تفسیر سورۀ ‌بیّنه مکّی و ٨ آیه است

سورۀ ‌بیّنه  مکّی  و  ٨  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّى تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ (١)رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً (٢)فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ (٣)وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ (٤)وَمَا أُمِرُوا إِلا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلاةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ (٥)إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أُولَئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ (٦)إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ (٧)جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ) (٨)

این  سوره‌،  در  قرآن  و  در  بیشتر  روایات‌،  مدنی  بشمار  آمده  است‌.  برخی  از  روایات  نیز  آن  را  مکّی  قلمداد  کرده‌اند.  با  وجود  این ‌که  از  ناحیۀ  روایت‌،  و  از  لحاظ  شیوۀ  بیان  و  نحوۀ  تعبیر،  این  سوره  مدنی  است‌،  ولی  مکّی  بودن  آن  هم  بعید  نیست‌،  و ذکر زکات  و  اهل‌ کتاب  در آن  قرینۀ  مانعه  بشمار  نمی‌آید  و  آن  را  از  مکّی  بودن  نمی‌اندازد.  در  مکّه  بعضی  از  اهل ‌کتاب  بودند.  برخی  از  ایشان  ایمان  آورده‌،  و  برخی  دیگر  ایمان  نیاورده  بودند.  همچنین  مسیحیان  نجران ‌گروه‌های  اعزامی  خود  را  به  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم ‌در  مکّه  فرستاده  بودند  و  ایمان  آورده  بودند،  همان ‌گو‌نه ‌که  مشهور  و  معروف  است‌.  ذکر زکات  هم  در  سوره‌های  مکّی  وجود  دارد.

*         

این  سوره  چند  حقائق  تاریخی ‌و ایمانی  را  به  رشتۀ  تعبیر  می‌کشد که  بیانگر  مدنی  بودن  این  سوره‌اند،‌ گذشته  از  این‌ که  روایاتی  در  دست  است‌ که  بیانگر  مدنی  بودن  آن  هستند‌. 

حقیقت ‌نخستین ‌این  است ‌که  مبعوث  شدن‌ پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برای  دور گرداندن ‌کافران  اهل کتاب  و  مشرکان  از  ضلالت  و گمراهی  و  اختلافی‌ که  بدانها گرفتار  آمده  بودند  ضرورت  داشته  است‌.  کافران  اهل ‌کتاب  و  مشرکان  از  این  ضلالت  و گمراهی  و  اختلاف  دست  نمی‌کشیدند  و  دوری  نمی‌گزیدند  جز  با  این  بعثت‌:

(لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّى تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ (١)رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً (٢)فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ) (٣)

کافران  اهل  کتاب‌،  و  مشرکان‌،  تا  زمانی  که  حجّت  بدیشان  نرسد  (‌و  برابر  سنّت  الهی  با  آنان  اتمام  حجّت  نگردد)  به  حال  خود  رها  نمی‌شوند.  (‌و آن  حجّت‌)  پیغمبری  از  سوی  خدا  است  که  کتاب‌های  پاک  (‌الهی‌)  را  (‌بر  آنان‌)  می‌خواند  (‌و  قوانین  و  احکام  آسمانی  را  بدیشان  می‌رساند)‌.  در  آنها  نوشته‌های  راست  و  درست  و  پرارزش  و  والائی  است‌.   (‌بیّنه/‌١-٣) 

حقیقت  دوم  این  است ‌که  اهل ‌کتاب  در  بارۀ  دین  خود  به  سبب  ناآگاهی  و  نادانی‌،  و  به  علّت  پیچیدگی  و  دشواری  اختلاف  نورزیده  بودند،  بلکه  بعد  از  فرارسیدن  علم  و  اطّلاع  و  حجّت  و  برهان  به  اختلاف  و  تفرقه  پرداخته‌اند: 

(وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ) (٤)

اهل  کتاب  پراکنده  نشده‌اند  (‌و  گروه  گروه  و  دسته  دسته  نگشته‌اند)  مگر  آن  زمانی  که  پیغمبری  به  پیش  ایشان  آمده  است  (‌و  دستورات  خدا  را  بدیشان  رسانده  است‌.  آن  وقت  کم‌کم  دچار  تفرّق  و  اختلاف  شده‌اند  و  مذاهبی  را  در  دین  خدا  پدیدار  کرده‌اند)‌.                          (‌بیّنه‌/4) 

حقیقت  سوم‌:  دین  در  اصل  خود  یکی  است‌،  و  ارکان  و  اصول  آن  سهل  و  ساده  و  روشن  و  آشکار  است‌،  و  این  ارکان  و  اصول  چون  سهل  و  ساده  و  دارای  سرشت  آسان  و  بی‌دردسر ‌است‌ کار  آن  به  تفرقه  و  اختلاف  نمی‌کشد: 

(وَمَا أُمِرُوا إِلا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلاةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ) (٥)

در  حالی  که  جز  این  بدیشان  دستور  داده  نشده  است  که  مخلصانه  و  حقّگرایانه  خدای  را  بپرستند  و  تنها  شریعت  او  را  آئین  (‌خود)  بدانند،  و  نماز  را  چنان  که  باید  بخوانند،  و  زکات  را  (‌به  تمام  و  کمال‌)  بپردازند.  آئین  راستین  و  ارزشمند  این  است  و  بس‌.                              (‌بیّنه‌/5) 

حقیقت  چهارم  این  است‌:  کسانی  که  کافر  گردیده‌اند  بعد  از  این ‌که  حجّت  و  برهان  بدیشان  رسیده  است  آنان  بدترین  مردمانند.  و  کسانی  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  پسندیده  کرده‌اند،  ایشان  بهترین  مردمانند.  بدین  خاطر  پاداش  اینان  و  آنان  با  یکدیگر  اختلاف  روشنی  دارد:

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أُولَئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ (٦)إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ (٧)جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ) (٨)

مسلّماً  کافران  اهل  کتاب‌،  و  مشرکان‌،  جاودانه  در  میان  آتش  دوزخ  خواهند  ماند!  آنان  بدون  شکّ  بـدترین  انسانها  هستند.  بی‏گمان  کسانی  که  مؤمنند  و  کارهای  شایسته  و  بایسته  می‌کنند،  آنان  مسلّماً  خـوب‌ترین  انسانها  هستند.  پاداش  آنان  در  پیشگاه  پروردگارشان  باغهای  بهشتی  است  که  جـای  ماندگاری  است  و  رودبارها  در  زیر  (‌کاخها  و  درختهای‌)  آن  روان  است‌.  جاودانه  برای  همیشه  در  آنجا  خواهند  ماند.  خدا  از  ایشان  راضی  و  ایشان  هم  از  خدا  خشنودند!  این  (‌همه  نعمت  و  خوشی‌)  از  آن  کسی  خواهد  بود  که  از  پروردگار  خویش  بهراسد. (بیّنه/6-8                       

این  حقائق  چهارگانه‌،  دارای  ارزش  ویژه‌ای  در  درک  و  فهم  نقش  عقیدۀ  اسلامی  و  نقش  رسالت  واپسین‌،  و  همچنین  در  جهان‌بینی  ایمانی  است‌.  در  موارد  زیر  به  شرح  و  بسط  آنها  می‌پردازیم‌:

*

(لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّى تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ (١)رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً (٢)فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ) (٣)

کافران  اهل  کتاب‌،  و  مشرکان‌،  تا  زمـانی  که  حجّت  بدیشان  نرسد  (‌و  برابر  سنّت  الهی  با  آنان  اتمام  حجّت  نگردد)  بـه  حال  خود  رها  نمی‌شوند.  (‌و  آن  حجّت‌)  پیغمبری  از  سوی  خدا  است  که  کتابهای  پاک  (‌الهی‌)  را  (‌بر  آنان‌)  می‌خواند  (‌و  قوانین  و  احکام  آسمانی  را  بدیشان  می‌رساند)‌.  در  آنها  نـوشته‌های  راست  و  درست  و  پرارزش  و  والائی  است‌.

زمین  نیاز  مبرمی  به  رسالت  جدیدی  داشت‌.  فساد  و  تباهی  همۀ  نواحی کرۀ  زمین  را  فراگرفته  بود،  به‌ گونه‌ای  که  امیدی  به  اصلاح  جز  با  رسالت  تازه‌ای‌،  و  برنامۀ  تازه‌ای  نبود.  کفر  به  عقائد  همۀ  ساکنان  کرۀ  زمین  رخنه  کرده  بود،  اعم  از  اهل‌ کتابی‌ که  با  آئینهای  آسمانی  قبلاً  آشنا  شده  بودند  ولی  آنها  را  تحریف  و  تغییر  داده  بودند،  یا  مشرکانی ‌که  در  داخل  جزیره ‌العرب  یا  در  خارج  از  آن  زندگی  می‌کردند.

آنان  از  این  کفری  که  بدان  گرفتار  آمده  بودند  دوری  نمی‌گزیدند  و  جدا  نمی‌شدند  مگر  با  این  رسالت  تازه‌،  و  الّا  با  دستهای  پیغمبری ‌که  وجود  خودش  حجّت  و  برهان  روشنی  و  جداکنندۀ  حقّ  از  باطل  است‌: 

(رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً) (٢)

(‌و  آن  حجّت‌)‌،  پیغمبری  از  سوی  خدا  است  که  کتابهای  پاک  (‌الهی‌)  را  (‌بر  آنان‌)  می‌خواند  (‌و  قوانین  و  احکام  آسمانی  را  بدیشان  می‌رساند)‌.

پاک  از  شرک  و کفر  است‌.

(فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ) (٣)

در  آنها  نوشته‌های  راست  و  درست  و  پرارزش  و  والائی  است‌. 

کتاب  بر  موضوع  اطلاق  می‌شود،  همان ‌گونه ‌که ‌گفته  می‌شود: ‌کتاب  طهارت‌،‌ کتاب  نماز،‌ کتاب  قضا  و  قدر،  و  کتاب  قیامت  .  .  .  این  نوشته‌های  پاک  -‌ که  این  قرآن  است  -  در  آنها کتابهای  ارزشمندی‌،  یعنی  موضوعات  و  حقائق‌ گرانبهائی  است  .  .  .

بدین  خاطر  این  رسالت  در  وقت  مناسب  خودش  آمد‌ه  است‌،  و  این  پیغمبر  هم  در  زمان  لازم  مبعوث‌ گردیده  است‌،  و  این  نوشته‌ها  و کتابها  و  حقیقتها  و  موضوعها  آمده‌اند  تا  در  سراسر  زمین  رخدادی  را  پدید  آورند که  زمین  جز  در  پرتو  آن  اصلاح  نمی‌شود  و  رو به‌ راه  نمی‌گردد.  امّا  زمین  چگو‌نه  بدین  رسالت  و  بدین  پیغمبر  نیاز  داشت‌؟  برای  توضیح  و  روشنگری  این  امر  به  گلچینی  از  اشاره‌های  آشکاری  بسنده  می‌کنیم ‌که  در  کتاب  ارزشمندی  ذکر گردیده‌اند که  مرد  مسلمان  « ‌آقای  ابو‌الحسن  علی  حسنی  ندوی‌«  آن  را  تحت  عنوان‌:  «‌ماذا  خَسرَ  العالم ‌بانحطاط  المسلمین‌«  نوشته  است  .  .  .  این  کتاب  روشن‌ترین  و  مختصرترین  چیزی  است ‌که  ما  آن  را  در  بارۀ  موضوع  خودش  خوانده‌ایم‌.  در  فصل  اوّل‌،  باب  اوّل  آمده  است‌:

«‌قرن  ششم  و  هفتم  میلاد  مسیح  بدون  اختلاف  منحط‌ترین  و  پست‌ترین  دوره  از  ادوار  تاریخ  بود.  انسانیّت  قرنها  بود  سر  در  نشیب  نهاده  بود  و  به  پستی  گرائیده  بود.  روی  زمین  نیروئی  نبود  دست  بشریّت  را  بگیرد  و  آن  را  از  پرت ‌گردیدن  و  هلاک  شدن  نجات  بدهد.  گذشت  روزگاران  به  فروافتادن  بشریّت  سرعت  بخشیده  بود  و  بر  شدّت‌ گرایش  به  پستیها  و  خواریها  افزوده  بود.  انسان  در  این  قرن  آفریدگارش  را  فراموش  کرده  بود.  در نتیجه  خود  را  و  سرنوشت  خود  را  نیز  پشت  گوش  افکنده  بود،  و  ترقّی  و  تعالی  خود  را،  و  نیروی  تشخیص  خیر  از  شرّ  و  خوبی  از  بدی  را،  و  زیبا  از  زشت  را  از  دست  داده  بود.  مدّتی  بود که  صدای  دعوت  انبیاء  فروکش‌ کرده  بود  و  خاموش  مانده  بود.  چراغهائی‌ که  انبیاء  آنها  را  برافروخته  و  روشن  نموده  بودند  با  طوفانهائی  خاموش ‌گردیده  بود که  پس  از  آنان  وزیده  بود.  یا  چراغها  خاموش  نشده  بود  امّا  نور آنها  ضعیف  و  ناچیز گردیده  بود،  به گو‌نه‌ای ‌که  این  نور  جز  برخی  از  دلها  را  روش  نمی‌کرد،  چه  رسد  به  این ‌که  خانه‌هائی  را  روشن  بکند،  و  یا  شهرها  و  مملکتهائی  را  روشن  بدارد.  ملّاها  از  میدان  زندگی  بازگشته  بودند  و  دور گردیده  بودند،  و  به  دیرها  و کلیساها  و  خلوتکده‌ها  پناه  برده  بودند.  تا  آئین  خود  را  نپایند،  و  خویشتن  را  مصون  نمایند.  یا  این ‌که  به  آسایش  و  آرامش‌ گرائیدند  و  علاقه‌مند گردیدند.  از  وظائف  زندگی  و  جدّ  و  جهد  آن  گریختند،  یا  در  مبارزۀ  دین  و  سیاست‌،  و  روح  و  ماده  شکست  خوردند.  کسی‌ که  از  ایشان  در  موج  سیلاب  زندگی  برجای  ماند  با  شاهان  و  دنیاپرستان  صلح  و  سازش ‌کرد،  و  در گناه ‌کردن  و  تعدّی  نمودن‌،  و  خوردن  اموال  مردمان  به  ناحقّ‌،‌ کمک‌ کرد  و  یاریشان  داد  .  .  .  آئینهای  بزرگ،  نخجیر  هرزه‌گرایان  و  به  بازیچه  نشستگان  شدند،  و  بازیچۀ  بزهکاران  و  دورویان  گردیدند،  تا  بدانجا که  روح  و  شکل  خود  را  از  دست  دادند.  اگر  یاران  نخستین  آئینها  زنده  می‌گردیدند  آئینها  را  نمی‌شناختند.  مهدهای  تمدّن  و  فرهنگ  و  حکم  و  سیاست‌،  نمایشگاه  هرج  و  مرج  و  فروپاشی  و  از  هم‌پاشیدگی  و  سوء  نظام  و  ظلم  حاکمان  گردید.  گهواره‌های  تمدّن  به  خود  پرداختند  و  برای  جـهان  رسالتی  برنداشتند  و  نبردند،  و  برای  ملّتها  دعوتی  برنداشتند  و  ند‌اشتند،  و  در  معنویّات  خود  مفلس  گردیدند  و  معنویات  خویش  را  از  دست  دادند.  چشمۀ  حیات  آنها  خشکید.  آبشخور صاف  و  صوفی  از  آئین  آسمانی‌،  و  نظام  ثابتی  از  حکو‌مت  بشری  نداشتند»‌. 

این  اشارۀ  تند  و  سریع  به  طور  اجمال  حالت  و  وضع  بشری  و آئینهای  موجود  پیش  از بعثت  محمّدی  را  به  تصویر  می‌کشد.  قرآن  در  جاهای ‌گوناگونی  به  پدیده‌های‌ کفری  اشاره  می‌کند که  اهل ‌کتاب  و  مشرکان  را  دربر  می‌گیرد  .  .  .  از  جمله  این  فرموده‌های  خداوند  متعال  در  بارۀ  یهودیان  و  مسیحیان‌:

(وقالت الیهود عزیر ابن الله . وقالت النصارى المسیح ابن الله ).

یهودیان  می‌گویند:  عزیر  پسر  خدا  است  (‌چرا  که  آنان  را  بعد  از  یک  قرن  خواری  و  مذلّت  از  بند  اسارت  رهانید  و  تورات  را  که  از  حفظ  داشت  دوباره  برای  ایشان  نگاشت  و  در  دسترسشان  گذاشت‌)‌.  و  ترسایان  مـی‌گویند:  مسیح  پسر  خدا  است  (‌چرا  که  او  بی‌پدر  از  مادر  بزاد)‌.  (‌توبه‌/  30) 

(وقالت الیهود لیست النصارى على شیء , وقالت النصارى لیست الیهود على شیء ).

یهودیان  می‌گویند:  مسیحیان  دارای  حـقّ  و  حقیقتی  نبوده  و  بر  چیزی  بند  نیستند،  و  مسیحیان  نیز  می‌گویند:  یهودیان  دارای  حقّ  و  حقیقتی  نبوده  و  بر  چیزی  بند نیستند. (‌بقره‌/ 113) 

و  این  فرمودۀ  یزدان  در  بارۀ  یهودیان‌:

(وقالت الیهود: ید الله مغلولة . غلت أیدیهم ولعنوا بما قالوا . بل یداه مبسوطتان ینفق کیف یشاء ).

(‌برخی  از)  یهودیان  می‌گویند:  دست  خدا  به  غل  و  زنجیر  بسته  است  (‌و  بخل  او  را  از  عطاء  و  بخشش  به  ما  گسسته  است!)‌.  دستهایشان  بسته  باد!  (‌و  بخل  بهرۀ  ایشان‌،  و  دستهایشان  در  دوزخ  به  زنجیر  بسته  باد!)  و  به  سبب  آنچه  می‏‎گویند  نفرینشان  باد  (‌و  از  رحمت  خدا  محروم  و  مطرود  گردند!)‌.  بلکه  دو  دست  خدا  باز  (‌و  او  جواد  و  بخشنده  است‌)‌.  هر گونه  که  بخواهد  (‌و  حکمت  خداوندی  اقتضاء  کند)  می‌بخشد. 

و.  این  فرمودۀ  یـزدان  در  بارۀ  مسیحیان‌:

(لقد کفر الذین قالوا:إن الله هو المسیح ابن مریم ).

بی‏گمان  کسانی  کافرند  که  می‌گویند:  (‌خدا  در  عیسی  حلول  کرده  است  و)  خدا  همان  مسیح  پسر  مریم  است‌.  (‌مائده/64) 

(لقد کفر الذین قالوا:إن الله ثالث ثلاثة ).

بی‏گمان  کسانی  کافرند  که  می‌گویند:  خداوند  یکی  از  سه  خدا  است‌!.  (‌مائده/73) 

و  این  فرمودۀ  یزدان  در  بارۀ  مشرکان‌:

(قل یا أیها الکافرون , لا أعبد ما تعبدون , ولا أنتم عابدون ما أعبد . ولا أنا عابد ما عبدتم ; ولا أنتم عابدون ما أعبد . لکم دینکم ولی دین).

بگو:  ای  کافران‌!  آنچه  را  که  شما  (‌بجز  خدا)  می‌پرستید،  من  نمی‌پرستم‌.  و  شما  نیز  نمی‌پرستید  آنچه  را  که  من  می‌پرستم‌.  همچنین  نه  من  به  گونۀ  شما  پرستش  را  انجام  می‌دهم‌،  و  نه  شما  به  گونۀ  من  پرستش  را  انجام  می‌دهید.  آئین  خودتان  برای  خـودتان‌،  و  آئین  خودم  برای  خودم‌!.  (‌سورۀ  کافرون‌)

و  آیات  بسیار  دیگری  .  .  .

پیامد  این‌ کفر،  شرّ  و  بلا  و  فـروپاشی  و  دشمنانگی  و  ویرانی‌ای  بود که  نواحی  زمین  را  در  بر گرفته  بود  .  .  .  «‌خلاصه  بر  روی  زمین  ملّتی  نبود که  پندار  نیکو  و  کردار  پسندیده‌ای  داشته  باشد،  و  نه  جامعه‌ای  بود که  بر  پایۀ  اخلاق  و  فضیلت  استوار  باشد،  و  نه  حکومتی  بود  که  بر  پایۀ  عدل  و  داد  و  رحم  و  مهربانی  تشکیل‌ گردیده  باشد،  و  نه  رهبری‌ای  بود که  بر  دانش  و  بینش  و  حکمت  و  فرزانگی  بنا  شده  باشد،  و  نه  آئین  صحیح  منقول  از  انبیاء  در  دسترس  بود»‌.^[1]

بدین  خاطر  رحمت  یزدان  در  حقّ  انسان  مقتضی  این  گردید که  پیغمبری  از  سوی  خود  مبعوث  بکند  و  بفرستد.  پیغمبری ‌که  نوشته‌های  پاک  الهی  را  بر  آنان  بخواند  و  احکام  آسمانی  را  بدیشان  برساند.  در  آن  نوشته‌ها  موضوعات  راست  و  درست  و  پرارزش  و  والائی  باشد.  کافران  مشرک‌،  و کسانی که  اهل‌ کتاب  بودند  از  آن  شرّ  و  بدی  و  فساد  و  تباهی  دست  نمی‌کشیدند  و  تغییر  مسیر  نمی‌دادند  مگر  با  بعثت  این  پیغمبری ‌که  نجات‌دهنده  و  راهنما  و روشنگر  است  .  .  .

قرآن  مجید  وقتی ‌که  این  حـقیقت  را  در  سرآغـاز  این  سوره  بیان  می‌دارد،  برمی‏گردد  و  بیان  می‌دارد که  اهل  کتاب  مخصوصاً  پراکنده  نشد‌ه‌اند  و  از  یکدیگر  نگسیخته‌اند  و  در  بارۀ  آئین  خود  اختلاف  پیدا  نکرده‌اند  به  سبب  جهل  و  نادانی  یا  به  علّت  پیچیدگی  مطالب  دین  یا مقاصد  عقیده‌،  بلکه  آنان  پراکنده  شده‌اند  و  اختلاف  پیدا کرده‌اند  پس  از  این‌ که  علم  و  اطّلاع  بدیشان  رسیده  است‌،  و  بعد  از  این ‌که  حجّت  و  برهان  روشن  توسّط  ابنیاء  بدانان ‌گوشزد گردیده  است  و  ابلاغ  شده  است‌: 

(وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ) (٤)

اهل  کتاب  پراکنده  نشده‌اند  (‌و  گروه  گروه  و  دسته  دسته  نگشته‌اند)  مگر  آن  زمانی  که  پیغمبری  بـه  پیش  ایشان  آمده  است  (‌و  دستورات  خدا  را  بدیشان  رسانده  است‌.  آن  وقت  کم‌کم  دچار  تفرّق  و  اختلاف  شده‌اند  و  مذاهبی  را  در  دین  خدا  پدیدار  کرده‌اند)‌.

نخستین  تفرقه  و  اختلاف‌،  چیزی  بود که  میان ‌گروه‌ها  و  دسته‌های  یهودیان  پیش  از  بعثت  عیسی  علیه السّلام  روی  داد.  یهودیان  به ‌گروه‌ها  و  دسته‌ها  و  جماعتها  و  حزبهائی  تقسیم  شدند،  هر چند که  پیغمبرشان  موسی  علیه السّلام و  کتابشان  تورات  بود.  آنان  به  پنج ‌گروه  اصلی  تقسیم  گردیدند  که  عبارتند  از:  صدوقیون‌،  فریسیون‌،  آسیون‌،  غلاه  و  افراطیون‌،  سامریون  ...  هر  طائفه‌ای  هم  جهتی  و  رویکردی  دارد.  بعد  از  آن  تفرقه  میان  یهودیان  و  مسیحیان  در گرفته  است‌،  هر چند که  مسیح  علیه السّلام  پیغمبری  از  پیغمبران  بنی‌اسرائبل‌،  و  بلکه  آخرین  پیغمبر  ایشان  بوده  است‌.  آمده  است  و  تورات  را  تصدیق‌ کرده  است  و  بدان  باور  داشته  است‌.  با  وجود  این‌،  مخالفت  و  تفرقه  میان  یهودیان  و  مسیحیان  به  جـائی  رسیده  است‌ که  دشمنانگی  شدید  و کینه‌توزی  زشتی‌ گردیده  است‌.  تاریخ  کشتارگاه‌هائی  میان  یهودیان  و  مسیحبان  نشان  می‌دهد که  بدنها  از آنها  به  لرزه  درمی‌آید  و  به  تب  و  تاب  می‌افتد.

«‌در  اوائل  قرن  هفتم  حوادث  تازه‌ای  روی  داد که  یهودیان  را  در  پیش  مسیحیان‌،  و  مسیحیان  را  در  پیش  یهودیان‌،  مبغو‌ض  و  دشمن‌ کرد،  و  شهرت  و  آوازۀ  آنان  را  زشت  و  پلشت  نمود.  در آخرین  سال  فرمانروائی  «‌فوکاس‌«  یعنی  سال  ٦١٠  میلادی‌،  یـهودیان  بر  مسیحیان  در  انطاکیه  تاختند  و  یورش  بردند.  امپراتور  سردار  خود  «‌ابنوسوس‌«  را  فرستاد  تا  شورش  یهودیان  را  سرکوب ‌کند.  ابنوسوس  رفت  و کار  خود  را  با  سنگدلی  شگفتی  به  مرحلۀ  اجراء  درآورد.  همۀ  مردمان  را  با  شمشیر،  به  دار آویختن‌،  غرق ‌کردن‌،  سوزاندن‌،  شکنجه  دادن‌،  و  آنان  را  جلو  درّندگان  انداختن‌،  و  .  .  .  کشت  .  .  .  این ‌کار میان  یهودیان  و  مسبحیان  بارها  و  بارها  اتّفاق  افتاده  است  و  تکرار گردیده  است‌.  مقریزی  در کتاب  «‌الخطط‌« ‌گفته  است‌:  در  ایّام  «‌فوقا»  پادشاه  روم‌،‌ کسری  پادشاه  ایران  سپاهیان  خود  را  به  مملکتهای  شام  و  مصر  فرستاد.  سپاهیان ‌کلیساهای  قدس‌،  فلسطین‌،  و  اکثر  شهرهای  شام  را  ویران‌ کردند،  و  جملگی  مسیحیان  را کشتند،  و  برای  قتل  عام  مسیحیان  به  مصر  رفتند،  و  عدّۀ  زیادی  از  ایشان  را کشتند،  و  عدّۀ  زیادی  از  آنان  را  نیز  اسیر کردند  و  به  بردگی  بردند،  عده‌ای ‌که  قابل  شمارش  نبوده  و  خارج  از  شمار  بودند.  یهودیان  به  سپاهیان  ایران  کمک ‌کردند،  و  با  ایشان  در  جنگ  با  مسیحیان  و  تخریب ‌کلیساهایشان  همدست  و  همرزم  شدند.  یهودیان  از  طبرستان،  کوه  جلیل‌،  شهر  ناصریه‌،  شهر  صور،  و  از  شهرهای  قدس‌،  به  سوی  ایرن  آمدند،  و  با  ایرانیان  بر  سر  مسیحیان  آوردند  آنچه  آوردند،  و  بلای  بزرگی  بدیشان  رساندند  و  سخت‌کیفرشان  دادند،  و  دوکلیسای  ایشان  را  در  قدس  ویران  کردند.  منازل  مسیحیان  را  آتش  زدند،  و  قطعه‌ای  از  چوب  صلیب  را  برداشتند،  و کشیش  قدس  و  عدّۀ  زیادی  از  یارانش  را  اسیر کردند  .  .  .  تا  آنجا که  بعد  از ذکر  فتح  قدس ‌گفته  است‌:                                     

یهودیان  در اثنای  این  امر  در  شهر  صور  سر  به  شورش  برداشتند،  و  بقیّۀ  افراد  خود  را  به  شهرهایشان  فرستادند،  و  به  همدیگر  وعده  دادند که  بر  سر  مسیحیان  بتازند  و  ایشان  را  بکشند.  میانشان  جنگ  در گرفت‌.  در  این  جنگ  حدود  بیست  هزار  یهودی ‌گرد  آمدند  و کلیساهای  بیرون  شهر  صور  را  ویران  ساختند.  مسیحیان  به  سویشان  برگشتند  و  بر  آنان  غالب  شدند.  یهودیان  شکست  خوردند  و  سخت  درهم  کوبیده  شدند،  و  عدّۀ  زیادی  از  ایشان‌ کشته  شدند.  هرقل  در  قسطنطنیّه  پادشاه  روم  شد.  با  حیله  و  تزویری ‌که  با  کسری  به‌ کار  برد  بر  ایرانیان  پیروز گردید. کسری  از  پیش  هرقل  کوچید  و  رفت‌.  آن  گاه  هرقل  از  قسطنطنیّه  حرکت‌ کرد  تا  ممالک  شام  و  مصر  را  بازسازی ‌کند  و  خرابیهائی  را  آباد  گرداند که  ایـرانیان  به ‌بار  آورده  بودند.  فرستادگان  یهودیان  از  طبرستان  و  جز  آن  به  سوی  هرقل  آمدند،  و  هدایای  ارزشمند  زیادی  را  برایش  آوردند  و  از  او  درخواست  کردند  به  یهود‌یان  امان  بدهد  و  بر  امان ‌نامۀ  خود  برایشان  سوگند  بخورد.  هرقل  به  یهودیان  امان  داد  و  بـرایشان  سوگند  خورد.  سپس  وارد  قدس  شد.  مسیحیان  با  انجیلها  و  صلیبها  و  بخورها  و  شمعهای  فروزان  به  استقبال  او  آمدند  و  پذیرۀ  وی  گردیدند.  هرقل  شهر  و کلیساها  را  ویران  دید.  این  امر  او  را  بدحال  و  ناراحت ‌کرد،  و  دلش  به  حالشان  سو‌خت  و  با  ایشان  اظهار  همدردی  کرد.  مسیحیان  هرقل  را  از  شورش  یهودیان  همراه  با  ایرانیان‌،  و  از کاری  که  یهودیان  بر  سرشان  آورده  بودند  باخبر  کردند.  بدو  اطّلاع  دادند  که  شکنجه  و  آزار  و کیفری  که  یهودیان  بدیشان  رسانده‌اند  سخت‌تر  و  بدتر  از  شکنجه  و  آزار  و کیفری  بوده  است ‌که  ایرانیان  بر  سر  مسیحیان  آورده‌اند،  سخت  به ‌پا  خاسته‌اند  تا  مسیحیان  را  تا  آخرین  نفر  بکشند.  مسیحیان  هرقل  را  برانگیختند  و  او  را  بر  آن  داشتند که  از  یهودیان  انتقام  بگیرد  و  بر  ایشان  بتازد.  این  کار  را  در  نظرش  آراستند.  هرقل  به  استدلال  پرداخت  و  به  مسیحیان  خبر  داد که  به  یهودیان  امان  داده  است  و  برایشان  سوگند  خورده  است‌.  راهبان  و کشیشان  و  رهبران  مذهبی   فتوا  دادند کـه  هیچ ‌گناهی  در کشتن  یهودیان  مرتکب  نمی‌شود.  زیرا  یهودیان  حیله  و  نیرنگ  به  کار  برده‌اند  تا  او  ایشان  را  امان  داده  است  بدون  این  که  بداند  چه ‌کاری  از  آنان  سر  زده  است‌.  به  هرقل ‌گفتند  که  ما کفّارۀ  همچون  سوگندی  را  به  جای  تو  می‌پردازیم‌،  بدین  صورت  خودشان  را  وادار  سازند  و  مسیحیان  را  بر  آن  دارند  روزهای  جمعه  را  در  طول  سال  روزه  بدارند  و  در  طول  زمان  و گشت  و گذار  دوران  همیشه  روزهای  جمعه  روزه‌داری‌ کنند!  هرقل  سخن  ایشان  را  پذیرفت  و  سخت  بر  سر  یهودیان  تاخت‌،  و  بدیشان  بلای  بسیار  زشتی  رساند،  و  در  این  تاخت  و  تاز  همه  را  نابود کرد،  تا  بدانجا که  از  یهودیان‌ کسی  در  ممالک  روم  در  مصر  و  شام  باقی  نماند،  مگر کسانی‌ که‌ گریختند  و  خود  را  پنهان  کردند  .  .  .

با  توجّه  به  این  روایتها  می‌توان  دانست‌ که ‌کار  این  دستۀ  یهودیان  و  مسیحیان  به  کجا  انجامیده  است  و  چه  اندازه  سنگدل  و  خون‌آشام  گردیده‌اند  و  آزمند  ریختن  خون  انسان  شده‌اند،  و  برای  کیفر  دادن  دشمن  روزشماری  کرده‌اند  و  در  پی  فرصت  بوده‌اند،  و  در  این  راستا  حدود  و  ثغوری  را  مراعات  ننموده‌اند»‌.^[2]

بعد  از  آن‌،  تفرقه  و  اختلاف  میان  خود  مسیحیان  در گرفت‌،  هر چند که‌ کتابشان  یکی  و  پیغمبرشان  یکی  بود.  تفرقه  و  اختلاف  ایشان  پیش  از  هر چیز  در  عقیده  بود.  بعد  از  آن‌،  به  وسته‌های  دشمن  هم  و  بیزار  از  یکدیگر  و  جنگنده  با  همدیگر  تبدیل  شدند.  اختلافات  پیرامون  سرشت  مسیح  علیه السّلام  میانشان  درگرفت‌.  میانشان  در  بارۀ  این‌ که  سرشت  او  لاهوتی  یا  ناسوتی  است  تفرقه  افتاد.  همچنین  در  بارۀ  سرشت  مادرش  مریم  میانشان  اختلاف  پیدا  شد.  میانشان  دعوا  و  جنجال  در گرفت  در  بارۀ  سرشت  سه  خدائی‌ که  -  به  گمان  آنان  -  «‌الله‌«  از  آنها  فراهم  آمده  است  و  تشکیل ‌گردیده  است‌)  قرآن  دو  قول  یا  سه  قول  مسیحیان  را  در  این  باره  ذکر  می‌فرماید: 

(لقد کفر الذین قالوا:إن الله هو المسیح ابن مریم ).

به  طور  مسلّم‌،  کسانی  که  می‌گویند:  خدا،  مسیح  پسر 

مریم  است‌!  کافرند. (‌مائده/17) 

(لقد کفر الذین قالوا:إن الله ثالث ثلاثة ).

بی‏گمان  کسانی  کافرند  که  می‌گویند:  خداوند  یکی  از  سه  خدا  است‌!.(‌مائده/73) 

(وإذ قال الله یا عیسى بن مریم أأنت قلت للناس:اتخذونی وأمی إلهین من دون الله ?).

و  (‌خاطرنشان  ساز)  آن  گاه  را  که  خداوند  می‌گوید:  ای  عیسی  پسر  مریم‌!  آیا  تو  به  مردم  گفته‌ای  که  جز  الله‌،  من  و  مادرم  را  هم  دو  خدای  دیگر  بدانید  (‌و  ما  دو  نفر  را  نیز  پرستش  کنید؟‌)‌.                                             (‌مائده‌/116) 

شدیدترین  این  اختلافات  دینی  اختلاف  میان  مسیحیان  شام  و  دولت  روم‌،  و  میان  مسیحیان  مصر،  یا  به  عبارت  درست‌تر  میان  «‌ملکانی‌«  و  میان  «‌منوفوسی‌«  است‌.  شعار  ملکانیون  عقیدۀ  مزدوج  بودن  سرشت  مسیح  بود.  منوفوسیون  معتقد  بودند  حضرت  مسیح  سرشت  واحدی  دارد که  الاهیّت  است‌.  الاهیّتی‌ که  سرشت  بشریّت  مسیح  در  آن  متلاشی‌ گردیده  است‌،  مانند  قطره‌ای  از  سرکه‌ که  به  دریای  عمیق  و  متلاطمی  بیفتد.  این  اختلاف  میان  این  دو گروه  در  قرن  ششم  و  هفتم  شدّت  پیدا کرد،  تا  بدانجا  که ‌گوئی  جنگ  تمام  عیاری  میان  دو  آئین  جداگانه  و  دشمن  یکدیگر  است‌.  یا  انگار  مخالفت  موجود  در  میان  یهودیان  و  مسیحیان  است  .  .  .  هر  طائفه‌ای  در  بارۀ  طائفۀ  دیگر  می‌گو‌ید:  آنان  بر  چیزی  بند  نیستند  و  عقیدۀ  درستی  ندارند.

هرقل  امپراتور  روم ‌که  از  سال  ٦١٠  تا  ٦٤١  می‌زیسته  است‌،  بعد  از  پیروزی  بر  ایرانیان  در  سال  ٦٣٨،  کوشید  میان  مذهبهای  متخاصم  اتّحاد  برقرار کند  و  آنها  را  متّحد  و  متّفق  گرداند.  در  توافق‌نامه  آمده  بود:  مردمان  حقّ  ندارند  از  اصل  سرشت  حضرت  مسیح  سخن  بگو‌یند،  و  در  این  باره  صحبتی  نداشته  باشند که  آیا  مسیح  صفتی  دارد  یا  دو  صفت‌.  ولی  باید  گواهی  دهند  خدا  دارای  اراده  و  مشیّت‌،  یا  قضا  و  قدر  یگانه‌ای  است‌.  در  اوائل  سال  ٦٣١  بر  این  امر  توافق‌ گردید،  و  مذهب  منوئیلی  مذهب  رسمی  دولت  و کسانی  شد که  پیرو  کلیسای  مسیحی  در آن  دولت  بودند.  هرقل  تصمیم  گرفت  مذهب  تازه‌ای  را  ارائه  دهد که  جدای  از  مذاهب  مختلف  و  مخالف  یکدیگر  باشد.  برای  این ‌کار  به  همۀ  وسائل  و  راه‌های  ممکن  متوسّل ‌گردید.  امّا  قبطیان  با  او  دشمنی  ورزیدند  و  مبارزه ‌کردند،  و  از  این  بدعت  و  تحریف  بیزاری  جستند،  و  در  برابر  او  ایستادند  و  آمادۀ  مرگ  در  راه  دفاع  از  عقیدۀ  قدیم  خود  شدند.  امپراتور  بار  دیگر  خواست  مذهب‏ها  را  یکی  و  متّحد گرداند،  و  اختلافات  را  از  میان  بردارد،  و  به  این  اکتفاء  و  بسنده ‌کرد  که  مردمان  اقرار  و  اعتراف  کنند  به  این  که  خدا  دارای  یک  اراده  و  مشیّت  است‌.  امّا  مسألۀ  دیگری‌ که  اجراء  این  اراده  و  مشیّت  در  عمل  است‌،  سخن  را  در  این  راستا  به  وقت  دیگری  موکول‌ کرد،  و  مردمان  را  از  مناظره  و  مباحثه  در  بارۀ  آن  منع  نمود  و  بازداشت.  این  امر  را  رسالت  رسمی  و  اعلامیّۀ  همگانی‌ کرد،  و  آن  را  به  جمیع  جهات  جهان  شرقی  رساند.  امّا  این  رسالت  و  اعلامیّۀ  همگانی  طوفان  را  در  مصر  فروننشاند،  و کشت  و کشتار  و  شکنجه  و  آزار  رسواگرانه‌ای  با  دست  قیصر  در  مصر  درگرفت  و  مدّت  ده  سال  طول‌ کشید.  در  این  مدّت  کارهائی  روی  داد که  پوست  بدن  از  آنها  به  لرزه  می‌افتاد.  مردانی  شکنجه  و  آزار  می‌شدند  و  سپس  آنان  را  در  آب  غرق  می‌کردند  و  می‌کشتند.  مشعلهائی  برافروخته  می‌گردید  و  آتش  آنها  بر  بدن  بیچارگان  مسلّط  می‌شد  و  اندامهای  آنها  را  می‌سوزاندند  تا  روغن‌ گوشت  بدنشان  از  دو  سو  بر  زمین  می‌ریخت‌.  زندانی  در کیسه‌ای  لبریز  از  شن‌ گذاشته  می‌شد  و  به  دریا  انداخته  می‌شد  .  .  .  و  چیزها  و کارهای  رسواگرانۀ  دیگری  جز  اینها  صورت  می‌گرفت‌«.^[3]

همۀ  این  اختلافات  و کشمکشها  در  بین  همۀ  اهل‌ کتاب  بود،  آن  هم‌:

(مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ) (٤)

بعد  از  آن  که  پیغمبری  به  پیش  ایشان  آمده  است  (‌و  دستورات  خدا  را  بدیشان  رسانده  است‌)‌.

این  اختلافات  و  کشمکشها  بدان  خاطر  نبوده  است  که  علم  و  دانش  و  بیان  و  روشنگری  در  میانشان ‌کم  بوده  یا  نبوده  است‌.  بـه  سیلاب  هوا  و  هوس  و  انحراف  و  کجروی‌،  ایشان  را  روبیده  است  و  با  خود  برده  است‌.

دین  در  اصل  و  اساس  خود  واضح  و  آشکار  است‌،  و  عقیده  به  ذات  خود  سهل  و  ساده  است‌:

(وَمَا أُمِرُوا إِلا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلاةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ) (٥)

در  حالی  که  جز  این  بدیشان  دستور  داده  نشده  است  که  مخلصانه  و  حقّگرایانه  خدای  را  بپرستند  و  تنها  شریعت  او  را  آئین  (‌خود)  بدانند،  و  نماز  را  چنان  که  باید  بخوانند،  و  زکات  را  (‌به  تمام  و  کمال‌)  بپردازند.  آئین  راستین  و  ارزشمند  این  است  و  بس‌.

این  قاعده  و  اساس  و  بنیاد  دین  خدا  به  طور کلّی  است‌:  خدای  یگانه  را  پرستیدن‌،  عبادت  را  تنها  برای  او کردن‌،  مخلصانه  به  بندگیش  پرداختن‌،  نماز  خواندن‌،  و  زکات  پرداخت  کردن‌:

(وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ) (٥)

آئین  راستین  و  ارزشمند  این  است  و  بس‌.

عقیدۀ  سره  و  خالصی  در  درون  است‌.  عبادت  و  پرستش  خدا  است  که  بیانگر  این  عقیده  است‌.  خرج  کردن  دارائی و  اموال  در  راه  خدا که  زکات  است  .  .  .  کسی‌ که  این  ارکان  و  اصول  را  پیاده  کند  و  تحقّق  بخشد،  ایمان  را  پیاده‌ کرده  است  و  تحقّق  بخشیده  است  همان‌ گونه  که  اهل ‌کتاب  بدان  دستور  داده  شده‌اند،  و  همان  گونه  که  در  آئین  خدا  به  طور کلّی  مردمان  بدین  امر  دستور  داده  شده‌اند.  دین  یکی  است‌.  عقیده  یکی  است‌.  رسالتها  پیاپی  همین  عقیده  را  با  خود  آورده‌اند،  و  پـیغمبران  بر  همین  عقیده‌ گرد  آمده‌اند  .  .  .  دینی  است ‌که  دشواری  و  پیچیدگی  در  آن  نیست‌.  عقیده‌ای  است‌ که  به  تفرقه  و  اختلاف  دعوت  نمی‌کند  و  نمی‌خواند.  این  عقیده  که  بدین  روشنی‌،  و  بدین  سادگی‌،  و  بدین  آسانی  است‌،‌ کجا  است‌،  و  آن  جهان‌بینیهای  پیچیده‌،  و  آن  جدال  و  ستیز  بیشمار  کجا  است‌؟

*

پیش  از  این‌،  حجّت  و  برهان  در  دیانتهایشان  توسّط  پیغمبرانشان  برایشان  آمده  بود. امّا  هم  اینک  حجّت  و  برهان  به  صورت  زنده  در  پیغمبر  خدا  مجسّم  گردیده  است‌،  پیغمبری‌ که  از  سوی  خدا  است  و کتابهای  پاک  الهی  را  بر  آنان  می‌خواند  و  قوانین  و  احکام  آسمانی  را  بدیشان  می‌رساند.  عقیده  را  بدیشان  می‌آموزد  به  شکل  روشن  و  ساده  و  آسان‌.  راه  روشن  است‌،  و  سرنوشت 

کسانی  که  کافرند،  و کسانی  که  مؤمنند  معیّن  است‌:

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أُولَئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ (٦)إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ (٧)جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ) (٨)

مسلّماً  کافران  اهل  کتاب‌،  و  مشرکان‌،  جاودانه  در  میان  آتش  دوزخ  خواهند  ماند!  آنان  بدون  شکّ  بـدترین  انسانها  هستند.  بی‏گمان  کسانی  که  مؤمنند  و  کارهای  شایسته  و  بایسته  می‌کنند.  آنان  مسلّماً  خوب‌ترین  انسانها  هستند.  پاداش  آنان  در  پیشگاه  پروردگارشان  باغهای  بهشتی  است  که  جـای  ماندگاری  است  و  رودبارها  در  زیر  (‌کاخها  و  درختهای‌)  آن  روان  است‌.  جاودانه  برای  همیشه  در  آنجا  خواهند  ماند.  خدا  از  ایشان  راضی  و  ایشان  هم  از  خدا  خشنودند!  این  (‌همه  نعمت  و  خوشی‌)  از  آن  کسی  خواهد  بود  که  از  پروردگار  خویش  بهراسد.

محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیغمبر  واپسـین  است‌.  اسلامی  که  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  خود  به  ارمغان  آورده  است  رسالت  واپسین  است‌.  پیغمبران  پیاپی  می‌آمدند  هر  زمان  که  زمین  فاسد  و  تباه  می‌گردید  تا  مردمان  را  به  خیر  و  صلاح  برگردانند.  فرصت  به  دنبال  فرصت‌،  و  مهلت  بعد  از  مهلت‌،  داده  می‌شد  به  کسانی ‌که  از  راه  منحرف  می‌شدند  و  به ‌کژراهه  می‌افتادند.  ولی  خدا  خواست  رسالتهائی‌ که  به  سوی  زمین  روانه  می‌گردند،  با  این  رسالت  واپسین  و  جامع  و  شامل  و کامل‌  مختوم ‌گردد  و  پایان  داده  شود.  فرصت  واپسین  معلوم  و  مشخّص  گردید.  یا  ایمان  آوردن  و  نجات  پیدا کردن  است‌،  و  یا  کفر  ورزیدن  و  هلاک ‌گردیدن  است‌.  زیرا کفر  ورزیدن  در  این  زمان  دلالت  بر  شرّ  و  بلای  بدون  حدّ و  مرزی  دارد،  و  ایمان  آوردن  دلالت  بر  خیر  و  خوبی  فراوان  و  سرمدی  دارد.

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أُولَئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ) (٦)

مسلّماً  کافران  اهل  کتاب،  و  مشرکان‌،  جاودانه  در  میان  آتش  دوزخ  خواهند  ماند!  آنان  بدون  شکّ  بدترین  انسانها  هستند.

حکم  قاطعانه‌ای  است ‌که  نه  جای  ستیزی  و  نه  راه  چاره‌ای  در  آن  است‌،  هر چند  برخی  از  اعمال  و  آداب  و  مقرّرات  ایشان  شایسته  و  بایسته  و  خوب  و  پسندیده  باشد،  مادام  که  آنان  بدین  رسالت  واپسین  ایمان  نیاورند،  و  این  پیغمبر  خاتم  را  نپذیرند.  ما  در  بارۀ  این  حکم  شکّ  و  تردیدی  به  خود  راه  نمی‌دهیم  به  خاطر  نمادی  از  نمادهای  خیر  و  صلاحی‌ که  دیده  می‌شود،  ولی  با  برنامۀ  ثابت  و  استوار  یزدان  پیوندش‌ گسیخته  و  بریده  ا‌ست‌.

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ) (٧)

بی‏گمان  کسانی  که  مؤمنند  و  کارهای  شایسته  و  بایسته  می‌کنند،  آنان  مسلّماً  خوب‌ترین  انسانها  هستند.

حکم  قاطعانه‌ای  است ‌که  در  آن  نیز  جای  هیچگونه  ستیز  و  جدالی  نیست‌.  شرط  آن  نیز  واضح  و  روشن  است  و  دشواری  و  پیچیدگی  و  حیله  و  نیرنگی  نیست‌.  این  شرط‌،  ایمان  است‌.  نه  تولّد  در  محلّی  از  زمینی  شرط  است‌ که  سرزمین  اسلامی  نامیده  می‌شود،  و  نه  خانه‌ای  شرط  است ‌که‌ گفته  می‌شود:  متعلّق  به  مسلمانان  است‌.  و  نه ‌گفتن  واژه‌ها  و  جمله‌هائی  شرط  است‌ که  انسانی  بدان  زبان  می‌گشاید.  بلکه  شرط‌،  ایمان  است‌،  ایمانی ‌که  آثار  آن  در  واقعیّت  زندگی  پیدا  و  هویدا  باشد:

(وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ).

کارهای  شایسته  و  بایسته  می‏کنند.

این‌ کلام‌،  سخنی  نیست‌ که  از  لبها  بیشتر  تجاوز  ننماید.  کارهای  شایسته  و  بایسته،  هر گونه  رفتار  و کرداری  است ‌که  خدا  به  انجام  آن  دستور  فرموده  باشد.  از  قبیل‌:  عبادت  و  خلق  و  خو‌ی  و کار و  عمل  و همزیستی  و  سازش  خداپسند  .  .  .  نخستین ‌کار  شایسته  و  بایسته  اجرای  شریعت  خدا  در  زمین‌،  و  حکومت‌ کردن  و  داوری  نمودن  در میان  مردمان  برابر آنچه  خدا  مقرّر  و  معیّن  داشته  است  و  شریعتش  نامیده  است  .  .  .کسانی‌ که  این  چنین  باشند،  آنان  بهترین  انسانها  هستند.

(جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا).

پاداش  آنان  در  پیشگاه  پروردگارشان  باغهای  بهشتی  است  که  جای  ماندگاری  است  و  رودبارها  در  زیر  (‌کـاخها  و  درختهای‌)  آن  روان  است‌.  جـاودانه  برای  همیشه  در  آنجا  خواهند  ماند.

باغهائی ‌که  برای  اقامت  دائم  در  میان  نعمتها  آماده  گردیده‌اند.  نعمتهائی‌ که  در  اینجا  ایمن  شدن  از  فوت  و  فنای  آنها،  و  اطمینان  پیدا  کردن  از  پراکندگی  و  نابسامانی  آنها  بیانگر  آنها  است‌.  فـوت  و  فنا،  و  پراکندگی  و  نابسامانی  هم  همۀ  خوبیها  و  پاکیهای  زمین  را  از  میان  برمی‏دارد،  و  همۀ  خوشیها  و  نعمتهای  زمین  را  تیره  و  تار  می‌نماید  .  .  .  همچنین  رودبارهائی‌ که  در  زیر  درختان  و کاخهای  آنجا  جاری  است  بیانگر  نعمتها  و  خوشیهای  سرمدی  است‌،  و  جریان  رودبارها  سایه‌روشنهای  تر  و  تازگی  و  زندگی  و  حیات  و  جمال  و  زیبائی  دارد!  سپس  روند  سخن  پلّه  پلّه  اوج  می‌گیرد  و  این  نعمتهای  سرمدی  را  بیشتر  و  بیشتر  به  تصویر  می‌زند  و  بالاتر  و  والاتر  پیش  چشم  می‌دارد:

(رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ).

خدا  از  ایشان  راضی  و  ایشان  هم  از  خدا  خشنودند!.  این  رضای  خدا  است‌،  و  رضای  خدا  والاتر  و  خوشایندتر  از  همۀ  نعمتها  است  .  .  .  این  رضایت  از  پروردگارشان  در  درونشان  جای  دارد.  این  رضایت  آنان  از  قضا  و  قدر  یزدان  در  بارۀ  ایشان  است‌.  این  رضایت  آنان  از  نعمتهای  خداداد  بدیشان  است‌.  این  رضایت  رضایتی  است  که  سراپای  وجودشان  را  با  آرامش  و  اطمینان  و  شادی  خالصانۀ  ژرف  فرامی‌گیرد  و  غرق  در  خود می‌کند.  .  .

این  تعبیری  است  که  سایه‌ روشنهایش  را  می‌اندازد: 

(رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ).

خدا  از  ایشان  راضی  و  ایشان  هم  از  خدا  خشنودند!. 

این  تعبیری  است که هیچ  تعبیر  دیگری  چنین  سایه‌ روشنهائی  ندارد!

(ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ) (٨)

این  (‌همه  نعمت  و  خوشی‌)  از  آن  کسی  خواهد  بود  که  از  پروردگار  خویش  بهراسد.

این  واپسین  تأکید  است‌.  تأکید  این ‌که  همۀ  اینها  مربوط  به  ارتباط  دل  با  خدا،  و  با  نوع  این  ارتباط،  و  با  احساس  ترس  و  هراسی  است ‌که  انسان  را  به  انجام  همۀ  خوبیها  و  نیکیها  برانگیزد  و  بکشاند،  و  انسان‌ را  از  هر گونه  انحراف  و کجروی  بازدارد  و  برگرداند  .  .  .  احساسی  به  انسان  دست  دهد که  سدّها  و  مانعها  را  از  سر  راه  بردارد،  و  پرده‌ها  را  از  جلو  چشمان  انسان  به ‌کنار  بزند،  و  دل  را  لخت  و  عور  در  پیشگاه  خدای  قادر  متعال  نگاه  دارد،  و  خالصانه  دل  را  به  خدا  بدهد.  کسـی  که  عبادت  را  مخلصانه  انجام  می‌دهد،  و  عمل  را  از  آلودگیهای  ریا  و  پلشتیهای  شرک  در  هر  شکلی  از  اشکال  می‌پالاید  و  سره  می‌نماید،  و  واقعاً  از  پروردگارش  می‌ترسد،  مـنش  کسی  نمی‌تواند  بجز  خدا  سایه‌ای  از  آفریدگان  خدا  را  به  دل  خود  بیفکند  و  بیندازد.  چرا که  او  می‌داند  خدا  نمی‌پذیرد کاری  را که  در  آن  بنده  غیر  خدا  را  با  خدا  در  مدّ  نظر  بگیرد  و  به  میان  بیاورد.  خدا کاملاً  بی‏نیاز  از  شریک  و  انباز  است‌.  باید  عمل  برای  خدا  خالصانه  انجام  بگیرد،  و  الّا  آن  را  نمی‌پذیرد.

این  حقائق  چهارگانۀ  بزرگ،  مباحث  این  سورۀ  کوتاه  است‌.  قرآن  این  حقائق  را  با  شیوۀ  ویژۀ  خود  بیان  می‌کند  که  در  این  سوره‌های ‌کوتاه  با  صفت  خاصّی  نمودار  و  پدیدار  می‌گردد  .  .  .

*

---

^[1] به نقل از کتاب‌: «‌ماذا خسر العالـم بانحـطاط المسلمین»‌. 

^[2] به نقل از کتاب‌: «‌ماذا خسر العالم بانحـطاط المسلمین‌»‌. چاپ اول‌،  صفحات9-11.

^[3] به نقل از کتاب‌: «‌ماذا خسر العالم بانحـطاط المسلمین‌». صفحات 3-5.