سورۀ عبس مکّی و ٤٢ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(عَبَسَ وَتَوَلَّى (١)أَنْ جَاءَهُ الأعْمَى (٢)وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّى (٣)أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْرَى (٤)أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَى (٥)فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى (٦)وَمَا عَلَیْکَ أَلا یَزَّکَّى (٧)وَأَمَّا مَنْ جَاءَکَ یَسْعَى (٨)وَهُوَ یَخْشَى (٩)فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى (١٠)کَلا إِنَّهَا تَذْکِرَةٌ (١١)فَمَنْ شَاءَ ذَکَرَهُ (١٢)فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ (١٣)مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ (١٤)بِأَیْدِی سَفَرَةٍ (١٥)کِرَامٍ بَرَرَةٍ (١٦)قُتِلَ الإنْسَانُ مَا أَکْفَرَهُ (١٧)مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَهُ (١٨)مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ (١٩)ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ (٢٠)ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ (٢١)ثُمَّ إِذَا شَاءَ أَنْشَرَهُ (٢٢)کَلا لَمَّا یَقْضِ مَا أَمَرَهُ (٢٣)فَلْیَنْظُرِ الإنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ (٢٤)أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا (٢٥)ثُمَّ شَقَقْنَا الأرْضَ شَقًّا (٢٦)فَأَنْبَتْنَا فِیهَا حَبًّا (٢٧)وَعِنَبًا وَقَضْبًا (٢٨)وَزَیْتُونًا وَنَخْلا (٢٩)وَحَدَائِقَ غُلْبًا (٣٠)وَفَاکِهَةً وَأَبًّا (٣١)مَتَاعًا لَکُمْ وَلأنْعَامِکُمْ (٣٢)فَإِذَا جَاءَتِ الصَّاخَّةُ (٣٣)یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ (٣٤)وَأُمِّهِ وَأَبِیهِ (٣٥)وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِیهِ (٣٦)لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ (٣٧)وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ (٣٨)ضَاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ (٣٩)وَوُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَةٌ (٤٠)تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ (٤١)أُولَئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ) (٤٢)
این سوره دارای بخشهای نیرومند، حقائق بزرگ، پسوده‌های ژرف، تصویرها و سایه‌روشنها و پیامهای ارزشمند و کمیاب، و آهنگهای معنوی و نواهای موسیقی به گونۀ یکسان است.
بخش نخستین این بندها و بخشها به رخداد ویژه‌ای از رخدادهای زندگانی پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم می‌پردازد. پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم سرگرم کـار و بار گروهی از بزرگان قریش بود. ایشان را به سوی پذیرش دعوت می‌فرمود. در این وقت ابن امّ مکتوم که مرد کور و فقیری بود به خدمتش آمد. او نمی‌دانست که پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم به‌کار و بار این گروه از مردمان سرگرم است. از پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم درخواست کرد که بدو بیاموزد چیزهائی از آنچه خدا بدیشان آموخته است. پیغـمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم از درخواست نا به‌هنگام او خوشش نیامد و چهره‌اش را درهم کشید و از او روی برتافت. سرآغاز این سوره از قرآن نازل گردید و پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را مورد سرزنش شدیدی قرار داد، و حقیقت ارزشها و معیارهای موجود در زندگی گروه مسلمان را با شیوۀ تند و برّنده‌ای بیان داشت. همچنین حقیقت این دعوت و سرشت آن را تذکّر داد:
(عَبَسَ وَتَوَلَّى (١)أَنْ جَاءَهُ الأعْمَى (٢)وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّى (٣)أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْرَى (٤)أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَى (٥)فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى (٦)وَمَا عَلَیْکَ أَلا یَزَّکَّى (٧)وَأَمَّا مَنْ جَاءَکَ یَسْعَى (٨)وَهُوَ یَخْشَى (٩)فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى (١٠)کَلا إِنَّهَا تَذْکِرَةٌ (١١)فَمَنْ شَاءَ ذَکَرَهُ (١٢)فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ (١٣)مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ (١٤)بِأَیْدِی سَفَرَةٍ (١٥)کِرَامٍ بَرَرَةٍ) (١٦)
چهره درهم کشــید و روی برتافت! از این که نابینائی به پیش او آمد. تو چه مـی‌دانی، شاید او (از آمـوزش و پرورش تو بهره گیرد و) خود را پاک و آراسته سازد. یا این که پند گیرد و اندرز بدو سود برساند. امّا آن کس که خود را (از دین و هدایت آسمانی) بی‌نیاز می‌داند، تو بدو روی می‌آوری و میپردازی! چه گناهی بر تو است اگر او (با آب ایمان، از چرک کفر) خویشتن را پاک و پاکیزه ندارد؟! امّا کسی که شتابان و مشتاقانه به پپش تو می‌آید، و از خدا ترسان است، تو از او غافل می‌شوی (و بدو اعتناء نمی‌کنی!). نباید چنین باشد! این آیات (قرآنی و شریعت آسمانی) یادآوری و آگاهی است و بس. پس هر که بخواهد از آن پند گیرد (و هرکه خواهد سر خویش گیرد). در نامه‌های گرامی و ارجمند ضبط و ثبت است. (نامه‌هائی که) فرا و بالا (از کلام بشر) و دارای مکانت و منزلت والایند (و دور از هرگونه تحریف و آمیزش) و پاک (از هر نوع شائبۀ خرافات و عقائد باطل و فاسد، و زدوده از نقص و کم و کاست) هستند. با دست نویسندگانی (نگارش یافته‌انـد. نویسندگانی) که بزرگوار و نیکمنش و نیکوکردارند. (عبس/1-16)
بخش دوم از کفر و زندقۀ زشت انسان، و انکار کردن پلشت پروردگارش صحبت می‌کند. بدو سرچشمۀ هستی او را تذکّر می‌دهد، و اصل پیدایش وی را یادآور می‌شود. بدو میگوید چه کسـی بدو حـیات بخشیده است و زندگی را برایـش میسّر کرده است. پروردگار او است که مرگ وی و دوباره زنده کردن او را در دست دارد. او با این وجـود کوتاهی می‌ورزد و در کار خویش قصور می‌ورزد:
(قُتِلَ الإنْسَانُ مَا أَکْفَرَهُ (١٧)مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَهُ (١٨)مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ (١٩)ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ (٢٠)ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ (٢١)ثُمَّ إِذَا شَاءَ أَنْشَرَهُ (٢٢)کَلا لَمَّا یَقْضِ مَا أَمَرَهُ) (٢٣)
کشته باد انسان! چه خدانشناس و ناسپاس است! خدا او را از چه چیز می‌آفریند؟! او را از نطفۀ ناچیزی می‌آفریند و قوّت و قدرت (و جمال و کمال) بدو می‌بخشد. سپس راه (شناخت خوبی و بدی) را برای او آسان می‌کند (تا راه هدایت را در پیش گیرد، و راه ضلالت را ترک گوید). بعد او را می‌میراند و وارد گورش می‌گرداند. سپس هر وقت خواست او را زنده می‌گرداند. هرگزا هرگز! انسان (با وجود طول حیات) دستوری را که خدا بدو داده است (و وظائفی را که برای وی تعیین کرده است، آن چنان که شایستۀ مقام باعظمت الهی است) هنوز که هنوز است انجام نداده است!. (عبس/17-23 )
بخش سوم دل انسان را متوجّه ضروری‌ترین اشیاء برای انسان می سازد که خوراک خودش و خوراک چهارپـایان او است. به انسان تذکّر می‌دهد که تدبیر و تقدیر یزدان سبحان در پشت سر آن خوراک قراردارد و او است که آن خوراک را پدید می‌آورد. همچنین خدا است که تدبیر و تقدیر خود را در آفرینش انسان به کار می‌برد و او را می‌آفریند:
(فَلْیَنْظُرِ الإنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ (٢٤)أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا (٢٥)ثُمَّ شَقَقْنَا الأرْضَ شَقًّا (٢٦)فَأَنْبَتْنَا فِیهَا حَبًّا (٢٧)وَعِنَبًا وَقَضْبًا (٢٨)وَزَیْتُونًا وَنَخْلا (٢٩)وَحَدَائِقَ غُلْبًا (٣٠)وَفَاکِهَةً وَأَبًّا (٣١)مَتَاعًا لَکُمْ وَلأنْعَامِکُمْ) (٣٢)
انسان باید به غذای خویش بنـگرد و در بارۀ آن بیندیشد (که چگونه ما آن را برای او فراهم کرده‌ایم، و در ساختمان مواد غذائی و اجزاء حیات‌بخش آن، چه دقت و مهارت و ظرافتی به کار برده‌ایم). ما آب را از آسمان به گونۀ شگفتی می‌بارانیم.سپس زمین را می‌شکافیم و از هم باز می‌کنیم. در آن دانه‌ها را می‌رویانیم (که مایۀ اصلی خوراک انسان است).و رزها و گیاهان خوردنی را. و درختان زیتون و خرما را. و باغهای پردرخت و انبوه‌را. برای استفاده و بهره‌مندی شما و چهارپایان شما. (عبس/24-32 ) بخش واپسین، از «الصّاخّه» یعنی صدای هراس‌انگیز گوش خراش نفخۀ صور دوم، صحبت می‌کند. از روزی سخن میگوید که این صدای هراس انگیز گوشخراش، هول و هراس آن را به دنبال می‌آورد. هول و هراسی که در این واژه جلوه‌گر می‌آید. همان گونه که آثار آن هول و هراس در دل انسان پدیدار می‌گردد، انسانی که جز آن از همه چـیز بیخبر می‌شود. همچنین آثار آن در چهره‌هائی دیده می‌شود که سخن می گویند از آنچه بدانها دست داده است و بر سرشان آمده است:
(فَإِذَا جَاءَتِ الصَّاخَّةُ (٣٣)یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ (٣٤)وَأُمِّهِ وَأَبِیهِ (٣٥)وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِیهِ (٣٦)لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ (٣٧)وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ (٣٨)ضَاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ (٣٩)وَوُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَةٌ (٤٠)تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ (٤١)أُولَئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ )(٤٢)
هنگامی کـه صدای هراس‌انگـیز گوش خراش (نفخۀ صور دوم) برآید، در آن روز انسـان فرار می‌کند از بـرادر خود، و از مادر و پدرش! و از همسر و فرزندانش. در آن روز هر کدام از آنان وضعی و گرفتاری بزرگی دارد که او را به خود سرگرم می‌کند و از هر چیز دیگری باز میدارد. در آن روز، چهره‌هائی غبار (غم و اندوه) بر آنها نشسته است. ابر تیره و سیاه (هراس و اندوه) آن رخسارها را مـی‌پوشاند. آنان، کافران بزهکار و بدکردارند.(عبس /33-42 ) عرضه کردن بخشها و آیات این سوره - بدین شیوۀ تند و شتابان - به حس و شعور انسان آهنگهای بسیار مؤثّری می‌افکند. این آهنگها تا بدان اندازه نیرومند و ژرف هستند که بـه محض پسودن دل،کار خود را می‌کنند و آن را دگرگون می‌سازند.
خواهیم کوشید پرده از گو‌شه‌هائی از فاصله‌های دوری برداریم که برخی از بخشها بدانها اشارت دارند، و با نخستین نگاه آشکار و جلوه‌گر نمی‌آیند.
*
(عَبَسَ وَتَوَلَّى (١)أَنْ جَاءَهُ الأعْمَى (٢)وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّى (٣)أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْرَى (٤)أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَى (٥)فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى (٦)وَمَا عَلَیْکَ أَلا یَزَّکَّى (٧)وَأَمَّا مَنْ جَاءَکَ یَسْعَى (٨)وَهُوَ یَخْشَى (٩)فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى (١٠)کَلا إِنَّهَا تَذْکِرَةٌ (١١)فَمَنْ شَاءَ ذَکَرَهُ (١٢)فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ (١٣)مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ (١٤)بِأَیْدِی سَفَرَةٍ (١٥)کِرَامٍ بَرَرَةٍ) (١٦)
چهره در هم کشید و روی برتافت! از این که نابینائی به پیش او آمد. تو چـه می‌دانی، شاید او (از آموزش و پرورش تو بهره گیرد و) خود را پاک و آراسته سازد. یا این که پند گیرد و اندرز بدو سود برساند. امّا آن کس که خود را (از دین و هدایت آسمانی) بی‌نیاز می‌داند، تو بدو روی می‌آوری و میپردازی! چه گناهی بر تو است اگر او (با آب ایمان، از چرک کفر) خویشتن را پاک و پاکیزه ندارد؟! امّا کسی که شتابان و مشتاقانه به پیش تو می‌آید، و از خدا ترسان است، تو از او غافل می‌شوی (و بدو اعتناء نمی‌کنی!). نباید چنین باشد! این آیات (قرآنی و شریعت آسمانی) یـادآوری و آگاهی است و بس. پس هر که بخواهد از آن پند گیرد (و هرکه خواهد سر خویش گیرد). در نامه‌های گرامی و ارجمند ضبط و ثبت است. (نامه‌هائی که) فرا و بالا (از کلام بشر) و دارای مکانت و منزلت والایند (و دور از هرگونه تحریف و آمیزش) و پاک (از هر نوع شائبۀ خرافات و عقائد باطل و فاسد، و زدوده از نقص و کم و کاست) هسـتند. با دست نویسندگانی (نگارش یافته‌اند، نویسندگانی) که بزرگوار و نیکمنش و نیکوکردارند.
رهنمودی که در باره این حادثه نازل گردیده است، واقعاً یک چیز مهمّ و قابل توجّهی است. بسیار بزرگتر و سترگتر از آن است که در نگاه نخستین جلوه‌گر می‌آید.کاری است که معجزه بشمار مـی‌آید. هم خودش معجزه است و هم حقیقتی معجزه است که خواسته است این معجزه در زمین استقرار پیدا کند، و آثاری بر استقرار آن عملاً در زندگی بشری پدیدار و نمودار گردد. چه بسا این معجزه نخستین معجزۀ اسلام، و حتّی بزرگ‌ترین معجزل آن باشد. امّا این رهنمود - به عنوان پیروی بر حادثۀ فردی - ذکر می‌شود، همان گونه که شیوۀ خدائی قرآن است یک حادثۀ فردی و یک مناسبت محدود را فرصتی برای بیان حقیقت مطلق و برنامه مستمّری سازد.
حقیقتی که در اینجا این رهنمود بیان آن را هدف قرار داده است، و آثار واقعی ای که عمـلاً بر بیان آن در زندگی ملّت مسلمان مترتّب است، اصل اسلام است. حقیقتی است که اسلام -و همۀ رسالتهای آسمانی پیش از آن -خواسته‌اند نهال آن را در زمین بکارند.
این حقیقت تنها این نیست: چگونه با فردی از مردمان رفتار می‌شود؟ یا چگونه با گروهی از مردمان برخورد می‌شود؟ همان گونه که معنی نزدیک این حادثه و پیرو آن، این چنین است. بلکه این حقیقت بسیار فراتر و فراگیرتر از این، و بسیار بزرگتر و سترگتر از این است. این حقیقت این چنین است: مردمان چگونه همۀ کارهای زندگی را باید بسنجند و ارزیابی کنند. ارزشها و معیارهائی را که برای سنجش و ارزیابی به کار میبرند و بدانها مقدار و اندازۀ آنها را برآورد می‌کنند، از کجا برمی‌گیرند و دریافت می‌نمایند؟
حقیقتی که این رهنمود می‌خواهد آن را استقرار بخشد این است: مردمان باید در زمین ارزشها و معیارهای خـود را از ارزشـها و مـعیارهائی بر گیـرند که کاملاً آسمانی و الهی باشد، و از آسمان -ایشان نماید، و مقیّد به شرائط و ظروف معتبر زمینشان نباشد، و خودشان آنها را وضع ننموده باشند، و از اندیشه‌ها و جهان‌بینیهای ایشان برنجوشیده، اندیشه‌ها و جهان‌بینیهائی که مقیّد به قراردادها و شرائط و ظروف خودشان است.
این هم کار بسیار بزرگی است. همان گونه هم کار بسیار دشواری است. دشوار است مردمان در زمین با ارزشها و معیارهائی زندگی بکنند که از آسمان نازل می‌گردد، و آزاد و رها از قراردادهای معتبر زمین است، و دور از فشار چنان قراردادهائی است.
عظمت این کار و دشواری آن را درک و فهم می‌کنیم وقتی که انبوه واقعیّت بشری، و سنگینی آن را بر احساسها، و فشار آن را بر جانها، و سختی دست کشیدن از شرائط و ظروف و فشار ناشی از زندگی واقعیّت مردمان را درک و فهم بکنیم. واقعیّتی که از اوضاع و احوال زندگانی مردمان، از ارتباطها و پیوندهای زندگانی ایشان، از میراثها و برجای ماند‌ه‌های محیط آنان، از ته‌نشستها و رسوبات تاریخشان، و از سائر شرائط و ظروف دیگرشان که آنان را سخت به زمین می‌چسباند و وابسته می‌گرداند، و بـر فشار ارزشها و مـعیارها و جهان‌بینیها و اندیشه‌هایشان بر نفسها می‌افزاید، سرچشمه می‌گیرد و برمی‌جوشد.
همچنین عظمت این کار و دشواری آن را درمـی‌یابیم وقتی که بدانیم نفس محمّد پسر عبدالله صلّی الله علیه وآله وسلّم کـه‌‌برای این که بدین امر برسد، نیازمند این رهنمود و رهنمون است. و بلکه بدین سرزنش شدیدی که به مرز شگفت از عملکرد او می‌رسد نیازمند است!
برای تصوّر عظمت هر کاری در این هستی،کافی است در بارۀ آن گفته شود: نفس محمّد پسرعبدالله صلّی الله علیه و آله وسلّم برای این که بدین امر برسد، به بیدار باش و هوشیارباش و رهنمود و رهنمون نیاز داشته است!
بلی این بس است. چه عظمت این نفس و بالائی و والائی آن،کاری را که این نفس برای رسیدن بدان به بیدارباش و هوشیارباش و رهفمود و رهـنـمون نیـاز داشته است آن اندازه بزرگ و سترگ می‌کند که آن را بالاتر از عظمت، و والاتر از والائی می‌سازد. این حقیقت این کار است،کاری که رهنمود و رهنمون الهی به مناسبت این رخداد فردی می‌خواهد آن را در زمین پدیدار و برقرار گرداند ... این امر به مردم می‌آموزد که انسانها باید ارزشها و معیارهای خود را از آسمان دریافت دارند، و آزاد و رها گردند از ارزشها و معیارهای زمینی، ارزشها و معیارهائی که همه از واقعیّت زندگی آنان برمی‌دمد و برمی‌جوشد ... کار بزرگ این است...
معیاری که خداوند برای مردمان همراه پیغمبران نازل کرده است تا با آن همۀ ارزشها را راست و درست گردانند، این است:
(إنّ أکرَمَکُم عندَ الله أتقاکُم ) .
بیگمان گرامی‌ترین شما در نزد خدا متّقی‌ترین شما است. (حجرات/١٣)
این یگانه ارزشی است که وزن مردمان با آن در ترازوی یزدان بالا می‌رود یا پائین می‌افتد. این ارزش آسمانی خالص است. اصلاً هیچ گونه پیوندی با قراردادها و مقرّرات زمین، و با شرائط و ظروف آن ندارد...
و لیکن مردمان در زمین زندگی می‌کنند، و با پیوندها و ارتباط‌های گوناگونی به یکدیگر می پیوندند و مرتبط می‌شوند. همۀ پیوندها و ارتباطها دارای وزن و سنگینی و کشش و جاذبه خود در زندگی ایشان است. آنان با ارزشهای دیگری با همدیگر رفتار می‌نمایند و برخورد می‌کنند ... در آن ارزشها حسب و نسب و قوّت و قدرت و مال و ثروت نقش دارد. در میان آن ارزشها چیزهائی جای می‌گیرد که از برکشیدن و وزن کردن با همچون ارزشهائی حـاصل می‌گردد. از قبیل پیوندها و ارتباط‌های عملی اعم از اتقتصادی و غیراقتصادی ... احوال و اوضاع مردمان در آنها متفاوت می‌شود و برخی نسبت به برخی فرق پیدا می‌کند...
آن اسلام می‌آید تا بگوید:
(إنّ أکرَمَکُم عندَ الله أتقاکُم ) .
بیگمان گرامی‌ترین شما در نزد خدا متّقی‌ترین شما است. (حجرات/13)
بدین وسیله از همۀ این ارزشهای سنگین وزن در زندگی مردمان، و دارای فشار فراوان بر ذهن و سرشان، و برخوردار از کشش و جاذبه‌ای که ایشان را به زمین می‌چسباند، روی می گرداند و بر آنها قلم بطلان می‌کشد، و بجای همۀ آنها این ارزش تازۀ بدون واسطه از آسمان دریافت شده را جایگزین می‌سازد، ارزشی که در ترازوی خدا تنها بدو ارج و اعتبار داده می‌شود و بس!
سپس این رخداد روی می‌دهد تا این ارزش را در یک مناسبت واقعی معیّن بیان دارد، و به همراه آن این قانون بنیادین را مقرّر نماید: ترازو ترازوی آسمان است و بس. و ارزش ارزش آسمان است و بس. بر ملّت مسلمان واجب است همۀ ضوابط و قوانینی را رها سازند که معمول و معروف مردمان است، و به ترک همۀ ارزشها و جهان‌بینیها و اندیشه‌ها و معیارها و مقیاسها و آداب و رسومی بگویند که از پیوندها و ارتباط های زمین برمی‌دمد و برمی‌جوشد. تا بدین وسیله تنها از ارزشهای نازل شده از آسمان کمک گرفته شود، و تنها با ترازوی آسمان برکشیده شودا مرد کور فقیری می‌آید که ابن امّ مکتوم نام دارد. به پیش پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم می‌آید در حال و احوالی که او سرگرم صحبت باگروهی از بزرگان قریش است. عتبه و شیبه پسران ربیعه، ابوجهل عمرو پسر هشام، امیّه پسر خلف، ولید پسر مغیره، همراه با عبّاس پسر عبدالمطّلب آمده‌اند و در خدمت پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم حضور به هم رسانیده‌اند. پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم دارد ایشان را به سوی اسلام فرامی‌خواند. امیدوار است با پذیرش اسلام از سوی آنان، خیر و خوبی بهره اسلام گردد. اسلامی که در تنگنا قرار گرفته است.و دشواریها و سختیها در مکّه بدان روی آورده است. این جماعت همانهائی هستند که با مال و جاه و جلال و قوت و قدرت خود در راه اسلام ایستاده‌اند، و مردمان را از اسلام بازمی‌دارنـد، و آشکارا با اسلام سخت به نیرنگ ایستاده‌اند تا اسلام را در مکّه محبوس و از حرکت به جای دیگری باز دارند. در عین حال دیگران هم در خارج از مکّه ایستاده‌اند و به دعوت روی نمی‌آورند. دعوتی که نزدیک‌ترین مردمان صاحب دعوت رودرروی آن ایستاده‌اند، و کسانی که از همگان در حسب و نسب و فامیلی با صاحب دعوت پیوند بیشتری دارند با دعوت او به مبارزه برخاسته‌اند، آن هم در محیط جاهلی قبیله‌گری و عشیره گری که همۀ ارزشها و همۀ اعتبارها را به قبیله و عشیره می‌دهد و بس.
مرد کور فقیری به خدمت پیغمبرخدا صلّی الله علیه و آله وسلّم می‌آید، در حالی که او سرگرم کار و بار این گروه است. آن هم نه برای نفع خودش، و نه برای مصلحت خودش، و بلکه به سود اسلام و برای مصلحت اسلام. چه اگر این گروه مسلمان می‌شدند، سدّها و مانعهای سخت و ناگوار فرومی‌ریخت، و خارهای تیز از راه دعـوت در مکّه برچیده می‌شد، و آنگاه اسلام بعد از مسلمان شدن این سران بزرگ به بیرون از مکّه می‌رفت و پیرامون آن را فرامی‌گرفت و تسخیر می کرد.
این مرد می‌آید، و به پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم میگوید: ای پیغـمبر خدا قرآن را بر من بخوان و ازچیزی که خدا به تو آموخته است به من بیاموز ... این سخن را تکرار می‌کند، در حالی که می‌داند پیغـبر صلّی الله علیه و آله وسلّم به چه کاری سرگرم است. این است که پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم از این که او سخنش را قطع می‌کند و وی را از توجّه و اهتمام به موضوع بازمیدارد، ناراحت می‌گردد، و آثار ناراحتی بر چهره‌اش پدیدار می‌آید - هرچند که این مـرد چهره‌اش را نمیبیند -و چهره درهم می‌کشد و روی برمی‌تابد. روی برمی‌تابد از مرد تنهای فقیری که او را از این کار مهمّ و بزرگ بازمیدارد. کاری که در فراسوی صورت گرفتن آن برای دعوتش و برای دینش چیزهای فراوانی وجـود دارد. کاری که برای پیروزی آئینش، نجات‌کار دعوتش از تنگنا، مصلحت اسلام، و حرص و آز بر انتشار اسلام، بدان رغبت و علاقه دارد. در اینجا است که آسمان دخالت می‌کند. آسمان دخالت می‌کند تا سخن فیصله‌بخش را در بارۀ این کار بگوید، و همۀ نشانه‌های راه را بگذارد، و ترازوئی را بنهدکه همۀ ارزشها با آن سنجیده و برکشیده می‌شود، و از همۀ شرائط و ظروف و آداب و رسوم معمول و معروف مردمان چشم‌پوشی می‌گردد. حتّی از خود آن چیزی چشم پوشی می‌شود که مردمان مصلحت دعوت را در آن میبینند، و بلکه سرور انسانها صلّی الله علیه و آله وسلّم مصلحت دعوت را در آن می‌بیند.
در اینجا یزدان والای والا مقام پیغمبر بزرگوار خود را سرزنش می‌فرماید، ییغمبری که دارای خلق عظیم و اخلاق بزرگ است. سرزنش به شیوۀ سخت و شدید می‌آغازد، آن هم تنها یک بار در سراسر قرآن. در این سرزنش به فرستادۀ محبوب و مقرّب آستانۀ یزدان جهان گفته می‌شود:
«کلّا». نباید چنین کرد.
این واژه در گفتگو برای ردع و انکار است، و معنی بازداشتن و دور کردن می‌دهد. آخر این کار بزرگی است که این آئین بر آن استوار و پایدار می‌گردد!
شیوه‌ای که قرآن عهده‌دار آن در این سرزنش الهی گردیده است، شیوۀ بی‌نظیری است که نـمی‌توان آن را به زبان نوشتار بشری ترجمه کرد. چه زبان نوشتار، قیدها و بندها و اوضاع و احوال و آداب و رسومی دارد. اگر شیوه را به زبان نوشتاری بشری ترجمه کرد و برگرداند، از گرمی این الهامها و پیامهای زندۀ مستقیم می‌کاهد. تنها شیوه قرآنی است که می‌تواند آن را بدین شکل در پسوده‌های سریع و شتابنده، و در قالب عبارت‌های بریده بریده، و با تعبیرهائی که انگار پذیره‌ها و دگرگو‌نیها است، و با طنینها و نشانه‌ها و نگرشهای زنده بیان دارد!
(عَبَسَ وَتَوَلَّى (١)أَنْ جَاءَهُ الأعْمَى) (٢)
چهره درهم کشید و روی برتافت، از این که نابینائی به پیش او آمد.. .
در ساختار واژگانی که برای غائب به کار می‌روند و از کس دیگری جدای از شنونده نقل می‌کند. در این شیوه الهام و پیام است، الهام و پیامی که می‌رساند کار مورد بحث و گفتگو آن اندازه در پیش خدا ناپسند است که یزدان سبحان دوست نمـی‌دارد که آن را رو در روی پیغمبر بگوید. چرا که بدو لطف و مرحمت می‌نماید، و برای احترام او وی را از رویاروئی با این کار زشت محفوظ و مصون می‌فرماید!
بعد از پنهان داشتن عمـلی که سرزنش به سبب آن پدیدار گردیده است و به میان آمده است، تعبیر دور می‌زند و با واژگان مستعمل برای مخاطب به سرزنـش می‌پردازد. نخست تا اندازه‌ای آرام سـرزنش را می‌آغازد:
(وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّى (٣)أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْرَى) (٤)
تو چه می‌دانی، شاید او (از آموزش و پرورش تو بهره گیرد و) خود را پاک و آراسته سازد؟ یا این که پند گیرد و اندرز بدو سود برساند؟.
تو چه می‌دانی شاید این خیر بزرگ حاصل گردد؟ این مردکور فقیری که مشتاقانه آمده است و به خیر و خوبی موجود در پیش تو چشم دوخته است، دلش بیدار گردد و پندپذیر شود و نـصیحت و اندرز بدو سود برساند؟ تو چه می‌دانی شاید این دل با پرتوی از نور خدا منوّر گردد و بدرخشد، و مناره‌ای در زمین شود، و از نور آسمان روشنی بگرد و نورانی گردد؟ کاری که صورت می‌پذیرد هر زمان که دلی برای هدایت بگشاید و حقیقت ایمان در آن به تمام و کمال درآید. این هم کاری است‌که در ترازوی خدا بزرگ و سترگ و سنگین و وزین است ...
سپس طنین سرزنش بلندتر می‌شود، و لهجۀ سرزنش شدّت و حدّت می‌گیرد، و به شگفت‌زده کردن از آن کاری می‌پردازد که مایۀ سرزنش شـده است و جای سرزنش است:
(أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَى (٥)فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّى (٦)وَمَا عَلَیْکَ أَلا یَزَّکَّى (٧)وَأَمَّا مَنْ جَاءَکَ یَسْعَى (٨)وَهُوَ یَخْشَى (٩)فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى) (١٠)
امّا آن کس که خود را (از دین و هدایت آسمانی) بی‌نیاز می د‌اند، تو بدو روی می‌آوری و میپردازی! چه گناهی بر تو است اگر او (با آب ایمان، از چرک کفر) خویشتن را پاک و پاکیزه ندارد؟! امّا کسی که شتابان و مشتاقانه به پیش تو می‌آید، و از خدا ترسان است، تو از او غافل می‌شوی (و بدو اعتناء نمی‌کنی!).
امّا کسی که بینیازی خود را از تو و از آئین تو، و از هدایت و خیر و خوبی و نور و پاکی موجود در پیش تو، اظهار میدارد، تو به چنین کسی روی می‌آوری و میپردازی و بدو توجّه می‌کنی و اهمّیّت می‌دهی، و می‌کوشی او را رهنمود و رهنمون گردانی، و بدو رو می‌کنی و او به تو پشت می‌کند!
(وَمَا عَلَیْکَ أَلا یَزَّکَّى )(٧)
چه گناهی بر تو است اگر او (با آب ایمان، از چرک کفر) خویشتن را پاک و پاکیزه ندارد؟.
چه زیانی به تو می‌رسد اگر او در زشتی و پلشتی و کثافت خود باقی بماند؟ از تو که در بارۀ گناه و بزه او نمی‌پرسند، و تو با او کمک نمی‌شوی و پیروز نمی‌گردی، و تو کار او را انجام نمی‌دهی و بجای او به کار نمی‌پردازی .. .
(وَأَمَّا مَنْ جَاءَکَ یَسْعَى) (٨)
و امّا کسی که شتابان و مشتاقانه به پیش تو می‌آید ... . با رضا و رغبت و به اختیار خود به پیش تو می‌آید.
(وَهُوَ یَخْشَى) (٩)
و از خدا ترسان است ... .
و خود را از عذاب و خشم خدا بر حذر میدارد.
(فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّى )(١٠)
تو از او غافل می‌شوی (و بدو اعتناء نمی‌کنی!).
غافل شدن از مرد مؤمن مشتاق خیر و خوبی، و متّقی و پرهیزگار، توجّه نکردن بشمار آمده است ... این هم صفت کوبندۀ بسیار سختی است.
سپس طنین این سرزنش بلندتر می‌شود تا بدانجا که به مرز بازداشتن و راندن می‌رسد:
«کلّا ». نباید چنین کرد!.
نباید هرگز چنین کرد ... این خطابی است در این جایگاه جلب توجّه می‌کند و بیداری و هوشیاری را میطلبد.
آن گاه حقیقت این دعوت و کرامت و عظمت و رفعت آن را بیان میدارد، و بینیازی این دعوت را از هر کسی، و از هر تکیه گاهـی ذکر می‌کند. لطف و عنایت این دعوت فقط شامل کسی می‌گردد که این دعوت را به خاطر خود این دعوت بخواهد، آن کس هر وضع و حالی و جاه و مقامی و ارزش و بهائی با معیارها و مقیاسهای دنیا داشته باشد، مهمّ نیست:
(إِنَّهَا تَذْکِرَةٌ (١١)فَمَنْ شَاءَ ذَکَرَهُ (١٢)فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ (١٣)مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ (١٤)بِأَیْدِی سَفَرَةٍ (١٥)کِرَامٍ بَرَرَةٍ) (١٦)
این آیات (قرآنی و شریعت آسمانی) یادآوری و آگاهی است و بس. پس هر که بخواهد از آن پند گیرد (و هر که خواهد سر خود گیرد). در نامه‌های گرامی و ارجمند ضبط و ثبت است. (نامه‌هائی که) فـرا و بالا (از کلام بشر ) و دارای مکانت و منزلت والایند (و دور از هر گونه تحریف و آمیزش) و پاک (از هر نوع شائبۀ خرافات و عقائد باطل و فاسد، و زدوده از نقص و کم و کاست) هستند. با دست نویسندگانی (نگـارش یافته‌اند. نویسندگانی) که بزرگوار و نیکمنش و نیکوکردارند.
آیات قرآن از هر نظر ارزشمند و گرانبهایند. ارزشمند و گرانبهایند در نامه‌هائی که قرار دارند. بالا و والا و پاک و پاکیزه‌اند. سفیرانی در جهان بالا و در عالم فرشتگان گمارده شده‌اند آیات را برای برگزیدگان زمین می‌آورند تا برگزیدگان هم آنـها را به مردمان برسانند. آنان نیز بزرگوار و نیکمنش و نیکو کردارند ... آیات قرآن ارزشمند و پایند در هر چیزی که بـدانها مربوط و متعلّق باشد، و آلایشی دور یا نزدیک بدانها نمی‌آمیزد و آنها را نمی‌پساید. آیات قرآن گرامی و بزرگ هستند و با آنها به روگردانان و روبرتافتگانی پرداخته نمی‌شود و رو نمی‌گردد که خود را بی‌نیاز از آنها می‌دانند. بلکه آیات قرآن به کسانی می‌پردازند و روی می‌کنند که کرامت و عظمت آیات را می‌شناسند و ارج و بهای آنها را می‌دانند، و می‌خواهند در پرتو رهنمود و رهنمون آنها پاک و پاکیزه گردند.
این ترازو است، ترازوی خدا، ترازوئی که ارزشها و اعتبارها بدان برکشیده و سنجیده می‌شود، و با آن انسانها و اوضاع برآورد می‌گردند... سخن این است، سخن خدا، سخنی که هر گفته‌ای و هر حکمی و هر گونه داوری و قضاوتی با آن به محک امتحان زده می‌شود. این کجا بود! چه وقت بود! در مکّه بود. در آن حال و احوالی که دعوت طرد می‌شد و راند‌ه می‌گردید، و مسلمانان اندک بودند. رو کردن و پرداختن به بزرگان به خاطر مصلحت شخصی نبوده است. بیتوجّهی و روی گرداندن از کور فقیر به خاطر منافع شخصی نبوده است. بلکه تنها به خاطر خود دعوت بوده است. ولیکن فقط دعوت ترازو است، و فقط دعوت، معیارها و ارزشها است. دعوت آمده است تا این ترازو و این ارزشها را در زندگی انسانها مستقر گرداند. دعوت عزیز و گرامی نمی‌گردد، و قوی و نیرومند و پـیروز نمی‌شود، مگر با استوار نگاه داشتن این ترازو و استقرار این ارزشها ...
گذشته از این - همان گونه که گذشت - این کار بزرگتر و فراگیرتر از این حادثۀ فردی، و از موضوع مستقیم آن است. کاری که باید بشود این است که مردمان مقیاسها و معیارها را باید از آسمان دریافت بدارند نه از زمین، و مقرّرات آسمانی را معتبر بدانند نه مقرّرات زمینی را.. .
(إنّ أکرَمَکُم عندَ الله أتقاکُم ) .
بیگمان گرامی‌ترین شما در نزد خدا متّقی‌ترین شما است.
(حجرات/13 )
متّقی‌ترین، گرامی‌ترین فرد در پیشگاه خدا است. او سزاوار رعایت و عنایت، و توجّه کردن و اهمّیّت دادن است. اگر چه چنین کسی فاقد معیارها و اعتبارات دیگری باشد که مردمان تحت فشار واقعیّت زمینی خودشان، و تحت فشار مقرّرات و قوانین زمینیشان بدانها الفت گرفته‌اند و آنها را پسندیده‌اند. از قبیل: حسب و نسب و قوّت و قدرت و دارائی و اموال ... و سائر ارزشها و معیارهای دیگری که هیچ ارج و بهائی ندارند وقتی که با ایمان و تقوا همراه نباشند. یگانه حالتی که درست است بدان ارج و بها داد و آن را معتبر و محترم شمرد حالتی است که در آن به حساب ایمان و تقوا به بذل و بخشش میپردازی و خدا را از خود راضی می‌سازی.
این حقیقت بزرگی است که رهنمود و رهنمون الهی می‌خواهد در این مناسبت آن را برقرار دارد و هدف قرار دهد، همان گونه که شیوۀ قرآن است. شیوۀ قرآن این است که یک رخداد فردی و مناسبت محدودی را وسیلۀ استقرار حقیقت مطلقی و برنامۀ مستمرّی می‌گرداند.
*
نفس پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم از این رهنمود و رهنمون و عتاب و سرزنش، منقلب و دگرگون گردید. سخت و گرم منقلب و دگرگون شد، و برای استقرار این حقیقت در سراسر زندگانیش، و در زندگانی جماعت مسلمان، برجست و به پا خاست، و آن را به عنوان نخستین حقیقت اسلام توصیف و سفارش کرد.
نخستین حرکتی که پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در این راستا انجام داد این بود که رهنمود و رهنمون و عتاب و سرزنشی را اعلان داشت که به سبب این حادثه نازل گردیده بود. واقعاً این اعلان کار بس بزرگ و زیبا بود. کاری بود که از هر سو بدان بنگریم جز پیغمبری از پیغمبران در آن زمان بر آن توانا نبوده است.
بلی جز پیغمبری از پیغمبران توانائی آن را نداشته است به مردمان اعلان کند که او عتاب و سرزنـش شده است با این عتاب و سرزنش سخت و شدید، و بدین شکل شگفت، به سبب خطـائی که از او سر زده است ! برای هر شخص بزرگی - بجز پیغمبر - کافی بود بدین خطـا پی ببرد و آن را در آینده جبران بکند. امّا این نبوّت است. کار دیگری است، و افقها و کرانه‌های دیگری دارد! جز پیغمبری از پیغمبران توانائی این را ندارد همچون کاری را بدین شکل و شیوه رو در روی بزرگان قریش در چنین موقعیّتی و شرائط و ظروفی بیان دارد، موقعیّت و شراط و ظروفی که دعوت در آن قرار داشت، و با آن چنان کسانی رویاروی بود. کسانی که به وسیلۀ حسب و نسب و جاه و جلال و اموال واولاد و قدرت و قوّت به خود می‌بالیدند و خویشتن را بزرگ می‌دیدند. در محیطی که هـمچو‌ن چیزهائی معتبر و مقبول بود. محیطی بود که در بارۀ محمّد پسر عبدالله پسر عبدالمطّلب پسر هاشم گفته می‌شد:
(لو لا نزّل هذا القرآن علی رجل من القریتیـن عظیم)
چرا این قرآن بر مرد بزرگواری از یکی از دو شهر (مکّه و طائف) فرو فرستاده نشده است؟!. (زخرف/31)
این حسب و نسب پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم در میان ایشان است ... این چنین می‌گفتند تنها به خاطر این که او پیش از رسالت در میانشان ریاست نداشت!
گذشته از این، همچون کاری در همچون محیطی صورت نمی‌پذیرد مگر به فرمان وحی آسمان. چرا که ممکن نیست همچون کاری از زمین سرچشمه بگیرد و برجوشد ... به ویژه از چنان سرزمینی و در چنان زمانی!!!
این قوّت و قدرت آسمان است که همچون کاری را به راه خود میدارد و به پیش می‌راند. از درون نـهاد پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به محیط پیرامونش خیز برمیدارد و می‌رود، و در آن محیط با قدرت و عمـق وجهش استقرار می‌پذیرد، و مدتّهای مدید و در طول زمان در زندگی این ملّت مسلمان ماندگار می‌ماند و استمرار مییابد.
این امر تولّد جدید بشریّت بود، بسان تولّد انسان در طبیعتی که در آن است. بلکه این تولّد جدید ارج و بهای بیشتری داشت ... این تولّد جدید بشریّت این بود که انسان، هم از جهت شعور و هم از جهت واقعیّت اجتماعی از همۀ ارزشهای معمول و به رسمیّت شناخته شده در زمین بگذرد، و به سوی ارزشهای دیگری روان گردد که از آسمان نازل می‌گردد، ارزشهائی که بریده و گسیخته از همۀ ارزشها و معیارها و مقیاسها و جهان‌بینیها و اندیشه‌ها و آداب و رسوم و پذیرفته‌ها و شرائط و ظروف عملی، و جدای از همۀ پیوندها و ارتباط های اجتماعی است، چیزهائی که بر انسانها فشار می‌آورند و سنگینی می‌کنند. همچنین جدای از پیوندها و خویشاوندیهائی است که با گوشت و خون و اعصاب و ذهن و شعور آمیخته‌اند و معجون گردیده‌اند. با این وجود همگان ارزشهای جدید را بشناسند و بپذیرند، و بدان تن در دهند و گردن نهند. از دیگر سو این کار بزرگی که نفس محمّد صلّی الله علیه و آله وسلّم نیاز به بیداری و هوشیاری و رهنمود و رهنمون پیدا کرد تا بدان برسد، تبدیل به کار بزرگی گردید که برای دلها و درونهای مسلمان روشن و بدیهی شد، و برای جامعۀ مسلمان شریعت و قانون گردید، و به صورت نخستین حقیقت زندگی در جامعۀ اسلامی درآمد، و در سراسر حیات دور و دراز مسلمانان نخستین حقیقت زندگی شد و خواهد شد.
چنان که باید ما حقیقت این تولّد جدید را درک و فهم نمی‌کنیم. زیرا ما حـقیقت این آزادی و رهائی را نمی‌توانیم در دلها و درونهایمان مجسم سازیم، آزادی و رهائی از همۀ چیزهائی که اوضاع زمین و ارتباطها و پیوند های آن آنها را پدید می‌آورد. از قبیل: ارزشها و معیارها و مقیاسها و اعتبارهائی کـه دارای سنگینی خرد کننده‌ای و درهم شکننده‌ای هستند. تا بدان اندازه که برخی از پیروان مکتبهای «پیشرو» چنین گمان میبرند تنها جنبه‌ای از آنها - که اوضاع اقتصادی است - سرنوشـهای مردمان و عـقیدهای انسانها، و علوم و فنون و هنرها و آداب و رسوم و جهان‌بینی ایشان را در بارۀ زندگی تشکیل می‌دهد و مقرّر میدارد! هـچنین پیروان مکتب مادی همین را در بارۀ تاریخ می‌گویند، و بسیار تنگ نظرانه مـی‌نگرند، و جـهالت و نادانی طغیانگرانه‌ای در بارۀ حقائق نفس و حقائق زندگی دارند.
این معجزه است. معجزۀ تولّد جدیدی برای انسان با دست اسلام در آن زمان است ...
از آن زمان که این تولّد جدید به ظهور رسیده است، ارزشها و معیارهائی که با آن حادثۀ بزرگ جـهانی پدیدار آمده است حاکم گردیده است و سیادت خود را بر جهان گسترده است ... امّـا این مسأله در مـحیط عربی، و در میان خود مسلمانان، ساده و آسان نبوده است ... جز این که پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم با خواست خدا، و با عملکردهای خود، و با رهنـمودها و رهنمونهای خـود که برخاسته از گرمی تأثیرپذیری او از رهنمودها و رهنمونهای ثابت قرآنی بوده است، توانسته است این حقیقت را در مزرعۀ درونها و در کشتزار حیات بکارد و سبز کند، و از آن پاسداری و مراقبت نماید تا ریشه‌هایش در زمـین بد‌ود و استـوار بـشود، و شاخه‌هایش برافراشته گردد و بالا برود و گشن گردد، و بر زندگی گروه مسلمانان قرنهای زیاد و طولانی سایه بکند... و علی رغم همۀ عوامل سر نگو‌نی و واژگونی دیگر، برقرار و پایدار بماند و سر برافرازد و رقص سبز آن در گیرد.
پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم بعد از این حادثه با دیدن ابن امّ مکتوم لبخند می‌زد و شادمان می‌شد و بدو عـنایت می‌فرمود و حال او را مراعات می‌نمود، و هر زمان که بدو می‌رسید می فرمود:
(اهلاً بمن عاتبنی فیه ربّی).
مرحبا به کسی که پروردگارم به خاطر او مرا عتاب و سرزنش فرمود .
پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم پس از هجرت به مدینه، دو دفعه او را جانشین و قانم مقام خود کرد.
برای این که معیارها و مقیاسهای محیط، و ارزشهای بر آمده از اعتبارهای زمین و از قوانین و مقررّات آن را در هم بشکند و در هم بریزد، دختر خالۀ خـود زینب دختر جحش اسدی را به ازدواج غلام خود زید پسر حارثه درآورد. مسألۀ ازدواج و دامادی مسألۀ بسیار حساسی است، به ویژه در یک محیط عربـی از حساسیّت بیشتری برخوردار است.
پیش از آن هم، زمانی که در آغاز هجرت میان مسلمانان برادری ایجاد فرمود، عموی خود حمزه را و غلام خود زید را برادران یکدیگر کرد، و خالد پسـر رویحۀ خثعمی و بلال پسر رباح را برادران همدیگر ساخت.
در جنگ مؤته زید را فرمانده سپاه کرد. جعفر پسر ابوطالب را معاون اوّل او، و عبدالله پسر رواحۀ انصاری را معاون دوم او نمود. زید را فرمانده سپاهی کرد که از سه هزار نفر مهاجر و انصار تشکیل شده بود، و در میانشان خالد پسر ولید بود.
پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم شخصاً بیرون آمد و این سپاه را بدرقه کرد. این جنگ همان جنگی است که هر سه نفر ایشان رضی الله عنه در آن شهید شدند.
واپسین کار پیغمبر لصلبی الله علیه و آله وسلّم این بود که اسامه پـسـر زید را فرمانده سپاهی کرد که به جنگ با رومیان می‌رفت. این سپاه از انبوهی از مهاجران و انصار فراهم آمده بود. در میان این سپاه، ابوبکر و عمر دو وزیر پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و دو دست او، و دو خلیفۀ بعد از او به اجماع مسلمانان بودند. در میان آنان همچنـین سعد پسر ابی وقّاص بود که خویش پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و از زمرۀ قریشیانی بود که پیش از دیگران به اسلام گرویده بودند.
برخی از مردم از فرماندهی اسامه که نوجوانی بود ناراحت گردیدند و بر خود پیچیدند. در این راستا ابن عمر- رضی الله عنهما - فرموده است: پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم سپاهی را روانه کرد. اسامه پسر زید - رضی الله عنهما - را فرماندۀ آن سپاه کرد. برخی از مردم بر فرماندهی او اعتراض کردند و بدان طعنه زدند. پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم فرمود:
(إن تطعنوا فی إمارته فقد کنتم تطعنون فی إماره أبیه من قبل. و ایم الله إن کان لخلیقاً للا‌ماره، و ان کان لمن أحبّ النّاس إلیّ. و إن هذا لمن إحبّ النّاس الیّ ...).[1]
«اگر شما بر فرماندهی او اعتراض می‌کنید و بدان طعنه می‌زنید، شما که قبلاً بر فرماندهی پدرش اعتراض داشته‌اید و بدان طعنه زده‌اید. به خدا سوگند پدرش سزاوار فرماندهی بود، و از محبوب‌ترین مردمان برای من بود. قطـعاً این هم از محبوب‌ترین مردمان برای من است . ..» .
زمانی هم زبان‌ها به بدگوئی سلمان فارسی پرداختند، و از ایرانی و عربی سخن راندند، بنا به پیامهای نژادگرائی تنگ نظرانه، پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم در این راستا ضربت قاطعانۀ خود را فرود آورد و زد و فرمود:
(سلمان منّا أهل البیت)[2]
«سلمان از ما اهل بیت است«.
پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم با ارزشهای آسمانی و ترازوی آن که در دست داشت، از همۀ کرانه‌های حسب و نسبی که بدان می‌نازیدند و می‌بالیدند و خویشتن را بزرگ و عزیز می‌دیدند در گذشت و آنها را پشت سر افکند، و همۀ مرزهای نژادگرائی تنگ‌نظرانه‌ای را زیـر پا نهاد که درباره‌اش حماسه‌سرائی می‌کردند و شور و غوغا برپا می‌داشتند ... و سلمان فارسی را یک راست جزو اهل بیت خود محسوب و معرّفی فرمود!
وقتی هم میان ابوذر غفاری، و بلال پسر رباح - رضی الله عنهما - گفتگوئی در گرفت و بر زبان ابوذر رفت:
«ای پسر مرد سیاه‌پوست» ... پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم از این سخن سخت براشفت و خشمگن شد،و تند و تهدیدآمیز رودرروی ابوذر فرمود:
«یا أباذر طفّ الصّاع لیس لابن البیضاء علی ابن السّودء فضل »[3]
«ای ابوذر پیمانه لبریز شد (و بس کن که پیمانه ریخت) پسر مرد سفید پوست بر پسر مرد سیاه پوست برتری ندارد».
این کار را از ریشه بخشکاند و کاملاً از یکدیگر جدا گرداند. یا اسلام است که از ارزشـهای آسمان و معیارهای آسمان تشکیل می‌گردد، و یا جاهلیّت است که از ارزشهای زمین و از معیارهای زمین فراهم می‌آید!
فرمودۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم با حرارت خود به دل حسّاس ابوذر فرو رفت و بدان نشست، و مهمّ ترین تأثیر را گذاشت. پیشانی خود را بر زمین نهاد و سوگند خورد که آن را از زمین برنـمی‌دارد تا بلال بر آن پای نگذارد، تا کفارۀ گفتار بزرگی بشود که آن را گفته است!
این ترازوئی که بلال با آن بالا گرفت و سر افتاد، ترازوی آسمان بود ... از ابو هریره رضی الله عنه روایت است که گفته است: پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم فرمود:
)یا بلال حدّثنی بأرجی عمل عملته فی الاسلام منفعه عندک . نانّی سمعت اللّیله خشف نعلیک بین یدیّ فی الجنّه (
«ای بلال برای من سخن بگو از کاری که در اسلام کرده‌ای و بیشترین امید سود را بدان داری. چـه من امشب صدای کفشهای تو را در حضور خود در بهشت شنیدم«.
بلال گفـت: من در اسلام کاری نکرده‌ام که به سود آن زیاد امیدوار باشم، جز این که من وضوی کاملی را در وقتی از شب یا از روز می‌گیرم و تا آنجا که مقدور باشد با آن نماز می‌خوانم.[4]
پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم می‌فرمود، وقتی که عمّار پسر یاسر اجازۀ ورود به خدمتش را می‌خواست:
( إئذنَُوا لَهُ مَرحَباً بِالطّیّبِ المُطیّب).
« بدو اجازه دهید. مرحبا به پاک پاکیزه«.
همچنین در باره عمّار پسر یاسر فرموده است:
(مُلیّ عَمّارٌ رضی الله عنه ایماناً الی مُشاشه (.[5]
«عمّار - خدا از او خشنود بادا - تا سر استخوانش سرشار از ایمان است«.
از حذیفه رضی الله عنه روایت است که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
( إنّی لا أدری ما بَقائی فیکُم فاقتدُوا بالّذینَ من بَعدی – وَ أشارَ إلی بَکر وَ عُمرَ- رضی الله عنهما – وَ اهتَدوا بهدی عمّر، وَ ما حَدّثکُمُ ابنُ مسعود فصدّقوهُ).[6]
» من نمی‌دانم تا کی در میان شما باقی می‌مانم. بعد از من از دو نفر پس از من پیروی کنید - اشاره فرمود به ابوبکر و عمر -خدا از آنان خشنود بادا - و با رهنمود و رهنمون عمّار راهیاب و راهرو شوید، و چیزی را که ابن مسعود برایتان میگوید آن را تصدیق کنید و راست بدانید».
هر شخص غریبی که از اهالی مدینه نمیبود ابن مسعود را از اهل بیت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌پنداشت . . . از ابوموسی صلّی الله علیه وآله وسلّم روایت است که گفته است: من و برادرم از یمن آمدیم. مدّتی در مدینه ماندیم. ابن مسعود و مادرش را جز از اهل بیت پیغمبر خدا صلّی الله‌علیه وآله وسلّم نمی‌پنداشتیم. به سبب این که بسیار به خدمت پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌رفتند و در پیش او زیاد می‌ماندند و بسیار همراهش می‌شدند.[7]
جُلَیبیب مردی از بردگان آزاد شده بود. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم برای او خواستگاری کرد تا زنی از انصار را به ازدواج او دربیاورد. وقتی که پدر و مادر آن زن رضایت ندادند، آن زن گفت: آیا می‌خواهید فرمان پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را نپذیرید؟ اگر این مرد را برای شما پسندیده است و بدو رضایت داده است او را به دامادی قبول کنید. پس پدر و مادر او رضایت دادند و آن زن را به ازدواجش درآوردند.[8]
پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در جنگی که پس از گذشت اندک زمانی از ازدواج جلیبیب درگرفته بود و وی به شهادت رسیده بود، به جستجویش پرداخت . . . از ابوبرزۀ اسلمی رضی الله عنه روایت گردیده است که گفته است: پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در جنگی شرکت داشت. خدا غنیمت را نصیب او کرد.
پس از پیروزی به اصحاب خود فرمود:
(هَل تَفقِدوُن من أحدٍ؟).
« آیا کسی را از دست داده‌اید؟.»
گفتند: بلی فلانی و فلانی و فلانی را . . . سپس فرمود:
( هَل تَفقدوُن من أحد؟).
« آیا کسی را از دست داده‌اید؟«.
گفتند: بلی فلانی و فلانی و فلانی را . . . سپس فرمود:
( هَل تَفقدوُن من أحد؟).
«آیا کسی را از دست داده‌اید؟«.
گفتند: بلی فلانی و فلانی و فلانی را . . . سپس فرمود: اصحاب عرض کردند: نه. کس دیگری را از دست نداده‌ایم. فرمود:
(لکنّی أفقدُ جُلَیبیباً).
«امّا من جلیبیب را از دست داده‌ام و به دنبالش می‌گردم«.
اصحاب به جستجوی جلیبیب پرداختند. او را در کنار هفت نفر از کشتگان یافتند که ایشان را کشته است و سپس او را کشته‌اند. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به سوی او رفت و بالای سرش ایستاد. سپس فرمود:
( قَتَلَ سبعَهً ثُمّ قَتَلُوهُ. هذا منّی وَ أنا منهُ. هذا منّی وَ أنا منهُ).
«او هفت نفر را کشته است و سپس او را کشته‌اند. این از من است و من از او هستم. این از من است و من از او هستم«.
سپس جلیبیب را روی بازوهای خود گذاشت. برای او تخت و زیراندازی جز بازوهای پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نبود. برای او گو‌ری را کندند، و در گورش نهادند . . . از غسل دادن او سخنی به میان نیامده است.[9]
*
با این رهنمود الهی، و با این رهنمون نبوی، تولّد جدید بشریّت بدین شکل کمیاب و بدین شیوۀ بینظیر انجام پذیرفت. جامعۀ ربّانی‌ای پدیدار گردید که ارزشها و معیارهای خود را از آسمان دریافت می‌داشت، و آزاد و رها از قیدها و بندهای زمین بود، هر چند که روی زمین می‌زیست . . . این معجزۀ بزرگ اسلام بود. معجزه‌ای بود که جز با خواست خدائی و با عملکرد پیغمبری صورت نمی‌گرفته است. معجزه‌ای که می‌رساند این آئین از خدی یزدان جهان است، و آن کس که آن را با خود آورده است پیغمبری است.
این تدبیر و تقدیر الهی بوده است که به دنبال وفات پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم دوست نخستین او ابوبکر، و دوست دوم او عمر، جانشین وی گردند و عهده‌دار این کار بزرگ بشوند . . . دو نفری که از همگان بهتر سرشت این کار را می‌شناختند، و از همگان سخت‌تر با هدایت پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم قالب گرفته بودند، و از همگان ژرف‌تر نسبت به پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم مهر و محبّت داشتند، و آزمندتر به جستجوی موارد علاقۀ او و گام به گام رفتن در راه او بودند.
ابوبکر رضی الله عنه از یار خودش پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به یاد داشت آنچه را در بارۀ اسامه خواسته بود. پس از به دست گرفتن کار خلافت، نخستین کاری را که کرد روانه کردن اسامه به عفوان فرمانده سپاهی بود که پـغممر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم آن را آماده و تا بیرون مدینه بدرقه کرده بود. اسامه سوار بود و ابوبکر خلیفه پیاده. اسامۀ جوان شرم می‌کرد که سوار بشود و سواره برود، در حالی که خلیفۀ پیر پیاده او را همراهی کند و پیاده برود. این بود که گفت: «ای جانشین پیغمبر خدا یا تو باید سوار بشوی، و یا من باید پیاده بشوم». خلیفه سوگند می‌خورد: «به خدا سوگند تو پیاده نمی‌شوی، و به خدا سوگند من هم سوار نمی‌شوم. چه می‌شود اگر ساعتی پاهای خود را در راه خدا غبارآلود کنم؟«.
سپس ابوبکر چنین دید که به عمر نیاز دارد، در آن حال که بار سنگین خلافت را بر دوش گرفته است. امّا عمر تنها سربازی در سپاه اسامه است، و اسامه فـرمانده است. پس باید از اسامه اجازه بگیرد عمر را در پیش خود نگاه دارد. در این وقت خلیفه به اسامه گفت: «اگر می‌خـواهی مرا کمک کنی اجازه بده عمر در اینجا بماند». . . ای والله! اگر می‌خواهی مرا کمک کنی چنین کن . . . چه کرانه‌ها و افقهای بلندی است! کرانه‌ها و افقهائی که نمی‌توان به سوی آنها اوج گرفت و بدانها رسید مگر با خواست خدا که بر دستهای پیغمبری از پیغمبران خدا صورت می‌پذیرد!
آنگاه چرخ زمان دور برمیدارد و به پیش می‌رود و عمر پسر خطّاب خلیفه را میبینیم، خلیفه‌ای که عمّار پسر یاسر را فرماندار کوفه می‌کند.
دم در عمر، سهیل پسر عمرو پسر حارث، و ابوسفیان پسر حرب، و جماعتی از بزرگان آزادۀ قریش می‌ایستند. پیش از ایشان به صهیب و بلال اجازۀ ورود می‌دهد. زیرا این دو نفر از سبقت گیرندگان بر دیگران در پذیرش اسلام، و از شرکت‌کنندگان در جنگ بدر بودند. بینی ابوسفیان باد می‌کند و با همان انگیزۀ غرور جاهلیّت میگوید: «من هرگز همسان چنین روزی را ندیده‌ام. بدین بندگان و بردگان اجازه می‌دهد، و ما را بر در خود نگاه میدارد!». دوستش که حقیقت اسلام به ذهن و شعو‌رش رخنه کرده است و دویده است، به ابوسفیان میگوید: «ای مردمان! من به خدا سوگند آنچه را که بر چهره دارید میبینم. اگر خشمگین هستید بر خویشتن خشـم بگیرید. مردمان به سوی اسلام دعوت گردیدند، و شما نیز به سوی اسلام دعوت شدید. آنان برای پذیرش اسلام شتافتند، و شما کندی کردید. اگر روز قیامت ایشان را به سوی بهشت فراخوانند و به ترک شما بگویند وضع شما چگونه خواهد بود؟!».[10]
عمر برای اسامه پسر زید سهمی بیش از سهم عبدالله پسر عمر تعیین می‌کند. وقتی که عبدالله راز این امر را از پدر می پرسد، بدو پاسخ می‌دهد: «پسر عزیزم! زید رضی الله عنه در پیش پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم محبوبتر از پدرت بوده است! و اسامه رضی الله عنه در پیش پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم از تو محبوبتر بوده است! این است که محبّت پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را بر محبّت خودم ترجیح و برتری داده‌ام».[11]
عمر این سخن را میگوید، چون او می‌داند محبّت پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم با ترازوی آسمان برکشیده شده است و راست و درست گردیده است.
عمر عمّار را می‌فرستد تا به بتاب خالد پسر ولید رسیدگی کند، خالد پسر ولیدی که سـردار پیروز و دارای شخصیّت خانوادگی ریشه‌داری است. عمّار یـقۀ او را می‌گیرد . . .گویند: او را با عمامه‌اش محکم می‌بندد تا رسیدگی به حساب او پایان مییابد، و بیگناهی وی روشن می‌گردد. آن وقت بند و رشتۀ او را باز می‌کند و با دست خویش عمامه‌اش را می‌بندد . . . خالد در این کار اشکال و مانعی نمیبیند و ناراحتی نشـان نمی‌دهد. آخر او عمّار یار و یاور پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم است. کسی است که از زمرۀ مؤمنانی است که پیش از دیگران به اسلام گرویده‌اند. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم هم در بارۀ عمّار فرموده است آنچه فرموده است!
عمر همان کسی است که در بارۀ ابوبکر - رضی الله عنهما - گفته است: ابوبکر سرور ما است، و او است که سرور ما بلال را آزاد کرده است. بلال بنده امیه پسر خلف بود، و او را سخت شکنجه می‌داد. ابوبکر بلال را از او خرید و آزادش کرد . . . عمر پسر خطّاب در بارۀ بلال میگوید: بلال سرور ما است! . . عمر کسی است که گفته است: « اگر سالم غلام ابوحذیفه زنده بود من او را جانشین خود می‌کردم». عمر این را میگوید، در حالی که عثمان را و علی را، و طلحه را، و زبیر را جانشین خود نکرده است . . . بلکه شورا را به شش نفر بعد از خود واگذار نموده است، و کسی را به طور مشخّص برای جانشینی تعیین نکرده است.
علی پسر ابوطالب -کرم الله وجهه - عمّار و حسن پسر علی -رضی الله عنهما - را به سوی اهالی کوفه می‌فرستد تا ایشان را بسیج کند در بارۀ واقعه‌ای که میان او و میان عائشه -رضی الله عنها - در گرفته است، و میگوید:
« من قطعاً می‌دانم که عائشه همسر پیغمبرتان صلّی الله علیه وآله وسلّم است در دنیا و در آخرت. امّا خداوند شما را مورد آزمایش قرار داده است که آیا از من پیروی می‌کنید، و یا از همسر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم«.[12]
مردم در بارۀ کار عائشه أم‌المومنین، دختر ابوبکر صدیق -رضی الله عنهم جمیعاً - از علی علیه السّلام پیروی کردند.
ابورویحۀ خثعمی از برادر اسلامی خود بلال پسر رباح درخواست می‌کند او را در کار ازدواج کمک کند و واسطه شود میان او و خانواده‌ای از اهالی یمن. بلال می‌پذیرد و هنگام سخن بدانان میگوید: «من بلال پسر رباح هستم، و این برادر من ابو رویحه است. او مرد بدی از لحاظ اخلاق و دین است. اگر می‌خواهید دخترتان را به ازدواج او درآورید، باشد، به ازدواج او درآورید، و اگر خواستید نپذیرید، باشد، نپذیرید» . . . نه کار را از آنان پنهان میدارد و بدانان نیرنگ می‌زند، و نه چیزی از کار برادرش را پنهان میدارد. نه خود را واسطۀ خواستگاری قلمداد می‌کند، و نه فراموش می‌کند که او در آنچه میگوید در پیشگاه خدا باید پاسخی باشد . . . آن خانواده از این صد‌اقت اطمینان پیدا می‌کنند، و دخترشان را به ازدواج برادر بلال درمی‌آورند، و می‌گویند: کافی است که داماد عرب است و حسب و نسب اصیلی دارد، و بلال غلام حبشی میانجی او است!
*
این چنین حقیقت بزرگی در جامعۀ اسلامی برقرار و پایدار گردید، و بعد از آن تا مدّتهای مدید برقرار و پایدار ماند، با وجود عوامل بازدارنده فراوانی که در میان بود. «نام عبدالله. پسر عبّاس برده می‌شد و همراه آن نام غلامش عکرمه بر زبان می‌رفت. هر گاه از عبدالله پسر عمر یادی به میان می‌آمد همراه او نام غلامش نافع نیز به میان می‌آمد. نام انس پسر مالک را همراه با نام غلامش ابن سیرین یاد می‌کردند. ابوهریره را با غلامش عبدالرحمن پسر هرمز ذکر می‌نمودند. در بصره حسن بصری، و در مکه مجاهد پسر جبر، و عطاء پسر رباح، و طاووس پسر کیسان، فقهاء بودند. در مصر در زمان عمر پسر عبدالعزیز یزید پسر ابوحبیب که غلام سیاه‌پوستی از دنقله بود مفتی بود» [13]. . .
میزان آسمان، پرهیزگاران را بالا می‌برد، هر چند پرهیزگاران از همۀ ارزشهای زمین بی‌نصیب و بی‌بهره باشند . . . پرهیزگاران از دیدگاه خودشان و از دیدگاه مردمان پیرامونشان بالا و والایند. این ترازو از روی زمین برداشته نشده است مگر در روزگار بسیار نزدیکی که جاهلیّت در نواحی سراسر زمین به طغیان و سرکشی همه جانبه برخاسته است. در این زمان است که انسانها در آمریکا بر پشتوانۀ دلارهای خود تکیه می‌زنند، آمریکائی که ریاست دولتهای غربی را برعهده دارد. و انسانها جملگی در مکتب مادیگرای چیره بر اوضاع روسیه با اسباب و ابزار کار هم برابر نیستند، روسیه‌ای که ریاست دولتهای شرقی را بر عهده دارد. در سرزمین مسلمانان هم جاهلیّت نخستین حاکم است، جاهلیّتی که اسلام آمد تا آن را از لجنزار برگیرد و بلندش گرداند. در سرزمین مسلمانان فریادهائی برخاسته است که اسلام آنها را ریشه‌کن کرده بود. جاهلیّت آن ترازوی الهی را درهم شکسته است و به سوی ارزشهای ناچیز جاهلیّت برگشته است، ارزشهائی که هیچ گونه پیوندی با ایمان و تقوا ندارند ... دیگر آرزوئی در میان نمانده است مگر آرزوئی که به دعوت اسلامی پیوند پیدا می‌کند. امید است دعوت اسلامی همۀ انسانها را بار دیگر از جاهلیّت نجات دهد، و بر دستهای آن تولّد جدید بشریّت روی دهد، بسان تولّدی که نخستین بار انسانها آن را دیدند، و آن حادثه که سرآغاز این سوره آمده است تا آن را نقل و در آیات اندک و قاطعانه و بزرگ اعلان کند . . .
*
پس از بیان این حقیقت بزرگ در لابلای پیروی که بر آن حادثه در بند اول این سوره زده می‌شود، روند قرآنی در بند دوم از کار این انسان اظهار تعجّب می‌کند، انسانی که از هدایت روی می‌گرداند، و خویشتن را از ایمان بی‌نیاز می‌داند، و از دعوت به سوی پروردگارش خویشتن را برتر می‌گیرد . . . روند قرآنی از کار این انسان و از کفر ورزیدن او شگفت نشان می‌دهد، انسانی که سرچشمۀ وجودش را فراموش می‌کند، و اصل پیدایش خود را نادیده مـی‌گیرد، و عنایت خدا بدو و محافظت خدا از او در هر مرحله‌ای از مراحل پیدایش خود را در دنیا و آخرت نادیده می‌گیرد و پیش چشم نمی‌دارد، و وظیفۀ خویش را در برابر آفریدگار و روزی‌رسان و حسابرس خود انجام نمی‌دهد:
(قُتِلَ الإنْسَانُ مَا أَکْفَرَهُ (١٧)مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَهُ (١٨)مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ (١٩)ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ (٢٠)ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ (٢١)ثُمَّ إِذَا شَاءَ أَنْشَرَهُ (٢٢)کَلا لَمَّا یَقْضِ مَا أَمَرَهُ) (٢٣)
کشته باد انسان! چه خدانشناس و ناسپاس است! خدا او را از چه چیز می‌آفریند؟! او را از نطفۀ ناچیزی می‌آفریند و قوّت و قدرت (و جمال و کمال) بدو می‌بخشد. سپس راه (شناخت خوبی و بدی) را برای او آسان می‌کند (تا راه هدایت را در پیش گیرد، و راه ضلالت را ترک گوید). بعد او را مـی‌میراند و وارد گورش می‌گرداند. سپس هر وقت خواست او را زنده می‌گرداند. هرگز! هرگز! انسان (با وجود طول حیات) دستوری را که خدا بدو داده است (و وظائفی را که برای وی تعیین کرده است، آن چنان که شایستۀ مقام باعظمت الهی است) هنوز که هنوز است انجام نـداده است!.
( قُتلَ الإنسانُ! ». کشته باد انسان!.
او سزاوار کشتن است به سبب کار شگفتی که می‌کند و عملی که در پیش می‌گیرد . . . همچنین ساختار واژگانی برای رسوا کردن و زشت شمردن و نپسندیدن کارش ذکر می‌شود. و می‌رساند که او مرتکب چیزی گردیده است که سزاوار کشتن است . . .
( ما أکفرهُ! ) . چه خدانشناس و ناسپاس است!. خدانشناسی و ناسپاسی و انکار کردن و عدم آشنائی او از مقتضیات پیدایش خودش و از آفرینش خودش چه اندازه زیاد است! اگر این مقتضیات را پیش چشم می‌داشت آفریدگارش را سپاس می‌گفت و شکر او را بجای می‌آورد، و در زندگانی دنیای خود فروتنی می‌کرد، و آخرت خود را به یاد می‌داشت . . .
اگر چنین نیست پس چرا تکبّر می‌ورزد و خودبزرگ‌بینی می‌کند و خویشتن را بی‌نیاز می‌شمارد و روی می‌گرداند؟ اصل او کدام است و سرآغاز او کدام؟
(مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَهُ) (١٨)
خدا او را از چه چیز می‌آفریند؟.
اصل فروتنانۀ ناچیزی است. همۀ ارزش خود را از لطف و فضل و نعمت خدا برمی‌گیرد. همۀ ارزش خود را از تقدیر و تدبیر خدا دریافت میدارد:
(مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ) (١٩)
او را از نطفۀ ناچیزی می‌آفریند و قوّت و قدرت (و جمال و کمال) بدو می‌بخشد.
از چیزی او را آفریده است که هیچ ارزشی ندارد. او را از این اصل آفریده است، اصلی که برپای نمی‌ایستد و
برجای نمی‌ماند . . . و لیکن این آفریدگار او است که او را ارزش بخشیده است. بدو ارزش داده است. او را با ساختار خود سنجیده است و ارزیابی فرموده است، و بدو قدر و منزلت داده است و آفرینش راست و درست و همساز و همآوایش بخشیده است. او را محترم و مکرّم نموده است و آفرینش ارجمند و ارزشمندی بدو داده است. او را از آن اصل فرودین بالا برده است و به مقام والائی رسانده است، مقام و منزلتی که زمین و هر چه در آن است مسخّرش می‌گردد.
(ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ) (٢٠)
سپس راه (شناخت خوبی و بـدی) را برای او آسان می‌کند (تا راه هدایت را در پیش گیرد، و راه ضلالت را ترک گوید).
راه زندگی را برایش آسان ساخته است. یا راه هدایت را برایش سهل و ساده نموده است. با اعطاء ویژگیها و استعدادهائی که در وجودش به ودیعت نهاده است، راه را برایش آسان نموده است. چه راه زندگی، و چه راه رسیدن به هدایت در زندگی را برایش سهل و ساده کرده است.
وقتی که کوچ زندگی به پایان مـی‌آید، به پایانه‌ای می‌رسد که هر زنده‌ای بدون اختیار بدان درمی‌آید و از آن راه گریزی ندارد:
(ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَهُ) (٢١)
بعد او را می‌میراند و وارد گورش می‌گرداند.
کار او در پایان زندگیش، بسان کار او در سرآغاز زندگیش، در دستی قرار می‌گیرد که او را به صحنۀ حیات گسیل داشته است وقتی که خواسته است، و کار او را به پایان رسانده است وقتی که اراده فرموده است، و جایگاه او را در درون زمین قرار داده است برای احترام و حفظ حرمت او. شیوۀ کار را چنین نساخته است که او را بر روی زمین رها کنند و به دست درّندگان و پرندگان گوشتخوار بسپارند. در سرشت انسانها به ودیعت نهاده است که با حرص و آز مردۀ خود را پنهان کنند و در گور بگذارند. این هم گوشه‌ای از تدبیر و تقدیر خدا در بارۀ انسان است.
انسان در داخل گور خواهد بود تا زمانی که اراده و خواست خدا می‌خواهد او را به زندگی برگرداند تا آنچه می‌خواهد در باره‌اش روا دارد:
(ثُمَّ إِذَا شَاءَ أَنْشَرَهُ) (٢٢)
سپس هر وقت خواست او را زنده می‌گرداند.
انسان بیهوده به حال خود رها نمی‌شود، و بدون حساب و کتاب و سزا و جزا نمی‌گردد . . . آیا او خود را برای این کار آماده کرده است و آمادگی ایـن امر را پیدا نموده است؟
(کَلا لَمَّا یَقْضِ مَا أَمَرَهُ) (٢٣)
هرگز! هرگز! انسـان (با وجود طول حیات) دستوری را که خدا بدو داده است (و وظائفی را که برای وی تعیین کرده است، آن چنان که شایستۀ مقام باعظمت الهی است) هنوز که هنوز است انجام نداده است.
انسان به طور همگانی، و فردافرو ایشان، و هم نسلهایشان، کاری را انجام نداده است که خدا بدو دستور فرموده است . . . تا واپسین لحظه‌های زندگیش وظیفۀ خود را چنان که باید انجام نداده است. این پیامی است که تعبیر آن را با واژۀ «لمّا» یعنی هنوز نه، تاکنون نه . . . بیان میدارد. خیر او مقصّر است و کوتاهی کرده است، و وظیفه و تکلیف خویش را بجای نیاورده است. اصل آفرینش و پیدایش خود را چنانکه باید به یاد نداشته است . . . شکر و سپاس آفریدگار خود را و روزی‌رسان خود را چنان که باید بجای نیاورده است. راه این کوچ را بر روی زمین با آمادگی برای روز حساب و کتاب و سزا و جزا نپیموده است . . . بلی انسان در مجموع به همین ترتیب است. بالاتر از این، اکثریّت مردم همواره از پذیرش حقّ روی می‌گرداند و بدان پشت می‌کنند و می‌روند. و خویشتن را بزرگتر از آن می‌دانند که هدایت یابند!
*
روند قرآنی به پسودۀ دیگری در بند تازه‌ای منتقل می‌شود . . . آن پسوده پیدایش این انسان است . . . آیا انسان به خوراک خودش، و آیا به خوراک چهارپایان خودش در این کوچ نگریسته است؟ این هم چیزی از چیزهائی است که آفریدگار انسان آنها را میسّر و در دسترس قرار داده است:
(فَلْیَنْظُرِ الإنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ (٢٤)أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا (٢٥)ثُمَّ شَقَقْنَا الأرْضَ شَقًّا (٢٦)فَأَنْبَتْنَا فِیهَا حَبًّا (٢٧)وَعِنَبًا وَقَضْبًا (٢٨)وَزَیْتُونًا وَنَخْلا (٢٩)وَحَدَائِقَ غُلْبًا (٣٠)وَفَاکِهَةً وَأَبًّا (٣١)مَتَاعًا لَکُمْ وَلأنْعَامِکُمْ) (٣٢)
انسان باید به غذای خویش بنگرد و دربارۀ آن بیندیشد (که چگونه ما آن را برای او فراهم کرده‌ایـم، و در ساختمان مواد غذائی و اجزاء حیات‌بخش آن، چه دقت و مهارت و ظرافتی به کار برده‌ایم).ما آب را از آسمان به گونۀ شگفتی می‌بارانیم. سپس زمین را می‌شکافیم و از هم باز می‌کنیم. در آن دانه‌ها را می‌رویانیم (که مایۀ اصلی خوراک انسان است). و رزها و گیاهان خوردنی را. و درختان زیتون و خرما را. و باغهای پردرخت و انبوه را. و میوه و چراگاه را. برای استقاده و بهره‌مندی شما و چهارپایان شما.
این داستان خوراک انسان است. مرحله به مرحله توضیح داده شده است. این داستان خوراک انسان است و انسان باید بدان داستان بنگرد. آیا خودش در پیدایش خوراکش دستی داشته است؟ آیا خـودش در پیدایش خوراکش تدبیر و تقدیری داشته است؟ دستی که انسان را آفریده است و به پهنۀ زندگی گسیل داشته است و داستان او را پدید آورده است، همان دست است که خوراک انسان را پدید آورده است و داستان آن را به وجـود آورده است:
(فَلْیَنْظُرِ الإنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ) (٢٤)
انسان باید به غذای خویش بنگرد و دربارۀ آن بیندیشد (که چگونه ما آن را بـرای او فراهم کرده‌ایم، و در ساختمان مواد غذائی و اجزاء حیات‌بخش آن، چه دقت و مهارت و ظرافتی به کار برده‌ایم).
انسان باید به غذای خویش بنگرد، غذ‌ا که چسبیده‌ترین، و نزدیک‌ترین، و ملازم‌ترین چیز بدو است . . . انسان باید به این چیز میسّر و ضروری و حاضر و مکرّر بنگرد. باید به داستان شگفت و اندک آن بنگرد. چرا که سهل و ساده به دست آمدن آن، شگفتی را از یادش می‌برد که در آن است. این چیز سهل و ساده، معجزه‌ای است بسان معجزۀ آفرینش و پیدایش خود انسان. هر گامی از گامهایش و هر مرحله‌ای از مراحلش با دست قدرتی برداشته می‌شود و پدید آورده می‌شود که انسان را از نیستی به هستی آورده است:
(أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا) (٢٥)
ما آب را از آسمان به گونۀ شگفتی می‌بارانیم.
فرو ریختن و باراندن آب به صورت باران، حقیقتی است که هر انسانی در هر محیطی و در هر مرحله‌ای از مراحل علم و معرفت و تجربه و آزمون که باشد، بدان آشنا است. این حققتی است که هـر انسانی بدان مخاطب می‌گردد. امّا اگر انسان در علم و معرفت پیشرفت و آگاهی بیشتری داشته باشد، بهتر مفهوم و مدلول آن را درک و فهم می‌کند، و بیشتر از آن سر درمی‌آورد. از باران معمولی که هر روزه تکرار می‌گردد و هر کسی آن را می‌بیند فراترو فراخ‌تر می‌فهمد و در حوزۀ گسترده‌تری مرغ اندیشه‌اش بال و پر می‌گشاید. نزدیک‌ترین فرضیه‌ها امروزه برای تفسیر وجود اقیانوسهای بزرگی که آب آنها بخار می‌گردد و سپس به صورت باران پائین می‌آید، این است که این اقیانوسها نخست در آسمان بالای سر ما پدید آمده‌اند و سپس بر روی زمین فروریخته‌اند!
در این راستا یکی از دانشمندان عصر حاضر میگوید: «اگر صحیح باشد که درجۀ حرارت زمین هنگام جدا شدن از خورشید حدود ١٢٠٠٠ درجه سانتیگراد بوده است. یا این که این درجۀ حرارت سطح زمین بوده است. در این صورت همۀ عناصر آزاد بوده‌اند. بدین سبب ممکن نبوده است ترکیب شیمیائی مهمّی صورت بگیرد. هنگامی که کرۀ زمین، یا اجزاء تشکیل‌دهندۀ کرۀ زمین اندک اندک سرد شده است، ترکیبات انجام پذیرفته است، و واحد جهان بدان شکلی که می‌شناسیم درآمده است. ممکن نبوده است اکسیژن و ئیدروژن ترکیب گردند و متّحد شوند مگر زمانی که حرارت به 400 درجۀ فارنهایت رسیده است. بدین هنگام بوده است که عناصر با یکدیگر به جهش و کنش پرداخته‌اند، و آبی را تشکیل داده‌اند که امروزه می‌شناسیم و به شکل هو‌ای کرۀ زمین می‌یابیم. قطعاً باید آب به شکل هولناکی در آن زمان بوده باشد. همۀ اقیانوسها در آسمان بودند. همۀ آن عناصری که هنوز متّحد و یکپارچه نشده بودند به شکل گازها در فضا بودند. آب که در فضای خارجی بود به سوی زمین سرازیر شد، ولی نتوانست بدان برسد. زیرا درجۀ حرارت نزدیک زمین زیادتر از دمای مسافت هزاران مایل بالاتر از زمین بود. معلوم است وقت آن فرارسیده بود که طوفان به زمین برسد تا برای بار دوم به شکل گاز از زمین به بالا برود. از آنجا که اقیانوسها در فضا بودند فیضانها و جو‌ششهائی با پیشرفت سرد شدن پدیدار آمدند که فراتر از حساب و کتاب است. این فیضانها و جوششها به حرکت درآمدند و در عین حرکت پراکنده گردیدند...».[14]
این فرضیه - هـر چند ما نصّ قرآنی را آویزۀ آن نمی‌گردانیم - حدود و ثغور تصوّر ما را در بارۀ نصّ قرآنی و تاریخی که بدان اشاره می‌کند گسترش می‌دهد، تاریخی که آب در آن فروریخته است و پائین آمده است. چه بسا این فرضیه درست باشد، و چه بسا فرضیه‌های تازه‌تر دیگری در بارۀ اصل آب در زمین مطرح و به میان آمده است و به میان می‌آید. نـصّ قرآنی شایان این بوده و خواهد بود که همۀ مردمان در هر محیطی و در میان هر نسلی بدان مخاطب قرار گیرند.
سرآغاز داستان خوراک این چنین است:
(أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا) (٢٥)
ما آب را از آسمان به گونۀ شگفتی می‌بارانیم.
هیچ کسی گمان نمی‌برد که او آب را به شکلی از اشکال پدید آورده است، و در تاریخی آن را پدیدار کـرده است و در زمین به جریان درانداخته است، تا داستان خوراک در این راه به سیر و حرکت درآید و بیاغازد!
(ثُمَّ شَقَقْنَا الأرْضَ شَقًّا) (٢٦)
سپس زمین را می‌شکافیم و از هم باز می‌کنیم.
این مرحلۀ بعد از فروریختن و باراندن آب است. این مرحله شایانی این را دارد که انسان ابتدائی با آن مخاطب قرار داده شود. انسانی که می‌بیند آب از آسمان فرو می‌ریزد به وسیلۀ قدرتی که جدای از قدرت او، و به وسیلۀ تدبیری جدای از تدبیر او است. آن گاه آب را می‌بیند که زمین را می‌شکافد و به میان خاک آن فرو می‌رود. یا گیاه را می‌بیند که خاک زمین را با قدرتی که پروردگار بدو داده است از هم می‌شکافد و سر برمی‌زند و در فضای بالای زمین بالا می‌رود . . . آن گاه که این گیاه باریک باریک است، و زمین روی آن سنگین سنگین است. امّا دستی که جـهان را اداره می‌کند زمین را کاملاً برایش می‌شکافد، و آن را کمک می‌کند در خاک نفوذ کند هر چند که ضعیف و نرم و نازک است. این هم معجزه‌ای است که هر کس که بیندیشد در بارۀ سر بر زدن گیاهک از خاک آن را مشاهده می‌کند، و احساس می‌نماید در فراسوی آن نیروئی روان است که در گیاهک نرم پنهان است و کمین کرده است.
امّا وقتی که علوم و معارف انسان پیشرفت بکند افق و کرانۀ دیگری از تفکّر و تصوّر در بارۀ این نص برایش آشکار و روشن می‌گردد. چه بسا شکافتن زمین برای رویش گیاهان از هر چیز دیگری که تصوّر می‌کنیم نزدیک‌تر به ذهن باشد. چه بسا مراد همه همان خرد شدن سطح صخره سنگهائی باشد که به سبب فیضانها و جوششهای سهمگین مذکور در فرضیۀ علمی پیشین درهم شکسته‌اند. یا مراد چیزی است که فرزانگان امروزی بدان معتقدند و می‌گویند سطح زمین یکپارچه از صخره سنگها تشکیل شده است و عوامل بسیار جوّی صخره سنگهای قشر زمین را تکّه تکّه کرده‌اند تا خاکی به وجود آمده است که قابل کشت و زرع گردیده است. این هم اثری از آثار آب بوده است، و تاریخ بارش و ریزش آب برآن پیشی گرفته است. این سخن با دنبال هم آمدن و پیاپی قرار گرفتن مطالب مورد اشارۀ آیات همخوانی و همآوائی بیشتری دارد . . . چه این واقعه و چه آن واقعه و چه چیزی جدای از دو واقعه روی داده باشد، مطالبی که دو آیۀ پیشین بدانها اشاره می‌کنند در داستان مورد نظر جلوتر از مرحلۀ سوم بوده‌اند که مرحلۀ پیدایش گیاهان با انواع و اقسامی که دارند میباشد. از این انواع و اقسام در اینجا از آنچه نزدیک‌تر به ذهن مخاطبان است سخن رفته است، گیاهانی که انسانها و چهارپایان آنان بیشتر در خوردن مورد بهره‌برداری قرار می‌دهند:
(فَأَنْبَتْنَا فِیهَا حَبًّا) (٢٧)
در آن دانه‌ها را می‌رویانیم (که مایۀ اصلی خوراک انسان است).
این بخش، شامل همۀ دانه‌ها می‌گردد. دانه‌هائی که مردمان به شکلی از اشکال از آنها تغذیه می‌کنند، و دانه‌هائی که حیوانات در همه حال آنها را می‌چرند و از آنها می‌خورند.
(وَعِنَبًا وَقَضْبًا) (٢٨)
و رزها و گیاهان خوردنی.
عنب یا انگو‌ر مشهور و معروف همگان است. قضب: گیاهان خوردنی همچون سبزیجات، که اغلب دستچین و به صورت خام خورده می‌شوند و بارها و بارها چیده می‌شوند.
(وَزَیْتُونًا وَنَخْلا (٢٩)وَحَدَائِقَ غُلْبًا (٣٠)وَفَاکِهَةً وَأَبًّا) (٣١)
و درختان زیتون و خرما را. و باغهای پردرخت و انبوه را. و میوه و چراگاه را.
زیتون و خرما را هر شخص عربی می‌شناسد. حدائق که جمع حدیقه است، به معنی باغهای پردرخت میوه‌داری است که دیوارهائی برای محافظت پیرامون آنها کشیده شده باشد. «غُلباً»: جمع غَلباء است. غلباء باغی است که دارای درختان تنومند و پر و انبوه باشد. «فاکهه»: میوه که ثمرۀ باغها است. «أبّاً»: چراگاه. گیاهان خودرو . . . گمان می‌رود گیاهانی بیشتر مورد نظر است که چهارپایان آنها را می‌چرند و از آنها می‌خورند. «أبّ» همان چیزی است که عمر پسر خطّاب در بارۀ آن سؤال می‌کند، و سپس از پرسش خود برمیگردد و خویشتن را سرزنش می‌کند! بدان گونه که هنگام سخن در بارۀ سورۀ نازعات گذشت. ما نیز چیزی بر آن نمی‌افزائیم. این است داستان خوراک. همه چیزهای داستان را دستی پدید آورده است که انسان را آفریده است. انسان در مراحل ساختن و پدید آوردن آن چیزها دستی و سهمی ندارد ... حتّی انسان در دانه‌ها و بذرهائی که در زمین می‌پاشد، او دانه‌ها و بذرها را پدید نیاورده است و پدیدار نمی‌گرداند. معجزه‌ای که در پدید آوردن اوّلیّۀ دانه‌ها و بذرها نهفته است فراتر از تصوّر انسان، و بالاتر از درک و فهـم او است. خاکی که در حضور انسان آماده است یک خاک است، و لیکن دانه‌ها و بذرها گوناگونند، و هر یک از آنها که در تکّه زمینهای کنار یکدیگرند و با یک آب سیراب می‌گردند میوه‌ها و خوردنیهای جوراجوری را می‌دهند! آن دست آفرینده‌ای که گیاهان را گوناگون می‌آفریند، ثمره‌ها و میوه‌های گوناگونی را هم از آنها بیرون می‌آورد، و در دانۀ کوچکی ویژگیهای مادری را قرار می‌دهد که آنها را زائیده است و به دنیا آورده است. این ویژگیها را مادری به دخترش منتقل می‌کند، دختری که او را می‌زاید . . . همۀ این چیزها صورت می‌پذیرد پنهانی و نهانی از انسان! انسان نه راز آنها را می‌داند، و نه آنها را می‌تواند انجام دهد، و با او در کاری از کارهای آنها مشورت نمی‌گردد . . . این بود داستانی که دست قدرت آن را پدیدار و نمودار فرموده است:
(مَتَاعًا لَکُمْ وَلأنْعَامِکُمْ) (٣٢)
برای استفاده و بهره‌مندی شما و چهارپایان شما. شـما و چهارپایانتان تا مدّت زمانی از آنها استفاده می‌کنید و بهره‌مند می‌شوید. آن وقت این استفاده و بهره‌مندی به پایان می‌رسد، استفاده و بهره‌مندی‌ای که یزدان آن را مقدّر فرموده است بدان هنگام که زندگی را مقدّر فرموده است. بعد از آن، کار دیگری پیش می‌آید که به دنبال این استفاده و بهره‌مندی خواهد بود. کاری که بر انسان لازم است در باره‌اش بیندیشد و به فکرش باشد پیش از این که بیاید:
*
(فَإِذَا جَاءَتِ الصَّاخَّةُ (٣٣)یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ (٣٤)وَأُمِّهِ وَأَبِیهِ (٣٥)وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِیهِ (٣٦)لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ (٣٧)وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ (٣٨)ضَاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ (٣٩)وَوُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَةٌ (٤٠)تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ (٤١)أُولَئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ) (٤٢)
هنگامی که صدای هراس‌انگیز گوشخراش (نفخۀ صور دوم) برآید، در آن روز انسان فرار می‌کند از برادر خـود، و از مادر و پدرش، و از همسر و فرزندانش. در آن روز هـر کدام از آنان وضعی و گرفتاری بزرگی دارد که او را به خود سرگرم می‌کند و از هر چیز دیگری بازمیدارد. در آن روز، چهره‌هائی غبار (غم و اندوه) بر آنها نشسته است. ابر تیره و سیاه (هراس و اندوه) آن رخسارها را می‌پوشاند. آنان، کافران بزهکار و بدکردارند.
این پایان استفاده کردن و بهره‌برداری نمودن است. این فرجام با تقدیر طولانی، و با تدبیر فراگیر متّفق و همآوا است در هر گامی و در هر مرحله‌ای از گامها و مرحله‌های پیدایش انسان. در این صحنۀ پایانی است که با سرآغاز همنوا و هماهنگ است. همنوا و هماهنگ است با عملکرد کسی که به تلاش می‌ایستد و از خدا می‌ترسد. و با عملکرد کسی که خود را از خدا و هدایت بی‌نیاز می‌داند، و به رهنمود و رهنمون پشت می‌کند ... آنگاه عملکرد این دو گروه از مردمان به ترازوی خدا درمی آید.
«الصّاخّه«: صدای گوشخراش. صدای کرکننده. حادثۀ عظیم . . . واژه‌ای است که طنین زمخت و سخت نفوذکننده‌ای دارد. نزدیک است پردۀ گوش را پاره کند. هوا را با سر و صدا و پافشارانه می‌شکافد تا به گوش برسد.
روند قرآنی با این طنین زمخت و درشت، صحنه‌ای را به تصویر می‌کشد که به دنبال آن می‌آید: صحنۀ مردی که می‌گریزد، و از نزدیک‌ترین مردمان بدو دست می‌کشد:
(یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ (٣٤)وَأُمِّهِ وَأَبِیهِ (٣٥)وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِیهِ) (٣٦)
در آن روز که انسان فرار می‌کند از برادر خود. و از مادر و پدرش. و از همسر و فرزندانش.
از این کسان می‌گریزد، کسانی که پیوندهای خویشاوندی آنان را بدو می‌پیوندد، و رابطه‌هائی ایشان را بدو مربوط میدارد که نباید بگسلد. و لیکن این صدای کرکننده و گوشخراش این پیوندها و ارتباطها را سخت تکّه و پاره می‌کند و از هم می‌گسلد، و خویشاوندیها را از میان برمیدارد.
هول و هراسی که در این صحنه است، هول و هراس روانی صرف است. نفس انسان را به ترس و لرز می اندازد، و از دور و بر خودش می‌گسلاند. سخت بر آن می‌تازد و آن را بازیچه دست خود می‌سازد. هر کسی به خود مشغو‌ل است و در اندیشۀ کار خود است و خود را می‌پاید و سرگرم کار خودش می‌گرداند. غم و اندوهی برای خود دارد که از غم و اندوه دیگران وی را غافل می‌سازد. غم و اندوهی دارد که هوش و تلاشی برای او باقی نمی‌گذارد تا به فکر دیگران و نجات ایشان باشد:
(لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ) (٣٧)
در آن روز هر کدام از آنان وضعی و گرفتاری بزرگی دارد که او را به خود سرگرم می‌کند و از هر چیز دیگری بازمیدارد!.
سایه‌روشنهائی که در فراسوی این عبارت و در لابلای آن نهان و پنهان است، سایه روشنهای ژرف و خردکننده‌ای است. دقیق‌تر و فراگیرتر از این تعبیر یافته نمی‌شود تا با آن غم و اندوهی را به تصویر کشید که ذهن و شعور و دل و درون را به خود مشغو‌ل میدارد:
(لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ) (٣٧)
در آن روز هر کدام از آنان وضعی و گرفتاری بزرگی دارد که او را به خود سرگرم می‌کند و از هر چیز دیگری بازمیدارد!.[15]
این حال همگی آفریدگان در هول و هراس آن روز است . . . آن زمان که صدای کرکننده و گوشخراش «صور دوم« برمی‌خزد . . . آنگاه روند قرآنی به تصویر زدن حال مؤمنان و حال کافران می‌پردازد، حالی که هر دو گروه پس از سنجش کارهایشان و برکشیدن اعمالشان با ترازوی یزدان در آنجا، پیدا می‌کنند:
وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ (٣٨)ضَاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ (٣٩)
در آن روز، چهره‌هائی شاد و درخشانند. خندان و
مسرورند.
اینها چهره‌های روشن و روشنگرند. شاد و شادمانند. امیدوار به الطاف خداوند مهربانند. رضا و خشنودی پروردگارشان را از خودشان می‌دانند، و بدین سبب اطمینان پیدا می‌کنند و می‌آرامند. آنان از هول و هراس آن صدای کرکنندۀ گوشخراش ترس‌آور رها و درامانند، و لذا شادند و شادمانند و می‌خندند و خوش و خرّم می‌گردند. یا این چهره‌ها سرانجام و سـرنوشت خود را دانسته‌اند، و جایگاهشان را دیده‌اند، این است که شادمان گردیده‌اند، و به سبب نجات از هول و هراس سهـگین و ترس‌آور شاد و شنگو‌ل شده‌اند . . .
(وَوُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْهَا غَبَرَةٌ (٤٠)تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ (٤١)أُولَئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ) (٤٢)
و در آن روز چهره‌هانی غبار (غـم و اندوه) بر آنها نشسته است. ابر تیره و سیاه (هراس و اندوه) آن رخسارها را می‌پوشاند. آنان کافران بزهکار و بدکردارند.
امّا اینان غبار غم و اندوه و آه و حسرت بر آنها مـی‌افتد، و سیاهی خواری و گرفتاری ایشان را می‌پوشاند. می‌دانند چه چیزهائی را پیشاپیش کرده‌اند و برای خود فرستاده‌اند. لذا کاملاً می‌دانند چه کیفر و سزائی دارند . . .
(أُولَئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ) (٤٢)
آنان، کافران بزهکار و بدکردارند.
ایشان کسانیند که به خدا و به رسالتهای آسمانی ایمان نمی‌آوردند، و از حدود و ثغور قوانین خدا درمی‌گذشتند، و حرمت مقدّسات را نگاه نمی‌داشتند ... در چهره‌های اینان و در چهره‌های آنان، سرنوشتشان ترسیم گردیده است و فرجامشان پدیدار شده است. سیماها و نشانه‌ها از لابلاهای واژه‌ها و عبارتها دیده می‌شود. انگار چهره‌ها برجسته و پیدایند و همه چیز خود را می‌نمایند، به سبب نیروئی که تعبیر قرآنی دارد، و دقت کاملی که در پسوده‌ها جلوه‌گر است.
بدین وسیله سرآغاز و سرانجام ایـن سوره هماهنگ می‌گردد . . . سرآغاز سوره حقیقت معیار و میزان را بیان میدارد، و سرانجام سوره نتیجۀ این معیار و میزان را به رشتۀ سخن می‌کشد. این سوره کوتاه این همه حقائق بزرگ و صحنه‌ها و منظره‌های سترگ، و آهنگها و پیامهای مهمّ را به گوش جان می‌خواند، و همه آنها را اینگونه زیبا و دقیق می‌رساند . . .
*
[1] مسلم‌و بخاری‌و ترمذی آن را استخراج و روایت نموده‌اند.
[2]
طبرانی و حاکمان آن را استخراج و روایت‌کرده‌اند.
[3] ابن‌المبارک در باب خوبی
کردن و صلۀ رحم بجای آوردن با اندک اختلافی آن را استخراج و روایت‌کرده
است.
[4] مسلم‌و بخاری آن را استخراج‌و روایت‌کرده‌اند.
[5]نسائی آن
را استخراج و روایت کرده است.
[6] ترمذی آن را استخراج و روایت کرده
است.
[7] مسلم و بخاری و ترمذی آن را استخراج و روایت کرده‌اند.
[8]
بخشی از حدیثی است که در مسند امام احمد، از انس روایت گردیده است.
[9]
مسلم آن را استخراج و روایت کرده است.
[10] به نقل از کتاب: «العداله
الاجتماعیه فی الاسلام».
[11] ترمذی آن را استخراج و روایت کرده است.
[12] بخاری آن را استخراج و روایت کرده است
[13] به نقل از کتاب
«ابوحنیفه» تاً‌لیف استاد عبدالحلیم جندی.
[14] به نقل از کتاب: «الانسان
لا یقوم وحده» تألیف: ا.کریسی موریسون. ترجمه عربی آن تحت عنوان: «العلم یدعو
الی الایمان» مترجم محمود صالح فلکی.
[15] به نقل از کتاب: «مشاهد القیامه
فی القرآن».