تفسیر سورۀ طلاق مدنی و دوازده آیه است

سورۀ  طلاق  مدنی  و  دوازده  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَلا یَخْرُجْنَ إِلا أَنْ یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرًا (١) فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ وَأَقِیمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا (٢) وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا (٣) وَاللائِی یَئِسْنَ مِنَ الْمَحِیضِ مِنْ نِسَائِکُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللائِی لَمْ یَحِضْنَ وَأُولاتُ الأحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرًا (٤) ذَلِکَ أَمْرُ اللَّهِ أَنْزَلَهُ إِلَیْکُمْ وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَیُعْظِمْ لَهُ أَجْرًا (٥) أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَلا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَإِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى (٦) لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلا مَا آتَاهَا سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا (٧) وَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِیدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُکْرًا (٨) فَذَاقَتْ وَبَالَ أَمْرِهَا وَکَانَ عَاقِبَةُ أَمْرِهَا خُسْرًا (٩) أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا فَاتَّقُوا اللَّهَ یَا أُولِی الألْبَابِ الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْرًا (١٠) رَسُولا یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِ اللَّهِ مُبَیِّنَاتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَیَعْمَلْ صَالِحًا یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا (١١) اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الأرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الأمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْمًا) (١٢)

این  سورۀ  طلاق  است‌.  خداوند  در  آن  احکام  طلاق  را  بیان  و  روشن  می‌کند،  و  حالاتی  را  شرح  و  بسط  می‌دهد  که  در  سورۀ  دیگری  ‌که  سورۀ  بقره  است  شرح  و  بسط  نشده‌اند.  سورۀ  بقره  برخی  از  احکام  طلاق  را  دربر  داشت‌.  در  این  سوره  احکام  حالات  و  اوضاعی  را  بیان  می‌فرماید  که  پیامد  طلاق  در  خانواده  است‌.  این  سوره  زمانی  را  بیان  می‌کند  که  طلاق  در  آن  روی  می‌دهد،  طلاقی  ‌که  خدا  آن  را  می‌پذیرد  و  موافق  با  قانون  او  انجام  می‌گیرد:

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ).

ای  پیغمبر!  وقتی  که  خواستید  زنان  را  طلاق  دهید،  آنان  را  در  وقت  فرا رسیدن  عدّه  (‌یعنی  آغاز  پاک  شدن  زن  از  عادت  ماهانه  که  شوهرش  در  آن  با  او  نزدیکی  نکرده  باشد)  طلاق  دهید. (طلاق/1)

حقّ  زن  طلاق  داده  شده  و  وظیفۀ  او  در  مدّت  ماندن  در  خانۀ  خودش  که  خانۀ  شوهرش  می‏‎باشد،  بیان  می‌گردد.  در  زمان  عدّه  زن  طلاق  داده  شده  از  خانه  بیرون  نمی‌رود  و  نباید  او  را  از  خانه  بیرون  بکنند  مگر  این‌  که  آن  زن کار  زشت  و  پلشت  آشکـاری  (‌همچون  زنا  و  فحاشی  و  ناسازگاری  طاقت‌ فرسا  با  شوهر  یا  اهل  خانواده‌)  انجام  دهد:

(لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَلا یَخْرُجْنَ إِلا أَنْ یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ).

زنان  را  (‌بعد  از  طلاق‌،  در  مدت  عده‌)  از  خانه‌هایشان  بیرون  نکنید،  و  زنان  هم  (‌تا  پـایان  عده‌،  از  منازل  شوهرانشان‌)  بیرون  نروند،  مکر  این  که  زنان  کار  زشت  و  پلشت  آشکاری  (‌همچون  زنا  و  فحاشی  و  ناسازگاری  طاقت‌فرسا  با  شوهران  یا  اهل  خانواده‌)  انجام  دهند.  (طلاق/1)

حقّ  زن  طلاق  داده  شده  بیان  می‌گردد  و  گفته  می‌شود  که  بعد  از  پایان گرفتن  زمان  عدّه‌،  آن  زن  می‌تواند  بیرون  برود  و  هر  کاری  ‌که  می‌خواهد  نسبت  به  خود  انجام  بدهد،  مگر  این‌  که  شوهر  بدو  رجوع  ‌کـرده  باشد  و  در  دورۀ  عدّه  او  را  به  عنوان  همسر  نگاه  داشته  باشد.  البتّه  اگر  شوهر  این  نگاه  داشتن  را  برای  زیان  رسانیدن  به  همسر  و  اذیّت  و  آزار  او،  و  برای  محروم  کردن  او  از  ازدواج  با  دیگران‌،  انجام  نداده  باشد.  بلکه  این  ‌کار  برای  برگشت  زندگی  زناشوئی  شایسته  و  بایسته  میان  شوهر  و  هـسر  انجام  پذیرفته  باشد:

(فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ).

هنگامی  که  مدت  عدّۀ  آنان  نزدیک  به  پایان  آمد،  یا  ایشان  را  به  طرز  شایسته‌ای  نگاه  دارید،  و  یا  به  طرز  بایسته‌ای  از  ایشان  جدا  شوید.  (طلاق/2)

گذشته  از  این‌،  باید  بر  نگاه  داشتن  یا  جدا  شدن  ‌گواهی  گرفت‌:

(وَأَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ).

و  بر  (‌نگاهداری  و  یا  جدائی‌)  آنان  دو  فرد  عادل  از  میان  خودتان  گواه  کنید.  (‌تا  اگر  در  آینده  اختلافی  روی  دهد،  هیح  یک  از  شوهر  و  همسر  نتوانند  واقعیّت  را  انکار  کنند)‌. (‌طلاق‌/2) 

خدا  در  سورۀ  بقره  مدّت  عدّۀ  مطلقۀ  دارای  عادت  ماهانۀ  حیض  را  بیان  فرموده  است  ‌که  سه  قرء‌،  یعنی  سه  بار  رخ  دادن  عادت  ماهانۀ  حیض  یا  سه  بار  پاک  شدن  از  عادت  ماهانۀ  حیض  است  -  برابر  اختلافات  فقهی  -  در  اینجا  یزدان  سبحان  مدّت  عدّۀ  زنی  را  بیان  می‌فرماید  که  دوران  حیض  او  به  پایان  آمده  است  و  دیگر  عادت  ماهانه  برای  او  مطرح  نیست‌.  همچنین  عدّه  زنی  را  بیان  می‌فرماید  که‌  کوچک  است  و  هنوز  به  حیض  نیفتاده  است  و  عادت  ماهانه  ندیده  است‌:

(وَاللائِی یَئِسْنَ مِنَ الْمَحِیضِ مِنْ نِسَائِکُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللائِی لَمْ یَحِضْنَ).

زنان  شما  وقتی  که  ناامید  از  عادت  ماهانه‌اند،  و  همچنین  زنانی  که  هنوز  عادت  ماهانه  ندیده‌اند،  اگر  (‌در بارۀ  حکم  عدّۀ  ایشان‌)  متردّدید،  بدانید  که  عدّۀ  آنان  سه  ماه  است.  (طلاق/4 )

عدّۀ  حامله  را  نیز  بیان  فرموده  است‌:

(وَأُولاتُ الأحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ).

و  عدّۀ  زنان  باردار،  وضع  حمل  است‌.  (‌طلاق‌/٤) 

آن‌گاه  حکم  منزلی  را  بیان  فرموده  است‌  که  زن  عدّه‌دار  در  آن  سکونت  می‏‎گزیند.  نفقه  و  هزینۀ  زندگی  چنین  زنی‌،  و  مخارج  زندگی  زن  ‌حامله  را  تا  وضع  حمل  تعیین  کرده  است‌:

(أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَلا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَإِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ).

زنان  مطلّقه  را  در  جائی  سکونت  دهید  که  خودتان  در  آنجا  زندگی  می‌کنید  و  در  توان  دارید.  و  بدیشان  زیان  نرسانید  تا  (‌با  زیان  رساندن  خود  بر  آنان  سختگیری  کنید  و)  در  تنگنایشان  قرار  دهید  (‌و  ایشان  مجبور  به  ترک  منزل  شوند)‌.  اگر  آنان  باردار  باشند،  خرج  و  نفقۀ  ایشان  را  بپردازید  تا  زمانی  که  وضع  حمل  می‌کنند.  (‌طلاق‌/6) 

آن‌ گاه  حکم  شیر  دادن  به  فرزند  مطلّقه  پیش  می‌آید،  وقتی‌ که  او  را  به  دنیا  می‌آورد.  از  مزد  مادر  در  برابر  شیر  دادن  سخن  می‌رود،  وقتی‌  که  میان  پدر  و  مادر  توافق  حاصل  می‌گردد  و  هر  دو  مصلحت‌  کودک  را  در  نظر  می‌گیرند.  همچنین  صحبت  می‌شود  از  حالتی‌  که  پیش  می‌آید  و  زن  دیگری  به  جای  مادرش  شیر  دادن  را  به  عهده  گیرد:

(فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى) (٦)

اگر  آنان  (‌حاضر  شدند  بعد  از  جدائی‌،  فرزندان‌)  شما  را  شیر  دهند،  مزدشان  را  به  تمام  و  کمال  بپردازید.  با  یکدیگر  در بارۀ  سرنوشت  فرزندان‌،  زیبا  و  پسندیده  مشورت  کنید  (‌و  اجرتی  متناسب  با  مقدار  و  زمان  شیر  دادن‌،  برحسب  عرف  و  عادت  تعیین  کرده‌،  و  به  نوزادان  و  کودکان  از  هر  نظر  عنایت  شود)‌.  اگر  هم  بر  همدیگر  سخت  گرفتید  و  به  توافق  نرسیدید،  دایه‌ای  شیر  دادن  به  کودک  مرد  را  بر  عهده  می‏‎گیرد  (‌تا  نزاع  و  کشمکش  ادامه  نیابد).

آنگاه  حکم  نفقه  و  دستمزد  در  همۀ  حالتها  را  بیشتر  توضیح  و  تفصـیل  می‌دهد،  و  آن  را  پیرو  وضع  شوهر  و  اندازۀ  توان  او  می‌گرداند:

(لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلا مَا آتَاهَا).

آنان  که  دارا  هستند،  از  دارائی  خود  (‌برای  زن  شیر دهنده‌،  به  اندازۀ  توان  خود)  خرج  کنند،  و  آنان  که  تنگدست  هستند،  از  چیزی  که  خدا  بدیشان  داده  است  خرج  کنند.  خداوند  هیچ  کسی  را  جز  بدان  اندازه  که  بدو  داده  است  مکـلّف  نمی‌سازد. (‌طلاق‌/٧) 

بدین  وسیله  نصوص  قرآنی  با  احکام  مفصّل  و  دقیق‌،  سائر  حالتها  را  دنبال‌ کرده  است‌،  و  خودداری  از  آنها  را  ذکر  نـموده  است‌،  و  پیامد  آنها  را  بیان  داشته  است‌.  چیزی  از  تکّه‌ها  و  پاره‌های  خانوادۀ  از  هم  پاشیده  با  طلاق  را  فرو نگذاشته  است  مگر  این‌ که  آن  را  به  جای  خود  برگردانده  است‌،  و  به ‌گونۀ  مناسب  از  آن  سخن‌  گفته  است  و  حکم  آن  را  مهربانانه  و  دقیق  و  روشن  بیان  داشته  است ...

* 

انسان  در  برابر  این  سوره  حیران  و  ویلان  مـی‌ایستد،  وقتی‌  که  می‏‎بیند  این  سوره  احکـام  این  حالت  و  پیامدهای  آن  را  بازگو  می‌کند.  این  همه  ترغیب  می‌کند  و  این  همه  بیم  می‌دهد.  بر  هر  حکمی  پیرو  می‌زند.  این  کار  را  به  کـا  و  قدر  خدا  که  در  آسمانها  و  زمین  اجراء  می‌شود،  و  به  قوانین  و  سنن  خدا  در  هلاک‌  کردن  سرکشان  از  فرمان  یزدان‌،  و  در  آسایش  و  آرامش  و  قدرت  و  نعمت  دادن  به  ‌کسانی‌  که  از  او  می‌ترسند  و  راه  تقوا  را  در  پیش  می‌گیرند،  این‌  کار  را  به  رفتار  شایسته  و  کردار  بایسته  و  بزرگواری  و  رضایت  و  ترجیح  ‌کار  زیبا،  و  امیدوار  کردن  به  خیر  و  خوبی،  و  تذکّر  دادن  به  قضا  و  قدر  یزدان  در بارۀ  آفریده‌ها  و  رزق  و  روزیها،  سختیها  و  ناخوشیها  و  گشایشها  و  خوشیها  ... پیوند  و  ارتباط  می‌دهد   ...

در  برابر  این  همه  حقائق  بزرگ  جهانی‌،  انسان  سرگشته  و  دهشت‌زده  می‌ماند  و  می‌ایستد  وقتی  که  می‏‎بیند  همۀ  اینها  در  وقت  سخن‌  گفتن  از  طلاق  مطرح  می‌شود  و  برای  توجّه  و  اهمّیّت  دادن  بدان  اظهار  می‌گردد.  تا  بدانجا  به  طلاق  اهمّیّت  داده  مـی‌شود  که  خطاب  به  شخص  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم  می‌گردد،  هر  چند  که  طلاق  یک  کار  همگانی  مؤمنان‌،  و  یک  مسألۀ  عمومی  مسلمانان  است‌.  خطاب  به  شخص  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم  ‌کردن  بیانگر  توجّه  زیاد  و  اهمّیّت  فراوانی  است‌  که  به  ‌کار  طلاق  داده  می‌شود،  و  می‌رساند  که  چه  اندازه  کار  مورد  گفتکو،  بزرگ  و  سترگ  است‌.  شرح  مفصّل  و  دقیق  یکایک  احکام‌،  سخگری  در  هر  حکمی  و  دقت  در  مراعات  آن‌،  از  خدا  ترسیدن  در  اجرای  هر  حکمی‌،  خدا  را  حاضر  و  ناظر  بر  خود  دیدن  در  وقت  اجرای  هر  حکمی‌،  و  دنبال  کردن  مسأله  با  ترغیب  و  تهدید،  هـمۀ  اینها  و  سخن  به  درازا  کشاندن  در  آنها،  به  دل  پیام  می‌دهد  که  انگار  این  کار،  خود  اسلام  به  طور  کلّی  است‌!  خود  دین  به  طور  کلّی  است‌!  این  قضیه‌ای  است‌  که  آسمان  در  آن  سخن  به  درازا  می‌کشاند.  آسمان  ایستاده  است  و  اجرای  احکام  را  می‌پاید  و  نظارت  می‌نماید!  به  کسانی‌  که  در  این  احکام  تقوا  و  پرهیزگاری  داشته  باشند  به  بزرگ‌ترین  و  والاترین  چیزی  ایشان  را  مژده  می‌دهد  که  شخص  مؤمن  بدان  چشم  می‌دوزد،  و  کسانی  را  که  در  این  احکام  ‌کجرو  و  نادرست  و  زیان‌ رسان  باشند،  به  سخت‌ترین  و  ناگوارترین  چیزی  تهدید  می‌کند  که  شخص  سرکش  و  بزهکار  بدان  می‌رسد  و  بدان‌  کیفر  داده  می‌شود.  به  مردمان  هم  پیام  می‌دهد  که  امید  خوب‌،  و  خیر  و  صلاح  نیک‌،  در  فراسوی  امر  به  معروف  و  بزرگواری‌  کردن  و  نیک ‌کرداری  نمودن  و  فراهم  آوردن  آسایش  و  آرامش  برای  انسانها،  پنهان  و  نهان  است‌.

خوانندۀ  قرآن  در  این  سوره  می‌خواند:

(وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ).

و  از  خدا  که  پروردگار  شما  است  بترسید  و  پرهیزکاری  کنید.).  (طلاق/1)

(وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ).

اینها  قوانین  و  مقرّرات  الهی  است‌،  و  هر  کس  از  قوانین  و  مقرّرات  الهی  پا  فراتر  نهد  و  تجاوز  کند،  به  خویشتن  ستم  می‌کند.  (‌چرا  که  خود  را  در  معرض  خشم  خدا  قرار  می‌دهد  و  به  سعادت  خویش  لطمه  می‌زند)‌.     (‌طلاق‌/1) 

(لا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرًا) (١)

تو  نمی‌دانی‌،  چه  بسا  خداوند  بعد  از  این  حادثه‌،  وضع  تازه‌ای  پیش  آورد.                                   (‌طلاق‌/1) 

(وَأَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ وَأَقِیمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ).

و  بر  (‌نگاهداری  و  یا  جدائی‌)  آنان‌،  دو  مرد  عادل  از  میان  خودتان  گواه  کنید،  (‌تا  اگر  در  آینده  اختلافی  روی  دهد،  هیح  یک  از  شوهر  و  همسر  نتوانند  واقعیّت  را  انکار  کنند)‌،  و  گواهی  دادن  را  برای  خدا  اداء  کنید  (‌و  انگیزه  شهادت  محض  رضای  خدا  باشد،  و  از  هیح  کدام  جانبداری  ننمائید)‌.                                           (‌طلاق‌/2) 

(ذَلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ).

این  (‌احکام‌)  چیزی  است  که  کسی  بدان  پند  و  اندرز  می‏‎گردد  که  به  خدا  و  روز  آخرت  ایمان  داشته  باشد.  (‌طلاق/2 )

(وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا (٢)وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا) (٣)

هر  کس  هم  از  خدا  بترسد  و  پرهیزکاری  کند،  خدا  راه  نجات  (‌از  هر  تنگنائی‌)  را  برای  او  فراهم  می‌سازد،  و  به  او  از  جائی  که  تصوّرش ‌نمی‌‌کند روزی‌  می‌رساند ... و  هر  کس  بر  خداوند  توکّل  ‌کند  (‌و  کار  و  بار  خود  را  بدو  واگذارد)  خدا  او  را  بسنده  است‌.  خداوند  فرمان  خویش  را  به  انجام  می‌رساند  و  هر  چه  را  بخواهد  بدان  دسترسی‌  پیدا  می‌کند. خدا  برای‌ هر چیزی  زمان  ‌و  اندازه‌ای  را  قرار  داده  است‌. (‌طلاق‌/2و3) 

(وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرًا) (٤)

هر  کس  که  از  خدا  بترسد  و  پرهیزکاری  کند،  خدا  کار  و  بارش  را  ساده  و  آسان  می‌سازد. (‌طلاق‌/4) 

(ذَلِکَ أَمْرُ اللَّهِ أَنْزَلَهُ إِلَیْکُمْ).

این  (‌قانونگذاری‌)  فرمان  خدا  است  که  آن  را  برای  شما  فرستاده  است‌.                                 (‌طلاق‌/5) 

(وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَیُعْظِمْ لَهُ أَجْرًا) (٥)

هر  کس  که  از  خدا  بترسد  و  پرهیزکاری  کند،  بدیها  و  گناهان  او  را  محو  کرده  و  می‌زداید،  و  پاداش  وی  را  بزرگ  می‌نماید.  (‌طلاق‌/٥) 

(سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا) (٧)

خدا  بعد  از  سختی  و  ناخوشی‌،  گشایش  و  خوشی  پیش  می آورد.                                              (‌طلاق‌/‌٧) 

همچنین  خو‌انندۀ  قرآن  در  این  سوره  این  تهدید  سخت  و  تند  و  مفصّل  و طولانی  را  می‌خواند:

(وَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِیدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُکْرًا (٨) فَذَاقَتْ وَبَالَ أَمْرِهَا وَکَانَ عَاقِبَةُ أَمْرِهَا خُسْرًا (٩) أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا).

چه  بسیار  مردمان  شهرها  و  آبادیهائی  که  از  فرمان  پروردگارشان  و  دستور  پیغمبران  او،  سرپیچی  و  سرکشی  کرده‌اند،  و  در  نتیجه  ما  سخت  به  حسابشان  رسیده‌ایم  و  به  مجازات  ناگوار  و  کیفر  ناخوشایندشان  رسانده‌ایم‌.  و  عقوبت  اعمالشان  را  چشیده‌اند،  و  عاقبت  کار  و  بارشان  زیان  و  خسران  بوده  است‌.  خداوند  برای  ایشان  عذاب  شدیدی  را  فراهم  ساخته  است‌.  (‌طلاق‌/‌٨-‌١٠) 

به  دنبال  این  تهدید  سخت  و  تند  و  مفصّل  و  طولانی‌،  از  همچون  سرنوشتی  برحذر  می‌دارد،  و  به  نعمت  خدا  تذکّر  می‌دهد  که  وجود  مبارک  پیغمبر  یکسو  نوری  است  ‌که  همراه  با  او  است‌.  به‌  اجر  و  پاداش  بزرگ  اشاره  می شود: 

(فَاتَّقُوا اللَّهَ یَا أُولِی الألْبَابِ الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْرًا (١٠) رَسُولا یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِ اللَّهِ مُبَیِّنَاتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَیَعْمَلْ صَالِحًا یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا) (١١)

ای  خردمندانی  که  مؤمن  هستید،  شما  پرهیزکاری  کنید  و  خویشتن  را  از  (‌عذاب  و  خشم‌)  خدا  بدور  دارید،  خدا  که  برای  شما  قرآن  را  نازل  کرده  است‌.  و  پیغمبری  را  به  میانتان  روانه  کرده  است  که  آیات  روشن  خدا  را  برایتان  می‌خواند  تا  کسانی  را  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  شایسته  کرده‌اند  از  تاریکی  (‌بطالت  و  ضلالت‌)  بیرون  آورد  و  به  روشنائی  (‌حقیقت  و  هدایت‌)  درآورد.  کسانی  که  به  خدا  ایمان  بیاورند  و  کارهای  پسندیده  بکنند،  خدا  آنان  را  به  باغهای  بهشتی  داخل  می‏‎گرداند  که  از  زیر  (‌کاخها  و  درختان‌)  آن  رودبارها  روان  است‌.  برای  همیشه  در  آنجا  ماندگار  می‌مانند،  و  خدا  روزیشان  را  خوب  و  نیکو  می‏‎گرداند.  (‌طلاق/10-11‌)

آنگاه  خوانندۀ  این  قرآن  این  آهنگ  هولناک  و  ستبر  را  در بارۀ  جولانگاه  بزرگ  هستی  می‌خو‌اند:

(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الأرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الأمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْمًا) (١٢)

خدا  همان  است  که  هفت  آسمان  را  و  همانند  آن  زمین  را  آفریده  است‌.  فرمان  (‌خدا)  همواره  در  میان  آنها  جاری  است  (‌و  تدبیر  هدایت  و  رهبری  او،  لحظه‌ای  از  جهان  بزرگ  هستی  برداشته  نمی‌شود.  این  آفرینش  عظیم  بدان  خاطر  است‌)  تا  بدانید  خداوند  بر  هر  چیزی  توانا  است‌،  و  آگاهی  او  همه  چیز  را  فراگرفته  است‌.   (‌طلاق‌/12) 

خوانندۀ  این  قرآن‌،  همۀ  اینها  را  به  عنوان  پیرو  احکام  طلاق  می‌واند،  و  سورۀ  ‌کاملی  را  در  قرآن  از  این  دست  و  بدین  شیوه  می‏‎یابد.  این  سوره  را  به  تمام  و  کمال  در بارۀ  تنظیم  این  حالت  و  سر  و  سامان  دادن  به  پیامدها  و  نتائج  آن  می‏‎بیند.  مشاهده  می‌کند  که  این  سوره  بدین  وسیله  با  بزرگ‌ترین  حقائق  ایمان  در  جو‌لانگاه  جهان‌  کبیر  هستی  و  در  زوایای  جهان  صغیر  بشری  مرتبط  است‌.  این  حالت  هم  یک  حالت  ویرانگری  است  نه  یک  حالت  سازندگی. یک  حالت  پایان‌  گرفتن  است  نه  یک  حالت  پیدایش  یافتن ...  در بارۀ  خانواده‌ای  است  ... نه  در بارۀ  دولتی  است  ... این  هم  به  حسّ  و  شعور  انسان  می‌اندازد  که  این  حالت  بزرگتر  و  سترگ ‌تر  از  تشکیل  دولتی  است‌!

چرا  بر  این  ‌کار  دلالت  می‌کند؟

این  ‌کار  چند  دلیل  دارد.  همۀ  آنها  بیانگر  والائی  این  آئین  و  جدّی  بودن  آن  و  بردمیدن  آن  از  منبع  غیر  بشری،  به  طور  قطع  و  یقین  است‌.  تا  بدانجا  که  اگر  دلیلهای  دیگر  جز  این  سوره  در  میان  نبود،  خود  این  سوره  برای  اثبات  حقانیّت  این  آئین  بس  بود!

این  سوره  پیش  از  هر  چیز  دالّ  بر  بزرگی  مرتبه  خانواد‌ه  در  سیستم  اسلامی  است‌.  چه  اسلام  سیستم  خانوادگی  است‌.  خانه  از  نظر  اسلام  جای  برگشتن  بدان  و  سکونت  گزیدن  در  آن  است‌.  در  سایۀ  خانواده  دلها  و  درونـها  محبّت  و  مرحمت  و  عطوفت  و  عفت  ‌و  خوبی  و  پاکدامنی  و  پاکیزگی  پیدا  می‌کنند  و  همدیگر  را  دوست  می‌دارند  و  به  یکدیگر  مهر  می‌ورزند.  در کنف  حمایت  خانواده  ‌کودکان  پیدا  می‌آیند  و  رشد  می‌کنند،  و  پای  به  نوجوانی  می‌نهند.  در  سایۀ  خانواده  است  که  پیوندهای  رحمت‌ و عطوفت ‌و رابطه‌های  ضمانت  ‌اجتماعی  پدیدار  و  نمودار  می‌آید.

بدین  خاطر  یزدان  سبحان  پیوند  خانوادگی  را  به  تصویر  می‌کشد،  تصویر  مهربانانۀ  شفّافی  ‌که  از  آن  نور  عاطفه  می‌پراکند،  و  در  آن  سایه‌ روشنها  بال  می‌گیرند،  و  شادی  و  شادمانی  در  آن  پرتو  افکن  می‏‎گردد،  و  از  آن  وی  عطر  و  عبیر  می پراکند:

(ومن آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لتسکنوا إلیها وجعل بینکم مودة ورحمة).

یکی  از  نشانه‌های  (‌دالّ  بر  قدرت  و  عظمت‌)  خدا  این  است  که  از  جنس  خودتان  همسرانی  را  برای  شما  آفرید  تا  در  کنار  آنان  (‌در  پرتو  جاذبه  و  کشش  قلبی‌)  بیارامید،  و  در  میان  شما  و  ایشان  مهر  و  محبّت  انداخت  (‌و  هر  یک  را  شیفته  و  دلباختۀ  دیگری  ساخت‌،  تا  با  آرامش  و  آسایش‌،  مایۀ  شکوفائی  و  پرورش  شخصیّت  همدیگر  شوید،  و  پیوند  زندگی  انسانها  و  تعادل  جسمانی  و  روحانی  آنها  برقرار  و  محفوظ  باشد)‌.  (‌رم/‌٢١) 

(هن لباس لکم وأنتم لباس لهن).

آنان  لباس  شمایند  و  شما  لباس  آنانید. (‌بقره/187)

رابطه،  رابطه  جان  با  جان  است‌.  رابطه  آرامش  و  آسایش  است‌.  رابطه  مودّت  و  مـحبّت  و  مرحمت  است‌.  رابطۀ  پوشاندن  و  آراستن  است‌.  انسان  در  خود  واژه‌ها  مهربانی  و  دوستی  ویرایش  و  همزیستی  احساس  می‌کند.  از  لابلای  واژه‌ها  شادابی  و  سایه  می‏‎بیند  و  خوشی  و  صفا  می‏‎یابد.  این  فرموده‌ها  تعبیر  کاملی   از   حقیقت  رابطه‌ای  است‌  که  اسلام  آن  را  برای  این  پـیوند  انسانی  و  مهربانانۀ  استوار  می‌انگارد  و  پیش  چشم  می‌دارد.  همراه  با  این  امر  و  همزمان  با  آن‌،  همۀ  اهداف  چنان  پیوند  انسانی  و  مهربانانۀ  استواری  را  ملحوظ  می‌دارد.  از  جمله‌:  ادامۀ  زند‌گی  با  به  دنـیا  آوردن  فرزندان‌.  به  همۀ  این  اهداف  هم  قالب  پاکی  و  بیگناهی  می‌دهد،  و  به  پاک  و  جدّی  بودن  آنها  اعتراف  می‌کند،  و  میان  جهات  و  مقتضیات  آنها  هماهنگی  برقرار  می‌سازد،  بدان  هنگام‌  که  می‌گوید:

(نساؤکم حرث لکم).

زنان  شما  محل  بذرافشانی  شما  هستند. (بقره/23 )

بدین  وسیله  معنی  تولید  و  تکثیر  مورد  نظر  است‌.

اسلام  این  ‌کندو  و  کاشانه‌،  یا  این  ‌کودکستان‌،  و  یا  این  مکان  و  مأوا  را کاملاً  می‌پاید  و  با  رعایت  و  عنایت  کامل  و  با  همۀ  تضمینها  و  ضمانتهای  خود  از  آن ‌کندو  یا  کودکستان  و  یا  مکان  و  مأوا  مواظبت  می‌نماید.  اسلام  همان ‌گونه‌ که  سرشت‌ کلّی  آن  است  به  تجلّیات  روحی  بسنده  نـمی‌کند.  بلکه  با  تجلّیات  روحی‌،  مقرّرات  قانونی  و  ضمانتهای  اجتماعی  را  همراه  می‌سازد.^[1]

کسی ‌که  به  قوانین  و  مقرّرات  خانواده  در  قرآن  و  سنّت  نبوی  در بارۀ  هر  وضعی  از  اوضاع  خانواده  و  برای  هر  حالتی  از  حالات  آن  بنگرد،  و  رهنمودها  و  رهنمونهای  ضمیمۀ  این  قو‌انین  و  مقرّرات  را  پیش  چشم  بدارد،  و  این  هـمه  انگیزه‌ها  و  پیروها  را  مشاهده  ‌کند که  پیرامون  آن  قوانین  و  مـقرّرات ‌گرد  آمده‌اند،  و  ببیند کار  خانواده  در  هر  جائی  مستقیماً  به  خدا  واگذار  و  حواله ‌گردیده  است‌،  همان‌ گونه ‌که  در  این  سوره  و  در  سوره‌های  دیگری  دیده  می‌شود،‌  کاملاً  درک  و  فهم  می‌کند که  شأن  و  مقام  خانواده  در  سیستم  و  نظام  اسلامی  تا  به‌  کجا  است‌،  و  این  ‌کار  در  پیشگاه  خدا  چه  ارزشی  دارد،  در  آن  حال  ‌که  در  اوّل  سورۀ  نساء  میان  تقو‌ا  و  ترس  از  خداوند  سبحان،  و  میان  تقوا  و  ترس  از  صلۀ  رحم  انسان  را  گرد  می‌آورد،  و  می‌فرماید:

 (یا أیها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحدة , وخلق منها زوجها وبث منهما رجالا کثیرا ونساء , واتقوا الله الذی تساءلون به والأرحام . إن الله کان علیکم رقیبا).

ای  مردمان‌!  از  (‌خشم‌)  پروردگارتان  بپرهیزید،  پروردگاری  که  شما  را  از  یک  انسان  بیافرید  و  (‌سپس‌)  همسرش  را  از  نوع  او  آفرید،  و  از  آن  دو  نفر  مردان  و  زنان  فراوانی  (‌بر  روی  زمین‌)  منتشر  ساخت‌.  و  از  (‌خشم‌)  خدائی  بـپرهیزید  که  همدیگر  را  بدو  سوگند  می‌دهید؛  و  بپرهیزید  از  این  که  پیوند  خویشاوندی  را  گسیخته  دارید  (‌و  صلۀ  رحم  را  نادیده  گیرید)‌،  زیرا  که 

بی‏گمان  خداوند  مراقب  شما  است  (‌و  کردار  و  رفتار  شما  از  دیدۀ  او  پنهان  نمی‌ماند)‌.  (‌نساء‌/1) 

همـچنین  میان  پرستش  خدا  و  نیکی‌ کردن  به  پدر  و  مادر  را  در  سورۀ  اسراء  و  سوره‌های  دیگری  ‌گرد  می‌آورد: 

(وقضى ربک ألا تعبدوا إلا إیاه وبالوالدین إحسانا).

)‌ای  انسان‌!)  پروردگارت  فرمان  داده  است  که  جز  او  را  نپرستید،  و  به  پدر  و  مادر  نیکی  کنید  (‌و  با  آنان  نیکو  رفتار  نمائید)‌. (اسراء/23)

همچنین  میان  شکر  و  سپاس  از  خدا  و  شکر  و  سپاس  از  پدر  و  مادر  را  در  سورۀ  لقمان  ‌گرد  آورده  است‌:

(أن اشکر لی ولوالدیک).

(‌توصیۀ  ما  به  انسان  این  است‌:‌)  که  هم  سپاسگزار  من  و  هم  سپاسگزار  پدر  و  مادرت  باش‌. (‌لقـمان‌/١٤) 

عنایت  فراوان  یزدان  به  ‌کار  و  بار  خانواده‌،  همـاهنگ  است  با  مسیر  قضا  و  قدر  الهی  در  پایدار کردن  زندگی  بشری  پیش  از  هر  چیز  بر  اساس  خانواده‌،  بدان  هنگام  ‌که  قضا  و  قدر  خدا  بر آن  تعلّق  ‌گرفت  نخستین  ‌کندو  و  کاشانۀ  وجود  انسان  خانوادۀ  آدم  و  همسرش  باشد،  و  بعد  از  آن  این  نخستین  ‌کندو  و  کاشانه  مردمان  تکثیر  پیدا  کنند  و  افزایش  یابند.  یزدان  سبحان  می‌توانست  میلیونها  افراد  بشری  را  یکباره  بیافریند  و  روانۀ   ‌گسترۀ  زندگی  سازد.  امّا  قضا  و  قدر  او  بر  این  جاری  و  ساری  شد،  و  به  خاطر  فلسفۀ  نهان  در  وظیفۀ  بزرگ  خانواده  در  زندگی  این  آفریده‌،  همین  شد که  گذشت.  زندگی  خانواده  پاسخگوی  فطرت  انسان  و  هماهنگ  با  استعدادهای  او  است‌.  زندگی  خانواده  شخصیّت  و  فضائل  انسان  را  رشد  می‌دهد،  و  در  آن  ژرف‌ترین  انگیزه‌های  موجود  در  زندگی  انسان  به  هم  می‌رسند  و  همآوا  و  همنوا  می‌گردند.  گذشته  از  این‌،  عنایت  یزدان  در  سیستم  و  نظام  اسلامی  -‌برنامۀ  واپسین  خدا  در  زمین  -  پیش  از  هر  چیز  با  قضا  و  قدر  الهی  در  آفرینش  انسان  همراه  گردیده  است‌.  البتّه‌ کار  و  بار  خدا  در  هماهنگ  ‌کردن  هر  چیزی  ‌که  در  جهان  می‌آفریند  همین  است‌،  و  در  لطف  و  عنایتی‌ که  در  راستای  آفرینش  شامل  آفریدگان  می‌فرماید  شکّ  و  تردیدی  نیست‌،  و  همگان  بدون  استثناء  مشمـول  رعایت  و  عنایت  او  هستند.

دلیل  دوم  در  روند  این  سوره‌،  و  در  امر  توجّه  دادن  و  اهمّیّت  بخشیدن  به‌ کار   و  بار  روابط  زناشوئی  و  عائله‌مندی  در  تمام  قرآن‌،  بدین‌گو‌نه  و  بدین  سان‌،  این  است  ‌که  نظام  و  سیستم  اسلامی  این  ارتباط‌ ها  و  پیوندهای  انسانیّت  را  تا  سطح  پرستش  خدا  بالا  می‏‎برد  و  بدان  ارزش  می‌دهد،  و  این  ارتباط‌ ها  و  پیوندهای  انسانیّت  را  وسیلۀ  پاکیزگی  روحی  و  پاکیزگی  شعوری  می‌گرداند!  نه  این ‌که  بدین  ارتباط ‌ها  و  پیوندها  به  گونه‌ای  بنگرد که  در  عقائد  بت‌پرستی  بدانها  نگریسته‌اند،  و  پیروان  آئینهای  تحریف شده   بدان  می‌نگرند،  آئینهائی‌  که  بر  اثر  تحریف  از  فطرتی  که  خدا  مردمان  را  بر  آن  سرشته  است  دور  از  حقیقت ‌گشته‌اند  و  به  کژ راهه  افتاده‌اند.

« ‌اسلام  با  انگیزه‌های  فطرت  نمی‌جنگد  و  آنها  را  زشت  و  پلشت  نمی‌شمرد.  بلکه  اسلام  انگیزه‌های  فطرت  را  نظم  و  نظام  می‌دهد  و  پاک  و  تمییز  می‏‎گرداند،  و  آنها  را  از  سطح  حیوانی  بالاتر  می‏‎برد  و  اوج  می‌دهد  تا  بدانجا  که  محوری  می‌گردند که  بسیاری  از  آداب  روحی  و  رسوم  اجتـماعی  پیرامون  آن  می‌گردند.  اسلام  علائق  و  روابط  جنسی  را  بر  اساس  احساسات  والای  بشری،  پدیدار  و  پایدار  می‌سازد.  احساسات  والائی  که  از  به  همدیگر  رسیدن  دو  بدن،  به  همدیگر  رسیدن  دو  شخص  و  دو  جان  و  دو  دل  را  تشکیل  می‌دهد.  به  تعبیر  فراگیرتری‌،  به  همدیگر  رسیدن  دو  انسان  را  تشکیل  می‌دهد که  زندگی  مشترکی‌،  آرزوهای  مشترکی‌،  دردها  و  رنجهای  مشترکی‌،  و  آیندۀ  مشترکی  آنان  را  به  یکدیگر  می‌پیوندد،  آیندۀ  مشترکی  که  در  فرزندان  برومندی  منعکس  می‌گردد،  و  در  نسل  جدیدی  دیده  می‌شود.  نسل  جدیدی‌  که  در  لانه  و  کاشانۀ  مــشـترکی  رشد  و  نمو  می‌کنند  که  پدر  و  مادر  از  آن  پاسداری  و  نگاه‌داری  می‌کنند  و  از  یکدیگر  جدا  نمی‌شوند».^[2]

اسلام  ازدواج  را  وسیلۀ  پاکیزگی  و  اوجگیری  می‌شمارد.  برای  این  ‌کار،  ملّت  مسلمان  را  برای  به  ازدواج  درآوردن  مردان  و  زنان  دعوت  می‌کند،  وقتی‌ که  دیدند  مال  و  دارائی‌ گردنه‌ای  بر  سر  راه  محقّق  ‌گشتن  و  پیاده  شدن  این  وسیلۀ  ضروری  برای  پاکسازی  زندگی  و  بالا  بردن  آن  می‌گردد:

(وأنکحوا الأیامى منکم والصالحین من عبادکم وإمائکم , إن یکونوا فقراء یغنهم الله من فضله والله واسع علیم . ولیستعفف الذین لا یجدون نکاحا حتى یغنیهم الله من فضله).

مردان  و  زنان  مجرّد  خود  را  و  غلامان  و  کنیزان  شایستۀ  (‌ازدواج‌)  خویش  را  (‌با  تهیّۀ  نفقه  و  پرداخت  مهریّه‌)  به  ازدواج  یکدیگر  درآورید  (‌و  به  فقر    و  تنگدستی  ایشان  ننگرید  و  نگران  آیندۀ  آنان  نباشید.  چرا  که‌)  اگر  فقیر  و  تنگدست  باشند  (‌و  ازدواجشان  برای  حفظ  عفّت  و   دوری  از گناه  انجام  گیرد)  خداوند آنان  را  در  پرتو  فضل  خود  دارا  و  بی‌نیاز  می‌گرداند. (نور/32و33‌) 

ازدواج  «‌احصان‌»  یعنی  خود  را  حفظ  کردن  و  مصون  داشتن  نامیده  می‌شود.  در  نهادهای  مؤمنان  چنین  جای  می‏‎گیرد  و  استقرار  می‌پذیرد  که  زندگی‌  کردن  بدون  محفو‌ظ  و  مصون  داشتن  خود  با  ازدواج‌،  هـر  چند  هم  مدّت‌ کو‌تاهی  باشد،  مورد  رضایت  خدا  نیست  و  خدا  آن  را  نمی‌پسندد.  امام  علی  - کرّم ‌الله و جهه -‌  پس  از  وفات  فاطمه  دختر  پیغمبر صلّی الله علیه واله و سلّم   برای  ازدواج  شتاب‌  گرفت  و  فرمود:  «‌من  ترسیدم  ‌که  به  پیشگاه  خدا  برسم،  در  حالی  که  بیوه  باشم‌»‌.  ازدواج  در  آداب  و  رسوم  مؤمن  از  جملۀ  طاعات  و  عبادات  است‌،  طاعات  و  عباداتی‌ که  با  آنها  به  خدا  تقرّب  می‌جو‌ید.  این  رابطه  در  دل  و  درون  مؤمن  به  جایگاه  قداست  می‌رسد،  چون  یکی  از  طاعات  و  عبادات  پروردگارش  می‏‎باشد.

دلیل  سوم  در  روند  سورۀ  طلاق  و  در  سوره‌های  همگون  و  همسان  آن‌،  واقعیّت  این  نظام  و  سیستم  اسلامی‌،  و  سازگاری  آن  با  زندگی  و  با  نفس  بشری  است  بدان‌  گو‌نه  که  فطرف  او  می‏طلبد. از  دیگر  سو  نظام  و  سیستم  اسلامی  تلاش  می‌کند  نفس  بشری  را  بالا  ببرد  و  بدان  سطح  والا  برساند،  به  اندازۀ  استعدادها  و  آمادگیهائی ‌که  نفس  بشری  از  آنها  برخو‌ردار  است‌،  و به  اندازۀ  شرائط  و  ظروفی‌  که  برای  آن  پیش  می‌آید.  بدین  خاطر  نظام  و  سیستم  اسلامی  به  قانونگذاری  دقیق  در  این  ‌کاری  ‌که  به  دل  و درون  ‌واگذار  است  بسنده  نـمی‌کند،  و به  رهنمود  و  رهنمون‌  کردن  هم  ‌اکتفاء  نـمی‌نماید.  بلکه  هم  این  و  هم  آن  را  در  رویاروئی  با  واقعیّت  ‌نفس‌  و  با  واقعیّت  زندگی  به  کار می‌گیرد  و  مو‌رد  استفاده  قرار  می‌دهد.

اصل  در  رابطه  زناشوئی‌،  استقرار  و  استمرار  است‌.  اسلام  این  رابطه  را  با  همۀ  ضمانتها  احاطه  می‌کند،  ضمانتهائی‌  که  استقرار  و  استمرار  این  رابطه  را  تضمین  می‌نماید.  در  راه  این  هدف،  پیوند  زناشوئی  را  تا  پلّۀ  طاعات  و  عبادات  بالا  می‏‎برد،  و  برای  ایجاد  پیوند  زناشوئی  مردان  و  زنان  فقیر،  از  دارائی  دولت‌،  یعنی  بیت‌الـمال  استفاده  می‌کند.  آداب  و  رسومی  را  واجب  و  لازم  می‌گرداند  که  از  لختی  و  خودنمائی  و  فتنه  و  آشوب  جلوگیری  می‌کند  تا  عو‌اطف  آرام‌  گیرد  و  استقرار  پذیرد،  و  دلها  به  ندای  فتنه‌ گری  لختی  و  خودنـمـائی  در  بازارها  توجّه  نکند  و  نگراید.  حدّ زنا  و  حدّ تهمت  زدن  ناموسی  را  واجب  می‌کند.  حرمت  و  احترام  به  خانه‌ها  می‌دهد  با  اجازه  ‌گرفتن  برای  ورود،  و  اجازه خواستن  اهل  خانواده  در  داخل  خانه‌ها.

اسلام  روابط  زناشوئی  را  با  قانون  مشخّصی  نـظم  و  نظام  می‌دهد،  و  نظام  خانه  را  بر  اساس  سرپرستی  یکی  از  دو  شریکی ‌که  تواناتر  و  قویتر  است  قرار  می‌دهد،  تا  از  هرج  و  مرج  و  پریشانی  و  نابسامانی  و  کشمکش  جلوگیری  شود  ... و  سائر  ضمانتهای  اجتماعی  و  سر  و  ساماندهیهای  دیگری  را  گذشته  از  رهنمودها  و  رهنمونهای  عاطفی  به‌  کار  می‌گیرد.  بالاتر  از  همۀ  اینها  پیوند  زناشوئی  را به  تقوا  و  ترس  از  خدا  و  به  نظارت  و  مراقبت  او  حواله  می‌دهد  و   واگذار  می‌کند.

امّا  زندگی  واقعی  انسان  ثابت  می‌کند  حالتها  و  وضعهائی  پیش  می‌آید  که  در  آنـها  زندگی  درهم  می‌ریزد  و  درهم  می‌شکند  با  وجود  بودن  همۀ  ضمانتها  و  رهنمودها.  این  حالتها  و  وضعها  باید  با  مقابلۀ  عملی  رویاروی  شوند.  انسان  باید  اعتراف  بکند  منطق  واقعیّت  را  می‌توان  انکار  کرد.  زمانی  پیش  می‌آید  زندگی  زناشوئی  در  آن  مشکل  و  دشوار  می‌شود،  و  نگاهداری  زندگی  زناشوئی  بیهوده  می گردد  و  بر  پایه  و  اساسی  نمی‌ایستد.

« ‌اسلام  با  شتاب  به  سوی  رشتۀ  پیوند  زناشوئی  مقدّس  نـمی‌رود  تا  آن  را  در  نخستین  مرحله‌،  و  در  پیدایش  نخستین  اختلاف  بگسلد  و  تکّه  و  پاره  ‌کند.  اسلام  سخت  این  رشته  را  تاب می دهد  و  با  نیرو  بدان  چنگ  می‌زند،  و  نمی‌گذارد  این  رشته  از  چنگ  به  در  رود،  مگر  این  ‌که  هیچ  تلاش  و کوششی  سودمند  نماند،  و  یأس  و  نا  امیدی  کامل  پیش  بیاید.

اسلام  مردان  را  ندا  درمی‌دهد:             

(وعاشروهن بالمعروف , فإن کرهتموهن فعسى أن تکرهوا شیئا ویجعل الله فیه خیرا کثیرا).

با  زنان  خود  به  طور  شایسته  (‌در  گفتار  و  در  کردار)  معاشرت  کنید،  و  اگر  هم  از  آنان  (‌به  جهاتی‌)  کراهت  داشتید  (‌شتاب  نکنید  و  زود  تضمیم  به  جدائی  نکیرید)‌.  زیرا  که  چه  بسـا  از  چیزی  بدتان  بیاید  و  خداوند  درآن  خیر و خوبی‌  فراوانی‌  قرار  بدهد. (‌نـساء‌/19) 

آنان  چه  می دانند،  شاید  در  این  زنانی‌  که  از  آنان خو‌شسان  نـمی‌آید  و  ایشان  را  نـی‌پسندند،  خیر  و  خوبی  باشد،  و  خدا  این  خیر  و  خوبی  را  برایشان  اندوخته  ‌کند.  پس  درست  نیست  ‌آن  ‌خیر  و  خوبی  را  از  خود  رماند  و  آن  را  از  دست  داد.  اگر  سزاوار  چنین  مردانی  نباشد  آن  خیر  و  خوبی  را  نگاه  دارند  و  گرامی  بدارند،  دست‌  کم  شرم  و  حیا  کنند  و  جد  احساسات  تند  خود  را  بگیرند  و  نرمش  داشته  باشند  و  خود  را  در  برابر  ناخوش ‌آیندیها  تمرین  بدهند  و  شعلۀ  آتش  خشم  را  فرو نشانند.

هر گاه‌  کار  از  قضیۀ  دوست  داشتن  و  بد  داشتن  تجاوز  کرد،  و  کار  به  سرباز  زدن  و  بیزار  بودن  و  نافرمانی  ‌کردن  و  گریزان  بودن‌  کشید،  نخستین  راه  چاره‌ای‌  که  به  دل  می‏‎گذرد  و  اسلام  بدان‌  رهنمو‌د  می‌کند  طلاق  نیست‌.  بلکه  باید  دیگران  تلاش  و  کوشش‌  کنند،  و  افراد  نیک  میان  شوهر  و  همسر  سازش  برقرار  کنند:

(وإن خفتم شقاق بینهما فابعثوا حکما من أهله , وحکما من أهلها إن یریدا إصلاحا یوفق الله بینهما . إن الله کان علیما خبیرا).

و  اگر  (‌در  میان  زن  و  شوهر  اختلافی  افتاد  و)  ترسیدید  (‌که  این  کار  باعث‌)  جدائی  میان  آنان  شود،  داوری  از  خانوادۀ  شوهر،  و  داوری  از  خانوادۀ  همسر  (‌انتخاب  کنید  و  برای  رفع  و  رجوع  اختلاف‌)  بفرستید.  اگر  این  دو  داور  جویای  اصلاح  باشند،  خداوند  آن  دو  را  (‌کمک  نموده  و  در  یکی  از  دو  کار:  سازش  نیک  و  خداپسندانه‌،  یا  جدائی  زیبا  و  معقولانه‌)  موفق  می‏‎گرداند.  بی‏گمان  خداوند  مطّلع  (‌بر  ظاهر  و  باطن  مردمان  و)  آگاه  (‌از  نیّات  همگان‌)  است‌.  (‌نساء‌/35) 

(وإن امرأة خافت من بعلها نشوزا أو إعراضا . فلا جناح علیهما أن یصلحا بینهما صلحا والصلح خیر).

هر  گاه  همسری  دید  که  شوهرش  (‌خویشتن  را  بالاتر  از  او  می‌گیرد  و  از  انجام  مور  خانوادگی‌)‌  سرباز  می‌زدند  و  (‌یا  با  او  نمی‌سازد  و  از  او)  رویگردان  است‌،  بر  هیچ  یک  از  آن  دو  گناهی  نیست  این  که  (‌بکوشند  به  وسیلۀ  صرف  نظر  کردن  زن  از  برخی  از  مخارج  و  همبستری  با  خود)  میان  خویشتن  صلح  و  صفا  راه  بییدازند،  و  صلح  (‌همیشه  از  جنگ  و  جدائی‌)  بهتر  است‌.            (‌نساء‌/128)

هر گاه  این  میانجیگر‌ی  یافته  نشد،  در  این  صورت‌  کار  جدّی  است‌،  و  در  این  وقت  همچون  زندگی‌ای  با  وجود  قضیّه ای   سازگار  و  درست  درنمی‌آید،  و  قرار  و  آرامی  در  چنین  زندگی‌ای  میسّر  نـی‌گردد.  نگاهداری  زندگی  زناشوئی  با  این  وضع  تلاش  ناموفّق  و  مردودی  است‌،  و  فشار  آوردن  عدم  توفیق  و  عدم  سازش  را  بیشتر  و  افزونتر  می‌سازد.  در  این  وقت  حکمت  در  این  است  ‌که  انسان  تسلیم  واقعیّت  شود،  و  این  زندگی  را  به  پایان  برد،  هر چند  که  پایان  دادن  بدان  مورد  پسند  اسلام  نیست‌.  چه  ناپسندترین  حلال  در  پیش  خدا  طلاق  است‌...»‌.^[3]

هرگاه  شوهر  خواست  همسرش  را  طلاق  بدهد،  در  هر  لحظه  و  آنی  طلاق  دادن  درست  نیست‌.  سنّت  نبوی  بیانگر  این  است‌  که  طلاق  باید  در  زمان  پاکی  زن  از  عادت  ماهانۀ  حیض  باشد،  و  در  آن  زمان  هم  نزدیکی  زناشوئی  انجام  نپذیرفته  باشد  ... در  این  مدّت‌،  وقت  قطع‌  رشتۀ  پیوند  به  ‌تأخیر می‌افتد،  و  مدّت  زمانی  از  خشم  و  تب  و  انقلاب  و  انفعال  درونی  می‏‎گذرد،  و  موضعگیری  نابهنگام  و  ناسنجیده  سپری  می‏‎گردد.  در  خلال  این  مدّت  چه  بسا  طوفان ‌درونها  فروکش  ‌کند،  و  دلها  بیارامند  و  نهادها  دگرگو‌ن  شوند،  و  یزدان  سبحان  میان  شوهر  و  همسر  پیکارجو  صلح  و  صفا  راه  بیندازد  و  طلاق  به  میان  نیاید.

آن گاه  از  مدّت  عدّه  سخن  می‌رود.  مدّت  عدّه  سه  قرء‌،  یعنی  به  حیض  افتادن  یا  پاک  شدن  از  حیض  است‌،  برای  خانمی‌  که  عادت  ماهانۀ  حیض  دارد  و  می‌زاید‌.  مدّت  عدّه  برای  زن  مأیوس  از  حیض  و  کوچک  هم  سه  ماه  است‌.  عدّۀ  ‌زنان  حامله  نـیز  دوران  حاملگی  است‌.  در  خلال  زمان  عدّه‌،  مجال  و  فرصت  برگشتن  به  زندگی  زناشوئی  وجود  دارد  اگر  در  دلها  رگی  از  عشق  و  محبّت  زد،  و  میل  و  رغبـی  برای  از  سرگرفتن  زندگی  زناشوئی  پدیدار  و  نمودار  گردید،  و  خواستند  رشتۀ  پاره  شدۀ  زناشوئی  را  دیگر  باره‌ گره  زنند  و  به  همدیگر  وصل  کنند.

امّا  همۀ  این  تلاشها  و کوششها  این  را  نفی  نمی‌کند  که  جدائی  می‌افتد  و  انـصال  و  اقطاع  روی  می‌دهد،  و  حالتهائی  پیش  می‌آید  که  شریعت  با آنها رویاروئی  عملی  و  واقعی  پیدا  می‌کند،  و  برای  آنها  قانونگذاری  می‌نماید،  و  اوضاع  آنها  را  نظم  و  نظام  می دهد  و  سر  و  سامان  می‏بخشد،  و  آثار  آنـها  را  چاره‌سازی  و  چاره‌جوئی  می‌کند.  در  باره  این  امر  هم  آن  احکام  دقیق  و  مـتل  به  میان  آمده  است  وتدوین‌گردیده  است‌که  خود  دالّ  بر  واقعیّت  این  آئین  در  چاره‌سازی  و  چاره‌جوئی  زندگی  است‌،  و  زندگی  را  پیوسته  به  پیش  می‌راند  و  به  ترقّی  می‌کشاند،  و  همیشه  زندگی  را  به  سوی  آسمان  اوج  می‌دهد  و  بالا  می‏‎برد.

دلیل  چهارم  این  سوره‌،  و  آنچه  از  ترغیب  و  تعقیب  و  تفصیل  فراوان  و تأکید  در  آن  است‌،  بیانگر  این  است  ‌که  این  سوره  با  حالتهای  واقعی  موجود  در  میان  ‌گروه  مسلمانان  رویاروی‌  گردیده  است‌،  حـالتهائی‌  که  از  رسوبات  و  ته‌نشستهای  حاهلیت  برجای  مانده  است‌.  از  حـلة  آنها  درد  و  رنج  و  ظلم  و  زوری  است‌  که  زن  می‌دیده  است  و  می‌چشیده  است‌،  درد  و  رنج  و  ظلم  و  زوری‌  که  این  همه  سختگیریها،  و  این  همه  انگیزه‌های  روحی‌،  و  تـفصیلات  دقیق  و  باریکی  را  می‌طلبیده  است  که  نگذارد  و  مجال  و  فرصت  ندهد  به  وسیلۀ  چیزهائی‌  که  در  دلها  و  درونها  از  اندیشه‌ها  و  جهان‌ بینیهای  برجای  مانده  از  روابط  دو  جنس  زن  و  مرد،  و  آثار  جای  ماندۀ  فروپاشی  و  هرج  و  مرج  زندگی  خانوادگی‌  که  در  دلها  و  درونها  ته‌نشین  شده‌اند،  به  بازی  و  کجروی  بپردازند  و  تاخت  و  تاز  ببرند.^[4]

‌حال  و  وضع  تنها  در  شبه  جزیرۀ  عربستان  این  چنین  نبود،  بلکه  در  سراسر  جهان  آن  روز  این  حال  و  وضع  شائع  ‌و  موجود  بود.  حال  ‌و  وضع  ‌زن‌،  حال  و وضع  برده  بود،  و  بلکه  حال  و  وضع  زن  در  تمام‌  گوشه  و  کنار  زمین  بدتر  از  برده  بود. گذشته  از  آن‌،  به  روابط  و  علائق  جنسی  به  نظر  بد  و  زشتی  می‏‎نگریستند  و  آن  را  کثیف  و  ناپاک  می‌دانستند،  و  زن  را  اهریمنی  می‌انگاشتند  که  با  کثافت  و  ناپاکی  خود  گو‌ل  می‌زند  و  می‌فریبد!

از  این‌  گو‌دال  جهانی‌،  اسلام  زن  را  بلند  کرد  و  ارج  بخشید،  و  رواط  زناشوئی  را  بدان  سطح  والا  و  بالا  و  پاک  و  ارزشمندی  رسانید  که  بدان  اشاره‌  گردید.  و  به  زن  ارج  و  ارزش  و  بها  و  اعتبار  و  حقوق  و  ضمانتهائی  بخشید  که  بخشید  ... دختر  نوزاد  زنده  به  ‌گو‌ر  نمی‌شود  و  بدو  توهین  نـی‌گردد.  زن  به  ازدواج  درنمی‌آید  مگر  با  اجازۀ  خودش‌،  دختر  باشد  یا  بیوه.  زن  همسری  است‌  که  علاوه  از  ضمانتهای  قانونی  دارای  حقوق  رعایت  و  عنایت  است  و  باید  مخارج  و  هزینۀ  زندگی  او  تأمین  شود  و  مورد  حمایت  و  حفاظت  واقع  گردد.  زنی‌  که  طلاق  داده  می‌شود  دارای  حقوقی  است‌  که  در  این  سوره  و  در  سورۀ  بقره  و  در  سوره‌های  دیگری  شرح  و  بسط  داده  شده  است ...

اسلام  همۀ  اینها  را  مقرّر  داشته  است‌،  نه  بدان  خاطر  که  زنان  درسته  جزیرۀ  عربستان  یا  در  هر  مکان  دیگری  در  جهان  آن  روزی  احساس  کرده‌اند  مکان  و  مقام  ایشان  رضایت ‌بخش  نیست!  و  نه  بدان  جهت‌  که  احساس  مردان  به  سبب  حال  و  وضع  زنان  جریحه‌دار  گردیده  است  و  خاطرشان  رنجیده  است‌.  و  نه  بدان  سبب‌  که  اتّحادیّۀ  زنان  عربی  یا  جهانی  وجود  داشته  است  و  به  دفاع  از  آنان  پرداخته  است‌.  و  نه  بدان  علّت‌  که  زنان  به  پارلمان  یا  به  مجلس  شورای  ملی  راه  یافته‌اند.  و  نه  بدان  خاطر  که  یک  تلفن  در  زمین  زنگ  زده  است  و  تغییر  احوال  و  اوضاع  را  خواسته  است  ...  بلکه  ‌تنها  و  تنها  شریعت  آسمان  برای  زمین  چنین  خواسته  است‌،  و  عدالت  آسـانی  مقتضی  این  برای  زمین  بوده  است‌،  و  آسمان  برای  زمین  اراده‌  کرده  است  ... آسمان  برای  زمین  خواسته  است  زندگی  انسانهـا  را  از  این گو‌دال  اوج  بدهد  و  بالا  ببرد،  و  روابط  و  علانق  زناشوئی  را  از  این  ننگ  بزداید  و  پاک  و  پاکیزه  نماید،  و  برای  شوهر  و  همسر  که  از  یک  نوع  و  جنس  هستند،  حقوق  انسان  و  کرامت  انسان  باشد ...

این  آئین  والا  است  ... از  این  آئین  والا  جز  آدم‌  کر دل  رویگردان  نمی‌شود.  از این‌  آئین  جز  آدم  عوضی  و  ناکس  عیبجوئی  نمی‌کند  و  رخنه  نمی‏‎گیرد.  با  این  آئین  جز  آدم  نگون  بدبخت  نمی‌جنگد.  قطعاً‌  کسـی  شریعت  یزدان  را  برای  شریعت  انسان  رها  نمی‌کند  مگر  آن  ‌کس  که  به  زمین  بچسبد  و  به  پستی  بگراید  و  از  هوا  و  هوسش  پیروی  نماید.

*

هم  اینک  احکام  را  در  روند  این  سوره  بررسی  می‌کنیم  -  بعد  از  پیجوئی  و  پیگری‌ای  ‌که  زیاد  هم  از  فضای  این  جزء‌،  و  از  سر  و  ساماندهی  موجود  در  آن‌،  و  از  تش  گروه  مسلمانان‌،  دور  نمی‌گردد  -  احکام  در  روند  این  سوره‌،  چیزی  جدای  از  آن  چکیده  است‌.  احکام‌،  چیز  زنده‌ای  است‌.  در  آن  روح  است‌.  در  آن  حرکت  است‌.  در  آن  زندگی  است‌.  در  آن  پیام  است  ... و  دارای  آهنگ  و  نوا  است‌.  این  است  فرق  اصلی‌  که  میان  بررسی  احکام  در  قرآن‌،  و  میان  بررسی  احکام  در  کتابهای  فقه  و  اصول  فقه  است‌.

* 

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَلا یَخْرُجْنَ إِلا أَنْ یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرًا) (١)

ای  پیغمبر!  وقتی‌  که  خواستید  زنان  را  طلاق  دهید،‌  آنان  را  در  وقت  فرا رسیدن  عدّه  (‌یعنی  آغاز  پاک  شدن  زن  از  عادت  ماهانه‌ای  که  شوهرش  در  آن  با  او  نزدیکی  نکرده  باشد)  طلاق  دهید،  و  حساب  عدّه  را  نگاه  دارید  (‌و  دقیقاً  ملاحظه  کنید  که  زن  سه  بار  ایام  پاکی  خود  از  حیض  را  به  پایان  رساند،  تا  نژادها  آمیزۀ  یکدیگر  نشود)‌،  و  از  خدا  که  پروردگار  شما  است  بترسید  و  پرهیزکاری  کنید  (‌و  اوامر  و  نواهی  او  را  به  کار  بندید،  به  ویژه  در  طلاق  و  نگهداری  زمان  عدّه‌)‌.  زنان  را  (‌بـعد  از  طلاق‌،  در  مدّت  عدّه‌)  از  خانه‌هایشان  بیرون  نکنید،  و  زنان  هم  (‌تا  پایان  عدّه‌،  از  منازل  شوهرانشان‌)  بیرون  نروند،  مگر  این  که  زنان  ‌کار  زشت‌  و  پلشت‌  آشکاری  (‌همچون  زنا  و  فحاشی  و  ناسازگاری  طاقت‌فرسا  با  شوهران  یا  اهـل  خانواده‌)  انجام  دهند  (‌که  ادامۀ  حضور  ایشان  در  منازل‌،  باعث  مشکلات  بیشتر  گردد)‌.  اینها  قوانین  و  مقرّرات  الهی  است‌،  و  هر  کس  از  قوانین  و  مقرّرات  الهی  پا  فراتر  نهد  و  تجاوز  کند،  به  خویشتن  ستم  می‌کند.  (‌چرا  که  خود  را  در  معرض  خشم  خدا  قرار  می‌دهد  و  به  سعادت  خویش  لطمه  می‌زند)‌.  تو  نمی‌دانی‌،  چه  بسا  خداوند  بعد  از  این  حادثه‌،  وضع  تازه‌ای  پپش  آورد  (‌و  ماندن  زن  در  خانه  زمینه‌ساز  پشیمانی  شوهر  و  همسر  و  رجوع  آنان  به  یکدیگر  گردد،  ‌و  ابرهای  تیره  و  تار  کین  ه‌و  کدورت  از  آسمان  زندگی  ایشان  به  دور  رود،  و  مهر  و  محبّت  فضای  سینه‌ها  را  لبریز  کند‌،  و  فرزندان  از  دامن  عطوفت  مادری  بی‌بهره  نمانند)‌.

این  نخستین  مرحله  است‌،  و  این  نخستین  حکم  است‌،  حکمی‌  که  با  آن  به‌پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم  خطاب  می‌شود: 

« یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ!.. ».  ای‌  پیغمبر!...

سپس  روشن  می‌شود  حکم  به  مسلمانان  تعلّق  دارد  نه  به  شخص  ‌پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم:

« إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ...الخ »

وقتی  که  خواستید  زنان  را  طلاق  دهید  ... تا  آخر. 

این  شیوه  از  تعبیر  بیانگر  چیزی  است‌  که  در  فراسوی  آن  است‌،  و  آن  برانگیختن  توجّه  و  اهتمام‌،  و  به  تصویر  کشیدن  جدّی  بودن  مسأله  است‌.  این  هم‌  کار  مهمّ   ‌و  قابل  توجّهی  است‌.  خدا  شخص  پیغـمبر  خودش  را  ندا  درمی‌دهد  تا  فرمان  خود  را  در  این  باره  بدو  ابلاغ  فرماید،  و  پس  از  او  به  دیگران  ابلاغ  نماید.  اینها  پیامهای  روان  ‌کاوانۀ  آشکاری  است‌،  و  روشن  و  آشکار  بیانگر  توجّه  و  اهمّیّت  دادن  است‌.

(إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ).

وقتی  که  خواستید  زنان  را  طلاق  دهید،  آنان  را  در  وقت  فرا  رسیدن  عدّه  (‌یعنی  آغاز  پاک  شدن  زن  از  عادت  ماهانه‌ای  که  شوهرش  در  آن  با  او  نزدیکی  نکرده  باشد)  طلاق  دهید... .

در بارۀ  مشخّص‌  کردن  معنی  این  آیه‌،  بخاری  حدیث  صحیحی  را  با  این  واژگان  روایت‌ کرده  است‌:

« ‌یحیی  پسر  بکیر  از  لیث‌،  و  لیث  از  عقیل‌،  و  عقیل  از  ابن  شهاب،  و  او  از  سالم‌،  روایت  ‌کرده  است  و  گفته  است‌:  عبدالله  پسر  عمر  بدو  خبر  داده  است‌  که  زنش  را  در  حال  حیض  طـلاق  داد.  عمر  مسأله‌را  به  سمع  مبارک  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم  ‌رساند.  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم   خشمگین  شد.  سپس  فرمود:

(لیراجعها , ثم یمسکها حتى تطهر , ثم تحیض فتطهر , فإن بدا له أن یطلقها فلیطلقها طاهرا قبل أن یمسها , فتلک العدة التی أمر بها الله عز وجل).

« ‌باید  بدو  برگردد.  سپس  او  را  نگاه  دارد  تا  پاک  می‏‎گردد.  سپس  به  عادت  ماهانۀ  حیض  دچار  مـی‌آید  و  پاک  می‌شود.  آن  وقت  اگر  خواست  ‌که  طلاقش  بدهد  طلاقش  می‌دهد  در  حالی  که  پاک  است  پیش  از  آن‌  که  با  او  نزدیکی  زناشوئی  ‌کرده  باشد.  این  عدّه ‌ای  است‌  که  خداوند  بزرگوار  بدان  دستور  داده  است‌ ».

مسلم  نیز  آن  را  روایت  ‌کرده  است‌،  با  این  واژگان‌: 

(فتلک العدة التی أمر الله أن یطلق لها النساء).

« ‌این  عدّه‌ای  است ‌که  خداوند  دستور  داده  است  زنان  بس  از  آن  طلاق  داده  شوند »‌.

بدین  وسیله  روشن  می‌گردد  که  برای  طلاق  دادن  وقت  مشخصّی  است‌.  شوهر  حقّ  ندارد  هر  زمان  ‌که  خواست  طلاق  بدهد،  مگر  وقتی  که  زن  از  حیض  پاک  شده  باشد،  و  در  این  پاک  شد‌ن  میان  شوهر  و  همسر  نزدیکی  زناشوئی  صورت  نگرفته  باشد.  روایتهای  دیگری  بیانگر  این  امر  هستند  که  حالت  دومی  نیز  وجود  دارد  که  در  آن  طلاق  انجام  می‌پذیرد.  و  آن  این  است  که  همسر  حامله  بوده  و  حمل  او  آشکار  باشد.  فلسفۀ  این  زمانبندی  این  است‌  که  اوّلاً  زمان  طلاق  دادن  به  تأخیر  بیفتد  بعد  از  لحظه‌ای  ‌که  نفس  انسان  در  آن  به  هیجان  درآمده  است  و  تصــیم  به  طلاق  ‌گرفته  است‌.  چه  بسا  همین  به  تأخیر  انداختن  باعث  شود  شور  و  هیجانی‌  که  پیدا  آمده  است  آرام  ‌گردد  و  طوفان  درون  از  موج  بیفتد  و  دلها  و  درونها  به  سوی  عشق  و  علاقه  برگردند  و  بر  سر  مهر  و  محبّت  آیند  و  راه  سازش  در  پیش‌  گیرند.  از  دیگر  سو  پیش  از  وقوع‌  طلاق‌،  حامله  بودن  یا  نبودن  همسر کاملاً  واضح  و  روشن  شود.  شوهر  هم  اگر  متوجّه  گردد  همسر  او  حامله  است  مبین  است  از  طلاق  دادن  او  صرف  نظر  کند  و  دست  بردارد.  اگر  هم  مدّتی‌  گذشت  و  حـل  واضح  و  روشن‌  گردید  و  مرد  در  آن  د‌وره  از  زمان  بر  سر  تصمیم  خو‌د  بود،  این  امر  می‌رساند  که  مرد  واقعاً  خو‌استار  طلاق  است‌،  هر  چند  زن  حامله  باشد.  شرط  بودن  پاکی  از  حیض  و  عدم  نزدیکی  زناشوئی  در  مدّت  زمان  همین  پاکی،  برای  این  است‌  که  حامله  نبودن  محقّق  و  مبرهن  ‌گردد،  و  شرط  حامله  بودن  هم  بدین  خاطر  است  که‌  کار  روشن  شود  و  فرجام  کار   کودک  مشخّص  باشد.  این  نخستین  تلاش  و کو‌شش  برای  اصلاح  شکاف  در  بنیاد  خانواده  است‌،  و  تلاش  و  کوششی  برای  دور  کردن  کلنگ  از  آن  بنیاد  است‌.

معنی  این‌  کار  هم  این  نیست  ‌که  طلاق  جز  در  این  دوره  از  زمان  وقوع  پیدا  نمی‌کند.  بلکه  طلاق  در  هر  زمانی  وقوع  پیدا  می‌کند.^[5]  بلکه  در  هر  زمـانی  طلاق  دادن‌،  خدا  از  آن  خشود  نـیست  و  مورد  خشم  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و اله و سلّم  نیز  می باشد.  همین  حکم  برای  دل  و  درون  مؤمن‌  کافی  است  ‌که  مدّت  طلاق  را  به  تأخیر  بیندازد  تا  وقت  مناسب  فرا برسد،  و  خدا  آنچه  راجع  بدین  مسأله  می‌خواهد  انجام  بدهد.

(وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ).

و  حساب  عدّه  را  نگاه  دارید  (‌و  دقیقاً  ملاحظه  کنید  که  زن  سه  بار  ایام  پاکی  خود  از  حیــن  را  به  پایان  رساند،  تا  نژادها  آمیزۀ  یکدیگر  نشـود)‌.

تا  حساب  عدّه  را  نگاه  نداشتن‌،  زمان  را  برای  مطلّقه  به  درازا  نکشاند،  و  بدو  زیان  نرساند،  به  وسیلۀ  بازداشتن  او  از  ازدواج  بعد  از  سپری  شدن  مدّت  عدّه‌.  اگر  هم  حساب  عدّه  دقیق  نباشد  و  کم‌تر  از  زمان  مشخّص  باشد،  هدف  نخستین‌  که  خاطر  جمع  شدن  از  زدودن  رحم  مطلّقه  از  حمل  احتمالی  به  منظور  نیامیختن  نسلها  است  حاصل  نمی‌گردد.  گذشته  از  این‌،  حساب  عدّه  را  درست  و  دقیق  ثبت  ضبط‌  کردن‌،  دالّ  بر  اهمّیّت  مسألۀ  طلاق  است‌،  و  می‌رساند  که  آســان  این  مسأله  را  زیر  نظر  می‌دارد  و  می‌پاید،  و  از  دوستان  و  نزدیکان  او  می‌خواهد  در  این  باره  دقت  لازم  را  داشته  باشند!

(وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَلا یَخْرُجْنَ إِلا أَنْ یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ).

و  از  خدا  که  پروردگار  شما  است  بترسید  و  پرهیزکاری  کنید  (‌و  اوامر  و  نواهی  او  را  به‌کار  بندید،  به  ویـژه  در  طلاق  و  نگهداری  زمان  عدّه‌)‌.  زنان  را  (‌بعد  از  طلاق‌،  در  مدّت  عدّه‌)  از  خانه‌هایشان  بیرون  نکنید،  و  زنان  هم  (‌تا  پایان  عدّه‌،  از  منازل  شوهرانشان‌)  بیرون  نروند،  مگر  این  که  زنان  کار  زشت  و  پلشت  ‌آشکاری  (‌همچون  زنا  و  فحاشی  و  ناسازگاری  طاقت‌فرسا  با  شوهران  یا  اهل  خانواده‌)  انجام  دهند  (‌که  ادامۀ  حضور  ایشان  در  منازل‌،  باعث  مشکلات  بیشتر  گردد).

این  نخستین  بیدار باش  و  هوشیار باش  -  بعد  از  ند‌ای  نخستین  -  ‌است‌.  نخستین  برحذر  داشتن  از  خشم  و  عذاب  خدا،  و  ترغیب  و  تشویق  به  داشش  تقوا  است‌.  این  بیدار باش  و  هو‌شیار باش‌،  و  تقو‌ا  و  پرهیز کاری ‌کردن‌،  بین  از  دستور  دادن  به  بیرون  نکردن  زنان  از  خانه‌هایشان  است‌.  خانه‌هائی  که  در  اصل  خـانه‌های  شوهرانشان  است‌، و لیکن  آنها  را  خانه‌های  هـسران  می‌نامد  تا  مؤکّد  فرماید  زنان  حقّ  اقامت  در  خانه‌های  شوهرانشان  را  در  مدّت  عدّه  دارند.  نباید  از  خانه‌های  شوهرانشان  بیرون  کرده  شوند،  و  نباید  زنان  از  آن  خانه‌ها  بیرون  بروند،  مگر  در  حالت  و  وضعی  ‌که  ‌کار  زشت  و  پلشت  آشکاری  از  آنان  سر  بزند.  روایت  است  که  مراد  از  این‌  کار  زشت  و  پلشت  می‌تواند  زنا  باشد  که  برای  حدّ  زدن  بدو  بیرون  برده  می شود،  و  می‌تواند  اذیّت  و  آزار  رسانیدن  به  اهالی  خانوادۀ  مرد  باشد.  و  چه  بسا  نافرمانی  و  نشوز  از  شوهر  باشد  -‌ هر  چند  که  او  را  طلاق  داده  است  -‌و کاری  از  زن  سر  بزند  که  شوهر  را  بیازارد ... گذشته  از  اینها  فلسفۀ  ماندن  مطلّقه  در  خانۀ  شوهر،  دادن  مجال  و  فرصت  برای  مراجعت‌،  و  از  سرگیری  زندگی  زناشوئی‌،  و  برانگیختن  عـواطف  مودّت  و  محبّت،  و  به  یاد  آوردن  یادها  و  خاطره‌های  زندگی  مشترک  است‌.  در  این  مدّت  هر  چند  همسر  به  حکم  طلاق  از  تن  دور  است  ولی  به  دیده  نزدیک  است‌.  این  امر  کار  خود  را  در  احساسات  و  ذهن  و  شعور  شوهر  و  همسر  انجام  می‌دهد!  امّا  زمانی  ‌که  زن  در  لجنـزار  زنا  فرو  برود،  در  حالی‌  که  در  خانۀ  شوهر  است‌،  یا  اهالی  خانوادۀ  شوهر  را  برنجاند  و  اذیّت  و  آزار  برساند،  و  یا  این  ‌که  از  نزدیکی  زناشوئی  سرییچی‌  کند  و  با  شوهرش  مجدّداً  نیامیزد  و  نشوز  کند،  دیگر  جائی  برای  زنده  گرداندن  احساسات  و  عواطف  پاک‌،  و  محلّی  برای  برانگیختن  و  به  جوش  و  خروش  درآوردن  مودّت  و  محبّت  نهان  در گوشه  و کنار  دل  و  جان‌،  وجود  ندارد،  و  هیچگونه  نیازی  به  ماندن  آن  زن  در  مدّت  عدّه  نمی‌ماند.  زیرا  نزدیکی  همسر  به  شوهر  در  همچون  زمانی  پیوندها  را  پاره  مـی‌کند  و  خویشاوندیها  را  از  میان  می‏‎برد،  و  پیوندها  و  خویشاوندیها  را  زنده  نمی‌دارد.

(وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ).

اینها  قوانین  و  مقرّرات  الهی  است‌،  و  هر  کس  از  قوانین  و  مقرّرات  الهی  پا  فراتر  نهد  و  تجاوز  کند،  به  خویشتن  ستم  می‌کند.  (‌چرا  که  خود  را  در  معرض  خشم  خدا  قرار  می‌دهد  و  به  سعادت  خویش  لطمه  می‌زند).

این  هم  برحذر  داشتن  دوم  است‌.  چه  کسی‌  که  این  حکم  را  می‌پاید  و  بر  آن  نظارت  می‌نماید،  خدا  است‌.  پس  کدام  مؤمن  است‌  که  خود  را  به  حدّ  و  مرزی  بزند  که  خدا  آن  را  پاسداری  و  دیدبانی  می‌فرماید؟‌!  متعرض  همچون  حدّ  و  مرزی  شدن  هلاک  و  نابودی  است ...

(وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ).

هر  کس  از  قوانین  و  مقرّرات  الهی  پا  فراتر  نهد  و  تجاوز  کند،  به  خویشتن  ستم  می‌کند.

به  خویشتن  ستم  می‌کند،  زیرا  خود  را  در  معرض  خشم  خدا  قرار  می‌دهد،  خدائی‌  که  پاسدار  حدود  و  ثغو‌ر  خود  است  و  آنها  را  می‌پاید  و  رعایت  می‌نماید.  به  خویشتن  ستم  می‌کند،  چون  به  هـمسر  خود  ستم  می‌کند.  همسر  او  و  خو‌د  او  یک  نوع  و  یک  جنس  هستند.  لذ‌ا  هر  کس  به  همسرش  ستم‌کند  در  حقیقت  به  خودش  ستم  می‌کند،  چون  هر  دو  همنوع  و  هـجنس  هستند ... گذشته  از  این ‌...

(لا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرًا) (١)

تو  نمی‌دانی‌،  چه  بسا  خداوند  بعد  از  این  حادثه‌،  وضع  تـازه‌ای  پیش  آورد  (‌و  ماندن  زن  در  خانه  زمینه ‌ساز  پشیمانی  شوهر  و  همسر  و  رجوع  آنان  به  یکدیگر  گردد،  و  ابرهای  تیره  و  تارکییه  و  کدورت  از  آسمان  زندگی  ایشان  به  دور  رود،  و  مهر  و  محبّت  فضای  سینه‌ها  را  لبریز  کند،  و  فرزندان  از  دامن  عطوفت  مادری  بی‌بهره  نمانند).

این  پسودۀ  الهام  ‌بخش  مؤثری  است‌.  زیرا  چه‌  کسی  است  که  غیب  خدا  را  و  قضا  و  قدر  او  را  که  در  فراسوی  دستورش  به  عدّه‌،  و  نرمانش  به  ماندن  مطلّقه‌ها  در  خانه‌هایشان‌،  نهان  و  پنهان  است  بداند؟ ... آرزوئی  پرتو  می‌افکند  و  می‌تابد.  امیدی  از  درز  و  سوراخی  می‌درخشد  و  سوسو  می‌زند.  چه  بسا  سراسر  خیر  و  خوبی  باشد. گاهی  احوال  و  اوضاع  تغییر  می‌کند  و  به  خو‌شی  و  رفاه  و  رضایت  و  خشنودی  تبدیل  می‌شود.  قضا  و  قدر  خدا  پیوسته  در  سیر  و  حرکت  است‌.  همیشه  تغییر  می‌کند  و  دگرگون  می‌شود.  دائماً  رخدادها  در  آن  صورت  می‌پذیرد.  تسلیم  فرمان  یزدان  شدن  بهتر  و  خوبتر  است‌.  خدا  را  در  نظر  داشتن  موافق‌تر  و  سازگارتر  است‌.  ترس  از  خدا  و  داشتن  تقوا،  و  خدا  را  حاضر  و  ناظر  دیدن  در  کار  زن  دارای  خیر  و  صلاح  است‌،  خیر  و  صلاحی  ‌که  در  آنجا  رخشان  و  پرتوانداز  است‌!

*

گاهی  لحظۀ  زمان  حاضر،  و  اوضاع  و  احوال  و  شرائط  و  ظروفی‌  که  در  آن  پیش  می‌آید،  نفس  بشری  را  غرق  خود  می‌کند.  چه  بسا  پنجره‌ها  و  سوراخهای  آینده  را  بر  روی  او  می‌بندد.  این  است‌  که  در  زندان  لحظۀ  زمان  حاضر  زندگی  می‌کند.  احساس  می‌کند  که  او  سرمدی  است‌،  و  او  باقی  است‌،  و  احوال  و  اوضاعی  که  در  آن  است  هـمیشه  با  او  همراه  می‌گردد  و  پیوسته  او  را  دنبال  می‌کند ... این  زندان  روانی  است‌.  زندانی  است‌  که  درهای  آن  بسته  است‌.  در  بسیاری  از  اوقات  اعصاب  را  تباه  می‌کند.

این  حقیقت  نیست‌.  قضا  و  قدر  خدا  پیوسته  در  کار  است‌.  همیشه  تغییر  می‌دهد  و  دگرگون  می‌سازد.  دائماً  تبدیل  می‌کند.  همیشه  احوال  و  اوضاعی  را  پدید  می‌آورد  که  با  حساب  و  کتاب  انسان  نمی‌خواند  و  به  ذهن  او  درنمی‌آید.  گشایش  به  دنبال  به  تنگنا  افتادن‌،  سختی  در  پی  آسانی‌،  و  خوشی بعد  از  ناخوشی  درمی‌رسد  و  پیاپی  می‌شود.  خدا  هر  روز  در کاری  و  دست‌اندر  کاری  است‌.  آن  را  برای  آفریدگان  ظاهر  می‌گرداند،  بعد  از  آن  که  از  ایشان  در  پس  پرد‌ه  بوده  است‌.

خدا  می‌خواهد  این  حقیقت  در  نهاد  انسانها  مستقرّ  شود،  تا  چشم  دوختن  ایشان  به  ‌کاری‌  که  خدا  پدید  می‌آورد  تازه  و  دائمی  بماند.  دروازه‌های  آرزو  بر  روی  تغییر  اوضاع  و  احوال  باز  و  دائمی  بماند.  دلها  و  درونهایشان  با  آرزو  چرخان  و  گردان  بماند،  و  با  امید  تازه  و  شاداب  بماند،  و  پنجره‌ها  را  بر  روی  خود  نبندد  و  در  زندان  زمان  حاضر  زندگی  نکند.  لحظۀ  بعدی  چه  بسا  با  خود  بیاورد  چیزی  را  که  در  حساب  و  کتاب  نبوده  است ...

(لا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرًا) (١)

تو  نمی‌دانی‌،  چه  بسا  خداوند  بعد  از  این  حادثه‌،  وضع  تازه‌ای  پیش  آورد.

(فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ وَأَقِیمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا (٢) وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا) (٣)

هنگامی  که  مدّت  عدّۀ  آنان  نزدیک  به  پایان  آمد،  یا  ایشان  را  به  طرز  شایسته‌ای  نگاه  دارید،  و  یا  به  طرز  شایسته‌ای  از  ایشان  جدا  شوید،  و  بر  (‌نگـاهداری  و  یا  جدائی‌)  آنان  دو  مرد  عادل  از  میان  خودتان  گواه  کنید.  (‌تا  اگر  در  آینده  اختلافی  روی  دهد،  هیح  یک  از  شوهر  و  همسر  نتوانند  واقعیّت  را  انکار  کنند)  و  گواهی  دادن  را  برای  خدا  اداء  کنید  (‌و  انگیزه  شهادت  محض  رضای  خدا  باشد،  و  از  هیچ  کدام  جانبداری  ننمائید)‌.  این  (‌احکام‌)  چیزی  است  که  کسی  بدان  پند  و  اندرز  می‏‎گردد  که  به  خدا  و  روز  آخرت  ایمان  داشته  باشد.  هر  کس  هم  از  خدا  بترسد  و  پرهیزکاری  کند،  خدا  راه  نجات  (‌از  هر  تنگنائی‌)  را  برای  او  فراهم  می‌سازد،  و  به  او  از  جائی  که  تصوّرش  نمی‌کند  روزی  می‌رساند.  هر  کس  بر  خداوند  توکّل  کند  (‌و  کار  و  بار  خود  را  بدو  واگذ‌ارد)  خدا  او  را  بسنده  است‌.  خداوند  فرمان  خویش  را  به  انجام  می‌رساند  و  هر  چه  را  بخواهد  بدان  دسترسی  پیدا  می‌کند.  خدا  برای  هر  چیزی  زمان  و  اندازه‌ای  را  قرار  داده  است‌.

این  مرحلۀ  دوم  است‌،  و  این  هم  حکم  آن  است‌.  مراد  از  رسیدن  به  اجل،  یعنی  سررسید  مدّت‌،  آخر  دوران  عدّه  است‌.  شوهر  می‌تواند  در  مدّتی‌  که  مطلّقه  هنوز  به  پایان  عدّه  نرسیده  است  و  عدّه  را  بسر  نبرده  است  -‌مدّت  گوناگون  عدّه‌  که  بیان  آن‌  گذشت  -‌ با  همسرش  نزدیکی  زناشوئی‌  کند.  به  محض  تماس  جنسی،  آن  زن  همسر  مجدّد  او  می‏‎گردد  و  به  حبالۀ  نکاح  او  درمی‌آید.  امساک  و  نگاهـدا‌ری  زن  این  است‌.  یا  شوهر  می‌تواند  بگذارد  مدّت  عدّه  بسر  رسد.  در  این  صورت  زن  از  او  جـدا  می‌گردد  و  برای  او  حلال  نخواهد  بود،  مگر  این‌که  ازدواج  تازه‌ای  صورت  بگیرد  و  به  عنوان  همسر  تازه‌ای  به  عقد  نکاح  او  درآید.  چه  شوهر  به  همسرش  مراجعه  کند  و  زندگی  را  با  او  از  سرگیرد،  و  چه  از  او  جدا  شود  و  به  ترک  او  بگوید،  در  هر  دو  حال  باید  خو‌ب  و  پسندیده  رفتار  کند  و  نیکی  در  پیش  گیرد.  نهی  شده  است‌  که  با  مراجعت  به  همسرش  بدو  زیان  برساند  و  متضرّرش  بکند.  بدین  صورت‌که  شوهر  مثلاً  اندکی  پیش  از  پایان  گرفتن  عدّه  با  همسرش  تماس  زناشوئی  بگیرد  و  او  را  دیگر  باره  زن  خود  کند.  بعد‌اً  برود  او  را  برای  بار  دوم  و  سپس  بار  سوم  طلاق  بدهد  تا  مدّت  ماندگاری  بدون  ازدواج  زن  طول  بکشد!  یا  با  همسر  هـسبتر  شود  و  بدو  رجوع  ‌کند  تا  او  را  پا  در  هوا  سازد،  و  بدو  نیرنگ  بزند  تا  همسر  خود  را  از  دست  او  با  تاوان  دادن  و  بازخرید  کردن  برهاند  و  آزاد  گرداند.  هر  دو  شکل  این  مسأله  در  زمان  نزول  این  سوره  بوده  است  و  انجام  پذیرفته  است‌،  و  هر  دو  شکل  این  مسأله  هنوز  که  هنوز  است  پیوسته  رخ  می‌دهد  هر  زمان  ‌که  دلها  و  درونها  از  تقوا   و  ترس  از  خدا  منحرف  می‌گردد  و  به‌  کژراهه  می‌افتد.  این  هم  نخستین  ضمانت  احکام  خدا  است‌،  احکامی‌  که  مربو‌ط  به  معاشرت  و  مفارقت  است‌.  همچنین  نهی  شده  است‌  که  شوهر  به  همسر  زیان  برساند  زمانی‌  که  از  او  جدا  می‌شود،  زیان  رساندن  با  دشنام  دادن  و  بدگوئی‌  کردن  و  درشتی  نمودن  در  گفتار،  و  خشمگین  ‌گردیدن‌.  زیرا  این  پیوند  که  پیوند  زناشوئی  است  با  خوبی  و  نیکی  می‌آغازد  و  پابرجا  می‌شود،  و  با  خوبی  و  نیکی  به  پایان  می‌رسد،  تا  بدین  ‌وسیله  مـتتها  ومودتهای  دلـا  برقرار  و  استوار  بماند.  زیرا  چه  بسا  آن  محبّتها  و  مودّتها  باعث  همزیستی  و  معاشرت  مجدّد  گردد،  و  به  سبب  یادمان  زشت  و  پلشتی‌  که  از  سخن  بدی،  یـا  از  اشارۀ  نابهنجاری،  و  یا  از  شکّ  و  گمانی‌،  نشأت‌  گرفته  است  و  در  خاطره‌ها  مانده  است‌،  صفا  و  صمیمیّت  را  به  هم  بزند  و  جویبار  زلال  زندگی  را  کدر  سازد،  وقتی‌  که  زناشوئی  مجدّد  پیش  می‌آید  و  همدمی  دوباره  می‌آغازد.  گذشته  از  اینها  ادب  محض  اسلامی  می‌طلبد  که  انسان  در  همه  حال  خوب  و  نیک  رفتار  بکند،  و  برابر  فرمان  اسلام  زبان‌ها  و  دلها  شایسته  بگو‌یند  و  بایسته  بیندیشند.

در  هر  دو  حالت  مفارقت  یا  مراجعت‌،  هم  بر  این  و  هم  بر  آن‌  گواهی  دو  نفر  از  افراد  دادگر  خواسته  می‌شود،  تا  بدین  وسیله  شکّ  و  تردید  در  میان  نماند.  چه  بسا  مردمان  از  طلاق  دادن  اطّلاع  پیدا  کنند،  ولی  از  مراجعت  بی‏خبر  بمانند  و  چیزی  از  آن  ندانند.  لذا  شکّها  و  گمانها  برجوشد  و  بخروشد،  و  تهمتها  و  بهتانها  و  دروغها  سرهم  شود.  اسلام  در  همچو‌ن  پیوندها  و  ارتباط‌هائی‌،  و  در  دلها  و  درونها،  و  در  زبان‌ها،  روشنی  و  پاکی  می‌خواهد.  مراجعت  به  زندگی  زناشوئی‌،‌  و  هــچنین  جدا  شدن  و  به  ترک  همدیگر  گفتن  شوهر  و  همسر،  به  عقیدۀ  برخی  از  فقهاء  بدون‌  گواهی‌ گرفتن  هم  درست  است  و  صورت  می‌پذیرد،  و  به  عقیدۀ  بعضی  دیگر  مراجعت  یا  مفارقت  بدون‌  گواهی‌  گرفتن  صحیح  نمی‏باشد  و  صورت  نمی‌پذیرد. و لیکن  اجماع  بر  این  است‌  که  ‌گواهی  لازم  است  بعد  از  مفارقت  یا  مراجعت،  و  یا  همراه  با  مفارقت  یا  مراجعت‌.

بعد  از  بیان  حکم‌،  پسوده‌هائی  و  رهنمونهائی  پیاپی  می آید:

(وَأَقِیمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ).

گواهی  دادن  را  برای  خدا  اداء  کنید  (‌و  انگیزۀ  شهادت  محض  رضای  خدا  باشد،  و  از  هیچ  کدام  جانبداری  ننمائید).

چه  این  قضیّه‌،  یک  قضیّۀ  الهی  است‌.  گواهی  در  آن  هم  باید  برای  خدا  باشد.  خدا  است‌  که  به‌  گواهی  دادن  دستور  می‌دهد.  هم  او  ادای  راست  و  درست‌  گواهی  را  می‏طلبد  و  مراقب  آن  است  و  بر  آن  نظارت  می فرماید.  او  است  که  در  برابر  آن  سزا  و  جزا  می‌دهد.  شرکت  در  گواهی  دادن  و  د‌ر  آن  به  خو‌د  زحمت  دادن‌،‌ کاری  است‌  که  با  خدا  و  برای  خدا  می‌شود،  نه  با  شوهر  و  نه  با  همسر  و  نه  با  مردمان‌  و برای‌  آنان‌!

(ذَلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ).

این  (‌احکام‌)  چیزی  است  که  کسی  بدان  پند  و  اندرز  می‏‎گردد  که  به  خدا  و روز  آخرت  ایمان  داشته  باشد. 

مخـاطبان  این  احکام  مؤمنانی  هستند  که  به  روز  آخرت  معتقد  هستند.  خدا  بدیشان  می‌فرماید:  خدا  ایشان  را  پند  و  اندرز  می‌دهد  به  چیزی  که‌  کار  آنان  و  وظیفۀ  ایشان  است‌.  اگر  آنان  در  ایمان  به  خدا  و  به  روز  آخرت  راست  و  درست  هستند،  ایشان  در  این  صورت  وعظ  و  اندرز  را  در  گو‌ش  می‏‎گیرند  و  درس  عبرت  می‌آموزند.  این  محک  ایمانشان  است‌.  این  مقیاس  و  معیار  ادّعای  ایمان  آنان  است‌!

(وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا (٢) وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ).

هر  کس  از  خدا  بترسد  و  پرهیزکاری  کند،  خدا  راه  نجات  (‌از  هر  تنگنائی‌)  را  برای  او  فراهم  می‌سازد،  و  بـه  او  از  جائی  که  تصوّرش  نمی‌کند  روزی  می‌رساند.

راه  نجات  از  هر  تنگنائی  را  برای  او  در  دنیا  و  آخرت  فراهم  می‌سازد.  بدو  از  جائی  روزی  مـی‌رساند  که  تصوّرش  نمی‌کند  و  انتظارش  را  نمی‌کشد.  این  یک  بیان  همگانی‌،  و  یک  حقیقت  همیشگی  است‌. و لیکن  مربوط  کردن  آن  به  احکام  طلاق  در  اینجا،  این  مطلب  را  الهام  می‌کند  و  پیام  می‌دهد  که  احکام  طلاق  باید  با  دقّت  هر  چه  بیشتر  اجراء  و  پیاده‌  گردد.  به  ویژه ‌کسانی‌  که  از  خدا  می‌ترسند  و  متّقی  هستند  باید  دقّت‌  کامل  در  اجراء  و  پیاده  ‌کردن  این  احکام  را  داشته  باشند.  چرا  که  در  این  کار  هیچ  پاسبانی  از  پاسبان  عقل  و  شعو‌ر  و  دل  و  درون  حساس‌تر  و  دقیق‌تر  نیست‌.  به  بازی‌ گرفتن  و  بازیچه  قرار  دادن  این‌  کار،  ‌گسترۀ  فراخی  و  جولانگاه  وسیعی  و  مجال  فراوانی  دارد‌.  چیزی  جلو  آن  را  نمی‌تواند  بگیرد  و  راه  آن  را  سدّ  کند،  مگر  ترس  و  هراس  از  خدا  و  حساس  شدن  دل  و  درون‌.

(وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ).

هر  کس  بر  خداوند  توکّل  کند  (‌و  کار  و  بار  خود  را  بدو  واگذارد)  خدا  او  را  بسنده  است‌.  خداوند  فرمان  خویش  را  به  انجام‌  می‌رساند  و هر  چه  را  بخواهـد  بـدان  دسترسی  پپدا  می‌کند.

مجال  مکر  و  کید،  و  فرصت  حیله  و  نیرنگ،  در  این  پیوند  و  ارتباط،  فراخ  و  فراوان  است‌،  و  راه‌های  دسیسه  و  حقّه‌بازی  در  آن  زیاد  است‌.  چه  بسا  تلاش‌  کردن  برای  پرهیز  از  مکر  و  کید  و  حیله  و  نیرنگ‌،  به  مکر  و  کید  و  حیله  و  نیرنگ  می‌انجامد!  در  اینجا  الهام  و  پیامی  است  برای  ترک‌  کردن  و  خودداری  نمودن  از  همچو‌ن  تلاشی‌.  بلکه  باید  بر  خدا  توکّل‌  کرد،  و  او  برای کسی‌  که  بدو  توکّل‌  کند  بس  است‌.  زیرا  خدا  فرمان  خویش  را  به  انجام  می‌رساند،  و  هر  چه  را  بـخـواهد  بدان  دسترسی  پیدا  می‌کند.  هر  چه  را  مقدّ‌ر  و  مقرّر  فرماید  می‌شود،  و  هر  چه  بخو‌اهد  خو‌اهد  شد.  توکّل‌  کردن  بر  خدا،  تکیه  ‌کردن  بر  قدرت  خدای  توانائی‌،  و  بر  نیروی  یزدان  چیره‌ای  است  که  هر  چه  را  بخواهد  زود  آن  را  به  انجام  می‌رساند،  و  هر  چه  را  بخواهد  بدان  می‌رسد.

این  نصّ‌،  همگانی  است‌.  مقصود  از  آن  پد‌ید  آوردن  جهان‌بینی  ایمانی  صحیح  در  دل  است‌،  جهان‌ بینی  در بارۀ  اراده  و  خواست  خدا  و  قضا  و  قدر  او  ...  لیک‌  ذکر  آن  در  اینجا  به  مناسبت  احکام  طلاق‌،  دارای  الهام  و  پیام  و  تأثیر  ویژه‌ای  در  این  جولانگاه  است‌.

(قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا) (٣)

خدا  برای  هر  چیزی  زمان  و  اندازه‌ای  را  قرار  داده  است‌.  هر  چیزی  از  لحاظ  مقدار،  زمان‌،  مکان‌،  شرائط  و  ظروف‌،  نتائج‌،  و  اسباب  و  علل  خود،  مقدّر  و  مقرّر  و  مشخّص  و  معیّن  است‌.  چیزی  ناسنجیده  و  تصادفی‌،  و  چیزی‌  گزاف  و  بیهوده،  در  سراسر  این  جهان  هستی‌،  و  در  ذات  خود  انسانها  و  در  زندگی  آنان  نبوده  و  نیست ... این  امر،  حقیقت  بزرگی  است‌  که  بخش  سترگی  از  جهان ‌بینی  ایمانی  بر  آن  استوار  است ... در بارۀ  این  امر  به  تفصیل  سخن‌  گفتیم  بدان  هنگام  ‌که  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  را  در  سورۀ  فرقان  بررسی  می‌کردیم‌: 

(وخلق کل شیء فقدره تقدیرا).

همه  ‌چیز  ‌‌را  آفریده  ‌است‌  و  آن‌  را  دقیقاً  اندازه‌گیری  ‌و  کاملاً  برآورد  کرده  است‌.  (فرقان/2) 

و  این  فرمودۀ  یزدان  سبحان  را  در  سورۀ قمر  وارسی  می‌نمودیم‌:

(إنا کل شیء خلقناه بقدر).

ما  هر  چیزی  را  به  اندازۀ  لازم  و  از  روی  حساب  و  نظام  آفریده‌ایم‌.  (قمر/49)

ولی  ذکر  این  حقیقت‌  کلّی  در  اینجـا  قضا  و  قدر  خدا  در بارۀ   طلاق  و  مدّت  آن‌، و  عدّه  و  زمان  آن‌،  و  گواهـی  دادن  و  ادای  شهادت  را  بدین  حقیقت  پیوند  می‌دهد.  این  احکام  را  با  قالب  سنّت  اجراء  ‌شونده  الهی‌،  و  با  قانون  کلّی  همگانی‌،  قالب  می‌زند.  به  عقل  و  شعور  چنین  می‌اندازد  که  این  ‌کار  بسان  جدّی  بودن  نظم  و  نظام  مقدّر  و  مقرّر  جهان  در  همۀ  آفریده‌های  یزدان‌،  جدّی  است‌.

*

(وَاللائِی یَئِسْنَ مِنَ الْمَحِیضِ مِنْ نِسَائِکُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللائِی لَمْ یَحِضْنَ وَأُولاتُ الأحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرًا (٤) ذَلِکَ أَمْرُ اللَّهِ أَنْزَلَهُ إِلَیْکُمْ وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَیُعْظِمْ لَهُ أَجْرًا) (٥)

زنان  شما  وقتی  که  ناامید  از  عادت  ماهانه‌اند،  و  همچنین  زنانی  که  هنوز  عادت  ماهانه  ندیده‌اند،  اگر  (‌در بارۀ حکم  عدّۀ  ایشان‌)  متردّدید،  بدانید  که  عدّۀ  آنان  سه  ماه  است‌،  و عدّۀ  زنان  باردار،  وضع  حمل  است‌.  هر  کس  که  از  خدا  بترسد  و  پرهیزکاری  کند،  خدا  کار  و  بارش  را  ساده  و  آسان  می‌سازد.  این  (‌قانونگذاری‌)  فرمان  خدا  است  که  آن  را  برای  شما  فرستاده  است‌.  هر کس  که  از  خدا  بترسد  و  پرهیزکاری  کند،  بدیها  و  گناهان  او  را  محو  کرده  و  می‌زداید،  و  پاداش  وی  را  بزرگ  می‌نماید.

این  مشخّص  ‌کردن  مدّت  عدّۀ  زنانی  است‌  که  عادت  ماهانه  ندارند  یا  حامله  نمی‌شوند.  این  مدّت‌،  زنانی  را  نیز  در  بر  می‌گیرد  که  حیض  آنان  قطع  ‌گردیده  است‌،  یا  به  خاطر  کوچک  و  کم  سن  و  سال  بودن  یا  به  علّت  دیگری‌.  مدّتی‌  که  قبلاً  در  سورۀ  بقره  تعیین  شده  است  شامل  زنانی  است ‌که  به  حیض  می‌افتند  و  عادت  ماهانه  دارند.  چنین  مدّتی  سه  حیض  یا  پاک  شدن  از  سه  حیض  است‌.  سه  حیض  یا  پاک  شدن  از  سه  حیض‌،  از  جملۀ  اختلافات  فقهی  در بارۀ  این  مسأله  است‌.  ولی  زنی‌  که  حیض  او  قطع‌ گردیده  است‌،  و  زنی  ‌که  به  حیض  نیفتاده  است  و  اصلاً  عادت  ماهانه  نداشته  و  ندیده  است‌،  حکم  آن  جای  تأمّل  دارد:  آیا  عدّۀ  چنین  زنی  چگونه  حساب  می‌شود؟ 

این  آیه  نازل‌  گردیده  است  و  حکم  او  را  روشن  نموده  است  و  اشتباهی  و  شکّی  در  میان  نمانده  است‌.  این  آیه  برای  این‌  گروه  و  آن  ‌گروه  سه  ماه  تعیین  می‌کند.  زیرا  هر  دو  گروه  در  عدم  حیض  شرکت  دارند،  حیضی‌ که  عدّۀ  آنان  بدان  محاسبه  و  برآورد  می‌شود.  و  امّا  زنان  حامله  عدّۀ  ایشان  را  وضع  حمل  فرموده  است‌،  این  زمان  وضع  حمل  به  طول  بینجامد  یا  کوتاه  باشد.  هر  چند  که  مدّت  زمان  پاک  شدن  زن  زائو  از  نفاس  که  خونابه  و  زردابۀ  ولادت  است  چهل  شبانه  روز  باشد.  زیرا  پاک  شدن  رحم‌،  پس  از  وضع  حمل  قطعی  است‌،  و  دیگر  نیازی  به  انتظار کشیدن  نیست‌.  زن  مطلّقه  از  شوهر  طلاق ‌دهنده‌اش  با  وضع  حـمل  جدا  می‏‎گردد،  و  بعد  از  آن  انتظار کشیدن  هیچگونه  حکمـت  و  فلسفه‌ای  ندارد.  چنین  زنی  جز  با  عقد  جدیدی  به  هیچ  وجه  بدو  مراجعت  نمی‏گردد.  خداوند  برای  هر  چیزی  زمان  و  اندازه‌ای  را  قرار  داده  است‌.  هیچ  حکمی  وحود  ندارد  مگر  این ‌که  در  فراسوی  آن  حکمت  و  فلسفه‌ای  نهفته  است‌.

حکم  این  بود.  سپس  پسوده‌ها  و  پیروها  درمی‌رسند: 

(وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرًا) (٤)

هر  کس  که  از  خدا  بترسد  و  پرهیزکاری  کند،  خدا  کار  و  بارش  را  ساده  و  آسان‌  می‌سازد.

ساد‌ه  و  آسان  بودن  بالاترین  هدفی  است ‌ که  انسان  آن  را  می‏طلبد.  این  بزرگ‌ترین  نعمـتی  است‌  که  یزدان ‌کارها  را  برای  بنده ای  از  بندگانش  ساده  و  آسان  ‌گرداند.  دیگر  هیچ‌ گونه  رنجی  و  مشقّتی  و  سختی  و  دشواری‌ای  برای  همچون  بنده ای  وجود  ندارد.  ساده  و  آسان  با  اندیشه  و  خرد  به ‌کارها  می‌پردازد،  و  ساده  و  آسان  بدون  دغدغۀ  خاطر  به  جنبش  و  کنش  دست  می‌یازد،  و  ساده  و  آسان  از نتیجه  و  فرجام  و  دستاورد  خود  راضی  و  خشود  می‌گردد.  از  این  ساده  و  آسان ‌گرفتن  و  بدون  دغدغه  بودن  و  راضی  به  قضای  خدا  شدن‌،  خوش  و خرّم  و  آسوده  خاطر  زندگی  می‌کند  تا  آن  زمان‌که  به  لقای  یزدان  مشرّف  می‌گردد ... هان‌!  ذکر این  امر  در  مسألۀ  طلاق  تشویق  به  ساده  و  آسان‌ گرفتن  بسان  ساده  و  آسان‌ گرفتن  در  همۀ  ‌کارهای  دیگر  زندگی  است‌.

(ذَلِکَ أَمْرُ اللَّهِ أَنْزَلَهُ إِلَیْکُمْ).

این  (‌قانونگذاری‌)  فرمان  خدا  است  که  آن  را  برای  شما  فرستاده  است‌.

این  پسودۀ  دیگری  از  گو‌شۀ  دیگری  است‌.  پسودۀ  جدّی  بودن  و  متوجّه  سرچشــۀ  فرمان  بودن  است ... خدا  است‌  که  این  فرمان  را  داده  است  و  این  امر  را  فرو  فرستاده  است‌!  یزد‌ان  این  فرمان  و  دستور  را  برای  کسانی  صادر  و  نازل‌  کرده  است‌  که  بدو  ایمان  دارند.  اطاعت  از  او  هم  پیاده  ‌کردن  معنی  ایمان‌،  و  تحقّق  بخشیدن  به  رابطۀ  موجود  در  میان  خودشان  و  میان  ایزد  منّان  است‌.

آنگاه  به  تقوا  برگشت  می‌شود،  تقوائی‌  که  در  این  جو‌لانگاه  پیاپی  بدان  اشاره  می‌شود  و  زنگ  آن  به  صدا  درمی آ ید:

(وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئَاتِهِ وَیُعْظِمْ لَهُ أَجْرًا) (٥)

هر  کس  که  از  خدا  بترسد  و  پرهیزکاری  کند،  بدیها  و  گناهان  او  را  محو  کرده  و  می‌زداید،  و  پاداش  وی  را  بزرگ  می‌نماید.

بخش  نخستین  اشاره  به  ساده  و  آسان  ‌کردن  زند‌گی  دارد.  بخش  دومین  بیانگر  محو  کردن  و  زدودن‌ گناهان‌،  و  بعد  از  محو ‌کردن  و  زدودن  ‌گناهان‌،  از  بزرگ  ‌کردن  و  افزود‌ن  اجر  و  پاداش  سخن  می‌رود ... این  فیض  و  فضلی  است  که  تشویق ‌کننده  و  برانگیزنده  است‌.  بیان  کردن  و  عرضه  داشتنی  است‌  که  انسان  را  به  جنبش  و  کو‌شش  می‌اندازد.  حکم  عام  و  وعدۀ  شاملی  است‌. و لیکن  بر  موضوع  طلاق  سایه  می‌اندازد،  و  دل  را  سراپا  متوجّه  خدا  و  فضل  و  لطف  فراوان  یزدان  می‏‎گرداند.  پس  در  این  صورت  انسان  چرا  باید  سخت  بگیرد  و  پیچ  بدهد  و  کار  را  بر  خود  و  بر  دیگران  دشوار  و  ناگوار  بسازد؟  در  حالی‌  که  یزدان  بر  انسان  ساده  و  آسان  می‌گیرد  و  با  آمرزش  سترگ  و  پاداش  بزرگ  او  را  دربرمیگیرد  و  وی  را  غرق  عنایت  و  رعایت  خود  می‌سازد.

*

(أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَلا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَإِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى (٦) لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلا مَا آتَاهَا سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا) (٧)

زنان  مطلّقه  را  در  جائی  سکونت  دهید  که  خودتان  در  آنجا  زندگی  می‌کنید  و  در  توان  دارید،  و  بدیشان  زیان  نرسانید  تا  (‌با  زیان  رساندن  خود  بر  آنان  سخت‌گیری  کنید  و)  در  تنگنایشان  قرار  دهید  (‌و  ایشان  مجبور  به  ترک  منزل  شوند)‌.  اگر  آنان  باردار  باشند،  خرج  و  نفقۀ  ایشان  را  بپردازید  تا  زمانی  که  وضع  حمل  می‌کنند.  اگر  آنان  (‌حاضر  شدند  بعد  از  جدائی‌،  فرزندان‌)  شما  را  شیر  دهند،  مزدشان  را  به  تمام  و  کمال  بپردازید.  با  یکدیگر  در  بارۀ  سرنوشت  فرزندان‌،  زیبا  و  پسندیده  مشورت  کنید  (‌و  اجرتی  متناسب  با  مقدار  و  زمان  شیر  دادن‌،  برحسب  عرف  و  عادت  تعیین  کرده‌،  و  به  نوزادان  و  کودکان  از  هر  نظر  عنایت  شود)‌.  اگر  هم  بر  همدیگر  سخت  گرفتید  و  به  توافق  نرسیدید،  دایه‌ای  شیر  دادن  به  کودک  مرد  را  بر  عهده  می‏‎گیرد  (‌تا  نزاع  و  کشمکش  ادامه  نیابد)‌.  آنان  که  دارا  هستند،  از  دارائی  خود  (‌برای  زن  شیردهنده‌،  به  اندازۀ  توان  خود)  خرج  کنند،  و  آنان  که  تنگدست  هستند،  از  چیزی  که  خدا  بدیشان  داده  است  خرج  کنند.  خداوند  هیچ‌  کسی  را  جز  بدان  اندازه  ‌که  بدو  داده  است  ‌مکلّف  نمی‌سازد.  خدا  بعد  از  سختی  و  ناخوشی‌،  گشایش  و  خوشی  پیش می آورد.

این  واپسین  سخن  در  شرح  و  بسط  مسألۀ  ماندن  در  خانه‌ها،  و  نفقه  دادن  و  هزینه‌   کردن  در  مدّت  عدّه  است‌،  عدّه‌ای  ‌که  در بارۀ  مدّت  آن  اختلاف  است‌.  دستور  این  است‌  که  زنان  را  در  منازلی  سکونت  دهند  که  در  اختیار  و  در  توان  دارند.  ایشان  را  در  جاهائی  سکونت  ندهند  که  کم‌تر  از  منازلی  باشد  که  خودشان  در  آنجاها  زند‌گی  می‌کنند،  و  استطاعت  مالی  بر  آنجاها  داشته  و  توان  دسترسی  بدانها  را  دارند‌.  نخواهند  به  زنان  زیـان  برسانند،  چه  با  دشوار  گرفتن  و  به  تنگنا  انداختن  آنان  از  لحاظ  مسکن  یا  بهره‏مندی  ایشان  از  سطح  زندگی  شوهران‌،  و  یا  در  رفتار  با  آنان ... از  نفقه  و  هزینۀ  زنان  حامله  مخصوصاً  سخن  رفته  است  -‌ با  وجود  این‌  که  نفقه  و  هزینه  متعلّق  به  هر زنی  است‌ که  در  مدّت  عدّه  بسر  می‏‎برد  -‌  تا  این  توهّم  را  از  میان  بردارد  که  طول  دوران  حاملگی  به  مدّتی  از  زمان  حاملگی  محدود  و  مربوط  می‏‎گردد  نه  به  تمام  دوران  حاملگی.  یا  این ‌که  اگر  دوران  حاملگی ‌کو‌تاه  باشد  بیش  از  آن  باید  پرداخت  شود.  این  است‌  که  نفقه  و  هزینه  را  تا  وضع  حمل  واجب‌  کرده  است‌.  زمان  وضع  حمل  پایان  موعد  عدّه  است‌.  این  نکته  برای  روشنگری  بیشتر  قانونگذاری  در  این  زمینه  است‌.

آنگاه  مسالۀ  شیر  دادن  را  شرح  و  بسط  داده  است‌.  شیر  دادن  را  بدون  مزد  بر مادر  واحب  ننمو‌ده  است‌.  تا  وقتی  که  او  کو‌دک  مشترک خو‌د  و  شوهرش  را  شیر  می‌دهد،  حقّ  دارد  در  برابر  شیر  دادنش   مزدی  دریافت‌ کند  که  با  آن  زندگی  خود  را  بچرخاند  و  به  ‌کمک  آن  شیرکودک  را  بیشتر گرداند.  این  نهایت  مراعات  مادر  در  این  شریعت  است‌.  در  همان  حال  به  پدر  و  مادر  دستور  می‌دهد  خو‌ب  و  نیک  در  بارۀ  این ‌کودک  به  رایـزنی  بنشینند  و  مصلحت  او  را  در  نظر  بگیرند. کودک  امانت  خدا  در  میان  این  دو  نفر  است  و  باید  از  او  پاسداری  کنند. نبا ید  ناسازگاری  و  عدم  موفّقیّت  آنان  در  زندگی  زناشوئی  موجب  بدبختی‌  کودک  بیگناهشان  شود.

این  ساده  و  آسان‌  گرفتنی  است‌ که  یزدان  ایشان  را  بدان  می‌خواند.  ولی  اگر  بر  یکدیگر  سخت‌ گرفتند  و  در بارۀ  شیر  دادن  و  مزد  آن  به  توافق  نرسیدند،  حقوق  این‌  کودک  باید  محفوظ  بماند..

(فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى).

دایه‌ای  شیر  دادن  به  کودک  مرد  را  بر  عهده  می‏‎گیرد. 

نه  مادر  باید  اعتراض‌  کند،  و  نه  حقوق  ‌کودک  در  کار  شیر  دادن  باید  ضائع  ‌گردد  و  هدر  رود،  به  سبب  سختگیری  آنان  بر  یکدیگر،  پس  از  عدم  موفّقیّت  ایشان  در  زندگی  با  همدیگر.

آنگاه  در بارۀ  مقدار  نفقه  و  هزینه  سخن  به  درازا  می‌کشاند.  مقدار  نفقه  و  هزینه  هم  در  پرتو  ساده  و  آسان  گرفتن،  و  همیاری  و  هکاری‌ کردن‌،  و  عدالت  و  دادگری  نمودن‌،  حلّ  و  فصل  می‏‎گردد.  نه  پدر  باید  ظلم  و  جور  بکند،  و  نه  مادر  باید  به  زحمت  بیندازد  و  به  لجبازی  بپردازد.  آن‌  کس‌  که  خدا  بدو  بیشتر  داده  است  و  بر  دارائیش  افزوده  است  باید  به  اندازۀ  وسع  و  توانائی  مالی  خود  نفقه  و هزینه  بپردازد،  چه  در کار  مسکن  و  چه  در  خرج  و  مخارج  زندگانی  و  یا  در  مزد  شیر  دادن‌. کسی  هم ‌که  از  لحاظ  رزق  و  روزی  در  فشار  و  در  تنگنا  است‌،‌  گناهی  بر  او  نیست‌،  و  او  به  اندازۀ  توان  خود  نفقه  و  هزینه  را  می‌پردازد.  زیرا  خدا  از کـسـی  بیش  از  آنچه  خودش  بدو  داده  است  نمی‌خو‌اهد  که  خرج  کند.  عطاء‌  کننده  خدا  است‌.  کسی  نمی‌تواند  جز آنچه  را  که  خدا  بدو  می‌دهد  فراچنگ  ‌آورد.  هیچ  ‌منبع  دیگری  و  هیچ  سرچشمۀ  دیگری  جز  منبع  و  سرچشمۀ  الهی  در  میان  نیست‌،  و گنجی  و  خزانه‌ای  جز  گنج  و  خزانۀ  الهی  وجو‌د  ندارد:

(لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلا مَا آتَاهَا).

خداوند  هیچ  کسی  را  جز  بدان  اندازه  که  بدو  داده  است  مکلّف  نمی‌سازد.

آنگاه  پسودۀ  خشنود  و  راضی  ‌گرداندن‌،  و  امید  و  رجا  را  گسترش  دادن  و  فراخی  بخشیدن  است‌،  برای  هر  دو  نفر  شوهر  و  همسر  به  طور  یکسان‌:

(سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا) (٧)

خدا  بعد  از  سختی  و  ناخوشی‌،  گشایش  و  خوشی  پیش  می‌آورد.

کار   واگذار  به  خدا  است  در  خوشی  و  گشایشی  ‌که  به  دنبال  سختی  و  دشواری‌،  پیش  می‌آید،  و  در  آسایـش  و  آسودگی‌ای  که  به  دنبال  ناخوشی  و  گرفتاری  حاصل  می‏‎گردد.  پس  شایسته‌تر  و  بایسته‌تر  برای  شوهر  و  هسر  این  است‌  که  ‌کار  را  یکسره  به  خدا  واگذارند  و  با  او  عقد  و  پیمان  ببندند،  و  کار  را  یکباره  برای  او  بکنند  و  رو  بدو  بکنند.  خدا  را  حاضر  و  ناظر  بدانند،  و  از  او  بهراسند  و  از  خشم  و  عذاب  او  خود  را  به  دور  دارند،  و  همۀ   کارها  را  از  او  بدانند.  او  است  دهنده‌،  و  او  است  بازدارنده.  او  است‌  که  نعمت  را  برای  انسان  فراخ  یا  کم  می‏‎گرداند.  به  تنگنا  افتادن  و  به  آسـایش  رسـیدن‌،  تنگدستی  و  رفاه‌،  داشتن  و  نداشتن‌،  و  سختی  و  فراخی  نعمت‌،  همه  و  همه  در  دست  خدا  است  و  بس.

*

تا  اینجا  سائر  احکام  طلاق  و  پیامدهای  آن  را  بیان  ‌کرده  است‌،  و  هر  اثری  از  آثار  طلاق  را  دنبال  نموده  است  تا  بدانجا  که  ‌کار  به  حلّ  واضح  و  روشنی  منتهی  ‌گردیده  است‌.  از  خانۀ  ویران  شکسته‌ها  و  گرد  و  غبارهائی  را  رها  نکرده  است‌  که  درونها  را  پر  کنند  و  دلها  را  فرو  پوشند.  گذشته  از  این‌،  سدها  و  مانعهای  سر  راه‌.را  رها  ننموده  است  مگر  این  ‌که  آنها  را  زدوده  است  و  چاره‌ سازی  ‌کرده  است‌.  غمها  و  صداهائی  را  برطرف  نموده  است  و  بریده  است‌که  باعث  اضطراب  و  پریشانی  می‌شوند.

هــچنین  همۀ  وسوسه‌ها  و  دغدغه‌هائی  را  برطرف  نموده  است  ‌که  در  دلها  به جوش  و  خروش  می‌افتند،  و  دلها  را  از  بخشندگی  و  بزرگواری  و  آسانگیری  و  زیباکرداری  باز می‌دارند.  شبحای  فقر  و  تنگدستی  و  ضائع  شدن  اموال  را  از  درون  شوهر  به  دور  بگرداند، شبحهائی‌  که  او  را  احاطه  می کنند  وقتی‌  که  به  مطلّقه‌اش  منزل  و  مأوا  بدهد،  و  نفقه  و  هزینۀ  او  را  بپردازد،  و  بر  او  یا  شیر  دهدندۀ  فرزندش  ببخشاید  و  بذل  و  بخشش‌  کند  و  رفاه  ایشان  را  فراهم  نماید.  همچنین  شبحهائی  را  به  دور  می‌دارد  از  درون  هــمسری  ‌که  به  سبب  مخارج  و  هزینه‌های  تنگدستی،  یا  از  چشم  طمع  دوختن  به  افزایش  چیزی  ‌که  از  دارائی  شو‌هر  سابق  خود  انتظار  دارد  او  را  دنبال  و  احاطه  می‌کنند.  این  است‌  که  تأکید  می‌کند که  آسانی  و  آسایش  به  دنبال  سخـتی  و  گرفتاری  در  می‌رسد  برای  کـسـی‌ که  ‌متّقی  باشد  و  از  خدا  بهراسد،  و  آرامش  و  آسایش  پس  از  شدّت  و  ضیقت  سرمی‌رسد،  و  رزق  و  روزی  از  جائی  و  به‌  گونه‌ای  فراهم  می‌آید  که  حساب  و  کتابی  برای  آن  نمی‌شود  و  انتظارش‌  کشیده  نمی‌شود.  گذشته  از  رزق  و  روزی  دنیا  رزق  و  روزی  آخرت‌،  و  اجر  و  پاداش  بزرگ  در  آنجا  فراهم  است‌  گذشته  از  این  که ‌گناهان  بخشوده  و  نادیده‌  گرفته  می‌شود.

همچنین  به  چاره‌جوئی  چیزهائی  پرداخته  است‌  که  حالت  مخالفت  و  ناسازگاری  و  دشمنی  آنها  را  به  دنبال  آورده  است‌،  حالتی‌  که  به  طلاق  سرکشیده  است  و  منتهی  گردیده  است‌،  چیزهائی  از  قبیل‌:  خشم  و کین  و  سـختگیری  و  غبارهائی  ‌که  فضای  ذهن  و  شعو‌ر  و  دل  و  درون  را  آلوده  است  و  تیره  و  تار  کرده  است ... بر  همۀ  اینها  دست  مهربانی  و  زیبائی  کشیده  است‌،  و  بر  آنـها  نسیم  مرحمت  خدا  و  امید  بدو  وزانده  است‌،  و  چشمه‌های  مودّت  و  محبّت  و  خوبی  و  نیکی  را  در  دلها  برجوشانده  است  و  به  غلغل  و  قلقل  انداخته  است  با  پسوده‌های  تقوا  و  ترس  از  خدا،  و  امید  به  خدا داشتن  و  انتظار  رضای  او  کشیدن‌.

این  چاره‌جوئی  شامل  و  این  چاره‌سازی‌  کامل‌،  و  این پسوده‌های مؤ ‌ثّر  و  ژرف‌،  و  این  تأکید  استوار  و  مکرّر،  همۀ  اینها  تضمینهای  منحصری  در  راستای  این  مسأله  برای  اجرای  شریعت  مقرّره  هستند.  دیگر  پاسبان  و  نگاهبانی  جز  حسّاسیّت  درونها  و  تقو‌ای  دلها  در  میان  نیست‌.  هر  دوی  شوهر  و  همسر  می‌توانند  به  همدیگر  نیرنگ  بزنند  تا  تلـخی  ایشان  از  میان  رود  و  کامشان  حاصل  شود.  این  وقتی  خواهد  بود  که  موانع  تنها  موانع  قانونی  بوده  و  فقط  قانون  باز دارنده  باشد. بر خی  از  اوامر  آن  اندازه  از  نرمش  برخوردار  است‌  که  هـمۀ  اینها  را  فرامی‌گیرد.  چه  دستور  به  زیان  نرساندن‌:

(وَلا تُضَارُّوهُنَّ).  و  بدیشان  ‌زیان  ‌نرسانید. 

شامل  نهی  از  انواع  و  اقسام  درد  و  رنج  و  سختی  و  دشواری‌ای  است  ‌که  متن  قانونی  هر  اندازه  هم  فراگیر  باشد  شامل  آنها  نمی‏گردد.  بلکه‌  کار  و  بار  آن  بدین  انگیزه‌های  وجدانی،  و  بدین  جوش  و  خروش  حسّ  تقوا  و  ترس  از  خدای  آگاه  از  رازها،  و  محیط  بر  همۀ  چیزها، مو کول  و  واگذار  است‌.  نیاز  به  عوضی  دارد  که  یزدان  سبحان  آن  را  به  پرهیزگاران  در  دنیا  و  آخرت  وعده  می‌دهد.  به  ویژه  در  مسألۀ  رزق  و  روزی‌ای  ‌که  ذکر  آن  به  صورتهای  ‌گوناگون  مکرّر  گردیده  است‌،  زیرا  مسألۀ  رزق  و  روزی  عامل  مهمّی  در کاستن  از  شدّت  و  حدّت  موضعگیری‌،  و  آب  پاشیدن  بر  خشکی‌ای  است‌  که  حالت  طلاق  آن  را  پدید  می‌آورد.

شوهر  و  همسر  -‌ در  سایۀ  این  حکـمها  و  رهنمونها  - ‌از  یکدیگر  جدا  مـی‌شوند،  در  حالی‌  که  در  دلهایشان  دانه‌های  مهر  و  محبّت  نخشکیده  است  و  تباه  نگردیده  است‌،  و  طراوت  و  نم  ژاله‌  گونه‌ای هست  که  چه  بسا این  دانه‌ها  را  زنده  بدارد  و  این  دانه‌ها  برویند  و  رشد  و  نمو  پیدا  کنند ...  گذشته  از  اینها  اسلام  ادب  زیبا  و  والائی  را  می‏طلبد،  ادبی  ‌که  می‌خواهد  با  آن  زندگی  ‌گروه  مسلمانان  را  بیاراید،  و  بوی  خوش  و  عطرآگین  آن  را  پخش  و  پراکنده  نماید.

*

وقتی  ‌که  روند  سخن  از  همۀ  اینها  می‌پردازد،  واپسین  درس  عبرت  را  می‌آغازد.  این  درس  عبرت  در بارۀ  سرانجام  و  سرنوشت‌  کـسانی  است‌  که  از  دستور  پروردگارشان  سرپیچی  ‌کرده‌اند،  و  از  پیغمبران  خدا  فرمان  نبرده‌اند،  و  گوش  شنوا  نداشته‌اند  و  حقائق  را  نپذیرفته‌اند،  و  برابر  احکام   آسمانی  رفتار  ننموده‌اند  و  زندگی  را  سپری  نکرده‌اند.  این  درس  عبرت  را  بالای  سرهای  مردمان  آویزان  ‌کرده  است  و  در  جلو  دیدگانشان  نگاه  داشته  است‌.  ایشان  را  بدین  سرانجام  و  سرنوشت  بدفرجام  تذکّر  می‌دهد،  سرانجام  و  سرنوشت  بدفرجامی  که  در  انتظار  کسانی  است ‌که  راه  تقوا  در  پیش نمی گیرد  و  از  فرمان  یزدان  اطاعت  نمی‌کنند.  همچنین  نعمت  خدا  را  بدیشان  تذکّر  می‌دهد،  نعمتی‌  که  خدا  به  مؤمنان  مخاطب  این  سوره  و  این  شریعت  روا  دیده  است‌:

(وَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِیدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُکْرًا (٨) فَذَاقَتْ وَبَالَ أَمْرِهَا وَکَانَ عَاقِبَةُ أَمْرِهَا خُسْرًا (٩) أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا فَاتَّقُوا اللَّهَ یَا أُولِی الألْبَابِ الَّذِینَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْرًا (١٠) رَسُولا یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِ اللَّهِ مُبَیِّنَاتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَیَعْمَلْ صَالِحًا یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا) (١١)

چه  بسیار  مردمان  شهرها  و  آبادیهائی  که  از  فرمان  پروردگارشان  و  دستور  پیغمبران  او،  سرپیچی  و  سرکشی  کرده‌اند،  و  در  نتیجه  ما  سخت  به  حسابشان  رسیده‌ایم  و  به  مجازات  ناگوار  و  کیفر  ناخوشایندشان  رسانده‌ایم‌.  و  عقوبت  اعمالشان  را  چشیده‌اند،  و  عاقبت  کار  و  بارشان  زیان  و  خسران  بوده  است‌.  خداوند  برای  ایشان  عذاب  شدیدی  را  فراهم  ساخته  است‌.  ای  خردمندانی  که  مؤمن  هستید،  شما  پرهیزگاری  کنید  و  خویشتن  را  از  (‌عذاب  و  خشم‌)  خدا  به  دور  دارید.  خدا  که  برای  شما  قرآن  را  نازل  فرموده  است‌.  پیغمبری  را  به  میانتان  روانه  کرده  است  که  آیات  روشن  خدا  را  برایتان  می‌خواند  تا  کسانی  را  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  شایسته  کرده‌اند  از  تاریکی  (‌بطالت  و  ضلالت‌)  بیرون  آورد  و  به  روشنائی  (‌حقیقت  و  هدایت‌)  درآورد.  کسانی  که  به  خدا  ایمان  بیاورند  و  کارهای  پسندیده  بکنند،  خدا  آنان  را  به  باغهای  بهشتی  داخل  می‏‎گرداند  که  از  زیر  (‌کاخها  و  درختان‌)  آن  رودبارها  روان  است‌.  برای  همیشه  در  آنجا  ماندگار  می‌مانند،  و  خدا  روزیشان  را  خوب  و  نیکو  می‏‎گرداند.

این  بیم  دادن  دور  و  درازی  است‌،  و  برحذر  داشتنی  با  صحنه‌های  مفصّـل  است‌.  هــمچنین  یادآوری  ژرف  و  عمیقی  به  نعمت  ایمان  و  نور  خدا  است‌،  و  بیان  وعده‌ای  که  یزدان  به  اجر  و  پاداش  قیامت  می‌دهد،  اجر  و  پاداشی  که  زیباترین  و  بزرگو‌ارترین  رزق  و  روزی  است‌.

خدا  گرفتار  عقاب  و  عذاب  خود  می‌سازد  کسانی  را  که  از  فرمانش  سرپیـچی  و  سـرکشی  می‌کنند،  و  تسـلیم  رهنمودها  و  رهنمونهای  پیغمبرانش  نمی‌شوند.  این  هم  یک  سنّت  و  قانون  مکرّر  خدا  است‌:

(وَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِیدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُکْرًا) (٨)

چه  بسیار  مردمان  شهرها  و  آبادیهائی  که  از  فرمان  پروردگارشان  و  دستور  پیغمبران  او،  سرپیـچی  و  سرکشی  کرده‌اند،  و  در  نتیجه  ما  سخت  به  حسابشان  رسیده‌ایم  و  به  مجازات  ناگوار  و  کیفر  ناخوشایندشان  رسانده‌ایم‌.

تفصـیل  ‌گرفتار  ساختن  مردمان  شهرها  و  آبادیها،  و  بیان  حسابرسی  سخت  و  عذاب  و  عقاب  ناگوارشان  نخست  ذکر  می‏‎گردد،  و  بعد  از  آن  عاقبت  بد  و  سـرنوشت  ناجورشان  به  تصویر  کشیده  می‌شود: 

(فَذَاقَتْ وَبَالَ أَمْرِهَا وَکَانَ عَاقِبَةُ أَمْرِهَا خُسْرًا) (٩)

و  عقوبت  اعمالشان  را  چشیده‌اند  و  عاقبت  کار  و  بارشان  زیان  و  خسران  بوده  است‌.

آنگاه  تصویر  این  عاقبت  زیانبار  در  آیۀ  بعدی  ذکـر  می‌شود:

(أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا).

خداوند  برای  ایشان  عذاب  شدیدی  را  فراهم  ساخته  است‌.

همۀ  اینها  برای  گسترش  دادن  این  صحنه‌،  و  برای  تفصیل  گامها  و  مرحله‌ها  است‌.  این  هم  راهی  از  راه‌های  شیوۀ  قرآنی  در  ژرفا  بخشیدن  تأثیر  در  حسّ  و  شعور،  و  به  درازا  کشاندن  ماندگاری  تأثیر  در  داخل  اعصاب  و  در  میان  جان  و  روان  است‌.^[6]

لحظه‌ای  در  جلو  این  برحذر  داشتن  می‌ایستیم‌.  می‏‎بینیم  که  یزدان  شهرها  و  آبادیها  را  یکی  پس  از  دیگری‌  گرفتار  بلا  و  تیر  قضا  کرده  است‌،  هر  زمان  ‌که  مردمان  آنجاها  از  فرمان  پروردگارشان  و  از  دستور  پیغمبرانش  سرپیچی  و  سرکشی‌  کرده‌اند ... می‏‎بینیم  این  برحذر  داشتن  و  بیم  دادن  در  اینجا  به  مناسبت  طلاق  و  احکام  آن  ذکر  می‌شود،  و  طلاق  و  حکم  آن  بدین  سنّت  و  قانون  ‌کلّی  ارتباط  پیدا  می‌کند.  این  پیوند  خوردن  پیام  می‌دهد  و  الهام  می‌بخشد که  کار  طلاق  تنها  کار  چند  خـانواده  یا  چند  شوهر  و  همسر  نیست  و  بس.  بلکه  طلاق ‌کار  همۀ  ملّت  مسلمان  است  و  با  سرنوشت  آن‌ گره  می‌خورد.  چه  ملّت  مسلمان  مسؤول  این‌کار  است‌!  و  ملّت  مسلمان  در  کار  طلاق  از  سوی  شریعت  یزدان  مورد  بازخواست  قرار  می‌گیرد.  مخالفت  ملّت  مسلمان  از  فرمان  یزدان  در  آن  -  یا  مخالفت  با  فرمان  یزدان  در  غیر کار  طلاق  -‌  یا  مخالفت  با  فرمان  یزدان  در  هر  کاری  و  حکمی  از  کارها  و  احکام  این  سیستم  و  نظام‌،  یا  این  برنامۀ  ‌کامل  الهی  برای  زندگی  -‌سرپیچی  و  سرکشی  از  فرمان  خدا  است‌.  تنها  افرادی  ‌که  مرتکب  آن  می‌شوند  گرفتار  نمی‌آیند  و  مؤاخذه  نمی‌گردند  و  بس.  بلکه  شهری  و  آبادی‌ای  یا  ملّتی  بدان‌  گرفتار  می‌آید  و  مؤاخذه  می‌گردد  که  مخالفت  از  فرمان  یزدان  در  میانشان  انجام  می‏‎پذیرد،  و  آن  شهر  و  آبادی  یا  ملّت  از  برنامۀ  خدا  و  فرمان  او  در  سر  و  سامان  بخشیدن  به  زندگی  منحرف  می‌گردد.  زیرا  این  دین  آمده  است  تا  از  آن  پیروی  ‌گردد،  و  همۀ  احکام  آن  اجراء  شود،  و  بر  سراسر  زندگی  مراقبت  و  پاسداری  داشته  باشد.  کسانی ‌که  از  فرمان  یزدان ‌که  در  این  آئین  است  -  هر چند  که  این  نافرمانی  در  احوال  شخصی  و  اوضاع  خصوصی  افراد  باشد  -‌  سرپیچی  و  سرکشی‌  کنند،  خود  را  در  معرض  همان  چیزی  قرار  می‌دهند که  شهرها  و  آبادیها  با  آن  روبرو  شدند  و  گرفتار  آمدند،  و  سنّت  و  قانون  خدا  به  سراغشان  آمد  و  گریبانگیرشان ‌گردید،  سنّت  و  قانونی‌  که  هرگز  تخلّف  نمی‌ورزد  و  از  هدف  بازنمی‌ماند.

این  شهرها  و  آبادیها  فرجام  بد  و کیفر  کارهای  خود  را  دیده‌اند  و  به  زیان  و  خسران  آن  رسیده‌اند،  در  همین  زمین  پیش  از  حساب  و  کتاب  واپسین  آخرت ...

این  فرجام  بد  را  دیده‌اند  و  این ‌کیفر  ناگوار  را  چشیده‌اند  شهرها  و  آبادیها  و  ملّتها  و  گروه‌هائی‌  که  در  این  زمین  از  برنامۀ  خدا  منحرف  ‌گردیده‌اند  و کناره‌گیری  کرده‌اند.  ما  این  فرجام  بد  و  کیفر  ناگوار  را  مشاهده‌  کرده‌ایم  و  دیده‌ایم‌،  و  پدران  و  نیاکان  ما  هم  آن  را  مشاهده‌کرده‌اند  و  دیده‌اند.  مشاهده ‌کرده‌ایم  و  مشاهده  کرده‌اند  و  دیده‌ایم  و  دیده‌اند  که  چگونه  شهرها  و  آبادیها  و  ملّتها  و  گروه‌ها  همچون  فرجام  بد  و  کیفر  ناگوار  را  به  صورت  فساد  و  تباهی،  پراکندگی  و  فروپاشی‌،  فقر  و  قحطی‌،  ظلم  و  جور،  و  زندگی  خوفناک ‌و  بیمناک  بدون  امن  و  امان  و  امنیّت  و  صلح  و  صفا  و  آرامش‌،  دیده‌اند  و  مزۀ  آن  را  چشیده‌اند  و  به  فغان  درآمده‌اند  و  چه  بسا  بر باد  فنا  رفته‌اند  و  سرمایۀ  وجودشان  را  باخته‌اند!  مصداق  همچون  بیم  دادن  و  برحذر  داشتنی  را  هر  روز  می‌بینیم  و  می‌شنویم‌.

گذشته  از  این‌،  عذاب  شدیدی  در  انتظار  سرکشان  از  فرمان  یزدان  و منحرفان  از  برنامۀ  او  در  زندگی  است.

یزدان  سبحان  می‌فرماید:

(أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا).

خداوند  برای  ایشان  عذاب  شدیدی  را  فراهـم  ساخته  است‌.

خداوند  راستگوترین  ‌گویندگان  است  و  آنچه  فرماید  همان  شود  و  همان  است‌.

قطعاً  این  آئین‌،  برنامۀ  نظام  و  سیستم  اجتماعی  است  -  همان‌  گو‌نه  ‌که  در  سورۀ  صف  از  آن  سخن  ‌گفتیم  -‌این  آئین  آمده  است  تا  گروه  مسلمان  صاحب  نظام  و  سیستم  خاصّی  را  پدید  آورد.  آمده  است  تا  سراسر  زندگی  این  گروه  مسلمان  را  اداره  ‌کند  و  امور  آن  را  بچرخاند.  بدین  خاطر  همۀ  آنان  مسؤول  این  آئین  هستند.  مسؤول  احکام  آن  هستند.  این  گروه  مسلمان  هر وقت  از  این  احکام  سرباز  بزند  و  مخالف  آن  احکام‌  کند  و  رود،  بر  سر  آنان  همان  می‌آید  که  بر  سر  شهرها  و  آبادیهائی  آمده  است  ‌که  از  فرمان  پروردگارشان  و  از  رهنمودها  و  رهنمونهای  پیغمبرانش  سرباز  زده‌اند  و  به  کژ راهه  رفته‌اند.

در  رویاروی  گرداندن  با  این  برحذر  داشتن  و  بیدار باش  گفتن‌،  و  رویاروی  نمودن  با  صحنه‌های  فراخ  و  فراوان  آن‌،  خردمندانی  را  فریاد  می‌دارد که  ایمان  آورده‌اند،  آن  کسانی‌  که  خردهایشان  ایشان  را  به  ایمان  آوردن  رهنمود  و  رهنمون کرده  است‌.  آنان  را  فریاد  می‌دارد  از  خدائی  بترسند  که  قرآن  را  بر  ایشان  نازل  فرموده  است‌:

(قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْرًا) (١٠)

خدا  که  برای  شما  قرآن  را  نازل  فرموده  است‌.

قرآن  را  که  در  اینجا  «‌ ذکراً‌ »  نامیده  شده  است‌،  مجسّم  نشان  می‌دهد،  و  آن  را  با  شـخص  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم    ‌ممزوج  و  آمیخته  می دارد،  و  شخص  بزرگوار  او  را  ذکر  می‌نامد،  یا  به  عبارت  دیگر«‌ رسـولاً »  را  بدل  «‌ ذکراً‌ »  می‌سازد،  در  این  عـبارت‌:‌^[7]

(رَسُولا یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِ اللَّهِ مُبَیِّنَاتٍ).

پیغمبری  را  به  میانتان  روانه  کرده  است  که  آیات  روشن  خدا  را  برایتان  می‌خواند.

در  اینجا  نگرش  زیبا  و  ژرف  و  راستینی  است  با  دلائل  گوناگونی  ‌که  با  خود دارد ...

این  ذکری  که  از  رسول  خدا  برای  ایشان  نازل  گردیده  است  از  خلال  شخصیّت  پیغمبر  راستین  عبور کرده  و  به  سویشان  آمده  است‌،  تا  بدانجا  که  ‌گوئی  ذکر،  آمیخته  با  ذات  او،  بدیشان‌  رسیده  است‌،  و  شخصیّت  پیغمبر  صلّی الله ‌علیه و اله و سلّم  اصلاً  پرده  و  مانـعی  برای  ذکر  نگردیده  است‌.

نظریّۀ  دوم  پیام  این  نصّ  چنین  است ‌که  شخصیّت  پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم  به  ذکر  تبدیل‌  گردیده  است‌،  و  شخصیّت  آن  حضرت  تصویر  مجسّمی  برای  این  ذکر  شده  است‌.  با  ذکر  آن  چنان  ساخته  است‌  که  عین  آن ‌گردیده  است‌.  و  لذا  او  ترجمۀ  زنده‌ای  از  حقیقت  قرآن  بشمار  است‌.  پیغمبر  خدا صلّی ا لله علیه و اله و سلّم ‌ همین  ‌گونه  بود.  بدین‌  گونه  عائشه  -  رضی‌الله‌عنها  -  ‌پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم  را  وصف ‌کرده  است‌.  وقتی‌ که  می‌گو‌ید:

(کان خلقه القرآن).

اخلاق  او  قرآن  بود.

قرآن  در  خاطر  مبارک  او  در  رویاروئی  با  زندگی  چنین  بود.  او  قرآن  بود که  با  زندگی  روبرو  می‌گردید!

گذشته  از  نعمت  قرآن  و  هدایت  و  صلاح  و  فلاح‌،  به  نعمتهای  باغهای  بهشت  وعده  داده  است‌،  بهشتی  ‌که  همیشه  در  آنجا  بسر  می‏‎برند  و  ماندگار  می‌مانند.  تذکّر  هم  داده  می‌شود که  این  رزق  و  روزی  زیباترین  رزق  و  روزی  است‌.  اصلاً  رزق  و  روزی  زمین‌،  با  آن  قابل  سنجش  و  مقایسه  نیست‌:

(قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا) (١١)

خدا  روزیشان  را  خوب  و  نیکو  می‏‎گرداند.

خدا  روزی ‌رسان  در  دنیا  و  در  آخرت  است‌، و لیکن  روزی‌ای  از  روزی  دیگری  بهتر  و  خوبتر  است‌.  انتخاب  زیباترین  روزی  از  سوی  یزدان‌،  انتخاب  درست  و  گزینش  ارزشمندی  است‌.

بدین  منوال  بار  دیگر  نقطۀ  رزق  را  می‌پساید،  و  با  این  اشاره  رزق  زمین  را  در  مقابل  رزق  بهشت  ناچیز  و  کم‌بها  جلوه‌گر  می‌نماید.  در بارۀ  این  مسأله  صحبت  می‌فرماید  بعد  از  آن‌ که  در  بندهای  نخستین  به  فراخی  رزق  زمین  نیز  وعده  فرموده  است …

*

در  پایان‌،  این  آهنگ  هراس ‌انگیز  جهانی  درمـی‌رسد  و  موضوع  این  سوره  و  قوانین  و  مقرّرات  و  رهنـمودها  و  رهنمونهای  آن  را  با  قضا  و  قدر  یزدان  و  با  قدرت  و  علم  او  در  جولانگاه  جهان  عریض  و  طویل  پیوند  می‌دهد: 

(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الأرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الأمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْمًا) (١٢)

خدا  همان  است‌ که  هفت ‌آسمان  را  و  همانند آن  زمین  را  آفریده  است‌.  فرمان  (‌خدا)  همواره  در  میان  آنها  جاری  است  (‌و  تدبیر  هدایت  و  رهبری  او،  لحظه‌ای  از  جهان  بزرگ  هستی  برداشته  نمی‌شود،  این  آفرینش  عظیم  بدان  خاطر  است‌)  تا  بدانید  خداوند  بر  هر چیزی  توانا  است‌،  و  آگاهی  او  همه  چیز  را  فراگرفته  است‌.

از  حقیقت  مدلول  و  مفهوم  و  ابعاد  و  فاصله‌های  ‏آسمانهای هفتگانه  آگاهی  نداریم‌.  همچنین  از  زمینهای  هفتگانه  بی‌خبریم‌.  چه  بسا  معنی  مثل  آسمانها^[8]  این  باشد که  این  زمین  از  جنس  آسمانها  است‌،  و  زمین  در  ترکیبات  یا  ویژگیهای  خود  مثل  آســمانها  است ... به  هر  حال  هیچ  ضرورتی  ندارد  این  نـصوص  را  با  مقیاس  و  معیار  علم  و  دانشی  بسنجیم  ‌که  بدان  دسترسی  پیدا  کرده‌ایم‌.  زیرا  علم  و  دانش  ما  محیط  بر  جهان  هستی  نـمی‌باشد،  تا  به  صورت  قطعی  و  محقّق  بگوئیم‌:  مراد  قرآن  این  است  و  بس.  هرگز  درست  هم  نخواهد  بود  چنین  بگوئیم  مگر  روزی  و  روزگاری  ‌که  انسان  ترکیب‌ بند  این  جهان  را  کاملاً  بشناسد،  و  با  یقین  و  اطمینان‌،  بدان  علم  و  آگاهی  پیدا  کند ... این  هم  بعید  و  ناشدنی  است ...

ما  از  الهام  و  پیام  این  اشاره  استفاده  می‌کنیم  و  از  حقیقت  آن  در  جولانگاه  روانی‌،  و  در  ایجاد  جهان ‌بینی  صحیح  ایمانی  جهانی  سود  می‌جوئیم‌.

اشاره‌ای‌ که  بدین  جهان  هولناک  هستی  می‌شود:

(سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الأرْضِ مِثْلَهُنَّ).

هفت  آسمان  را  و  همانند  آن  زمین  را  آفریده  است‌.

این  اشاره  عقل  و  شعو‌ر  را  به  هراس  می‌اندازد،  و  دل  را  روبروی  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قدرت  آفریدگار،  و  در  برابر  گسترۀ  ملک  و  مملکت  او،  نگاه  می‌دارد.  ملک  و  مملکتی‌  که  سراسر  این‌ کرۀ  زمین  در مقابل  آن‌  کو‌چک  و  ناچیز  بشمار  است‌،‌ گذشته  از  بعضی  از  چیزهائی  ‌که  در  آن  است‌،  و  گذشته  از  بعضی  از  رخدادهائی  ‌که  در  آن  روی  می‌دهد.  اصلاً  درهمهای  ناچیزی‌  که  شوهر  خرج  همسر می‌کند،  یا  همسر  آنها  را  می‌بخشد  و  از  آنها  صرف  نظر  می‌کند  کجا  و  گسترۀ  فراخ  جهان  هستی‌  کجا؟!  مسأله‌ای  بدین‌  کوچکی  آن  اندازه  در  این  آئین  مهمّ  است  ‌که  با  مسأله  آسمانها  و  زمین  مطرح  می‏‎گردد  و  قضیّۀ  جهانی  می‌شود!!!

از  میان  این  آسمانهای  هفتگانه  و  زمین  یا  زمینهای  هفتگانه  فرمان  یزدان  صادر  و  نازل  می‌گردد.  از  آن  جمله  فرمانی  که  آنان  در  این  روند  قرآنی  در  صدد  آن  هستند.  در  این  صورت ‌کار  بسی  بزرگ  است‌،  حتّی  برابر  مقیاسها  و  معیارهائی  ‌که  انسانها  دارند،  و  برابر  جهان‌ بینی‌هائی‌  که  در بارۀ  مکان  و  زمان  به  اندازۀ  تاب  و  توان  خودشان  دارند  و  بدان  اندازه  که  می‌توانند  بیندیشند  و  برآورد  کنند.  مخالفت  با  فرمان  یزدان  و  کجروی  از  آن‌،  مخالفت  با  فرمانی  است  ‌که  اقطار  و  اکناف  آسمانها  و  زمینها  بدان  همآوا  پاسخ  می‌گوید،  و  فرشتگان  صدرنشین  عالم  بالا  و  سائر  پدیده‌ها  و  آفریده‌های  دیگر  در  اقطار  و  اکناف  آسمانها  و  زمینها  آن  را  می‌شنوند  و  بر  دیدۀ  منّت  می‌نهند.  بنابر  این  چنین  مخالفتی  و  چنین  انحرافی  زشت  و  رسواگرانه  است‌.  هرگز  هیچ  عاقل  مؤمنی  بدان  برنمی‌خیزد  و  آن  را  در  پیش  نمی‌گیرد.  عاقل‌  مؤمنی‌  که  پیغمبری  به  سوی  او  بیاید  و  بر  او  آیه‌های  روشن  و  روشنگر  خدا  را  بخواند،  و  این  ‌کار  را  برای  او  روشن ‌گرداند،  و  این  فرمان  را  بدو  برساند،  تا  او  را  از  تاریکیها  بیرون  بیاورد  و  به  سوی  نور  رهنمود  و  رهنمون‌  گرداند   ...

این  فرمان  از  میان  آسمانها  و  زمین  صادر  و  نازل  می‌شود،  تا  در  دل  انسان  مؤمن  این  عقیده  را  پدید  آورد  که  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.  هر  چیزی  را  که  بخواهد  به  انجام  ‌می‌رساند،  و  چیزی  او  را  درمانده  و  ناتوان  نمی‌سازد.  علم  و  آگاهی  او  محیط  بر  همه  چیز  است‌.  چیزی  از  علم  و آگاهی  او  نه  در  نمی‌رود  و  ناپیدا  نمی‌شود  در  میان  همۀ  چیزهائی‌  که  در  ملک  و  مملکت  فراخ  وگستردۀ  او  است‌،  و  رازی  از  رازهائی‌  که  مردمان  در  زوایای  دلها  پنهان  می‌دارند  بر  او  پوشیده  نمی‌ماند.

این  پسوده  در  اینجا  از  دو  جهت  ارزش  ویژه  حود  را  دارد:

یکم  این  ‌که  خداوندی‌  که  علم  و  آگاهی  او  هر  چیزی  را  در  برگرفته  است  و  محیط  بر  هر  چیزی  است‌،  او  است‌  که  بدین  احکام  دستور  می‌دهد.  او که  محیظ  بر  همۀ  شرائط  و  ظروف  و  مصالح  و  استعدادها  و  توانائیهای  ایشان  است  این  احکام  را  نازل‌  کرده  است  و  فرو  فرستاده  است‌.  پس  باید  از  این  احکام  پیروی  ‌گردد،  و  نباید  به  هیچ  وجه  از  آنها  روی  بگردانند  و کم‌ترین  بی‏توجّهی  بد‌انها  بکنند.  این  احکام  را  خدائی  وضع  و  مقرّر  کرده  است ‌که  علم  و  آگاهی  او  همه  چیز  را  در  برگرفته  است  و  محیط  بر  همه  چیز  است‌.

دوم  این‌  که  این  احکام  خود  به  خود  به  دلها  و  درونها  موکول  و  واگذارند.  زیرا  احساس  این‌ که  علم  و  آگاهی  خدا  همه  چیز  را  در  برگرفته  است  و  محیط  برهمه  چیز  است‌،  خود  این  امر  تضمین  می‌کند که  دلها  و  درونها  حسّاس  باشند،  در  کاری  ‌که  هیچ  چیزی  سودمند  نمی‌افتد  و  به  درد  نمی‌خورد  مگر  تقو‌ا  و  ترس  از  خدائی‌  که  آگاه  از  رازهای  سینه‌ها  است‌.

*

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  این  سوره  با  این  آهنگ  و  نوا  به  پایان  می‌آید،  آهنگ  و  نوائی‌که  به  هول  و  هراس  می‌اندازد  و  به  ترس  و  خوف  می‌افکند.  بدان  اندازه  هم  دلها  را  به  جنب  و  جوش  می‌اندازد که  ‌کرنش  ببرند  و  فرمانبرداری  بکنند.  پاک  و  منزّه  ‌آفریدگاری  است ‌که  این  دلها  را  آفریده  است‌،  و  آگاه  و  باخبر  از  هر  آن  چیزی  است ‌که  در  پیچ  و  خمها  و  لابلاها  و  راه‌ها  و  خط  سیرهای  دلها  است‌.

*

---

[1] ‌کتاب‌:«‌السلام العالمی و الاسلام‌»‌. فصل‌:صلح و صفای خانه‌. 
[2] مراجعه شود به «‌فی  ظلال  القرآن‌» جلد ٩صفحه 399   
[3] ‌مراجعه شود به ‌کتاب‌: «‌السلام العالمی‌ و الاسلام‌»‌. صفحات ٦٥و  ٦٦ 
[4]‌مراجعه شود به جلد یازدهم ‌فی‌ظلال القرآن‌، صفحۀ  ٢٥٩-‌269
[5] نظریۀ فقهی راجح همین است‌. البته ‌قولی هم در میان است‌ که در این  دوره از زمان‌، طلاق‌ وقوع پیدا نمی‌کند. 
[6] ‌مراجعه شود به ‌کتاب‌: «‌التصویر الفنی فی القرآن‌» فصل «‌هماهنگ  هنری‌»   
[7] ‌«‌رسولا» مفعول ‌به برای فعل محذوفی است‌ که مقام دلالت بر آن دارد. تقدیر  چنین  است‌: ارسل  رسولاً... (‌مترجم‌). 
[8] «‌مثلـن‌» اشاره ‌به زمینهای متعدّدی است ‌که در عالم هستی ‌وجو‌د دار‌د.تا آنجا که  بعضی از دانشمندان ستاره‌شناس می‌گویند:‌کراتی‌ که مشابه کرۀ زمین ‌بر گرد  خورشیدها در پهنۀ هستی ‌گردش می‌کنند حد‌اقل سیصد میلیون کره است (‌نگا: المراغی‌)‌.(‌مترجم‌)