تفسیر سورۀ منافقون مدنی و یازده آیه است

سوره‌ی  منافقون 

سورۀ  منافقون  مدنی  و  یازده  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(إِذَا جَاءَکَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَکَاذِبُونَ (١) اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (٢) ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ (٣) وَإِذَا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسَامُهُمْ وَإِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ (٤) وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَکْبِرُونَ (٥) سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ (٦) هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى یَنْفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ (٧) یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الأعَزُّ مِنْهَا الأذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ (٨) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَلا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (٩) وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْلا أَخَّرْتَنِی إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ (١٠) وَلَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ) (١١)

این  سوره‌  که  این  نام  ویژه  را  دارد،  یعنی  «‌منافقون‌»‌،  بیانگر  موضوع  خود  است  ... این  یگانه  سوره‌ای  نیست  که  در  آن  از  نفاق  و  منافقان  سخن  رفته  است‌،  و  در  آن  احوال  و  اوضاع  و  مکرها  و  نیرنگهایشان  به  میان  آمده  است‌.  هیچ  سورۀ  مدنی‌ای  یافته  نمی‌شود  که  خالی  از  ذکر  منافقان  با  اشاره  یا  آشکار  و  بی‌پرده  باشد. و لیکن  این  سوره  تقریباً  منحصر  به  سخن  از  منافقان‌،  و  اشاره  به  برخی  از  رخدادها  و  گفتارهائی  است‌  که  از  ایشان  سر  زده  است  و  دربارۀ  آنان  روایت‌  گردیده  است‌.

این  سوره  تاخت  و  تاز  سخت  و  تندی  بر  اخلاق  و  دروغها  و  دسیسه‌ها  و  مانورها  و  دغلکاریهای  منافقان  را  در  بر  دارد،  و  برکینه‌توزیها  و  نیرنگبازیهائی  می‌تازد  که  با  مسلمانان  دارند،  و  بر  پستی  و  ترسوئی  و  کور  چشمی  و کور دلی  ایشان  یورش  و  ایلغار  می‏‎برد.  جز  این  در  این  سوره  چیزی  نیست  مگر  نگرشی  در  پایان  سوره  به  کسانی‌  که  ایمان  آورده‌اند  تا  ایشان  را  برحذر  دارد  از  هر  چیزی  ‌که  صفتی  از  صفات  منافقان  را  بدیشان  بچسباند،  هر  چند  هم  احتمال  دوری  داشته  باشد.  پست‌ترین  درجات  نفاق  مخلص  خدا  نبودن‌،  و  از  ذکر  و  یادش  غافل  شدن  با  پرداختن  به  اموال  و  اولاد،  و  دست  کشیدن  از  بذل  و  بخشش  در  راه  خدا،  تا  بدان  گاه‌  که  روزی  فرا می‌رسد  که  در  آن  بذل  و  بخشش  و  صدقه  دادن  و  انفاق  کردن  سودی  ندارد.

حرکت  نفاق‌  که  با  دخول  اسلام  به  مدینه  آغاز  گردید،  و  تا  نزدیک  به  وفات  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   ادامه  داشت‌،  و  تقریباً  هیچ  وقت  قطع  نگردید  و  استمرار  داشت‌،  هر  چند  نمادها  و  سیماها  و  وسائل  و  ابزار  نفاق‌گاه‌  گاهی  تغییر  می‌یافت  و  دگرگون  می‌شد  ... این  حرکت  دارای  تأثیر  روشن  و  آشکاری  در  نحوۀ  زندگی  این  دورۀ  تاریخی  و  در  رخدادهای  آن  دارد.  این  حرکت  مقدار  زیادی  از  جدّ  و  جهد  مسلمانان  و  اوقات  ایشان  و  تاب  و  توان  آنان  را  به  خود  مشغول  داشت  و  به  خود  اختصاص  داد.  ذکر  این  حرکت  در  قرآن  مجید  و  در  حدیث  شریف  بارها  و  بارها  آمده  است  و  تکرار  شده  است‌.  این  هم  -  بزرگی  و  سترگی  این  حرکت‌،  و  بر  تأثیر  ز‌یاد  آن  در  زندگی‌  دعوت  در  آن  زمان  دلالت  دارد.

فصل  خوبی  دربارۀ  این  حـرکت  در  کتاب‌:  «‌سیرة  الرسول‌:  صور  مقتبسة  من  القرآن  الکریم‌»  تألیف  استاد  «‌محمّد  عزّه  دروزة‌»  ذکر  گردیده  است‌.  بخشهای  روشنگری  را  از  آن‌  گلچین  می‌کنیم‌:

«‌علّت  پیدایـش  این  حرکت  در  مدینه‌،  روشن  است‌.  چه  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  مسلمانان  نـخستین‌،  در  مکّه  از  لحاظ  نیرو  و  نفو‌ذ  در  حالتی  نبودند  که  اقتضاء‌  کند  گروهی  از  مردمان  از  ایشان  بترسند  یا  به  خیر  و  خوبی  آنان  امیدوار  کردند.  در  نتیجه  در  برابرشان  چاپلوسی‌  کنند  و  در  ظاهر  به  سو‌یشان  گرایند،  و  بر  ضدّ  آنان  به  توطئه  بنشینند،  و  در  نهان  بدیشان  نیرنگ  و  کلک  بزنند،  همان  گونه  ‌که  این  شیوه  و  رفتار  همۀ  منافقان  به  طور  عام  بوده  است‌.  اهل  مکّه  و  مـخصوصاً  سردستگان  و  رؤسای  ایشان  با  پیغمبر  آشکارا  دشمنانگی  می‌ورزیدند،  و  به  هر  کس  از  مسلمانان  دسترسی  پیدا  می کردند  و  می‌توانستند  اذیّت  و  آزار  برسانند،  اذیّت  و  آزار  زیاد  و  سختی  می‌رساندند.  با  دعو‌ت  اسلام  با  تمام  وسائل  ممکن  بدون  هر  گو‌نه  پنهان  ‌کاری  و  محافظت‌ کاری  می‌حنگیدند  و  در  برابرش  مقاومت  می‌کردند.  قدرت  و  قوّت  هم  یار  و  مددکار  ایشان  و  در  اختیار  آنان  بود.  تا  بدانجا  که  مسلمانان  وادار  به  هجر‌ت  شدند  و  دین  خود  را  و  جان  خود  را  نخست  به  حبشه  فراری  دادند،  سپس  به  یثرب  یعنی  مدینه  بردند.  تا  بدانجا  که  برخی  از  مسلمانان  با  جبر  و  زور  واد‌ار  به  ترک  آئین  خود  گردیدند،  یا  با  تشویق  و  ترغیب  و  تحریک  و  تهدید،  دین  خو‌د  را  رها  کردند  و  به‌  کفر  و  شرک  برگشتند.  برخیها  هم  متزلزل  ‌گردیدند  و  بیزار  شدند  و  با  مشرکان  نفاق  ورزیدند  و  دوروئی‌  کردند.  بعضیها  هم‌  که  بر  آئین   خو‌د  ماندگار  شدند  به  سبب  اذیّت  و  آزاری‌  که  دید‌ند  وفات  فرمودند  و شربت‌ شهادت  نوشیدند  ...

و  امّا  در  مدینه  کار  و  بار  کاملاً  تغییر  یافت‌.  چه  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  توانست  پیش  از  این‌ که  به  مدینه  مهاجرت  فرماید  دوستان  و  یاران  نیرومندی  از  اوس  و  خزرج  پیدا  کند.  مهاجرت  نـفرمود  مگر  وقتی  ‌که  از  جایگاه  و  موضع  خود  اطمینان  پیدا  کرد،  و  تقریباً  خانه‌ای  از  خانه‌های  عربها  نمانده  بود  که  اسلام  بدانجا  داخل  نشده  باشد.  در  این  حالت‌،  ساده  نبود کسانی‌  که  بدو  ایمان  نیاورده  بودند  -‌  به  سبب  نادانی  و  کودنی‌، یا  به  سبب  رشک  و  حسد  و  سرکشی  و  دشمنی‌،  زیرا  آنان  با  آمدن  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  از  سلطه  و  قدرت  و  نفو‌ذشان‌  کاسته  می‌گردید  و  جلو  یکه‌تازیشان‌  گرفته  می‌شد  -‌  موضع  انکار  و  دشـنانگی  آشکار  و  علنی  با  پیغـمبر  و  مسلـانان  مهاجر  و  انصار  را  در  پیش  ‌گرفتند.  حسّ  ناسیونالیستی  و  نژادگرر‌ائی  در  آن  حال  و  احوال  تأثیر  زیادی  در  این  داشت‌ که  موضع‌گیری  آن  چنانی  در  میان  نباشد  و  نتوانند  در  برابر  اسلام  و  مسلمین  ایستادگی  و  مبارزه‌  کنند.  زیرا  عامّۀ  اوس  و  خزرج‌،  یاران  و  انصار  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  شده  بودند،  و  با  پیمانهای  دفاعی  و  یاری  بدو  پیوند  پیدا  کرده بو‌دند  و  مرتبط  شده  بودند.  بیشترشان  به  نحو  احسن  اسلام  را  پذیرفته  بودند  و  مسلمان  واقعی  شده  بودند.  پیغمبر  را  فرستادۀ  خدا  می‌دانستند،  و  او  را  پیشوا  و  رهبر  والا  و  واجب‌الاطاعۀ  خو‌د  می‌شمردند،  و  او  را  مرشد  و  رهبر  اعظمی  به  حساب  می‌آوردند  و  پیروی  از  او  را  بر  خود  واجب  می‌دیدند.  دیگر  برای  ‌کسانی‌  که  جاذبۀ  شرک  بر  آنان  چیره  بود،  و  بیماری  دل  و  خودبزرگ ‌بینی  و  کینه‌توزی  بر  ایشان  فرمانروائی  داشت‌،  و  این  امر  آنان  را  به  دشمنانگی  با  پیغـبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   با  دعوت  او  و  با  نفوذ  او  سوق  می‌داد  و  می‌کشاند،  امکان  ند‌اشت‌  که  آشکارا  خواست  خود  را  و  دشمنانگی  خود  را  آشکارا  اظهار  کنند  و  نشان  بدهند.  جز  این  جلو  پا  و  سرراهشان  نبود  که  به  پذیرش  اسلام‌ تظاهر کنند،‌ وارکان  ‌و  اصول  اسلام  را  در  ظاهر  انجام  دهند،  و  با  قبیله‌های  خود  همکاری  و  همپشتی‌  کنند،  و  نیرنگ  و  حیله‌گری  و  دسیسه‌بازی  و  توطئه‌های  خود  را  به‌ گونۀ  حقّه‌بازی  و  فریب‌ کاری  و  ظاهر سازی  و  پنهان‌ کاری  به  انجام  برسانند. اگر  گاهی  موضعگریهایشان  علنی  می‌شد  و  با  مکر  و  نیرنگ  همراه  و  همساز  می‌گردید،  و  نفاق  ایشان  برجسته  و  آشکار  خو‌دنمائی  می‌کرد،  این  امر  وقتی  اتفاق  می‌افتاد  و  از  ایشان  سر  می‌زد،  در  شرائط  و  ظروفی  و  بحرانهای  سختی  بود  که  به  پیغمبر  و  مسلمانان  رو  می‌کرد  و  گریبانگیرشان  می‌شد.  از  این  فرصتها  استفاده  می‌کردند،  و  انگیزۀ  مصلحت  و  منطق  و  احتیاط  را  حجّت  و  برهان  خود  می‌دانستند.  به  هر  حال  به  ‌کفر  یا  نفاق  خود  اعتراف  و  اقرار  نـی‌کردند.  امّا  نفاقشان  و کفرشان  و  موضعگیریهایشان  در  وقت  نیرنگبازی  و  دسیسه‌سازی  و  ساخت  و  پاخت  با  دیگران،  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  بر  اصحاب  مخلص  مهاجر  و  انصار  او  نهان  و  پنهان  نمی‌ماند.  از  دیگر  سو  موضـیریهای  علنی  ‌که  به  خود  می‌گرفتند  در  فرصتهای  بحرانهائی‌  که  بر  کفرشان  و  بر  نفاقشان  رسوائی  و  خشم  خدا  مـی‌افزود،  ایشان  را  روسیاه  نشان  می‌داد  و  جلوه‌گرشان  می‌نمود،  و  پرده  از  نفاقشان  فرو  می‌افتاد.  آیات  قرآنی  نازل  می‌گردید،  و  بارها  و  بارها  روسیاهیها  را  متوجّه  ایشان  مـی‌نمود،  و  چیزهائی  را  که  می‌کردند  یا  نیرنگهائی  را  که  می‌زدند،  گواه  بر  ایشان  و  دالّ  بر  آنان  می‌کرد،  و  با  بدیها  و  شرارتها  و  ناپاکیها  و  مکر  و  کیدهائی  که  داشتند،  بر  سرشان  می‌تاخت  و  مغز  سرشان  را  زیر  پاهایشان  می‌انداخت‌.  این  آیات  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  مسلمانان  را  از  ایشان  در  همۀ  شرائط  و  ظروف  و  در  همۀ  مناسبات  برحذر  می‌داشت‌.

موضعگریهای  منافقان  و  مکرها  و  نیرنگهایشان  فراخ  و  فراوان  بود،  و  تأثیر  زیـادی  در  چیزهائی  داشت  که  آیه‌های  مدنی  آنها  را  پیام  می‌دهند  و  الهام  می‌کنند.  تا  بدانجا  که  انگار  مبارزه  سختی  درگرفته  است‌،  و  ما  را  به  یاد  مبارزه‌ای  می‌اند‌ازد  که  میان  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  رؤسای  مکّه  بوده  است‌،  هر  چند  که  دوره‌ها  و  نتیجه‌ها  مـختلف  و  جداگانه  است‌.  زیرا  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  چیزی  نگذشت  مقام  و  منزلتش  بیفزود  و  استوار  و  استقرار  حاصل  نمود.  بر  نیرو  و  قدرتش  افزوده  گردید.  دائرۀ  اسلام  فراخی  و  وسعت  پیدا  کرد.  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌سلطه  و  قدرت  و  فرمانروائی  یافت‌.  فرمانش  اجراء  می‌گردید،  و  عزتش  بیشتر  می‌شد.  ولی  منافقان  مجموعه‌ای  نبودند  که  دارای  ضمانت  اجتماعی  و  شخـیت  ویژۀ  برجسته‏ای  باشند.  ضعف  ایشان  و  ناحیزی  شمارۀ  آنان  و  شأن  و  مقامشان  سیر  قهقرائی  داشت‌،  و  با  افزایش  نیرو  و  قدرت  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  وسعت  ‌گرفتن  دائرۀ  اسلام‌،  و  استوار  شدن  عزّت  و  فزونی  سلطه  و  قدرتش‌،  تناسب  معکو‌س  داشت‌.

برای  این‌  که  به  خطر  نقشی  که  منافقان  بازی  ‌کردند  به  ویژه  در  اوائل  کار  پی  ببری،  کافی  است  که  بدانی  منافقان  تا  اندازه‌ای  نیرومند  بودند.  چرا  که  جانبداریهای  نژادگرایانه‌ای  داشتند،  جانبداریهای  نژادگرایانه‌ای  که  هنوز  تأثیر  نیرومندی  در  دلها  و  درونهای  تودۀ  قبائلشان  داشتند،  و  هنوز  هم‌  کاملاً  رسوا  نشده  بودند،  و  اسلام  هم  هنوز  در  میان  این  تودۀ  مردمان‌ کاملاً  رسوخ  نکرده  بود  و  به  تمام  و  کمال  به  میانشان  نرفته  بود.  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   هم  با  مشرکان  منکر  و  ملحد  از  هر  سو  احاطه  شده  بود.  اهالی  مکّه  هم  دشمنان  سرسخت  او  بودند،  اهالی  مکّه‌  که  قلۀ  مردمان  جزیرة‌العرب  عربستان  بودند،  و  پیوسته  منتظر  بلاهائی  بودند که‌ گریبانگیر  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  شود.  برای  فرصتی  و  وسیله‌ای  روزشماری  می‌کردند  که  در  آن  و  با  آن  دمار  از  روزگارش  برآورند  و  کار  او  را  یکسره  سازند.  یهودیان  در  مدینه  و  پیرامون  آن  از  همان  روزهای  اوّل  او  را  ناشناخته  قلمداد  کردند  و  بدی  و  زشتی  روا  داشتند  و  بدو  فال  بد  زدند  و  او  را  نحس  دانستند.  سپس  بدو  کفر  ورزیدند  و  او  را  نپذیرفتند  و  با  او  شروع  به  دشمنی  و  حیله‌گری  نمودند.  چیزی  طول  نکشید  که  میان  یهودیان  و  منافقان  یک  پیمان  سرشتی  مبنی  بر  یگانگی  خطّ  سیر  تلاش  و  کوشش  ایشان‌،  و  همدستی  و  همپشتی  آنان  در  موضعگیری  مبارزه  و  دشمنی  و  حیله  و  نیرنگبازی  بسته  شد،  تا  بدانجا  که  می‌توان  گفت‌:  منافقان  قوی  نشدند،  و  ثابت  و  استوار  نـماندند،  و  آن  همه  اذیّت  و  آزار  سخت  و  شدید  از  ایشان  دیده  نشد،  و  به  نیرنگبازی  و  دسیسه‌سازی  ادامه  ندادند  و  به  مکر  و  کید  ننشستند،  مگر  به  سبب  پشتیبانی  و  تقویتی  ‌که  از  یهودیان  دیدند،  و  مگر  به  سبب  برقراری  ضمانت  اجتماعی  در  میانشان‌،  و  اطمینان  و  اعتمادی‌  که  به  همدیگر  داشتند.  از  شأن  و  مقام  و  رونق  بازار  منافقان  کاسته  نشد،  و  خطر  ایشان  سبک  و  ناچیز  نگردید،  مگر  زمانی‌  که  خدا  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   ‌را  بر  یهو‌دیان  چیره  و  پیروز  نمود،  و  شرّ  و  بلایشان  را  از  سر  او  به  دور  داشت»‌.[1]

*

این  سوره  می‌آغازد  با  شناساندن  راه  و  روش  منافقان‌.  منافقان  با  کفری‌  که  در  دل  دارند  سازش  می‌کنند.  اعلان  می‌دارند  اسلام  را  می‌ پذیرند،  و  گواهی  می‌نـمایند  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌فرستادۀ  خدا  است‌.  به  دروغ  سوگند  می‌خورند،  تا  مسلمانان  بدیشان  باور  کنند  و  راستگو‌یشان  پندارند.  سوگندهائی  را  که  در  این  زمینه  می‌خورند  سپر  پاسداری  از  خود  می‌کنند.  در  پشت  سپر  سوگندهای  دروغینشان‌،  حقیقت  کار  و  بارشان  را  پنهان  می‌دارند.  مسلمانان  را  در  باره  خود  گول  می‌زنند  و  دچار  اشتباه  می‌کنند:

(إِذَا جَاءَکَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَکَاذِبُونَ (١) اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (٢)

هنگامی  که  منافقان  نزد  تو  می‌آیند،  سوگند  می‌خورند  و  می‌گویند:  ما  گواهی  می‌دهیم  که  تو  حتماً  فرستادۀ  خدا  هستی‌! -‌ خداوند  می‌داند  که  تو  فرستادۀ  خدا  می‌باشی  -  ولی  خدا  گواهی  می‌دهد  که  منافقان  در  گفتۀ  خود  دروغگو  هستند  (‌چرا  که  به  سـخنان  خود  ایمان  ندارند)‌.  آنان  سوگندهای  (‌دروغین‌)  خود  را  سپری  (‌برای  رهائی  از  گرفتار  آمدن  به  دست  عدالت‌،  و  پوشاندن  چهرۀ  واقعی  خویش‌)  می‏‎گرداند،  و  (‌خود  را  و  مردمان  را)  از  راه  خدا  بازمی‌دارند.  ایشان  چه  کار  بدی  می‌کنند.

آنان  به  خدمت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  می‌آمدند  و  در  حضورش  با  زبان  به  رسالت  او  گو‌اهی  می‌دادند،  و  از  این‌  گواهی  قصد  حقّ  و  حقیقت  نداشتند.  بلکه  برای  تقیه  گواهی  می‌دادند  و  مرادشان  از  آن  حفظ  خودشان  بود.  بدین  وسیله  حقیقت  ‌کار  خود  را  و  اصل  ذات  خود  را  از  مسلمانان  پنهان  می داشتند.  آنان  دروغ  می‏‎گفتند  در  این  که  بیان  می‌داشتند  ما  آمده‌ایم  تا  گواهی  دهیم  به  رسالت  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم.  بلکه  آنان  می‌آمدند  تا  مسلمانان  را  با  این  گواهی  گول  بزنند.  خداوند  ایشان  را  در  این  گواهی  دادن  دروغگو  می‌نامد،  پس  از  آن‌  که  حقیقت  رسالت  را  ثابت  می‌کند  و  از  آن  پاسداری  می‌نماید:

(وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ).

خدا  می‌داند  که  تو  فرستادۀ  خدا  می‌باشی‌.

(وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَکَاذِبُونَ) (١)

خدا  گواهی  می‌دهد  که  منافقان  در  گفتۀ  خـود  دروغگو  هستند.  (‌چرا  که  به  سخنان  خود  ایمان  ندارند).

تعبیر  سخن  از  دقّت  و  احتیاط‌  کامل  برخوردار  است‌.  به  گونه‌ای  دقّت  و  احتیاط  گردیده  است  که  اعجاب‌انگیز  است‌.  تعبیر  سخن  قبل  از  این‌ که  سخن  منافقان  را  تکذیب‌  کند  به  اثبات  رسالت  می پردازد  و  به  حقّانیّت  آن  گواهی  می‌دهد.  اگر  این  احتیاط  نبود  ظاهر  عبارت  منافقان  را  در  موضوع  شهادت  ‌که  رسالت  است  تکذیب  می‌کرد.  تکذیب  رسالت  هم  مقصـود  و  مراد  نیست‌.  بلکه  مـقصود  و  مراد  تکذیب  اعتراف  و  اقرارشان  است‌.  چرا  که  آنان  رسالت  را  تصدیق  نمی‌کنند  و  بدان  باور  ندارند،  و  با  دل  پاک  از  نفاق  به  رسالت‌  گواهی  نمی‌دهند  و  در  گفتۀ  خود  مخلص  نیستند  و  گواهیشان  از  معتقدات  درونشان  سرچشمه  نمی‌گیرد!

(اتَّخَذُوا أَیْمَانَهُمْ جُنَّةً).

آنان  سوگندهای  (‌دروغین‌)  خود  را  سپری  (‌برای  رهائی  از  گرفتار  آمدن  به  دست  عدالت‌،  و  پوشاندن  چهرۀ  واقعی  خویش‌)  می‏‎گرداند.این  هم  می‌رساند  که  آنان  سوگند  می‌خوردند  هر  زمان  که‌  کارشان  آشکار  می‌گردید،  یا  به  مکر  و  کید  و  توطئه  و  دسیسه‌ای  از  ایشان  پی  می‏بردند،  یا  از  ایشان  سخن  بدی  دربارۀ  مسلمانان  نقل  می‌گردید.  آنـان  سوگند  می‌خوردند  تا  خود  را  از  چیزی  درامان  دارند  که  نتیجۀ  رسوائی  کاری  از  کارهایشان  بود.  سوگندهای  خود  را  وسیلۀ  حفاظت  از  خود  و  سپری  برای  خویش  می‌کردند  که  در  فراسوی  آن  خویشتن  را  نپایند  و  از  خود  محافظت  نمایند،  و  به  مکر  و  کید  و  دسیسه‌بازی  و  گمراه‌سازی  خود  با  گول  خوردگانشان  ادامه  دهند.

(فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ).

و  (‌خود  را  و  مردمان  را)  از  راه  خدا  بازمی‌دارند.

خود  را  و  دیگران  را  از  راه  خدا  بازمی‌دارند! برای  این  کار  از  سوگندهای  دروغین  خود  کمک  و  مدد  می‌گیرند: 

(إِنَّهُمْ سَاءَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (٢)

ایشان  چه  کار  بدی  می‌کنند.

آیا  بدتر  از  دروغ‌ گفتن  برای  گمراه  ‌کردن  و  ویلان  نمودن  وجود  دارد؟‌!

این  حال  تباهشان  و  گواهی  نادرست  و  دروغشان‌،  و  سوگندهای  دروغ  و  فریبنده‌شان‌،  و  بازداشتن  خود  را  و  دیگران  را  از  راه  خدا،  و  کار  زشت  و  پلشتشان  را  چنین  تعلیل  و  تبیین  می‌کند  که  آنان  بعد  از  ایمان‌  کافر  گردیده‌اند،  و  بعد  از  شناخت  اسلام‌  کفر  را  برگزیده‌اند: 

(ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ) (٣)

این  (‌نفاق  و  دروغگوئی  و  بازداشتن  از  دین‌)  بدان  خاطر  است  که  (‌نخست  با  زبان‌)  ایمان  آورده‌اند  و  سپس  (‌با  دل‌)  کافر  شده‌اند،  پس  بر  دلهایشان  مهر  نهاده  شد،  و  ایشان  دیگر  (‌حقیقت  را  درک  نمی‌کنند، و  از  ایمان  چیزی‌)  نمی‌فهمند.

پس  در  این  صورت  آنان  ایمان  را  شناخته‌اند  و  بدان  پی  برده‌اند، و لیکن  با  این  وجود  بـرگشتن  به  کفر  را  برگزیده‌اند.  دلی‌  که  در  آن  دانش  و  بینش‌،  یا  ذوق  سلیم‌،  و  یا  حیات  باشد،  بعد  از  آن‌ که  ایمان  را  بشناسد  به  سوی 

کفر  برنمی‌گردد.  آخر  چه  ‌کسی  بعد  از  چشیدن  مزۀ  ایمان  و  آشنائی  با  آن‌،  و  اطّلاع  پیدا  کردن  از  جهان‌بینی  ایمانی  دربارۀ  هستی‌،  و  با  چشیدن  مزۀ  ایمان  دربارۀ  زندگی‌،  و  نفس  کشیدن  در  فضای  ایمان  هوشیارانه‌،  و  زیسش  در  پرتو  نور  تابان  و  رخشان  ایمان‌،  و  بسر  بردن  در  زیر  سایه‌های  خوش  ایمان‌،  برمی‏گردد  به  سوی‌  کفر  ترشروی  مردۀ  توخالی  خشک  ناسپاس  حق‌ناشناس‌؟  چه  کسی  چنین‌  کاری  را  می‌کند  مگر  فرد  کور دل  ناسپاس  و  حق‌ناشناس  و  کینه‌توزی  که  این  فرق  کاملاً  آشکار  و  پدیدار  را  فهم  نمی‌کند  و  احساس  نمی‌نماید  و  بدان  پی  نمی‌برد!

(فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ) (٣)

پس  بر  دلهایشان  مهر  نهاده  شد،  و  ایشان  دیگر  (‌حقیقت  را  درک  نمی‌کنند،  و  از  ایمان  چیزی)  نمی‌فهمند.

آن‌گاه  روند  سخن  شکل  منحصر  به  فرد  و  شگفتی  را  ترسیم  می‌کند،  شکلی ‌که  تمسخر  و  استهزاء  و  ننگ  و  پلشتی  این  نوع  از  مردمان  مسخ  شدۀ  ‌کور دل  را  نشان  می‌دهد،  و  ایشان  را  به  بیفائده  بودن  و  سست  و  بیکاره  و  کور دل  و  ترسو  و  بی‏تاب  و  کینه‌توز  و  ناسپاس  و  حق‌ناشناس  بودن،  نشاندار  و  ننگین  می‌سازد.  بلکه  به  عنوان  مجسمۀ  تمسخر،  و  نشان  تیرهای  استهزاء‌،  ایشان  را  در  نمایشگاه  هستی  نصب  می‌کند:

(وَإِذَا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسَامُهُمْ وَإِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ) (٤)

هنگامی  که  ایشان  را  می‌بینی‌،  پیکر  و  سیمایشان  تو  را  می‏‎گیرد  و  به  شگفت  می‌آورد  (‌و  به  خود  می‌گوئی‌:  چه  انسانهای  باوقار  و  برازنده‌ای‌!)  و  هنگامی  که  به  سخن  درمی‌آیند  (‌به  علّت  حلاوت  کلامشان‌)  به  سخنانشان  گوش  فرا  می‌دهی‌.  (‌با  وجود  این  جذبۀ  سیما  و  گیرائی  گفتار)  آنان  انکار  تخته‌هائی  هستند  که  (‌بر  دیوار)  تکیه  داده  شده  باشند  (‌بی‌جان  و  بی‌ایمان‌،  هیکلهای  توخالی‌،  درونهای  بی‌نور  و  صفا،  نقشهائی  بر  در  و  دیوارها)‌.  هر  فریادی  را  برضدّ  خود  می‌پندارند  و  هر  آوازی  را  به  زیان  خویش‌!  آنان  دشمنان  بشمارند  و  از  ایشان  برحذر  باش‌.  خدایشان  بگشاد!  چکونه  (‌از  حقّ‌)  برگردانده  می‌شوند (‌ و  منحرف  می‌گردند؟!).

آنان  پیکرهائی  هستن  دکه  به  شگفت  مـی‌آورند،  نه  مردمانی‌  که  سخن  بگو‌یند  و  پاسخ  بدهند!  مادام‌  که  آنان  ساکت  و  خاموشند،  ایشان  پیکرهای  شگفتی  بشمارند  که  چشمها  را  به  خود  خیره  می‌دارند ... وقتی‌  هم  ‌صحبت  می‌کنند  از  هـر  معنی  و  مفـهومی‌،  و  از  هر  حسّ  و  شعو‌ری‌،  و  از  هر  اندیشه  و  تفکّری‌،  خالی  هستند ...

(تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ).

به  سخنانشان  گوش  فرا  می‌دهی‌.  آنان  انگار  تخته‌هائی  هستند.

امّا  آنان  تخته‌هائی  نیستند  و  بس.  بلکه  این  تخته‌ها: 

(خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ) تخته‌هائی  هستند  که  ‌تکیه  داده  شده‌اند.

هیچگونه  تکانی  و  حرکتی  ند‌ارند‌.  به‌  نار  دیوار  چسبانده  شده‌اند!

این  جـمود  و  رکود  و  فسردن‌،  ایشان  را  از  لحاظ  دانش  و  بینش  ارواحشان  به  تـصویر  می‌کشد،  تازه  اگر  ارواحی  داشته  باشند!  از  سوی  دیگر،  در  مقابل  آن‌،  حالتی  از  نگرانی  همیشگی  و  ترس  و  هراس  و  لرزش  دائـمی‌،  قرار  می‌گیرد:

(یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ).

هر  فریادی  را  بر  ضدّ  خود  می‌پندارند  و  هر  آوازی  را  به  زیان  خویش‌!.

زیرا  آنان  می‌دانند  که  ایشان  منافقای  هستند  که  خود  را  در  زیر  پردۀ  نازکی  از  تظاهر  و  سوگند  و  چاپلوسی  و  کجروی‌،  پنهان‌  کرده‌اند‌.  آنان  می‌ترسند  هر  لحطه  کارشان  سر  به  رسوائی‌  کشد،  و  برده  روی  ایشان  به‌  کنار  رود  و  فرو  افتد.  تعبیر  قرآنی  ایشان  را  به‌  گونه‌ای  که  تصویر  می‌کشد  که  انگار  آنان  همیشه  پیرامون  خود  را  می‌نگرند  و  می‌پایند.  از  هر  حرکتی  می‌ترسند.  از  هر  صدائی  به  تکان  می‌افتند.  از  هر  ندائی  می‌لرزند. گمان  ـمی ‌برند  که  آن  حررک  یا  صدا  و  یا  ندا  ایشان  را  می‏طلبد  و  می‌آ‌ید،  چه  به  اصل  ‌کارشان  پی  برده  است  و  از  حقیقت  امرشان  سر  درآورده  است‌!!

وقتی‌  که‌  کار  دانش  و  بینش  و  جان‌  گرفتن  و  اطّلاع  پیدا  کردن  در پرتو آهنها و  نواهای  آیمان،  مطرح  است‌،  آنان  تخته‌های  تکیه  داده  شده  و  چسبانده  شده  هستند.  زمانی‌  که‌  کار  ترس  و  هراس  بر  جان  و  مال  در  میان  است‌،  آنان  به  یک  نی  لرزان  می ‌مانند  که  بازیچه  باد  گردیده  است  و  بدین  سو  و  بدان  سو  می‌افتد  و  می‌رود!  آنان  با  وجود  این‌  کار  و  آن  حال‌، اولین  دشمنان  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌و  مسلمانان  بشمار  می‌آیند:

(هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ).

آنان‌  دشمنان  بشمارند  و  از  ایشان  برحذر  باش‌.

آنان  دشمنان  حقیقی  هستند.  دشمنانی  هستنـد  که  در  داخل  اردوگاه  اسلامی  خود  را  پنهان  داشته‌اند‌.  در  صف  مؤمنان  نهان  مانده‌اند.  ایشان  از  دشمنان  خارجی  و  آشکار  خطرناک‌ترند.

(فَاحْذَرْهُمْ).

پس  از  ایشان  برحذر  باش‌.

امّا  در  اینجا  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌دستور  داده  نشد  که  ایشان  را  بکشد.  بلکه  خطّ  سیر  دیگری  را  با  ایشان  در  پیش  گرفت،  خطّ  سیری‌  که  در  آن  حکمت  و  سعۀ  صدر  و  اطمینان  به  نجات  از  نیرنگشان  بود،  همان‌ گو‌نه‌  که  بعد  از  اندکی  نـمونه‌ای  از  این  رفتار  و  کردار  خو‌اهد  آمد. 

(قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ) (٤)

خدایشان  بگشاد!  چگونه  (‌از  حقّ‌)  برگردانده  می‌شوند  (‌و  منحرف  می‌گردند؟!).

خدا  با  ایشان  می‌جنکد  هر  کجا  که  بروند  و  به  هر  کجا  که  رو  بکنند.  دعائی‌  که  خدا  می‌کند،  حکم  اجراء  مدلول  آن  را  دارد.  یعنی  مفهوم  آن  پیاده  می‏‎گردد  و  قطعاً  به  اجراء  درمی‌آید.  هیچ  چیزی  نــی‌تواند  جلو  این  قضا  و  قدر  نافذ  را  بگیرد،  و  هیچ‌ گونه  پیگرد‌ی  ندارد ... این‌  کار  در  نهایت  گشت  و  گـذار،  روی  داد،  و  آنچه  می‏‎بایست  بشود،  شد.

* 

روند  سخن  به  پیش  می‌رود  و  عملکردهایشان  را  بیان  می‌دارد،  عملکردهائی ‌که  دالّ  بر  فسـاد  و  تباهی  دلهایشان‌،  و  بیانگر  توطئۀ  نهانی  ایشان  دربارۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  دروغگو‌ئی  آنان  هنگام  رویاروئی  و  حضور  است ... اینها  مجموعۀ  صفاتی  است‌  که  منافقان  بدان  شناخته  شده‌اند:

(وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَکْبِرُونَ (٥) سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ (٦) هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى یَنْفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ (٧) یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الأعَزُّ مِنْهَا الأذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ) (٨)

چون  به  آنان  گفته  شود  که  بیائید  تا  پیمغمبر  خدا  برایتان  آمرزش  بخواهد،  سرهای  خود  را  (‌از  روی  غرور  و  تکبّر،  و  به  عنوان  استهزاء‌)  تکان  می‌دهند  و  آنان  را  خواهی  دید  مستکبرانه  روی  می‏‎گرداند  و  می‌روند.  برای  آنـان  یکسان  است  چه  برای  ایشان  آمرزش  بخواهی‌،  و  چه  آمرزش  نخواهی‌،  (‌چون  آنان  از  نفاق  خود  دست  نمی‌کشند)  هرگز  خدا  ایشان  را  نخواهد  بخشید.  خداوند  قطعاً  مردمان  فاسق  را  هدایت  نمی‌دهد.  آنان  کسانیند  که  می‌گویند:  به  آنانی  که  (‌از  مکّه  به  مدینه  مهاجرت  کرده‌اند  و)  نزد  فرستادۀ  خدا  هستند،  بذل  و  بخششی  نکنید  و  چیزی  ندهید  تا  پراکنده  شوند  و  بروند.  (‌غافل  از  این  که‌)  گنجییه‌های  آسمانها  و  زمین  از  آن  خدا  است  (‌و  به  هر  کس  که  بخواهد  از  آنها  بدو  عطاء  می‌کند)  و لیکـن  منافقان  نمی‌فهمند.  می‏‎گویند  اگر  (‌از  غزوۀ  بنی‌مصطلق‌)  به  مدینه  برگشتیم  باید  افراد  باعزّت  و  قدرت‌،  اشخاص  خوار  و  ناتوان  را  از  آنجا  بیرون  کنند.  عزّت  و  قدرت  از  آن  خدا  و  فرستادۀ  او  و  مؤمنان  است‌،  و لیکن  منافقان  (‌این  را  درک  نمی‌کنند  و)  نمی‌دانند.

بسیاری  از  راویان  سلف  نقل  کرده‌اند  که  همۀ  این  سخنان  دربارۀ  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول  نازل‌  گردیده  است‌.  ابن  اسحاق  این  مسأله  را  در  سخنانی‌  که  دربارۀ  جنگ  بنی‌مصطلق‌،  دارد،  به  تـفصیل  ذکر  کرده  است‌،  جنگی  که  در  سال  ششم  هجری  در  کنار  آبی  به  نام  مریسیع  روی  داد...  زمانی‌  که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌کنار  آن  آب  بود  بعد  از  آن ‌که  جنگ  به  پایان  آمده  بود. آب ‌کشندگان  مردمان  به  سوی  مریسیع  آمدند.  عمر  پسر  خطاب‌  کارگری  داشت  از  قبیلۀ  بنی‌غفار.  نام  او  جهجاه  پسر  مسعود  بود.  اسب  عمر  پسر  خطاب  را  می‌راند.  جهجاه  و  سنان  پسر  و بر  جهتی،  همپیمان  بنی  عون  پسر  خزرج  در  کنار  آب  به  هم  رسیدند. با  یکدیگر  جنگیدند.  جهنی  فریاد  زد:  ای‌  گروه  انصار)  جهجاه  هم  فریاد  زد:  ای  گروه  مهاجرین‌!  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول  خشمگین‌  گردید.  نزد  او  گروهی  از  قومش  بودند.  زید  پسر  ارقم‌  که  نوجوانی  بود  در  میان  ایشان  شور  داشت‌.  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول  گفت‌:  آیا  مهاحران  چنین  جسارتی  را  کرده‌اند؟  آنان  در  شهر  و  دیار  خودمان  با  ما  به  مفاخره  پرداخته‌اند  و  در  فخر  بر  ما  چیره  شده‌اند.  به  خدا  سوگند  مسألۀ  خودمان  با  اوباش‌[2]  قریش  را  جز  بسان  ضرب‌المثل  پیشینیان  نمی‌بینم‌  که  گفته‌اند:  تو  سگت  را  چاق‌  گردان  تا  بخوردت!  ولی  به  خدا  سوگند  وقتی‌  که  به  مدینه  برگردیم  حتماً  عزیزترین  مردمان  ذلیل‌ترین  مردمان  را  بیرون  خواهند  کرد.  سپس  به  ‌کسانی  از  قوم  خود  که  حاضر  آمده  بودند  رو  کرد  و  بدیشان  گفت‌:  این  چیزی  است  که  خودتان  با  خویشتن  کرده‌اید:  آنان  را  به  شهر  و  دیار  خود  راه  داده‌اید  و  وارد  گردانده‌اید،  و  اموال  خویش  را  با  ایشان  تقسیم  نموده‌اید.  به  خدا  سوگند  اگر  دستهایتان  را  از  ایشان  بازدارید  و  کمکشان  نکنید،  آنان  قطعاً  به  شهر  و  دیار  دیگری  فلنگ  خود  را  می‌بندند  و  به  در  می‌روند.  زید  پسر  ارقم  این  سخنان  را  شنید.  آن  را  به  سمع  مبارک  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  رساند.  این  امر  وقتی  روی  داد که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  از  سرکوبی  دشمنانش  فارغ  شده  بود. وقتی‌  که  زید  پسر  ارقم  خبر  را  بدو  رساند،  عمر  پسر  خطاب  در  خدمتش  بود.  عمر  گفت‌:  دستور  بده  عباد  پسر  بشر  او  را  بکشد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌فرمود:

(فکیف یا عمر إذا تحدث الناس أن محمدا یقتل أصحابه ? لا ولکن أذن بالرحیل).

«‌ای  عمر!  چه  می‌شود  وقتی‌  که  مردمان  به  همدیگر  بگو‌یند:  محمّد  یارانش  را  می‌کشد؟ نه‌،  و  بلکه  برای  کو‌چیدن  صدا  بزن  و  ندا  درده‌».

این  بار  سفر  بربستن  و  کوچیدن  در  ساعتی  از  زمان  انجام‌  گرفت  ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  هرگز  در  آن  ساعت  بار  سفر  برنمی‌بست  و  نمی‌کوچید.  مردمان  بار  سفر  بربستند  و  کو‌چیدند.  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول  به  خدمت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  رفت‌،  وقتی‌  که  شنید  زید  پسر  ارقم  آنچه  را  شنیده  بود  به  سمع  مبارک  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  خدا  رسانده  است‌.  به  خدا  سوگند  خورد  آنچه  را  زیع  پسر  ارقم‌  گفته  است  نـگفته‌ام‌،  و  بدان  زبان  نگشوده‌ام‌.  عبدالله  بسر  ابی  پسر  سلول  در  میان  قوم  خود  بسیار  محترم  و  بزرگ  بود.  انصاری‌  که  در  محضر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌بودند  گفتند:  ای  پیغمبر  خدا!  این  نوجوان  چه  بسا  دربارۀ  سخنانش  دچار  وهم  و  گمان  شده  باشد  و  اشتباهی  شنیده  باشد،  و  آنجه  را  که  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول‌  گفته  است  غلط  برداشت  ‌کرده  است  و  درست  به  خاطر  نسپرده  است‌.  این  سخن  را  برای  دلسوزی  با  عبدالله  پسرانی  پسر  سلول‌،  و  دفع  شرّ  و  بلا  از  او  گفتند.  ابن  اسحاق  ‌گفته  است‌: وقتی‌  که  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌سوار  شد  و  حرکت  ‌کرد،  اسید  پسر  حضیر  به  خدمتش  آمد،  با  درود  و  سلامی‌  که  سزاوار  مقام  نبوّت  بود، درودش  گفت‌.  آن‌گاه  بدو  عرض کرد:  ای  پیغمبر  خدا!  به  خدا  سوگند  در  ساعت  غیرمعمول  و  در  وقت  غیرعادی  حرکت  فرموده‌ای‌،  ساعت  و  وقتی  ‌که  در  همچون  ساعتها  و  وقتهائی  حرکت  نمی‌کرده‌ای  و  نمی‌رفته‌ای‌.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بدو  فرمود:

(أو ما بلغک ما قال صاحبکم ?).

« ‌آیا  آنجه  دوست  شما  گفته  است  به  گوش  تو  نرسیده  است‌؟‌»‌.

اسید  پسر  حضیر  گفت‌: چه‌  گفته  است‌؟  فرمود:

(زعم أنه إن رجع إلى المدینة أخرج الأعز منها الأذل ?).

«‌گمان  برده  است  اگر  او  به  مدینه  برگردد  عزیزترین  مردمان  ذلیل‌ترین  مردمان  را  از  مدینه  بیرون  می‌کند»‌.  اسید  پسر  حضیر  گفت‌:  پس  تو  ای  پیغمبر  خدا،  به  خدا  سوگند  اگر  بخواهی  حتماً  او  را  از  مدینه  بیرون  خو‌اهی  کرد. به  خدا  سوگند  ذلیل  او  است  و  عزیز  تو  هستی‌.  سپس‌  گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  با  او  مهربان  باش.  چه  به  خدا  سوگند  وقتی  ‌که  خدا  تو  را  به  پیش  ما  آورد،  قوم  او  برای  او  مهره‌ها  می‌چیدند  و  ترتیب  می‌دادند  تا  تاجگذاری  او  را  انجام  دهند  و  او  را  شاه خو‌د  کنند.  او  چنین  می‌بیند  که  تو  حکومت  و  فرمانروائی  را  از  او  سلب  کرده‌ای  و  باز  گرفته‌ای‌!

آنگ اه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   سراسر  آن  روز  مردمان  را  راه  برد  تا  شب  فرا  رسید.  و  تمام  آن  شب  ایشان  را  به  حرکت  و  سفر  واداشت  تا  صبح  فرا  رسید.  سر  صبح  آن  روز  هم  ایشان  را  به ‌کوچ  و  حرکت  واداشت  تا  بدان ‌گاه‌  که  سوز  خورشید  آنان  را  بیازرد.  آن  وقت  اجازه  فرمود  فرود  آیند  و  بیاسایند.  همین‌  که  بدنشان  با  زمین  تماس  ‌گرفت  به  خواب  فرو  رفتند  و  نقش  زمین  شدند. پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌چنین‌  کاری  را  کرد  تا  مـردمان  را  از  سخن  گفتن  دربارۀ  سخنی  بازدارد  که  دیروز  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول  ‌گفته  بود.

ابن  اسحاق‌  گفته  است‌:  آن  وقت  سوره‌ای  نازل  ‌گردی  دکه  یزدان  سبحان  در  آن  از  منافقان  یاد  رده  است‌.  از  قبیل‌:  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول‌،  و کسانی‌  که  راه  و  رسم  او  را  داشتند  و  بسان  او  رفتار  می‌کردند.  وقتی  ‌که  این  سوره  نازل‌  گردید،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  گوش  زید  پسر  ارقم  را  گرفت‌،  سپس  فرمود:

(هذا الذی أوفى لله بأذنه).

« ‌این‌  کسی  است  ‌که  باگوشش‌،  به  تمام  و  کمال  به  پیمان  خدا  وفا  کرده  است‌»‌.

به ‌گوش  عبدالله  پسر  عبدالله  پسر  ابی،  خبر  کار  و  بار  پدرش  رسید.  ابن  اسحاق  ‌گفته  است‌:  عاصم  پسر  عمر  پسر  قتاده  برایم  روایت  کرده  است‌،  عبدالله  به  خدمت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  رفت  و  گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا،  شنیده‌ام  که  تو  می‌خواهی  عبدالله  پسر  ابی  را  به  سبب  چیزی‌  که  از  او  برایت  روایت  کرده‌اند  بکشی.  اگر  قطعاً  چنین  کاری  را  می‌کنی‌،  به  من  دستور  بفرما  تا  سرش  را  از  بدنش  جدا  سازم  و  برایت  بیاورم.  به  خدا  سوگند  قبیله  خزرج  می‌داند  که  در  میانشان  کسی  یافته  نمی‌شود  که  از  من  برای  پدرش  خوبتر  و  بهتر  باشد.  من  می‌ترسم  به  فرد  دیگری  جز  من  دستور  نفرمائی  پدرم  را  بکشد،  آن  وقت  من  نتوانم  به  قاتل  عبدالله  پسر  ابی  بنگرم‌  که  روی  زمین  سالم  راه  برود،  و  من  او  را  بکشم!  در  نتیجه  مؤمنی  را  در  برابر  کافری  خواهم  کشت‌،  و  به  دوزخ  خواهم  افتاد»  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرمود:

(بل نترفق به ونحسن صحبته ما بقی معنا).

« ‌بلکه  ما  با  او  مهربان  خواهیم  بود  و  زیبا  با  او  رفتار  خواهیم‌  کرد  تا  وقتی که  با  ما  باشد  و  با  ما  بماند».

بعد  از  آن  هر گاه  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول  حادثه‌ای  را  پدید  می‌آورد،  قوم  خودش  او  را  سرزنش  می‌کردند  و  گرفتارش  مـی‌نمودند  و  بر  او  سخت  می‌گرفتند  و  می‌تاختند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  عمر  پسر  خطّاب  فرمود،  وقتی‌  که  این‌  کار  را  شنید:

(کیف ترى یا عمر ? أما والله لو قتلته یوم قلت لی:اقتله لأرعدت له آنف لو أمرتها الیوم تقتله لقتلته).

« ‌ای  عمر  چه  می‌بینی؟ به  خدا  سوگند  اگر  آن  روز  که  به  من  ‌گفتی‌:  او  را  بکش‌،  او  را  میکشتم،  بینیهائی  برای  طرفداری  از  او  باد  می‌کرد  و  به  تکان  درمی‌افتاد.  اگر  امروز  بدانان  دستور  کشش  او  را  بدهم،  او  را  خواهند  کشت‌».

عمر  گفت‌:  به  خدا  سوگند  متوجّه  شدم‌  که  عملکرد  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  خیر  و  برکت  آن  بیشتر  از  خیر  و  برکت  عملکرد  من  است‌.

عکرمه  و  ابن  زید  و  غیره‌  گفته‌اند:  وقتی‌ که  مردمان  به  سوی  مدینه  برگشتند،  عبدالله  پسر  عبدالله  پسر  ابی  جلو  دروازۀ  مدینه  ایستاد،  و  شمشیر  خود  را  کشید.  مردمان  از  کنار  او  می‌گذشتند  و  داخل  مدینه  می‌شدند.  هنگامی  که  پدرش  عبدالله  پسر  ابی  آمد  و  خواست  وارد  دروازۀ  مدینه  شود،  پسرش  بدو  گفت‌:  برو  عقب‌!  پدرش  بدو  گفت‌:  تو  را  چه  شده  است‌؟  وای  به  حالت!  پسرش‌  گفت‌:  به  خدا  سوگند  از  اینجا  نمی‌گذری  مگر  وقتی‌  که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  تو  اجازه  دهد!  چه  او  عزیز  و  گرامی  است  و  تو  ذلیل  و  حقیر!  وقتی‌  که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  تشریف  آورد  -‌  او  همیشه  در  آخر  سپاه  حرکت  می‌کرد[3]-‌عبدالله  پسر  ابی  از  پسرش  بدو  شکایت‌  کرد.  پسرش  عبدالله  گفت‌:  به  خدا  سوگند!  ای  پیغمبر  خدا  او  وارد  مدینه  نمی‌گردد  مگر  این  ‌که  تو  بدو  اجازه  نفرمائی.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بدو  اجازۀ  ورود  داد.  عبدالله  گفت‌:  حالا  که  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  تو  اجازه  داده  است‌،  برو  و  داخل  شو[4] ...

*

یک  بار  به  رخدادها  می‌نگریم‌،  و  یک  بار  به  مردان  نگاه  می‌کنیم‌،  و  دیگر  بار  به  نصّ  قرآنی  نگاهی  می‌اندازیم‌.  خویشتن  را  با  سیره  و  شیوۀ  زندگانی  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌و  با  برنامۀ  تربیتی  الهی‌،  و  با  قضا  و  قدر  شگفت  یزدان  در  اداره  کردن  و  گرداندن  امور  جهان  می‌یابیم‌.

این‌،  صفّ  مسلمانان  است‌  که  منافقان  بدان  فرو  می‌خزند،  و  در  میان  آن  در  قید  حیات  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  حدود  ده  سال  زندگی  می‌کنند!  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ایشان  را  از  صفّ  مسلمانان  بیرون  نمی‌کند،  و  یزدان  سبحان  نامهای  ایشان  را  بدو  نمی‌گوید،  و  خود  آنان  را  بدو  نمی‌شناساند،  مگر  اندکی  پیش  از  این‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  وفات  بفرماید،  هر  چند  که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  منافقان  را  از  روی  شیوۀ  ‌گفتار،  و  از  روی‌ کژی  و  نادرستی  و  رفتار  و  کردار  می‌شناخت‌. ایشان  را  از روی  سیماها  و  نمادها  و  آثار  واکنشها  و  نقش ‌پذیریها  در  چهره‌ها  و  قیافه‌ها  می‌شناخت‌.  این  بدان  خاطر  بود  که  خدادلهای  مردمان  را  به  مردمان  واگذار  نمی‌کند.  چه  دلها  تنها  و تنها  در  اختیار  خدایند  و  بس. او  است‌  که  می‌داند  د ر دلها  چه  چیز  است  و در  برابر  آن  از  انسان  حساب  می‌کشد  و  از  او  بازپرسی  می‌کند.  ولی  تنها  ظاهر  امر  به  مردمان  واگذار  است‌،  و  مردمان  نباید  با  ظنّ  و  گمان  همدیگر  را  گرفتار  بکنند، و  نباید هوشیاری  و  زیرکی  را  در  کارهایشان  مدرک  بدانند  و  بر  اساس  آن  حکم  صادر  نمایند.  حتّی  زمانی‌ که  خدا  کسانی  را  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم معرّفی  فرمود  که  تا  آخر  عـمـرش  بر  نفاق  ماندگار  ماندند، پیغـمـبر صلّی الله علیه و آله و سلّم   آنان  را  از  میان  جماعت  مسلمانان  بیرون  نراند،  زیرا  آنان  اظهار  اسلام  می‌کردند  و  واجبات  آن  را  انجام  می‌دادند. پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم ‌آنان  را  شناخت  و ایشان  را  فقط  به  یکی  از  اصحاب  خود  شناساند.  او  حذیفه  پسر  یمان رضی الله عنه  است‌.  حذیفه  نامهایشان  را  در  میان  مسلمانان پخش  نکرد.  تا  بدانجا  که  عمر رضی الله عنه ‌به  پیش  حذیفه  می‌رفت  تا  از زبان  او  بشنود که  پیغمبر صلّی الله ‌علیه و اله و سلّم ‌نام  او  را  در  میان  مناقفان  ذکر  نفرموده  است‌،  و  بدین  وسیله  از خود  مطمئنّ  ‌گردد  و  بر  خویشتن  اطمینان  پیدا  کند!  حذیفه  بدو  می‌گفت‌:  ای  عمر  تو  از  زمرۀ  آنان  نیستی‌.  دیگر  بیشتر  از  این  نمی‌گفت‌!  به  پیغـمـبر  خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم دستور  داده  شده  بود که  برکسی  از  منافقان  نماز  میّت  را  نخواند.  اصحاب  پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم  وقتی‌که  می‌دیدند  او  بر  مرده‌ای  نماز  نمی‌خواند،  می‌دانستند که  آن  شـخص  مرده  از  زمرۀ  منافقان  بوده  است‌.  وقتی‌که  پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم  وفات  فرمود،  حذیفه  نماز  نمی‌خواند  بر  کسی‌  که  از  زمرۀ  منافقان  به  حساب  آمده  است‌.  عمر بر مرده‌ای  نماز  نمی‌خواند  تا  نـمی‌نگر‌یست  و  حذیفه  را  نمی‌دید  که  آنجا  حاضر  آمده  است‌.  وقتی‌  که  حذیفه  را  می‌دید  می‌دانست‌ که  این  شخص  از  جملۀ  منافقان  نبوده  است‌.  امّا  اگر  حذیفه  را  نمی‌دید که  حاضر  آمده  است‌،  او  هم  برآن  مرده  نماز  نمی‌خواند  و  چیزی  هم  نمی گفت!

بدین  منوال  و  بر  این  روال  حوادث  روی  می‌داد  و  می  گذشت  - ‌آن‌ گونه  ‌که  قضا  و  قدر  ترسیم  می‌کرد  -  برابر  حکمت  و  فلسفه  و  هدف  و  مقصودی ‌ که  از  آن  حو‌ادث  مو‌رد نظر  بوده  است‌، از  قبیل  ‌تربیت  ‌و  عبرت  و  پدید  آوردن  اخلاق  و  مقرّرات  و  آداب  و  رسوم  ... خود  این  حادثه‌ای‌ که  این  آیات  دربارۀ  آن  نازل‌  گردیده  است‌،  به  تنهائی  عبرتها  در  بر  دارد  و  متضمّن  اندرزهای  زیادی  است‌.

این عبدالله  پسر  سلول  است‌.  در  میان  مسلمانان  زندگی  می‌کند.  به  پیغمبر خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم  ‌نزدیک  است‌.  رخدادها  پیاپی  می‌گر‌دد.  آیات  در  حضور  او  و  در  غیاب  او  نازل  می‌شوند،  آیاتی  ‌که حقیقت  این  دین‌،  و  صدق  این  پیغمبر  را  تصدیق  و  اثبات  می‌کنند. و لیکن  خدا  دل  او  را  به  سوی  ایمان  هدایت  نـی‌دهد  و  رهنمو‌د  و  رهنمون  نمی‌کند،  چون  این  رحمت  و  این  نعـمـت  نصیب  او  نشده بو‌د.  میان  این  فیض  و  برکت  جو‌شان  و  نور  درخشان  و  تأثیر  بسزا  و  فراوان‌،  و  میان  او  کینه‌ای  حائل  و  مانع  شده  بود. کینه‌ای  ‌که  به  سینه‌اش  خزیده  و  نشسته  بود  بدان  خاطر  که  بر  اوس  و  خزرج  شاه  نشده  بود، چو‌ن  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم ‌اسلام  را  به  مدینه‌ آورده  بود!  این‌  کینه  به  تنهائی  او  را  از  هدایت  بازمی‌دارد،  هدایتی‌  که  دلائل  و  براهین  آن  از  هرسو  با  او رویاروی می گردد  و  برایش  عیان  و جلوه‌گر  می‌شود. آخر  او  در  میان  دریای  پرجوش  و  خروش  اسلام  ‌و در  وسط  امواج  بلند  آن  درمدینه  زندگی  می‌کند!

این  پسر  او  عبدالله  - ‌رضی‌الله‌‌عنه  و ارضاه ‌-‌  است‌ که  نمونۀ  والای  مسلمان  مخلص  و  مطیع  است‌.  به  سبب  و جود  پدرش خود  را  بدبخت  می‌داند‌.  از نیرنگها  و  دسیسه‌هایش  به  تنگنا  می‌افتد. از  موضعگیر‌یهایش  خود  را  شرمنده  می‏‎بیند.  امّا  این  بدبختی  و  دلتنگی  و  شرمندگی  را  از  پدرش  پنهان  می‌دارد،  بسان  پسر  نیک  و  مهربانی‌  که  این  جور  چیزها  را  از  پدرش  پنهان  می‌کند  و  به  خدمتش  می‌ایستد  و  بدو  احترام  می‏‎گذارد.  عبدالله  می‌شنود که  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم  مـی‌خواهد  پدر  او  را  بکشد.  عاطفه‌ها  و  احساسهای  گوناگون  و  جوراجور  دلش  را  به  تکان  در می‌آورد.  عبدلله  آشکارا  و  نیرومندانه  و  روشن  با  این  عاطفه‌ها  و  احساسها  درمی‌افتد  و  رویاروی  می‌شود.  او  اسلام  را  دوست  می‌دارد.  اطاعت  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و اله و سلّم را  دوست  می‌دارد.  دوست  دارد  فرمان  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم  را  اجراء  ‌کند  هرچند  این  فرمان  دربارۀ  پدرش  باشد.  امّا  تاب  و  توان  این  را  ندارد که  ‌کسی  جلو  بیاید  و  گردن  پدرش  را  بزند،  و  آن‌گاه  قاتل  پدرش  جلو  چشمانش  روی  زمین  بیاید  و  برود.  عبدالله  می‌ترسد  نفس  او  بدو  خیانت ‌کند،  و  نتواند  بر  اهریمن  نژادگرائی‌،  و  بر  ندای  خون‌بها گرفتن  و  قصاص‌ کردن  غلبه  ‌کند  و  چیره  شود ... در  اینجا  پناه  می‏‎برد  به  پیغمبرش  و  به  رهبرو  سرورش  تـا  او  را  در  برابر  خاطره‌ها  و  اندیشه‌های  دلش  کمک  و  یاری‌کند،  و  این  درد  و  رنج  را  از  او  به  دور  داردکه  بدان‌گرفتار  آمده  است  و  به  سراغش  مـی‌آید.  از  پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم  درخواست  می‌کند  اگر  چاره‌ای  جزکشتن  پدرش  نیست‌،  بدو  دستور  بدهد  که  خودش  پدرش  را  بکشد!  عبدالله‌ که  مطیع  است‌.  قطعاً  سر  او  را  از  تن  جدا  می‌کند  و  به  خدمت  می‌آورد.  خودش  این‌ کار  را  می‌کند  تا  جز  خودش ‌کسی  این‌ کار  را  بر  عهده  نگیرد.  چون  تاب  و  توان  این  را  ندارد که  قاتل  پدرش  را  ببیند که  بر  روی  زمین  می‌آید  و  می‌رود.  این  است  او  را  می‌کشد.  در  نتیجه  مؤمنی  را  در  برابر کافری  می‌کشد،  و  بدین  سبب  به  دوزخ  می‌افتد   ...

واقعاً  ا‌ین  شکوه  و  عظمت  است‌.  شکوه  و  عظمتی  است  که  با  دل  رویاروی  می‏‎گردد  هر  کجا  و  به  هر  سو  که  بنگرد  و  نظر  اندازد  و  این  موضعگیری  را  ورانداز  کند.  شکوه  و  عظمت  ایمان  در  دل  انسانی  است‌،  انسانی‌  که  به  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و اله  و سلّم ‌پیشنهاد  می‌کند  سخت‌ترین‌ کار  برای  نفس  انسان  را  بدو  حواله  دارد  - ‌و  آن  این‌ که  پدرش  را  بکشد!  -‌ او  در  پیشنهاد  خود  راستگو  است  و  دارای  نیّت  راستین  است‌.  با  این  کار  او  می‌خواهد  خودش  را  از  کاری  برهاند  که  از  دید  او  بزرگتر  و  وحشتناک‌تر  است ... این‌  که‌  کششها  و  منشهای  بشری  او  را  وادار  به  ‌کشتن  مؤمنی  در  برابر  کافری  سازد،  و  در  نتیجه  به  آتش  دوزخ  در  افتد ... شکوه  و  عظمت  صدق  و  صداقت‌،  و  وضوح  و  صراحت‌،  زیبا  و  دلربا  است‌،  بدان‌ گاه‌ که  او  خود  را  « به  خدا  سوگند  قبیلۀ  خزرج  می‌داند ‌ که  در  میانشان  کسی  یافته  نمی‌شود که  از  من  برای  پدرش  خوبتر  و  بهتر  باشد»‌.  او  از  پیغمبرش  و  از  رهبر  و  سرورش  درخواست  می‌کند که  او  را  بر  ضدّ  این  ضعف  ‌کمک  و  مدد کند،  و  او  را  از  این  تنگناها  برهاند،  نه  این ‌که  فرمان  را  بازپس  بگیرد  یا  این‌ که  آن  را  تغییر  بدهد  -‌ چه  فرمانش  اطاعت  می‌گردد  و  اشاره‌اش  اجراء  می‌شود  -  بلکه  کار  را  بدو  واگذارد  و  اجازه  بدهد  سر  پدرش  را  از  تن  جداکند  و  آن  را  به  خدمتش  بیاورد!

پیغمبر  بخشنده  و  بزرگوار صلّی الله علیه و اله و سلّم  این  انسان مؤمن و به تنگنا  افتاده  را  می‏‎بیند.  با  بزرگواری  و  بخشندگی  بر  درد  و  رنج  او  دست  می‌کشد  و  این  زحمت  و  مشقّت  را  از  او  می زداید  و  می‌فرماید:

(بل نترفق به ونحسن صحبته ما بقی معنا).

« ‌بلکه  ما  با  او  مهربان  خواهیم  بود  و  زیبا  با  او  رفتار  خواهیم‌ کرد  تا  وقتی‌ که  با  ما  باشد  و  با  ما  بماند ».

پیش  از  این‌،  عمر  پسر  خطّاب رضی الله عنه   را  از  رأی  خود  بازمی‌دارد  و  می‌فرماید:

(فکیف یا عمر إذا تحدث الناس أن محمدا یقتل أصحابه؟).

« ‌ای  عمر!  چه  می‌شود  وقتی‌  که  مردمان  به  همدیگر  بگو ‌یند: محمّد  یارانش  را  می‌کشد؟‌»

آن‌ گاه  پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم در  این  حادثه  بسان  یک  رهبر  الهام  شده  فرزانه‌ای  عمل  می‌کند ... به  عمر  دستور  می‌دهد که  سپاهیان  حرکت  بکنند  و  در  غیر  زمان  مرسوم  و  معمول‌ کوچ  نمایند،  و  این‌ کوچ  را  تا  خسته  و  درمانده  می‌شوند  ادامه  بدهند. تا  بدین  وسیله  مردمان  را  از  نژاد گرائی‌ گندیده‌ای  و  از تعصّب  پوچی  برگرداند  که  فریاد  دو  مرد  مخالف  همدیگر، آن  را  برانگیخته  بود.  یکی  فریاد  زده  بود:  آهای  انصار!  و  دیگری  فریاد  زده  بود:  آهای  مهاجرین‌!.. پیغمبر صلّی الله علیه و اله و سلّم  همچنین  خواست  آنان  را  از  فتنه  و  آشوبی  منصرف‌  گرداند  که  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول  منافق  آن  را  بر پا  داشته  و  به  راه  انداخته  بود.  او  خواسته  بود  مودّت  و  محبّت  و  برادری  و  دوستی  بی‌نظیری  را  بسوزاند  و  نابود  گرداند  که  میان  انصار  و  مهاجرین  پدید  آمده  بود  و  در  تاریخ  عقائد  و  در  تاریخ  انسان  بی‏سابقه  و  بدون  مثل  و  مانند  بود ... همچنین  سخنی‌  که  پیغمبر  صلّی الله علیه و اله و سلّم ‌به  اسید  پسر  حضیر  می‌گوید،  جای  تأمّل  است‌. در  این  سخـن  آمادگی  روحی  است‌،  آمادگی  بر  ضدّ  فتنه  و  آشوبی‌  که  به  پا  خاسته  است  و  جوش  و  خروشی  برانگیخته  است‌.  این  فرموده  جلو  دست  فتنه‌گر  و  فتنه‌ساز  را  می‌گیرد،  فتنه‌گر  و  فتنه‌سازی  که  در  میان  قوم  خود  حتّی  پس  از ورود  اسلام  به  مدینه  هم  منزلت  و  مکانتی  داشت‌!

در  آخر  جلو  صحنۀ  زیبا  و  با  شکوه  دیگری  می‌ایستیم‌،  صحنۀ  مرد  مؤمنی‌  که  عبدالله  پسر  عبدالله  پسر  ابی  است‌. او  دم  دروازۀ  شهر  مدینه  می‌ایستد  و  بر  پد‌ر  خودش  شمشیر  می‌کشد  و  بدو  اجازۀ  دخول  نمی‌دهد،  تا  سخنش  راست  دربیاید  و  جلوه‌گر  آید که ‌گفته  بود:

(لیخرجن الأعز منها الأذل).

باید  افراد  با عزّت  و  قدرت‌،  اشخاص  خوار  و  ناتوان  را  از  آنجا  بیرون  کنند.

تا  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول  بداند  که  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم  باعزّت  و  باقدرت  است‌،  و  او  خوار  و  ناتوان  است‌.  عبدالله  پسر  عبدالله  پسر  ابی  پسر  سلول‌،  پدرش  را  نگاه  می‌دارد  تا  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم  می‌آید  و  بدو  اجازۀ  ورود  به  مدینه  می‌دهد.  آن  گاه  او  با  اجازۀ  پیغمبر صلّی ا‌لله‌ علیه و اله و سلّم  داخل  می‌شود،  و  در  عمل  ثابت  می‌گردد  که  باعزّت  و  باقدرت‌  کیست  و  خوار  و  ناتوان  کدام‌،  آن  هم  در  خود  همان  حادثه‌،  و  در  خود  همان  زمان‌.

هان‌!  این  قلّه‌،  قلّۀ  بلندی  است‌.  آن  قلّه‌ای‌ که  ایمان‌،  آن  گروه  از  مردمان  را  بالای  آن  برد.  آنان  را  بالای  آن  قلّه  برد،  در  حالی  ‌که  هنوز  انسان  بودند  و  ضعف  انسان  در  وجودشان  بود.  دارای  عواطف  و  احساسات  بشری  بودند،  و  افکار  و  اندیشه‌های  بشری  در  سر  داشتند.  این  زیباترین  و  راست‌ترین  چیزی  است‌  که  در  این  عقیده  است‌،  وقتی‌  که  مردمان  این  عقیده  را  بر  حقیقت  خود  ببینند  و  دریابند.  و  زمانی  ‌که  خودشان  حقیقت  آن  عقیده  می‌گردند،  عقیده‌ای‌ که  در  شکل  انسانها  بر  روی  زمین  بیاید  و  برود  و  خوراک  بخورد  و  در  بازارها  راه  بیفتد.

*

آن‌گاه  ما  در  زیر  سایه‌های  نـصوص  قرآنی  زندگی  می‌کنیم‌،  نصوصی‌  که  این  حادثه‌ها  را  دربرگرفته‌اند:

(وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْا یَسْتَغْفِرْ لَکُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَکْبِرُونَ) (٥)

چون  به  آنان  گفته  شود  که  بیائید  تا  پیمغمبر  خدا  برایتان  آمرزش  بخواهد،  سـرهای  خود  را  (‌از  روی  غرور  و  تکبّر،  و  به  عنوان  استهزاء‌)  تکان  می‌دهند  و  آنان  را  خواهی  دید  مستکبرانه  روی  می‏‎گرداند  و  می‌روند.

آنان‌ کار  ناحوانمردانۀ  خود  را  می‌کنند،  و  سخن  منافقانۀ خود  را  می‏‎گویند،  و  وقتی ‌که  می‌دانند که ‌کارشان  و  سخنشان  به  ‌گوش  پیغــبر  خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم  رسیده  است‌،  می‌ترسند  و  زبون  می‌گردند  و  سوگندها  مـی‌خورند  و  سوگندهایشان  را  سپر  می‌کنند.  وقتی  کسی  بدیشان  می گو‌ید:  بیائید  تا  پیغمبر  خدا  برایتان  آمرزش  بخواهد  -  در  حالی‌ که  در  امن  و  امان  از  روبرو  شدن  با  او  هستند  -  سرهای  خود  را  از  روی  غرور  و  تکبّر  تکان  می‌دهند!  این  کار  و  آن  کار  هر دو  نشانه‌های  ملازم  و  همراه  یکدیگر  در  ذات  منافق  هستند.  هر  چند که  این  کار  مـعمـولاً  از کسانی  سر  می‌زند که  در  میان  قوم  خود  مقام  و  منزلتی  و  ارج  و  ارزشی  داشته  باشند.  آنان  خودشان  ضعیف‌تر  از  آن  هستند که  بیایند  و  روبرو  شوند.  ایشان  متکبّر  و  خودبزرگ ‌بین  هستند.  سرهای  خود  را  تکان  می‌دهند  و  پیچ  می‌دهند  مادام ‌که  در  امن  و  امان  می‏‎باشند.  وقتی‌  که  رویاروی  می‌گردند،  آنچه  دارند  و  در  میان  می‌گذارند،  ترسوئی  و  زبونی  و  خواری  و  سوگندخوردنها  است‌!

بدین  خاطر  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و اله و سلّم  خطاب  می‌شود  و  چیزی  بدو  ابلاغ  می‌شود  که  در  هر  حال  برایشان  مقدّر  و  مقرّر  گردیده  است‌.  بدو  اعلام  هم  می‌شود که  پس  از  ثبوت  قضا  و  قدر،  طلب  آمرزش  برای  آنان  هیچ‌ گونه  فائده  و  سودی  ندارد  و  مفید  و ‌سودمند  واقع  نمی‌شود: 

(سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ) (٦)

برای  آنان  یکسان  است  چه  برای  ایشان  آمرزش  بخواهی‌،  و  چه  آمرزش  نخواهی‌،  (‌چون  آنان  از  نفاق  خود  دست  نمی‌کشند)  هرگز  خدا  ایشان  را  نخواهد  بخشید.  خداوند  قطعاً  مردمان  فاسق  را  هدایت  نمی‌دهد.  گوشه‌ای  از  فسق  و  فجورشان  را  نقل  می‌کند،  فسق  و  فجوری‌ که  به  سبب  آن  قضا  و  قدر  یزدان  در  حقّ  ایشان  واجب  و  لازم  گردیده  است‌:

(هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلَى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى یَنْفَضُّوا).

آنان  کسانیند  که  می‌گویند:  به  آنانی  که  (‌از  مکّه  به  مدینه  مهاجرت  کرده‌اند  و)  نزد  فرستادۀ  خدا  هستند،  بذل  و  بخششی  نکنید  و  چیزی  ندهید  تا  پراکنده  شوند  و  بروند. 

این  گفتار  ناجوانـمردانه‌ای  است  که  در  آن  پلیدی  و  پستی  سرشت‌،  جلوه‌گر  و  پیدا  و  هویدا  است‌.  طرح  ایشان  گرسنه  نگاه  داشتن  است‌،  گرسنه  نگاه  داشتنی  که  روشن  و  آشکار  است  دشمنان  حقّ  و  ایمان‌،  در  زمانها  و  مکانهای  مختلف  در  جنگ  با  عقیده  و  ادیان‌،  بدان  توصیه  و  سفارش  می‌کنند.  زیرا  آنان  به  خاطر  پستی  فهم  و  شعورشان‌،  لقمۀ  زندگی  را  همه  چیز  حیات  می‌دانند  همان‌ گونه ‌که  در  ذهن  ایشان  نقش  بسته  است‌،  و  با  لقمۀ  زندگی  با  مؤمنان  می‌جنگند  و  می‌رزمند.

این  نقشۀ  قریش  بود،  بدان  هنگام  ‌که  با  بنی‌هاشم  قطع  رابطه ‌ کردند  و  در  شعب  ابوطالب  ایشان  را  محاصره  و  محدود  نمودند  تا  از  پیرامون  پیغمبر  خدا  صلّی ‌الله‌علیه و اله و سلّم پراکنده  شوند  و  دست  از  کمک  و  یاری  او  بکشند  و  او  را  به  مشرکان  تسلیم  ‌کنند.

این  نقشۀ  منافقان  است‌،  همان  گونه ‌که  این  آیه  آن  را  حکایت  می‌کند.  آنان می‌خواستند  یاران  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و اله و سلّم  بر  اثر  فشار  ضیقت  و  گرسنگی  از  پیرامون  او  پراکنده  شوند و  به  ترک  او  بگویند! 

این  نقشۀ  کمونیستها  است.  آنان  در  کشورهای  خود  متدیّن  را  از  قدرتهای  مالی  محروم  می کنند  تا  از  گرسنگی  بمیرند،  یا  خدا  را  رها  کنند  و  کافر  شوند،  و  نماز  بخوانند!

این  نقشۀ  همۀ  ‌کسانی  است‌  که  با  دعوت  به  سوی  خدا  و  با  حرکت  جنبش  اسلامی  در  کشورهای  اسلام  می‌جنگند،  جنگ  با  محاصرۀ  اقتصادی  و  گرسنه  ‌کردن  و  تلاش  برای  سدّ  و  مانع  ایجاد  نمودن  بر  سر  راه  اسباب  و  وسائل‌  کار  و  کسب  روزی  و  تلاش  در  پی  معاش ... بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  همۀ  دشمنان  ایمان  از  قدیم‌الایام  تا  به  امروز  بر  این  وسیلۀ  ‌کثیف  گرد  آمده‌اند  و  به  همدیگر  رسیده‌اند ... حقیقت  ساده‌ای  را  فراموش  کرده‌اند  که  قرآن  پیش  از  پایان  این  آیه  آن  را  بدیشان  تذکّر  می‌دهد:

(وَلِلَّهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لا یَفْقَهُونَ) (٧)

گنجینه‌های  آسمانها  و  زمین  از  آن  خدا  است  (‌و  به  هر  کس  که  بخواهد  از  آنها  بدو  عطاء  می‌کند)‌، و  لیکن  منافقان  نمی‌فهمند.

از  گنجینه‌های  خدا  که  در  آسمانها  و  زمین  است  روزی  می‌خورند  همین  کسانی‌  که  تلاش  مـی‌کنند  بر  ارزاق  مؤمنان  فرمانروائی‌  کنند.  آنان  روزی  خودشان  را  نیز  نمی‌آفرینند.  چه  کودکانی  و  چه  نادان  مردمانی  هستند!  آنان  روزی  خودشان  را  نمی‌آفرینند،  ولی  با  این  وجود  تلاش  می‌کنند  روزی  دیگران  را  قطع‌  کنند  و  ببرند!

بدین  صورت  یزدان  سبحان  مؤمنان  را  ثابت ‌قدم  و  استوار  می‌دارد، و  دلهایشان  را  قوی  و  نیرومند  می‌سازد  رأی  مبارزه  و  رویاروئی  با  این  نقشۀ  شوم  و  با  این  وسیلۀ  پستی‌  که  دشمنان  خدا  در  جنگ  با  مؤمنان  بدان  چنگ  مـی‌زنند  و  متوسّل  می‌شوند.  یزدان  سبحان  مؤمنان  را  مطمئنّ  می‌‌سازد  که‌  گنجینه‌های  خدا  در  آسمانها  و  زمین‌،‌  گنجینه‌های  ارزاق  برای  همگان  است‌.  و  خدائی‌  که  از  این  ارزاق  به  دشمنان  خود  عطاء  می‌کند،  دوستان  خود  را  فراموش  نـمی‌نماید.  مرحمت  خدا  خو‌استه  است  بندگان  دشمن  خود  را  با  گرسنه ‌کردن  و  قطع  ارزاق  ‌گرفتار  نفرماید.  خدا  مـی‌داند  ‌که  بندگان  دشمن  او  نمی‌توانند  زیاد  یا  کم  به  خودشان  روزی  برسانند،  اگر  او  ارزاق  را  از  ایشان  قطع‌  کند!  خداوند  بزرگوارتر  و  بخشنده‌تر  از  آن  است‌ که  بندگانش  را  -  هر  چند  دشمنان  او  باشند  -‌  به  چیزی  ‌واگذار  کند  و  حو‌اله  بدهد که  قطعاً  آنان  از  آن  درمانده  و  ناتوانند. گرسنه  کردن  و  گرسنه  نگاه  داشتن  طرح  و  نقشه‌ای  است‌  که  دربارۀ  آن  نـمی‌اندیشد  مگر  پست ‌ترین  پستان  و  ناکس‌ ترین  ناکسان‌!

آن گاه  واپسین  سخنشان  ذکر  می‌شود:

(یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الأعَزُّ مِنْهَا الأذَلَّ).

می‌گویند:  اگر  (‌از  غزوۀ  بنی‌مصطلق‌)  به  مدینه  برگشتیم،  باید  افراد  باعزّت  و  قدرت‌،  اشخاص  خوار  و  ناتوان  را  از  آنجا  بیرون‌  کنند.

دیدیم  ‌که  عبدالله  پسر  عبدالله  پسر  ابی  چگونه  این  امر  را  پیاده‌  کرد!  و  چکونه  خوارترین  و  زبون‏تر  نرد  وارد  مدینه  نشد  مکر  با  اجازۀ  عزیزترین  و گرامی‌ترین  فرد! 

(وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ) (٨)

عزّت  و  قدرت  از  آن  خدا  و  فرستادۀ  او  مؤمنان  است‌، و لیکن  منافقان  (‌این  را  درک  نمی‌کنند  و)  نمی‌دانند.

یزدان  سبحان  پیغمبرش  را  و  مؤمنان  را  در  طرف  خود  قرار  می‌دهد،  و  از  عزّت  خود  بر  ایشان  می‌افزاید!  این  هم‌  گرامی  داشتی  است‌  که  جز  خدا  آن  را  مبذول  نمی‌فرماید!  کدام  بزرگ داشت  است  که  بالاتر  از  این  باشد  که  یزدان  سبحان  پیغمبرش  را  و  مؤمنان  را  با  خود  و  در  جو‌ار  خود  نگاه  دارد؟ و  بفرماید:  ما  اینان  هستیم‌!  این  پرچم  عزیزتران  و  قدرتمندان  است‌،  و  این  صف  عزّت  و  قدرت  است‌!

خداوند  راست  فرموده  است‌.  عزّت  را  همتای  ایمان  در  دل  با  ایمان  نمو‌ده  است‌.  عزّتی  ‌که  از  عزّت  خد‌اوند  متعال  مدد  جسته  است‌.  عزّتی‌  که  سبک  نـمی‌گردد  و  سستی  نــی‌پذیرد،  و  کج  و  خم  نمی‌شود  و  نرم  و  شل  نـی‌کردد،  و  د  رتنگاترین  و  دشوارترین  لحظه‌ها  دل  با  اینان  را  رها  نمی‌کند  مگر  این  ‌که  اینان  در  آن  دل  سستی  و  کاستی  پذیرد  و  افت  ‌کند.  چه  هر گاه  ایمـان  استقرار  بپذیرد  و  رسوخ  پیدا  کند،  عزّت  با  آن  استقرار  می پذیرد  و  رسوخ  پیدا  می‌کند.  یعنی  ماندگاری  ایمان  راستین‌،  مساوی  با  ماندگاری  عزّت  جهان ‌آفرین  در  اندرون  مؤمنین  است‌.

(وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ) (٨)

و لیکن  منافقان  (‌این  را  درک  نمی‌کنند  و)‌ نمی‌دانند. 

منافقان  چگونه  این  را  درک  و  فهم‌  می‌کنند،  وقتی  ‌که  مزۀ  این  عزّت  و  طعم  این  قدرت  را  نچشیده‌اند‌،  و  با  منبع  اصیل  آن  تماس  پیدا  نکرده‌اند؟

*

واپسین  ندای  این  سوره  رو  به  مؤمنانی  می‌کند  که  یزدان  سبحان  ایشان  را  در  صف  خو‌د  همراه  با  پیغمبر  خو‌د  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌نگاه  داشته  بود،  و  از  عزّت  خود  بدیشان  عزّت  داده  ود.  آنان  را  فریاد  سزند  تا  به  سوی  این  مکانت  و  منزلت  والا  و  بالا  اوج  گیرند،  و  از  هر  گو‌نه  صفتی‌  که  به  صفات  منافقان  شبیه  باشد  و  همگون  شود  بپرهیزند  و  خویشتن  را  از  آن  بپیرایند،  و  نپایند  خویش  را  بدان  نیالایند.  آن  مکانت  و  منزلت  را  برگزینند  که  والاتر  و  بالاتر  از  اموال  و  اولاد  است‌،  و  نگذ‌ارند،  اموال  و  اولاد  ایشان  را  از  رسیدن  بدان  مکانت  و  منزلت  نورانی  و  درخشان  غافل  سازد  و  بازدارد:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَلا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (٩) وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْلا أَخَّرْتَنِی إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ (١٠) وَلَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ) (١١)

ای  مومنان‌!  اموالتان  و  اولادتان  شما  را  از  یاد  خدا  غافل  نکند.  کسانی  که  چنین  کنند  (‌واموال  و  اولادشان‌،  آنان  را  سرگرم  و  به  خود  مشغول  دارد)  ایشان  زیانکارند.  از  چیزهائی  که  به  شما  داده‌ایم  بذل  و  بخشش  و  صدقه  و  احسان  کنید،  پیش  از  آن  سه  مرگ  یکی  از  شما  در رسد  و  بگوید:  پروردگارا!  چه  می‌شود  اگر  مدّت  کمی  مرا  به  تأخیر  اندازی  و  زنده‌ام  بگذاری  تا  احسان  و  صدقه  بدهم  و  در  نتیجه  از  زمرۀ  صالحان  و  خوبان  شوم‌؟‌!  خداوند  هرگز  مرگ  کسی  را  به  تأخیر  نمی‌انـدازد  هنگامی  که  اجلش  فرارسیده  باشد.  خداوند  کاملاً  آگاه  از  کارهائی  است  که  انجام  می‌دهید  (‌و  سزا  و  جزای  شما  را  خواهد  داد).

اموال  و  اولاد،  انسان  را  سرگرم  می‌کنند  و  به  خود  مشغو‌ل  می‌دارند،  هر گاه  دل  بیدار  و  هوشیار  نباشد،  و  انسان  هدف  وجودش  را  درک  و  فهم  نکند،  و  نداند  که  هدف  والائی  دارد  که  سزاوار  آفریده‌ای  است  که  خدا  از  روح  متعلّق  به  خود  در  او  دمیده  است‌،  و  در  جان  او  شوق  و  رغبت  تحقیق  برخی  از  صفات  الهی  خود  را  در  حدود  توان  بشری  بدو  داده  است‌.  یزدان  به  انسان  اموال  و  اولاد  بخشیده  است  تا  به  خلافت  در  زمین  برخیزد،  نه  این‌ که  اموال  و  اولاد  او  را  از  یاد  خدا  غافل‌  کند  و  از  تماس  با  منبعی  بگسلاند  که  انسان  از  او  چیزی  را  دریافت  داشته  است‌  که  با  آن  انسان  انسان‌  گردیده  است‌.  هر  کس  از  تماس  با  آن  منبع  ببرد،  و  این  بریدن  او  را  از  یاد  خدا  غافل  سازد،  یادی‌  که  همچون  تماسی  در  پـرتو  آن  کامل  می‏‎گردد،  چنین  کسانی‌:

(فَأُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ) (٩)

ایشان  زیانکارانند.

نخستین  چیزی  را  که  از  دست  می‌دهند  این  نشان  است‌،  نشان  انسان  بودن.  نشان  انسان  بودن  در  گرو  پیوند  و  تماس  با  منبعی  است‌  که  با  آن  انسان  انسان  شده  است‌.  کسی  که  خود  را  از  دست  بدهد،  همه  چیز  را  از  دست  داده  است‌،  هر  اندازه  هم  اموال  و  اولاد  داشته  باشد.  در  موضوع  انفاق  کردن  و  هزینه  نمودن  پسوده‌های  گوناگونی  در  یک  آ‌یه  ایشان  را  می‌پساید.

(وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاکُمْ).

از  چیزهائی  که  به  شما  داده‌ایم  بذل  و  بخشش  و  صدقه  و  احسان  کنید.

ایشان  را  به  یاد  منبع  این  رزق  و  روزی  ‌که  در  دست  آنان  است  می‌اندازد.  این  رزق  و  روزی  از  سوی  خدائی  فرا  می رسد  که  بدو  ایمان  دارند،  و  او  بدیشان  به  بذل  و  بخشش  و  صدقه  و  احسان  دستور  می‌دهد.

(مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ).

پیش  از  آن  که  مرگ  یکی  از  شما  در رسد ... .

او  هر  چیزی  را  برای  غیر  خود  از  پس  خودش  جای  بگذارد،  و  بنگرد  و  چیزی  را  نیابد  که  برای  خویشتن  پیشاپیش  فرستاده  باشد.  این‌ کار  حماقت‌ترین  حماقت  و  زیانبارترین  زیان  است‌.

آن  وقت  است  ‌که  همچون  زیانباری  درخواست  می‌کند  و  تمنّا  می‌نماید  که  بدو  فرصت  و  مهلت  داده  شود  تا  احسان  بکند  و  صدقه  بدهد،  و  از  زمرۀ  صالحان  و  خوبان  شود!..  کی  چنین  فرصت  و  مهلتی  بدو  داده  می‌شود؟!   

(وَلَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا).

خداوند  هرگز  مرگ  کسی  را  به  تؤخیر  نمی‌اندازد  هنگامی  که  اجلش  فرا رسیده  باشد.

تازه  کی  بدو  فرصت  و  مهلت  داده  می‌شود  تا  در  این  فرصت  و  مهلت  اندوخته‌ای  بیندوزد  و  پیشاپیش  خود  آن  را  بفرستد  و  در  پرتو  آن  جلو  بیفتد  و  پیشی  بگیرد؟ 

(وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ) (١١)

خداوند  کاملاً  آگاه  از  کارهائی  است  که  انجام  می‌دهید  (‌و  سزا  و  جزای  شما  را  خواهد  داد).

اینها  پسوده‌های  گوناگونی  در  یک  آیه  است  که  در  مکان  مناسب  خود  می‌آیند،  بعد  از  نشان  دادن  نشانه‌های  منافقان  و  بیان  نیرنگ  ایشان  دربارۀ  مؤمنان‌،  و  جای  گرفتن  مؤمنان  در  صف  یزدان‌،  یزدانی‌  که  مؤمنان  را  از  نیرنگ  منافقان  محفو‌ظ  و  مصون  می‌نماید ... در  این  صورت  سزاوار  است  مؤمنان  به  وظائف  و  تکالیف  ایمان  خیزند  و  اقدام‌  کنند،  و  از  یاد  خدا  غافل  نگردند،  چه  یاد  خدا  سرچشمۀ  امن  و  امان  است ...

بدین  منوال  و  بر  این  روال  یزدان  سبحان  مسلمانان  را  با  این  قرآن  ارزشمند  تربیت  می‌کند ...

*

---

[1] مراجعه شود به تمام و کمال فصل مذکور از صفحۀ ١٧٦ تا ٢١٦ جزء دوم کتاب.  

[2] ‌در متن عربی‌: «‌جلابیب قریش‌» است‌کـه به معنی پیراهنهاو جامه‌های قریش  است‌.(‌مترجم‌) 

[3] پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دنبال سپاه حرکت می‌کرد تا افـراد عقب‌مانده و  گمشده‌و نیازمندکمک را بپایدو یاریشان نماید. 

[4] پیدا است‌که قضیّۀ افک به دنبال این جنگ بوده است‌، قضیه‌ای‌که عبدالله پسرابی  پسرسلول بیشترین سهم آن‌را بر عهده داشته است‌.