تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 14-9

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 14-9

(وَاللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَاباً فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّیِّتٍ فَأَحْیَیْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا کَذَلِکَ النُّشُورُ (9) مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ وَالَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ (10) وَاللَّهُ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْوَاجاً وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا یُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا یُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتَابٍ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ (11)‏ وَمَا یَسْتَوِی الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِن کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیّاً وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْکَ فِیهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (12) یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ (13) إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ) (14)

این  بند  سوم‌،‌ گردشها  و  چرخشهای  پیاپی  در  جولانگاه  جهانی  ا‌ست‌،  جولانگاهی‌ که  قرآن  دلائل  ایمان  را  در  آن  بیان  می‌دارد،  و  از  صحنه‌هائی‌ که  دلها  و  دیده‌ها  آنها  را  می‏بینند  دلائل  و  براهین  خود  را  انتخاب  می‌کند  و  به  همگان  عرضه  می‌دارد.

این‌ گردشها  و  چرخشهای  پیاپی‌،  در  این  سوره  پس  از  سخن  از  هـــدایت  و  ضـلالت‌،  و  دلداری  دادن  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  غم  و  اندوه  حاصل  از  روی ‌گرداندن  رویگردا‌نان  از  پذیرش  فرمان  یزدان  که  مذکور  در  این  قرآن  است‌،  و  بدو  دستور  می‌رسد که  ایـن‌ کار  را  به  صاحب  این‌ کار  وا‌گذارد که  بس  آگاه  از کارهائی  است  که  آنان  می‌کنند،  قرار  می‌گیرد  و  می‌آید  .  .  .  هر کس‌ که  می‌خواهد  ایمان  بیاورد،  اینها  دلائل  و  براهین  روشـن  ایمان  هستند  که  در  صفحۀ  هستی  نشان  داده  شده‌اند،  بدان گونه‌ که  پـنهان  بودن  و  پـیحیده  شـدنی  در  آنها  مشاهده  نمی‌گردد  و  نیست‌.

در  صحنۀ  زندگی  لبریز  از  جنبش  و  پویشی‌ که  پس  از  خشکیدن  و  فسردن  پدیدار  می آید  حجّت  و  دلیـل  بر  وجود  آفربدگار  است‌.  همچنین  در  پیدایش  حیات  از  ممات‌،  دلیل  بر  رستاخیز  و  زندگی  دوباره  است‌.  در  آفرینش  انسان  از  خاک‌،  و  تبدیل  خاک  بدین  آفـریدۀ  پیشرفته  نیز دلیل  بر  وجود  خدا  است‌،  آفریدۀ  پـیشرفتۀ  انسان  نامی ‌که  هر  مرحله‌ای  از  مراحل  خلقت  و  حیات  او  مطابق  مقدار  و  اندازه  مرسوم  و  معلوم  در کتاب  روشن  و  روشنگری  پیش  می‌رود  (‌که  خدا  بدان  آشنا  است  و بس).

در  صحنۀ  دو  دریائی‌ که  جدای  از  همدیگر  و  متفاوت  از  یکدیگرند،  حجّت  و  برهان  بر  وجود  یزدان  است‌.  در  هر یک  از  آن  دو  نوع  دریا  نعمتهای  خدا  برای  مـردمان  است‌ که  شکر  و  سـپاس  یـزدان  را  می‏طلبد  و  موجب  شناخت  خدا  می‌گردد.

در  صحنۀ  شب  و  روز که  به  درون  یکدیگر  می‌خزند  و  کوتاه  و  بلند  می‌گردند  حجّت  و  برهان  بر  شناخت  یزدان  است‌.  شب  و  روز  دالّ  بر  تقدیر  و  تدبیر  و  اندازه‌گیری  و  سنجش  و  خرد  و  اندیشه  است‌.  همچنین  صحنۀ  خورشید  و  ماه‌ که  با  این  نظم  و  نظام  دقیق  و  شگفت  به  سود  انسانها  مسخّر  و  در کارند،  دالّ  بر  وجو‌د  آفریدگارند.  همۀ  اینها  دلائل  و  براهینی  هستند که  در  جولانگاه  جهان  فراخ  در  معرض  دیده‌ها  و  خردها  قرار  دارند  و  یکایک  آنها  خدای  را  فریاد  می‌دارند،  خدائی ‌که  آفرید‌گار  آنها  و  مالک  آنها  است‌.  کسانی‌ که  بجز  خدا  را  به  فریاد  می‌خوانند  و  پرستش  می‌کنند،  مالک  و  صاحب  حتّی  پوستۀ  نازک ‌و  سفید رنگ ‌پیرامون  هسـتۀ  خرما  هم  نیستند که  نشان  و  نماد  ناحیزی  و کمی  است‌.  نمی‌شنوند  و  پاسخ  نمی‌گویند،  و  روز  قیامت  از عبادت  و  پرستش  گمراهان  برای  ایشان  بیزاری  می‌جویند.  پس  جدای  از  حقّ  چه  چیز  جز گمراهی  می‌ماند؟

*

(وَاللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَاباً فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّیِّتٍ فَأَحْیَیْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا کَذَلِکَ النُّشُورُ) (9)

خدا  کسی  است  که  بادها  را  روان  می‌دارد،  و  بادها  ابرها  را  برمی‌انگیزند.  و  مـا  ابرها  را  بـه  سـوی  سـرزمینهای  موات  می‌رانیم  و  آن  سرزمینهای  موات  را  دارای  حیات  می‌گردانیم‌.  زنده  گرداندن  (‌مـردگان  در  گورها  بـرای  حساب  و  کتاب‌)  نیز  به  همین  منوال  است‌.

این  صحنه  در  نمایش  دلائلی  جـهانی  ایمان  در  قرآن  بسی  تکرار  می‌گردد،  صحنۀ  بادهائی‌ که  ابرها  را  برمی‌انگیزند.  ابرها  را  از  دریاها  برمی‌انگیزند،  چـه  بادهای  گرم  بخار  را  برمی‌انگیزند،  و  بادهای  سرد  بخار  را گرد  می‌آورند  و  انباشته  و  فشرده  می‌دارند  تا  بدانجا  که  بخار  به  ابر  تبدیل  می‌گردد.  آن‌ گاه  خدا  این  ابر  را  با  امواج  هوای  موجود  در  طبقات  مختلف  جوّ  مـی‌راند.  ابرها  به  راست  و  چپ  و  اینجا  و  آنجا  حرکت  می‌کنند  تا  به  مکانی  می‌رسند که  خدا  برای  ابرها  می‌خواهد که  بروند،  و  بدان  جائی  برسند که  خـداونـد  ابـرها  را  به  تسخیر  درمی‌آورد،  و  بادها  و  امواج  هوائی  را  نـیز  به  تسخیر  درمی‌آورد  که  برانگیزنده‌های  ابرها  هستند.  تـا  می‌رسند  به  جائیکه  خدا  برای  ابرها  می‌خواهد که  برسند  ..  .  به ‌سرزمین ‌مواتی  می‌رسند  .  .  .  آن  سرزمین  مواتی‌ که  در  علم  خدا  مقدّر  و  مقرّر  است‌ که  با  این  ابرها  حیات  در  آن  بجنبد  و  بدان  بخزد.  آب  مایۀ  حیات  هر  چیزی  در این  زمین  است‌.

(فَأَحْیَیْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا).

و  زمین  را  بعد  از  مرگش  بدان  زنده  می‌گردانیـم‌.

معجزه‌ای  روی  می‌دهد که  در  هر  لحظه‌ای  به  وقوع  مـی‌پیوندد،  ولی  مردمان  از  ایـن ‌کار  بس  شگفت  و  شگرفی‌ که  در  هر  لحظه‌ای  روی  می‌دهد  غافلند.  آنان  با  وجود  این  معجزه‌ای‌ که  در  هر  لحظه  وقوع  پیدا  می‌کند،  زنده  شدن  در  آخرت  را  بعید  و  ناممکن  می‌دانند،  زنده  شدنی‌ که  در  دنیا  جلو  چشمانشان  به  وقوع  می‌پیوندد ...  

(کَذَلِکَ النُّشُورُ) .

زنده  گرداندن  (‌مردگان  در  گورها  برای  حساب  و  کتاب‌)  نیز  به  همین  منوال  است‌.

به  همین  سادگى  و  آسانی  رستاخیز  صورت  می‌گیرد.  بدون  هر گونه  پیحیدگی‌،  مسألۀ  زندگی ‌دوباره‌،  مطرح  و  نموده  می‌شود.  بدون  هر  نوع  مجادله  و  سـتیزی  از  آن  سخن  می‌رود  و  نـمونه‌های  آن  پـیش  چشم  داشته  می‌شود!

این  صحنه  در  نمایش  دلائل  هستی  ایمان  در قرآن  بسیار  تکرار  می‌شود  و  می‌آید  و  می‌رود.  زیرا  صحنه‌ای  است  که  در  آن  دلیل  واقعی  مـلموسی  است  و  راهی  برای  جدال  و  ستیز  با  آن  وجود  ندارد.  از  سوی  دیگـر  این  صحنه  دلها  را  واقعاً  به  تکان  می اندا‌زد  وقتی‌ که  بیدارند  و  این  صحنه  را  ورا‌نداز  می‌کنند.  ایـن  صحنه  عقل  و  شرّ  را  می‌پساید  و  الهامگرانه  لمس  می‌نماید،  وقتی  که  عقل  و  شعور  به  تأمّل  و  تفکّر آن‌ بنشیند.  این  صحنه  بسی  هیجان‌انگیز  و  زیبا  و  برانگیزنده  است‌.  به‌ ویژه  در  دشت  و  بیابان،  این  صحنه  شگفت‌انگیز  است‌.  امروز  از  این  دشت  و  نباتات  می‌گذری  و  آن  را  محلّ  خشک  و  لخـتی  می‌بینی.  سپس  فردا  از  این  دشت  و  بیابان  می‌گذری  سرسبز  و  خرّم  است  بر اثر آب  بارانی‌ که  بر  آن  باریده  است‌.  قرآن  الهامها  و  پیامهای  خود  را  از  چیزهائی  برمی‌گیرد که  انسانها  بدانها  خوگرند  و آشنایند  و  آن  چیزها  بدیشان  عطاء‌ گردیده اند،  چیزهائی ‌که  غافل  و  بی‌خبر  از  فراز  و کنار  آنها  می‏‎گذرند.  همۀ  آنها  مـزۀ  شگفت  و  شگرفی  هستند،  زمانی ‌که  دلها  و  دیده‌ها  به  تماشای  آنها  می‌نشینند  و  آنها  را  ورانداز  می‌کنند.

*

از  صحنۀ  حیات  موّاج  در  موات‌،  انـتقال  تـا  اندازه‌ای  شگفتی  را  به  سوی  یک  معنی  روانی  و  مطالب  احساسی  می‌آغازد.

به  سوی  معنی ‌عزّت  و رفعت  و عظمت  و والائی‌، ‌انتقال  می‌آغازد،  و  این  معنی  را  به ‌گفتار زیبائی  ربط  می‌دهد  که  به  سوی  یزدان  اوج  می گیرد  و بالا می‌رود،  و  به  عمل  نیکوئی  پیوند  می‌خورد که  خدا  آن  را  بالا  می‏‎برد  و والا  می‏‎گرداند.  همچنین  صفحۀ  مقابل  آن  را  عرضه  می‌دارد،  صفحۀ  اندیشۀ  بد  و  تباه  و  نیرنگ‌ کثیف  و  ناپاکی‌ که  نابود  می‏‎گردد  و  رخت  برمی‌بندد:

(مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ وَالَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ) (10)

هر کس  عزّت  و قدرت  می‌خواهد (‌آن  را  از  خدا  بخواهد،  چرا که‌)  هر چه  عزّت ‌و قدرت ‌است‌ در دست  خدا است‌.  (‌راه  وصول  به  عزّت  و قدرت ‌هم  گفتار  و کردار نیک  است‌)‌.  گفتار پاکیزه  به ‌سـوی  خدا  اوج‌ می‌گیرد (‌و  گوینده  خود  را  پرواز  می‌دهد)‌.  و  خدا  کردار  پسندیده  را  بـالا  مـی‌برد  (‌و  انجام  دهنده‌اش  را  والا مـی‌گردانـد)‌.  کسانی  که ‌نقشه‌های  سوء  می‌کشند  و نیرنگها  به ‌راه  مـــی‌انــدازنــد،  عـذاب  سـختی  دارنــد،  و  نـقشه‌ها  و  نیرنگهایشان‌ نقش  بر آب  و  تباه  می‌شود.

چه  بسا  پیوندی‌ که  میان  حیاتی ‌کـه  در  موات  موج  می‌زند،  و  میان  سخن  نیکوئی ‌که‌ گفته  می‌شود  و کردار  بایسته‌ای ‌که  انجام  می‌گیرد،  موجود  است‌،  حیات  پاک  است ‌که  در  این  و  د‌ر  آن  است،  و ارتباطی  است ‌که  میان  آن  دو  در  سرشت  جهان  و  حیات  است‌.  این  همان  پیوند  و ارتباطی  است‌ که  قبلاً ‌بدان  در سورۀ  ابراهیم  اشـاره  رفته ‌است‌:

 (ألم تر کیف ضرب الله مثلاً کلمة طیبة کشجرة طیبة أصلها ثابت وفرعها فی السماء تؤتی أکلها کل حین بإذن ربها ویضرب الله الأمثال للناس لعلهم یتذکرون , ومثل کلمة خبیثة کشجرة خبیثة اجتثت من فوق الأرض ما لها من قرار).

بنگر که  خدا  چگونه‌ مثل  می‌زند:  سخن  خوب ‌به ‌درخت  خـوبی  مـی‌ماند  کــه  تــنۀ  آن  (‌در  زمـین‌)  اســتوار  و  شاخه‌هایش  در  فضا  (‌پراکنده‌)  بـاشد.  بنا  بـه  اراده  و  خواست  خدا هر زمانی  میوۀ خود  را  بدهد (‌و دائماً‌ به  بار نشسته  و سرسبز و خرّم  باشد)‌.  خداوند  برای  مردم‌ مثلها  می‌زند  تـا  متذکّر گـردند  (‌و  پند  گیرند)‌.  و  سخن  بد  به ‌درخت  بدی‌ می‌ماند  که ‌از  سطح  زمین  کنده  شـده  باشد  (‌و  در  برابر  وزش  طوفانها  هـر  روز  بـه  گوشه‌ای  پرتاب  گردد  و  ثبات  و)  قراری‌ نداشته  باشد.  (ابراهیم/24-26)

این  همگو‌نی  حقیقی  مـیان  سرشت  سخن  و  سـرشت  درخت  است‌.  حیات  و  رشـد  آن  دو  نیز  به  یکدیگر  شباهت  دارند.  سخن  رشد  و  نموّ  می‌کند  و  امتداد  پیدا  می‌نماید  و  ثمر  و  نتیجه  می‌دهد،  بدانگونه  که  درخت  رشد و  نموّ می‌کند و قد  می کشد و ثـمر و محصول  می‌دهد. 

مشرکان  برای  خدا  انباز  قرار  می‌دادنـد  تا  مکـانت  و  منزلت  دینی  خود  را  در  مکّه  برجای  دارند  و  ماندگار  نمایند.  آنان  انباز  می‌ورزیدند  تا  در  سایۀ  آن  ریـاست  قریش  را  بر قبائل  دیگر  از  راه  عقیده  محفوظ  و  برقرار  دارند،  و  به  غنائم‌ گوناگونی  از  راه  این  ریاست  برسند.  از  جملۀ  چیزهائی‌ که  این  ریاست  بهرۀ  ایشان  می ساخت  عزّت  و  قدرت  بود.  این  هم  یک  امر  طبیعی  است‌،  و  آنان  را  بر  آن  می‌داشت‌ که  بگویند:

(إن نتبع الهدى معک نتخطف من أرضنا).

(‌مشرکان  مکّه  به  پیغمبر  عرض  کردند  و  گفتند:‌)  اگر  همراه  تو  هدایت  را  پذیرا  شـویم  (‌و  از  بـرنامۀ  تـوحیدی  اسلامی  پیروی  کنیم‌،  قبائل  نیرومند  عرب  بـه  جنگ  مـا  بـرمی‌خیزند  و)  مــا  را  از  روی  زمـینمان  مـی‌ربایند  (‌و  نابودمان  می‌نمایند)‌.(قصص/57)                                      

خداوند  بدیشان  می‌فرماید:

(مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً ).

هر کس  عزّت  و  قدرت  می‌خواهد،  (‌آن  را  از  خدا  بخواهد.  چرا  که‌)  هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خدا  است‌.  وقتی‌ که  این  حقیقت  در  دلها  جایگزین ‌گردد  قطعاً  همۀ  معیارها  را  تغییر  می‌دهد،  و  وسائل  و  خطّ  سـیرهائی  را  نیز  د‌گرگون  می‌کند.

هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خد‌ا  است‌.  هیچ‌ گونه  عزّت  و  قدرتی  در  دست‌ کسی  جـز  خدا  نیست‌.  پس  کسی‌ که  عزّت  و  قدرت  را  می‌طلبد  بـاید کـه  آن  را  از  سرچشمه‌ای  بطلبد که  سرچشمه‌ای  جز  آن  وجود  ندا‌رد.  آن  را  باید  در  پیشگاه  خدا  بجوید.  آن  را  در  پیشگاه  خدا  می‌یابد،  ولی  آن  را  در  نـزد کسی  نـمی‌یابد.  عـزّت  و  قدرت  را  در کنف  حمایت  خدا  پیدا  می‌کند  و  بس،  و  آن  را  با  هیچ  وسیله‌ای  و  در  نزد  هیچ  واسطه‌ای  نمی‌یابد. 

(فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً ).

هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خدا  است‌. 

مردمانی ‌که  قریش  عزّت  و قدرت  را  با  عقیدۀ  سست  و  نابهنجار  تـرستانۀ  خود  در  پیش  ایشان  می‌جستند،  و  می‌ترسیدند  از  هدایت  پیروی‌ کنند  -  هر چند که  هدایت  را  می‌شناختند  و  بدان  اعـتراف  می‌کردند  -‌ این‌ گونه  مردمان  اعم  از  قبائل  و  عشائر  و  افرادی  بسان  اینها،  منبع  و  سرچشمۀ  عزّت  و قدرت  نبودند  و  نمی‏توانستند  عزّت  و  قدرت  بدهند  یا  عزّت  و  قدرت  را  بازگیرند.

(فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً ).

هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خدا  است‌.

اگر  هم  عزّت  و  قدرتی  داشته‌اند  از  چشمۀ  نـخستین  آن  بوده  است‌ که  خدا  است‌.  اگر  آنان  شکوه  و  جلالی  داشته‌اند،  بخشندۀ  آن  خدا  است‌.  در  این  صورت  هر کس  که  می‌خواهد  به  عزّت  و قدرت  و  شکوه  و  جلال  برسد،  به  سوی  سرچشمۀ  نخستین  آن  برود،  نه  این ‌که  به  سوی  کسی  برود که  عزّت  و  قدرت  را  از  ایـن  سـرچشـمه  دریافت  می‌دارد.  عزّت  و  قدرت  را  از  رکن  و  اساسی  دریافت  دارد که  تنها  او  عزّت  و  قدرت  دارد.  او  به  سوی  زباله‌ها  و  فضله‌های  مردمان  نمی‌رود.  آخر  آنـان  نـیز  همچون  خودش  جویندگان  ون یازمندان  و  ضعیفانی  بیش  نیستند!

این  یک  حقیقت  اساسی  از  حقائق  عقیدۀ  اسلامی  است‌.  این  حقیقت  تضمین ‌کنندۀ  تعد‌یل  ارزشـها  و  معیارها  و  مقیاسها،  داوری  و  سنجش‌،  برنامه  و  روش‌،  و  وسائل  و  اسباب  است‌. کافی  است‌ که  این  حقیقت  به  تـنهائی  در  دلی  جایگزین  شود  تا  او  را  در  برابر  همۀ  دنیا،  با  عزّت  و  با  قدرت  و  بزرگوار  و  والا  و  ثابت ‌قدم  و  استوار  نگاه  دارد،  به  گونه‌ای ‌که ‌کم‌ترین  لرزش  و  اضطرابی  نداشته  باشد،  و  راه  خود  را  به  سوی  عظمت  بشناسد،  راهی ‌که  جز  آن  راهی  در  میان  نیست‌!

صاحب  همچون  دلی  سر  خود  را  در  برابر  هیچ  آفـریدۀ  زورمدار  و  قلدری  خم  نمی‌کند،  و  در  برابر  هیچ  طوفان  سرکشی  از  جای  نمی‌جنبد  و کنار  نمی‌رود،  و  در  برابر  هیچ  حادثۀ  بزرگی  خم  به  ابرو  نمی‌آورد،  و  بـرای  هیچ  وضع  و  حالتی  و  حکومت  و  قدرتی ‌کرنش  نمی‏برد،  و  در  برابر  هیچ  دولت  و  مصلحتی  سر  فرود  نـمی‌آورد،  و  در  مقابل  هیچ  نیروئی  از  همۀ  نیروهای  زمـین  تسـلیم  نمی‌شود.  چرا  بدگونه  است‌؟  چون  جملگی  عزّت  و  قدرت  در  دست  خـدا  است  و  بس.  چیزی  از  عزّت  و  قدرت  در  دست ‌کسی  نیست‌،  مگر  با  رضایت  او.

از  اینجا  به  بعد  سـخن  نـیک  و کردار  پسـندیده  ذکر  می‌شود:

(إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ ).

گفتار  پاکیزه  به  سوی  خدا  اوج  می‏‎گیرد  (‌و  گوینده  خود  را  پرواز  می‌دهد)‌،  و  خدا  کردار  پسندیده  را  بالا  مـی‌برد  (‌و  انجام  دهنده‌اش  را  والا  می‌گرداند)‌.

این  پیرو که  بلافاصله  به  دنبال  چنان  حقیقت  سترگی  ذکر  می‌شود،  معنی  و  مفهوم  خود  را  دارد  و  دارای  اشاره  و  پیام  خاصّ  خود  است‌.  این  پیرو  به  اسباب  و  ابزار  عزّت  و  قدرت  اشاره  می‌کند  برای‌ کسانی‌ که  آن  را  از  سوی  خدا  می‏‎طلبند.  اسباب  و  ابزر  عـزّت  و  قدرت،  سخن  خوب  و کردار  پسندیده  است‌.  سخن  خوبی‌ که  به  سوی  خدا  می‌رود  و  مقبول  او  می‌شود،  و کردار  بایسته‌ای‌ که  خـدا  آن  را  اوـج  می‌دهد  و  با  بالا  بردنش  والائـیش  می‏بخشد.  و  بدین  خاطر گو‌یندۀ  سخن  نیک  و  انجام‌ دهندۀ کردار  پسندیده  را  مکرّم  و  معزّز  می‌دارد،  و  بدو  عزّت  و  والائی  می‏بخشد.

عزّت  راستین  در  دل  جایگزین  می‌شود  پیش  از  این ‌که  در  دنیای  مردمان  پدیدار  و  نمودار گردد.  عزّت  راستین  حقیقتی  است ‌که  در  دل  جایگزین  می‌گردد  و  دل  در  پرتو  آن  بر  همۀ  ا‌سباب  و  علل  خواری  و کرنش  برد‌ن  برای  غیر  خدا  فائق  می‌شود  و  والا  می‌رود.  عزّت  راستین  حقیقتی  است‌ که  پیش  از  هر  چیز  دل  در  پـرتو  آن  بر  خویشتن  چیره  می شود،  بر  شهوات  خوارکننده  غالب  می‌آید،  بر  خواستها  و  تمایلات  شکست ‌دهنده  پـیروز  می‌گردد،  و  بر  ترسها  و  هراسها  و  امیدها  و  انتظارهائی  که  از  مردمان  و  غیر  مردمان  دارد  غلبه  می‌کند  و  چه  می‌شود.  وقتی  هم  بر  همۀ  اینها  غالب  آمد  و  چیره ‌گردید،  کسی  وسیله‌ای  و  راهی  را  برای  خوار کردنش  و  به  کرنش  انداختنش  نخواهد  داشت‌.  چـه  ایـن  شـهوتها  و  رغبتها  و  ترسها  و  هراسها  و  امیدها  و  انتظارهای  مردمان  است ‌که  مردمان  را  خوار  و  پست  می‌نماید  و  ذلیـل  و  حقیرشان  می‌دارد. کسی‌ که  بر  جملگی  اینها  چیره  شود  و  برتری ‌گیرد،  در حقیقت  بر هر وضعی  و  بر هر چیزی  و  بر  هر  انسانی  چیره‌ گردیده  است  و  غالب  آمـده  است  .  .  .  عزّت  راستین  این  است‌،  عزّتی‌ که  دارای  قدرت  و  قوّت  و  سلطه  و  والائی  است‌.

عزّت‌،  دشمنانگی  قلدرانـه  و  زورگوئی  نـابخردانه‌ای  نیست‌ که  بر  حقّ  سرکشی  می‌کند،  و  به  بـاطل‌ گردن  می‌افرازد  و  به  بزرگواری  خود  می‌نازد.  عزّت‌،  یاغیگری  و  طغیان  بزهکارانه‌ای  نیست ‌که  به  سرکشی  و  زورگوئی  و  پافشاری  بر  فساد  و  تباهکاری  می‌پر‌دازد  و  بر  این  و  آن  می‌تازد.  عزّت‌،  برجهیدن  و  تـاختن  سـتمگرانـه‌ای  نیست ‌که  از  پـرش  و  جـهش  شـهوت ‌پرستی  اطـاعت  می‌کند  و  فرمان  می‌برد،  و  رام  و  خـوار  هـوا  و  هوس  می‌شود.  عزّت،  قدرت  و  قوّت‌ کوری  نیست ‌که  بدون  حقّ  و  رعایت  عدل  و  صلاح  یورش  می‏‎برد  و  می‌تازد  .  .  .  هرگزا  هرگز!..  بلکه  عزّت‌،  برتری ‌گرفتن  بر  هوا  و  هوس  نفس‌،  و  چیره  شدن  بر  قید  و  بند  نابهنجار  این  و آن‌،  و  خود  را  برتر  دیدن  از  خواری  و  پستی  تحمّل ‌کردن  از  دیگر‌ان‌،  و کرنش  نبردن  برای  غیر  یزدان  است‌. گذشته  از  اینها  عزّت‌،  فروتنی  در  برابر  خدا  و کرنش  بردن  برای  الله  است‌.  عزّت‌،  ترس  و  هراس  از  خدا  و  تقو‌ا  و  پرهیزگاری‌،  و  حاضر  و  ناظر  دیدن  خدا  در  حال  صحّت  و  بیماری  و  خوشی  و  سرور  و  داشتن  و  دارا  بودن،  و  در  حال  ناشادی  و  غم  و  اندوه  و  نداشتن  و  فقیر  بودن  است  .  .  .  از  همچون  خشوع  و  خضوعی  در  برابر  خدا  سرها  بلند  می‌شوند.  از  همچو‌ن  ترس  و  هراسی  از  خدا  است‌ کـه  چهره‌ها  راست  می‌ایستند  در  برابر هر آن  چیزی  و  هر  آن  کسی‌ که  از  خدا  سرپیچی  و  تـمرّد  می‌کند.  وقتی‌ کـه  همچون  چهره‌هائی  مراقبت  و  نظارت  خدا  را  بر  خود  ببینند  و  او  را  حاضر  و  ناظر  بر  خویشتن  بدانند،  به  چیزی  جز  رضای  خدا  نمی‌اندیشند  و  توجّه  نمی‌کنند.

این  مکانت  و  منزلت  سخن  خوب  و کردار  پسـندیده  است  در  جایگاهـی‌ که  از  عزّت  صحبت  می‌شود.  این  هـم  پیوند  موجود  در میان  این  معنی  و  آن  معنی  در روند  قرآنی  است‌.  آن‌ گاه  ا‌ین  عزّت‌،  با  صفحۀ  مقابل  تکـمیل  می‌شود:

(وَالَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ) (10)

کـسانی  که  نقشه‌های  سـوء  مـی‌کشند  و  نیرنگها  بـه  راه  مــی‌انـدازنـد،  عـذاب  ســختی  دارنـد،  و  نـقشه‌ها  و  نیرنگهایشان  نقش  بر  آب  و  تباه  می‌شود.

«‌یمکرُ‌ون‌:  نیرنگ  می‌زنند  و  مکر  و  حیله  می‌کنند»  در  اینجا  متضمّن  معنی  می‌اندیشند  و  چاره‌جوئی  مـی‌کنند  می‏‎باشد.  ولی  بیشتر  به  معنی  اندیشیدن  نیرنگبازان  و  چاره‌جوئی  ناجوانمردا‌نـه  است‌.  اینان  عذاب  سـختی  دارند،‌ گذشته  از  این ‌که  مکر  و  نیرنگشان  نمی‌گیرد  و  نقش  بر آب  می‌گردد  و  تباه  می‌شود.  مکـر  و کیدشان  زنده  و  بر  دوام  نمی‌ماند  و  ثمره  و  نـتیجه‌ای  به  بار  نمی‌آورد.  فعل  «‌‌یَبُوُر»  از  مصدر  «‌بَوار»  و  «‌بوَران‌»  به  معنی  هلاک  شدن  و  نابود گـردیدن  است‌.  این  هم  هماهنگی  با  زنده‌ گرداندن  زمین  و  مثمر ثمر  و  موجب  محصو‌ل‌ کردن  آن  است‌ که  در  آیۀ  پیشین  آمده  است‌.  کسانی ‌که  نیرنگها  می‌زنند  و  شبه‌ها  و  توطئه‌های  بد  می‌چینند،  این‌ کارها  را  بر‌ای  دستیابی  به  عزّت  و  قدرت  دروغین‌،  و  برای  چیره  شدن  و  غلبه  گـردیدنی  انجام  می‌دهند که ‌گمان  می‏‎برند.  چه  بسا  به  ظاهر  چنین  پدیدار  گردد که  آنان  بزرگان  و والا  مقامانی  هستند  و  مقتدر  و  نیرومندند.  و لیکن  سخن  پاک  است‌ که  به  سوی  خدا  اوج  می‌گیرد  و  بالا می‌رود،  و کردار  بایسته  است‌ که  خدا  آن  را  به  سوی  خود  بالا  می‏‎برد  و والایش  می‌گرداند،  و  عزّت  و قدرت  به  معنی  فراخ  و  فراگیر خود  در گرو  و  در  پرتو  آن  دو تا  است‌.  نیرنگ  بد  و  چاره‌سازی  پلشت  چه  در گفتار  و  چه  در کردار  سبب  عزّت  و  قدرت  نمی‌شود،  هر چند گاه‌ گاهی  نیروی  سرکش  ستمگری  را  پیاده ‌کند  و  تحقّق  بخشد.  امّا  در نهایت  فرجام  آن  هلاک  و  نابودی  و  عذاب  و  عقاب  سخت  است‌.  خدا  چنین  وعده  فرموده  است‌،  و  وعدۀ  خدا  تخلّف ‌ناپذیر  است  و  خدا  خلاف  وعده  نمی‌کند.  اگر نیرنگبازان  و توطئه‌چینان  را  مهلت  می‌دهد،  این  مهلت  تا  وقت  معیّن  و  مشخّصی  است ‌که  در  قضا  و  قدر  یز‌دان  ترسیم  و  تعیین‌ گردیده  است‌.

*

آن ‌گاه  به  دنبال  سخن  از  پیدایش  حیات  به  طور کلّی  به  وسـیلۀ  آب‌،  سخن  از  صحنۀ  پیدایش  اوّلیّـۀ  انسـان  می‌رود.  چیزهائی  هم  ذکر  می‌شوند که  آمـیزۀ  همچون  پیدایش  هستند،  از قبیل‌:  حمل  جنینها  در  شکمها،  و  عمر  طولانی‌،  و  عمر کوتاه‌.  همۀ  اینها  هم  به  علم  نهان  یزدان  مربوط  می‌باشند و بس‌.

(وَاللَّهُ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْوَاجاً وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا یُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا یُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتَابٍ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ) (11)‏

خداوند  (‌اصل‌)  شـما  (‌آدم‌)  را  از  خـاک  بـیافرید.  سپس  شما  (‌ذریّۀ  آدم‌)  را  از  نطفه  خلق  کرد،  و آنگاه  شما  را  به  صورت  زوجهای  (‌نر  و  ماده‌)  درآورد.  هیچ  زنی  باردار  نمی‌شود  و  وضع  حمل‌ نمی‌کند  مگـر  کـه  خدا  می‌دانـد  (‌جنین  او  پسر  یا  دختر  است  و  در  شکم  مادر  چه  احوالی  دارد  و  کی  بـه  دنـیا  مـی‌آید)‌.  هـیچ  شخـص  پـیری  عمر  درازی  بـدو  داده  نـمی‌شود  (‌و  زنده  نـمی‌ماند  و  عـمر  زیـادی  نـمی‌کند)‌،  و  هیچ  شـخصی  از عـمرش  کاسته  نمی‌شود  (‌و  مرگ  زودرس  گریبانگیرش  نمی‌گردد)  مگر  این  که  در  کتاب  (‌لوح  محفوظ‌)  ثبت  و  ضـبط  است‌.  این  برای  خدا  ساده  و آسان  است‌.

اشاره  به  پیدایش  اوّلیّۀ  انسان  از خاک‌،  در  قرآن  بسیار  می‌آ‌ید.  همچنین  بسیار  به  نخستین  مرحله  ا‌ز  مـراحـل  حمل  اشاره  می‌شود که  نطفه  است  .  .  .  خاک  عنصر  بدون  حیاتی  است‌،  و  نطفه  عنصر  دارای  حیات  است‌.  معجزۀ  نخستین  معجزۀ  این  حیاتی  است‌ که  کسی  نمی‌داند  چگونه  آمده  است‌،  و چگو‌نه  به  پیکرۀ عنصر نـخستین  دویده  است  و  بدان  آمیخته  است‌. 

این  امر  هنوز که  هنوز  است  برای  انسانها  راز  سـر  به  مهری  مـانده  است‌.  حیات  حقیقتی  است  و  در  بر‌ابر  دیدگان  انسان  جلو‌ه‌گر  و  آماده  است‌،  و گریزی  و گزیری  از رویاروئی  با  آن  و اقرار و اعتراف  بدان  نیست‌.  حیات  دالّ  بر  آفریدگار  زندگی ‌بخش  توانـا  است‌،  و  هـمچون  دلالت  آشکـاری  را  نـمی‌توان  ردّ کرد  و  نـپذیرفت‌،  و  نمی‌توان  دربارۀ  آن  به  ستیز  پـرداخت  و  به  جـدال  نشست‌.

این  جای  خود  را  دارد  و  امّا  انتقال  از  مرده  به  زنده  انتقال  بســیار  بسیار  دور  و  درازی  است‌.  انـتقالی  است ‌کـه  بزرگتر  و  ستبرتر  از کل  ابعاد  زمان  و  مکان  است‌.  اندیشیدن  د‌ربارۀ  این  انتقال  به  پـایان  نمی‌آید،  و  دل  زنده‌ای‌ که  دربارۀ  اسرار  شگفت  این  هستی  می‌تواند  به  تدبّر و  تفکّر بپردازد،  و  هر  سرّی  از  اسرار  آن  هم  دارای  سـاختار  شگـرف‌تر  و  سـترگ‌تر  ا‌ز  دیگـری  است‌،  نمی‌تواند  این  انتقال  را  ورانداز کند.

گذشته  از  این‌،  انتقالی ‌که  از  نطفه  صورت  می‌پذیرد که  بیانگر  مرحلۀ  تبدیل  شدن  سلول  یگانه‌ای  به  پدیدۀ کامل  و  منظّم  جنین  است‌،  در  آن  زمان‌ که  نـر  از  مـاده  جدا  می‌گردد  و  متمایز  می‌شود،  و  شکلی  پدید  می‌آید کـه  قرآن  در  این  آیه بدان  اشاره  می‌نماید:

(ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْوَاجاً).

آنگاه  شما  را  به  صورت  زوجهای  (‌نر  و  ماده‌)  درآورد. 

چه  مقصود  این  باشد که  خدا  شما  را  به  صورت  نر  و ماده  درآورد،  بدان ‌گاه‌ که  جنین  بودید،  یا  مراد  این  باشد که  خدا  پس  از  تولّدتان  و  ازدواج  نر  و  ماده  شما  را  شوهر  و  همسر کرد  .  .  .  این  انتقال  از  نطفه  به  این  دو  نوع  جدا  و  متمایز،  انتقال  دور  و  دراز  و  واقعاً  شگـفت  و  شگرف  است‌!  یک  سلول  نهان  در نطفه‌ کجا،  و آن  پدیدۀ  عجیب  با  ترکیب ‌بند  دشوار  و  پیچیده  پیکره‌اش‌،  و  با  دستگاههای  فراوان  و  دارای  وظائف‌ گوناگونی  که  دارد کحا؟‌!  آن  سلول  پنهان‌ کجا،  و  این  آفریدۀ  پر  از  ویژگیهای  متمایز  کجا؟!

بررسی  این  سلول  ساده‌،  بدان‌ گاه‌ که  تقسیم  مـی گردد  و  تولید  نسل  می‌کند،  و  هر  مجموعۀ  ویژه‌ای  از سلولها،  از  آن  یک  سلول  هستی  یافته‌اند  و  پدیدار  آمده‌اند  تا  اندام  ویـژه‌ای  را  تشکیل  دهند کـه  دارای  وظیفۀ  معیّن  و  سرشت  مشخّصی  باشند،  آن  وقت  همۀ  این  اندامـها  با  یکدیگر  همکاری  و هماهنگی  نمایند  و گرد  هم  آیند  تا  آفریده  یگانه‌ای  بدین  شیوۀ  شگفت  شوند،  آفریده‌ای ‌که  از  سائر  آفریده‌های  همجنس  خو‌د  جدا  است‌،  و  حتّی  با  نزدیک‌ترین  خویشاوندان  خویش  فرق  و  جدائی  دارد،  به ‌گونه‌ای‌ که  هرگز  دو  نفر  از  آنان  هسان  و  همگو‌ن  نبوده  و  نگردند،  در  حالی‌ که  همۀ  آنان  از  نطفه‌ای  سر  بر  می‌زنند که  خرد  و  شعو‌ر  آن  چنانی  ندارد که  بتوان  بدان  پی  برد  و  چنان ‌که  باید  درک  و  فهم‌ کرد!‌.. گذشته  از  این‌،  بررسی  این  سلولها  تا  بدانجا که  زوج  یکدیگر می‌گردند  و  توان  تولید  حیات  را  با  نطفه های  تازه  پـیدا می‌کنند،  نطفه‌هائی‌ که  همان  مـراحل  را  می‏گذرانند  و  بدون  انحراف  آن  مراحل  را  سپری  می‌کنند  .  .  .  همۀ  اینها  واقعاً  شگفت  و شگرف  هستند،  شگفتی  و  شگرفی‌ای ‌که  به  پایان  نمی‌آید  و  نهایت  ندارد.  بدین  سبب  است  ا‌یـن  اشاره  بسی  در  قرآن  بدان  معجز‌ه  و  خـارق‌العاده‌ای  می‌شود که  راز  سر  به  مهری  است‌.  بلکه  این  اشاره  بسی  در  قرآن  بدان  معجز‌ات  و  خارق‌العا‌ده‌هائی  می‌شود کـه  رازهای  ناگشوده  و  اسرار  سر  به  مهرند!  این  اشاره‌های  مکرّر  بدان  خاطر  است ‌که  مردمان  دلهایشان  را  به  اندیشه  وادارند،  و  ارواحشان  با  نواهای  ایـن  آهـنگ  مکرّر بیدار گردد  و متوجّه  آن ‌شگفتیها  و شگرفیها  شود!  در کنار  اشاره‌ای‌ که  در  اینجا  آمده  است‌،  یک  تصویر  جهانی  از  علم  خدا  به  میان  می‌آید،  هم  بـدان ‌گونه‌ که  تصویرهائی  از  آن  در  این  جزء  در  سورۀ  سبا  آمده  بود.  تصویری  از  علم  خد‌ا که  محیط  بر  هر  حـمل  و  جنینی  است ‌که  هر  ماده‌ای  آن  حمل  و  جنین  را  در  سراسر کرۀ  زمین  در  شکم  برمی‌دارد:

(وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ ).

هیچ  زنی  باردار نمی‌شود  و وضع  حمل ‌نمی‌کند  مگر که  خدا  می‌داند  (‌جنین  او  پسر  یا  دختر  است  و  در  شکـم  مادر  چه  احوالی  دارد  و  کی  به  دنیا  می‌آید)‌.

نصّ  قرآنی  از  ماده‌های  انسان  درمی‌گذرد  و  به  ماده‌های  حیوانـات‌،  پـرندگان‌،  مـاهیها،  خزندگان‌،  حشـرات‌،  و  چـیزهای  دیگـری  مـی‌پردازد  کـه  مـی‌شناسیم  یـا  نمی‌شناسیم‌.  همۀ  آنهائی‌ که  حامله  می‌گردند  و  وضع  حمل  می‌کنند  یا  تخمگذاری  می نمایـد.  چه  تخم  حمل  است  به ‌گونۀ  ویژه‌ای  و  خاصّ  خودش‌.  جنین  در  داخل  بدن  مادر  رشد  و  نموّ  نمی‌یابد.  بلکه  به  شکل  تخم  پائین  می‌آید  و گذارده  می‌شود.  آن‌ گاه  رشد  و  نموّ  جنین  در  خارج  بدن  مادر  صورت  می‌پذ‌یرد،  با  مراقبت  مـادر  از  آن‌،  و  یا  با  مراقبت  مصنوعی‌،  تا  جنینی‌ کامل  می‌گردد  و  سپس  تخم  می‌شکند  و جنین  به  رشد  و  نموّ عادی  خود  ادامه  می‌دهد.

علم  خدا  هر  حملی  را  و  هر وضع  حملی  را  در گسـترۀ  فرا‌خ  این  جهان  می‌پاید  و  بر  آن  احاطه  دارد!

به  تصویر کشیدن  علم  مطلق  خدا  بدین  شیوۀ  شگفت  و  شگرف‌،  سرشت  ذهن  انسان  نیست‌،  و  قد  نمی‌کشد که  آن  را  به  تصوّر  درآورد  یا  از  آن  تعبیر کند،  همان ‌گونه‌ که  در  سورۀ  سبأ گفتیم‌.  این  امر  خودش  دالّ  بر  آن  است ‌که  یزدان  فرستندۀ  این  قرآن  است‌،  و  نشانه‌ای  از  نشانه‌های  دالّ  بر  سرچشمۀ  الهی  بودن  آ‌ن  و  مـنحصر  به  یـزدا‌ن است.

به  همین  شیوه  و  بر  همین  روال  است  سخن‌ گفتن  از  عمر  در  خود  همین  آیه‌:

(وَمَا یُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا یُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتَابٍ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ ).

هیچ  شخص  پیری  عمر  درازی  بـدو  داده  نـمی‌شود  (‌و  زنده  نمی‌ماند  و  عمر  زیادی  نمی‌کند)‌،  و  هیچ  شخصی  از  عمرش  کاسته  نمی‌شود  (‌و  مرگ  زودرس  گریبانگیرش  نمی‌گردد)  مگر  این  کـه  در  کـتاب  (‌لوح  مـحفوظ‌)  ثبت  و  ضبط  است‌.  این  برای  خدا  ساده  و  آسان  است‌.

خیال  وقتی  که  به  راه  می‌افـتد  و  می‌اند‌یشد  و  د‌نبال  می‌کند  همۀ  زنده‌هائی  را که  از  درخت  و  پرنده  و  حیوان  و  انسان  و  جز آنها که  در  این  جهان  هستند  و  در  حجمها،  شکلها،  سیماها،  نوعها،  جنسها،  سـرزمینها،  و  زمانهای  مختلف  بسر  می‏‎برند،  و  آن‌ گاه  به  تصوّر  درمی آورد که  هر یک  از  یکایک  این ‌گروه  فراوان  و  از  مجموعه‌ای‌ که  نمی‌توان  آنها  را  شمارش‌ کرد،  و  شـمارۀ  آنـها  را  جز  آفریدگارشان  نمی‌داند،  زندگی  را  می‌آغازند  و  عمر  طولانی  می‌کنند،  یا  از  عمرشان‌ کاسته  می‌شود  و  عمر  کوتاهی  دارند  برابر  آنچه  در  قضا  و  قدر  خدا  مشخّص  است‌،  و  مو‌افق  است  با  دانشی‌ که  این  فرد  را  می‌پاید  و  آن  را  دنبال  می‌نماید،  عمر  طولانی  بکند  یـا  نکند،  و  بلکه  این  دانش  الهی  جزء  جزء  اندامهای  هر  فردی  را  می‌پاید،  چه  بماند  و  عمر  کند،  و  چه  نماند  و  از  عمرش  کاسته  شود  .  .  .  این  برگ  درخت  چه  برجای  بماند  یـا  پژمرده  شود  و  یا  هر چه  زودتر  بیفتد  .  .  .  این  پری‌ که  از  آن  پرنده  است  بر  بدن  پرنده  بماند  یا  بیفتد  و  دستخوش  بادها  شود  .  .  .  این  شاخی‌ که  متعلّق  بدان  حیوان  است  بر  بدن  زیاد  بماند  یا  درگیر  و  دار  و  پیکاری  درهم  بشکند  ...  این  چشمی‌ که  فلان  انسان  دارد،  و  یا  این  موئی ‌که  بر  بدن  او  است  بماند  یا  بیفتد  .  .  .  همه  و  همه  برابر  قضا  و  قدر  معلومی  صورت  می‌پذیرند.

همۀ  اینها:

(فی کتابٍ ).  در  کتاب  (‌لوح  محـوظ‌)  ثبت  و  ضبط است.

همۀ  اینها  برابر  علم  فراگیر  و  دقیق  خـدا  صورت  می‌پذیرند  و  انجام  می‌گیرند.  این‌ کار  هم  تولید  رنـج  و  دشواری  برای  ذات  باری  نمی‌کنند:

(إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ ).

این  برای  خدا  ساده  و  آسان  است‌.

وقتی ‌که  دربارۀ  این  امر بیندیشد  و  آن  را  پیگری  و  دنبال‌ کند،  آن‌ گاه  چیزی  را  به  تـصوّر  درآورد که  در  فراسوی  ایـن  انـدیشه  و  وارسی  است‌،  آن  را  بسیار  شگفت  و  خیلی  شگرف  می‏‎بیند  .  .  .  این‌ کار  روی کردن  به  حقیقتی  است‌ که  اندیشه  بشری  بدین  منوال  و  بر  این  روال  بدان  سمت  و  سو  نمی‌گراید.  همچنین  روی‌ کردن  و  جهتگیری  نمودن  به  سمت  و  سوی  تصوّر این  حقیقت  و  به  تصویر کشیدن  آن  به ‌گونه‌ای  است‌ که  خلاف  عادات  و  رسوم  انسانها  است‌.  بلکه  این  رهنمود  خاصّ  الهی  بدین‌ کار  شگفت  و  شگرف  است‌.

عمر  دراز  بخشیدن  با  به  درازا کشاندن  زمان  و  افزایش  دادن  شمارۀ  سالها  صورت  می‌پذیرد،  و گـاهی  هم  با  برکت  بخشیدن  عمر،  و  توفیق  دادن  در  بـذل  عمر  در  کـارهای  مـفید  و  ثمربخش،  و  لبـریز کردن  عمر  از  احساسها  و  جنبشها  و کارها  و  آثار  است‌.  از  دیگر  سو  کاهش  عمر  با کمی  شمارۀ  سالها،  یا  با گرفتن  برکت  از  عمر،  و  صرف  عمر  در  لهو  و  لعب  و کارهای  بیهوده  و  بیفائده  و  سستی  و  تنبلی  و  بیکاری  است‌.

چه  بسا  یک  ساعت  از  عمر  با  یک  عمر لبریز  از  افکار  و  احساسات‌،  و  انجام‌ کارها  و  پدید  آوردن  آثـار،  برکت  است‌.  حه  بسا  یک  سال  به  بیکاری  و  بیفائدگی  می‌گذرد  و  در  ترازوی  خدا  حسابی  برای  آن  بازنمی‌شود،  و  در  پیشگاه  او  ارج  و  بهائی  ندارد.

همۀ  اینها  در کتابی  است  .  .  .  همۀ  پدیده‌هائی ‌که  در  این  جهان  فراخ  و گسترده‌ای  هستند که  حدود  و  ثغور  آن  را  جز  خدا  نمی‌داند.

گروه‌ها  بسان  افرادند،  و  ملّتها  نیز  همچون  افرادند  .  .  .  چه ‌گروه‌ها  و  چه  ملّتها  و  چه  یکایک  انسانها،  عمر  زیاد  کنند،  یا  از  عمرشان‌ کاسته  می‌شود.  نصّ  قرآنی  شامل  همۀ  این  صورتها  می‌گردد.

حتّی  در  این  راستا  اشیاء  نیز  همسان  زنده‌ها  به  حسـاب  می‌آیند.  من  صخره  سنگ ‌کهنی‌،  و  غار  قدیمی‌،  و  رودخانه‌ای  را  پیش  چشم  می‌دارم ‌که  از  دیرباز  وجود  دارد.  صخره  سنگ  مدّت  آن  به  پایان  می‌آید،  یا  عمر  آن  کاهش  می‌گیرد.  این  است  ناگهان  تکّه‌تکّه  مـی‌گرد‌د.  غاری ‌که  مدّت  آن  به  پایان  می‌آید  یا  زمان  آن‌ کوتاه  می‌شود،  ناگهان  درهم  فرو  می‌ریزد  یا  دهانۀ  آن  بسته  می‌شود.  رودخانه‌ای ‌که  مدّت  آن  به  پایان  مـی‌آید  یـا  زمان  آن‌ کوتاه  می‌شود،  ناگهان  به  زمین  فرو  می‌رود  یا  پخش  و  پراکنده  می‌گردد.

چیزهائی‌ که  دست  انسان  آنها  را  می‌سازد.  ساختمانی‌ که  دارای  عمر  زیاد  است  یا  عمر کوتاهی  دارد.  دستگاهی که  کهن  است  و  عمر  زیادی  از  آن  می‌گذرد،  یا  عمر کمی  بر  آن  گذشته  است  و  کوتاه  عمر  است‌.  جامه‌ای  کـه‌ کهنه  نشده  است  و  سالهائی  بر  آن‌ گذشته  است‌،  و  یا  عمر  کوتاهی  دارد  و کهنه  نشده  است  .  .  .  همۀ  آنها  دارای  زمانها  و  عمرهائی  هستند که  بسان  انسان  در کتاب  خدا  ثبت  و  ضبط‌ گردیده‌اند  و  مشخّص  و  معیّن  شده‌اند. 

همۀ  اینها  به  فرمان  خدای  دانای  آگاه  صورت  می‌پذیرد.  تصوّر  این‌ کار  بدین  شیوه‌،  دل  را  بیدار  می‌گرداند  تا  با  احساس  تازه‌ای  دربارۀ  این  جهان  بیندیشد،  و  با  شیوۀ  نوینی  به  بررسی  آن  بپردازد.  دلی‌ که  دست‌  خـدا  را  احساس  کند،  و  چشم  خدا  را  ناظر  و  بینندۀ  هر  چیزی  می‏‎بیند  و  می‌داند  -  چشم  خدا  هر  چیزی  را  مـی‌پاید  -  دشوار  می‌نماید که  خدا  را  فراموش  نماید  یا  از  او  غافل  شود،  و  یا گمراه  و سرگشته‌ گردد.  همچون‌ کسی  هر  جائی  را  بنگرد  دست  خدا  را  و  چشم  خدا  را  و  قدرت  خـدا  را  در  آنجا  می‌یابد که  مجسّم  است  و  هر  چیزی  را  در  این  جهان  می‌پاید  و  مراقبت  می‌نماید.

قرآن  دلها  را  این  چنین  می‌سازد!

*

روند  قرآنی  به  سوی  نگرش  دیگری  در  این  جـولانگاه  جـهانی  می‌رود،  جـهانی  که  دارای  چشـم‌اندازها  و  جلوه‌گاه‌های  بی‌شمار  و گوناگون  است‌.  به  سوی  صحنۀ  آب  در  این  زمین  می‌رود  و  از  زاویۀ  معیّنی  بدان  می‌نگرد که  زاویۀ ‌گوناگونی  آب  است‌.  آب  این  یکی  شیرین  و گوارا  است‌،  و  آن  دیگری  شور  و  تلخ  است‌.  هر  دو  تا  از  هم  جدایند،  هر چند  به  یکدیگر  می‌رسند  و  به  همدیگر  می‌پیوندند،  هر  دو  تا  به  فرمان  خدا  در  خدمت  انسانند.

(وَمَا یَسْتَوِی الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِن کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیّاً وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْکَ فِیهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (12)

دو  دریا  یکسان  نیستند  .  .  .  این  یکی  گوارا  و  شیرین  و  برای  نوشیدن  خوشگوار  است‌،  و  آن  دیگر  شور  و  تلخ.  (‌با  وجود  ایـن  تـفاوت‌)  از  هـر  دوی  آنـها  گوشت  تازۀ  (‌ماهیها  و  جانوران  دیگر  دریـا  را)  مـی‌خورید،  و  از  هـر  دوی  آنــها  وسـائل  زیـنت  (‌مـروارید  و صـدف  و  درّ و  مرجان  و  غیره‌)  بـرای  پـیرایش  بـیرون  مـی‌آورید.  (‌بـه  علاوه  از  هر  دو  می‌توانید  برای  نقل  و  انتقالات  اسـتفاده  کنید.  لذا،  شما  انسانها)  می‌بینید  کشتیها  (‌در  پرتو  قانون  وزن  مخصوص  اشیاء‌،  از  هـر  طرف  دل‌)  دریـاها  را  می‌شکافند  و  پیش  می‌روند،  تا  از  فضل  خدا  بهره  گیرید  و  شکرگزار  (‌این  همه  نعمت  و  لطف  خداوندگار)  باشید. 

مشیّت  و  ارادۀ  خدا  در گوناگون  آفریدن  آب  آشکار  و  پیدا  است‌.  حکمت  و فلسفه‌ای‌ که  در فراسوی  آن  است  -  تا  آ‌نجا که  ما  می‌دانیم  - ‌نـمودار  و  پدیدار  ا‌ست‌.  آب  شیرین  و کارای  اندکی‌ که  وجود  دارد  ما گوشه‌ای  از  حکمت  و  فلسفۀ  خدا  در  آن  را  می‌دانیم  بدان  اندازه ‌که  آن  را  به ‌کار  می‌گیریم  و  از  آن  سود  ببریم.  آب  شیرین  و گوارا  بنیاد  زندگی  هر  موجود  زنده‌ای  است‌.  آب  شور  و  تلخی  هم‌ که  وجود  دارد  و  دریـاها  و  اقیانوسها  را  تشکیل  می‌دهد،  یکی  از  دانشمندان  هنگام  سخن ‌گفتن  از اندازه‌گیری  و  سنجش  عجیب  و  شگفتی ‌که  در  طرح  و  نقشۀ  این  جهان  سترگ  وجود  دارد  می‌گوید:

‌«با  وجود گازهائی ‌که  از  زمین  در  طول  زمانهای  فراوان  بیرون  می‌آید  -‌ و  اغلب  آنها  هم  سمّی  است  -‌ هوا  در  واقعیّت  زندگی،  بدون  آلودگی  مانده  است‌،  و  در  نسبت  موازنۀ  لازم  آن  برای  هستی  انسـان  هـیچ‌ گونه  تغییری  پدید  نیامده  است‌. گردونه  این  موازنۀ  بزرگ  هم  گسترۀ  فراخ  آب  -‌ یعنی  اقیانوس  -  است ‌که  زندگی‌،  غذا،  باران،  آب  و  هوای  معتدل‌،‌ گیاهان‌،  و  بالأخره  خود  انسان  از  آن  مدد  می‌گیرند  و  هستی  می‏یابند  .  .  .»‌.^[1]

این  برخی  ا‌ز  چیزهائی  ا‌ست‌ که  از  حکمت  آفریدگان  و  گوناگونی  آنـها  برایمان  روشن  گردیده  است‌.  در  آفریده‌ها  و گوناگونی  آنها  قصد  و  هدف  و  تدبیر و  تفکیر  نــمودار  است‌،  و  همچنین  در  آنــها  هــماهنگیها  و  موازنه‌هائی  پدیدار  است‌ که  یکی  بر  دیگری  در  زندگی  این  جهان  و  نظم  و  نظام  آن  استوار  است‌.  این  جهان  پر  حکمتی  را که  د‌ر  آن  هماهنگی  و  موازنه  و  نظم  و  نظام  موج  می‌زند  نمی‌تواند  بیافریند  مگر یزدان ‌که  آفریدگار  این  جهان  و  هر که  و  هر چه  در  آن  است  می‏‎باشد.  آخر  این  هماهنگی  دقیق  به  هیچ  وجه  تصادفی  و  اتّفاقی  پدید  نمی‌آید.  اشاره‌ای ‌که  به  دگرگونی  دریاها  است‌،  الهامگر  وجود  قصد  و  هـدف  در ایـن  دگرگونی  و در هر گونه  دگرگونی  دیگر  است‌.  در ایـن  سوره  اشاره‌هائی  به  نمونه‌هائی  از  دگرگونیهای  موجود  در  دنیای  احساسها  و  رویکردها  و  ارزشها  و  معیارها  و  مقیاسها  می‌شود.

(وَمِن کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیّاً وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْکَ فِیهِ مَوَاخِرَ).

و  از  هر دوی  آ‌نها  گوشت  تازۀ  (‌ماهیها  و  جانوران  دیگر  دریـا  را)  مــی‌خورید،  و  از  هـر دوی  آنـها  وسـائل  زیـنت  (‌مروارید  و  صدف  و  درّ  و  مرجان  و  غیره‌)  برای  پیرایش  بیرون  می‌آورید.  (‌به  علاوه  از  هر  دو  مـی‌توانـید  بـرای  نقل  و  انتقالات  استقاده  کنید.  لذا،  شما  انسانها)  می‌بینید  کشتیها  (‌در  پرتو  قانون  وزن  مخصوص  اشـیاء‌،  ار  هـر  طرف  دل‌)  دریاها  را  می‌شکافد  و  پیش  می‌روند.

گوشت  تازه‌،  ماهیها  و  انواع  جانوران  آبی  هسند.  مراد  ا‌ز  زیور  هم  لؤلؤ  و  مرجان  ا‌ست‌.  لؤلؤ  در  میان  ا‌نواعی  از  صدفها  یافته  می‌شود.  لؤلؤ  در  میان  صدفها  بدین‌ گونه  تشکیل  می‌شود:  وقتی‌ که  جسم  غریبی  همچون  دانۀ  شن  یا  قطره‌ای  از آب  به  داخل  صدف  راه  پیدا  می‌کند  و  می‌افتد،  قسمت  داخلی  پیکرۀ  صدف  ترشّحات  ویژه‌ای  را  از  خود  بیرون  می‌تراود که  این  جسم  غریب  را  احاطه  می‌کند،  تا  پیکرۀ  نرم  صدف  را  نـیازارد.  پس  از  مدّت  زمان  معیّنی  این  ترشّحات‌،  سخت  و  سفت  می‌شود،  و  به  لؤلؤ  تبدیل  می‌گردد!  مرجـانها  جانداران  گیاهواره‌ای  هستند که  درّه‌های  مرجانی  را  تشکیل  می‌دهند.  گاهی  این  درّه‌ها  چندین  مایل  طول  دارند،  و  تا  بدانجا  تکثیر  پیدا  می‌کنند کـه  در  برخی  اوقـات  خطرهائی  برای  کشتیرانی  پدید  می‌آورند،  و  حتّی  خطرهائی  برای  هـر  نوع  جاندار  و  جانوری  دارند که  به  چنگالهای  آنـها  می‌افتند.  جانها  به  شیوه‌ها  و گونه‌های  ویژه‌ای  قطع  می‌گردند  و  از  آنـها  زینت‌آلات  سـاخته  و  پـرداخته  می‌شود!

کشتیها  سوت ‌زنان  و  غرّش‌کنان  دریـاها  و  رودبارها  را  می‌شکافند  و  طیّ  می‌کنند.  این  هم  در  پرتو  ویژگیهائی  صورت  می‌پذیرد که  خدا  در  پدیده‌های  این  جهان  به  ودیعت‌ گذارده  است‌.  تراکم  و  غلظت  آب،  و  افشردگی  و  سفتی  اجسامی ‌که کشتیها  از  آنها  ساخته  می‌شوند،  سبب  می‌گردد کشتیها  بر  سطح  آبها  قرار  می‌گیرند  و  در  آبها  به  حرکت  درمی‌آیند.  بادها  نیز  جای  خـود  دارند.  نیروهائی ‌که  خدا  آنها  را  مسخّر  انسانها  نـموده  است  و  بدانان  آموخته  است‌ که  چگونه  از  آنها  استفاده‌ کنند  و  سود  ببرند،  مثل  نیروی  بخار  و نیروی  برق  و  نیروهای  دیگر،  تأثیر  خود  را  در  این  راستا  دارند،  و  همۀ  آنها  را  خدا  مسخّر  انسانها  کرده  است‌.

(لِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ ).

تا  از فضل  خدا  بهره  گیرید.

از  فضل  و کرم  خدا  بهره‌ گیرید  با  مسافرت ‌کردن  و  بازرگانی  نمودن‌،  و  با  استفاده‌ کردن  از گوشت  تر  و  تازه  و  زیور  و  زینت‌آلات‌،  و  به‌ کار گرفتن  آبها  و کشتیها  در  دریاها  و  رودبارها‌.

(وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (12)

و  تا  شکر گزار ( ‌این  همه  نـعمت  و لطف  خداوندگار)) باشید.

خداوند  اسباب  شکر گزاری  را  برایتان  ساده  و  آسان ‌کرده  است‌،  و  آنها  را  در  دسترستان ‌گذ‌اشـته  است  و  جلو  دستتان  آماده  نموده  است‌.  تا  بدین  وسـیله  شما  را  بر انجام  شکر گزاری‌ کمک  نماید.

*

این  بند  با  چرخش  جهانی  در  صحنۀ  شب  و  روز،  و  پس  از  آن  در صحنۀ  تسخیر  خورشید  و  ماه  برابر  نـظم  و  نظامی ‌که  برای‌ جریان  آن‌ دو،  تا سررسید  زمان  معلوم‌،  خاتمه  می‌پذیرد:

(یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ).

خـدا  شب  را  داخـل  در  روز،  و  روز را  داخـل  در  شب  می‌کند.  او  خورشید  و  ماه  را  مسخّر  کرده  است  (‌و  برای  سود  انسانها  به  گردش ‌و چرخش  انداخته  است‌)‌.  هر یک  از آن  دو  تا  مدّت  معیّن  و سرآمد  روشنی  به  حرکت  خود ادامه می دهند.

داخل‌ گرداندن  شب  در  روز،  و  روز  در  شب‌،  چه  بسا  اشاره  به  همان  دو  صحنۀ  دل‌انگیزی  باشد که  هست‌.  نور  کم‌کم  ناپدید  می‌گردد.  تاریک ‌کم‌کم  وارد  می‌شود  تـا  غروب  فرا  می‌رسد  و تاریکی  به  دنبال  آن  آهسته  و  آرام  همه  چیز  را  دربر  می‏‎گیرد.  صحنۀ  ورود  روز  در  شب  زمانی‌ که  صبح  می‌دمد،  و  نور آهسته  آهسته  پخش  می‌شود،  و  تاریکی‌ کم‌کم  رخت  برمی‌بندد،  تا  بدانجا که  خو‌رشید  طلوع  می‌کند  و  نور همه  جا  را  فرا می‌گیرد  ...  همچنین  چه  بسا  مراد  به  درازا کشیدن  شب  باشد،  بدان  هنگام  که  از  روز  می‌خورد،  انگار  بدان  داخل  می‏‎گردد.  طول  روز  بدان  هنگام ‌که  از  شب  می‌خورد،  انگار  به  داخـل  آن  می‌رود  .  .  .  هر  دوی  شب  و  روز  همراه  همدیگر  با  یک  تعبیر به  رشتۀ  بیان  قرآن  درمی‌آیند.  همۀ  اینها  صحنه‌هائی  هستند که  دل  را  در  آرامش  به  گشت  و گذار  و  چرخش  و گردش  می‌اندازند،  و  دل  را  غرق  احساس  زیبائی  و  پرهیزگاری  می‌گردانند.  دل  در  همین  حال  دست  خدا  را  می‌بیند که  این  خطّ  را  امتداد  می‌دهد،  و  آن  خطّ  را  درهم  می‌پیچد،  و  ایـن  رشـته  را  سفت‌ می‌کند  و تند  می‌کشد،‌ و  آن‌ رشته  را  شل  می کند و  آرام  رها  می‌سازد،  با  نظم  و  نظام  پیاپی  و  مستمرّی‌ که  یک  بار  هم  تخلّف  نا‌پذیرد  و  پریشان  و  نابسامان  نمی‌گردد،  و  یک  روز  یا  یک  سال  هم  در  طیّ  اعصار  و  قرون  مختلّ  نمی‌شود.

مسخّر گرداندن  خورشید  و  ماه  و  حرکت ‌کردن  آنها  تـا  سـررسید  مـدّت  زمـان  مـعیّنی ‌که  دارند‌،  و  جز  آ‌فریدگارشان  از  آن  مدّت  زمان  مشخّص  آگاه  نیست  ...  این  هم  خودش  پـدیده‌ای  است  که  هـر  انسانی  آن  را  می‌بیند،  چه  حجم  این  دو  جرم  را  بداند،  و  نوع  آنها  را  در  میان  ستارگان  و  سیّارگان  بشناسد،  و  از  مدارهایشان  و  گردشهایشان  و  فاصله‌هایشان  باخبر  باشد،  یا  هیچ یک  از  اینها  را  نداند  و  نشناسد  و  از  آنها  سر  در  نیاورد  .  .  .  چه  خورشید  و  ماه  جلو  چشمان  هر  انسانی  پدیدار  می‌گردند  و  ناپدید  می‌شوند،  و  بالا  می‌روند  و  سرا‌زیر  می‌شوند  در  مقابل  هر  دیده  یا  از  دیدگان  انسـانها.  ایـن  حـرکت  همیشگی  و  پیاپی  هم ‌که  سسـتی  و  خلل  نـمی‌پذیرد،  حرکت  دیدنی  و  عیانی  است‌ که  وارسی  و  وراندازی  آن  نیازی  به  علم  و  دانش  و  حساب  و کتاب  ندارد!  بدین  جهت  این  هم  نشانه‌ای  برای  شناخت  خدا  است  و  در  صفحۀ  جهان  به  جملگی  خردها  و  به  همگی  نسلها  به  طور  یکسان  نموده  می‌شود.  ما  امروز  بیش  از کسانی  از  نماد  این  نشانه  آگاهی  داریم  که  مخاطبان  نخستین  این  قرآن  از  آ‌ن  د‌رک  و  فهم  می‌کردند.  مهـمّ ‌ا‌ین  نیست‌،  بلکه  مهمّ  این  است‌ که  این  نشانه  همان  چیزی  را  به  ما  الهام  می‌کند  و  پیام  می‌دهد که  بدانان  الهـام  می‌کرد  و  پـیام  می‌داد،  و  دلهای  ما  را  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد  همان  گونه ‌که  دلهای  ایشان  را  به  لرزه  و  تکان  درمی‌انداخت‌،  و  در  مـا  همان  تـدبّر  و  تفکّر  و  دیـدار  و  بینشی  را  برمی‌انگیزد  که  دست  نوآفرین  و  زیـبانگار  آفریدگار  هنگام  عمل  در  این  جهان  شگفت  در  آنان  برمی‌ا‌نگیخت  ...  زندگی‌،  زندگی  دلها  است‌.

*

در  سایۀ  این  صحنه‌های‌ گوناگونی ‌که  دارای  معنی  ژرفی  و  سلطۀ  نیرومندی  هستند،  روند  قرآنی  بر  بیان  حقیقت  ربوبیّت،  و  بر  بطلان  هر گونه  ادّعای  شرک  و  انبازی،  و  بر  زیانمندی  فرجام  آن  در  روز  قیامت‌،  پیرو  می‌زند:

(ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ (13) إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ) (14)

آن  کسی  که  (‌درازی  و  کوتاهی  شبها  و  روزهـا  و  نـظام  نور  و ظلمت  و  حرکات  دقیق  مـاه  و  خورشید  را  سـرو  سامان  داده  است‌)  الله  است‌.  و  بجز  او  کسانی  را  که  بـه  فریاد  می‌خوانید  (‌و  پرستش  می‌نمائید)  حتّی  مـالکیّت  و  حاکمیّت  پوستۀ  نازک  خرمائی  را  نـدارنـد.  اگر  آنها  را  (‌برای  حلّ  مشکلات  و  رفع  گرفتاریهای  خود)  بـه  فریاد  بخوانید،  صدای  شما  را  نمی‌شنوند،  و  به  فرض‌)  اگر  هم  بشنوند،  توانائی  پاسخگوئی  بـه  شـما  را  ردّ  می‌کنند  (‌و  مـی‌گویند:  شـما  مــا  را  پـرستش  نکرده‌ایـد  و  بـیخود  می‌گوئید)‌.  و  هیچ  کســی  همچون  (‌خداونـد)  آگاه  (‌از  احوال  آخرت‌،  به  گونۀ  قطع  و  یقین‌،  از  چنین  مطالبی‌)  تو  را  باخبر  نمی‌سازد.

آن کسی  که  ابرها  را  با  بادها  می‌راند،  زمین  را  بعد  از  مرگش  زنده  می‌گرداند،  شما  را  از  خاک  می‌آفریند،  شما  را  زوجیّت  بخشیده  ا‌ست  و  نر  و  ماده ‌کرده  است‌،  مطّلع  از  هر  آن  چیزی  است ‌که  هر  ماده‌ای  بدان  احاطه  می‌گردد  و  آن  را  می‌زداید،  می‌داند  چه ‌کسی  و  چه  چیزی  عـمر  زیاد  می‌کند  یا  عمر کـوتاهی  دارد،  دریـاها  را  آ‌فریده  است‌،  شب  را  به  داخل  روز  و  روز  را  به  داخل  شب  فرو  می‏‎برد،  و  خورشید  و  ماه  را  مسخّر کرده  است‌ که  به  سود  مردمان  تا  مدّت  زمان  معیّنی  به  حرکت  خود  ادامـه  می‌دهند،  او:

(اللَّهُ رَبُّکُمْ). الله  است  که  خداوندگار  شما  است‌.

(لَهُ الْمُلْکُ).

مالکیّت  و  حاکمیّت  (‌جهان  هستی‌)  از آن  او  است‌.

(وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ) (13)

و  بجز  او کسـانی  را  که  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  پـرستش  مـی‌نمائید)  حتّی  مـالکیّت  و  حـاکـمیّت  پـوستۀ  نـازک  خرمائی  را  ندارند.

«‌قطْمیر»‌:  پوستۀ  پیرامون  هستۀ  خرما  است‌.  کسـانی  را  که  آنان  بجز  خدا  به ‌کمک  می‏‎طلبند  و  ایشان  را  به  یاری  می‌خوانند،  حتّی  مالک  این  پوستۀ  ناچیز  نیستند!

آن‌ گاه  پرده  از  حقیقت‌ کارشان  برمی‏دارد  و  می‌فرماید: 

(إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءکُمْ ).

اگر آنها  را  (‌برای  حلّ  مشکلات  و  رفع  گرفتاریهای  خود)  به  فریاد  بخوانید،  صدای  شما  را  نمی‌شنوند.

انبازهائی ‌که ‌گمان  می برید  بتهای  سنگی‌،  بهای  چوبی،  درختان‌،  ستارگان‌،  سیّارگان‌،  فرشتگان‌،  جنّیان،  و  غیره  هستند  .  .  .  همۀ  آنها  هم  عملاً  مالک  پوستۀ  (‌نـازک  و  سفید رنگ  پیرامون  هستۀ‌)  خرما  (‌کـه  نشان  و  نـماد  ناچیزی  و کمی  است‌)  نیستند.  همۀ  آنها  صدا  و  فریاد  و  ناله  و  آه  پرستشگران‌ گمراه  خود  را  نمی‌شنوند،  چه  در  اصل  ناشنوا  باشند،  یا  سخنان  انسانها  را  نشنوند.

(وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ ).

(‌به  فرض‌)  اگر  هم  بشنوند،  توانائی  پاسخگوئی  به  شـما  را  ندارند.

آنانی ‌که  می‌شنوند  جنّیان  و  فـرشتگانند.  جنّیان‌ که  نمی‌توانند  پاسخگو  باشند  و  جو‌اب  دهند،  و  فرشتگان  هم  پـاسخگوی ‌گمراهان  نـیـستند  و  بدیشان  جواب  نمی‌دهند.

این  در  زندگی  ایـن  جهان‌،  و  امّـا  در  روز  قیامت‌،  از  گمراهی  و گمراهان  بیزاری  مـی‌جویند  و  خو‌یشتن  را  تبرئه  می‌کنند:

(وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ ).

و  در  روز  قیامت  انبازگری  و  شـرک‌ورزی  شـما  را  ردّ  می‌کنند  (‌و  می‌گویند:  شما  مـا  را  پرستش  نکـرده‌اید  و  بیخود  می‌گوئید).

کسی  از  این  امر  صحبت  می‌کند که  بس  آگاه  از  هـر  چیزی‌،  و  از  هر کاری‌،  و  از  دنیا  و  آخرت  است‌:

(وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ) .

و  هیچ  کسی  همچون  (‌خداوند)  آگاه  (‌از  احوال  آخرت‌،  به  گـونۀ  قـطع  و  یـقین‌،  از  چنین  مـطالبی‌)  تـو  را  بـاخبر  نمی‌سازد.

با  بیان  این  امر،  این  بند  پایان  می‏‎یابد،  و  این‌ گشت  و  گذارها  و  صحنه‌ها  در  آن  جهانها  خاتمه  می‌پذیرد،  و  دل  بشری  از  آنها  همراه  با  زاد  و  توشه‌ای  برمی‌گردد که  در  طول  زندگیش  او  را  بس  است‌،  هر چند  هم  از  زاد  و  توشۀ  دیگری  سود  نبرد  و  بهره‌مند  نشود.  برای  دل  بشری  یک  بند  از  یک  سوره  بس  است  اگر چیزی  را که  می‏طلبد  و  می‌خواهد  هدایت  و  راهیابی  باشد،  و  اگر  چیزی  را  که  می‏طلبد  و  می‌خواهد  دلیل  و  برهان  باشد!

---

^[1] کــتاب‌:«‌انســان بـه تنهائی بـرجـای نـمی‌ماند»‌. تألیــف‌: ا. کـریسی‌. موریسون‌. رئیس  آکادمی‌ علوم‌ در نیویورک‌. ترجمۀ محمود صالح ‌فلکی‌، تحت عنوان:‌« ‌علم ‌به سوی ایمان می‌خواند»‌.