تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 3-1

 سوره‌ی فاطر آیه‌ی 3-1

سورۀ ‌فاطر  مکّی  و  شامل  45  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (1) مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (2) یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ) (3)‏

این  سورۀ  مکّی  روش  ویژه ای  در  موضوع  و  روند  خود  دارد.  به  روش  سورۀ  رعـد  نـزدیک‌تر  از  هر  سورۀ  دیگری  است‌.  این  سوره  در آهنگهائی  به  پیش  می‌رود  و  از  آغاز  تا  پایان  سوره  بر  دل  انسانها  پـیاپی  زمزمه  می‌گردد.  آهنگهای  الهامگرانۀ  مـؤثّری  است  کـه  دل  را  سخت  به  تکان  می‌اندازد،  و  آن  را  از  خواب  غفلت  بیدار  می‌کند،  تا  به  عظمت  این  هستی  بنگرد،  و  زیبائی  ایـن  جهان  را  ورانـداز کند،  و  دربـارۀ  نشـانه‌های  شناخت  بیندیشد  که  پراکنده  در  لابلا  و گوشه  و کنار  جـهان‌،  و  پراکنده  در  صـفحات  آن  هسـتند.  و  نـعمتهای  خدا  را  یادآور  شود  و کرنش  برد،  و  رحمت  و  رعایت  او  را  احساس‌ کند،  و  مهلکه‌ها  و  محلّهای  نقش  زمین  شـدن  گذشتگان  را  در  زمین  به  تصوّر  درآورد،  و  صـحنه‌های  ایشان  را  در  روز  قیامت  بر  پردۀ  خیال  اندازد،  و  خشوع  و  خضوع  کند  و  سر  فرود  آورد،  د‌ر  آن  حال  و  احوالی  که  زیبائیها  و  شگفتیهای  ساختار  خدا  را  می‌بیند،  و  آثار دست قدرت او را در پیچ و خمها و چینها و لایه ها و  لابلاهای  جهان‌،  و  در  ژرفا‌های  نفس،  و  در  زنـدگی  مردمان ، و حوادث و رخدادهای تاریخ، مشاهده می‌کند.  د‌ل  در  آ‌ن  زیبائیها  و  شگفتیها  و  در  ایـن  آثـار، وحدت حقّ و وحدت قانون و وحدت دست سازندۀ نوآفرین نیرومند توانا را می بیند و می پساید... همۀ  ا‌ینها  در  شیوه‌ای  و  در  آهنگی  پدیدا‌ر  و  نمودا‌ر  می‌آید  که  دلی  که  ا‌حساس  بکند  و  درک  و  فهم  نماید،  و  همچون زندگانی متأثّر گردد، نمی تواند خویشتن را در برابر آنها نگاه دارد.

این سوره یک وحدت متّصل و مرتبط است، و دارای  حلقه‌هائی  ا‌ست  که  آهنگهای  آنها  پیاپی  می‌آید.  مشکل  است  بتوان  ا‌ین  سوره  را  به  فصلهای  جدا گا‌نه  و  دارا‌ی  موضوعهای  متفاوت  تقسیم  کرد.  همۀ  موضوعها  در  اصل  یک  موضوع  است  و  بس‌.  همۀ  آنها  آهنگهائی  هستند  که  بر  تارهای  دل  انسانها  نواحته  می‌شوند.  ایـن  آ‌هنگها  از  سرچشـمه‌های  هستی  و  نـفس  و  زندگی  و  تاریخ و رستاخیز برمی جوشند، و همۀ نواحی و گوشه و کنارهای نفس را فرامی گیرند  و دل  را  از  هر  سو  به  سوی  ا‌یمان  و  خشوع  و  ا‌عتراف  و  اقرار  فریاد  می‌دارند.

نشانۀ  برجستۀ  دیدنی  در  این  آهنگها  گرد  آوردن  همۀ رشته ها در دست قدرت نوآفرین، نمودار ساختن این  دست  که  همۀ  رشته‌ها  را  تکان  می‌دهد  و  جمع  می‌آورد،  و  رشته‌ها  را  گردآ‌وری  می‌کند  و  آ‌نها  را  رها  می‌سازد  و  می‌گستراند، وآنها را برمی تابد و محکم می کشد و شل می کند  و  رها  می‏‎نماید،  بدون  ا‌ین  که  پیگردی  و  انبازی و پشتیبانی داشته باشد.

از همان سرآغاز سوره این نشانۀ برجسته را جلوه گر و هویدا مشاهده می کنیم، و تا به آخر سوره ادامه می یابد.دست توانا و چیره را می بینیم که این جهان بزرگ و سترگ شگفت و شگرف را هستی می بخشد و به صحنۀ ظهور می آورد بدان گونه که خود می خواهد:

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1)

ستایش  خداوندی  را  سزا  است  که  آفرینندۀ  آسـمانها  و  زمین  است‌،  و  فرشتگان  را  با  بالهای  دو  تا  دو  تا،  و  سه  تا  سه  تا،  و  چهار تا  چهار تائی  که  دارند،  مأموران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مختلف  تکوینی  و  تشریعی‌)  کرد.  او  هر چه  بخواهد  بر  آفرییش  (‌فرشتگان  و  مردمان  و  سائر  موجودات  جهان‌)  می‌افزاید.  چرا  کـه  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌. (‌فاطر/‌1)

 ایـن  کـف  دست  نـیرومند  بازمی‏گردد  و  رحمت  را  برمی‌جوشاند  و  روان  می‌گرداند.  آن‌ گاه  بسته  می‌شود  و  چشـمه‌هایش  خشک  مـی‌گردد  و  به  دل  زمین  فرو  می‌رود،  بدون  این‌ که  پـیجو  و  پـیگردی  و  شـریک  و  انبازی  داشته  باشد:

(مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (2)

خداوند  (‌در  خزائن‌)  هر  رحمتی  را  برای  مـردم  بگشاید،  کسی  نمی‌تواند  (‌آن  را  ببندد  و)  از آن  جلوگیری  نماید،  و  خداوند  هر  چیزی  را  که  بازدارد  و  از  آن  جلوگیری  کند،  کسی  جز  او  نمی‌توانـد  آن  را  رها  و  روان  سـازد،  و  او  توانا  و  کاربجا  است‌.  (‌لذا  نه  در  کاری  درمـی‌ماند،  و  نـه  کاری  را  بدون  فلسفه  انجام  می‌دهد)‌. (‌فاطر/٢) 

هدایت  و  ضلالت  رحمت  است‌.  این  رحمت  برمی‌جوشد  و  فوران  می‌کند  یـا  می‌خشکد  و به  دل  زمـین  فرو  می‌رود:

(فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی مَن یَشَاءُ ).

خداوند  هر کس  را  بخواهد  گمراه  می‌سازد،  و  هر کس  را  بخواهد  راهیاب  می‌نماید. (فاطر/8)            

(إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ (22) إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ) (23)

خـداوند  هـر کس  را  بـخواهـد  شـنوا  (‌و  پـذیرای  حقّ  و  حقیقت‌)  می‏‎گرداند،  و  تو  نمی‌توانی  (‌پند  و  اندرز  آسمانی  را  به  دلمردگان  فرو  بـری‌،  همانگونه  کـه  نمی‌توانـی‌)  مردگان  آرمیده  در  گورها  را  شنوا  گردانی.  تـو  تـنها  بیم‌دهنده‌ای  و  بس‌.  (فاطر/‌22و23) 

این  دست‌،  حیات  پیشین  را  می‌سازد،  و  مردگان  را  در  زندگی  اخروی  برمی‌انگیزد:

(وَاللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَاباً فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّیِّتٍ فَأَحْیَیْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا کَذَلِکَ النُّشُورُ) (9)

خدا  کسی  است  که  بادها  را  روان  می‌دارد،  و  بادها  ابرها  را  برمی‌انگـیزد،  و  مـا  ابـرها  را  بـه  سـوی  سـرزمینهای  موات  می‌رانیم  و  آن  سرزمینهای  موات  را  دارای  حیات  می‌گردانیم‌.  زنده  گرداندن  (‌مـردگان  در  گورها  بـرای  حساب  و  کتاب‌)  نیز  به  همین  منوال  است‌. (‌فاطر/٩) 

عزّت  به  طور کلّی  از آن  خدا  است‌،  و  عزّت  تـنها  از  او  مدد  می‌گیرد:

(مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً ).

هر کس  عزّت  و  قدرت  می‌خواهد،  (‌آن  را  از  خدا  بخواهد.  چرا  که‌)  هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خدا  است‌.  (فاطر/10)

آفریدن  و  هستی  بخشیدن  و  زاد  و  ولد  و  مرگ  و  مـیر،  سررشتۀ  همۀ  آنها  در  همان  دست  است  و  از  آن  رهائی  ندارد:

(وَاللَّهُ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْوَاجاً وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا یُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا یُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتَابٍ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ) (11)‏

خداوند  (‌اصل‌)  شـما  (‌آدم‌)  را  از  خاک  بـیافرید،  سپس  شما  (‌ذرّیّّۀ  آدم‌)  را  از  نطفه  خلق  کرد،  و  آنگاه  شما  را  به  صورت  زوجهای  (‌نر  و  ماده‌)  درآورد.  هیچ  زنی  باردار  نمی‌شود  و  وضع  حمل  نمی‌کند  مگر  که  خدا  مـی‌دانـد  (‌جنین  او  پسر  یا  دختر  است  و در  شکم  مادر  چه  احوالی  دارد  و  کی  بـه  دنـیا  مـی‌آید)‌.  هیچ  شـخص  پیری  عمر  درازی  بـدو  داده  نـمی‌شود  (‌و  زنـده  نـمی‌ماند  و  عمر  زیــادی  نـمی‌کند)‌.  و  هیچ  شـخصی  از  عمرش  کـاسته  نمی‌شود  (‌و  مرگ  زودرس  گریبانگیرش  نمی‌گردد)  مگر  این  که  در  کتاب  (‌لوح  محفوظ‌)  ثبت  و  ضـبط  است‌.  ایـن  برای  خدا  ساده  و  آسان  است‌. (‌فاطر/11) 

در  این ‌کف  دست‌،‌ کلیدها  و  زمامهای  آسمانها  و  زمین  و  حرکات  ستارگان  و کرات  جمع  می‌آید:

(یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ) (13)

خـدا  شب  را  داخـل  در  روز،  و  روز  را  داخـل  در  شب  می‌کند.  او  خورشید  و  ماه  را  مسخّر  کرده  است  (‌و  برای  سود  انسانها  به  گردش  و  چرخش  انداخته  است‌)‌.  هر یک  از  آن  دو  تا،  مدّت  معیّن  و  سـرآمـد  روشـنی  بـه  حرکت  خود  ادامـه  مـی‌دهند.  آن  کسـی  کـه  (‌درازی  و  کـوتاهی  شبها  و  روزها  و نظام  نور  و  ظلمت  و  حرکات  دقیق  ماه  و  خـورشید  را  سـر  و  ســامان  داده  است‌)  الله  است  کـه  خداوند  شما  است‌،  و  مالکیّت  و  حاکمیّت  (جهان  هستی‌)  از آن  او  است‌.  و  بجز  او  کسانی  را  که  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  پرستش  می‌نمائید)  حتّی  مالکیّت  و  حاکـمیّت  پـوستۀ  نازک  خرمائی  را  ندارند. (‌فاطر‌/13) 

دست  نوآفرین  خدا  د‌ر  این  حهان  به  شیو‌ۀ  شناخته  شدۀ  خودش  به  کار  می‌پردازد،  و  جماد‌ات  و گیاهان  و  حیوانات  و  انسانها  را  رنگ‌آمیزی  می‌کند  و  رنگارنگ  می‌نماید:    

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ (27) وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذَلِکَ).

(‌ای  عـاقل‌)  مگر  نـمی‌بینی  کـه  خـداونـد  از  آسـمان  آب  سودمندی  را  می‌باراند  و  با  آن  محصولات  گوناگون  و  مـیوه‌های  رنگارنگ  را  بـه  وجود  می‌آورد؟  (‌و  مگـر  نمی‌بینی  که‌)  کوه‌ها  خطوط  و  جاده‌هائی  است  (‌کـه  بـر  سطح  زمین  کشیده  شده  است‌.  خطوط  و  جاده‌هائی‌)  که  برخیها  سفید  و  برخیها  سرخ  و بـعضیها  سـیاه  پررنگ  است‌.  و  هر یک  از  آنها  به  رنگهای  مختلفی  و  در  طرحهای  متفاوتی  (‌با  دست  تقدیر  پروردگار،  بـر  چـهرۀ  زمین  ترسیم  گشته‌)  است‌.  انسانها  و  جنبندگان  و  چـهارپـایان  نیز  کاملاً  دارای  رنگهای  مختلفی  بوده  و  متفاوتند.(فاطر/27و28)

این  دست‌ گامهای  انسانها  را  به  جلو  برمی‏دارد،  و  نسلها  و  نسلها  را  پدید  می‌آورد:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا ).

سپس  کتاب  (‌قرآن‌)  را  به  بندگان  برگزیدۀ  خود  (‌یـعنی  امّت  محمّدی‌)  عطا  کردیم‌. (فاطر/32)                      

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ ).

خدا  کسی  است  که  شما  را  جـانشین  (‌گذشتگان‌)  روی  زمین  کرده  است‌.                                         (فاطر/39)  این  دست  است‌ که  این  جهان  بزرگ  و  سترگ  را  نگاه  می‌دارد  و  از  نابودی  محفوظ  می‌نماید.

(إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ ).

خـداونــد  آسـمانها  و  زمــین  را  نگاهداری  مــی‌کند  و  نمی‏گذارد  (‌از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند.  هر گاه  (‌هم  بخواهند  از  مـسیر  خود)  خارج  و  نابود  شـوند،  جز  خدا  هیچ  کس  نمی‌تواند  آنها  را  (‌در  مسیر  خود)  نگاه  و  محفوظ  دارد. (فاطر/41)                                                  

همین  دست  است‌ که  زمام  امور  را  می‏‎گیرد  و  اصلاً  هیچ  چیزی  او  را  درمانده  نمی‌تواند  بکند: 

(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ ).

هـیچ  چیزی  چـه  در آسـمانها  و  چـه  در  زمـین  خدا  را  درمانده  و  ناتوان  نخواهد  کرد.(فاطر/44)                  

او  (عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1).

بر  هر  چیزی  توانا  است‌.  (‌فاطر/1) 

او  (الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (2).

توانا  و  کاربجا  است‌. (‌فاطر/2) 

(وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (18)‏

بازگشت  (‌همگان‌،  اعم  از  کافران  و  مؤمنان‌)  بـه  سوی  خدا  است‌.(فاطر/18)                                           

او  (عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ) (8)

بس  آگاه  از  کارهائی  است  که  می‌کنند. (‌فاطر/‌٨)

(ولَهُ الْمُلْکُ ).

و  مالکیّت  و  حاکمیّت  (‌جهان  هستی‌)  از آن  او  است‌.(فاطر/13)

او  (الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ) (15)

بی‌نیاز  (‌از  عبادت  شما  است‌)  و  ستوده  است‌.    (‌فاطر/15) 

(وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (18)‏

بازگشت  (‌همگان‌،  اعم  از  کـافران  و  مؤمنان‌)  بـه  سوی  خدا  است‌. (فاطر/18)                                                      

 او  (عَزِیزٌ غَفُورٌ) (28)

توانا  و  چیره  (‌در  کار  جهان‌ آرائی  است‌)  و  بس  آمرزگار  (‌برای  بندگان  توبه  کار  و  امیدوار  بـه  الطـاف  کردگار ) است‌.  (‌فاطر/28‌)

 او  (غَفُورٌ شَکُورٌ) (30)‏

آمرزگار  و  سپاسگزار  است‌. (‌فاطر/  30) 

قطعاً  خداوند  از  اوضاع  بندگان  خود:  (لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ).

 کاملاً  آگاه  (‌و  به  احوالشان‌)  بینا  است‌. (‌فاطر/31) 

خدا:  (عَالِمُ غَیْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ).

دانندۀ  غیب  آسمانها  و  زمین  است‌. (‌فاطر/38) 

خدا:  (عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (38)‏

از  چیزهائی  که  در  درون  دلها  است  کاملاً  آگاه  است‌.  (‌فاطر/38) 

خدا:  (حَلِیماً غَفُوراً) (41)

شکیبا  است  (‌و  در  مجازات  تـعجیل  روان  نمی‌دارد)  و  آمرزنده  است  (‌و  توبۀ  بزهکاران  را  می‌بخشاید)‌.  (فاطر/41)

خدا:  (عَلِیماً قَدِیراً) (44)‏

بسیار  فرزانه  و  خیلی  قدرتمند  است. (‌فاطر/44) 

خدا:  (بِعِبَادِهِ بَصِیراً) (45)

بندگان  خـود  را  دیـده  است  (‌و  از  گـفتار  و  کـردار  و  پندارشان  باخبر  بوده  است‌،  لذا  چنان  که  باید  پـاداش  و  پادافره  آنان  را  می‌دهد)‌.(فاطر/45)                                    

از  این  آ‌یه‌ها  و  از  ایـن  پـیروها  فضای  سوره  ترسیم  می‌شود،  و  نشانۀ  چیره  بر  سوره‌،  و  سایه‌ای ‌که  این  سوره  به  طور  عام  بر  نفس  می‌اندازد،  به  تصویر  درمی‌آید.  با  توجّه  به  سرشت  این  سوره‌،  مصلحت  دیدیم  آن  را  به  شش  مقطع  همخوان  و  متجانس  در  معانی  برای  سـاده  فهم ‌کردن ‌آن  تقسیم‌ کنیم‌.  والا  این  سوره  یک  مرحله  است  و  آهنگها  و  حلقه‌های  آن  از  آغاز  تـا  بـه  انـجام  متّصل  به  یکدیگر  است‌.

*

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1)

ستایش  خداوندی  را  سزا  است  که  آفرینندۀ ‌آسمانها  و  زمین  است‌،  و  فرشتگان  را  با  بالهای  دو تا  دو تا،  و  سه ‌تا  سه ‌تا،  و  چهار تا  چهار تائی  که  دارند،  مأموران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مـختلف  تکـوینی  و  تشریعی‌)  کرد.  او  هر چه  بخواهد  بر  آفرینش  (‌فرشتگان  و  مردمان  و  سائر  موجودات  جهان‌)  می‌افزاید.  چرا  کـه  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌. (فاطر/1) 

این  سوره  با  دیباچۀ  سـتایش  خداونـد  را  سزا  است  می‌آغازد.  سوره‌ای  است‌ که  بنیاد  آن  رهنمود  دلهـا  به  سوی  خدا،  و  بیدار گرداندن  دلها  برای  مشاهده‌ کـردن  نعمتهای  خدا،  و  متوجّه  رحمت  و  فضیلت  و  لطف  و  فضل  خدا  شدن  است‌.  این  سوره  زیبائیهای  ساختار  خدا  را  در  آفریدگان  یزدان  پیش  چشمها  می‌دارد،  و  ذهن  و  شعو‌ر  را  از  این  زیبا‌ئیها  پر  می‌سازد،  و کرم  و  بزرگو‌اری  خدا  را  با  تسبیح  و  تقدیس  و  حمد  و  سپاس  و  ذکر  و  مناجات  او  زمزمه  می‌کند:

(الْحَمْدُ لِلَّهِ ).

ستایش  خدا  را  سزا  است‌.

به  دنبال  ستایش  خدا،  صفتی  از صفات  خدا  ذکر  می‌شود  که  دالّ  بر آفریدن  و از نیستی  به  هستی  آوردن  است‌: 

(فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ).

آفرینندۀ ‌آسمانها  و زمین  بدون ‌مدل  و الگو است‌.

خدا  پدیدآورندۀ  این  آفریده‌های  عجیب  و  غریب  و  شگفت  و  شگرفی  است ‌که  برخی  از آنها  را  بالای  سـر  خود،  و  برخی  از  آنها  را  زیر  پای  خود  می‏‎بینیم  هر کجا  که  باشیم.  از  این  آفریده‌ها  جز  انـدکی  آن  هـم  دربارۀ  چیزی ‌که‌ کوچک‌تر  و  به  ما  نزدیک‌تر  است  نمی‌دانیم  ...  و  آن  مادر ما  زمین  است  .  .  .  آفریده‌هائی‌ که  یک  قانون  آنها  را  سر  و  سامان  و  نظم  و  نظام  می‏بخشد،  و  آنها  را  با  هماهنگی  و  همآوائی  و  سازش  و  سازگاری  محفوظ  و  مصون  می‌دارد،  با  وجود  این‌ که  میان  آفریده‌ها  فاصله‌ها  و  مسـافتهای  سیّار  دور  و  درازی  است‌،  فاصله‌ها  و  مسافتهائی‌ که  خیال  ما  انسانها  جز  با  رنج  و  دشواری  فراوان  نمی‌تواند  آنها  را  تصوّر کند،  و گذشته  از  بزرگ  و  سترگ  آنها  و  دوری‌ کره‌ها  و  مدارهایشان‌،  تـناسب  شگرف  و  شگفتی  در  میان  آنها  وجود  دارد که  راز  و  رمز  سر  به  مهری  ا‌ست‌.  اگر کوچک‌ترین  خلل  در  همچو‌ن  تناسبی  پدیدار گردد  همۀ  افـلاک  و  مدارات  درهم  می‌شکند  و  پخش  و  پراکنده  می‏‎گردد.

ما  از کنار  همچون  اشاره‌ای  که  در  قرآن  مجید  است  مـی‌گذریم  و  به  سـوی  آفرینش  آسمانها  و  زمـین  می‌رویم‌،  بدون  این‌ که  جلو  آن  جز  اندکی  بایستیم  تـا  دربارۀ  مدلول  و  مفهوم  هراس‌انگیز  و  تـرسناک  آن  بیندیشیم  و  بنگریم‌.  همچنین  از کنار  صحنه‌های  آسمانها  و  خود  زمین  می‌گذریم  و  از  همینها  نیز  جز  انـدکی  را  نمی‏‎بینیم  و  نمی‌دانیم‌،  و  در  جلو  آنها  جز  مدّت ‌کمی  نمی‌ایستیم‌.  چه  احساس  ما  کندی  می‌پذیرد  و  کودن  مـی‌گردد،  و  آن  صحنه‌ها  بر  تـارهای  احسـاسمان  آن  آهنگهای  بیدارکنندۀ  الهامگری  را  نمی‌نوازنـد  که  بر  دلهای  پیوند  یافته  به  ذکر  خدا،  و  بیدار  در  برابر  آثـار  دست  و آفرین  و  از  نیستی  به  هستی  آورندۀ  این  جهان  می‌نوازند.  زیرا  انس  و  الفت  ها  با  شگر‌فیها  و  شگفتیهای  جهان‌،  ترس  و  هرا‌س  و  زیبائی  و گیرائی  را  از  ما  سلب  کرده  است‌،  ترس  و  هراس  و  زیبائی  و گیرائی‌ای‌ که  قلب  آن  را  احساس  می‌کند  وقتی‌ که  به  هـمچون  زیبائیها  و  نوآوریهائی  برای  نخستین  بار  می‌نگرد.

دل  باز  و  هوشیار  و  به  خدا  رسـیده‌،  به  دانش  دقیق  و  اطّلاع  کامل  از  جایگاه‌های  ستارگان  در  آسمان‌،  حجمها  و  نسبت‏های  آنها،  نسبت‏های  فضای  پیرامون  آنها،  راه‌های  حرکت  آنها  در  مدارهایشان‌،  و پیوند  برخی  با  برخی  در  حجمها  و  اوضاع  و  احوال  و  حرکاتشان‌،  نیاز  ندارد  .  .  .  دل  باز  و  هوشیار  و  به  خدا  رسـیده‌،  بـه  دانش  دقـیق  و  اطّلاع کامل  از  همۀ  اینها  نیاز  ندارد  تا  در  برابر  ایـن  پدیده‌های  هراس‌انگیز  زیبای  شگفت‌،  احساس  تـرس  و  هراس‌ کند.  بلکه  برای  همچون  دلی  این  بس  است‌ کـه  آهنگهای  خود  این  صحنه‌ها  بر  تـارهایش  به  نـوازش  درآید.  او  را  بس  است  که  صحنۀ  ستارگان  پراکنده  در  شب  تاریک  را  ورانداز کند.  او  را  بس  است‌ که  صحنۀ  ماه  تابان  در  شب  مهتاب  بر  او  بدرخشد.  او  را  بس  است  بامدادانی  که  منوّر  می‌گردد،  و  تابان  و  رخشان  نوید  دم  زد‌ن  و  حرکت  کردن  مـی‌دهد،  و  پـویش  و  جـنبش  بـه  ارمغان  می‌آ‌ورد.  او  را  بس  است  غروبی ‌که  تاریکی  را  به  خزیدن  می‌اندازد،  تاریکی‌ای  که  پـیام  خـداحـافظی  دارد  و  خبر  از  پایان‌ گرفتن  می‌دهد  .  .  ٠  بلکه  اصلاً  او  را  بس  است  این  زمین  و  صحنه‌هائی ‌که  در  آن  است  و  پایان  نمی‌پذیرد،  و  اگر  جهانگردی  تمام  عمر  خـود  را  صـرف  گردش  و  نگرش  و  وراند‌ازی  کند،  تـمام  صحنه‌های  زمین  را  نمی‌توا‌ند  ببیند  و  به  پایان  برساند  ...  بلکه  او  را  بس  است ‌که  فقط  یک‌ گل  را  بنگرد  تا  ببیند  که  تأمّل  و  تدبّر  دربارۀ  رنگها  و  نقشها  و  طرز  ساختار  و  هماهنگی  و  همآوائی  موجود  در  آن  به  انتهاء  نمی‌رسد  و پایان نمی پذیرد.

قرآن  مجید  اشاره‌های  الهامگرانه‌ای  دارد  که  انسانها  را  به  تفکّر  و  تأمّـل  دربارۀ  ایـن  پـدیده‌ها  می‌خوانـد،  پدیده‌های  بزرگ  و  ریز  آن  .  .  .  برای  دل  یکی  از  آنها  بس  است  تـا  عـظمت  هسـتی‌ بخش  و  نوآفرین  آن  را  بشناسد،  و  بدو  با  تسبیح  و  تقدیس  و  حمد  و  سپاس  و  ذکر  و  دعا  رو  بکند.

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ).

ستایش  خداوندی  را  سزا  است  که  آفرینندۀ  آسمانها  و زمین است. 

(جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ).

فرشتگان  را  بـا  بـالهای  دو تـا  دو تـا،  و  سـه ‌تا  سـه ‌تا،  و  چهار تا  چهار تائی  که  دارند،  مأموران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مختلف  تکوینی  و  تشـریعی‌) کرد.

سخن  در  این  سوره  پیرامون  فرستادگان  و  وحی  و  حقی  است  که  خدا  آن  را  نـازل  کرده  است  .  .  .  فرشتگان  فرستا‌دگا‌ن  خدا‌یند  و  وحی  را  به  سوی  کسی  می‏آورند  که  خدا  ا‌و  را  ا‌ز  میان  بندگا‌نش  در  زمین  برمی‌گزیند.  این  است  کـه  خـدا  فرشتگان  را  با  صفت  رسل  یعنی  فرستادگان‌،  به  دنبال  سخن  از  آفرینش  آسمانها  و  زمین،  ذکر  می‌کند.  فرشتگا‌ن  رابطه‌ها  و  واسطه‌های  میان  زمین  و  آسمانند.  فرشتگان  به  بزرگ‌ترین  و  والاترین  وظیفه  میان  پیغمبران  او  که  به  سوی  مردمان  برانگیخته  و  روانه می شوند.

برای  نخستین  بار  است ‌که  در  «‌فی  ظلال  القران‌»  آیاتی  ا‌ز  قرآن  به  میان  می‌آ‌ید،  آیاتی  که  وصفی  از  فرشتگان  را  به  میان  می‌کشد  و  از  هیئت  آنـان  سخن  می‌رانـد.  هر چند  که  از  وصف  سرشت  و  وظیفۀ  آنان  پیش  از  این  سخن  رفته  ا‌ست‌.  همچون  ا‌یـن  فرموده‌های  خدا‌وند بزرگوار:

(ومن عنده لا یستکبرون عن عبادته ولا یستحسرون , یسبحون اللیل والنهار لا یفترون).

کسـانی  که  در  پیشگاه  خدا  هستند  (‌مـقرّبان  درگاه  پروردگارند،  یعنی  فـرشتگان‌)  از  پـرستش  او  سـر  بـاز  نمی‌زنند  و  خویشتن  را  بالاتر  از  عبادتش  نمی‌دانند  و  (‌از  بندگی  شبانه‌روزی  خود  هرگز)  خسته  نمی‌گردند.  شب  و  روز  (‌دائـماً  بــه  تـعظیم  و  تـمـجید  خـدا  مشـغولند  و  پیوسته‌)  سرگرم  تسبیح  و  تقدیسند  و  سستی  بـه  خود  راه  نمی‌دهند. (انبیاء/19و20) 

(إن الذین عند ربک لا یستکبرون عن عبادته ویسبحونه وله یسجدون).

بی‏گمان  کسانی  که  مقرّبان  (‌درگاه‌)  پروردگار  تو  هستند،  خویشتن  را  بزرگتر  از  آن  نمی‌دانند  که  به  پرستش  خدا  بپردازند،  و بلکه ‌به  تسبیح  و  تقدیس  او مشـغولند  و  در  برابر  او  کرنش  و  سجده  می‌برند. (‌اعراف/206) 

در  اینجا  چیزی  را  می‌یابیم‌ که  به  خلقت  ایشان  مربوط  ا‌ست‌:

(أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ).

با  بالهای  دو  تا  دو  تا،  و  سه  تا  سه  تا،  و  چهارتا  چهارتائی که دارند.

ابن  وصفی  است‌ که  فرشتگان  را  به  تصویر  نمی‌کشاند.  زیرا  ما  نمی‌دانیم  فرشتگان  چگو‌نه‌اند،  و  نمی‌دانیم  ایـن  بالهایشان  چگو‌نه  است‌.  ما  چیزی  جز  این  نمی‌توانیم ‌که  در کنار  این  وصف  بمانیم  و  از  آن  پا  فراتر  نگذاریم‌،  و  آنان  را  به  شکل  مشـخّصی  درنـیاوریم  و  پیش  چشـم  نداریم‌.  چه  هر  شخصی  چه  بسا  به  خطا  رود  و اشتباه  شود.  وصف  معیّنی‌ که  شکل  و  هیئت  را  از  راه  مورد  اعتمادی  مشخّص  د‌ارد  به  ما  نرسیده  است‌.  وصفی ‌که  در  قرآن  آمده  است  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  شناخت  دوزخ  ا‌ست‌:

(علیها ملائکة غلاظ شداد , لا یعصون الله ما أمرهم ویفعلون ما یؤمرون ).

فرشتگانی  بر  آن  گمارده  شده‌اند  که  خشن  و  سختگیر،  و  زورمند  و  توانا  هستند.  از  خدا  در  آنچه  بدیشان  دستور  داده  است  نافرمانی  نمی‌کنند،  و  هـمان  چیزی  را  انجام می‌دهند  که  بدان  مأمور  شده‌اند. (‌تحریم‌/6‌) 

این  فرموده  هم  شکلی  و  هیئتی  را  مشخّص  نمی‌سازد.  در  روا‌یتی  این  چنین  آمده  است‌:

« ‌پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌دو  بار جبرئیل  را  به  شکل  اصلی  خـود دیده است».

در  روایتی  هم  چنین  آمده  «‌ست‌:

«‌جبرئیل  شش  صد  بال  دارد»‌.^[1]

این  هم  شکلی  و  هیئتی  را  مشخّص  نـمی‌سازد.  پس  در  این  صورت ‌کار  مطلق  است  و  مشخّص  و  مـحدود  نیست‌،  و  اطّلاع  از  این  غیبیّات  تنها  مربو‌ط  به  خدا  است و بس.

به  مناسبت  ذکر  بالهای  دو تـا  دو تـا،  و  سه ‌تا  سـه ‌تا،  و  چهار تا  چهار تا،  چون  انسان  جز  شکل  دو  بال  برای  پرنده  را  نمی‌شناسد،‌ گفته  می‌شود که  خدا:

(یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ).

هر چه  بخواهد  بر  آفرینش  (‌فرشتگان  و مردمان  و  سائر  موجودات  جهان‌)  می‌افزاید.

بدین  وسیله  قرآن  آزادی  مشیّت  و  ارادۀ  خدا  را  مقرّر  می‌دارد،  و  آن  را  مقیّد  به  شکـلی  از  اشکال  آفـرینش  نمی‌نماید  .  .  .  چیزهائی‌ که  ما  می‏‎بینیم  و  چیزهائی‌ که  ما  می شناسیم‌،  شکلها  و  سیماهائی  از  آفریده‌ها  هستند که  قابل  شمارش  نیستند  و  فـراتر  از  ارقام  و  اعدادند.  چیزهائی‌ که  ما  نمی‌دانیم  بسیار  بیشتر  و  فراوان‌تـر  از  چیزهائی  است‌ که  ما  می‌دانیم‌:

(إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1)

قطعاً  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

این  پیرو  از  پیرو  پیش  از  خود  فراخ‌تر  و  فراگیرتر  است‌.  هیچ  شکلی  در  فراسوی  این  پیرو  نهفته  نیست  مگر  این  که  مدلول  و  مفهوم  چنین  پیروی  آن  را  دربرمی‌گیرد  و  مشتمل  بر  آن  می‌گردد،  اعم  از  شکلهای  آفریدن  و  پدید  آوردن  و  دگرگو‌ن‌ کردن  و  تبدیل  و  تغییر  دادن‌.

*

(مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (2)

خداوند  (‌در  خزائن‌)  هر  رحمتی  را  برای  مـردم  بگشاید،  کسی  نمی‌تواند  (‌آن  را  ببندد  و)  از آن  جلوگیری ‌نماید،  و  خداوند  هر  چیزی  را  که  بازدارد  و  از  آن  جلوگیری  کند،  کسی  جز  او  نـمی‌توانـد  آن  را  رهـا  و  روان  سـازد،  و  او  توانا  و  کاربجا  است‌.  (‌لذا  نه  در  کاری  درمـی‌ماند،  و  نـه  کاری  را  بدون  فلسفه  انجام  می‌دهد)‌.

در  این  آیۀ  دوم  سوره‌،  تصویری  از  تصویرهای  قدرت  خدا  است‌،  تصویری ‌که  آیۀ  نخستین  بدان  خاتمه  داده  شده  است‌.  وقتی‌ که  این  تصویر  در  دل  انسان  اسـتقرار  پذیرد،  تحوّل‌ کاملی  در  اندیشه‌ها  و  روی‌کردها  و  معیارها  و  مقیاسها  و  ارزشهای  او  دربارۀ  این  جهان  به  طور کلّی  به  وجود  می‌آید.

این  آیه  دل  را  از  هر گونه  نیرو گونه‌ای ‌که  در  آسمانها  و  زمین  است  به  د‌ور  می‏‎برد  و  آن  را  به  نـیروی  خدا  می‌رساند.  دل  را  از گمان  بردن  هر گونه  رحمتی  که  در  آسمانها  و  زمین ‌گمان  می‌برد  مأیوس  می‌سازد  و  آن  را  به  رحمت  خدا  می‌رساند.  جلو  دیدگانش  هر گونه  دری  را  در  آسمانها  و  زمین‌ که  سراغ  دارد  می‌بندد  و  در  خدا  را  در  جلو  دیدگانش  باز  می‌کند.  هر  راهی  را که  در  آسمانها  و  زمین  پیش  پای  خود  بیند  می‌بندد  و  نابود  کند  و  تنها  راه  خدا  را  برای  آن  باز  می‌گرداند.

رحمت  خدا  جلوه‌گر  می‌آید  در  نمادها  و  جلوه گاه‌هائی‌ که  قابل  شمارش  نیست‌.  انسان  حتّی  از  برشمردن  و  نگاشتن  رحمتی‌ که  خدا  بدو  روا  داشـته  است  و  در  هستی  او  سرشته  است‌،  و  بزرگواریهائی‌ که  در  حقّ  او کرده  است  و  بدانها  مکرّم  و  معزّزش  فرموده  است‌،  و  چیزهائی‌ که  بهرۀ  انسان  در  پیرامونش  و  در  بالای  سرش  و  ا‌ز  زیـر  پایش  نموده  است‌،  و  نعمتهائی‌ که  بد‌و  بخشیده  است‌،  چه  نعمتهائی‌ که  بدا‌نها  آشنا  است  و  چه  نعمتهائی ‌که  بدانها  آشنا  نیست  و  این  بخش  از  نـعمتها  بسیارند،  عاجز  و  ناتوان  می‌گردد.

رحمت  خدا  در  چیزهائی ‌که  قدغن  هستند  جلوه‌گر  می‌آید،  بدان‌ گونه‌ که  در  چیزهائی ‌که  آزاد  هستند  پدیدار  می‌گردد. کسی‌ که  خدا  درگاه  رحمت  خود  را  برای  او  بازمی‌گرداند  رحمت  خـدا  را  در  هـر  چیزی‌،  و  در  هر  وضع  و  حالی،  و  در  هر جائی  و  مکانی‌،  خواهد  یافت  .  .  .  رحمت  خدا  را  می‏‎یابد  در  نـفس  خود،  در  احسـاسات  خود،  در  ذهن  و  شعور  خود،  در  چیزهای  پیرامون  خود،  و  هر جا  و هر گونه ‌که  هست  و  باشد.  رحمت  خدا  را  در  همۀ  اینها  می‏‎یابد،  حتّی  اگر  همۀ  چیزهائی  را  از  دست  بدهد  که  مردمان  از  دست  دادن  آنها  را  محرومیّت  می‌نامند  ...  اگر  خدا  رحمت  خود  را  در  همه  چیز  از کسی  بازگیرد،  چنین ‌کسی  در  هر  وضـع  و  حالی‌،  و  در  هر  جائی  و  مکانی‌،  رحمت  خدا  را  از  دست  می‌دهد  و  محروم  بشمار  می‌آید،  هر چند  همۀ  چیزهائی  را  داشته  باشد که  مردمان  آنها  را  نشانۀ  دارا  بودن  و  به  رحمت  خدا  رسیدن  و  خشنودی  او  را  فراچنگ  آوردن  بدانند  و  بینگارند!

هر  نعمتی‌ که  خدا  رحمت  خود  را  با  بودن  آن  باز  بگیرد،  قطعاً  بلا  می‌گردد،  و  نعمت  به  نقمت  تبدیل  می‌شود.  هر  محنتی ‌که  رحمت  خدا  آن  را  دربر بگیرد،  قطعاً  به  نعمت  تبدیل  می‌گردد،  و  خود  همچون  محنتی  نعمت  است  .  .  .  انسان  اگر  روی  خار  بخوابد  و  رحمت  خدا  او  را  دربر  بگیرد،  همچون  خاری‌،  رختخواب  نرم  و  راحتی  می‌گردد.  و  اگر  انسان  روی  حریر  بخوابد  و  رحمت  خدا  از  او  بازگرفته  شده  باشد،  او  بر  خار  مغیلان  می‏‎خواند.  اگر  انسان  به  سخت‌ترین‌ کارها  در  پرتو  رحمت  خدا  بپردازد،  ناگهان  این‌ کار  دشوار  را  ساده  و  آسان  می‏‎یابد  و  بدون  رنج  و  زحمت  انجام  می‌دهد.  و  اگر  انسان  به  آسان‌ترین  کارها  بپردازد  و  به  همراه  آن  رحمت  خدا  نباشد،  ناگهان  آن‌ کار  سخت  و  دشوار  می‌گردد.  اگر  انسان  به  ترسها  و  هراسها  و  خطرها  و مهلکه‌ها  با  رحمت  خدا  وارد گردد،  ترسها  و  هراسها  و  خطرها  و  مهلکه‌ها  ناگهان  به  امن  و  امان  و  امنیّت  و  سلامت  تبدیل  می‌شوند.  اگر  انسـان  بدون  رحمت  خدا  پای  به  راه‌ها  و  شاهراه‌ها  نهد،  ناگهان  راه‌ها  و  شاهراه‌ها  به  مـهلکه‌ها  و  نابودگاه‌ها  تبدیل  می‌شوند!

با  وجود  رحمت  خدا  هیچ‌ گونه‌ گرفتاری  و  دشواری‌ای  در  میان  نخواهد  بود.  بلکه ‌گرفتاری  و  دشواری  با  عدم  وجود  رحمت  خدا  در  میان  خواهد  بود.  اگر  رحمت  خدا  نصیب  انسان  نباشد،  هر چند  همه  چیز  دیگر  را  داشته  باشد،  در  تنگنا  و  در  بلا  است‌.  انسان  اگر  در  ته  و  ژرفای 

چاه  زندانی  باشد،  به  شرط  این ‌که  رحمت  یزدان  جهان  و  لطف  ایزد  منّان  با  او  باشد،  غل  و  زنجیر  و تنگنا  و  بلائی  در  میان  نیست‌!  اصلاً  با  وجود  لطف  و  مـرحمت  خدا  انسان  اگر  به  دوزخ  عذاب ‌گرفتار  آمده  باشد،  یـا  به  درّه‌های  هلاک  درافتاده  باشد  چه  باک‌؟‌!  اگر  لطف  و  مرحمت  یزدان  از  انسان  به  دور  باشد،  هر چند  انسان  در  میان  نعمتهای  جهان  بلولد  و  غلت  بخورد  و  از  همۀ  اسباب  و  وسائل  رفاه  برخوردار  باشد،‌ کی  همچون  چیزی  فراخی  و  آسایش  بشمار  است‌؟‌ا  اگر  در  درون  نفس  انسان  رحمت  یزدان  باشد،  چشمه‌های  خوشبختی  و  خشنودی  و  آسایش  و  آرامش  برمی‌جوشد  و  قلقل  می‌زند!  اگر  از درون  نفس  انسان  رحمت  یزدان  بازگرفته  شده  باشد،‌ کژدمهای  پریشانی  و  نابسامانی  و  خستگی  و  درد  و  رنج  به  سویش  می‌خزند  و  پـیوسته  او  را  نـیش  می‌زنند!

اگر  تنها  این  در که  در  رحمت  است  باز  بماند،  تو  را  بس.  آن  وقت  چه  باک  اگر همۀ  درهای  دیگر،  و  همۀ  پنجره‌ها،  و  همۀ  راه‌ها  بسته  شود؟‌!  هیچ  مـهم‌ّ نـیست‌،  چون  در  رحمت  باز  است‌،  آسایش  و  آرامش  و  خوشی  و  رفاه  است  .  .  .اگر تنها  این ‌در که  در رحمت  است ‌بسته  شود،  هر چند که  همۀ  درهای  دیگر  و  همۀ  پنجره‌ها  و  همۀ  راه‌ها  باز  باشد،  سودی  به  حال  تو  ندارد.  چه  این  امر،  غــم  و  اندوه  و  سختی  و  دشواری  و درد  و  رنج  و  به‌ تنگتا  و  بلا  در  افتادن  است‌!

این  در  رحمت‌ که  در  فیض  و  برکت  است  باز  بماند،  بگذار  آن  وقت  رزق  و روزی  اندک  شود،  آرامش  و  آسایش‌ کم‌ گردد،  زندگی  به  تنگنا  بیفتد،  زندگانی  سخت  و  ناگوار  بشود،  و  رختخواب  از  خار  باشد،  تو  را  چه  باک‌؟  چون  با  بودن  رحمت‌،  همۀ  اینها  رفاه  و  آسایش  و  آرامش  و  خوشبختی  است‌!  اگر  این  فیض  و  برکت  از  تو  باز گرفته  شود،  آن‌ گاه  رزق  و  روزی  فراخ‌،  و  جاه  و  جلال  فراوان‌،  و  بالأخره  همۀ  نعمتهای  دنیا  به  تو  روی  آورد‌،  برای  تو  چه  فائده‌ای  دارد؟  آخر  اینها  بدون  وجود  رحمت‌،  درد  و  رنج  و  بدبختی  و  بلا  و  مصیبت  بشمارند،  پس  تو  را  به  چه ‌کارند؟‌!

اموال  و  اولاد،  صحّت  و  تندرستی‌،  قدرت  و  قوّت‌،  جاه  و  جلال‌،  سلطه  و  فرمانروائی‌،  و  .  .  .  سرچشمۀ  پریشانی  و  سرگشتگی  و  رنج  و  زحمت  و  خسـتگی  و  درمـاندگی  می‌گردند،  وقتی‌ که  رحمت  خدا  با  آنـها  همراه  نباشد.  وقتی  که  خدا  درهای  رحمت  خود  را  بگشاید،  در  آن  آرامش  و  آسایش  و  خوشی  و  خوشبختی  است‌.

اگر  خداوند  رزق  و  روزی  را  همراه  با  رحمت  خود  فراخ  و  فراوان‌ گرداند،  آن  رزق  و  روزی‌ کالای  پاک  و  وسیلۀ  رفاه  می‌گردد.  در  این  صورت  همچون  چیزی  مـایۀ  زندگی  پرناز  و  نعمت  دنیا  می‌شود،  و  تـوشه‌ای  برای  آخرت  خواهد  گشت‌.  امّا  اگر  خداوند  رزق  و  روزی  را  فراخ  و  فراوان  بگرداند،  ولی  رحمت  خود  را  بازگیرد،  آن  رزق  و  روزی  مایۀ  پریشانی  و  اضطراب  و  ترس  و  هراس  می‌گردد،  و  وسیلۀ  حسادت  و کینه‌توزی  دیگران  می‌شود،  و  چه ‌بسا  انسان  به  سبب  بخل  یـا  بیماری  محروم  از  استفادۀ  از  آن  شود،  و  یا  با  افراط  و  اسراف‌،  و  یا  با  بی‌ادبی  و  بیشرمی،  آن  رزق  و روزی  تلف‌ گردد  و از میان رود.

اگر  خداوند  اولاد  را  همراه  با  رحمت  خود  به‌ کسی  ببخشد،  همچون  فرزندانی  زیـنت  و  آرایـۀ  زنـدگی‌،  و  چشمۀ  شادی  و  خوشی  و  بهره‏مندی  از  زنـدگی  می‌گردند،  و  مایۀ  اجـر  و  پـاداش  مـضاعف  در  آخـرت  می‌شوند،  با  نوادگان  و  نبیرگانی ‌که  به  دنیا  می‌آورند  و  به  ذکر  خدا  می‌پردازند.  اگر  خداوند  اولادی  به  کسـی  بدهد  و  رحمت  خود  را  بازگیرد،  چنین  فرزندانی  باعث  بلا  و  رنج  و  درد  و  خسـتگی  و  درمـاندگی  و  بدبختی  می‌گردند،  و  وجو‌دشان  مایۀ  شب  زنـده‌داری  شبانه  و  رنج  روزانه  می‌شود.

اگر  خداوند  صحّت  و  سلامت  را  همراه  با  رحمت  خود  به  کسی  ببخشد،  چنین  صحّت  و  سلامتی  نـعمت  بشمار  می‌آید  و  زندگی  خوبی  را  بهرۀ  انسان  می سازد،  و  به  زندگی  لذّت  و  خوشی  می‌بخشد.  امّا  اگر  خداوند  رحمت  خود  را  بازدارد،  صحّت  و  سلامت  و  قدرت  و  قوّت  انسان  بلائی  می‌گردد که  خدا  آن  را  بر  تندرست  نیرومند  مسلّط  می‌نماید،  و  او  صحّت  و  سـلامت  و  قـدرت  و  قوّت  خود  را  در  راه  چیزی  به ‌کار  می‏‎برد  و  صـرف  می‌کند که  تن  را  درهم  می‌شکند،  و  جان  را  تباه  می‌گرداند،  و  بدی  و  بدبختی  را  برای  روز  حسـاب  و  کتاب  آخرت  اندوخته  می‌دارد.

اگر  خداوند  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مقام  را  همراه  با  رحمت  خود  به  انسان  عطا  فرماید،  چنین  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مقامی  وسیلۀ  اصلاح‌،  و  سرچشمۀ  امن  و  امان‌،  و  مایۀ  اندوختن ‌کار  نیکو  و  پسندیده  و  آثار  خوب  و  نیک  می‌شود.  امّا  اگر  خدا  رحمت  خـود  را  از  انسـان  بازگیرد،  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مقام  او  سـرچشـمۀ  پریشانی  و  مایۀ  نگرانی  بر  از  دست  رفتن  آنها  می‌شود،  و  باعث  سرکشی  و  سـتمگری  می‌گردد،  و  دشمنی  و  کینه‌توزی  و  حسادت  دیگران  را  برمی‌انگیزد،  بدانگونه  که  برای  صاحب  چنین  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مـقامی  آرام  و  قراری  نمی‌ماند،  و  از  جاه  و  مـقام  و  سلطه  و  قدرت  خود  لذّت  نمی‏برد  و  خوشی  نمی‌بیند،  و  در  سایۀ  آنها  برای  آخرت  اندوختۀ  فراوانی  از  آتش  را  اندوخته  می‌دارد!

دانش  فراوان‌،  و  عمر  طولانی‌،  و  جاه  و  مقام  خوب،  همۀ  اینها  از  حالی  به  حالی  تغییر  و  تبدیل  پیدا  می‌کنند،  چه  دست  نگاه‌داری  و  تنگچشمی‌ کنی‌،  و  چه  باددستی  و  ریخت  و  پاش  نمائی  .  .  .  اندکی  از  شناخت  و  آگاهی‌،  نتیجه  می‌دهد  و  سودمند  می‌افتد،  و کمی  از  عمر،  خدا  بدان  برکت  می‌دهد،  و  مقدار  ناچیزی  از کالا،  خدا  آن  را  مایۀ  خوشبختی  می‌سازد.

گروه‌ها  بسان  تک  تک  انسانها،  و  ملّتها  بسان  یکایک  آدمها  هستند،  در  هر کاری و  در  هر  حالی  و  در  هر  وضعی  .  .  .  مشکل  نیست  بر  این  مثال  قیاس‌ کرد  و  هر  چیزی  را  چنین  سنجید.

اگر  رحمت  خدا  را  احساس‌ کنی  رحمت  خدا  بشمار  است‌.  چه  رحمت  خدا  تو  را  دربر  می‌گیرد  و  بر  تو  ریزان  و  جوشان  می‌شود،  ولی  اگر  رحمت  خدا  را  احسـاس  بکنی  و  بدان  پی  ببری،  این  رحمت  است‌.  به  رحمت  خدا  امیدوار  باشی  و  بدان  چشم  بدوزی،  این  رحمت  است‌.  به  رحمت  خدا  ا‌یمان  و  ا‌طمینان  داشته  بـاشی  و  در  هر  کاری  چشم  به  راه  آن  باشی،  این  رحمت  است‌.  عـذاب  وقتی  عذاب  است‌ که  از  رحمت  خدا  در  پس  پرده  باشی  یا  از  رحمت  خدا  مأیوس  و  نا  امید  شوی  و  یـا  دربارۀ  رحمت  خدا  شکّ  و  تردید  نشان  دهی‌.  این  عذابی  است  که  خدا  آن  را  بر  هیچ  مؤمنی  هرگز  فرونمی‌ریزد  و فرو  نمی‌باراند.

(إنه لا ییأس من روح الله إلا القوم الکافرون).

قطعاً  از  رحمت  خدا  جز  کافران  ناامید  نمی‌گردند.(یوسف/87)

رحمت  خدا  در  هیچ  مکانی  و  در  هیچ  زمانی  به  هیچ  وجه  بر  جوینده  دشوار  و  نـاممکن  نـمی‌گردد.  ابراهیم  علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در  آتش  به  دست  آورد.  یوسف  علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در  ژرفای  چاه  به  دست  آورد،  همان‌ گونه  که  آن  را  در  زندان  به  دست  آورد.  یونس  علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در  شکم  ماهی  در  میان  سه  تاریکی‌^[2]  به  دست  آورد.  موسی‌ علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در دریـا  به  دست  آورد،  در  آن  حالی‌ که‌ کودکی  بود  بدون  هر گونه  قدرت  و  قوّت  و  حفاظت  و  مراقبتی‌!  همچنین  رحمت  خدا  را  در  کاخ  فرعون  یافت‌،  در  حال  و  احوالی ‌که  فرعون  دشمن  او  و  در کمین  او  بود  و  به  دنبال  وی  می‌گردید.  اصحاب  الکهف  رحمت  خدا  را  در  غار یافتند،  رحمتی ‌که  آن  را  در کاخها  و  خانه‌ها  از  دست  داده  بودند.  برخی  به  بعضی  گفتند:

(فأووا إلى الکهف ینشر لکم ربکم من رحمته).

پس  به  غار  پناهنده  شـوید  (‌و آئین  خویشتن  را  نـجات  دهید)  تا  پروردگارتان  رحمتش  را  بر  شما  بگستراند.  (کهف/16)

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  یار  او،  رحـمت  خدا  را  در  غار  یافتند،  در  آن  حال  و  احوالی که  قوم  قـریش  ایشـان  را  دنبال  می‌کردند  و  سـراغ  آنـان  را  در  اینجا  و  آنجا  مـی‌گرفتند  و  ردّ پـاهایشان  را  می‌جستند  و  تعقیب  می‌نمودند  .  .  .  بلی  هر کس ‌که  به  رحمت  خدا  پناه  ببرد،  در  آن  حال  و  احوالی ‌که  از  همه  چیز  جز  رحمت  خدا  مأیوس  می‌گردد،  و  از  هر  چیزی ‌که  بدان‌ گمان  قدرت  و  قوّت  می‌رود  قطع  امید  می‌کند،  و  راه  درگاه  خدای  یگانه  را  می پوید  و  دیگر  درگاه‌ها  را  نمی‌جوید،  رحمت  خدا  را  به  دست  می آورد.

گذشته  از  این‌،  هر  وقت  خدا  درهای  رحمتش  را  باز کند،  هیچ  چیزی  و  هیچ‌ کسی  نمی‌تواند  آن  درهای  رحمت  را  ببندد.  هر  وقت  هم  خدا  درهای  رحمتش  را  ببندد،  هیچ  چیزی  و  هیچ ‌کسی  نمی‌توا‌ند  آ‌ن  د‌رهای  رحمت  را  باز  کند.  پس  چه  جای  ترس  و  هراس  از  چیزی  و  از کسـی  است‌؟  و  چه  جای  امید  به  چیزی  و  نهیبی  است‌؟  از  فوت ‌وسیله  و  از  دست  رفتن  ابزار،  هول  و  خوفی  نباید  داشت‌.  به  وسیله  و  ابزار  امیدی  نباید  بست‌.  بلکه  هر چه  هست  اراده  و  مشیّت  خدا  است  و  باید  چشم  به  راه  آن  بود  و  بس.  و  دید  تا  چون‌ کند  و  چون  شود.  خداوند  در  خزائن  هر  رحمتی  را  بگـشاید کسی  نمی‌توانـد  آن  را  ببندد  و  از  آن  جلوگیری  نماید.  و  خداوند  هر  چیزی  را که  بازدا‌رد  و  از  آن  جلوگیری‌ کند،  کسی  جز  او  نمی‌توانـد  آن  را  رها  و  روان  سازد.  کار  و  بار  مسـتقیماً  به  خـدا  واگذار  می‌گردد  و  بس.

(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

و  او  توانا  و  کـاربجا  است‌.

کارها  را  ردیف  می‌کند  و  مقرّر  و  مقدّر  می‌فرماید،  بدون  این ‌که  در  مقابل  انجام  پذیرفتن  یا  انجام  نپذیرفتن  و  رخ  دادن  و  رخ  ندادن‌،  پیگردی  داشته  باشد  و کسی  بتواند  در  این  باره  بازخواست  و  پرس  و  جوئی  بکند.  او کارها  را  به  انجام  می‌رساند  و  به  وقوع‌ کارها  فرمان  می‌راند،  و  یا کارها  را  بازمی‌دارد  و  از  وقوع‌ کارها  جلوگیری  می‌فرماید،  از  روی  حکمت  و  فلسفه‌ای ‌که  نـهان  در  فراسوی  انجام  و  وقوع  یا  عدم  انـجام  و  وقـوع‌ کـارها است.

(مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا ).

خداوند  (‌در  خزائن‌)  هر  رحمتی  را  برای  مـردم  بیاید،  کسی  نمی‌تواند  (‌آن  را  ببندد  و)  از  آن  جلوگیری  نماید.  میان  مردمان  و  رحمت  یزدان  جز  این  فاصله  نیست‌ که  مستقیماً  و  بدون  واسطه  و  بدون  وسیله  آن  را  از  خدا  بخواهند  و  با  طاعت  و عبادت  و  رجا  و  امید  و  یقین  و  اطمینان  و  تسلیم  فرمان‌،  رو  به  خدا کنند.

(وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ ).

و  خداوند  هر  چیزی  را  که  بازدارد  و  از  آن  جلوگیری  کند،  کسی  جز  او نمی‌تواند  آن  را  رها  و  روان  سازد. 

هیچ  امیدی  به ‌کسی  از  آفریدگانش  نیست‌.  هیچ  ترسی  از کسی  از  آ‌فریدگانش  نیست‌.  چه  هیچ‌ کسـی  روانـه  کنندۀ  رحمت  خدا  نیست‌،  رحمتی‌ که  خدا  آن  را  بازگرفته  با‌شد‌.

چه  اطمینان  و  یقینی  است‌؟  چه  قرار  و  آ‌رامی  است‌؟  این  آیه  به  درونـها  چه  وضوح  و  روشـنی  انـدیشه‌ها  و  جهان‌بینیها  و  احساسها  و  ارزشها  و  سنجشها  و  معیارها  و  مقیاسهائی  می‌بخشد؟‌!

تنها  یک  آیه  است‌،  ولی  برای  زندگی  تصویر  تازه‌ای  می‌کشد،  و  در  ذهن  و  شعور  ارزشها  و  سنـجشهای  ثابت  و  استواری  پـدید  مـی‌آورد،  و  معیارها  و  مقیاسهائی  می‌نهد  و  می‌گذارد که  شاهین  آنها  نمی‌جنبد  و  این  سو  و  آن  سو  نمی‌رود  و  از  هیچ‌ گونه  انگیزه‌ها  و  تأثیرگذ‌ارهائی  متأثّر  نمی‌شود.  چه  آنهائی ‌که  بوده‌اند  و  رفته‌اند  و  چه  آنهائی ‌که  هستند  و  به  میان  آمده‌اند؛  چه  آنـهائی ‌که  بزرگ  یا کوچک  بوده  و  می‌باشند؛  و  چه  آنهائی‌ که  والا  یــا  حـقیر  بشـمار  آمـده  و  هستند؛  آن  انگیزه‌ها  و  تأثیرگذارهائی‌ که  سرچشمۀ  آنها  انسانها  یا  رخدادها  و  یا اشیاء است.

تصویر  یگانه‌ای  است‌،  اگر  در  دل  انسانی  جایگزین  شود،  راست‌قامت  و  استوار  و  پابرجا  و  پایدار  می‌ماند  بسان  کوهی‌،  در  برابر  هر گونه  رخدادها  و  اشیاء  و  اشخاص  و  نیروها  و  ارزشها  و  اعـتبارهائی‌ که  هست‌،  حتّی  اگر  انسانها  و  جنّها  بر  ضدّ  او  همدیگر  را  پشتیبانی‌ کنند  و  بر  او  بشورند.  انسانها  و  جنّها  نمی‌توانند  در  رحمتی  را که  خدا  بسته  است  باز کنـد،  و  آنان  نمی‌توانند  در  رحمتی  را  ببندند که  خدا  باز  می‌کند.

(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

و  او  توانا  و  کاربجا  است‌.

قرآن  مجید  با  آیه‌هائی  بسان  این  آیه‌؟  و  با  تصویرهائی  بسان  این  تصویر،  آ‌ن‌ گروه  شگفت  و  شگرف  انسانها  را  در  صدر  اسلام  پدید  آورد، ‌گروهی‌ که  با  عنایت  یزدان  و  در  پرتو  این  قرآ‌ن  شکل ‌گرفتند  و  ساخته  شدند  تـا  ابزاری  از  ابزارهای  قدرت  باشند،  و  در  زمـین  پدید  آورند  آنچه  خدا  می‌خواسته  است ‌که  از  عقیده  و  جهان‌بینی،  معیارها  و  مقیاسها،  ارزشها  و  میزانها،  قواعد  و  مقرّرات‌،  و  اوضاع  و  احوال‌،  پدید  آورند،  و  در  زمین  مستقرّ  و  بر‌قرار گردانند  نمونه‌هائی  از  زندگی  واقعیّتی  را که  خدا  خواسـته  است  مسـتقرّ  و  بـرقرار گردد،  نمونه‌هائی‌ که  امروزه  برای  مـا  به  شکل  افسـانه‌ها  و  خوابها  جلوه‌گر  می‌آیند! گروهی‌ که  در  صدر  اسلام  با  عنایت  یزدان  و  در  پرتو  این  قرآن  سـاخته  و  پـرداخـته  شدند، ‌گروهی  بودند که  می‌توان  آنان  را  قضا  و  قدر  خدا  نامید،  قضا  و  قدری ‌که  خدا  آن  را  در  زمین  بر  هر کس ‌که  خواهد  مسلّط  می‏‎گرداند،  و  محو  می‌کند  یـا  برجای  می‌دارد  در  واقعیّت  زندگانی  انسانها  آنچه  را که  خدا  می‌خواهد  محو  بشود  یا  برجای  بماند.  امّا  آن  دسـته  و  گروه‌ گرانمایه  تنها  با  واژه‌های  این  قرآن  ور  نمی‌رفتند  و  فقط  به  واژه‌ها  بسنده  نمی‌کردند،  و تنها  به  معانی  زیبائی  اکتفاء  نمی‌نمودند که  از  قرآن  به  تصوّر  در  می‌آوردند  .  .  .  بلی  تنها  واژه‌ها  و  معنیها  ایشان  را  به  خود  مشـغول  نمی‌داشت  و  بس  .  .  .  بلکه  آنان  با  حقیقتی  می‌زیستند که  آیات  قرآن  آن  را  به  تصویر  می‌کشید،  و  در  واقعیّت  زندگی  خود  با  آن  حقیقت  می‌زیستند  و  برای  آن  حقیقت  می‌زیستند. 

هنوز که  هنوز  است  این  قرآن  در  دسترس  مردمان  است‌. 

این  قرآن  توانائی  آن  را  دارد که  در  پـرتو  آیـات  خود  افراد  و  اشخاص  و  دسته‌ها  و گروه‌هائی  پدید  آورد که  در  زمین  محو کنند  یا  برجای  بردارند  -‌ با  اجازۀ  خدا  - ‌آنچه  را که  خدا  می خواهد  .  .  .  این‌ کار  هم  وقتی  ممکن  است  که  این  تصویرها  در  دلها  جایگزین  شود،  و  واقعاً  دلها  را  فراگیرد  و  دلها  را  شیفته  و  شیدای  خود گرداند،  و  دلها  آن  تصویرها  را  جدّی  بگیرند،  و آنـها  را  حقّ  و  حقیقت  پندارند  و  پیش  چشمان  خود  مجسّم  دارند،  به ‌گونه‌ای  که  انگار  حقّ  و  حقیقت  را  احساس  می‌کنند  و  آن  را  با  دستها  لمس  می‌نمایند  و  می‌پسایند  و  با  چشمها  می‏بینند  و  مشاهده  می‌نمایند.

*

تنها  چیزی ‌که  مانده  است  این  است‌ که  با  حمد  و  ثـنای  روی  به  درگاه  خدا  آورم  و  رحمت  ویژۀ  او  را  در  حقّ  خود  سپاس  بگو‌یم‌،  رحمت  ویژه‌ای ‌که  آن  را  در  پـرتو  این  آیه  شناخته‌ام  و  بدان  آشنا  گردیده‌ام‌.

در  زمانی  این  آیه  با  من  رویاروی‌ گردید  و  بر  من  در  آن  پرتوافشانی ‌کرد ‌که  من  دچار  سختی  و  دشواری  و  رنج  و  زحمت  بودم.  در  لحظه‌ای  با  من  رویاروی  شد که  لحظۀ  پژمردگی  جان‌،  بدبختی  درون‌،  تنگی  دل  از گرفتار  آمدن  به ‌تنگنائی‌،  و گیر کردن  به  مشقّت  و  بلائی  بود  .  .  .  با  من  در  چنین  لحظه‌ای  رویاروی  شد.  خد‌ا  برای  مـن  میسّر  فرمود که  در  پرتو  این  آیه  از  حقیقت  رحمت  او  مطّلع  شوم‌،  و  حقیقت  آن  به  جانم  بریزد.  انگار  شرابی  است‌ که  آن  را  می‌نوشم  و  جرعه  جرعه  سر  می‌کشم‌،  و  جریان  آن  و  خزیدن  آن  را  در  پیکرۀ  هستی  خود  احساس  می‌کنم‌.  حقیقتی  است ‌که  آن  را  می‌چشم  و  می‌مزم‌،  نه  معنی‌ای  است‌ که  آن  را  درک  و  فهم  می‌کنم‌.  خود  رحمت  است ‌که  خویشتن  را  به  من  می‌شناساند  و  یک  تـفسیر  واقعی  از  حقیقت  آیه‌ای  را  برای  من  بیان  مـی‌دارد که  بدین‌ گونه  غنچۀ  آن  باز  می‌شود  و  مشام  روح  را  معطّر  کند.  این  آیه  را  پیش  از  این  بارها  و  بارها  خوانده‌ام‌.  پیش  از  این  بسیار  و  بسیار  آن  را  مـرور  و  مطالعه  نموده‌ام‌.  و لیکن  این  آیه  همین  لحظه  شراب  خود  را  به  جانم  می‌ریزد  و  حقیقت  معنی  خود  را  پیاده  می‌کند  و  تحقّق  می‏بخشد،  و  حقیقت  خالص  خود  را  نـازل  می‌گرداند  و  بر  زمین  بایر  وجودم  می‌باراند،  و  فریاد  برآورد:  هان  این  منم‌!..  نـمونه‌ای  از  رحمت  خدایـم‌،  رحـمتی ‌کـه  در  آن  را  مـی‌گشاید!  بنگ رکـه  چگونه  می‌شود!

چیزی  از  چیزهای  پیرامون  من  تغییر  نکرده  بود،  و لیکن  همه  چیز  در  ذهن  و  شعو‌ر  من  دگرگون  شده  بود!  ایـن  نعمت  بزرگی  است‌ که  دل  برای  شـناخت  و  دریـافت  حقیقت  سترگی  از  حقائق  این  هستی  باز  بشود،  حقیقتی  بسان  این  حقیقت  سترگی‌ کـه  ایـن  آیه  آن  را  دربر  می‌گیرد.  این  نعمتی  است ‌که  انسان  آن  را  می‌چشد  و  با  آن  می‌زید.  و لیکن  انسان ‌کم‌تر  می‌تواند  این  نعمت  را  به  تصویر کشد،  یا  آن  را  برای  دیگران  از  راه  نوشتن  نقل  کند.  من  با  این  نعمت  زیسته‌ام  و  آن  را  برای  دیگران  از  راه  نوشتن  نقل ‌کرده‌ام‌.  من  با  این  نعمت  زیسته‌ام  و  آن  را  چشیده‌ام  و  با  آن  آشنا  شده‌ام‌.  این  زیستن  و  چشیدن  و  آشـنا  شد‌ن  همه  در  سخت‌ترین  و  دشوارتـرین  لحظه‌های‌ گرفتار  آمدن  و  به  تـنگنا  افـتادن  و  سختی  کشیدن  بوده  است ‌که  در  زندگانیم  بر  من‌ گذشته  است  و  گریبانگیرم‌ گردیده  است‌.  هان‌!  این  من  هستم‌ که ‌گشایش  و  آسایش  و  خوشی  و  شادابی  و  آزادی  و  رهائی  از  هر  قید  و  بندی  و  از  هر  غم  و  انـدوهی  و  از  هـر تـنگی  و  گرفتاری‌ای  را  می‌یابم  و  به  خود  می‌بینم‌.  و  من  در  جای  خود  بوده  و  برجای  خود  هستم‌! این  رحمت  خدا  است‌ که  یزدان  در  آیه‌ای  از  آیات  خود  در  آن  را  باز  می‌کند  و  فیض  آن  را  ریزان  می‌گرداند.  آیه‌ای  از  قرآن  پنجره‌ای  از  نور  را  باز  می‌گرداند،  و  چشـمه‌ای  از  رحمت  را  برمی‌جوشاند،  و  راه  آماده‌ای  را  پیش  پا  می‌گذارد که  در  نگاه  و  لحظۀ  چشمی  و  در تپش  و  جنبش  دلی‌،  به  رضا  و  یقین  و  اطمینان  و  آرامش  و  آسایش  مـنتهی  می‌گردد.  خداوندا!  تو  را  سپاس  می‌گویم‌،  ای  خداونـد که  ایـن  قرآن  را  برای  هدایت  و  رحمت  مؤمنان  نازل  فرموده‌ای‌. 

* 

پس  از  نگارش  این  درخشش  و  تابش،  به  روند  سوره  برمی‌گردیم  .  .  .  می‌بینیم  روند  سوره  در  آیۀ  سوم‌،  اشاره  و  پیام  دو  آیۀ  اوّل  و  دوم  را  تأکید  می‌کند،  و  به  یاد  مردم  می‌آورد  نعمتی  را  که  خدا  بدیشان  داده  است‌.  بـدانـان  می‌گوید  تنها  خدا  آفریننده  و  تـنها  خدا  روزی‌رسـان  است‌.  خدائی  جز  او  نیست‌.  اظهار  شگفت  می‌کند  چرا  باید  از  این  حقّ  و  حقیقت  روشن  روی  بگردانند.

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ) (3)‏

ای  مردم‌!  نعمتی  را  که  خدا  به  شما  عطاء  فرموده  است  (‌با  به  جای  آوردن  شکر  و  ادای  حقّ  آن‌)  یادآوری  کـنید  (‌و  سفله  و  ناسپاس  نباشید،  و  ار  کنار  این  همه  مواهب  و  برکات  و  امکانات  حیات‌،  سهل  و  ساده  نگذرید.  بـلکه  از  خود  بپرسید)  آیا  جز  الله‌،  آفریننده‌ای  وجود  دارد  که  شما  را  از  آسمان  و  زمین  روزی  برساند؟  (‌نه  اصلاً)‌.  جز  او  خدائی  وجود  ندارد.  پس  با  این  حال  چگونه  مـنحرف  می‌گردید  (‌و  از  راه  راست  به  راه  کج  مـی‌گرائید،  و  بـه  جـای  یـزدان  بـرای  بـتان  کـرنش  مـی‌برید  و  سـجده  می‌کنید؟‌)‌.

نعمت  خدا  بر  مردمان‌،  به  چیزی  جز  یاد  آن  نیازی  ندارد.  همین ‌که  نعمت  خدا  یاد  شود  آشکار  و  روشن  جلوه‌گـر  می‌آید،  و  مردمان  آن  را  می‏بینند  و  احساس  می‌نمایند  و  مـی‌پسایند  و  لمس  می‌کنند،  و لیکن  مـردمان  غافل  می‌شوند  و  فــراموش  مـی‌کنند  و  نـعمت  خـدا  را  یـاد  نمی‌کنند.

پیرامون  مردمان  آسمان  و  زمین  است ‌که  نعمتهای  خدا  را  برایشـان  جوشان  و  ریــزان  مـی‌کنند،  و  روزی  را  برایشان  فراوان  می‌گردانند.  در  هـر  لحظه‌ای  و  در  هر  گامی  فیض  و  برکتی  از  خوبیها  و  نعمتهای  خدا  است‌ که  از  سوی  آسمان  و  زمین  نصیب  مردمان  مـی‌شود.  ایـن  خوبیها  و  نعمتها  را  آفریدگار  بر آفریدگانش  جوشان  و  ریزان  می‌سازد.  آیا  آفریدگاری  جز  او  یافته  می‌شود که  نصیبشان‌ گرداند  چیزهائی  را که  در  دسترس  دارند  و  از  آنها  بهره  می‏‎برند  و  از  ایـن  فیض  و  برکت  فراگیر  برمی‌جوشند؟  آنان  نمی‌توانند  چنین  ادّعائی  را  بکنند  و  بگویند.  ایشان  در  آن  زمان  چنین  چیزی  را  نگفته‌اند که  در  غلیظ‌ترین  شرک  می‌لولیدند  و  در گمراه‌ترین  شرک  بسر  می‏بردند.  وقتی‌ که  آفریدگار  روزی‌ رسانی  جز  خدا  وجود  نداشته  باشد،  پس  چرا  باید  نعمتهای  خدا  را  یـاد  نکنند  و  شکر  آنها  را  بجای  نیاورند؟  چرا  باید  از  حمد  و  ثنای  خدا  روی  بگردانند  و  با  سپاس  و  دعـا  به  درگاه  خداوند  یگانه  نگرایند؟  روشن  است‌ که‌:

(لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ).

جز  او  خدائی  وجود  ندارد.

پس  چرا  باید  آنان  از  ایمان  بدین  حقّ  و  حقیقتی ‌که  جای  جدال  و  ستیزی  در  آن  نیست‌،  روی  بگردانند؟

(فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ) .

پس  بـا  ایـن  حال  چگونه  مـنحرف  مـی‌گردید  (‌و  از  راه  راست  به  راه  کج  می‌گرائید،  و  به  جای  یزدان  برای  بـتان  کرنش  می‌برید  و  سجده  می‌کنید؟‌)‌.

جای  شگفت  است ‌که‌ کسی  از  حمد  و  ثنا  و  شکر  و  سپاس  خدا  روی  بگرداند  و  منحرف  بشود که  جز  اقرار  و  اعتراف  بدین  حقّ  و  حقیقت  روشن  راه‌ گریزی  نداشـته  باشد!

* 

این  سه  آهنگ  نیرومند  و  ژرف‌،  بند  نـخستین  سـوره  هستند.  در  هر یک  از  این  سه  آهنگ  تصویری  است ‌که  انسان  را  به  آفریدۀ  تازه‌ای  تبدیل  می‌کند  اگر  آن  تصویر  با  حقیقت  ژرفی ‌که  دارد  در  دل  و  درونش  جایگزین  بشود.  این  سه  تصویر  رویـهمرفته  همدیگر  را  کامل  می‌کنند  و  در  رویکردها  و  جهتهای‌ گوناگونی  هماهنگ  و  همآوا  می‌گردند.

---

^[1] روایت از ابن ‌مسعود است و متّفق علیه است‌. 

^[2] تاریکیهای سه‌گانه شب‌ و دریا و شکم نهنگ. (‌مترجم‌)