده است. دل او بینش خود را از دست داده است و در زیر تودۀ گمراهی پنهان مانده است.
یزدان جهان پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را رهنمود می‌فرماید به این که بیزاری خود را از کارشان و بدفرجامی رفـتارشان اعلام دارد و خویشتن را تبرئه کند:
(وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ).
من حافظ و مراقب (رفتار و کردار) شما نیستم.
بگذارید محروم نشویم از این که نگاهی به همآوائـی موجود میان آیۀ پیشین و آیۀ پسین بیندازیم. در ایـن فضا و در زیر این سایه‌ها به نغمۀ دلپذیر ایـن آیهها گوش جان بسپاریم... آیۀ پیشین در وصـف یــزدان سبحان می‌فرماید:
(لَاتُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ).
چشمها او را درنمی‌یابند، و او چشمـها را درمی‌یابد. او بس دقیق و آگاه است.
آیۀ پسین هم می‌فرماید:
(قَدْ جَاءَکُم بَصَائِرُ مِن رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهِا وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ).
بیگمان دلائـل روشنی و حجّتهای مبرهنی از سـوی پروردگارتان برایتان آمده است. پس هر که ببیند برای خودش بوده، و هر که کور شـود بـه زیـان خـود کار میکند.
بکار بردن: «ابصار»[27] و «بصائر»[28]، و «ابصر»[29] و «عمی»[30] در روند قرآنی، همنوائی و همآوائی زیبائی را زمزمه، و نغمه‌های دلنوازی را طنین انداز میکند. پس از آن روند قرآنی رو به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم میکند و از گرداندن علامتها و چرخاندن نشـانه‌ها در آن سـطحی سخن میگوید که با بیسوادی پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و محیطی که در آن است متناسب نیست. خود این امـر دال بر سرچشمۀ یزدانی بودن چنین سخنانی است. کسی بدین امر پی می‌برد که بینش بازی و چشـم بینائی داشـته باشد. امّا مشـرکان نـمی‌خواسـتند با ایـن عـلامتها و نشانه‌ها اطمینان حاصل کنند و ایمان بیاورند. از اینجا بود که می‌گفتند: محمّد این مسائل عقیدتی و شایای جهانی را در پیش یکی از اهل کتاب خـوانده است و پژوهش نموده است! آنان متوجّه نبودند که خود اهل کتاب چیزی از این مسائل و قضایا را در این سطحی که محمد با آنان سخن می‌گفت نمی‌دانستند. حتی همۀ اهل زمین به چیزی در این سطح و بدین محتوی نرسیده بودند و هنوز که هنوز است و انسانها از این همه چیز آگاهی پیدا کرده‌اند و این همه چیز را آمـوخته‌انـد، و آگاهی پیدا می‌کنند و می‌آموزند، امّـا بدین سطح و محتوای کلام آسمانی نرسیده‌اند و هرگز هم نمی‌رسند. بدین خاطر است که یزدان پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را به پیروی از چیزی رهنمود میکند و می‌خواند که بدو وحـی شـده است. همچنین از او می‌خواهد که به مشرکان اعـتنائی نکند:
(وَکَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ وَلِیَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ. اتَّبِعْ مَاأُوْحِیَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ. وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکُوا وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً وَمَا أَنْتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ)
همـان گونه (که پیشتر نشـانه‌های جهانی و آیـه‌های قرآنی را به صورتهای مختـلف بیان داشتیم، دیگر) آیات (قرآنی) را به شکلهای گوناگون بیان می‌داریم (تا گروهی از مردمان از آنها درس خداشناسی بیاموزند و گروه دیگری راه انکار در پیش گیرند) و بگویند: تو درس خـوانـده‌ای (و قـرآن را از دیگران نه از خدا آموخته‌ای. هدف ما این است که) آن را برای کسانی روشن سازیم که علم و آگاهی دارند (و حقّ را از ناحق تشخیص می‌دهند و حقیقت را مـی‌پذیرند. ای پیغمبر!) پیروی کن از آنچه از سوی پروردگارت بـه تو وحـی شده است. هیچ خدائی جز او وجود ندارد. به مشرکان اعتناء مکن (و دشمـانگی آنان و سخنان ایشان را ناچیز انگار). اگر خدا می‌خواست (که او را به یگانگی بپرسـتند، ایشان را با قـدرت و قوت خویش وادار بـه این کـار میکرد و از خود اختیاری نمی‌داشتند، و هرگز) شرک نمی‌ورزیدند (ولیکن آنان را به خود واگذارده است تـا به اختیار نه بـه اجبار راه یـزدان یا راه شیطان را در پیش گیرند) و ما تو را مراقب (اعمال و مسؤول افعال) ایشان نکرده‌ایم و ما تو را مکلّف نساخته‌ایم که احـوال آنان را اصلاح و امور ایشان را رو به راه سازی).
یزادن جهان آیات خود را برای مردمان به شـیوه‌ها و شکـلهای مختلف در سطحی بیان میدارد که عربها بدان آشنا نبودند. زیرا این قرآن از محیط ایشان سرچشـمه نگرفته است و بر نجوشیده است - اصلًا این قرآن از محیط بشری بطور کلی سرچشمه نگرفته است و بر نجوشیده است - بدین سبب اینگونه بیان به شیوه‌ها و شکلهای مختلف، منتهی به دو نتیجۀ متقابل در محیط گردید:
کسانی که طالب هدایت نبودند، و عشقی به دانش نداشتند، و تلاش و تکاپوئی برای رسیدن به حقیقت از خود نشان نمی‌دادند... اینگونه مردمان سعی میکردند برای سخنان قرآن در این سطحی که محمّد - که از میان خودشان برخاسته بود - برایشان بیان می‌داشت، علّتی را پـیدا کنند. از پـیش خود چیزی را به هـم می‌بافتند و سر هم میکردند که می‌دانستند چنین چیزی رخ نداده است و نبوده است. هیچ چیزی از زندگی محمّد پیش از بعثت و بعد از بعثت او برای آنان پنهان و ناشناخته نبود... امّا آنان با وجود این می‌گفتند: ای محـمّد تو این را پیش اهل کتاب خوانده‌ای و پژوهش نموده‌ای و یادگرفته‌ای! هیچ کسی از اهل کتاب چیزی در این سطح نمی‌دانسته است... در آن زمان کتابهای اهل کتاب در دسترس ایشان و دم دست آنان بود، همان گونه که امروزه در دسترس و دم دست ما است. فاصلۀ مطالبی که در آن کتابها است با مطالبی که در این قرآن است از زمین تا آسمان است!... چـیزهائی کـه در آن کتابها و در دسترس ایشان بود و در دسترس ما است، جز روایتهائی بی سر و ته و بدون اصل و ضـابطه از تاریخ پیغمبران و شاهان نبود و نیست، روایـتهائی کـه آمیخته با افسانه‌ها و خرافه‌های سـاخته و پرداخـتۀ اشخاص ناشناخته‌ای بوده و هست. البته این بخش از مطالب مربوط به عهد قدیم است. امّا عهد جدید کـه متشکل از انجیلها است، فراهم آمده است از روایتهائی که شاگردان عیسی علیه السلام پس از ده‌ها سال آنها را روایت کرده‌اند، و کنگره‌ها و سمینارهای مسیحیان به مرور زمان بدانها دست برده‌اند. و در آنها تحریف و تبدیل و تعدیل روا دیده‌اند. تا بدانجا که مواعظ اخلاقی و رهنمونهای روحی نیز از تحریف و افزایش و کاهش سالم و در امان نمانده است... این کتابها در دسـترس اهل کتاب بوده است و هم اینک در دسترسشان هست... ایـنها کجا و قرآن مـجید کجا؟! مشـرکان در دوران جاهلیّت خود چنین می‌گفته‌اند، و شگفت‌تر از آن، اهل جاهلیّت در این زمان هـم در مـیان «خاورشناسان» و «مسلمان نماها» این سخن را میگویند و گفتۀ خود را «دانش» و «پژوهش» و «بررسی» می‌نامند و معتقدند تنها خاورشناسان آن را تحقیق و کشف کرده‌اند و بدان نتیجه رسیده‌اند!
امّا کسانی که واقعاً «می‌دانند و می‌فهمند» ذکر ایـن آیهها بدین شیوه و بیان، منتهی به حقّ و حقیقت روشن و عیان، در جلو دیدگانشان می‌گردد، و آن حقّ و حقیقت را می‌شناسند و بدان پی می‌برند:
(وَلِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).
هدف ما این است که) آن را برای کسانی روشن سازیم که علم و آگاهی دارند (و حقّ را از نـاحقّ تشخیص می‌دهند و حقیقت را می‌پذیرند).
پس از این، جدائی می‌افتد میان مردمانی که چشم بینا دارند و می‌دانند و می‌فهمند، و میان کسانی که کور و کوردل هستند و نمیدانند و نمی‌فهمند!
فرمان آسـمانی خطاب به پیغمبر بزرگوار صـادر می‌گردد، بدانگاه که یزدان آیات را بیان فرموده است، و مردمان در برابر آن آیات دو دسته شده‌اند... فرمان آسمانی خطاب به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم صادر می‌گردد که از چیزی پیروی کند که بدو وحی شده است. از مشرکان روگردان شود و توجّهی بدیشان و به یـاوه‌سرائیهای پوچ و بی‌ارزششان نکند. دل خود را به دروغگوئیها و دروغ نــامیدنهایشان و دشـمنانگی و مـاندگاری بر ناروائیهایشان مشغول نسازد. راه او ایـن است که از چیزی پیروی کند که از جانب پروردگارش بدو وحـی گشته است. سراسـر زندگی خود را بر اساس آن بنیانگذاری کند و بسازد. دل و درون پیروان خویش را نیز بر اساس آن آراسته و پـیراسـته گردانـد. گناهان مشرکان و پلشتیهای ایشان را بر او نخواهند نـوشت. مشرکان مسؤول اعمال خود هستند. او باید از وحـی یزدان پیروی کند، یزدانی که خدائی جز او نیست. او مسؤول در برابر اوامر و نواهی یزدان است، کی مسؤول در برابر کردار و رفتار بندگان است؟!
(اتَّبِعْ مَاأُوْحِیَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ).
(ای پیغمبر!) پیروی کن از آنچه از سوی پروردگارت به تو وحی شده است. هیچ خدائی جز او وجود نـدارد. به مشرکان اعتناء مکن (و دشمنانگی آنان و سـخنان ایشان را ناچیز انگار).
اگر خدا می‌خواست ایشان را وادار به هدایت کند، این کار را میکرد و ایشان را رهنمود می‌نمود. اگر یـزدان می‌خواست ایشان را به‌گونه‌ای بیافریند که از آغاز جز هـدایت چـیزی را نشـناسند و هـمچون فرشتگان فرمانبردار باشند و سرکشی نکنند، چنین خمیرۀ فطرت ایشان را می‌سرشت و آنـان را مـی‌آفرید. امّا یزدان سبحان انسان را هـمراه با اسـتعداد هدایت و ضلالت آفریده است، و او را به خود وا‌گذا‌شتـه است تا آزادانه راه خویش را برگزیند و جـزا و سـزای اختیار را در حدود مشیّت مطلقه‌ای دریافت دارد که در جهان چیزی روی نمی‌دهد مگر آنچه که چنین مشیّت مطلقه‌ای آن را جاری و ساری سازد. امّا این مشیّت مطلقه هـرگز انسان را به هدایت یا ضلالت وانـمی‌دارد و مجبور نمی‌گرداند. یزدان انسان را بدین نحو و بدینگونه آفریده است بنا به حکمتی که خود از آن آگاه است، و انسان نقش خویش را با استعدادها و توانائیهائی که دارد در این جهان اداء کند و به انجام برساند بدان سان که یزدان برای او مقدّر کرده است و بدو نموده است:
(وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکُوا).
اگر خدا می‌خواست (که او را به یگانگی بپرستند، ایشان را با قدرت و قوت خویش وادار به این کار میکرد و از خـــود اخـــتیاری نـمی‌داشـتند، و هــرگز) شــرک نمی‌ورزیدند.
پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مسؤول اعمال مشرکان نیست. مراقبت و محافظت دلهایشان بدو واگذاشته نشده است. مراقب و محافظ دلهایشان تنها یزدان است و بس.
(وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً وَمَا أَنْتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ).
مــا تـو را مـراقب (اعـمال و مسـؤول افـعال) ایشـان نکرده‌ایم، و ما تو را مکلّف نساخته‌ایم که احوال آنان را اصلاح و امور ایشان را رو به راه سازی.
این رهنمودی که یزدان پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را با آن انـدرز میدهد، جولانگاهی را معیّن و مشـخّص میدارد که فعا‌لیّت و عملکرد پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم باید در گسترۀ آن انجام بگیرد. یزدان سبحان چنین جولانگاهی را معیّن و مشخّص می‌فرماید برای جانشینان پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و برای همۀ کسانی که در هر سرزمینی و در میان هر نسل و نژادی مردمان را به سوی آئین خدا می‌خوانند.
کسی که مردمان را به سوی آئین یزدان می‌خواند، نباید دل و امید و عمل خود را متوجّه رویگردانان از دعوت گرداند، آن دشـمنان و ستیزه‌جویانی که دریـچه‌های دلهایشان رو به سوی هدایت و الهامهای ایـمان باز نمی‌گردد... باید دل خود را از جانب ایشان فارغ دارد و باکی از آنان نداشته باشد، و امید و آرزو و یار و عمل خود را متوجّه کسانی گرداند که شنیده‌اند و پاسخ مثبت داده‌اند. این چنین شنوندگان و پذیرندگانی نیازمند این هستند که همۀ ساختار وجودیشان ساخته شود بر پایه‌ای که بر مبنای آن به آئین اسلام در آمده‌اند. آن پـایه و اساسی که پایه و اساس عقیده است... آنان هستند که سخت نیازمند این هستند که جهان‌بینی کامل و ژرفـی دربارۀ جهان و زندگی، بر پایه و اساس ایـن عقیده، برای ایشان به وجود آورده شود. ایشان نیازمندند که اخلاقشان و رفتارشان و جامعۀ کوچکشان بر خود این پاید و اساس بنا گردد. همۀ این چیزها نیز به جد و جهد نیازمندند و مستحقّ و سزاوار تلاش و تکـاپویند... و امّـا آنـان که در سوئی مقابل و مخالف ایـن سـو می‌ایستند، جزا و سزایشان پس از دعوت ایشان بدین آئین و تبلیغ اوامر و نواهی این دین بدانـان، توجه نکردن بدیشان و اعتناء ننمودن بدانان است... وقتی که حقّ بالنده و نیرومند گردد، یزدان سبحان سنّت و قانون خود را به مرتبۀ اجراء درمی‌آورد. برای این کار، حقّ را به جان باطل می‌اندازد و آن را سرکو‌ب میسازد. باطل فوراً راه گریز در پیش می‌گیرد و میدان را خالی میکند... حقّ باید پدیدار گردد. هر وقت هـم حقّ به شکل و صورت صادق و کامل پدیدار گردد، کار باطل ساده و ساخته است، و طول عمر آن نیز کوتاه و اندک است.
*
یزدان همراه با فرمان دادن به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مـبنی بر بی‌اعتناء بودن و روگردان شدن از مشرکان، مؤمنان را متوجّه می‌فرماید که این بیاعتنائی و روگردانی باید با ادب و وقار و والائی سزاوار مؤمنان، انجام پذیرد... به مؤمنان دستور داده میشود که به خدایـان مشـرکان دشنام ندهند، تا این مشرکان بر آن نشوند که یـزدان سبحان را دشنام دهند، چه آنـان عظمت و منزلت و بزرگی و والائی مقام او را نـمی‌شناسند. دشـنام دادن مؤمنان به خدایان خوار و حقیر مشرکان، موجب دشنام دادن ایشان به یزدان بزرگوار و والامقام جهان می‌گردد:
(وَلاَتَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّوا اللّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ کَذلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ).
ای مؤمنان!) به معبودها و بتهائی که مشرکان بجز خدا می‌پرستند دشنام ندهید تا آنان (مبادا خشمگین شوند و) تجاوزکارانه و جاهلانه خدای را دشنام دهند. همان گونه (که معبودها و بتها را در نظر اینان آراسـته‌ایـم) برای هر ملّتی و گروهی کردارشان را آراسته‌ایـم. (هـر کسی کار خود را زیبا می‌بیند. بزهکار بر اثر تکرار گناه قبح آن در نظرش زدوده میشود و بر اثر وسوسۀ شیطانی و نفسانی زشت زیبا جلوهگر می‌گردد. به هر حال) عاقبت بازگشتشان به سـوی خدایشـان است و خدا آنان را از آنچـه کرده‌اند آگاه میسازد (و پاداش و کیفر نیکان و بدان را خواهد داد).
سرشتی که یزدان مردمان را بر آن سـرشته است ایـن است که هر کس کاری را که انجام میدهد، آن را زیبا و پسندیده می‌دانـد و از آن دفاع میکند. اگر کسـی کارهای نیک و پسندیده میکند، آن کارها را نـیکو و پـسندیده میداند و به دفاع از آنها می‌پردازد. اگر هم کسی کارهای بد و نکوهیده میکند، آن کارها را نیکو و پسندیده میداند و به دفاع از آنها می‌پردازد! اگر کسی هدایت را در آغو‌ش گرفته باشد، آن را خوب و زیبا می‌بیند. اگر هم شخصی راه ضلالت را در پیش گرفته باشد، او نیز آن را خوب و زیبا می‌بیند! ایـن سـرشت انسان است!... این مشرکان هم بجز خدا معتقد به خدا گو‌نه‌هائی و انبازهائی هستند. هر چند که می‌دانند و می‌پذیرند که یزدان آفریدگار و روزی دهنده است! با این وجود اگر مسلمانان به خدا گونه‌های ایشان دشنام دهند، ایشان برمی‌جهند و به کژ راهه می‌افـتند و از اعتقادی که به یزدان دارند منحرف میشوند، برای دفاع از چیزهائی که در نظرشان آراسته و پیراسته شده است، از قبیل: پرستش و عبادتی که دارند. جهانبینیها و اندیشه‌هائی که معتقد بدانها هستند. احوال و اوضاعی که پسندیده‌اند. تقالید و مراسمی که به ارث برده‌اند و بدانها خوگر شده‌اند. پس مؤمنان باید ایشان را به حال خود واگذارند:
(ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ).
عاقبت بازگشتشان به سوی خدایشان است و خدا آنان را از آنچه کـرده‌انـد آگاه مـی‌سازد (و پـاداش و کیفر نیکان و بدان را خواهد داد).
این ادب سزاوار مؤمن است. مؤمنی که به دیـن خود اطمینان دارد. به حقّ و حقیقتی که بر آن است یقین دارد. دارای دل آرامی است. به کاری دست نمی‌یازد و نمی‌پردازد که بیهوده و بیفائده باشد... دشنام دادن به خداگونه‌های مشرکان موجب هدایت و رهنمودشان نمی‌شود. بلکه بر دشـمنانگی و سـتیزه‌گری ایشان می‌افزاید. پس مؤمنان را با این کاری که سودی در بر ندارد چه کار؟ اصلًا دشنام دادن به بتان و خداگونه‌ها چه بسا منتهی به شنیدن سخنانی شود که نـپسندند و موجب بد حالی ایشان گردد. برای مثال بشـنوند که مشرکان به پروردگار والامقام و بزرگوارشـان دشـنام دهند!
*
هم اینک خداوند بزرگوار این درس را پایان میدهد. د‌رسی که در آن، یزدان سبحان گسترۀ جهانِ لبریز از علامتها و نشانه‌ها و مـزه‌هائی را نشان داد که در هر لحـظه‌ای از شب و روز جـلوه‌گری می‌کنند و رخ می‌دهند... درس را پایان میدهد با ذکر این موضوع که مشرکان به خدا سخت سوگند می‌خورند که اگر معجزۀ مادی محبوسی هـمچون معجزه‌های پیغمبران پـیشین بدیشان نموده شود، قطعاً به سبب آن ایمان می‌آورند! این کار باعث شد برخی از مسـلمانان پس از شنیدن سوگندهای مشرکان به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم پیشنهاد کنند از پروردگار خود این چنین معجزه‌ای را درخواست فرماید که مشرکان می‌طلبیدند... امّا پیشنهاد مؤمنان پـذیرفته نمی‌گردد و پاسخ تند و قاطعانه‌ای بدیشان داده میشود و برایشان از خوی تکذیب موجود در سرشت تکذیب کنندگان سخن می‌رود:
(وَأَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءَتْهُمْ آیَةٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِهَا قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِندَ اللّهِ وَمَایُشْعِرُکُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لاَیُؤْمِنُونَ. وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ قُبُلاً مَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَن یَشَاءَ اللّهُ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).
مشرکان با همۀ توان و با تأکید هر چه بیشتر، بـه خدا سوگند مـــی‌خورند کــه اگر مــعجزه‌ای (از نـوع آن مـعجزاتـی کـه در سـورۀ اسـراء، آیههای 90- 93 خواسته‌اند) برای آنان آورده شود به سـبب آن ایـمان می‌آورند. بگو: معجزات از سوی خدا است و (برابر میل او انجام می‌پذیرد و در اختیار من نیست. ای مؤمنان!) شما چه می‌دانید؟... اگر (این معجزاتی که خواسته‌انـد) بدیشان نموده شود (باز هم) ایمان نمی‌آورند. (شما ای مؤمنان نمی‌دانید که به هنگام وقوع معجزات حسّی) ما دلها و چشمهای آنان را (در دریای تخیّلات و توهّمات و در مـیان امـواج تأویـلات و احتمالات) واژگونه و حیران می‌گردانیم (و بعد از نزول معجزات) همان گونه خواهند بـود که در آغـاز بـودند؛ ایشـان را بـه خود وامی‌گذاریم تا در طغیان و سرکشی خود سرگردان و ویـلان شـوند. اگر مـا (دربـارۀ درخـواست مشـرکان کوتاهی نمی‌کردیم و مثلًا) فرشتگانی را به پیش ایشان مــی‌فرستادیم (و بـا چشـم سر آنـان را می‌دیدند) و مردگانی (را زنده می‌کردیم و در برابر دیدگانشان سر از گورها به در می‌آوردند و دربارۀ صدق محمّد) بـا ایشان سخن می‌گفتند، و همه چیز را آشکارا در بـرابـر آنان گرد می‌آوردیم (تا جملگی حقّ را رویاروی بـرای ایشــان بـیان و بـر آن گواهی دهند) آنـان ایمان نمی‌آوردند مگر این که خدا می‌خواست (و خدا هم سنّت خود را برای کسانی تغییر نمی‌دهد که زنگ جاهلیّت بر دل آنان نشسته است و بینش ایشان را تباه کرده است) ولیکن بیشتر آنان (از این واقعیّت که سنّت خدا دربارۀ انسانها تغییر ناپذیر است بـی‌خبرند و حقیقت امـر را) نمیدانند.
دلی که ایمان نیاورد به آیات پراکندۀ یزدان در کتاب باز جهان، و به نشانه‌های شناخت خدا درگسترۀ کیهان، پس از این رهنمود شگفت و شگرفی که ایزد سبحان آن را در قرآن بدین شیوه و بیان تـذکّر داده است، دلی که نشانه‌ها و علامتهای شناخت یزدان که پراکنده در جهان صغیر درون و جهان کبیر بیرونند، او را شتابان به سوی پروردگارش برنگرداند و به کنف حمایت او نکشـاند، این چنین دلی دل وارونه و واژگونه‌ای است... چیزی که اینان را در آغاز کار از ایمان آوردن بازداشته است، مسـلمانان چه می‌دانـند معجزه‌ای را که مشرکان میطلبند و ایشـان به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم رخ دادن آن را پیشنهاد می‌کنند، اگر این چنین معجزه‌ای رخ دهد، همان چیزی که قبلًا مشرکان را از ایمان باز داشته است، باز هم پس از ظـهور مـعجزه ایشـان را از ایـمان آوردن بازنمی‌دارد؟ این تنها خدا است که حقیقت این دلها را میداند... او است که تکذیب‌کنندگان را وامی‌گذارد که کورکورانه به طغیان و سرکشی خود ادامه دهند و به غرقاب آن فرو روند. چون او ایشان را می‌شناسد و میداند که آنان مستحقّ کیفر تکذیب‌کردن خود هستند. همچنین او میداند که آنان پـاسخ مثبت نـمی‌دهند و گوش شنوا ندارند... آنان حقّ را نمی‌شنوند و به اسلام نمی‌گروند، هر چند که برابر پیشنهاد ایشان فرشتگان به پیششان نازل گردند! اگر یزدان مردگان را برایشان زنده کند و مردگان با ایشان سخن گویند همانگونه که پیشنهاد میکردند، و اگر یزدان همه چیز جـهان را در پیش ایشان گرد آورد، و در این همایش همه چیز با ایشان رویاروی گردد و ایشان را به ایمان بخواند، آنان ایمان نمی‌آورند - مگر این که خدا بخواهد - و یزدان سبحان هم چنین چیزی را نمی‌خواهد، زیـرا ایشـان در راه خدا به پا نمی‌خیزند و به تلاش نمی‌ایستند تا یزدان ایشان را به سوی خود هدایت و رهنمود گرداند... این است حقیقتی که بیشتر مردمان آن را دربارۀ سرشت دلها نمیدانند و از آن ناآگاهند.
کسـانی که در گمراهی پـای می‌فشارند و اصرار می‌نمایند، چیزی که ندارند عدم دلائـل و کم بودن براهین نیست... بلکه چیزی که ایشـان را نـنگین و سرگردان میکند، بیماری دل، و ویـرانی و پـریشانی سرشت، و کوری و نابینائی درون است و بس.
هدایت یزدان پاداشی است که تـنها کسـانی مسـتحقّ دریافت آن هستند که رو به خدا می‌کنند و در راه خدا به تلاش می‌ایستند.
پایان جزء هفتم
پس از آن جزء هشتم است و با این آیه آغاز میشود:
(وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ....).
1- برای اطلاع بیشتر مراجـعه شـود بـه کـتاب «مـنهج الفـن الاسـلامی» تألیف محمّد قطب. فصلهای «الجمال فی التصور الاسلامی» و «مشـاهد الطبیعة فی القرآن».
2- ماده‌گرایان راجع به امکان تولید برخی از موادی که ایجاد آنها جز در واکنش‌های درون یک موجود زنده قبلا مقدور نبوده است، سر و صدای زیادی به راه انداخته‌اند ... اوّلًا مواد آلی با مواد زنده فرق بسیاری دارد. در ثانی مواد تولید شده در واقع از مواد خلقت یافتۀ قـبلی ایجاد شـده‌انـد انسـان آنــها را تـولید نکـرده است و هرگز قـادر بـه تـولید آنـها نـخواهد شد.(مولف)
3- این کتاب توسّط جمعی از مترجمان ایرانی تحت عنوان: «اثبات وجود خدا» به فارسی ترجمه و بارها به چاپ رسیده است. (مترجم)
4- ما در پرتو جهان‌بینی اسلامی خود، در گسترۀ هستی نمی‌توانیم معتقد شویم حتّی یک «تصادف» نیز وجود دارد. بلکه هر چه روی میدهد با قضا و قدر الهی روی میدهد:
(اِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ).
ما هر چیزی را به اندازۀ لازم و از روی حساب و نظام آفریده‌ایم.(قمر/٩٤) در گسترۀ جهان همه چیز برابر قوانین سر می‌زند. هر قانونی هم که پـیاده می‌گردد برابر قضا و قدر الهی پیاده می‌گردد، و کمترین جبر مادّی در میان نیست. هم چیزی که در شرائط معیّنی و به خاطر حکـمت ویـژه‌ای بگونه معجزه یا خارق‌العاده روی میدهد، و هم چیزی که بگونۀ عادی پدیدار و نمودار میشود، هر دو تای این امور برابر قضا و قدر ویژه انجام می‌پذیرند و هیچ وقت تصادف نقشی در آن ندارد... وقتی که ما سخنان «دانشمندان» را گلچین می‌کنیم بدان معنی نیست که با نظریه‌ها و دیدگاههای ایشان در همۀ چیزهائی که میگویند موافق هستیم. (مولف)
5- از این عناصر تاکـنون ١٠٤ عـنصر کشف و شـناسائی شده است. (مترجم)
6- این تعبیر نیز یکـی از اشتباهات «دانشمندان» است. چه در جهان پخش کورکورانه و سرسری وجود ندارد... بلکه پخش معیّنی برابر قضا و قدر مشخّصی در جهان است و بس.(مولف)
7 - این تعبیر «عقل بی‌نهایت» رسوبی از رسوبات فلسفه است. این آقا آن را از ته‌نشستهای فرهنک خود برگرفته است و بکاربرده است. فرد مسلمان از یزدان سبحان جز با نامهای زیبائی تعبیر نمی‌کند که ایزد منّان خود را بدانها نامیده است. (مولف)
8- این تعبیر نیز از قبیل همان تعبیر است!!!(مولف)
9- ایرفنگ ویلیام در سخنان خود قبلًا به گفتۀ برتراند راسل اشاره کـرده است و کلام او را دربارۀ پیدایش تصادفی حیات و زوال تصادفی حیات بر اثر جبر مواد آلی، بیان داشته است.(مولف)
10- البته با اجازۀ خداوندی که هر چیزی را وجود بخشیده است و سپس رهنمودش کرده است. و با قضا و قدر خداوندی که هر حرکتی در سراسر هستی در پرتو آن انجام می‌پذیرد.
11- مـراجعه شود به واژۀ «ربّ» در کـتاب: «المصطلحات الاربعه فی القرآن» تألیف ابوالاعلی مودودی. رئیس الجماعۀ الاسلامیۀ در پاکستان.
12- مراجعه شود به‌کتاب: «المستقبل لهذا الدین» فصل: الفصام النکد.
13- در کتابهائی که من مطالعه کرده‌ام به یک اثر اسلامی قابل اعتمادی راجع به داستان آفرینش حواء از آدم برخورد نکرده‌ام. آخر گاه‌گاهی فرمودۀ خدا:«مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ» را با آفرینش حواء از آدم تفسیر کرده‌اند! ... آنچه به نظر من رسیده است و معتقد بدان هستم، مراد از نفس واحده اتـّحاد و یگانگی نر و ماده در اصل و حقیقت آن دو است. (مولف)
برای این که معنی «نَفْسٍ وَاحِدَة» روشن شود و به سخن استاد سیّد قطب در این باره بیشتر اطمینان یافت، مراجعه شود به: نساء/1، اعراف١٨٩ و ١٩٠، روم/21. (مترجم)
14- مراجعه شود به کتاب: «خصائص التصوّر الاسلامی و مقوّماته» فصل: «حقیقة الحیاه».
15- برای اطّلاع بیشتر مراجعه شود به کتاب: «حجاب» تألیف ابوالاعلی مودودی، امیر الجماعة الاسلامیة پاکستان. همچنین: فی ظلال القرآن. جزء پنجم، توضیحات آیۀ ٢٤ سورۀ نساء.
16- مثل‌کود نیتروژنه یاکود ازت. (مترجم)
17- مراجعه شود به کتاب: «منهج الفنّ الاسلامی» تألیف محمّد قـطب، فصل: «مشاهد الطبیعة فی القرآن»، و «الجمال فر التصوّر الاسلامی».
18- کلبی در کتاب «الاصنام» مـی‌گوید: بـنو ملیح کـه قبیله‌ای از عشـیرۀ خزاعه بودند جنها را پرستش میکردند.(مولف)
19- مراجعه شـود به کـتاب: «المصطلحات الاربعه فی القـرآن» تألیـف ابوالاعلی مودودی، امیر الجماعة الاسلامیة در پاکستان. فصلهای: الوهیّت و ربوبیّت و عبادت...
20-برای اطّلاع بیشتر مراجعه شود به کتاب: «خصائص التصوّر الاسلامی ومقوّماته» جلددوم، فصل الوهیّت و عبودیّت.
21- دانشمند زیست شناس معاصر انگلیسی است و از زمرۀ کسانی است که به داروینیسم جدید مشغول و سرگرم هستند.
22- فیلسوف نمای معاصر آمریکائی است.
23- پیشتر گفتیم که نتائج و فرآیندهای علوم همه ظنّی و تخمینی هستند. ما از این سخن دلیلی برای صدق و صداقت اسلام برنمی‌گیریم. بلکه تنها ما این سخن را رو در روی کسانی ذکر می‌کنیم که بر علم تکیه می‌کنند و از آن حجّت می‌آورند.(مولف)
24- دانشمند فیزیکدان و ریاضیدان معاصر انگلیسی است. او مؤلف کتاب: «جهان اسرار آمیز» که به زبان عربی ترجمه شده است... او نخستین کسی نیست که این نظریه را بیان داشته است. در فلسفۀ افلاطون نیز آمده است. حدود ١٥٠ سالی در مکاتب فلسفی بر سر آن مجادله درگرفته است، به ویژه میان مکتب «ایده‌آلیسم» و مکتب «رئالیسم»... هنوز که هـنوز است این کشمکش و اختلاف در میان است! (مولف)
25- صفر مطلق، دمائی است که تقریباً ذرات ماده در آن بدون حرکت و جنبش خواهند شد، و معادل 273- درجۀ سانتیگراد است. (مترجم)
26- این همه تأکیدهای قطعی با خود منطق بشری سازگاری ندارد. قوانین ترمودینامیک هم یقینی نیست. بلکه نظریّه‌ای در تفسیر جهان است. چه بسا فردا تعدیلهائی در آن صورت گیرد، و چه بسا بطلان آن بطورکلی اعلام شود. ما همچنان که گفتیم علم را دلیلی بر صحّت اسلام نمی‌گیریم، و علم را تصدیق کنندۀ قوانین اسـلام بشمار نمی‌آوریم. بلکه ما ایـن نتائج و فرآیندهای «علمی» را برای کسانی ذکر می‌کنیم که علم را خدائی گمان می‌برند... این سخن خداوند ایشان جولیان هاکسلی است که بدو ایمان و اطمینان دارند! (مولف)
27- چشمان.
28- بینشها.
29- دید.
30- کور شد.
سوره‌ی انعام آیه 113-111
(وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ قُبُلاً مَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَن یَشَاءَ اللّهُ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ (111) وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ (112) وَلِتَصْغَى إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِیَرْضَوْهُ وَلِیَقْتَرِفُوا مَا هُم مُقْتَرِفُونَ (113)
نخستین آیه، مکمّل بخشی است که قبلًا در روند سوره - در پایان جزء هفتم -گذشت، و متعلّق به چیزهائی است که مشرکان عرب به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم پـیشنهاد میکردند و انجام آن خوارق عادات و معجزات را از جناب او درخواست مینمودند و می‌گفتند اگر آنـها را بیاورد و بدیشان نشان دهد وی را راستگو می‌دانند و پیامبریش را تصدیق می‌کنند. مکرّر و مؤکّد، به خدا سوگند می‌خوردند اگر این چنین مـعجزات و خوارق عاداتی را بنماید که آنان از او درخواست می‌نمایند، ایمان می‌آورند. درخواستهایشان تا بدانجا رسیده بود که برخی از مسلمانان آرزو میکردند کاش یـزدان جهان به پیشنهادها و درخواستهای ایشان پاسخ فرماید و آنها را بدانان بنماید. حتی به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم عـرض میکردند کـه خـوارق عـادات و مـعجزات پـیشنهادی مشرکان را از پروردگارش بخواهد.
همۀ بخش پیشین، این چنین آمده است:
(وَأَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءَتْهُمْ آیَةٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِهَا قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِندَ اللّهِ وَمَایُشْعِرُکُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لاَیُؤْمِنُونَ. وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ. وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ قُبُلاً مَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَن یَشَاءَ اللّهُ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).
مشرکان با همۀ توان و با تأکید هر چه بیشتر، بـه خدا سوگند مـی‌خورند کـه اگر مـعجزه‌ای (از نوع آن مـعجزاتـی کـه در ســورۀ اسـراء: آیـه‌های 90-93 خواسته‌اند) برای آنان آورده شود به سبب آن ایمان می‌آورند. بگو: معجرات از سوی خدا است و (برابر میل او انجام می‌پذیرد و در اختیار من نیست. ای مؤمنان!) شما چه می‌دانید؟... اگر (این معجزاتی که خواسته‌انـد) بدیشان نموده شود (باز هم) ایمان نمی‌آورند. (شما ای مؤمنان نمی‌دانید که به هنگام وقوع معجزات حسّی) ما دلها و چشمهای آنان را (در دریای تخیّلات و توهّمات و در مـیان امــواج تأویـلات و احتمالات) واژگونه و حیران می‌گردانیم (و بعد از نزول معجزات) همان گونه خواهند بود کـه در آغاز بودند، و ایشـان را بـه خـود وامی‌گذاریم تا در طغیان و سـرکشی خود سرگردان شوند. اگر مـا (دربـارۀ درخواست مشـرکان کوتاهی نـمی‌کردیم و مـثلًا) فرشتگانی را بـه پـیش ایشـان مـی‌فرستادیم (و بـا چشـم سـر آنـان را مـی‌دیدند) و مردگانی (را زنده می‌کردیم و در برابر دیدگانشان سر از گورها به در می‌آوردند و در بارۀ صدق مـحمّد) با ایشان سخن می‌گفتند، و همه چیز را آشکارا در برابـر آنان گرد می‌آوردیم (تا جملگی حقّ را رویاروی برای ایشان بـیان و بـر آن گواهی دهـند) آنان ایمان نمی‌آوردند مگر این که خدا می‌خواست (و خدا هم سنّت خود را برای کسانی تغییر نمی‌دهد که زنگ جاهلیّت بر دل آنان نشسته است و بینش ایشان را تباه کرده است) ولیکن بیشتر آنان (از این واقعیّت که سنّت خدا دربارۀ انسانها تغییر ناپذیر است بـی‌خبرند و حقیقت امـر را) نمیدانند. (انعام/109-111)
در بارۀ این آیات در پایان جزء هفتم سخن به میان آمد. هم اینک از حقائق همگانیی سخن مـی‌گوئیم که ایـن آیهها در بر دارند، و به تفسیر آنها نپرداخته‌ایم:
نـستین حقیقت: این است که ایمان یا کفر، و هدایت یا ضلالت، با براهین و ادلّه بر حقّ دلالت نمی‌کنند. چه حقّ خودش، برهان و دلیل بر ذات خویـش است.[1] سلطهای بر دل انسان دارد که وادارش میسازد آن را بپذیرد و بدان اطمینان پیدا کند و در برابرش کرنش برد و بدان اعتراف نماید. امّا موانع دیگری است که میان دل و حقّ، فاصله میگردند. یزدان سبحان با مؤمنان دربارۀ این چنین موانعی سخن میگوید:
(وَمَایُشْعِرُکُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لاَیُؤْمِنُونَ. وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ).
شما چه می‌دانید؟... اگر (این معجزاتی که خواسته‌انـد) بدیشان نموده شود (باز هم) ایمان نمی‌آورند. (شما ای مؤمنان نمی‌دانید که به هنگام وقوع معجزات حسّی) ما دلها و چشمهای آنان را (در دریای تخـیّلات و توهّمات و در مـیان امـواج تأویـلات و احتمالات) واژگونه و حیران می‌گردانیم (و بعد از نزول معجزات) همان گونه خواهند بود که در آغاز بودند، و ایشان را بـه خود وامی‌گذاریم تا در طغیان و سرکشی خود سرگردان و ویلان شوند.
چیزی که نخستین بار برای ایشان پیـش آمده است و آنان را از هدایت بازداشته است، ممکن است پس از وقوع معجزه، دیگر باره رخ دهد و تکرار شود، و آنان را این دفعه نیز از پذیرش هدایت باز دارد.
الهامهای ایمان در خود دل انسان نهانند، و در خود حقّ هم پنهانند، و اصلًا به عوامل خـارجی و انگیزه‌های بیرونی ربطی ندارند. پس در این صورت باید تلاش انسان متوجّه آن دل گردد تا از آفات ویژه‌اش زدود و بیماریها و مانعهایش را مداوا و معالجه کرد.
دوّمین حقیقت: این است که مشـیّت یزدان و ارادۀ خداوند جهان، در کار هدایت و ضلالت، آخرین مرجع و واپسین بازگشتگاه است. مشیّت و ارادۀ خدا بر آن رفته است که انسانها را بیازماید با مقدار آزادی اختیار و گرائیدنی که در آغاز کار دارد. ایزد منّان همین مقدار را مایۀ آزمودن و امتحان انسان قرار داده است. پس آن کسی که این مقدار اختیار و گرایش را در رهنمون دل به هدایت و چشم دوختن و رغبت ورزیدن به آن، به کار برد - هر چند که در آغاز امر نمی‌داند هـدایت کجا قرار دارد - مشیّت یزدان مقتضی آن است که دست او را بگیرد و کمکش کند و یاریش نماید و او را به راه خود راهنمائی کند. و کسی که ایـن مـقدار اختیار و آزادی را بکار برد در راه گریز از هدایت و رویگردانی از دلیلها و الهامهای اخـتیار و آزادی، مشـیّت و ارادۀ یزدان اقتضاء میکند که او را گمراه سازد و از راه به دور دارد، و بگذارد وی در تاریکیها دست و پا بزند و سرگردان و ویلان شود... مشیّت و اراده و قضا و قدر یزدان در هر حالتی انسان را در بر گرفته‌اند، و در پایان همۀ کارها نیز به آستانۀ یزدان برگشت داده میشود و به پیشگاه او برمیگردد.
روند سوره در این فرمودۀ یزدان سبحان، بدین حقیقت اشاره می‌نماید:
(وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ).
(شما ای مؤمنان نمی‌دانید که به هنگام وقوع مـعجزات حسّی) ما دلها و چشمهای آنان را (در دریای تخیّلات و توهّمات و در میان امواج تأویلات و احتمالات) واژگونه و حیران می‌گردانیم (و بعد از نزول مـعجـزات) همان گونه خواهند بود که درآغاز بودند، و ایشان را به خود وامی‌گذاریم تا در طغیان و سرکشی خود سرگردان و ویلان شوند.
همچنین در این آیه نیز بدان اشاره رفته است:
(وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ قُبُلاً مَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَن یَشَاءَ اللّهُ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).
اگر مـا (دربـارۀ درخواست مشـرکان کوتاهی نـمی‌کردیم و مـثلًا) فرشتگانی را بـه پـیش ایشـان مـی‌فرستادیم (و بـا چشـم سـر آنـان را مـی‌دیدند) و مردگانی (را زنده می‌کردیم و در برابر دیدگانشان سر از گورها به در می‌آوردند و در بارۀ صدق مـحمّد) با ایشان سخن می‌گفتند، و همه چیز را آشکارا در برابـر آنان گرد می‌آوردیم (تا جملگی حقّ را رویاروی برای ایشان بـیان و بـر آن گواهی دهـند) آنان ایمان نمی‌آوردند مگر این که خدا می‌خواست (و خدا هم سنّت خود را برای کسانی تغییر نمی‌دهد که زنگ جاهلیّت بر دل آنان نشسته است و بینش ایشان را تباه کرده است) ولیکن بیشتر آنان (از این واقعیّت که سنّت خدا دربارۀ انسانها تغییر ناپذیر است بـی‌خبرند و حقیقت امـر را) نمیدانند.
همانگونه که آیه پیش از این بخش در روند سوره بیانگر این امر بود:
(اتَّبِعْ مَاأُوْحِیَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ. وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکُوا وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً وَمَا أَنْتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ).
(ای پیغمبر!) پیروی کن از آنچه از سوی پروردگارت به تو وحی شده است. هیچ خدائی جز او وجود ندارد. به مشرکان اعتناء مکن (و دشمنانگی آنـان و سخنان ایشان را ناچیر انگار). اگر خدا می‌خواست (که او را به یگانگی بپرستند، ایشان را بـا قدرت و قوّت خـویـش وادار به این کار میکرد و از خود اختیاری نمی‌داشتند، و هرگز) شرک نمی‌ورزیدند (ولیکن آنـان را بـه خود واگذارده است تا به اختیار نه به اجبار راه یزدان یا راه شیطان را در پپش گیرند) و مــا تو را مـراقب (اعمال و مسؤول افعال) ایشان نکرده‌ایم و مـا تو را مکلّف نساخته‌ایم که احوال آنان را اصلاح و امور ایشـان را رو به راه سازی. (انعام/106و107)
(وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ).
همان گونه (که اینان که در صدد هدایت ایشان هستی با تو دشمنی و ستیزه می‌ورزند) دشمنانی از انسـانهای متمرّد و جنّیان سرکش را در برابر هـر پـیغمبری علم کرده‌ایم. گروهی از آنها سخنان فریبندۀ بی‌اساسی را نهانی به گروه دیگری پیام می‌داده‌اند تـا ایشان را (بـا یــاوه‌سرائیهای رنگین و وســوسه‌های دروغــین) بفریبند. اگر پروردگار تو مـی‌خواست چنین کـاری را نمی‌کردند (ولی همۀ اینها بـرابـر تقدیر و مشیّت خـدا انجام گرفته و انجام می‌گیرد). پس بگذار دروغها بـهم بافند (و خویشتن را گرفتار کفر و ضلال کنند. بـر تو تبلیغ است و بر ما حساب).
پس کار و بار جملگی در گرو مشیّت و ارادۀ پروردگار است. پروردگار است کـه خواسـته است مـردمان را هدایت ندهد، چون آنان روش هدایت را نمی‌جویند و راه آن را نمی‌پویند. یزدان جهان است که خواسته است این اندازه اختیار را برای آزمون ایشان بدانان دهد. او است که مردمان را هدایت می‌بخشد وقتی که ایشان در راه هدایت بویش و کوشش کنند. هم او است که مردمان را گمراه میسازد هنگامی که آنان گمراهی را برگزینند. بدون این کـه در جهان‌بینی اسـلامی میان آزادی مشیّت و ارادۀ یزدان، با این جولانگاهی که برای مردمان رها کرده است و در آن ایشان را با این مقدار اختیار می‌آزماید، برخورد و تعارضی پیش آید.[2]
سومین حقیقت: این است که فرمانبرداران و نافرمایان، یکسان در دست سلطه و قدرت یزدان قرار دارند. چه همۀ مردمان نمی‌توانند چیزی را پدیدار گردانند، مگر در پرتو قضا و قدری که برابر مشـیّت و ارادۀ دادار جـهان، امـور بندگان را با توانی و سـنن خـود می‌گردانند... توضیح این که مؤمنان بدان اندازه کـه بدیشان اختیار داده شـده است، هـمآهنگی برقرار می‌سازند میان کرنش اجباری و مفروض بر آنـان در برار سلطه و قدرت یزدان، در دستگاه‌های وجودشان، و در حرکت سلولهایشان، و در سرشت هستی اندامها و در پیکرۀ ارواحشان، و میان کرنش اختیاری واگذار بدیشان. کرنشی که در پرتو دانش و بینش و هدایت و گزینش، خویشتن را مؤظّف به انجام آن می‌دارند، و در پرتو اختیار، خود را ملزم بدان می‌سازند. بدین وسیله مؤمنان با خویشتن در امن و امان و صلح و صفا زندگی می‌کنند. زیرا بخش اجباری و بخش اختیاری وجودشان هر دو از یک قانون یگانه و یک فرمانروائـی یگـانه پیروی می‌نمایند. ولی دیگران در بخش اجباری بناچار از قانون سرشتی یزدان پـیروی می‌کنند، قانونی که ایشـان را وادار به چرخش و گردش در گسـتره‌ای میسازد که کمترین اختیاری در آن ندارند، و اصلًا نمی‌توانند از آن چه از لحاظ هستی جسمانی و چه از نظر نیازهای سرشتی، قدم بیرون گذارند. در صورتی که در بخش اختیاری و در جولانگاه واگذاری بدیشان، از سلطه و قدرت یزدان که مجسّم و نمودار در شریعت و برنامه او است، سر برمی‌تابند و سرکشی می‌کنند. با این گسیختگی شـخصیّت خود، بدبخت میگردند!... با وجود همۀ اینها، در ید قدرت خدا قرار دارند، و در هیچ چیزی خدا را درمانده و ناتوان نمی‌سازند، و به انجام چیزی دست نمی‌یازند و چیزی را پدیدار نمی‌سازند مگر با قدرت و سلطـۀ خداوندگار دادار.
این سومین حقیقت، دارای اهمّیّت ویژه در مسائلی است که نیـمۀ باقیماندۀ سوره بدان می‌پردازد. چه حقیقت سوم در موارد متعدّدی به شکلهای متنوّعی تکرار می‌گردد. آخر سراسر نیمۀ دوم این بخش - همانگونه که قبلًا بیان داشتیم - با مسالۀ الوهیّت و سلطۀ آن در زندگی انسانها، و با قانونی که در پرتو آن می‌زیند و برابر آن راستای راه حیات را می‌سپرند، روبرو مـی‌گردد... از اینجا است که روند سوره تکیه میکند بر بیان این که سلطه و قدرت همه و همـه از آنِ یزدان جهان است و بس. این سلطه و قدرت حتّی در هسـتی نافرمایان سرکش از برنامه آفـریدگار و از شـریعت و قانون پروردگار نیز به همین منوال است و در دست جهان آفرین دادار است. نافرمایان سرکش، دوستان خـدا را نمی‌آزارند جز بدان اندازه و بگونهای که یزدان بخواهد و اراده فرماید. چرا که آنان ناتوانتر از آن هستند که در حقّ خود و نسبت به ذات خود، سلطه و قدرتی داشـته باشند، پس چگونه مـمکن است سـلطه و قدرتی بر مؤمنان داشته باشند؟... تنها و تنها این مشـیّت و ارادۀ یزدان است که در پرتو آن بطور یکسان، چیزی بر دست فرمانبرداران و نافرمایان، و در هستی هر دو گروه ایشان، صورت می‌گیرد.
وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْءٍ قُبُلاً مَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَن یَشَاءَ اللّهُ (وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).
اگر ما (دربارۀ درخواست مشرکان کوتاهی نمی‌کردیم و مثلًا) فرشتگانی را به پیش ایشان می‌فرستادیم (و با چشــم سـر آنـان را مـی‌دیدند) و مردگانی (را زنـده می‌کردیم و در برابر دیدگانشان سـر از گورها بـه در می‌آوردند و در بـارۀ صـدق مـحمّد) بـا ایشـان سـخن می‌گفتند، و همه چیز را آشکارا در بـرابـر آنـان گرد می‌آوردیم (تا جملگی حقّ را رویـاروی بـرای ایشـان بیان و بر آن گواهی دهند) آنان ایمان نمی‌آوردند مگر این که خدا می‌خواست (و خدا هم سـنّت خود را بـرای کسانی تغییر نمی‌دهد که زنگ جاهلیّت بر دل آنـان نشسته است و بینش ایشان را تباه کرده است) ولیکن بیشتر آنان (از این واقعیّت که سنّت خدا دربارۀ انسانها تغییر ناپذیر است بی‌خبرند و حقیقت امر را) نمیدانند. «خداوند بزرگوار به پیغمبرش محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌فرماید: ای محمّد از رستگاری کسانی نا امید شو که بتان سنگی و غیر سنگی را با پروردگار خود همسان می‌نهند و به تو میگویند: اگر معجزه‌ای برای ما بیاوری قطعاً به تو ایمان می‌آوریم. اگر ما فرشتگان را نازل کنیم و به پیش آنان روانه سازیم، تا بدانجا که فرشتگان را آشکارا ببینند، و مردگان را زنده گردانیم و به عنوان حجّت و برهان صدق گفتارت، و دالّ بر نبوّتت، با ایشان به سخن بپردازند، و بدانان خبر دهند که تو بر حقّ هستی در آنچه می‌گوئی، و آنچه را که از سوی پروردگار برای ایشان آورده‌ای حقّ است، و همه چیز را پیرامون ایشان گرد آوریم و جملگی را به سوی تو گسیل داریم، این چنین مشرکانی ایمان نـمی‌آورند و تو را راسـتگو و راستکار نـمی‌شمارند و باورت نـمی‌دارنـد و از تو پیروی نمی‌کنند، مگر این که خدا آن را بخواهد برای کسی از آنان.
(وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).
ولیکن بیشتر آنان نادان هستند.
خدا می‌فرماید. ولیکن بیشتر این مشرکان نمیدانند که این امر این چنین است. گمان می‌برند اینان واگـذار بدیشان است، و کفر در اختیار ایشان است. هـر وقت خواستند ایمان می‌آورند، و هر زمان خواستند کفر می‌ورزند. امّا این کار این چنین نیست. ایـن کـار در دست من است. کسی از ایشان ایمان نمی‌آورد، مگر این که من او را هدایت و توفیق دهم. و کسی از ایشان کفر نمی‌ورزد، مگر کسی که من او را از هدایت محروم کنم و بدین وسیله او را خوار و گمراه سازم».
این اصلی را که ابن جریر در اینجا بیان میدارد، صحیح است، ولیکن به توضیح بیشتری نیاز دارد. توضیحی که با الهام از مجموعۀ آیات قرآنی در بارۀ هدایت و ضلالت، و مشیّت و ارادۀ یـزدان، و تـلاش و کـوشش انسان، قبلًا بیان داشتیم. ایمان پدیده است. ضلالت نیز پدیده است. چیزی در گسترۀ این هستی روی نمی‌دهد جز برابر قـضا و قدری است که یزدان آن را پدید می‌آورد:
(اِنَّا کُلَّ شَیءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَر).
ما هر چیزی را به اندازۀ لازم و از روی حساب و نظام آفریده‌ایم. (قمر/49)
سنّت و قانونی که بر اساس آن، قضا و قدر یزدان، ایمان فلانی و ضلالت فلانی را پدیدمی‌آورد، همان سنّت و قانونی است که مجموعۀ آیات قرآنی آن را بیان و روشن میدارد. بدین معنی که با اندک اختیاری که در روند گرایش و شیوۀ رفتار دارد، مورد آزمایش قـرار می‌گیرد. هنگامی که انسان رو به سوی هدایت کرد و در راه رسیدن به تکاپو و تلاش پرداخت یزدان او را در مسیر آن رهنمود میگرداند، و هدایت وی رخ میدهد، و با قضا و قدر الهی حاصل می‌گردد. و هنگامی‌که انسان رو به سـوی ضلالت کرد و هدایت را زشت شمرد، یزدان او را گمراه میسازد، و ضلالت وی رخ میدهد، و با قضا و قدر الهی حاصل می‌گردد... انسان در هر دو حال در ید قدرت یزدان جهان و تحت سلطۀ خداوند سبحان است، و زندگی او می‌گردد با قضا و قدری که مطابق با مشیّت و ارادۀ آزاد آفریدگار است، و برابر سنّت و قانونی می‌چرخد که مشیّت و ارادۀ آزاد پروردگار آن را وضع کرده است و مقرر فرموده است
*
بعد از این، در روند سوره دو آیه می‌آید که از یک سو مکمّل معانی و حقائقی هستند که بخش پیشین بدان پرداخت و دربارۀ آنها سخن را به پایان بردیم. از دیگر سو این دو آیه دیباچۀ مسائل عقیدتی متعلّق به سلطه و شریعت و حاکمیّت هستند، و اینها مسائلی می‌باشند که تمام آیههای باقیماندۀ سوره بدانها می‌پردازد و آنها را فرا می‌گیرد. این دو آیه عبارتند. از:
(وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ. وَلِتَصْغَى إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِیَرْضَوْهُ وَلِیَقْتَرِفُوا مَا هُم مُقْتَرِفُونَ).
همان گونه (که اینان که در صدد هدایت ایشان هستی با تو دشمنی و ستیزه می‌ورزند) دشمنانی از انسانهای متمرّد و جنّـیان سرکش را در برابر هـر پـیغمبری علم کرده‌ایم. گروهی از آنان سخنان فریبندۀ بی‌اساسی را نهانی به گروه دیگری پیام می‌داده‌اند تـا ایشـان را (بـا یــاوه‌سرائـیهای رنگین و وســوسه‌های دروغـین) بفریبند. اگر پروردگار تو مـی‌خواست چنین کاری را نمی‌کردند (ولی همۀ اینها بـرابـر تقدیر و مشـیّت خدا انجام گرفته و انجام می‌گیرد). پس بگذار دروغها بهم بافند (و خویشتن را گرفتار کفر و ضلال کنند. بـر تو تبلیغ است و بر ما هم حساب. بگذار آنان سخنان باطل را بیارایند تا خویشتن را بدان گول زنند و بفریبند) و تا دلهـای کسـانی که به آخرت عقیده ندارند بدان (مزخرفات) گرایش یابد، و از آن راضی و بدان خشنود گردند، و مرتکب هر چیزی شوند که می‌خواهند.
بدانگونه... یعنی بدانسان که مقدّر و مقرّر کرده‌ایم آن کسان مشرکی که ایمان آوردن خود را منوط به وقوع خوارق عادات و معجزات می‌کنند، و از دلائل هدایت و الهـامهای آن در جهان بیرون و دنـیای درون روی می‌گردانند، اگر هر نوع خارق‌العاده و هرگونه معجزه‌ای انجام گیرد آنان ایمان نمی‌آورند، بدانگونه که مقدّر و مقرّر کرده‌ایم که اینان ایمان نیاورند، بدانسان نیز مقدّر و مقرّر داشته‌ایم که برای هر پیغمبری دشـمنانی از انسانها و پریان باشند، و مقدّر و مقرّر نـموده‌ایـم که برخی از آنان به برخی دیگر سخنان زیبا و شیرینی را الهام کنند تا با آنها ایشان را گول بزنند و برای جنگ با پیغمبران آنان را برانگیزند و ایشان را با هدایت به نبرد اندازند. و مقدّر و مقرّر داشته‌ایم که دلهای چنین کسانی که به آخرت ایمان نمی‌آورند بدینگونه سخنان آراسته و ظاهر فریب گوش جان بسپارند و آنها را بپسندند، و دشمنانگی با پیغمبران و با حقّ را در پیش گیرند و راه گمراهی و تباهی در زمین را بپویند.
همۀ اینها برابر قضا و قدر خدا، و مشیّت و ارادۀ او، انجام می‌پذیرد. اگر خداونـد تو بخواهد، آنـها را نمی‌توانند انجام دهند، و مشیّت و ارادۀ یزدان به چیزی جز اینها تعلّق می‌گیرد، و قضا و قدر او به چیزی جز اینها منوط می‌گردد. چه، چیزی از همۀ ایـن چیزها تصادفی صورت نمی‌گیرد، و هیچکدام از اینها نیز با سلطه و قدرت انسانها صورت نمی‌پذیرد و با نیرو و توان مردمان پدید نمی‌آید.
چون مشخّص و معیّن گردید هر پیکاری که میان پیغمبران و حقّی که با خود آورده‌اند، با شیاطین انسانها و پریها و باطل و سخنان آراسته و گول زدن ایشان در می‌گیرد، پیکاری که هرگز آرام نمی‌گیرد، همه و همه در زمین با مشیّت و اراده و با قضا و قدر الهی صورت می‌پذیرد و بس. در این صورت بر مسلمان لازم است گذشته از این که باید سرشت چیزی را بداند که روی میدهد، و از قدرتی آگاه باشد که در پشت سر آن قرار دارد، متوجّه حکمت یزدان در فراسوی ادارۀ هر چیزی باشد که در این زمین روی میدهد.
(وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً).
همان گونه (که اینان که در صدد هدایت ایشـان هستی با تو دشمنی و ستیزه می‌ورزند) دشـمنانی از انسـانهای متمرّد و جنّیان سرکش را در برابر هـر پیغمبری علم کرده‌ایم. گروهی از آنان سخنان فریبندۀ بی‌اساسی را نهانی به گروه دیگری پیام می‌داده‌اند تـا ایشـان را (بـا یـاوه‌سرائـیهای رنگین و وســوسه‌های دروغـین) بفریبند.
با اراده و تقدیر خود برای هر پیغمبری دشمنانی را قرار داده‌ایم. این دشمنان شیاطین انسان و شـیاطین جنّ بوده‌اند... شیطنت که عبارت از سرکشی و گمراهی و کاملًا به سوی شرّ رفتن و در اختیار بدی بودن است، صفتی است که گریبانگیر انسان می‌گردد، همانگونه که دامنگیر جنّ میشود. همچنین بدانسان که کسی کـه از جنّیان سرکشی میکند و دربست به شرّ و بدی میگراید و به گمراهی گردن می‌نهد، شیطان نامیده میشود، بدان گونه هم به کسی که از انسانها سـرکشی می‌ورزد و دربست به شرّ و بدی میگراید و به گمراهی گردن می‌نهد، شیطان گفته میشود... گاهی حیوان را نیز با این صفت موصوف می‌کنند، بدانگاه که چموشی و سرکشی می‌ورزد و سر به اذیّت و آزار برمیدارد. در روایت آمده است:
(اَلْکَلْبُ الْاَسْوَدُ شَیْطَانٌ).
سگ سیاه، شیطان است.
این شیاطین انسان و پری کسانیند که خدا مقدّر فرموده است دشمنان هر پیغمبری شوند، و بعضی از ایشـان برخی از آنان را با سخنان فریبنده دروغین گول بزنند. سخنان فریبندۀ دروغینی که برخی به برخی الهام میکند و پیام میدهد، و بعضی از ایشان بعضی را می‌فریبند و گول می‌زنند، و دسـته‌ای از آنـان دسـتۀ دیگری از خود را بر سرکشی و گمراهی و شرّ و بدی و بزه و گناه تحریک می‌کنند و بر می‌انگیزند. از جمـلۀ معانی وحی، تأثیر درونی و روانی است که اثر آن از پدیده‌ای به پدیدۀ دیگری سرایت میکند.
شیاطین انسان، کار و بارشان در این زمـین برای مـا روشـن و مـعلوم است، و نـمونه‌هائی از ایشـان و نمونه‌هائی از دشمنانگی ایشان با هر پیغمبری و با حقّی که با خود آورده است، و دشمنانگیشان با مؤمنان بدان پیغمبر، روشن و معلوم است و هر کسی در هر زمانی میتواند خودشان را ببیند و کردارشان را بنگرد.
امّا شیاطین جن ّ -جملگی جنّیان - جزو غیب هستند و غیب هم مربوط به یزدان است. از آنان چیزی نمی‌دانیم جز آن مقداری را که خدا دارندۀ کلیدهای غیب به مـا اطّلاع داده باشد. چه غیب را جز یـزدان جهان کسی نمی‌داند و کلیدهای گنج غیب تنها در دست ایزد سبحان است ... در بارۀ سر آغاز پیدایش آفریده‌های جاندار دیگری جز انسـان و انواع و اجناسی که در زمـین معروف بوده و شناخته شـده‌انـد، میگوئیم: دربارۀ سرآغاز پیدایش آفریده‌های جاندار دیگری جز انسان و انواع و اقسام مشهور جانداران در زمین، ما به فرمودۀ یزدان در بارۀ آنها ایمان داریم، و خبر آن را در حدود و ثغوری که مقرّر داشته است تصدیق می‌کنیم. امّا کسانی که سپر «علم» بر سر می‌افکنند تا چیزی را انکار کنند که خدا در این راستا فرموده است، نمی‌دانـیم به چه چیزی استناد می‌جویند و بر چه چیزی تکیه مـی‌کنند؟ قطعاً دانش بشری ایشان گمان نمی‌برد که همۀ انواع و اقسام زندگان و جانداران را در برگرفته است و در این ستارۀ زمین بر همـۀ آنها احاطه پیدا کرده است. از سوی دیگر علم بشری ایشان «نمی‌داند» در اجرام و کرات دیگر چه چیزهائی وجود دارد!! آنچه مـمکن است «فرض‌کند» این است که نوع حیات موجود در زمـین ممکن است در برخی از ستارگان و سیّارگان وجود داشته باشد، یا وجود نداشته باشد... گذشته از این، ممکن نیست که دانش بشری - با وجود تأکید فرضیه‌ها - نیز بتواند نفی‌کند که انواع دیگری از حیات و اجناس دیگری از زندگان ممکن است نواحی دیگری از گسترۀ جهان هستی را آباد کرده و آباد می‌گردانـند که ایـن «دانش» از آنـها چیزی نـمی‌دانـد. خود مـحوری و خودداوری و خود بزرگ بینی خواهد بود که کسی به نام «دانش» وجود این چنین موجودات زندۀ دیگری را نفی و انکار کند.
امّا در بارۀ سرشت این آفریدۀ جن نام می‌توانـیم چه بگوئیم. جنّیان، برخی از آنان شیطنت می‌ورزند و به شرّ و بـدی گردن می‌نهند و گمراهی را در پـیش مـی‌گیرند، از قبیل ابلیس و زادگان و فرزندان او. بگونهای شیطنت می‌ورزند که انسـانها شـیطنت می‌کنند... از سرشت این آفریده‌های جنّ نام، ما چیزی نمی‌دانیم مگر آن چیزی را که خداوند سبحان در قرآن از آنان خبر داده است، و از پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت شده است.
آنچه ما از این آفریده‌ها می‌دانیم این است که از چکیدۀ شعله‌ور آتشی آفریده شده‌اند. توان این را دارند که در کرۀ زمین ادامۀ زندگی دهند. در درون و بیرون زمین زیست کنند. در درون و بیرون زمـین می‌توانـند با سرعتی رفت و آمد نمایند که از توان انسـانها خارج است و آدمیزادگان قادر به چنین کاری نیستند. در میان ایشان صالحان مؤمن، و شیاطین متمرّد یافته میشوند. آنان آدمیزادگان را می‌بینند، ولی آدمیزادگان ایشان را در شکل و سیمای اصلی نمیبینند - البته مـوجودات زیادی هستند که انسانها را می‌بینند، ولی انسانها آنها را نمیبینند - شیاطین جنّیان بر آدمیان مسلّط میگردند و آنان را سرگشته و گمراه می‌سازند. شیاطین جنّیان می‌توانند مردمان را وسوسه کنند، از راهی که ما از آن بی‌خبریم و از نحوۀ آن چیزی نمی‌دانیم. این شـیاطین جنّی هیچگونه سلطه و قدرتی بر مؤمنانی ندارند که به ذکر و یاد خدا پردازند. شیطانی که همراه مؤمن است، وقتی که مؤمن خدای را یـاد میکند و به ذکـر او می‌پردازد، خویشتن را می‌دزدد و پنهان می‌گردد، ولی زمانی که مؤمن از یاد خدا غافل شود، جلو می‌آید و به وسوسۀ مؤمن می‌پردازد. مؤمن با ذکر و یـاد خدا، قوی‌تر از آن می‌گردد که مکر و کید ضعیف شیطان در او بگیرد و بر وی پیروز گردد. جنّیان همچون آدمیان در آخرت گرد مـی‌آیند و مورد حساب و کتاب قرار می‌گیرند، و با بهشت پاداششـان داده مـی‌شود، و با دورخ کیفر می‌بینند، درست بسان انسانها... جـنّیان هنگامی که با فرشتگان مقایسه میگردند، آفریده‌های بسیار ضعیف و ناتوانی به نظر می‌آیند، آفریده‌هائی که هیچگونه تاب و توانی ندارند.
در این آیه، پی می‌بریم که یـزدان سبحان برای هر پیغمبری دشمنانی از شیاطین انسان و پری قـرار داده است.
اگر یزدان سبحان می‌خواست می‌توانست چنین کند که نتوانند کاری از این کارها را بکنند. نـتوانند تـمرّد و سرکشی نمایند، و به شرّ و بدی بگرایـند، و با انـبیاء دشمنی کنند، و مؤمنان را اذیت و آزار برسانند، و مردمان را از راه یزدان منحرف و سرگشته کنند... خدا می‌توانست که ایشـان را به پـذیرش هدایت کاملًا وادارد، یا اگر به هدایت روی کنند ایشان را به هدایت برساند، و یا این که آنان را ناتوان از آن گردانـد که بتوانند با انبیاء و حقّ و مؤمنان برزمند و سدّ راه آنها شوند ... امّا یزدان سبحان بدیشان این مقدار اختیار داده است، و بدانان اجازه عطاء فرموده است که به اذیت و آزار دوستان خدا بپردازند، بدان اندازه‌ای که مشیّت (و مقتضی آن است و قضا و قدر او آن را جاری و پیاده میگرداند. همچنین بدان اندازه که با آن مقدار از اذیت و آزار دشمنان خود، دوسـتان خویش را بیازماید، و دشمنان خویشتن را نیز با آن مقدار اختیار و قدرت بیازماید، مقدار اختیار و قدرتی که آن را بدیشان داده است. اینان نمی‌توانند به دوستان خدا اذیت و آزاری برسانند مگر بدان اندازه که یزدان مقدّر فرموده است:
(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ).
اگر پروردگار می‌خواست، چنین کاری را نمی‌کردند.
از این گفته‌ها و بیان‌ها چه چیزی عائد ما می‌گردد؟
اوّلًا چیزی که حاصل ما می‌گردد این است: کسانی که با پیغمبری دشمنی می‌ورزند، و کسـانی که به اذیت و آزار پیروان انبیاء می‌پردازند، «شیاطین» بشـمارند... شیاطین هم از میان انسانها و هم از میان جنّیان هستند... شیاطین آدمی و شیاطین جنّی همگی یک کار را انجام می‌دهند. برخی از آنان برخی از ایشان را گول می‌زنند و همچنین گمراه مـی‌کنند، و جملگی ایشان به کار سرکشی و گمراهسازی و دشمنانگی با دوستان یزدان می‌پردازند.
دوم: چیزی که حاصل می‌گردد این است: این شـیاطین هیچ یک از این کارها را انجام نـمی‌دهند، و با انـبیاء دشمنی نـمی‌ورزند، و به اذیت و آزار پیروانشـان نمی‌پردازند، به وسـیلۀ قدرت شـخصی خودشان، و نیروئی که در سرشت و خمیرۀ ذات ایشان است. بلکه آنان در ید قدرت خدایند. او می‌خواهد دوستان خود را به خاطر کاری که خود می‌خواهد با ایـن شیاطین بیازماید. و آن کار عبارت است از: سره‌کردن دوستان خود و پاک‌کردن دلهـایشان، و آزمودن شکیبائی و ماندگاریشان بر حقّ و حقیقتی که آنان امانتداران آنند. هنگامی که آنان با توان هر چه بیشتر آزمایش را بسر بردند و در امتحان پیروز شدند، یزدان آزمون ایشان را برمیدارد، و شرّ ایـن دشمنان را از سـرشان کوتاه میسازد. دیگر این دشمنان نمی‌توانند دست به اذیت و آزارشان دراز کنند و کمترین درد و رنـجی بدیشان برسانند مگر چیزی که خدا مقدّر فرموده باشد. نصیب دشمنان یزدان ضعف و خواری می‌گردد، و رسوایانه با همۀ کولهبارهای گناهانی که ورزیده‌اند و هم اینک بر دوششـان قرار دارد، برمیگردند و رهسـپار دورخ میشوند:
(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ).
اگر پروردگار می‌خواست، چنین کاری را نمی‌کردند.
سوم: چیزی که حاصل ما می‌گردد ایـن است: حکمت خالصانۀ یزدان مقتضی ایـن بوده است که بگذارد شیاطین انسان و پری به شیطنت خود بپردازند. او با این مقدار اختیار و قدرتی که بدیشان داده است ایشان را می‌آزماید. آنان را رها کرده است دوستان خدا را در بخشی از زمـان بیازارند. او دوستان خود را نـیز می‌آزماید. تا بنگرد آیا شکیبائی می‌کنند و اسـتقامت می‌ورزند؟ آیا بر حقّ و حقیقتی که با خود دارنـد ماندگار می‌مانند؟ آیا در برابر باطلی که خویشتن را آماسیده و باد به غبغب انداخته بدیشان می‌نمایاند و ستبر و سترگ خود را بدانان نشان میدهد، اسـتوار و پایدار می‌مانند؟ آیا از خواستهای دل و هواهای نفس خـود مــی‌گذرند و خـویشتن را یکسـره به خدا می‌فروشند؟ در هنگام شادی و ناشادی و سود و زیان، چه بخواهند و چه نخواهند در هر زمان بطور یکسان، از فرمان یزدان اطاعت می‌کنند؟... و الّا خداوند میتواند از این کارهائی که انجام پذیرفته است ممانعت به عمل آورد و چیزی از اینها صورت نگیرد.
چهارم: چیزی که متوجّه آن می‌گردیم خواری و ناتوانی شیاطین آدمی و پری، و درماندگی و ناتوانی و ضعف و زبونی ایشان است. آنان با قدرت ذاتـی و قوّت شخصی خود چیره و پیروز نمی‌گردند و تسلّط پـیدا نمی‌کنند. ایشان فراتر از دائرۀ اختیاری که خدا برایشان تـرسیم کرده است و توانـائی انجام اموری را در جولانگاه آن بدیشان بخشیده است، نمی‌توانند پا از آن دائره فراتر نهند و کاری بیش از آن کارها انجام دهند... مؤمنی که میداند این پروردگار توانـای او است کـه مقدّر میگرداند، و او است که اجـازۀ انجام امور را میدهد، سزاوار است که چنین مؤمنی دشمنان شیاطین خود را خوار بدارد و ناچیز انگارد، نـیروی ظاهری و سلطۀ ادعائی ایشان، هر اندازه باشد و به هـر پلهای رسیده باشد. از اینجا است که این رهنمود آسمانی به پیغمبر بزرگوار یزدان ابلاغ میشود:
(فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ).
پس بگذار دروغها بهم بافند (و خویشتن را گرفتار کفر و ضلال کنند. بر تو تبلیغ است و بر ما حساب).
ایشان را با دروغهایشان واگذار. ما بر آنان احاطۀ کاملی و قدرت شاملی داریم، و کیفرشان را آمـاده و اندوخته می‌داریم.
گذشته از اینها، حکمت دیگری در میان است که افزون بر آزمایش شیاطین و امتحان مؤمنان است. خداونـد مقدّر فرموده است که این دشمنانگی باشد، و این الهام باشد، و این گول زدن با گفتار و نیرنگ باکردار باشد، به خاطر حکمت دیگری:
(وَلِتَصْغَى إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِیَرْضَوْهُ وَلِیَقْتَرِفُوا مَا هُم مُقْتَرِفُونَ).
(بگذار آنان سخنان باطل را بیارایند تا خویشتن را بدان گول زنند و بفریبند) و تا دلهای کسـانی کــه بـه آخرت عقیده ندارند بـدان (مـزخرفات) گرایش یـابد، و از آن راضی و بدان خشنود گردند، و مرتکب هر چیزی شوند که می‌خواهند.
یعنی تا دلهای کسانی که به آخرت ایمان ندارند به آن نیرنگ و الهام گوش دهند... چه چنین کسانی همۀ تفکّر و اندیشه و تمام همّ و غمّ خود را به دنـیا محدود و مربوط می‌کنند. آنان شیاطین را در این جهان می‌بینند که در کمینگاه هر پیغمبری هستند، و به اذیت و آزار پیروان هر پیغمبری می‌پردازند، و برخی برای برخی دیگر گفتار و کردار را می‌آرایند و در برابر شـیاطین کرنش می‌کنند. از آرایش سـخنان باطل، بر خود می‌بالند، و از سلطه و قدرت نیرنگبازانۀ خویش در شـگفتند. گذشته از اینها، گناه می‌ورزند و شرّ و بدی انجام می‌دهند و بزه و گناه و تباهی و فساد می‌نمایند، در پرتو آن الهامها و وسوسه‌ها، و به سبب این گوش مردنها و گوش دادنها...
این هم کاری است که یزدان خواسته است و قضا و قدر او آن را اجراء و پیاده کرده است، چون در فراسوی آن سره‌سازی و آزمایش است، و به هر کسی فرصت داده میشود تا به انجام کارهائی دست یـازد کـه برای او ممکن و میسّر گردد، و پاداش و کیفری که سزاوار است دادگرانه و راست و درست بدو داده شود. گذشته از اینها، تا این که زندگی خوب و شایسته شود و کاروان حیات به پیش رود. حقّ و حقیقت در پرتو دادگاهی جدا و متمایز شود، و خیر و خوبی در سایۀ شکیبائی سره و خالص گردد، و شیاطین کولهبارهای گناهان خـود را در روز رستاخیز به تمام و کمال بر دوش کشند... همچنین همۀ کارها برابر مشیّت یزدان وقوع پیدا کند و جاری و ساری شود، هم کارهای دشمنان یزدان و هـم کارهای دوستان ایزد سبحان، بطور یکسان... این مشیّت یزدان است و یزدان هر چه بخواهد میکند.
صحنه‌ای که قرآن کریم آن را به تصویر مـی‌زند از: پیکار شیاطین انس و جنّ، و درگیری و رفتار هـر پیغمبری با پیروانش، و مشیّت و ارادۀ یزدان که اداره کننده و مراقب همه چیز در همه جا و همه آن است، و قضا و قدر ایزد متعال که جاری و ساری در سراسر جهان و جمل اشیاء موجود در آن است، این چنین صحنه‌ای با همۀ نواحی و جوانبی که دارد، سزاوار این است که در برابر آن توقّف کوتاهی داشته باشیم و نگاه گذرائی بدان بیندازیم:
کارزار و پیکاری است که در آن نیروهای شرّ و بدی موجود در این جهان، شرکت دارند. شیاطین انسـان و پری در آن شرکت دارند. همه و هـمه با همیاری و هماهنگی یکـدیگر، برای اجراء نـقشۀ معیّنی، گرد می‌آیند. نقشه‌ای که نمایانگر دشمنانگی حقّ مجسّم در رسالتهای انبیاء، و نمایانندۀ جنگ حقّ با باطل است. نقشۀ معیّنی است که در آن وسائل مربوطه است:
(یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً).
گروهی از آنان سخنان فریبندۀ ناروا را نهانی به گروه دیگری پیام می‌دهند تا ایشـان را (بـا یـاوه سرائیهای رنگین و وسوسه‌های دروغین) بفریبند.
بعضی بعضی را با وسائل گول زدن و گمراه کردن کمک و یاری میکند، در عین حال برخی برخی دیگر را گمراه میسازد. این پدیده‌ای است که در هر دار و دستهای که برای شرّ و بدی گرد آیند و به جنگ حقّ و طرفداران حقّ بپردازند دیده مـی‌شود... شـیاطین در مـیان خـود همدیگر را یاری می‌دهند و همکاری می‌کنند. یکدیگر را در انجام گناه یاری و مـدد می‌رسانند و پشتیبان یکدیگر در بزهکاری میشوند. هرگز هـمدیگر را به سوی حقّ رهنمود نمی‌گردانند، بلکه برخی برای برخی دیگر دشمنی و جنگ با حقّ را زینت می‌بخشند، و شرکت در نبرد طولانی با حقّ را می‌آرایند.
امّا همۀ این مکر و کیدها آزاد و رها نیست. بلکه از هر سو با مشیّت و اراده و قضا و قدر الهی احاطه شده است. شیاطین نمی‌توانند نیرنگی بزنند و کوچـرین مکر و کیدی بکنند مگر بدان اندازه که یزدان بخواهد و با قضا و قدر خود به مرحلۀ اجراء درآورد. بدین لحاظ مکر و کید هر اندازه ستبر و سترگ باشد و نیروهای شرّ و بدی جهانی بطور کلّی بر آن گـرد آیـد و از آن پشتیبا‌نی نـماید، باز هم گرفتار قید و بند است و محصـور و محدود است، و نمیتواند آزادانه بدون قید و بند و نظم و نظام هرگونه که بخواهد روان و رهسپار گردد، و بر سر هر کس که بخواهد بتازد و دامنگیر هر کس که بخواهد بشود، بدون هرگونه بازپرس و بازجو و پیگیر و پیگردی، همانگونه که طاغیان و یاغیان دلشان می‌خواهد و دوست می‌دارند و به دل انسـانهائی می‌اندازند که از ایشـان اطاعت کنند و آنـان را پرستش می‌کنند. به دل انسانهای پرستشگر خود چنین می‌افکنند، تا دلهایشان را به مشـیّت و ارادۀ خویش آویخته و پیوسته‌کنند!... هرگز ایـن چنین نبوده و نمی‌شود! بلکه خواست ایشان مقیّد به مشـیّت یـزدان است، و قدرت محدود ایشـان مقیّد به قضا و قدر خداوند سبحان است. نمی‌توانند به دوستان ایزد مـنّان هیچ زیانی برسانند مگر بدان اندازه که آفریدگار جهان - در حدود و ثـغور آزمون و امتحان - اراده فرماید. همۀ کارها سرانجام به خدا برمیگردد و بدو حواله داده میشود.
صحنۀ همایش بر نـقشۀ مـقرّر و مـعیّنی از شیاطین، سزاوار این است که طرفداران و پیروان حقّ توجّه و عنایت بیشتری بدان داشـته باشند و نگاه و نگرش ژرفتری بدان بیفکنند، تا طبیعت و سرشت این نقشه را بشناسند، و با وسائل و ابزارهای گوناگونش آشـنا گردند... صحنۀ احاطۀ مشیّت و ارادۀ یزدان، و قضا و قدر خداوند سبحان، به نقشه و تدبیر شیاطین نیز شایان این است که دلهـای طـرفداران و پـیروان حقّ را از اطمینان و آرامش و یـقین لبریز سازد، و همچنین دلهایشان و چشمانشان را آویزۀ قدرت غالب، و قضا و قدر نافذ، و سلطۀ حقّ اصیل در گسترۀ هستی گرداند، و وجدانشان را خیزش پرواز دهد و از آویـزان شدن و آویختن به آنچه شیاطین می‌خواهند یا نمی‌خواهند آزاد و رها سازد، و در راستای راه خودشان، راست قامت و با گامهای استوار، حرکت کنند، و حقّ را پس از پا بر جا کردن آن در دلهایشان و در زندگیشان، در پهنۀ دنیای واقعیّت مردمان پا بر جا دارند... از دیگر سو، طرفداران و پیروان حقّ باید عداوت شیاطین، و مکر و کید و حیله و نیرنگ شیاطین را به مشیت و ارادۀ محیط آفریدگار، و به قضا و قدر نافذ پروردگار واگذارند:
(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ).
اگر پروردگار تو می‌خواست چنین کاری را نمی‌کردند. پس بگذار دروغها بهم بافند.
1- آفتاب آمـد دلیل آفتاب / / گر دلیلت باید از وی رو متاب
2- مراجعه شود به کتاب: «خصائص التصور الاسلامی و مقوّماته»، جـلد اول، فصل: «توازن».
فی ظلال القرآن
جزء هشتم
سورۀ انعام آیات 165- ١١١ و سورۀ اعراف تا آیۀ ٩٣
رهنمودهای جزء هشتم
جزء هشتم از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول، بقیۀ سورۀ انعام است که نیمۀ نخستین آن، و در جـزء هفتم بیان گردیده است. بخش دوم جزء هشتم، مشتمل بر قسمتی از سورۀ اعراف است.
در جزء هـفتم سـورۀ انـعام مـعرفی گـردید. در ایـنجا می‌کوشیم خوانندۀ این جزء را با چکیده‌ای از شـناخت سورۀ انعام که در جزء پیشین از آن سخن رفـته است آشنا گردانیم. امّا سخن گفتن از سورۀ اعراف، در جای خود به میان خواهد آمد - اگر خدا بـخواهـد - بدان هنگام که با سورۀ مذکور روبرو خواهیم شد.
*
بقیّۀ سورۀ انعام بر روال این سوره به پیش مـی‌رود و برابر همان شیوه و روشی ادامه پیدا میکند که در جزء هفتم دربارۀ شناخت آن توضیح دادیم. زیبا و بجا است که چکیده‌وار در بخشها و بندهائی بدان اشاره کنیم: در معرّفی سوره، این بخشها و بندها آمده است:
این سوره، رویـهمرفته «حـقیقت الوهـیّت» را عـرضه میدارد... حقیقت الوهیّت را نشان میدهد در جولانگاه هستی و زندگی، نفس و درون، زوایای ناشناختۀ جهان دیدنی و پیدا، نواحی ناشناختۀ جـهان نـهان و نـاپیدا، صحنه‌های پیدایش جهان و پیدایش حیات و پـیدایش انســان، نـابودی گـذشتگان و پـیشینیان و جـانشینی آیندگان و پسینیان، صحنه‌های فطرت در آن هنگام که با جـهان و حـوادث و دارائـی و خوشی و نـاداری و ناخوشی و سود و زیان روبرو میشود. مظاهر قدرت الهی، محافظت و مراقبت ذات باری از زندگی ظاهری و باطنی انسانها، و احوال و اوضـاع کـنونی و آیـنده ایشان، ... خلاصه صحنه‌های رسـتاخیز، و موقعیّتها‌ی آفریدگان بدان گاه که آنان را در پیشگاه آفریدگارشان نگاه می‌دارند، همه و همه را عرضه میدارد...».
«این سوره بدین منـوال و بر این روال، دل انسانها را در این زمانها و کرانه‌ها، و در این گودیها و ژرفاها، به گشت و گذار می‌برد. امّا در همۀ اینها برابر برنامۀ قرآن مکّی راه می‌سپرد. برنامه‌ای که در صفحه‌های پیشین از آن سخن گفتیم. همچنین برابر برنامه سراسری قرآن به پیش می‌رود. این سوره می‌خواهد «نظریۀ» عقیده را به تصویر بکشد، و نـمی‌خواهد به جدال لاهوتی بپردازد که ذهنها و اندیشه‌ها را به خود سرگرم میکند. می‌خواهد خداوند راستین مردمان را به مردمان بشناساند، تـا از این راه مردمان را بندگان یزدان راستینشان گرداند. دلها و جانها، تلاشها و کوششها، پویشها و جنبشها، آداب و رسوم، شعائر و عبادات، و زندگی عملی و واقعی ایشان را، همه و همه بنده و فرمانبردار این سـلطه و قـدرت منحصر به فرد میسازد. سلطه و قدرت خدائی که سلطه و قدرتی در زمین و آسمان جز سلطه و قدرت او وجود ندارد.
تقریبا همۀ همّ و غمّ سوره به سوی ایـن هـدف مـعیّن میگراید، و از آغاز تا پایان سوره در این راستا حرکت می‌نماید... خدا خالق است. خدا رازق است. خدا مالک است. خدا صاحب قدرت و غلبه و سلطه است. خدا بس آگاه از نهانیها و پنهانیها و رازها و رمزها است. خدا است که دلها و چشمها را میگرداند، همانگونه که شبها و روزها را می‌چرخاند و پـیاپی مـی‌آورد... هـمچنین واجب است که خدا حاکم در زندگی بندگان باشد، و دیگران دارای امر و نهی، و شرع و فرمان نباشند، و حقّ حلال کردن و حرام نمودن را نداشته باشند. چرا که همۀ اینها از ویژگیهای الوهیّت است، و کسی جز یـزدان را نسزد که در زندگی مردمان دست به چـنین کـارهائی بیازد. کسی که نمیتواند بـیافریند، زنـدگی بـبخشد و بمیراند، زیان برساند و سود بهرۀ فردی بگرداند، چیزی را ببخشد و چیزی را باز دارد، بالاخره مـالک چـیزی برای خود و برای دیگران نه در این جهان است و نه در آن جهان، کی حقّ دست یازیدن به چنین کـارهائی را دارد؟
روند سوره در بارۀ ایـن مسأله دلائل خود را ایـراد میکند در داخل صحنه‌ها و موقعیّتها و آهنگها و نواهائی که بر سر حد جمال و زیـبائی مـبهوت کـننده رسیده‌اند، و دل را با تأثــیرات الهـامگرانـۀ فـراوانـی روبرو می‌کنند که از همۀ راه‌هـا و از همۀ گـذرگاه‌ها جمع‌آوری و فراهم آمده‌اند.
مسالۀ بزرگی که سوره بدان می‌پردازد، مسالۀ الوهیّت و عبودیّت در آسـانها و زمـین است. ایـن مسأله در اقیانوس بیکران خود، و در جولانگاه فـراخ و فراگیر خود، مورد بحث سوره قرار می‌گیرد. امّا مناسبت فعلی در زندگی گروه مسلمانان آن وقتی، مناسبت تطبیق این قاعدۀ بزرگ فراگیر است. این مناسبت مربوط به حقّ حلال کردن و حرام نمودن ذبیحه‌ها و خوراکها است که جاهلیّت چنین حقّی به خود می‌داد و دخالت در تحلیل و تحریم را برای خویش روا می‌دید. هـمچنین مناسبت موجود، مربوط به حقّ مقرّر داشـتن برخی شـعائر و مراسم قربانیها و مـیوه‌ها و اولاد نذری است... ایـن مناسبت همان مناسبتی است که آیهها در اواخر سوره از آنها سخن خواهد گفت:
(فَکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ إِن کُنتُم بِآیَاتِهِ مُؤْمِنِینَ. وَمَا لَکُمْ أَلاَّ تَأْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَکُم مَاحَرَّمَ عَلَیْکُمْ إِلَّا مَااضْطُرِرْتُمْ إِلَیْهِ وَإِنَّ کَثِیراً لَیُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِینَ. وَذَرُوا ظَاهِرَ الْإِثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِینَ یَکْسِبُونَ الْإِثْمِ سَیُجْزَوْنَ بِمَا کَانُوا یَقْتَرِفُونَ. وَلاَ تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَى أَوْلِیَائِهِمْ لِیُجَادِلُوکُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ).
پس (از آنجا که خدا راه یافتگان و گمراهان را بـهتر از هر کسی می‌شناسد، بـه ضـلالت مشـرکان در تـحریم بـرخـی از چـهارپایان گوش فرا نـدهید و) از گوشت چهارپائی بخورید که به هنگام ذبـح نـام خدا را بـر آن برده‌اند (و آن را به نام الله، نه به نام کسی یا چـزی جز او سر بریده‌اند) اگر به آیات خدا (و از جـمله بـه آیـات وارده در این باره) ایمان دارید. شما چرا باید از گوشت حیوانی نخورید که به هنگام ذبح نام خدا بـر آن رفته است؟ و حال آن که خداوند گوشت حیواناتی را که بـر شما حرام است بیان کـرده است (و دسـتور داده است که از آنها نخورید) مگر ناچار و درمانده شوید (که در این صورت می‌توانید به اندازه‌ای که رفـع ضـرورت و دفع هلاک کند از گوشت حرام آنها بخورید). بسـیاری از مردم، پا هواها و هوسهای (کج و نـادرست) خود، بدون آگاهی (از صحّت آنچه که میگویند و بدون دلیلی بر آنچه در راه آن مـی‌کوشند، دیگران را) سرگشته و گمراه می‌سازند. بیگمان پروردگارت (از تـو و از همۀ بــندگان) آگاه‌تر از حـال تـجاوزکاران است. گناهان آشکار و بزهکاریهای پـنهان را تـرک کنید (و در هـیچ حال خویشتن را به معصیت نیالائید). بیگمان کسـانی که به دنبال گناه راه می‌افتند، هر چه زودتر کیفر ارتکاب مــعاصی ایشـان داده مــی‌شود. از گوشت حیوانـی نخورید که (به هنگام ذبح عمداً) نـام خدا بـر آن بـرده نشده است (و یا به نام دیگران و یا به خاطر بـتان سر بریده شده است). چرا کـه خوردن از چنین گوشتی، نـافرمانی (از دسـتور خدا) است. بیگمان اهـریمنان و شـیاطین صفتان، مـطالب وسـوسه‌انگـیزی بـه طور مخفیانه به دوستان خود القاء می‌کنند تا این که با شما منازعه و مجادله کنند (و بکوشند که شما را به تـحریـم آنچه خدا حلال کرده است وادارند). اگر از آنان اطاعت کنید بیگمان شما (مثل ایشان) مشرک خواهید بود.(انعام/118-121)
(وَجَعَلُوا لِلّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَالْأَنْعَامِ نَصِیباً فَقَالُوا هذَا لِلّهِ بِزَعْمِهِمْ وَهذَا لِشُرَکَائِنَا فَمَا کَانَ لِشُرَکَائِهِمْ فَلاَ یَصِلُ إِلَى اللّهِ وَمَا کَانَ لِلّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلَى شُرَکَائِهِمْ سَاءَ مَایَحْکُمُونَ. وَکَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلاَدِهِمْ شُرَکَاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وِلِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَافَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ. وَقَالُوا هذِهِ أَنْعَامٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ لاَیَطْعَمُهَا إِلَّا مَن نَشَاءُ بِزَعْمِهِمْ وَأَنْعَامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهَا وَأَنْعَامٌ لاَیَذْکُرُونَ اسْمَ اللّهِ عَلَیْهَا افْتِرَاءً عَلَیْهِ سَیَجْزِیهِم بِمَا کَانُوا یَفْتَرُونَ. وَقَالُوا مَا فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعَامِ خَالِصَةٌ لِذُکُورِنَا وَمُحَرَّمٌ عَلَى أَزْوَاجِنَا وَإِن یَکُن مَیْتَةً فَهُمْ فِیهِ شُرَکَاءُ سَیَجْزِیهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ. قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلاَدَهُمْ سَفَهَاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُوا مَا رَزَقَهُمُ اللّهُ افْتِرَاءً عَلَى اللّهِ قَدْ ضَلُّوا وَمَا کَانُوا مُهْتَدِینَ).
(بت‌پرستان همیشه دچار اوهـام خرافـاتند. مـثلًا ایـن گونه) مشرکان سـهمی از زراعت و چهارپایانی را که خدا آنها را آفریده است برای خدا قرار می‌دهند و به گمان خود میگویند: این برای خدا است (و با این سهم به خدا تقرّب می‌جوئیم و بدین منظور آن را به مهمانان و ناتوانان می‌دهیم) و این برای شرکاء (و مـعبودهای) او است (و بـا ایـن سـهم نـیز بـه بتها و اصـنام تـقرّب مــی‌جوئیم و بــدین مـنظور آنـها را صرف رؤسـاء و پرده‌داران و خادمان بتکده‌ها و مـعابد مـی‌نمائیم). امّـا آنچه به شرکاء (و معبودهای) ایشان تعلّق می‌گیرد بـه خـدا نـمی‌رسد (و صـرف آن در راه او مـمنوع است) و آنـچه مـتعلّق بـه خـدا است بـه شـرکاء (و مـعبودهای) ایشان می‌رسد (و میتواند صرف آنـها گردد و به سرپرستان و خدمتگذاران اصـنام ایشـان داده شـود). چــه بـد داوری مـی‌کنند! هـمان گونه (که اوهـام و خـیالبافیهایشان تـقسیم‌بندی سـتمگرانۀ فوق را در نظرشان آراسته بود، گمانهای نادرستی کـه در بـارۀ بـتهایشان داشـتند کار را بـدانـجا کشـانده بـود کـه) بتهایشان کشـتن فرزندانشـان را در نـظر بسـیاری از مشرکان زیبـا جلوه داده بود (و دستهای فرزندانشان را قربانی بتان میکردند و دستهای دخترانشـان را زنده بگور مینمودند) تا سرانجام آنان را هـلاک گردانند و آئین ایشان را بر آنان مشتبه کنند (و یگانه پرستی را با خرافـه‌پرستی بـیامیزند و راه را از چاه بـازنشناسند).
اگر خدا می‌خواست آنان چنین نـمی‌کردند. (حـال کـه مشیّت خدا چنین می‌خواهد) پس بگذار آنان (بر خدا و رسول او) دروغ ببندند (چرا که عقاب و عذاب در انتظار ایشان است). و (از جملۀ خرافات ایشان ایـن است کـه) مـی‌گویند: ایـن (قسـمت از) چـهارپایان و کشت و زرع ممنوع است (و مخصوص بتها می‌باشد) و جز کسانی (از خدمتگذاران اصنامی) که مــا بـخواهیم از آن نمی‌خورند - و این (قاعدۀ ناروا ساختۀ آنـان و نـاشی از) گمان ایشان است (نـه نـاشی از فرمان یـزدان - و همچنین می‌گفتند: اینها) حیوانـاتی هسـتند که سـوار شدن بر آنها حرام است و (کسی نباید سوار آنها بشود. و اینها) حیواناتی هستند که به هنگام ذبح نام خدا را بر آنها نمی‌رانند (بلکه نام بتان را بر آنها می‌رانند و ایـن را دستور خدا می‌دانند و) بر خدا دروغ می‌بندند. هـر چـه زودتر کیفر افتراهای آنان را خواهیم داد. و (یکی دیگر از انواع قبائح و احکام خرافی ایشـان ایـن است کـه در مورد گوشت حیواناتی که ذبح کردن و سوار شـدن و بار کشیدن از آنـها را قـدغن و حرام اعـلام کـرده‌انـد) میگویند: جنینی که در شکم این حیوانـات است ویـژۀ مردان ما است و بر زنان ما حرام است (پس اگر زنده متولّد شود، تنها باید مـردان از گوشت آن بخورند و زنان از آن محرومند) و اگر جنین مرده مـتولّد بشـود، همه در آن شریک هستند (و مردان و زنان می‌توانند از گوشت آن استفاده کنند). هر چه زودتر خداونـد کـیفر این توصیف (افعال و احکام دروغین) ایشان را خواهد داد. چه او حکیم (است و کارهایش به مقتضی حکـمت انجام می‌گیرد و) آگاه است (و از هر چیز باخبر است). مسلّماً زیان مـی‌بینند کسـانی کـه فرزندان خود را از روی سفاهت و نادانـی مـی‌کشند و چیزی را که خـدا بدیشان میدهد با دروغ گفتن از زبان خدا بر خویشتن حرام می‌کنند. (به سبب چنین دروغ و افترائی و تحریم نـاروا و نـابجائی) بیگمان گمراه مـی‌شوند و راهـیاب نمی‌گردند. (انعام/136-140)
این همان مناسبتی است که در زندگی مـلّت مسلمان موجود است. ملّت مسلمانی که جاهلیّت پیرامون آن را گرفته است و ایـن مسالۀ بزرگ، یـعنی مسالۀ قانونگذاری در آن جلوهگر می‌آید. به دنبال این مسالۀ بزرگ، مسالۀ بزرگتری که مسالۀ الوهیّت و عبودیّت است قرار گرفته است. مسأله‌ای که سراسر این سوره، و جملگی قرآن مکّی بدان می‌پردازد. حتّی قرآن مـدنی نیز بدان می‌پردازد، هر زمان که در آن سخن از نظام و قانونگذاری می‌رود.
سخنها و فرموده‌ها و اسباب و علل فراوانی که رونـد سوره از آنها موج می‌زند، بدان هنگام که با جاهلیّت و پیروان جاهلیّت در بارۀ چنین چهارپایانی و ذبیحه‌هائی و نذرهائی روبرو می‌گردد. این هم مناسبتی است که در آن مسالۀ حقّ قانونگذاری جلوهگر می‌آید، و به مسالۀ عقیده بطورکلّی مربوط میشود. مسالۀ الوهیّت و عبودیّت که مسالۀ ایمان یـا کفر، و مسالۀ اسلام یـا جاهلیّت، بشمار است... ایـن سخنها و فرموده‌ها و اسباب و علل فراوان، بدین نـحوی که می‌کوشیم نـمونه‌هائی از آنها را در شناخت مختصر این سوره بیان داریم، و حقیقت آن نیز به هنگام رویـاروئی تفصیلی آیات قرآنی بعد از آن در روند سخن جلوهگر می‌آید، به درون انسان حقیقت اصـیلی را راه میدهد که در سرشت این دین است. این حقیقت اصیل که هر جزئی از زندگی بشری هر اندازه هم کوچک باشد باید که مطیع مطلق فرمانروائی و حاکمیّت مستقیم و بدون واسطۀ خدا باشد که جلوهگر در شریعت خدا است. اگر چنین نباشد، خروج از این دین بطور کلی است! زیرا سرکشی از حاکمیّت مطلقۀ خدا در چنین جزء کوچکی، سبب خروج از دین خدا بطورکلّی است!
این دسته از آیات بیانگر اهمّیّت فراوانی است که ایـن دین برای نـجات زندگی بطور کلّی از تـاریکیهای حاکمیّت انسانها در هر نوع کاری ازکارهای مـردمان قائل است. خواه این کار مهم باشد یا ناچیز، و بزرگ باشد یا کوچک... هر کاری از کارها پیوند می‌خورد به اصل بزرگی که این دین در آن جلوهگر می‌آید، و آن حاکمیّت مطلقۀ خدا است! حاکمیّت مطلقه‌ای که الوهیّت یزدان در کرۀ زمین در آن مجسم و جلوهگر می‌گردد، همان گونه که الوهیّت یزدان در کلّ جهان در گردانـدن همۀ امور هسـتی، بدون کـمترین شریک و انبازی، مجسم و جلوهگر می‌آید.
*
ایـن مناسبتی است که در زندگی ملّت مسلمان و همچنین در جاهلیّت پـیرامون ایشـان موجود بود. مناسبتی است که روند سوره بدان می‌پردازد به شیوه و گونه‌ای که در این گزینه‌ها به آن اشاره شـده است... این مناسبت هـمان مناسبتی است که موضوع بقیۀ سوره‌ای است که در این جزء سرگرم بررسی و وارسی آن خواهیـم‌گردید، افزون بر این که نیمۀ پیشین سوره به بررسی و وارسی مسألۀ الوهیّت و عبودیّت، در گسترۀ فراخ و فراگیر آن پرداخته است، تا بدانجا رسیده است که روند سوره با این مناسبت واقعی رویاروی گردیده است، وآن را با بزرگترین مسأله، پـیوند نـیرومند و ناگسستنی داده است:
روند قرآنی برای رویاروئی با چنان تـقالید و آداب جاهلی موجود و مربوط به تحریم برخی از خوراکیها و تحلیل برخی از آنها، و نـذرها و نـذورهای مـیوه‌ها و چهارپایان و فرزندانی، انگیزه‌ها و گفته‌های فراوانی را گرد می‌آورد، و آنها را با چندی از حقائق و قواعد پیوند میدهد، حقائق راستین و قواعد بنیادین این آئین. دیباچه‌های سترگی در جلو آنها می‌نگارد، و پـیروهای هراس‌انگیزی به دنبال آنها می‌آورد. دیـباچه‌ها و پیروهائی که دالّ بر اهمّیت فراوان این حقائق و قواعد در این آئین است، و می‌رساند که این آئین چه اندازه جدّی برای نجات سراسر زندگی از دست جاهلیّت است و می‌خواهد آنها را بطور کلّی به اسـلام برگردانـد... یعنی آنها را تنها به زیر سلطه و قدرت یگانۀ یزدان یکتای جهان بکشاند.
بدین منوال رونـد سوره دیـباچه‌ای بر این مسأله می‌آورد: مشیّت یزدان جملگی بندگان اعم از پریان و مردمان را فرا می‌گیرد. همۀ رخدادها در این هستی برابر مشـیّت و اراده و قـضا و قدر خداونـد به وقوع می‌پیوندد. خدا دشمنان انس و جنّ پیغمبران را در این جهان بر خو‌ان یغمای خود می‌نشاند و در پیلۀ نـعمت گرفتار میگرداند و پلّه پلّه به سوی عذاب میکشاند. بدیشان مهلت مـی‌دهد تـا هر گناه و بزهی را که می‌خواهند بکنند مرتکب گردند و بر کجاوۀ غفلت بـنشینند و رهسپار دوزخ شوند... البته اگر خـدا می‌خواست می‌توانست که آنـان را وادار به پـذیرش هدایت کند و از ضلالت کاملًا به دور گرداند. یا این که ایشان را به سوی حقّ و حقیقت رهنمود نماید، و دریچۀ سراچه‌های سینه‌هایشان را برای ورود حقّ و حقیقت باز کند و فراخ گرداند. یا اصلًا نگذارد آنان به پیغمبران و مؤمنان کمترین آزاری برسانند و کوچکترین دردسری تولیدکنند. آخر آنان با پیغمبران دشمنی نمی‌ورزند و مرتکب گناهان نمی‌شوند، بدان خاطر که می‌توانند بر سلطه و قدرت و اراده و مشیّت یزدان بشورند و سر از خطّ فرمان بپیچند! آنان بسی ناتوانتر از آنند که سر به شورش از سلطه و مشیّت خدا بردارند. امّا این اراده و مشیّت یزدان است که بر این قرار گرفته است ایشان را آزاد گذارد و توانائی رسیدن به هدایت و فرو افتادن به ضلالت را بهرۀ آنان فرماید. ایشان در همه حال در ید اختیار خداوند جـهان و مقهور فرمان ایـزد سبحان هستند:
(وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ. وَلِتَصْغَى إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِیَرْضَوْهُ وَلِیَقْتَرِفُوا مَا هُم مُقْتَرِفُونَ).
همان گونه (که اینان که در صدد هدایت ایشان هستی با تو دشمنی و ستیزه می‌ورزند) دشـمنانی از انسـانهای متمرّد و جنّیان سرکش را در برابر هـر پیغمبری علم کرده‌ایم. گروهی از آنها سخنان فریبندۀ بی‌اسـاسی را نهانی به گروه دیگری پیام می‌داده‌اند تـا ایشـان را (بـا یـاوه‌سرائـیهای رنگین و وسـوسه‌های دروغـین) بفریبند. اگر پروردگار تو می‌خواست، چنین کـاری را نمی‌کردند (ولی همۀ اینها بـرابـر تقدیر و مشـیّت خدا انجام گرفته و انجام می‌گیرد). پس بگذار دروغها بـهم بافند (و خویشتن را گرفتار کفر و ضلال کنند. بر تو تبلیغ است و بر ما هم حساب. بگذار آنان سخنان باطل را بیارایند تا خویشتن را بدان گول زنند و بفریبند) و تا دلهـای کسـانی که بـه آخرت عقیده نـدارند بدان (مزخرفات) گرایش یابد، و از آن راضی و بدان خشنود گردند، و مرتکب هر چیزی شوند که می‌خواهند. (انعام/112و 113)
زمانی که مـقرّر و مشـخّص گردید که دشـمنانگی اهریمنان انسانها و جنّیها با پیغمبران، سنّت و قانون است که برابر قضا و قدر یزدان انجام می‌پذیرد، و این چنین اهریمنانی هر چه مرتکب شوند و هر گناهی که بکنند، در ید قدرت خدا قرار دارند. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نخواست داور و «حکمی» جز خدا بجوید... بدین شیوه بطور کلّی در هر کاری و در هر چیزی... چرا که در کاری از این کارهای مربوط به این خوراکیها، جز خدا را به داوری و حکمیّت طلبیدن، به مـنزلۀ به داوری طلبیدن و حکمیّت دادن جز خدا در همۀ کارها است. به داوری طلبیدن و حکمیّت دادن جز خـدا هـم اعطاء ربوبیّت به دیگران و اعتقاد به ربوبیّتی سوای ربوبیّت یزدان جهان است، و پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را نمی‌پسندید و بلکه با آن دشمنی می‌ورزید... به دنبال این بیان، سخن پروردگارش را ذکر می‌نماید که می‌فرماید با این کتاب و با این شریعت، سخن خدا پایان می‌پذیرد و دیگر در این باره سخنی برای گوینده‌ای، و داوری و حکمیّتی بـرای کسی نـمی‌ماند. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بـر حذر می‌گردد از این که در آئین یزدان از مـردمان اطـاعت کند. چه بیشتر آنان جز از گمان پـیروی نمی‌کنند، و دانشی ندارند که بتوان بدان اطمینان حاصل کرد، و هر که از ایشان پیروی‌کند او را گمراه کنند و به کژ راهـه اندازند. تنها خدا است که گمراهان و راه یافتگانِ بندگان خود را مـی‌شناسد و بـس... ایـنها دیباچۀ فـرمان به خوردن از چیزی است که نام یزدان بر آن برده شده است، و مدخل نهی از چیزی است که نام یزدان بر آن برده نشده است، اگر مسـلمانان واقعاً مؤمن باشند. مسلمانان بر حذر میگردند از ایـن که از دوسـتان اهریمنان در چیزی از کار و بار تحلیل و تحریم اطاعت کنند، زیرا اگر از ایشان اطاعت نمایند همچون آنـان مشرک خواهند بود... با توضیح سرشت کفر و سرشت ایمان، و با ذکر انگیزه‌هائی که کافران را به انجام چنین کاری و ارتکاب چنین گناهی وا میدارد، این بخش پایان می‌پذیرد:
(أَفَغَیْرَ اللّهِ أَبْتَغِی حَکَماً وَهُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتَابَ مُفَصَّلاً وَالَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِن رَبِّکَ بِالْحَقِّ فَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ. وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صِدْقاً وَعَدْلاً لاَمُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. وَإِن تُطِعْ أَکْثَرَ مَن فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَن سَبِیلِ اللّهِ إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ. إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ مَن یَضِلُّ عَن سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ. فَکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ إِن کُنتُم بِآیَاتِهِ مُؤْمِنِینَ. وَمَا لَکُمْ أَلاَّ تَأْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَکُم مَاحَرَّمَ عَلَیْکُمْ إِلَّا مَااضْطُرِرْتُمْ إِلَیْهِ وَإِنَّ کَثِیراً لَیُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِینَ. وَذَرُوا ظَاهِرَ الْإِثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِینَ یَکْسِبُونَ الْإِثْمِ سَیُجْزَوْنَ بِمَا کَانُوا یَقْتَرِفُونَ. وَلاَ تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَى أَوْلِیَائِهِمْ لِیُجَادِلُوکُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ. أَوَمَن کَانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَن مَثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکَافِرِینَ مَاکَانُوا یَعْمَلُونَ. وَکَذلِکَ جَعَلْنَا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ أَکَابِرَ مُجْرِمِیهَا لِیَمْکُرُوا فِیهَا وَمَا یَمْکُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَمَا یَشْعُرُونَ. وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آیَةٌ قَالُوا لَن نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَاأُوتِیَ رُسُلُ اللّهِ اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَیُصِیبُ الَّذِینَ أَجْرَمُوا صَغَارٌ عِندَ اللّهِ وَعَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا کَانُوا یَمْکُرُونَ).
(ای پیغمبر! بدیشان بگو: این داوری خدا دربارۀ حقّ و حقیقت است) آیا جز خدا را (میان خود و شما) قـاضی کنم؟ و حال آن که او است که کتاب (آسمانی قرآن) را برای شما نازل کرده است و (حـلال و حـرام و حقّ و باطل و هدایت و ضلالت، در آن) تفصیل و توضیح داده شده است. کسانی که کتاب (هـای آسمانی را پیشتر) برای آنان فرستاده‌ایم می‌دانند که این (قرآن) حقیقتاً از سوی خدا آمده است و مشتمل بر حقّ است (چرا کـه کتابهای آسمانی خودشان بدان بشارت داده است و تصدیق کنندۀ آن است). پس تو از تردید کنندگان مباش (و پیروان تو نیز در بارۀ حقّانیّت قرآن کمترین تردیدی به خود راه ندهند). فرمان ما صادقانه و دادگرانه انجام می‌پذیرد. هیچ کسی نمیتواند فرمانهای ما را دگرگونه کند (و جلو دستورات ما را بگیرد). خدا شنوا(ی سـخن آنان) و دانا(ی کردار ایشان) است. اگر از بیشتر مردم (که کافران و منافقانند) پـیروی کنی، تـو را از راه خدا دور می‌سازند. چرا که آنان جز از ظنّ و گمان پیروی نمی‌کنند و آنان جز به دروغ و گزاف سخن نمیگویند. بیگمان پروردگارت (از تو و از هر کس دیگری) آگاه‌تر است از حال کسانی که (گمراه گشـته و) از راه او بـدر می‌روند، و از حال کسانی که هدایت می‌یابند (و راه او را در پیش می‌گیرند). پس (از آنجا که خدا راه یافتگان و گمراهان را بهتر از هـر کسـی مـی‌شناسد، بـه ضلالت مشـرکان در تحریم بـرخـی از چـهارپایان گوش فرا ندهید و) از گوشت چهارپائی بخورید که به هنگام ذبح نام خدا را بر آن برده‌اند (و آن را به نام الله، نه به نـام کسی یا چیزی جز او سر بریده‌اند) اگر به آیات خدا (و از جمله به آیات وارده در این باره) ایمان داریـد. شما چرا باید از گوشت حیوانی نخورید که به هنگام ذبح نام خدا بر آن رفته است؟ و حال آن که خداوند گوشت حیواناتی را که بر شما حرام است (در همین سورۀ انعام/١4٥و مائده/٣) بیان کرده است (و دستور داده است که از آنها نـخورید) مگر ناچار و درمانده شوید (که در این صورت می‌توانید به اندازه‌ای که رفـع ضـرورت و دفع هلاک کند از گوشت حرام آنها بخورید). بسـیاری از مردم، پا هواها و هوسهای (کج و نـادرست) خود، بدون آگاهی (از صحّت آنچه که میگویند و بدون دلیلی بر آنچه در راه آن مـی‌کوشند، دیگران را) سرگشته و گمراه می‌سازند. بیگمان پروردگارت (از تـو و از همۀ بــندگان) آگاه‌تر از حـال تـجاوزکاران است. گناهان آشکار و بزهکاریهای پـنهان را تـرک کنید (و در هـیچ حال خویشتن را به معصیت نیالائید). بیگمان کسـانی که به دنبال گناه راه می‌افتند، هر چه زودتر کیفر ارتکاب مــعاصی ایشـان داده مــی‌شود. از گوشت حیوانـی نخورید که (به هنگام ذبح عمداً) نـام خدا بـر آن بـرده نشده است (و یا به نام دیگران و یا به خاطر بـتان سر بریده شده است). چرا کـه خوردن از چنین گوشتی، نـافرمانی (از دسـتور خدا) است. بیگمان اهـریمنان و شـیاطین صفتان، مـطالب وسـوسه‌انگـیزی بـه طور مخفیانه به دوستان خود القاء می‌کنند تا این که با شما منازعه و مجادله کنند (و بکوشند که شما را به تـحریـم آنچه خدا حلال کرده است وادارند). اگر از آنان اطاعت کنید بیگمان شما (مثل ایشان) مشرک خواهید بود. آیـا کسی که (به سبب کفر و ضلال همچون) مرده‌ای بوده است و ما او را (با اعطاء ایـمان در پـرتو قرآن) زنده کرده‌ایم و نوری (از منارۀ ایمان) فرا راه او داشتـه‌ایم کـه در پرتو آن، مـیان مـردمان راه مـی‌رود (و چشـم او را روشنائی، زبان او را توان گفتار، و دست و پای او را قدرت انجام کار می‌بخشد) مانند کسی است که به مَثَل گوئی در تاریکیـها فرو رفته است (و توده‌های انباشتۀ ظلمتـکدۀ کفر او را در خود بلعیده است و شبح بی‌چان و بی‌اندیشه و بی‌تکانی از او بر جای نهاده است) و از آن تاریکیها نمیتواند بیرون بیاید. همان گونه (که خداوند ایمان را در دل ایمانداران آراسته است، کفر و ضلال را در دل نــاباوران پــیراسـته است و) اعمال کافران در نظرشان زیبا جلوه داده شده است. همان گونه (که در مکّه سردمداران آنجا را فاسقان و گناه پیشگان تشکیل می‌دادند. همیشه هم) در هر شــهری (که تــا انـدازه‌ای بزرگ و پـرجمعیّت بـاشد) سـردمداران آنجا را از بزهکاران فراهم می‌سازیم تا در آنجا به نیرنگ پردازند (و عاقبت وسـیلۀ خـرابـی شـهر و انحراف مـردمان را فراهم سازند. همه بـاید بـدانند کــه) ایـنان بـه جز بـه خویشتن نیرنگ نمی‌زنند ولی خودشان نمیدانند (که سرمایه‌های وجود خود، اعم از فکر و هوش و ابتکار و عمر و وقت و مال خویش را به جای صـرف سـعادت، صرف شقاوت می‌کنند. ایـن سـردمداران بـه مـردمان حسادت می‌ورزند در این که دانش و نبوّت و هدایتی را خدا بدیشان عطاء کند. و لذا) هنگامی که دلیل و بـرهان روشنی برای اینان مـی‌آید (و وحی آسمانی بدیشان می‌رسد) میگویند: (حقّ را) باور نمی‌داریم مگر این که آنچه به پیغمبران خدا داده شده است بـه ما نیز داده شود (و همچون ایشان به ما وحی شود). خداوند بهتر مـی‌دانـد که (چـه کسـی را بـرای پـیامبری انتخاب و) رسالت خویش را به چه کسی حواله میدارد. از سوی خدا هر چه زودتر خواری و رسوائی (در دنیا) نصیب کسانی می‌گردد که بزهکاری پیش می‌گیرند، و عذاب سختی (در آخرت) به سبب نیرنگی که می‌ورزند بهرۀ ایشان میشود. (انعام/114-124)
سپس روند قرآنی بر می‌گردد و مقرّر مـیدارد که هدایت راه یافتگان و ضلالت گمراهان، هر دو در پرتو قضا و قدر خدا انجام می‌پذیرند. اینان بسان آنان در ید قدرت و تحت سیطرۀ یزدانند، و در چهارچوب اراده و مشیّت و قضا و قدر او قرار دارند:
(فَمَن یُرِدِ اللّهُ أَن یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاَمِ وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّمَا یَصَّعَدُ فِی السَّماءِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ).
آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را (با پرتو نور ایمان باز و) گشاده بـرای (پـذیرش) اسـلام مـی‌سازد، و آن کس را کــه خـدا بـخواهـد گمراه و سرگشته کند، سینه‌اش را بگونهای تنگ مـی‌سازد که گوئی به سوی آسمان صعود میکند (و به سبب رقیق شدن هوا و کمبود اکسـیژن، تـنفّس کـردن هر لحظه مشکل و مشکل‌تر میشود. کافر لجوج نیز با پیروی از تقالید پوسیده، هر دم بیـش از پپش از هـدایت آسمانی دورتر و کینه‌اش نسبـت بـه حقّ و حقیقت بیشتر و پـذیرش اسـلام برای وی دشـوارتر مـی‌شود). بـدین منوال خداوند عذاب را بهرۀ کسـانی میسازد که ایمان نمی‌آورند. (انعام/125)
روند قرآنی این بخش را به بایان می‌برد با ذکر ایـن مطلب که امر و نهی و باور و جهان‌بینی‌ای که گذشت، راه راست یزدان است. سپس آن امر و نهی را با اصول اعتقاد به اراده و مشیّت و قضا و قدر خدا ربط و پیوند میدهد، و از یک سو آنها را بسته و دسـته یگـانه‌ای میگرداند، و از دیگر سو آنها را راه راست خدا قرار میدهد، راه راستی که به بندگانش دستور می‌فرماید آن راه را در پیش گیرند و بسپرند تا از چنین مسیری به سرای سعادت و رحمت و امـن و امان مـوجود در پیشگاه یزدان برسند، یزدانی که سرپرست و یاور ایشان است:
(وَهذَا صِرَاطُ رَبِّکَ مُسْتَقِیماً قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ. لَهُمْ دَارُ السَّلاَمِ عِندَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِیُّهُم بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ).
این (مطلب که مـددهای الهـی شـامل حال حقّ طلبان می‌گردد و عذاب الهی به سراغ دشمنان حقّ مـی‌رود، سنّت ثابت خدا است و بخشی از راستای) راه مسـتقیم پروردگار تو است. ما آیات (قرآنی و نشانه‌های جهانی و دلائـل عقلانی) را بـرای کسـانی تشـریح و تـوضیح داده‌ایـم کـه (دلی پـذیرا و گـوشی شـنوا دارند و) پـند می‌گیرند و اندرز می‌پذیرند. برای آنان (کـه پندپذیر و بــیدارنـد) دارالسـلام است کـه (بهشت یـزدان است و زدوده از آفات و بلایا بوده و غم و اندوه به ساحت آن راه ندارد و) از سـوی پـروردگارشان بـدیشان تـعلّق می‌گیرد، و خداوند به سبب کاری کـه (در دنـیا) انجام می‌داده‌اند، سرپرست و یاور آنان است. (انعام/126 و ١٢٧)
هنوز پیروهای مسألۀ امر و نـهی راجع به خوردن گوشت چـهارپایان، پایان نمی‌گیرد، رونـد قرآنی سرنوشت اهریمنان انس و جن را عرضه میدارد، آنانی کـه با مؤمنان، در ایـن مسأله، به جـدال و ستیز می‌پردازند، در حالی که خودشان در ید قدرت یزدان و تحت سلطۀ خداوند منّان هستند. آن خداوندگاری که دارای قـدرت و سلطه و دستور و فـرمان در همۀ سرنوشتها می‌باشد. روند قرآنی هر چه زودتر سلطه و قدرت یزدان را نیز در کار جانشین سـازی بـرخـی از مردمان در کرۀ زمین، و میراندن و از میان بردن بعضی از ایشـان نشـان میدهد، و گـروهی را کـه در دنـیا ناسنـجیده و خودسرانه عمل می‌کنند بیم میدهد. بدان سبب هم ناسنجیده و خودسرانه عمل می‌کنند که یزدان بدیشان آزادی گزینش راه زندگانیشان بخشیده است. بدان خاطر تا در پایان راه مورد آزمـایش و آزمـون خداوند سبحان قرار گیرند، و روشـن گردد با پایان گرفتن مهلت و فرصت، در مدّت آزمایش و آزمون، چه کــارهائی را کـرده‌اند و چه چیزهائی را به دست آورده‌اند:
(وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً یَامَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَکْثَرْتُم مِنَ الْإِنْسِ وَقَالَ أَوْلِیَاؤُهُم مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْواکُمْ خَالِدِینَ فِیهَا إِلَّا مَاشَاءَ اللّهُ إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ. وَکَذلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضاً بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ. یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ أَلَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِی وَیُنذِرُونَکُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هذَا قَالُوا شَهِدْنَا عَلَى أَنْفُسِنَا وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَشَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کَانُوا کَافِرِینَ. ذلِکَ أَن لَمْ یَکُن رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا غَافِلُونَ. وَلِکُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ. وَرَبُّکَ الْغَنِیُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُم مَایَشَاءُ کَمَا أَنْشَأَکُم مِن ذُرِّیَّةِ قَوْمٍ آخَرِینَ. إِنَّ مَاتُوعَدُونَ لَآتٍ وَمَا أَنْتُم بِمُعْجِزِینَ. قُلْ یَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنِّی عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدّارِ إنَّهُ لَا یُفْلِحُ الظّالِمُونَ).
(به یاد بیاور آن) روزی را که در آن همۀ آنان را در کنار هم گرد می‌آوریم (و خطاپ به گناهکاران میگوئیم:) ای گروه جنّیان شما افراد فراوانی از انسانها را گمراه ساختید. (بدین هنگام با افسوس و دریغ) پیروان ایشان از مـیان انســانها (فـریاد بـرمی‌آورند و) مـی‌گویند: پروردگارا! برخی از ما از برخی دیگر سـود بـردیم. (جنّیان با وسوسۀ شیطانی بر ما ریاست کردند و از ما بهره گرفتند، و ما انسـانها به وسـوسۀ ایشـان دچار شهوات و لذّات زودگذر شدیم، تا آنگاه که مدّت معلوم زندگی را سپری کردیم) و به مرگی گرفتار آمدیم که برای مـا مـعیّن و مقدّر فرموده بودی. (هم اینک با کوله‌بار کفر و ضلال در پیشگاه ذوالجلال ایستاده‌ایم. وای بر مـا! خداوند بدیشان) مـی‌گوید: آتش (دورخ) جایگاه شما است و همیشه در آن ماندگارید مگر مدّت زمانی که خدا پـخواهد. بیگمان پروردگار تو حکیم (است و کارهایش از روی حکمت انجام می‌گیرد و) آگاه است (و میداند چه کسانی را از دست دورخ رها کند). و همان گونه (که ستمگران، در این جهان پشتیبان یکدیگر و رهبر و راهنمای هم هسـتتد، در جهان دیگر نـیز آنـان را به یکدیگر وامی‌گذاریـم و) برخـی از ستمگران را همنشین برخی دیگر می‌گردانیم، و این بـه خـاطر اعـمالی است کــه (در جــهان گذران) انــجام می‌داده‌اند. (در آن روز خداوند بدیشان مـی‌گوید:) ای جنّیان و ای انسانها آیا پیغمبرانی از خودتان به سوی شما نیامدند و آیـات (کتابهای آسمانی) مـرا برایـتان بازگو نکردند و شما را از رسیدن بدین روز (و روبرو شدن در آن با خدا) بیم ندادند؟ (پس چگونه این روز را فراموش کردید و در تکذیب آن کوشیدید؟ در پــاسخ) میگویند: ما علیه خود گواهی می‌دهیم (و اقرار می‌کنیم که پیغمبران آمدند و آئین خدا را تبلیغ کردند و مـا را از قیامت ترساندند، ولی مـا ایشـان را تکذیب کـردیم و گفتیم: خداوند چیزی را از سوی خود نفرستاده است و جز زندگی این جهان، زندگی دیگری وجود ندارد. آری) زندگی جهان، آنان را گول زد (و به خود مشغول داشت و امروز جز اعتراف چاره‌ای ندارنـد و) علیه خود گواهی می‌دهند (و می‌گویید) که ایشـان کافر بوده‌اند (و مسـتحقّ عـذاب جـاویدان و خـوفناک یـزدانند). این (ارســال رسـل) به خاطر آن است کـه پروردگارت هـیــچگاه مـردمان شـهرها و آبــادیها را بـه سـبب ستمهایشان هلاک نمی‌کند، در حالی که اهل آنجاها (به سبب نیامدن پیغمبران به میانشان و نبودن راهنمایان و عدم تبلبغ مبلّغان، از حقّ) غافل و بی‌خبر باشند. و هر یک (از نیکوکاران و بدکاران) دارای درجاتی (و درکاتی از پاداش و عزّت و پادافره و ذلّت در جهان دیگر) بر طبق اعمال خود هستند، و پروردگارت (هـیچگاه) از کارهائی که مردمان می‌کنند عافل و بـی‌خبر نیست. پروردگار تو بی‌نیاز (از بندگان و عبادت ایشان) و مهربان (نسبت به همۀ مردمان) است. اگر بخواهد همۀ شما را از میان می‌برد و کسـانی را که خود بـخواهد جایگزین شما میسازد، همان گونه که شـما را از دودمان انسانهای دیگری آفریده است (و بـر جای دیگـرانتان نشـانده است). بیگمان آنـچه (از قیامت و حساب و عقاب و ثواب و اختلاف درجات و درکات) به شما وعده داده میشود خواهد آمد، و شما نمی‌توانید (خـدا را) درمـانده کنید (و از دست عدالت و کـیفر او بگریزید. ای پیغمبر) بگو: ای قوم من! (بـر کـفر خود و دشمنانگیتان نسبت به من ماندگار باشید و) هر چه در قدرت دارید بکنید. من هم (بر جای خود ایستاده‌ام و تا مــی‌توانـم شکـیبائی) میکشم (و در دفـاع از اسـلام مــی‌کوشم). بـالاخره خـواهید دانست کـه چـه کسـی سرانجام نیک خواهد داشت (و پیروزی در این جهان و سعادت در آن جهان مال چه کسی خواهد شد). بیگمان ستمکاران موفق و رستگار نخواهند شد. (انعام/١٢٨-١٣٥)
با مجموعۀ این همـه حقائق بنیادین شگـفت اعتقادی، صحنه‌ها و موقعیّتها و اسباب و علل الهامگرانه، تابش‌ها وپرتوافکنیها بر حقائق مشیّت و حقائق هستی جهانی و حقائق نفس بشری، انگیزه‌های پیدا و ناپیدا در زندگی انسانها، بیا‌نهای فراگیر و سخنان مشتمل بر سلطه و قدرت یزدان در آسمانها و زمین سراسر جهان کنونی و آخرت، و در زندگی پنهان و آشکـارای انسـان ... با همایش مجموعه همۀ ایـن چیزها، برنامه قرآنـی رویاروی می‌گردد، به بهانه تنها یک پـدیدۀ جاهلیّـت درباره خوردن یا نخوردن از گوشت ذبیحۀ چـهارپا ... پس این چه چیز است... این چیز مسالۀ اساسی در این آئین است... مسالۀ حاکمیّت است و حاکمیّت متعلّق به چه کسی است... به عبارت دیگر، مسالۀ الوهـیّت و ربوبیّت است و از آن چه کسی است... بدین لحـاظ است که این پدیدۀ بظاهر کوچک، با این همه حقائق فراهم آمده و مجموعه‌های پهلوی یکدیگر قرار گرفته و اهتمامات فراوان و توجّهات شگفت روبرو می‌گردد. برنامۀ قرآنی با همسان ایـن چنین مجموعه‌هائی از حقائق و دقائق و اهتمامات و توجّهاتی، با مسألۀ نذر و نذور میوه‌ها و چهارپایان و فرزندان در زمان جاهلیّت، رویاروی می‌گردد.
جاهلیّت عرب وجود خدا را اصلًا انکار نـمی‌کرد. خداوند دیگری را با او همسان نـمی‌دید و نمی‌دانست. بلکه آلهه و خداوندگارانی را با ایزد قرار می‌داد که منزلت و مرتبت ایشان از یزدان کمتر و پائین‌تر بود! می‌گفتند: از میان این آلهه و خداونـدگاران شـفیعان و میانـجیگرانی برای خود برمی‌گزینند که ایشان را به یزدان جهان نزدیک می‌گردانند و مایۀ تقرّب ایشان به آستانۀ ایزد متعال میشوند! شرک آنان در این بود، و بدین سبب مشرک بشمار می‌آمدند.
از جملۀ شرک ایشان پدید آوردن و تهیّه دیدن مراسم و قوانینی در زندگی خودشان بود. مراسم و قوانینی که کاهنان و مشایخ ایشان آنها را از پیش خود می‌ساختند و ترتیب می‌دادند و همگان گمان میبردند که یـزدان آنها را برایشان تهـیّه و تعیین فرموده است و به انـجام آنها بدیشان فرمان داده است ... آنـان آن انـدازه به شرک نمی‌نازیدند که بگویند این مراسم و قوانین دعا است و ما آنها را پدیدار و آشکار می‌داریم و ادّعاء می‌نمائیم که دارای سلطۀ مـقام والای حاکمیّت و فرماندهی هستیم و با استفاده از ایـن امـر، مـراسـم و قوانین جدای از مـراسم و قوانـین یـزدان، پـدیدار می‌گردانیـم و ارائه می‌دهیم. آخر آنـان با ایـن چنین خودبزرگ‌بینی و نازشی آشنا نبودند که مشرکان ایـن زمان دچار و مبتلای بدان هسـتند و ادّعـای سلطه و قدرتی جدای از سلطه و قدرت یزدان را دارند!... بلی جاهلیّت عرب با این کار مرتکب شرک می‌شدند، و به سبب همین کار مشرک بشمار می‌آمدند.
از جملۀ این مراسم و قوانینی کـه از پـیش خود بهم می‌بافتند و پدیدار میکردند و گمان میبردند که یزدان آنها را تهیّه دیده است و برای مـردمان حواله داشته است نذر و نذور میوه‌ها و چهارپایان برای یزدان سبحان و برای خدایان مورد ادّعای ایشان بود! پس از آن، هرگونه که خود می‌خواستند، و یـا پرده‌داران و کاهنان می‌خواستند عمل میکردند:
(فَمَا کَانَ لِشُرَکَائِهِمْ فَلاَ یَصِلُ إِلَى اللّهِ وَمَا کَانَ لِلّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلَى شُرَکَائِهِمْ).
آنچه به شرکاء (و معبودهای) ایشان تعلّق می‌گیرد، به خدا نمی‌رسد (و صرف آن در راه او ممنوع است) و آنچه متعلّق بـه خدا است، بـه شرکاء (و معبودهای) ایشان می‌رسد (و مـی‌تواند صرف آنها گردد و به سرپرستان و خدمتگذاران اصنام ایشان داده شود)!. (انعام/136)
از جملۀ شرک ایشان این بود که فرزندان خود را نذر خـدایان خیالی خـویش میکردند. همچنین کشـتن دخترانشان به پیروی از عرف و عادت قبیله نیز یکی از شرکهای ایشان بود. از زمرۀ شرک آنان وقف برخی از چهارپایان و بعضی از کاشته‌ها بود. چنین کسانی گمان میبردند که این نوع چهارپایان و کـاشته‌ها جز برای افراد خاصّی قدغن هستند. ایـن چنین افرادی را نـیز خودشان تعیین و معرّفی میکردند، افرادی که به گمان ایشان یزدان خواسته است که از این گونه گوشت‌ها و زرعها و چهارپایان، استفاده کنند و بهره‌ور شوند! همچنین از جملۀ شرک آنان، تحریم سوار شدن بر پشت برخی از چهارپایان همچون بحیره و سائبه و وصیله و حامی بود.[1]
از جملۀ شرک ایشان چهارپایانی بودند که نمی‌گذاشتند به هنگام ذبح نام خدا بر آنـها برده شود. گمان هم میبردند که این کار به فرمان یزدان است!
شرک دیگر ایشان این بود که چنین چـهارپایان را به پسران اختصاص می‌دادند و دختران را از آن بی‌بهره میکردند. امّا اگر بچّۀ حیوانات، مرده مـتولد می‌شد، دختران را نیز در تغذیۀ از آن شرکت می‌دادند. بلی این را حلال و آن را حرام میکردند!
شرک دیگر ایشـان ایـن بود که مـردار را حلال می‌دانستند و می‌گفتند: مردار را خدا ذبح کرده است، و مردار با ذبح آفریدگار حلال است!
قرآن بر همۀ این چیزها آشکارا می‌تازد. در این تاخت، مقرّرات بنیادین عقیده، و صحنه‌ها و حقائق مؤثّری را گرد می‌آورد. همان چیزهائی را در این حمله فراهم و گردآوری میکند که برای رویاروئی با مسالۀ شرک و ایمان در سراسر روند سوره تهیّه می‌بیند و فراهـم می‌چیند. زیرا این پدیدۀ شرک نیز همسان همان پدیدۀ شرکی است که بطور کلّی در مسالۀ شرک و ایمان در همه جا مطرح است، ولی در ایـنجـا به شکل عملی نمودار و جلوهگر آمده است.
از لابلای این یورش، روشن می‌گردد که مسأله مسالۀ این آئین است، هـمان‌گونه که مسالۀ این عقیدۀ راستین است. چه این آداب و رسوم و قوانـین و مقرّرات را انبازهای آنان برای ایشان می‌آراستند. انبازها چنین آداب و رسوم و قوانین و مقرّراتی را برای مشـرکان تهیّه می‌دیدند و فراهم می‌چیدند تـا زنـدگی آنـان را ویران سازند و آئینشان را بر ایشان مشـتبه گردانـند. مشتبه ساختن آئین و ویران سازی زندگی نیز هر دو تا با یکدیگر مرتبط هستند. چه یا قانون یزدان در میان است که آئین آشکار و زندگی سالم را به همراه دارد، و یا قانون دیگران در دسترس مردان است و نتیجه‌ای جز آئین پیچیده و زندگی تهدید شده به نابودی ندارد:
(وَکَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلاَدِهِمْ شُرَکَاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وِلِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ).
همان گونه (که اوهام و خیالبافی مشرکان تقسیم‌بندی ستمکرانۀ پیشین را در نظرشان آراسته بود، گمانهای نادرستی که در بارۀ بتهایشان داشتند کار را بـدانـجا کشانده بود که) بتها (و رؤسای معابد) ایشـان کشـتن فرزندانشان را در نظر بسیاری از مشرکان زیبا جلوه داده بـود (و دسـته‌ای فرزندانشــان را قربانی بتان مـی‌کردند و دسـته‌ای دخـترانشــان را زنـده بگور مینمودند) تا سرانجام آنان را هلاک گردانند و آئین ایشان را بر آنـان مشـتبه کنند (و یگانه پـرستی را بـا خرافه‌پرستی بیامیزند و راه را از چاه بازنشناسند). (انعام/137)
روشن است که اهریمنان در پشت سر کناره‌گیری از شریعت و آئین یزدان قرار دارند و دیگران را به سوی شریعت و آئین انبازان می‌خوانند و می‌رانـند. شـیطان نیز دشمن آشکار است و گامهای مشرکان را به سوی زیـان و نابودی رهـنمود و رهبری می‌گردانـد و میکشاند:
(کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ).
از آنچه خدا نصیب شما کرده است (و برای شما حلال نموده است) بخورید و از گامهای اهریمن پیروی مکنید (و با افتراء تحلیل و تـحریم، در راه او گام بـرنداریـد). بیگمان اهریمن دشمن آشکار شما است (و هرگز خیر و خوبی شما را نمی‌خواهد). (انعام/142)
روشن است که تحریم و تحلیل - جز با شرع خدا - با شرک برابر است. چنین تحریم و تحلیلی همچون شرک، شرک بشمار است. حواله چیزی از این شرک به مشیّت چیرۀ یزدان ادعائی است که در همۀ زمانها مشرکان آن را ادعاء کرده‌اند. اراده یزدان بر آن رفته است که به مردمان اختیار کمی بدهد تا با آن ایشان را بیازماید. در این صورت با زور بـهیچو‌جه کسی وادار به شرک نـمی‌گردد. بلکه اختیار است و امتحان. مشرکان هم از ید قدرت یزدان در هیچ حالی از احوال نجات پیدا نمی‌کنند و از زیر سلطۀ او بدر نمی‌روند:
(سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکْنَا وَلاَآبَاؤُنَا وَلاَحَرَّمْنَا مِن شَیْءٍ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ حَتَّى ذَاقُوا بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَکُم مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ. قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاکُمْ أَجْمَعِینَ).
مشرکان (برای اعتذار از کفر و مـعذرت خواهی از تحریم خوراکیهای حلال) خواهند گفت: (شـرک مـا و تحریم چیزهای حلال از سوی ما، بـرابـر مشـیّت خدا است) اگر خدا می‌خواست، ما و پدران مـا مشرک نمی‌شدیم، و چیزی را (از اشـیاء حلال، بر خود) تحریم نمی‌کردیم. کسانی که پیش از آنان بوده‌اند نیز همین گونه (که به تو دروغ میگویند و تو را تکذیب می‌دارند، بـه پـیغمبران مـا دروغ می‌گفتند وآنـان را) تکذیب مینمودند تا (سرانجام طـعم) عذاب مـا را چشیدند (و کیفر اعمال بد خود را دیدند). بگو: آیـا دلیـل قـاطعی (و سند درستی برای رضایت خدا از شرک خود و تحریم چیزهای حلال، در دست) دارید تـا آن را به مـا ارائه دهید؟! شما فقط از پندارهای بی‌اساس پیروی می‌کنید و (حجّت و برهانی بر گفتار و کردار خود ندارید. شـما نه از روی علم و یقین، بلکه) از روی ظنّ و تخمین کـار می‌کنید. (ای پیغمبر!) بگـو: خدا دارای دلیـل روشـن و رسا است (بر این که گفتار و کردارتان بی‌پایه و بی‌مایه است، و شما اصلًا دلیل قطعی بر صدق گفتار و درستی کردار خود ندارید در این که می‌گوئید: خدا بـه کفر و شرک ما راضی و به تحلیل و تحریم ما خشنود است! آری) اگر خدا می‌خواست همگی شـما را (از راه اجبار به سوی حقّ و حقیقت) هدایت می‌نمود (امّا هدایت اجباری بیسود است و راهیابی اختیاری پسندیده و ستوده است).
سپـس موقعیّتی را می‌یابیم برای گواهی بر این چیزی که آنان آن را حرام می‌دارند. موقعیّتی که ما را به یـاد موقعیّت گواهی دادن بر مسالۀ الوهیّت می‌اندازد که در آغاز سوره بود. آخر در حقیقت، مسأله یکی است. چه دست یـازیدن به قـانونگذاری دست یازیدن به ویژگیهای الوهیّت نیز هست. ایـن مسأله با خود آن مسأله یکسان است:
(قُلْ هَلُمَّ شُهَدَاءَکُمُ الَّذِینَ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللّهَ حَرَّمَ هذَا فَإِن شَهِدُوا فَلاَ تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَالَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَهُم بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ ).
ای پیغمبر!) بگو: گواهان خود را بیاورید که گواهی می‌دهند بر این که خداوند این چیزها را حرام کرده است (که شما قائل به تحریم آنها هستید). در صورتی که (حاضر آمدند و به دروغ) گواهی دادند، بـا آنان (همصدا مشو و) گواهی مده. که دروغگویند و شایستۀ تصدیق نیستند.) و از هـوا و هوس کسانی پیروی مکن که آیـات (قـرآنی و جهانی) ما را تکذیب مــی‌نمایند و به آخرت ایــمان نـمی‌آورند و بـرای پروردگار خود (بتان و مـعبودهای بـاطلی را) هـمتا و همطراز می‌کنند. (انعام/150)
تعبیر «یعدلون» همتا و همطراز می‌کنند در اینجا، ما را به یاد خود همین واژه می‌اندازد که در مسالۀ الوهیّت در آغاز سوره بکار رفته است و در بخش آشنائی با سوره بیان داشتیم. [2]
این تاخت پایان داده میشود با بیان این که چیزی را که یزدان در مسالۀ قانونگذاری و تعیین آداب و مراسـم بهره‌برداری و اسـتفادۀ از مـیوه‌ها و چهارپایان و فرزندان، مقرّر می‌فرماید، راه راست همان است و بس ... خود این تعبیر قبلًا در مسالۀ تحریم و تحلیل ذبائح ذکر شده است... به همین شکل و صورت نیز دربارۀ الوهیّت در سرآغاز سوره آمده است، همانگونه که در آشنائی با سوره بیان کردیم:
(وَأَنَّ هذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).
این راه (که من آن را برایتان ترسیم و بیان کردم) راه مستقیم من است (و مـنتهی بـه سـعادت هـر دو جهان می‌گردد. پس) از آن پیروی کنید و از راههای (باطلی که شما را از آن نهی کرده‌ام) پیروی نکنید که شما را از راه خدا (منحرف و) پراکنده میسازد. اینها چیزهائی است که خداوند شما را بـدان توصیه میکند تا پـرهیزگار شوید (و از مخالفت با آنها بپرهیزید). (انعام/153)
روند سوره به همین مجموعه‌ای که این اشاره‌ها را از آنها گلچین کرده‌ایم بسنده نمی‌کند. بلکه در راه خود به پیش می‌رود و از کتاب موسی سخن میگوید که برای قوم موسی نازل شده بود:
(تَفْصِیلاً لِکُلِّ شَیْءٍ وَهُدَىً وَرَحْمَةً لَعَلَّهُم بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ).
بیانگر همه چیز (از تعالیم لازم جهت بنی‌اسرائیل) بوده و (آنان را به سوی راه راست) هدایت و (بـرای کسـانی که از آن پیروی کنند، مایۀ) رحمت شود. بلکه (در پرتو ارشادات و رهنمودهای این کتاب مقدّس، بنی‌اسرائیل) به ملاقات با پروردگار خود ایمان بیاورند (و بدانند که در روز قیامت بـرای حسـاب و کـتاب در پیشگاه خدا حاضر خواهند شد). (انعام/154)
همچنین از کتاب مبارکی سخن می‌راند که یزدان آن را فرو فرستاده است تا مسلمانان از آن پـیروی کنند و پرهیزگار شوند تا مورد لطف و مرحمت قرار گیرند، و حجّت و برهانی در دست ایشان نماند و بگویند قبلًا کتاب برای یهودیان و مسیحیان نـازل شده بود ولی برای آنان کتابی نیامده است تا برایشان در بارۀ همه چیز صحبت کند و در پرتو آن چنانکه باید با قوانین و احکامی آشنا گردند که یزدان برای آنان مـقرّر داشته است، و قوانین و احکامی را بشناسند که بـا حقّ گفته میشود این قوانین و احکام الهی است.
به دنبال ایـن، کسانی تهدید مـی‌گردند و بیم داده میشوند که پیروی نمی‌کنند از چیزی که پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم با خود آورده است، و بر قوانـین و آداب جاهلی می‌مانند، قوانین و آدابی که به دروغ آنها را به خدا نسبت می‌دهند، و با درخواست مـعجزات و خوارق عادات امـروز و فردا می‌کنند، مـعجزات و خوارق عاداتی که ایشان را وادار به باور کردن و پیروی نمودن گرداند... آنان بیم داده میشوند و تهدید میگردند به این که اگر معجزات و خوارق عاداتی که میطلبند انجام پذیرد، در چنین زمانی مسأله خاتمه می‌گیرد و کار از کار می‌‌گذرد. چرا که به دنبال روی دادن معجزات و خوارق عادات، دمار از روزگارشان برآورده میشود و هلاک و نابود میگردند، چنان که نپذیرند:
(هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَن تَأْتِیَهُمُ الْمَلاَئِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ لَا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمَانُهَا لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِن قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمَانِهَا خَیْراً قُلِ انتَظِرُوا إِنَّا مُنتَظِرُونَ).
(دلائل متّقن بر وجوب ایمان بیان گردیده است. پس چرا ایمان نمی‌آورند؟) آیا انتظار دارنـد کـه فرشتگان (قـبض ارواح) بـه ســراغشــان بـیایند؟ یـا ایـن که پروردگارت (خودش) به سوی آنان بیاید؟ یا پاره‌ای از نشانه‌های پروردگارت که (دالّ بـر شـروع رستاخیز بــاشد) بـرای آنان نـمودار شـود؟ روزی پـاره‌ای از نشانه‌های پروردگارت فرا می‌رسد (و آنان را به ایمان اجباری وادار می‌نماید) امّا ایمان آوردن افرادی که قبل از آن ایمان نیاورده‌اند، یا این که با وجود داشتن ایمان (کارهای پسندیده نکـرده‌انـد و) خیری نیندوخته‌انـد، سودی به حالشان نخواهد داشت. بگو: منتظر (یکـی از این امور سه گانه) باشید و ما هم منتظر (نـتیجۀ وعـدۀ خدا در بارۀ خود و وعید او در بارۀ شما) هستیم. (انعام/١٥٨)
آنگاه میانۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و آئینی که با خود آورده است و ملّت مسلمان، با کسـانی به هـم مـی‌خورد و میانشان کاملًا جدائی می‌افتد که به تحلیل و تحریم دست می‌یازند، آن هم نه با شریعت یزدان، بلکه با قوانین و آداب ساخته و پرداختۀ خـودشان، و برای خویشتن احکام و مقرّراتی وضع می‌کنند و سپس گمان می‌برند که چنین دستورها و یاساهائی شریعت یزدان جهان بشمار است:
(إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَکَانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَى اللّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُم بِمَا کَانُوا یَفْعَلُونَ).
بیگمان کسانی که آئین (یکتاپرستی راستین) خود را پراکنده می‌دارند (و آن را با عقائد منحرف و مـعتقدات باطل به هم می‌آمیزند) و دسته دسته و گروه گروه میشوند (و هـر دسـته و گروهی از مکتبی و مذهبی پیروی می‌کنند) تو بهیچ وجه از آنان نیستی و (حساب تو از آنان جدا و) سـر و کارشان با خـدا است و خدا ایشان را از آنچه می‌کنند باخبر میسازد (و سزای آنان را خواهد داد). (انعام/158)
بدین شکل بی‌پرده و آشکار:
(لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْءٍ).
تو بهیچ وجه از آنان نیستی.
در پایان روند کلّی سوره - رونـدی که با مسالۀ قــانونگذاری و فـرمانروائـی، ایـن گونه رویـاروی میشود، آن هم در مناسبـتی که به ظاهر جزئی به نظر می‌رسد - آهنگی گوش جان را نوازش مـی‌دهد که مسالۀ عقیده را بطور کلّی، و مسالۀ آئین را یکسره، در بر می‌گیرد... عقیده‌ای که در دل و درون نهان است، و آئینی که این عقیده را در رژیم و برنامه‌ای برای زندگی ترجمه و تبدیل میکند:
(قُلْ إِنَّنِی هَدَانِی رَبِّی إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ دِیناً قِیَماً مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ. قُلْ إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ. لَا شَرِیکَ لَهُ وِبِذلِکَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ. قُلْ أَغَیْرَ اللّهِ أَبْغِی رَبّاً وَهُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْءٍ وَلَا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَیْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّکُم مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ. وَهُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلاَئِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَاآتَاکُمْ إِنَّ رَبَّکَ سَرِیعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).
بگو: بیگمان پروردگارم (با وحی آسمانی و نشان دادن آیات قرآنی و گسترۀ جهانی) مرا به راه راست رهنمود کرده است. و آن دین راست و استوار و پا بر جا، یعنی آئین ابراهیم است. همان کسی که حقگرا (و از آئینهای انـحرافــی محیط خود رویگردان) بـود و از زمرۀ مشرکان نبود. بگو: نماز و عبادت و زیستن و مردن من از آن خدا است که پروردگار جهانیان است (و این است که تنها خدا را پرستش می‌کنم و کارهای این جهان خود را در مسیر رضایت او می‌اندازم و بر بذل مال و جان در راه یزدان می‌کوشم و در این راه می‌میرم، تا حیاتم ذخیرۀ مماتم شود). خدا را هیچ شـریکی نیست، و بـه همین دسـتور داده شـده‌ام، و مـن اوّلیـن مسلمان (در میان امّت خود، و مخلص‌ترین فرد در میان همۀ انسانها بــرای خدا) هستم. (ای پـیغمبر! به کسـانی که تـو را همچون خود بـه شرک ورزی مـی‌خوانند) بگو: آیــا (سزاوار است که) پروردگاری جز خدا را بـطلبم (و معبودی جز او را پرستش و عبادت بکنم) و حال آن که خدا پروردگار هر چیزی است؟ هیچ کسـی جـز بـرای خود کار نمی‌کند، و هیچ کسی گناه دیگری را بـر دوش نمی‌کشد. سرانجام همۀ شما به سوی خدا باز می‌گردید و شـما را از آنـچه در آن اخـتلاف می‌ورزید آگاه مـی‌سازد (و مـیانتان در بارۀ راه و روش و ادیـان و عــقائدتان داوری مـی‌کند). خـدا است کـه شـما را جانشینان (دیگران برای آبادانی جهان در کرۀ) زمین گردانید، و (در استعدادهای ذاتی و مواهب آسمانی و اموال کسبی) برخی را بر برخی، درجاتی بالاتر برد (و در کمال مادی و معنوی به نسبت استفادۀ شخص از اسباب و سنن یزدان و گسترده در پهنۀ جهان، کسانی را بیشتر از کسانی ترقّی و تعالی داد) تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید (و در عمل مشـخّص شـود چه کسی به شرائع آسمانی مؤمن یا کافر و در نعمتهای خـدادادی سپاسگزار و یـا نـاسپاس است). بیگمان پروردگارت زود رسانندۀ عقاب (به مخالفان) است و او دارای مــغفرت بـیکران و رحـمت فراوان (در حقّ پشیمان شوندگان از گناهان و برگردندگان به آستان یزدان) است. (انعام/161-165)
اینها مقداری از مسائل عقیده و آئین است در بارۀ دنیا و آخرت، زندگی و مرگ، کار و پـاداش، پـرستش و رفتار... برنامه یزدانی همۀ اینها را گرد می‌آورد تا با آنها در آن آهنگ بلند بزرگوارانه، و نـغمۀ هراس‌انگیز دلربایانه، پیروی بر مسألۀ فرمانروائی و قانونگذاری زند، مسأله‌ای که در ساده‌ترین نماد خود در زندگی روزانه و آزمندیها و رفتارهای آن جلوهگر است. آخر این مسأله، مسالۀ الوهیّت و ربوبیّت در گسترده‌ترین و بزرگترین جولانگاه و موقعیّت خود است...
این است اسلام، بدان گونه که سـرچشمۀ بزرگوار یزدانی آن را نشان میدهد و می‌نمایاند.
1- برای شناسائی هر یک از این انواع، مراجعه شود به سورۀ مائده آیۀ ١٠٣ در جزء هفتم.
2- جزء هفتم، انعام/1.