تفسیر سوره‌ی احزاب آیه‌‌ی 27-9

سوره‌ی احزاب آیه‌‌ی 27-9

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَجُنُوداً لَّمْ تَرَوْهَا وَکَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیراً (9) إِذْ جَاؤُوکُم مِّن فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنکُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10) هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِیداً (11) وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (12) وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ یَا أَهْلَ یَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَیَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِّنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً (13) وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَیْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا یَسِیراً (14) وَلَقَدْ کَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لَا یُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَکَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولاً (15)‏ قُل لَّن یَنفَعَکُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذاً لَّا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلاً (16) قُلْ مَن ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرَادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَلَا یَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً (17) قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنکُمْ وَالْقَائِلِینَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنَا وَلَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلاً (18) أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَیْرِ أُوْلَئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً (19) یَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ یَذْهَبُوا وَإِن یَأْتِ الْأَحْزَابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ یَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِکُمْ وَلَوْ کَانُوا فِیکُم مَّا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِیلاً (20) لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً (21) وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً (22)‏ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً (23) لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ إِن شَاء أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (24) وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنَالُوا خَیْراً وَکَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ وَکَانَ اللَّهُ قَوِیّاً عَزِیزاً (25) وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقاً (26) وَأَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَدِیَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضاً لَّمْ تَطَؤُوهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

درگیر  و  دار  زندگی  و  در کشاکش  حوادث‌،  شـخصیّت  مسلمان  ساخته  می‌شد.  روز  به  روز  و  رخدادی  در  پی  رخدادی‌،  این  شخصیّت  پخته  می‌گردید  و  رشد  و  نـموّ  پیدا  می‌کرد. گروه  مسلمانان  از  همچون  شخصیّتهایی  تشکیل  می‌گردید  و  با  ارکان  و  اصول  ویژۀ  خود،  و  بـا  ارزشها  و  معیارهای  خاصّ  خویش‌،  و  با  قالب  و  سیمای  ممتاز  و  جدا  از  سائر گروه‌ها  ظهور  پیدا  می‌کرد  و  پای  به  عرصۀ  وجود  می‌نهاد.

حوادث  با گروه  مسلمانان  سختگیری  می‌کرد  و  بر  ایشان  سخت  می‌تاخت  تا  بدانجا که  گاهی  به  درجۀ  فتنه‌،  یعنی  ذوب  کردن  می‌رسید،  بسان  ذوب  کردن  طلا که  غـل  و  غش  را  از  عنصر  اصلی  جدا  می‌کند  و  سـره  می‌نماید.  همین ‌گونه  هم  حوادث  مسلمانان  را  در  بـوتۀ  آزمـایش  گداخته  می‌کرد  و  حقائق  درونها  و گوهرهای  آنها  را  جدا  می‌ساخت  و  خس  و  خاشاک  را کنار  می‌انداخت‌،  و  دیگر  آمیزه‌ای  نمی‌ماند  تا  ارزش  آن  مجهول  و  ناپیدا  بماند.  قرآن  مجید  نازل  می‌گردید  در گیر  و  دار  آزمونها  و  آزمایشها  و  یا  پس  از  پایان ‌گرفتن  آنها.  حوادث  را  بـه  تصویر  می‌کشید،  و  پرتوهائی  بر  پیچ  و  خمها  و گوشه  و  کــنارها  مـی‌انـداخت‌،  بـدین  وسـیله  مـوضعگیریها  و  موقعیّتها  و  اندیشه‌ها  و  احساسها  و  نیّتها  و  دلها  و  درونها  پدیدار  و  نمودار  می‌گردید.  سپس  دلها  را  که  در  پـرتو  نور  جلوه‌گر  می‌آمدند  و  لخت  و  عریان  از  هر گونه  جامه  و  پرده‌ای  آشکار  می‌گردیدند،  مخاطب  قرار  می‌داد،  و  جایگاه‌های  متأثّر  شدن  و  پـاسخ ‌گفتن  را  می‌پسود  و  لمس  مـی‌نمود،  و  روز  به  روز،  و  رخدادی  پس  از  رخدادی  ان  دلها  را  تربیت  می‌کرد،  و  تأثـیرپذیریها  و  پاسخگوبیهای  آنها  را  برابر  برنامه‌ای  کـه  مـی‌خو‌است  نظم  و  ترتیب  می‌داد.

مسلمانان  بدین  قرآن  واگذار  و  رها  نگشته‌اند  تا  اوامر  و  نواهی  و  مقرّرات  و  قوانین  و  رهنمودها  و  رهنمونها  را  یکجا  برایشان  نـازل  کـند  و  بیاورد.  بـلکه  خـداونـد  مسلمانان  را  با  تجربه‌ها  و  آزمایشها  و  بلاها  و  مصیبتها  گرفتار  می‌کند  و  امتحان  می‌نماید.  خدای  بزرگوار  می‌دانسته  است  که  این  آفریدۀ  بشری‌،  ساختار  سـالمی  پیدا  نمی‌کند،  و  چنان ‌که  باید  ساخته  نمی‌شود،  و  به ‌گونۀ  صحیح  و  درستی  پخته  و  رسیده  نمی‌گردد‌،  و  بر  راستای  برنامه‌ای  راست  و  روان  نمی‌ایستد،  مگر  با  آن  نوع  از  تربیت  تجربی  عملی‌ای‌ که  در گیر  و  دار  زنـدگی  و  در  کشاکش  حوادث  در  میان  دلها  به ‌کند  و کاو  می‌پردازد،  و  در  داخل  اعصاب  به  نقش  و  نگار  می‌نشیند،  و  از  جانها  چیزهائی  می‌گیرد  و  به  جانها  چیزهائی  می‌دهد  .  .  .  قرآن  نازل  می‌گردید  تا  برای  این  جـانها  پــرده  از  حقیقت  و  معنی  چیزی  بردارد که  رخ  می‌داد،  و  این  دلها  را  رهنمود  و  رهنمون  گرداند،  دلهائی  که  در  آتش  بـوتۀ  آزمـایش  ذوب  می‌گردیدند،  و  با  گرمی  آزمون،  داغ  و  تـافته  می‌شدند،  و  شایان  راه‌،  و  آمادۀ  ساختن  می‌گردیدند!  ایـن  دوره  واقـعاً  دورۀ  شگـفتی  است‌،  دوره‌ای  که  مســـلمانان  آن  را  در  قـید  حـیات  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  می‌گذراندند،  و  دورۀ  تماس  آسمان  با  زمبن  بود.  آسمان  مستقیماً  و  آشکارا  با  زمـین  تماس  مـی‌گرفت‌،  و  ایـن  تماس  در  حوادث  و  رخدادهـا  و  در  واژه‌هـا  و  جـمله‌ها  جلوه‌گر  می‌آمد.  این  دوره‌،  زمانی  بود  که  هر  مسلمانی  که  به  شب  می‌رسید  احساس  مـی‌کرد کـه  چشم  خـدا  حـرکات  او  را  می‌پاید،  و گوش  خدا  سخنان  او  را  می‌شنود،  و  هر  وا‌ژه  و  هر  حرکت  او،  و  بلکه  هر  اندیشه  و  هر  نیّت  او،  بامدادان  برای  مردمان  روشن  و  آشکـار  می‌گردد،  و  قرآن  دربارۀ  او  بر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نـازل  می‌گردد  و  از  او  سخن  می‌گوید.  این  دوره‌،  زمانی  بود  که  هر  مسلمانی  رابطۀ  مستقیم  خود  را  با  پروردگار  خود  احساس  می‌کرد.  هر گاه‌ کار  مهمّی  برای  او  پیش  می‌آمد،  یا  مشکلی ‌گریبانگیرش  می‌گردید،  انتظار  می‌کشید  که  درهای  آسمان  فردا  یا  پس  فـردا  گشـوده  شود  و  حلّ  مشکل  او  از  آن  د‌رها  نازل‌ گردد،  و  فـتوائی  دربارۀ  کارش‌،  و  دا‌وری  و  قضاوتی  راجع  بدو  ا‌ز  آسـمان  در  رسد.  این  دوره‌،  زمانی  بود که  یزدان  سبحان  بـا  همۀ  جلالت  و  عظمت  خود  شخصاً  می‌فرمود:  ای  فلانی‌!  تو  خودت  چنان‌ گفتی‌،  و  چنان‌ کردی‌،  و  چنین  به  دل  راه  دادی‌،  و  چنین  اعلام  و  اعلان  داشتی‌.  این  گونه  باش،  و  آن ‌گونه  مباش  .  .  .  وای‌!  چه  کار  هراسناک  و  شگـفتی  است‌!  وای‌!  چه  اندازه  ترسناک  و  شگرف  است‌ که  خدا  خطاب  مشخّص  خود  را  متوجّه  فرد  مشخّصی  فرماید  .  .  .  آن  فرد،  و  هر که  بر  روی  این  زمین  است‌،  و  هر چه  در  ا‌ین  زمین  است‌،  و  سراسر  این  زمین‌،  ذرّۀ ‌کوچکی  در  ملک  و  مملکت  بزرگ  خدای  سترگ  است‌!

واقعاً  دورۀ  عجیبی  بود.  هر کس  امروز  آن  دورۀ  عجیب  را  ورانداز کند،  و  رخدادها  و  موقعیّتهای  آن  را  به  تصور  درآورد،  او  هرگز  نمی‌تواند  بفهمد  آن  دوره  چگو‌نه  بوده  است‌،  دوره‌ای  فـراتـر  از  هر  خیالی  و  برتر  از  هر  اندیشه‌ای  است‌!

و لیکن  یـزدان  مـنّان  مسـلمانان  را  بدین  ا‌حسـاسها  و  ادراکها  وانگذاشته  است  تا  تنها  و  تنها  این  احساسها  و  ادراکها  مسلمانان  را  تربیت ‌کند،  و  شخصیّت  اسلامی  ایشان  را  پخته  و  آماده  سـازد.  بلکه  مسـلمانان  را  با  تجربه‌های  عملی  و  واقعی‌،  و  با  آزمایشها  و  آزمونهائی  رویاروی  و  درگیر  ساخته  است ‌که  چیزهائی  را  از  ایشان  می‌گرفته  ا‌ست  و  چیزهائی  را  بدیشان  می‌داده  است‌،  و  همۀ  این ‌کارها  و  بده  و  بستانها  حکمت  و  فلسفه‌ای  داشته  است‌ که  خود  از  آنها  آگاه  است  و  بس .  او  بهتر  از  هـر  کسی  با کسی  و کسـانی  آشـنا  است‌ که  او  و  آنـان  را  آفریده  است‌،  و  او  بسیار  دقیق  و  بسیار  آگاه  است‌.  این  فلسفه  و  حکمت  سزاوار  است  بسی  در  جلو  آن  بایستیم  و  به  درک  و  فهم  آن  بپردازیم  و  راجـع  بدان  بیندیشیم  و  به  تـفکّر  بنشینیم.  حوادث  زندگی  و  آزمایشها  و  آزمونهای  آن  را  در  پرتو  عقل  و  ادراک  و  تدبیر  و  تفکّر  ورانداز کنیم  و  وارسی  نمائیم‌.

*

این  بند  از  سورۀ  احزاب  به  شرح  و  بسط  حادثه‌ای  از  حوادث  بزرگی  می‌پردازد که  در  تاریخ  دعوت  اسلامی  پیش  آمده‌اند،  و  در  تاریخ‌ گروه  مسلمانان  روی  داده‌اند.  این  بند  موقعیّتی  از  موقعیّتهای  سخت  امتحان  را  ترسیم  می‌کند که  جنگ  احزاب  است  و  در  سال  چهارم  یا  پنجم  هجری  درگرفته  است‌،  و  برای  امتحان  این‌ گروه  نوپا،  و  برای  امتحان  همۀ  مـعیارها  و  ارزشـها  و  انگاره ها  و  اندیشه‌های  ایشان  بوده  است‌.  اگر  دربارۀ  ایـن  نصّ  قرآنی  بیندیشیم  و  پژوهش‌ کنیم‌،  و  شیوۀ  عرضه‌ کـردن  این  نصّ  را  پـیش  چشم  داریـم‌،  و  اسلوب  آن  را  در  توصیف  و  تعقیب  و  ایستادن  آن  در  برابر  برخی  از  صحنه‌ها،  حادثه‌ها،  حرکتها،  خاطره‌ها،  اندیشه‌ها،  و  جلوه‌گر  ساختن  معیارها  و  ارزشـها،  و  آشکـار  نـمودن  قانونها  و  سنّتها  بنگریم،  از  همۀ  اینها  متوجّه  می‌شویم  و  می‌فهمیم‌ که  خدا  چگونه  این  ملّت  را  با  حوادث  و  القرآن  در  یک  زمان  تربیت  می‌کرده  است‌.

برای  این‌ که  شیوۀ  ویـژۀ  قـرآن  را  در  عـرضه ‌کـردن  و  رهنمود  نمودن  درک  و  فهم‌ کنیم‌،  لازم  ا‌ست  پـیش  از  شروع  به  شرح  و  بسط  نصّ  قرآنی‌،  روایت  حادثه  را  با  اختصار  مناسبی  بیان  داریم  بدان ‌گونه ‌که  د‌ر کتابهای  سیره  و  تاریخ  زندگانی  پـغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمـده  است‌،  تا  فرق  بیان  حوادث  و  وقائع  از  سوی  یزدان  سبحان،  و  بیان  حوادث  و  وقائع  از  سوی  مردمان‌،  پدیدار  آید.

از  محمّد  پسر  اسحاق  روایت  شده  است‌ که  با  اسنادی‌ که  داشته  است  دربارۀ ‌گروه  نخستین  مسلمانان‌ گفته  است‌:  از  جمله  چیزهائی‌ که  دربارۀ  جنگ  خندق  آمده  است  این  است  که‌:  گروهی  ار  یهودیان‌،  از  قبیل‌:  سلام  پسر  أبیّ  حقیق  نضری،  حیی  پسر  أخطب  نضری‌، ‌کنانه  پسر  ابیّ  حقیق  نصری،  هوذه  پسر  قیس  وائلی‌،  ابوعمّار  وائـلی‌،  همراه  گروهی  از  بنی‌نضیر،  و  جماعتی  از  بنی‌وائل‌،  گروه‌ها  و دسته‌های  احزاب  را  بر  ضدّ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  گردآوری  و  متّحد کردند.  اینان  به  نزد  طائفۀ  قریش  در  مکّه  رفتند،  و  ایشان  را  به  جنگ  پـیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دعوت ‌کردند  و گفتند:  ما  با  شما  خواهیم  بود  تا  او  را  ریشه‌کن  و  نابود  می‌گردانیم‌.  قریش  بدیشان‌ گفتند:  ای  گروه  یهودیان‌،  شما  اهل ‌کتاب  پیشین  هستید  و  از  چیزی  که  ما  با  محمّد  بر  سر  آن  اختلاف  داریم  علم  و آگاهی  دارید،  آیا  آئین  مـا  بهتر  است  یا  آئین  او؟  یهودیان  بدیشان  پاسخ  دادند  و گفتند:  آئین  شما  بهتر  از  آئین  او  است‌،  و  شما  حقّ‌تر  از  او  هستید.  یـزدان  بزرگوار  دربارۀ  این‌ گروه  از  یهودیان  در  قرآن  چنین  نازل  فرموده است:

(ألم تر إلى الذین أوتوا نصیبا من الکتاب یؤمنون بالجبت والطاغوت , ویقولون للذین کفروا:هؤلاء أهدى من الذین آمنوا سبیلا).

آیا  در  شگفت  نیستی  از  کسـانی  که  بـهره‌ای  از  (‌دانش‌)  کتاب  (‌آسمانی‌)  بدیشان  رسیده  است  (‌چگونه  خویشتن  را  از  هدایت  کتاب‌های  یزدان  و  راهنمائی  خـرد  و  فطرت  و  ندای  وجدان  به  دور  داشـته‌انـد  و)  بـه  بـتان  و  شـیطان  ایمان  می‌آورند  (‌و  به  دنبال  اوهام  و  حرافات  راه  می‌افتند  و  به  پرستش  معبودهای  باطل  مـی‌پردازند)  و  دربـارۀ  کــافران  (‌قـریش‌)  می‏‎گویند  که  اینان  از  مسـلمانانی  برحقّ‌تر  و  راه  یافته‌ترند  (‌که  اسلام  را  قبول  و  مـحمّد  را  به  پیشوائی  پذیرفته‌اند!)‌.(‌نساء/51) 

تا  می‌رسد  به  این  فرمودۀ  خدا:

(أم یحسدون الناس على ما آتاهم الله من فضله ; فقد آتینا آل إبراهیم الکتاب والحکمة وآتیناهم ملکا عظیما . فمنهم من آمن به ومنهم من صد عنه وکفى بجهنم سعیرا).

آیا  آنان  بر  چیزی  حسـد  مـی‌برند  کـه  خداونـد  از  روی  فضل  و  رحمت  خود  (‌بـا  برانگیختن  مـحمّد)  بـه  مـردم  (‌عرب‌)  داده  است‌؟  ما  که  به  آل  ابراهیـم  (‌که  ابراهیم  نیای  شـما  و  ایشــان  است‌)  کتاب  (‌آسمانی‌)  و  پـیغمبری  و  پـادشاهی  عظیمی  دادیـم‌.  (‌مـانند:  سلطنت  یـوسف  در  مصر،  و  شاهی  داوود  و  سلیمان  در شام‌)‌.  ولی  جمعی  از  آنان  که  (‌ابراهیم  و  آل  ابراهیم  در  میانشان  مبعوث  شده  بودند)  به  کتاب  (‌آسمانی  منزل  بر  خود)  ایمان  آوردند،  و  در  مـیانشـان  کســانی  بـودند  کـه  دیگران  را  از  کـتاب  آسـمانی  بـازداشـته‌انـد  و  خود  نـیز  از  آن  رویگردان  شده‌اند،  آتش  فروزان  و  زبانه‌کشان  دوزخ  (‌برای  چنین  افراد  روگردان  و  بازدارنده‌)  بسنده  است‌.(‌نساء/54و55) 

وقتی ‌که  این  سخنان  را  به  قـریشیان ‌گـفتند،  قـریشیان  شادمان  گردیدند  و  آمادۀ  پذیرش  چیزی  شدند  که  یهودیان  ایشان  را  بدان  فراخواندند که  جنگ  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بود،  و  با  همدیگر  عهد  و  پیمان  بر  سـر  آن  بستند.  آن‌ گاه  آن‌ گروه  از  یهودیان  از  مکّه  بیرون  آمدند  و  به  پیش  قبیله  غطفان  رفتند که  از  نـژاد  قـیس  عـیلان  بودند.  آنان  را  به  جنگ  با  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دعـوت  کردند،  و  بدیشان  خبر  دادند که  ما  با  شما  خواهیم  بود  و  با  او  خواهیم  جنگید،  و  طائفۀ  فریش  هم  در  این ‌کار  با  ما  و  شما  خواهند  بود.  قبیلۀ  غطفان  نیز  پذیرفتند  و  در  این  باره  با  ایشان  متّحد  و  متّفق  شدند.

قریشیان  با  پیشوائی  ابوسفیان  پسر  حرب  بیرون  آمدند.  اهالی  قبیلۀ  غطفان  با  رهبری  عیینه  پسر  حصن  از  خاندان  بنی‌فزاره‌،  و  حارث  پسر  عـوف  از  خـاندان  بـنی‌مره‌،  و  مسعر  پسر  رخیله  همراه  با کسانی‌ که  از  قوم  او  به  نـام  اشجع  بودند،  بیرون  آمدند.

هنگامی‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  شنید  این  قبائل  بـیرون  آمده‌اند،  و  چه  هدفی  دارند،  پیرامون  مدینه  خندق  کند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خودش  در کندن  خندق  شرکت  فـرمود،  و  مسلمانان  در  خدمتش  بـه  کندن  خندق  پرداختند.  شبانه  روز  او  و  مسلمانان  به‌ کار کندن  سرگرم  شدند.  کسانی  از  منافقان  در کار کندن  کندی  می‌کردند  و 

از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ و  مسلمانان  خویشتن  را  می‌دزدیدند،  و  خویشتن  را  به  ضعف  می‌زدند،  و  به  بهانه  این‌ که  خندق  زد‌ن  فائده‌ای  ندارد  واپس  می‌کشیدند،  و  بدون  آگاهی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  اجازۀ  او  به  سوی  اهل  و  عیال  خود  می‌رفتند.  ولی  اگر  فردی  از  مسلمانان ‌کاری  می‌داشت  و  لازم  می‌دید  برای  انجام  آن  و  برآورده‌ کردن  نیازش  به  خانه  و کاشانۀ  خویشتن  گردد،  این  کار  ضروری  را  با  پیغمبر  در  میان  می‌گذاشت  و  اجازۀ  مرخّصی  درخواست  می‌کرد  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  اجازه  می‌فرمود.  پس  از  انجام  کارش  و  برآوردن  نیازش  به  کار  خود  برمی‌گشت  به  خاطر  عشق  و  علاقه‌ای‌ که  بدان  داشت‌،  و  برای  به  دست  آوردن  خشنودی  یزدان  و  دریافت  داشتن  اجر  و  پاداش  خدای  مهربان‌.  خداوند  دربارۀ  همچون  مؤمنانی  نازل  فرموده  است‌:

 (إنما المؤمنون الذین آمنوا بالله ورسوله , وإذا کانوا معه على أمر جامع لم یذهبوا حتى یستأذنوه . إن الذین یستأذنونک أولئک الذین یؤمنون بالله ورسوله فإذا استأذنوک لبعض شأنهم فأذن لمن شئت منهم , واستغفر لهم الله , إن الله غفور رحیم).

مؤمنان  واقعی  کسانی  هستند  که  بـه  خدا  و  پـیغمبرش  ایمان  دارند  و  هنگامی  که  در  کار  مهمّی  (‌چون  جهاد)  بـا  او  باشند،  بدون  اجازۀ  وی  (‌به  جائی‌)  نمی‌روند  (‌و  تک  و  تنها  رهایش  نمی‌کنند)‌.  کسانی  که  از  تو  اجازه  می‏‎گیرند  آنان  واقعاً  به  خدا  و  پیغمبرش  ایمان  دارند.  پس  هر گاه  از  تو  برای  انجام  بعضی  از  کارهـای  خود  اجازه  خواستند،  به  هر کس  از  ایشان  که  می‌خواهـی  (‌و  صـلاح  مـی‌بینی‌)  اجازه  بده‌،  و  از  خدا  برای  آنان  آمرزش  بـخواه  بی‏گمان  خدا  بخشایشگر  و  مهربان  است  (‌و  با  مغفرت  و  رحمت  خود،  اجازه  خواستن  و  به  دنبال  مصالح  خویش  رفتن  ایشان  را  که  نوعی  قصور  در  چنین  اوقات  بشمار  است  می‌بخشد)‌.(‌نور/62‌)

  آن‌ گاه  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  منافقانی‌ که  خود  را  از  کار  می‌دزدند،  و  بدون  اجازه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌روند  و  به  ترک ‌کار  می‌گویند،  می‌فرماید:

 (لا تجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعاء بعضکم بعضا . قد یعلم الله الذین یتسللون منکم لواذا , فلیحذر الذین یخالفون عن أمره أن تصیبهم فتنة أو یصیبهم عذاب ألیم).

 (‌ای  مؤمنان‌!)  دعوت  پیغمبر  را  در  میان  خویش  (‌بـرای  اجتماع  و  شرکت  در  کارهای  مهمّ‌)  همسان  دعوت  برخی  از  برخی  از  خود  بشـمار  نیاورید  (‌چرا  که  فرمانش  فرمان  خدا  و  دعوتش  دعوت  پروردگار  است‌)‌.  خداوند  آگاه  از  کسـانی  است  کـه  در  مـیان  شـما  خویشتن  را  می‌دزدند  و  پشت  سر  دیگران  خود  را  پنهان  می‌دارند  (‌تا  پیغمبر  آنان  را  نبیند  و  از  انصراف  و  گریز  ایشان  نپرسد  و  کاری  بدانان  حواله  نکند)‌.  آنان  که  با  فرمان  او  مخالفت  می‌کنند  باید  از  این  بترسند  که  بلائی  (‌در  برابر  عصیانی  که  می‌ورزند)  گریبانگیرشان  گردد،  یـا  ایـن  که  عذاب  دردناکی  دچارشان  شود  (‌اعم  از  قحطی  و  زلزله  و  دیگر  مصائب  دنیوی‌،  و  دوزخ  و  دیگر  شکنجه‌های  اخروی‌)‌.   (نور/63)

وقتی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از کندن  خندق  فارغ‌ گردید،  قریشیان  آمدند  و  در  محلّ  تقاطع  سیلابهای  رومه  فرود  آمدند.  آنان  ده  هزار  نفر  از  سپاهیان  متفرّقه  و  نامنظّم  و  از کسانی‌ که  از بنی‌کنانه  و  اهالی  تهامه  از  ایشان  پیروی  کرده  بودند  ترتیب  داده  بودند.  قبیلۀ  غطفان  و کسانی ‌که  از  اهالی  نجد  همراهشان  آمده  بودند  فرارسـیدند  و  در  دنبالۀ  نَقْما  در گوشه‌ای  از  احد  فرود  آمدند.  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مسلمانان  بیرون  آمدند  و  سپاه  سه  هزار  نفری  ایشـان  فـرود  آمدند  و  پشت  به  سَلع ‌کـردند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سپاه  خود  را  در  آنجا  فرود  آورد،  آنجائی  که  خندق  میان  ایشان  و  میان  قریشیان  و  سائر  مردمان  دیگر  قرار  داشت‌.  دستور  فرمود کودکان  و  زنـان  را  به  اژدها  و  جایگاه‌های  محکم  و  استوار  ببرند.

دشمن  خدا  حیی  پسر  اخطب  نضری  بیرون  آمـد،  و  به  پیش‌ کعب  پسر  اسد  قرظی  رفت‌. کعب  همان‌ کسی  است  که  میان  قریظه  و  میان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ پیمان  بسته  بود  و  از  جانب  قوم  خود کار  قول  و  قرار  را  جمع  و  جور  و  استوار  داشته  بود  .  .  .  حتی  پسر  اخطب‌، ‌کعب  را  رها  نکرد  و  قد  و  بالای  او  را  ستود  تا  بدانجا که  او  را  پخت  و  با  یکدیگر  ساختند.  حیی  به‌ کعب  قول  داد  و  عهد  و  پیمان  بست‌ که  اگر  قریش  و  غطفان  برگردند  و کار  مـحمّد  را  یکسره  نکنند  و  از  میانش  نبرند،  به  دژ کعب  بیاید  تا  بدو  همان  بلائی  برسد که  به  کعب  می‌رسد. کعب  پسر  اسد  پیمان  خود  را  با  مسلمانان  شکست‌،  و  از  قول  و  قرار  خود  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم دست  برداشت  و  بر  عـهد  و  پیمان  او  قلم  بطلان‌ کشید.

بدین  هنگام  بلا  بیش  از  پیش  بزرگ ‌گردید،  و  تـرس  و  هراس  به  اوج  خود  رسید.  دشمنان  مسلمانان  از  بالا  و  پائین  ایشان  به  سویشان  آمدند،  تا  بدانجا که  مؤمنان  دچار گمانهای ‌گوناگونی  شدند،  و  از  سوی  بتی  از  منافقان  نفاق  جلوه‌گر  آمد.  در  اینجا  بود که  معتب  پسر  قشیر  همپیمان  بنی‌عمرو  پسر  عوف‌ گفت‌:  محمّد  به  ما  وعده  می‌داد  که  ما  از گنجهای  کسری  و  قیصر  خواهیم  خورد.  در  حالی‌ که  امروز کسی  از  ما  بر  خود  اطمینان  ندارد  به  پـیشاب  بـرود!  اوس  پسـر  قیظی  یکی  از  بـنی‌حارثه  پسـر  حـارث  نـیز گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  خانه‌های  ما  ناامن  است  و  از  سوی  دشمن  در  خطر  است  - ‌این  سخن  را  در  میان  جمعی  از  مردان  قوم  خود گفت  -  پس  به  ما  اجازه  بده‌ که  برویم  و  به  خانه‌هایمان  داخل  شویم‌.  زیرا  خانه‌های  ما  در  بیرون  از  مدینه  است‌.

پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم و  مشـرکان  بیست  و  چـند  شـبی‌،  نزدیک  به  یک  ماه‌،  اقامت  گزیدند.  مـیان  او  و  ایشـان  هیچ‌ گونه  جنگی  درنگرفت  مگر  تک  تیرهائی‌ که  گاهی  انداخته  می‌شد،  و  محاصره  نیز  ادامه  داشت‌.

وقتی‌ که  بلا  شدّت‌ گرفت‌،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌کسی  را  به  پیش‌ عیینه  پسر  حصن‌،  و  به  پیش  حـارث  پسـر  عـوف  فرستاد‌.  عیینه  و  حارث  پیشوایان  غطفان  بودند.  بدیشان  قول  داد که  یک‌ سوم  میوه‌های  مدینه  را  بدیشان  خواهد  داد،  اگر  خود  و  همراهانشان  بروند  و  برگردند  و  دست  از  سر  او  و  یارانش  بردارند.^[1] مـیان  آن  دو  نـفر  و  مـیان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌صلح  شد  تا  بدانجا که  متن  صلح  نـوشته  شد.  ولی  هنوز  امضاء  و  اجراء  نگر‌دیده  بود.  تنها  سازش  در  این  باره  انجام  پذیرفته  بود.  هنگامی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خواست‌ که  متن  صلح  را  به  امضاء  برساند،  کسی  را  به  پیش  سعد  پسر معاذ  - ‌بزرگ  قوم  اوس  -‌ و  به  پیش  سعد  پسر عباده  - ‌بزرگ  قوم  خزرج  - ‌فرستاد  و  موضوع  را  با  ایشـان  در  میان  نـهاد.  از  ایشـان  نـظر  خواست  و  به  مشورت  پرداخت‌.  بدو  عرض  کردند:  ای  پیغمبر  خدا!  آیا  این ‌کـار  چـیزی  است  کـه  تـو  دوست  می‌داری  تا  ما  نیز  انجام  دهیم‌؟  یا  این‌ کار  چیزی  است ‌که  خدا  انجام  آن  را  به  تو  دستور  داده  است  و  ما  نیز  چاره‌ای  جز  اطاعت  و  فرمانبرداری  نداریم‌؟  و  یا  این  که  این  کار  را  به  خاطر  ما  می‌کنی‌؟  فرمود:

(بل شیء أصنعه لکم , والله ما أصنع ذلک إلا لأننی رأیت العرب قد رمتکم عن قوس واحدة وکالبوکم من کل جانب , فأردت أن أکسر عنکم من شوکتهم إلى أمر ما ).

بلکه  این  چیزی  است  کـه  بـه  خـاطر  شـما  آن  را  انـجام  می‌دهم‌.  به  خدا  سوگند  ایـن  کـار  را  نـمی‌کنم  مگـر  بـدان  خاطر  که  مـن  دیده‌ام  کـه  عربها  از  کمان  یگانه‌ای  بـه  سویتان  تیراندازی  کرده‌اند  و  از  هر  سو  بـر  ضـدّ  شـما  گرد  آمده‌اند.  من  می‌خواهم  شکوه  و  توان  ایشـان  را  تـا  اندازه‌ای  درهم  شکنم  و  از  میان  ببرم  و  بس‌.

سعد  پسر  معاذ گفت‌:  ای  فرستادۀ  خدا!  ما  و  اینان  مشرک  بودیم،  و  بتان  را  پـرستش  مـی‌کردیم‌.  خـدا  را  نمی‌پرستیدیم  و  او  را  نمی‌شناختیم‌.  آنان  در  این  اوضاع  و  احوال  هم  نمی‌توانستند  چشم  طمع  بدوزند  و  بتوانند  خرمائی  از  مدینه  را  بخورند،  مگر  این‌ که  مهمان  بشوند  و  یا  بخرند.  آیا  زمانی ‌که  خداوند  ما  را  در  پرتو  اسلام  عزّت  و  احترام  بخشیده  است‌،  و  ما  را  به  سوی  اسـلام  هـدایت  داده  است‌،  و  در  سـایۀ  خدا  و  تـو  عـزیز  و  مقتدرمان  فرموده  است‌،  اموال  خود  را  بدیشان  خواهیم  داد؟  به  خدا  سوگند  ما  را  بدین ‌کار نیازی  نیست‌،  به  خدا  سوگند  جز  شمشیر  را  بدیشان  نمی‌دهیم‌،  تا  خدا  میان  ما  و  ایشان  چگونه  قضاوت ‌کند  و کار  را  فیصله  دهد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌فرمود:

(فأنت وذاک).

پس  این  تو  و  آنچه  می‌خواهی‌.

سعد  پسر  معاذ  نامه  را  برگرفت،  و  نوشتۀ  آن  را  پـاک  کرد.  سپس‌ گفت‌:  بگذار  بر  ضدّ  ما  بکوشند  و  به  تلاش  ایستند.

پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  اصحاب  او  در تـرس  و  هـراس  و  سختی  و  شدّتی  ماندند که  خدا  آن  را  بیان  فرموده  است‌.  به  خاطر  این ‌که  دشمنانشان  بر  ضدّ  ایشان  جمع  شده  بودند،  و  از  بالا  و  از  پـائین  آنـان  به  سویشان  آمده  بودند.^[2]

نعیم  پسر  مسعود  پسر  عامر که  از قبیلۀ  غطفان  بود،  به  خدمت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمد  و  بدو  عرض ‌کـرد:  ای  پیغمبر  خدا  من  مسلمان  شده‌ام‌.  قوم  من  هنوز  از  مسلمان  شدن  من  اطّلاع  ندارند.  هر چه  می‌خواهی  به  من  دستور  بده.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:

(إنما أنت فینا رجل واحد فخذل عنا إن استطعت , فإن الحرب خدعة ) .

تو  در  میان  ما  مردی  پیش  نیستی‌،  اگر  می‌توانی  دیگران  را  برای  ما  خوار  گردان.  چه  جنگ  نیرنگ  است‌.

نعیم  پسر  مسود  چنین‌ کرد.  مـیان  احزاب  و  میان  بنی‌قریظه  سلب  اعتماد  و  اطمینان‌ کرد،  و  آنـان  را  به  یکدیگر  بدبین  نمود،  با  شرح  و  تفصیلی‌ که  روایـتهای  سیره  از  ا‌و  نقل  کرده‌اند،  و  مـا  چکیده‌وار  آ‌ن  را  بیان  می‌کنیم  تا  سخن  به  درا‌زا  نکشد.

خداوند  ایشان  را  خوار  داشت‌،  و  دیگر  همدیگر  را کمک  و  یاری  نکردند.  خداوند  بادی  را  در  یک  شب  سـرد  و  سرمای  زمستانی  بر  ایشان  است.  باد  دیگهای  ایشان  را  سرنگون  می‌کرد،  و  چادرهایشان  را  فرو  می‌انداخت‌،  و  اجاقهایشان  را  ویران  می‌نمود  و  ...

وقــتی ‌که  خبر  اخـتلاف  میان  ایشـان‌،  و  پـریشانی  احوالشان‌،  به ‌گوش  مبارک  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسید،  حذیفه  پسر  یمان  را  به  حضور طلبید،  و  او  را  به  سـوی  آنـان  فرستاد  تا  ببیند  آن  اقوام  شب  هنگام  چه ‌کار  می‌کنند.  ابن‌اسحاق  روایت  کرده  است  و گفته  است‌:  زید  پسر  زیاد  از  قول  محمّد  پسر کعب  قرظی  برایم  روایت ‌کرده  است  و گفته  است‌:

مردی  از  اهل ‌کوفه  بـه  حذیفه  پسر  یمان  گفت‌:  ای  ابوعبدالله‌!  آیا  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  دیـده‌اید  و  با  او  همدم  شده‌ا‌ید؟  حذیفه  پسر  یمان  پاسخ  داد  و گفت‌:  بلی  ای  برادرزاده‌ام‌.  آن  مرد  گفت‌:  چگونه  عمل  مـی‌کردید؟  پاسخش  داد  و گفت‌:  در  خـدمتش  به  سعی  و  تلاش  می‌پرداختیم  و  رنج  و  زحمت  می‌کشیدیم‌.  آن  مرد گفت‌:  به  خدا  سوگند  اگر  به  خدمتش  می‌رسیدیم  و  شرف  حضور  او  را  درک  می‌کردیم‌،  نمی‌گذاشتیم  او  بر  روی  زمـین  راه  برود.  بلکه  او  را  بر  دوشـهایمان  سوار  می‌کردیم‌.  ابن‌اسحاق  گفته  است‌:  حذیفه  بدو  گـفت‌:  ای  برادرزاده‌ام‌،  به  خدا  سوگند  مـا  در  خـندق  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم بودیم‌.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  بخشی  از  شب  نماز  خواند.  سپس  به  ما  رو کرد  و  فرمود:

(من رجل یقوم فینظر لنا ما فعل القوم , ثم یرجع , یشرط له رسول الله [ ص ] الرجعة . أسأل الله تعالى أن یکون رفیقی فی الجنة ?).

چه  کسی  برمی‌خیزد  و  برای  ما  می‏نگرد  که  این  اقوام  حه  کار  کـرده‌اند  و  می‌کنند  و  آن ‌گاه  برگردد؟  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بـا  او  شـرط  مـی‌بندد  کـه  برمی‏گردد،  و از  خداوند  بزرگوار  درخواست  می‌نمایم  که  او  رفیق  من  در  بهشت  باشد. 

ولی ‌کسی  از  شـدّت  تـرس  و  هراس‌،  و  از  شدّت  گرسنگی،  و  به  خاطر  سردی  هوا  از  جای  بـرنخاست‌!  زمانی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم دید که ‌کسی  بلند  نشد،  مرا  به  خدمتش  طلبید.  وقتی‌ که  مرا  خواست  چاره‌ای  جـز  بلند  شدن  نداشتم‌.  فرمود:

(یا حذیفة اذهب فادخل فی القوم فانظر ماذا یصنعون , ولا تحدث شیئا حتى تأتینا).

ای  حذیفه  برو  و  به  میان  جمعیّت  آن  مردمان  داخل  شو  و  بنگر  که  چه  کار  می‌کنند،  و  چیزی  مگو  تا  به  پـیش  مـا  برمی‌گردی‌.

حذیفه‌ گفته  است‌:  پس  رفتم  و  به  میان  آن  مردمان  داخل  شدم‌.  باد  و  سپاهیان  خدا  بر  سر  آن  اقوام  مـی‌آوردند  آنچه  که  می‌آوردند!  نه  دیگی  بر  اجاق  مستقرّ  می‌ماند،  و  نه  آتشی  روشن  می‌گردید  و  جای  می‌ماند،  و  نه  چادر  و  سرپناهی  بـرجـا  و  بر‌پا  مـی‌ماند)  ابوسفیان  برخاست  و گفت‌:  ای  جماعت  قریشیان‌!  هر کسی  بنگرد  همدم  و  هممجلس  او کیست‌.  حذیفه ‌گفته  است‌:  مردی  را  که  در کنارم  بود گرفتم  و گفتم‌:  تو کیستی‌؟‌ گفت‌:  مـن  فلانی  پسر  فلانی  هستم‌!  سپس  ابوسفیان ‌گفت‌:  ای  جماعت  قریشیان!  شما  به  خدا  سوگند  جای  امنی  ندارید  و  نمی‌توانید  در  اینجا  بمانید.  اسبان  و  شتران  دارند  نابو‌د  می‌گردند.  بنی‌قریظه  با  ما  خلاف  وعده  کرده‌انـد.  از  سـوی  آنـان  خبری  به  ما  رسیده  است‌ که  آن  را  نمی‌پسندیم  و  بلکه  آن  را  زشت  و  بد  می‌دانیم‌.  شدّت  و  محنتی  از  باد  دیـده‌ایـم  کـه  می‏‎بینید.  نه  دیگی  بر  اجاقهایمان  مـاندگار  می‌ماند،  و  نـه  آتشی  برجـای  می‌ماند،  و  نه  چادری  مستقرّ  می‌گردد  و  جای  خود  محکم  می‌ماند  .  .  .  پس  بکوچید که  من  دارم  می‌کوچم  ...  سپس  به  سوی  شتر  خود  رفت‌ که  زانـوهایش  بسـته  شده  بود.  بالای  آن  نشست  و  بدو  زد.  شتر  بـرجست  و  سه  بار  جهید.  به  خدا  سوگند  زانوبند  شتر  باز  نشـده  بود  ولی  شتر  برخاست  و  ابوسفیان  را  بـلند کـرد.  اگر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌با  من  عهد  و  پـیمان  نـمی‌بست ‌کـه  چیزی  را  نگویم  تـا  به  خدمتش  برمیگردم،  و  مـن  می‌خواستم‌ کاری  بکنم،  ابوسفیان  را  با  تیری  می کشتم.  حذیفه‌ گفته  است‌:  به  سوی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برگشتم‌.  او  در  جامه‌ای  نماز  می‌خواند کـه  متعلّق  به  یکی  از  زنانش  بود  و  پارچه‌ای  یمنی  داشت‌.  هنگامی ‌که  مرا  دید  مرا  در  میان  پاهای  خود  جای  داد،  و گوشه‌ای  از  آن  جامه  را  بر  من  انداخت‌.  سپس  به  رکوع  و  سجود  رفت  و  من  هم  همان  جا  بودم ‌که  بودم.  وقتی ‌که  سلام  داد،  خبر  را  بدو  اطّلاع  دادم  .  .  .  غطفان  شنیدند کـه  قـریشیان  چـه  کرده‌اند.  خود  را  آماده‌ کردند  و  به  سوی  دیار  و  سرزمین  خود  بار  سفر  بربستند  و  بدانجا  برگشتند.

*

نصّ  قرآنی  از  نامهای  اشخاص‌،  و  از  خود  افراد،  صرف  نظر  می‌کند  و  به  آنان  نمی‌پردازد،  تا  نمونه‌های  بشری  و  مثالهای  سرشتها  را  بـه  تـصویر  بکشد.  از  تـفصیلات  حوادث  و  از  جزئیّات  و قانع  هم  درمی‌گذرد،  تا  ارزشهای  ثابت  و  استوار  و  قوانین  باقی  و  پایدار  را  بـه  تـصویر  بزند،  ارزشـهای  ثابت  و  اسـتوار  و  قـوانـین  باقی  و  پایداری ‌که  با  پایان  گرفتن  حادثه  پایان  نمی‌گیرند،  و  با  مردن  اشخاص  نمی‌گسلند،  و  با  اتمام  شرائط  و  ظروف  منقطع  نمی‌شوند،  و  بدین  خاطر  به  عنوان  قاعده  و  مثالی  برای  هر  نسلی  و  برای  هر  قبیله‌ای  برجا  و  برپا  می‌مانند.  نصّ  قرآنی  اهمّیّت  می‌دهد  به  ارتباط  دادن  موقعیّتها  و  رخدادها  با  قضا  و  قدر  یزدان ‌که  چـیره  بر  حوادث  و  اشخاص  است‌،  و  در  آنها  دست  توانای  خدا  و  تدبیر  و  تقدیر  دقیق  او  ظاهر  و  نمایان  می‌گردد.  نصّ  قرآنـی  همچنین  در کنار  هر  مرحله  و  منزلی  از  پیکار  می‌ایستد  تا  به  راهنمائی  و  رهنمود  بنشیند  و پیرو  بزند  و  با  اصل  سترگ  ارتباط  دهد  و  پیوند  برقرار  سازد.

هر چند  که  قرآن  داستان  را  برای  کسانی  بیان  می‌داشـته  است‌ که  با  خود  آن  داستان  بود‌ه‌اند  و  در  آن  زیسته‌اند،  و  حوادث  آن  را  دیده‌اند،  ولی  بر  آگاهی  ایشان  می‌افزاید  و  بیش  از  پیش  مطّلعشان  می‌نماید،  و  برایشان  پرده  از  گوشه‌هائی  از  داستان  کنار  می‌زند  که  از  آنها  اطّلاعی  داشته‌ا‌ند  و  درک  و  فهمش  نکرده‌اند،  هر چند  که  قهرمانان  و  شرکت کنندگان  آن  داسـتان  بوده‌انـد!  بر  سردابها  و  کانالهای  نفسها،  و  بر  پیچ  و  خمهای  دلها،  و  بر نهانیها و پنهانیهای درونها، پرتو می اندازد، و با نور   اسرار  و  رموز  و  بیت‏ها  و  خطره‌های  نـهان  در  ژرفا‌های سینه ها را شناسائی و پدیدار  می کند.

این امر، در کنار زیبائی به تصویر کشیدن، و قدرت و حرارت آن ، همراه با ریشخند کمرشکن، و به تصویر کشیدن ترسوئی و هراس و دوروئی و نفاق و کج مداری و   کج‌سرشتی‌،  و  همراه  با  جلال  و  شکوه  دلربا  و  دل‌انگیز  و  به  تصویر  کشیدن  الهامگرانۀ  ایمان  و  شجاعت  و  صبر،و اطمینان و یقین بخشیدن به نفسهای مؤمنان، قرار دارد.

این  نصّ  قرآنی  آماده  برا‌ی  عمل  است‌،  نه  تنها  در  میان  آ‌ن  کسانی  که  با  حادثه  معاصر  بو‌دند  و  آن  را  مشاهده  نموده  بودند  و  بس.  و لیکن  این  نصّ  قرآ‌نی  آما‌ده  برای  عمل  است  در  میان  هر  مجموعه‌ای  کـه  بعد  از  آنـان  می‌آیند،  و  در  هر  دوره‌ا‌ی  از  تاریخ  که  در  آ‌ینده  روی  می‏‎نماید.  اصل  ا‌ین  نصّ  آماده  عمل  در  نفس  بشری  به  طور  کلّی  است‌.  آماده  عمل  در  نفس  بشری  به  طور  کلّی  ا‌ست  هر  زمان  که  با  حادثه‌ای  همچون  ایـن  حادثه  یـا  همگون  آن  در  روزگا‌ران  دور  و  دراز،  در  مکا‌نهای  گوناگون‌،  رویاروی  شود.  با  قوّت  و  قدرت  عمل  می‌کند  که  در  نفس  گروه  مسلمانان  نخستین  عمل  کرده  ا‌ست‌. 

نصوص  قرآنی  را  چنان  که  باید  درک  و  فـهم  نـمی‌کند  مگر  کسی  که  با  همچون  شرائط  و  ظروفی  رویا‌روی شود که نخستین بار نصوص قرآنی با آن شرائط و ظروف رویاروی گردیده است. در این وقت است که  نصوص  قرآنی  پرده  از  پشتوانۀ  اندوختۀ  خود  برمی‌دارد،  و  دلها  برای  درک  و  فهم  مفاهیم  و  مقاصد  کامل آ‌ن  باز  می‌شود.  در  اینجا  آن  نصوص  از  واژگان  و  جمله‌ها  به نیروها و توانها تبدیل و تغییر پیدا می کنند، و رخدادها و واقعه های به تصویر کشنده به جنبش و تکان  درمی آیند. به جنبش و تکان بسان موجودات جاندار  درمـی‌آیند،  و  پـیام‌رسان  و  برانگـیزنده  و  جوشان  می‌شوند  و  در  واقعیّت  زندگی  به  کار  می‌پردازنـد،  و  زندگی  را  به  سوی  حرکت  حقیقی  پیش  می‏‎برند،  هم  در  جهان  واقعیّت  بیرون  و  هم  در  جهان  حقیقی  درون‌.

قرآن  تنها کتاب  خواندن  و  فـرهنگ  نیست  و  بس  .  .  .  بلکه  قرآن  پشـتوانه‌ای  از  ســرزندگی  است ‌که  پـیش  می‏‎برد  و  پـیشرفت  می‏بخشد،  و  پـیامی  است‌ که  در  موقعیّت‏ها  و  حادثه‌ها  تازه  می‌شود  و  تجدید  حیات  پـیدا  می‌کند!  نصوص  قرآنی  آمادۀ  عمل‌ کردن  در  هر  لحظه‌ای  است‌،  هر  زمان ‌که  دلی  یافته  شود که  با  قرآن  هـمسو  و  همآوا گردد  و  بدان  پاسخ  دهد  و  لبیّک  گو‌ید،  و  شرائط  و  ظروفی  یافته  شود که  انـرژی  و  توان  نهان  در  آن  نصوص  را  آزاد  سازد،  انرژی  و  توانی‌ که  راز  شگفتی  و  سرّ  عجیبی  است‌.

انسان  نصّ  قرآنی  را  صد  بار  می‌خوا‌ند.  سپس  در  همان  موقعیّت  قرار  مـی‌گیرد،  یـا  با  همان  رخداد  روبرو  می‌گردد.  ناگهان  نصّ  قرآنی  را  تازه  می‏‎یابد.  بدو  چیزی  الهام  می‌کند  و  پیام  می‌دهد که  هرگز  پیش  از  آن  همچون  الهامی  نبخشیده  است  و  چنین  پـیامی  نـداده  است‌،  و  پاسخ  پـرسش ‌گیج‌کننده  را  مـی‌دهد،  و  دربـارۀ  مسألۀ  دشوار  و  پیچیده‌ای  فتوا  می‌دهد  و  حکم  صادر  می‌کند  و  راه  حلّ  پیش  می‌کشد،  و  راه  پنهان  را  روشن  و  مشخّص  می‌نماید،  و  جهت  مـراد  و  سمت  مـقصود  را  تـرسیم  می‌کند،  و  دل  را  به  یقین  قاطعانه  در کاری  برمی‌گرداند  که  با  آن  رویاروی  می‌گردد،  و  بدو کاملاً  اطـمینان  می‌دهد. 

این  چیزها  در گذ‌شته  و  حال  برای  غیر  قرآن  نبوده  است  و  نخواهد  بود. 

* 

روند  قرآنی  سخن  را  دربارۀ  واقعۀ  احزاب  می‌آغازد  با  یادآوری ‌کردن  مؤمنان  به  نعمت  خدا  در  حقّ  ایشان‌.  این  نعمت  منعکس  است  در  این ‌که  سـپاهیانی  را  از  جانب  آنان  برگردانـد که  مـی‌خواسـتند  مؤمنان  را  یکسره  ریشه‌کن  و  نابود  کنند.  این ‌کار  را  به  انجام  می‌رساندند  اگر  یاری  و  مدد  خدا  و  تدبیر  و  تقدیر  دقـیق  او  شامل  حالشان  نمی‌شد.  بدین  خاطر  قرآن  در  آیۀ  یکم  سرشت  آن  حادثه‌ را  مختصر  بیان  می‌کند،  و  آغاز  و  انجام  آن  را  پیش  از  شرح  و  بسط  حادثه  و  نشان  دادن  موقعیّتهای  آن  چکیده‌وار  می‌گوید.  تا  بدین  وسیله  نعمت  خدا  نـمایان  گردد،  نعمتی‌ که  آنان  را  بدان  تذکّر  می‌دهد  و  از  ایشان  می‌خواهد  آن  را  به  یاد  داشته  باشند.  همچنین  تا  پدیدار  و  آشکار  شود که  خدائی  به  مؤمنان  دستور  می‌دهد  از  وحی  او  پیروی‌ کنند،  و  تنها  بر  او  توکّل‌ کـنند  و  پشت  ببندند،  و  از کافران  و  منافقان  اطـاعت  نـنمایند،  همان  خدائی  است‌ که  پاسداران  دعوت  و  برنامۀ  خود  را  از  تجاوز  و  تعدّی‌ کافران  و  منافقان  می‌پاید  و  محافظت  و  مراقبت  می‌نماید:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَجُنُوداً لَّمْ تَرَوْهَا وَکَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیراً) (9)

ای  مؤمنان‌!  بــه  یـاد  آورید  نـعمت  خدای  را  در  حقّ  خودتان‌،  بدانگاه  که  لشکرها  به  سراغ  شما  آمدند  (‌تـا  کار  اسلام  را  برای  همیشه  یکسره  کنند.  یعنی  پـیغمبر  را  بکشند  و  مسلمانان  را  درهم  بکوبند  و  مـدینه  را  غارت  کنند،  و  بالأخره  چراغ  اسلام  را  خاموش  سازند)‌.  ولی  ما  تندباد  (‌سخت  سردی‌)  را  بر  آنان  گماشتیم  و  لشکرهائی  (‌از  فرشتگان‌)  را  به  سویشان  روانه  کردیم  که  شما  آنان  را  نمی‌دیدید.  (‌فرشتگان  رعب  و  هراس  را  به  دلهـایشان  انداختند  و  طوفان  باد  خیمه  و  خرگاه  ایشان  را  بـازیچه  قرار  داد  و  بدین  وسیله  آنان  را  درهم  کوبیدیم‌)‌.  خداوند  می‌دید  کارهائی  را  که  می‌کردید.

بدین  مـنوال  در  ایـن  سرآغـاز  مـختصر،  سـرآغـاز  و  سرانجام  پیکار،  و  عناصر  قاطعانه  و  حتمی  مؤثّر  در  آن  را  ترسیم  می‌کند  .  .  .  آمدن  سـپاهیان  دشـمنان‌،  روانـه  شدن  باد  و  لشکریان  خدا،  لشکریانی ‌که  مؤمنان  آنان  را  نمی‌دیدند،‌ کمک  و  یاری  خدا که  مرتبط  با  علم  و  آگاهی  خدا  از  ایشان  است‌،  و  این  که  خـدا  کـارهای  ایشـان  را  می‏‎بیند  و  می‌پاید.

بعد  از  این  چکیده‌،  به  شرح  و  بسط  می‌پردازد،  و  بـه  تصویر کشیدن  را  پیش  می‌کشد:

(إِذْ جَاؤُوکُم مِّن فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنکُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10) هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِیداً (11) وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (12) وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ یَا أَهْلَ یَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَیَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِّنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً) (13)

(‌به  خاطر  بیاورید)  زمانی  را  که  دشمنان  از  طرف  بالا  و  پائین  (‌شهر)  شـما،  بـه  سوی  شـما  آمـدند  (‌و  مدینه  را  مـحاصره  کردند)‌،  و  زمــانی  را  کـه  چشـمها  (‌از  شـدّت  وحشت‌)  خیره  شده  بود،  و  جانها  به  لب  رسیده  بـود،  و  گمانهای  گوناگـونی  دربـارۀ  (‌وعدۀ‌)  خدا  داشتند  (‌قوی‌الایمان  به  وعدۀ  الهـی  مـطمئن‌،  و  ضعیف‌الایمان  نـامطمئن  بـود)‌.  در  ایـن  وقت  مـؤمنان  (‌در  کورۀ  داغ  حوادث  جنگ  و  مـبارزه  و  هـلاک  و  هـراس‌)  آزمـایش  شدند  و  سخت  به  اضطراب  افتادند.  و  (‌بـه  یـاد  آوریـد)  زمانی  را  که  منافقان  و  آنان  که  در  دلهـایشان  بـیماری  (‌نفاق‌)  بود  می‌گفتند:  خدا  و  پـیغمبرش  جز  وعده‌های  دروغین  به  ما  نداده‌اند.  و  (‌به  یاد  آورید)  زمـانی  را  کـه  گروهی  از  آنان  (‌که  منافق  و  ضـعیف‌الایمان  بـودند)  گفتند:  ای  اهل  یثرب‌!  اینـجا  (‌کنار  خندق‌)  جای  ماندگاری  شما  نیست  (‌و  ایستادگی  در  کارزار،  همگان  را  زیـانبار  می‌سازد)‌.  لذا  (‌به  منازل  خود)  برگردید.  دسته‌ای  از  ایشان  هم  از  پیغمبر  اجازۀ  (‌بازگشت  به  خانه‌های  خود)  خواستند،  و  گفتند:  واقعاً  خانه‌های  مـا  بـدون  حفاظ  و  نااستوار  است  (‌و  باید  برای  نگهبانی  از  آنها  بـرگردیم‌.)  در  حالی  که  بدون  حفاظ  و  نااستوار  نبود  و  مـرادشـان  جز  فرار  (‌از  جنگ‌)  نبود.

این  تصویری  است  از  هول  و  هراسی‌ که  مـدینه  را  به  ترس  و  لرز  انداخت‌،  و  کسـی  از  اهـالی  مـدینه  از  آن  برکنار  نماند  و  رهائی  پـیدا  نکرد.  مشـرکان  قریش  و  غـطفان  و  یـهودیان  بنی‌قریظه  از  هـر  سو  مدینه  را  محاصره‌ کرده  بودند  و  از  بالا  و  پـائین  آن  را  دور  زده  بودند.  دیگر  دلی  با  دلی  در  احساس  غم  و  اندوه  فرق  و  جدائی  نداشت‌.  بلکه  چیزی‌ که  فرق  و  جدائی  داشت  پاسخگوئی  این  دلها  بود،  و  این‌ که  این  دلها  دربارۀ  خدا  چگو‌نه  می‌اندیشیده‌اند،  و  در  سختی  و  تـنگنا  چگونه  رفتار  می‌کرده اند،  و  اندیشه‌های  آنها  دربارۀ  ارزشها  و  اسباب  و  علل  و  نتائج  چگو‌نه  بوده  است‌.  بدین  خـاطر  باید گفت‌ که  بلا  فراگیر،  و  آزمایش  دقیق‌،  و  جداسازی  مؤمنان  از  منافقان  قاطع  بوده  است‌،  و  جای  هیچ ‌گونه  شکّ  و  تردیدی  نیست‌.

امروزه  ما  به  موقعیّت  نگاه  می‌کنیم‌،  و  همۀ  نشانه‌ها  و  سیماها،  و  همۀ ‌کنشها  و واکنشها،  و  همۀ  خطرها  و  خاطره‌ها،  و  همۀ  حرکتها  و  جنبشهای  آن  را  در  برابر  خود  مجسّم  می‌بینیم‌. گوئی  پیکار  را  از  لابلای  این  نصّ ‌کوتاه  ملاحظه  می‌کنیم  و  وارسی  می‌نمائیم‌.

می‌نگریم  و  بیرون  موقعیّت  را  ورانداز  می‌کنیم‌:

(إِذْ جَاؤُوکُم مِّن فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنکُمْ ).

(‌به  خاطر  بیاورید)  زمانی  را  که  دشمنان  از  طرف  بالا  و  پائین  (‌شهر)  شـما،  به  سـوی  شـما  آمـدند  (‌و  مـدینه  را  محاصره  کردند(‌.

آن‌ گاه  می‌نگریم  تا  تأثیر  موقعیّت  را  در  درونها  مشاهده  کنیم‌:

(وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ ).

و  زمانی  را  که  چشمها  (‌از  شـدّت  وحشت‌)  خیره  شـده  بود،  و  جانها  به  لب  رسیده  بود.

این  تعبیری  است ‌که  حالت  خوف  و  غم  و  ضیقت  را  به  تصویر  می‏کشند،  و  آن  را  با  سیـماهای  چـهره‌ها،  و  با  جنٻشهای دلها، ترسیم می کند.

(وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا) (10)

و  گـمانهای  گوناگـونی  دربـارۀ  (‌وعدۀ‌)  خدا  داشتند  (‌قویّ‌الایمان  به  وعدۀ  الهـی  مـطمئن‌،  و  ضـعیف‌الایمان  نامطمئن  بود).

روند  قرآ‌نی  این‌ گمانها  را  شرح  و  بسط  نمی‌دهد.  آنها  را  مجمل  و  مختصر  رها  می‌کند،  تا  حـالت  اضطراب  و  پریشانی  را  در  آنچه  احساس  می‌شده  است  و  در  آنچه  بر  دلها  می‌گذشته  است  ترسیم‌ کند،  و  بیانگر  این  باشد  که  برخی  از  دلها  بدین  سو  و  برخی  از آنها  بدان  سـو  می‌رفته  است‌،  و  اندیشه‌ها  در  دلهای گوناگون‌،  فرق  و  جدائی  داشته  است‌.

آن ‌گاه  نشانه‌های  موقعیّت  را  آشکارتر  می‌نمایاند،  و  ویژگیهای  هول  و  هراس  پیکار  را  روشن‌تر  به  تصویر  می‌کشد:

(هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِیداً) (11)

در  ایـن  وقت  مـؤمنان  (‌در  کـورۀ  داغ  حوادث  جنگ  و  مبارزه  و  هلاک  و  هراس‌)  آزمایش  شـدند  و  سـخت  بـه  اضطراب  افتادند. 

هول  و  هراسی ‌که  مؤمنان  را  برداشته  است  و  سخت  ایشان  را  به  اضطراب  انداخته  است  قطعاً  باید  هـول  و  هراس  وحشتناک  و  ترسناک  بوده  باشد.

محمّد  پسر  مسلمه  و  جز  او گفته‌اند:  در  جنگ  خندق  شب  ما  روز  بود.  مشرکان  به  نوبه‌ کشیک  می‌دادند  و  جایگزین  یکدیگر  می‌شدند.  یک  روز  ابوسفیان  پسر  حرب  همراه  با  یـارانش  عهده‌دار کار  و  بار  پیکار  می‌گردید.  یک  روز  خالد  پسر  ولید  سردمدار  جنگ  می‌شد.  روز  دیگری  عمرو  پسر  عاص  رهبری  را  تـقبّل  می‌کرد.  روز  د‌یگری  هبیره  پسر  ابووهب  فرماندهی  را  برعهده  می‌گرفت‌.  یک  روز  هم  عکرمه  پسر  ابوجهل  جلودار  و  پیشوای  معرکه  می‌شد.  و  دیگر  روز  نیز  ضرار  پسر  خطّاب  امیر گیر  و  دار  پیکار  می‌گردید  ...  تا  بدانجا  که  بلا  بسی  بز‌رگ  و  خیلی  سخت  شـد،  و  مـردمان  را  ترس  و  هراس  شدیدی  برداشت  و  آنان  را  به  وحشت  شگفتی  انداخت‌.

آنچه  را که  مقریزی  در کتاب‌:  «‌امتاع  الأسماع‌»  روایت  کرده  است‌،  حال  و  وضع  مسـلمانان  را  به  تصویر  می‌کشد.  مقریزی‌ گفته  است‌:

مشرکان  بامدادان  رسیدند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اصحاب  را  تدارک  دید  و  آنان  را  جمع  و  جور  و  راست  و  ریـز  کرد.  آن  روز  تا  پاسی  از  شب  جنگیدند.  نه  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  نه  کسی  از  مسلمانان  تـوانست  از  جای  خود  تکان  بخورد  و  حرکت ‌کند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نتوانست  نماز  ظهر  و  عصر  و  مغرب  و  عشاء  را  بخواند!  اصحاب  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌گفتند:  ای  پیغمبر  خدا  ما  نماز  را  نخوانده‌ایم!  او  می‌فرمود:  به  خدا  سوگند  من  هم  نماز  را  نخوانده‌ام‌!..  تا  زمانی‌ که  خدا  مشرکان  را  از  ایشان  به  دور  داشت‌،  و  هر  دسته‌ای  از  دو گروه  از  یکدیگر  جدا  شدند  و  به  جایگاه  خود  رفتند.  اسید  پسر  حضیر  همراه  با  دویست  نفر  بر  لبۀ  خندق  دید‌بان  شـد.  سوارانـی  از  مشرکان  به  سرپرستی  خالد  پسر  ولید  ناگـهانی  تـاخت  آوردند.  می‌خواستند  در  غفلت  از  مؤمنان ‌کار  مسلمانان  را  بسازند.  اسید  پسر  حضیر  مدّتی  با  ایشان  رزمـید  و  جنگید.  وحشی‌،  طفیل  پسر  نعمان  پسر  خنساء  ا‌نصاری  سلمی  را  با  نیزه‌ای  زد،  و  همان ‌گونه ‌که  حمزه  رضی الله عنه  را  در  احد  شهید کرده  بود،  طفیل  را  نیز  به  شهادت  رساند.  آن  روز  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:

(‌شَغَلنا ا‌لمُشرکُون  عَنْ  صَلاة  الْوُسطی  صَلاة  الْعصر‌.  مَلأ اللهُ ‌أجوافَهُم  وَ  قُلُوبهُم  ناراً )‌.^[3]

مشـرکان  مــا  را  از  نـماز  عـصر  بــازداشـتند.  خـدا  شکمهایشان  را  و  دلهایشان  را  از  آتش  پر  کند.

دو  دسته  از  طلایه‌داران  و  نگهبانان  مسـلمانان  در  شب  برای  دیدبانی  بیرون  آمدند  و  به  یکدیگر  برخورد  کردند.  در  حالی ‌که  هیچ  یک  از  دو گروه  همدیگر  را  نمی‌شناختند،  و گمان  بردند که  طرف  مقابل  از  جملۀ  دشمنان  هستند.  در  میانشان  جنگ  درگرفت  و  زخمی  شدن  و کشتن  به  وقوع  پـیوست‌.  هر  دو گروه  شعار  اسلامی  سر  دادند!  گفتند:

(حم . لا ینصرون...).

حا.میم‌.  پپروز نمی‌گردند     ..

از  یکدیگر  دست  برداشتند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دربارۀ  ایشان  فرمود:

(جراحکم فی سبیل الله ومن قتل منکم فإنه شهید ).

زخمی  شدنهایتان  در  راه  خدا  است‌،  و  کسی  که  از  شـما  کشته  شده  است  شهید  است‌. 

سخت‌ترین  اندوه  و  بدترین  بلا  برای  مسـلمانان  بود.  آنان  در  محاصرۀ  مشرکان  در  داخل  خندق  بودند.  ناگهان  بدیشان  خبر  رسید که  بنی‌قریظه  پیمان  را  شکسته‌ا‌ند  و  از  پشت  چه  بسا  بر  آنان  بتازند  و کارشان  را  بسازند.  مسلمانان  در  هیچ  لحظه‌ای  از  لحظات  ایمن  نبودند  که  مشرکان  در  خندق  بر  ایشان  یورش  آورند  و  بر  سرشان  بریزند،  و  یهودیان  به  سـویشان  بـتازند.  مسـلمانان  در  میان  این  گروه‌ها  و  دسته‌هائی  قـرار  داشـتند  کـه  آمـده  بودند  به  قصد  این‌ که  ایشان  را  ریشه‌کن  و  نابود کنند  در  پیکار  قاطعانه‌ای  که  واپسین  پیکار  باشد.

اینها  به  جای  خود،  در کنار  این‌ گروه‌ها  و  دسته‌ها  نیرنگ  منافقان  و کسانی‌ که  در  مدینه  خبره‌ی  ناگوار  و  نادرست  در  میان  مردم  می‌پراکندند  تا  ایشان  را  دچـار  اضطراب  و  تزلزل  افکار گردانـند،  و  در  مـیان  صفوف  سپاهیان  اسلام  خبرهای  نادرست  و  وحشت‌انگیز  پخش  می‌کردند،  بر  شدّت  بلا  و  بر  ناگواری  اندوه  می‌افزود:

(وإذ یقول المنافقون والذین فی قلوبهم مرض:ما وعدنا الله ورسوله إلا غرورا).

و  (‌به  یاد  آوریـد)  زمـانی  را  کـه  منافقان  و  آنـان  که  در  دلهایشان  بیماری  (‌نفاق‌)  بود  می‌گفتند:  خدا  و  پیغمبرش  جز  وعده‌های  دروغین  به  ما  نداده‌اند.

اینان  در  طوفان  غم  و  اندوه  تکان‌ دهنده  و  پریشان ‌کننده‌،  و  در  سیلاب  شدّت  و  حدّت  و  سختی‌ای ‌کـه‌ گـلوها  را  می‌فشرد،  فرصت  خوبی  برای  پرده  برداشتن  از  ناپاکی  درونهایشان  پیدا  کرده  بودند.  زیرا  آنـان  ایمن  از  ایـن  بودند که  کسی  ایشان  را  سرزنش‌ کند،  و  فرصتی  هم  دست  داده  بود که  به  سست‌ کردن  و  خوار گردانـدن  و  پـخش  شکّ  و  تردید  دربارۀ  وعدۀ  خـدا  و  وعـدۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ شروع‌ کنند.  ایشان  خاطر جمع  بودند که  کسی  نیست ‌که  آنان  را  در  برابر  چیزی‌ که  می‌گویند  بگیرد  و کیفر  دهد.  واقعیّت  محیط  هم  در  ظاهر  توهین  و  تحقیر  و  خوار  داشتن  ایشان  را  تصدیق  می‌کرد.  آنان  با  وجود  همۀ  ایـن  چـیزها  با  خود  راست  بودند  و  با  احساسات  و  افکارشان  منطقی  بشمار  مـی‌آمدند.  چه  ترس  و  هراس  پردۀ  نازک  آراستگی  ظـاهری  و  خوبی  نمادین  ایشان  را کنار  زده  و  به  دور  افکنده  بود،  و  دلها  و  درونهایشان  را  به ‌گونه‌ای  به  خوف  و  هول  انداخته  بود  که  ایمان  متزلزل  ایشان  در  برابرش  پـایدار  و  اسـتوار  نمی‌ماند.  این  بود که  ماهیّت  آنچه  احساس  می‌کردند  و  بدان  باور  داشتند،  آشکار گردید،  و  تظاهر  به  اسلام  را  مراعات  نکردند  و  خویشتن  را  نیکو  و نیک‌ روش  نشان  ندادند،  و  بلکه  چنان‌ که  بودند  خویشتن  را  نمودند!

همسان  همچون  منافقانی  و  بسان  چنین  شایعه ‌پراکـنانی  در  میان  هر گروه  و  دسته‌ای  یافته  می‌شوند.  موضعگیری  ایشان  در  سختی  و  محنت  همان  موضعگیری  برادران  و  یاران  این  چنانی  است‌ که  دیدیم‌.  آنان  در  طول  تـاریخ  نمونه‌های  مکرّری  در  میان  همۀ  نسلها  و گروه‌ها  هستند! 

(وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ یَا أَهْلَ یَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا ).

و  (‌به  یاد  آورید)  زمانی  را  که  گروهی  از  آنان  (‌که  منافق  و  ضعیف‌الایمان  بودند)  گفتند:  ای  اهل  یثرب  اینجا  (‌کنار  خندق‌)  جـای  ماندگاری  شـما  نـیست  (‌و  ایستادگی  در  کارزار،  همگان  را  زیانبار  می‌سازد)‌.  لذا  (‌به  منازل  خود)  برگردید.

آنان  اهالی  مدینه  را  ترغیب  و  تشویق  به  ترک  صفوف  مسلمانان  و  برگشت  به  خانه‌های  خود  می‌کردند،  با  تکیه  بدین  دلیل  و  برهان ‌که  ماندگاری  ایشان  در  جلو  خندق  و  مرزداری  و  نگاهبانی  بدین ‌گونه  و  بدین  روال‌،  بیجا  و  بی‌مورد  است‌،  و  خانه‌هایشان  کـه  در  فـراسوی  خـود  برجای‌ گذاشته‌اند  در  معرض  خطر  قرار  دارد  .  .  .  ایـن  دعوت‌،  دعوت‌ کثیف  و  ناپاکی  است‌.  از  سوراخ  ضعیفی  که  در  نفسها  به  درونها  می‌خزد،  و  آن  سوراخ  تـرس  و  خوف  بر  زنان  و  فرزندان  است‌.  خطر  ایشان  را  دور  زده  بود،  و  هول  و  هراس  اوج‌ گرفته  بود.  انـدیشه‌ها  درست  کار  نمی کرد،  و  افکار  برجای  نمی‌ماند.  بلکه  پریشان  و  نابسامان  بود،  و  گمانهای  نابهنجار گوناگونی  بر  دلها  می‌گذشت‌.

(وَیَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِّنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ ).

دسته‌ای  از  ایشان  هـم  از  پـیغمبر  اجـازۀ  (‌بـازگشت  بـه  خانه‌های  خود)  خواستند  و  گفتند:  واقـعاً  خانه‌های  مـا  بدون  حفاظ  و  نااستوار  است  (‌و  باید  برای  نگهبانی  از  آنها  برگردیم‌)‌.

آنان  اجازه  می‌خواستند  به  دلیل  ایـن  که  خانه‌هایشان  بر‌ای  دشمنان  پیدا  است‌،  و  بدون  نگاهبانی  و  محافظت  رها  گردیده  است‌.

در اینجا  قرآن  حقیقت  را  روشن  و  آشکار می‌سازد،  و  دلیل  و  حجّت  را  از  دست  ایشان  می‌گیرد:

(وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ).

در  حالی  که  بدون  حفاظ  و  نااستوار  نبود.

آنان  را  به  عنوان  دروغگو  و  نیرنگباز  و  ترسو  و گریزان‌،  ثبت  و  ضبط  می‌کند:

(إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً) (13)

آنان  مرادشان  جز  فرار  (‌از  جنگ‌)  نبود.

روایت  شده  است‌ که  بنی‌حارثه‌،  اوس  پسر  قیظی  را  به  خدمت  پیغمبر  خدا  فرفرستاد‌ند  و  بدو  عرض‌ کردند: 

(إن بیوتنا عورة).

واقعاً  خانه‌های  ما  بدون  حفاظ  و  نااستوار  است‌.

خانه‌های  کسی  از  خانه‌های  انصار  مثل  خانه‌های  ما  نیست‌.  میان  ما  و  غطفان ‌کسی  نیست‌ که  جلو  ایشان  را  بگیرد  و  به  دفع  آنان  بکوشد.  لذا  اجازه  فرما  ما  برگردیم  به  خانه‌هایمان  تـا  فرزندان  و  زنـان  خود  را  بپائیم  و  محافظت  و  مراقبت  نمائیم‌.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ بـدیشان  اجازه  داد.  این  امر  به ‌گوش  سعد  پسر  معاذ  رسـید.  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  عرض ‌کـرد:  ای  فـرستادۀ  خدا  بدیشان  اجازه  مده‌.  به  خدا  سوگند  هر  وقت  بلا  و  مصیبت  سختی  دامنگیرمان  و  دامنگیرشان  شده  است  آنان  چنین‌ کرده‌اند  .  .  .  پس  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌ایشان  را  برگرداند.

آنان  این  چنین  بودند،  آنان‌که  قرآن  با  ایشان  رویاروی  می‌شود  و  نسبت  بدیشان  می‌گوید:

(إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً) .

آنان  مرادشان  جز  قرار  (‌از  جنگ‌)  نبود.

*

روند  قرآ‌نی  در کنار  این  عکس  هنری  می‌ایستد،  عکس  هنری‌ای  که  موقعیّت  تـفرقه‌اندازی  و  آشـفته‌سازی  و  اتّحاد  ترس  و  هراس  و  نیرنگبازی  را  به  تصویر  می‌کشد.  روند  قرآنی  می‌ایستد  تا  یک  عکس  روحی  و  روانی  از  این ‌گونه  منافقان  و  از کسانی  بکشد که  در  دلهایشان  بـیماری  ا‌ست‌.  یک  عکس  روا‌نـی  داخلی  از  سسـتی  عقیده‌،  و  از  سستی  دل‌،  و  از  آمادگی  بـیرون  رفـتن  از  صف  را  از  ایشان  بیندازد،  بیرون  رفتن  از  صف  به  محض  این که  برخوردی  پیش  بیاید  و  پیکاری  درگیرد.  آنان  در  این  هنگام  بر  چیزی  ماندگار  نـمی‌مانند،  و  به  خاطر  چیزی  خوبی  و  نیکی  د‌رپیش  نمی‌گیرند:

(وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَیْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا یَسِیراً) (14)

(‌آنان  آن  اندازه  سست  اراده  و  ایمانند  که  نه  آمادۀ  پیکار  با  دشمن  و  نه  پذیرای  شهادتند)  و  اگر  احزاب  از  جوانب  مدینه  وارد  آن  شوند  (‌و  شهر  را  اشغال  کنند)  و  بدیشان  پـیشنهاد  نـمایند  که  از  دیـن  برگردید  (‌و  بت‌پـرستی  و  شرک  را  بپذیرید)  به  سرعت  می‌پذیرند  و  جز  مدّت  کمی  برای  انتخاب  این  پیشنهاد  درنگ  نخواهند  کرد!.

این ‌کارشان  با  دشمنانشان  در  خارج  از  مدینه  بود،  در  آن  حال  و  احوالی‌ که  هنوز  بر  ایشان  حمله  نشده  بود.  معلوم  است‌ که  غم  و  اندوه  و  بلا  و  مصیبت  هر  اندا‌زه  هم  بزرگ  باشد،  خطری‌ که  انتظار  می‌رود  جدای  از  خطری  است  که  روی  داده  است‌.  اگر  خطر  واقعاً  روی  بدهد  و  از  هر  سو  به  مدینه  تاخت  آورده  شود:

(ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ ).

آنگاه  بدیشان  پیشنهاد  نمایند  که  از  دیـن  برگردید  (‌و  بت‌پرستی  و  شرک  را  بپذیرید)  ... 

و  از  ایشان  خواسته  شود که  از  آئین  خود  برگردید:

  (لَآتَوْهَا). به  سرعت  می‌پذیرند.

با  شتاب  مـی‌پذیرند  و  درنگ  نـمی‌کنند،  و  تأخیر  نمی کنند:

(إِلَّا قَلِیلاً). جز مدّت  کمی‌.

مگر  مدّت  کمی‌.  یا  مگر  اندکی  از  آ‌نان ‌که  تا  اندازه‌ای  درنگ  می‌کنند  پیش  از  این ‌که  بدیشان  پاسخ  بدهند  و  سخنانشان  را  بپذیرند  و  تسلیم  شنوند  و کافر  شوند.  این  چنین  عقیدۀ  سسـتی  بر  دوام  نمی‌ماند  و  پـایداری  نمی‌کند.  این  ترسوئی  فراگیری  است  و  با  بودن  آن  نمی‌توانند  استوار  و  پایدار  بمانند  و  مقاومت  کنند.  قرآن  این  چنین  ایشان  را  معرّفی  می‌کند  و  آنان  را  نشان  می‌دهد،  و  درونهایشان  را  بدون  هر گونه  پرده‌ای  جلوه‌گر  و  نمایان  می‌سازد  .  .  .  آن‌ گاه  ایشان  را  با  عهدشکنی  و  خلاف  وعده‌ کردن  ننگین  می‌دارد.  آنان  با  چه‌ کسـی  عهدشکنی  و  خلاف  وعده  می‌کنند؟  با  خدائی ‌که  قبلاً  جز  این  را  بدو  وعده  داده  بودند  و  بر  آن  پیمان  بسته  بودند!  امّا  بعداً  عهد  و  پیمان  خود  را  با  خدا  مراعات  نکر‌دند  و نگاه نداشتند:

(وَلَقَدْ کَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لَا یُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَکَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولاً) (15)‏

آنان  قبلاً  با  خدا  عهد  و  پیمان  بسته  بـودند  کـه  پشت  به  دشمن  نکنند  و  نگریزند  (‌و  در  دفاع  از  اسلام  و  مسلمین  بایستند)‌.  عهد  و  پـیمان  خدا  پـرسش  دارد  (‌و  از  وفـای  بدان  بازخواست  می‌شود)‌.

ابن ‌هشام  از  قول  ابن ‌اسحاق  در  سیره  روایت‌ کرده  است‌:  آنان  بنو  حارثه  هستند.  ایشان ‌کسانیند که  در  جنگ  احد  با  بنو  سلمه  خواستند که  واپس  بکشند.  بعد  از  آن  قول  دادند  که  به  چنین  کاری  هرگز  برنگردند.  قرآن  ایشان  را  به  یاد  عهد  و  پیمان  می‌اندازد که  بسته‌اند  و  قـولی‌ کـه  دا‌ده‌ا‌ند.

امّا  در  جنگ  احد  خدا  ایشـان  را  مشـمول  مـرحمت  و  عنایت  خود  قرار  داد  و  ایشان  را  حمایت  و  رعایت ‌کرد  و  پایدار  و  استوارشان  بداشت،  و  آنان  را  از  عواقب  واپس  کشیدن  و  سستی  و  تنبلی‌ کردن  مصون  و  محفوظ‌ کرد.  این  امر  درسی  از  دروس  تربیتی  در  اوائل  دوران  جهاد  بود.  ولی  امروز،  و  بعد  از  زمان  درازی‌،  و  به  دنبال  تجربۀ کافی‌،  قرآن  ایشان  را  این‌ گو‌نه  با  درشتی  مخاطب  قرار  می‌دهد.

*

هنگام  رسیدن  بدین  بند  - ‌در  حالی‌که  آنان  جلو  عهد  و  پیمان  شکسته  هستند  به  امید  نـجات  از  خطر  و  ایـمن  ماندن  از  هول  و  هراس  -‌ قرآن  یکی  از  ارزشـهای  ماندگاری  را  در  وقت  مناسب  خود  مقرّر  می‌دارد،  و  اندیشه‌ای  را  تصحیح  می‌کند که  ایشان  را  به  عهدشکنی  و گریختن  فرا  می‌خواند:

(قُل لَّن یَنفَعَکُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذاً لَّا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلاً (16) قُلْ مَن ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرَادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَلَا یَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً) (17)

بگو:  اگر  از  مرگ  یا  کشـته  شـدن  فرار  کـنید،  ایـن  فرار  سودی  به  حال  شما  نخواهد  داشت‌،  و  اگر  (‌هم  به  فرض‌)  سودی  داشته  باشد،  خدا  بیش  از  چند  روزی  (‌از  زندگی  دنیا)  بهره‌مندتان  نمی‌گرداند،  (‌و  روزگار  زندگی  هر چند  طولانی  هم  بـاشد  کـم  و  نـاچیز  است‌)‌.  بگو:  چـه  کسـی  می‌تواند  شما  را  در  برابـر  ارادۀ  خدا  حفظ  کند،  اگر  او  مصیبت  یا  رحمتی  را  برای  شما  بخواهـد؟  آنـان  غیر  از  خدا  هیچ  سرپرست  و  یاوری  برای  خود  نخواهند  یافت‌. 

قضا  و  قدر  خدا  چیره  بر حادثه‌ها  و  سرنوشتها  است‌.  قضا  و  قدر  خدا  حادثه‌ها  و  سرنوشتها  را  در  راستای  راه  معیّن  به  پیش  می‌راند،  و  آنها  را  به  نهایت  قطعی  و  به  خطّ  پایانی  حتمی  می‌رساند.  مردن  یا کشـته  شدن  قضا  و  قدری  از  قضاها  و  قدرها  است  و گریزی  از  ملاقات  آن  در  وقت  مقرّر  خود  نیست‌.  مردن  یـا کشته  شدن  نه  لحظه‌ای  جلو  می‌افتد  و  نه  لحظه‌ای  به  تأخیر  می‌افتد.  گریختن  در  دفع  قضا  و  قدر  قطعی  و  حتمی  به ‌گریزنده  سودی  نمی‌بخشد.  آنان  اگر  بگریزند  ایشان  قطعاً  مرگ  نوشته  شده  و  تعیین ‌گشتۀ  خود  را  در  موعد  نزدیک  خود  ملاقات  کنند.  هر  موعدی  هم  در  دنیا  نزدیک  بشمار  است‌،  و  هر کالائی  و  هر  نوع  بهره‏مندی  نیز  در  دنیا  اندک  و  ناچیز  است‌.  هیچ‌ کسی  نیست‌ که  بتواند  ایشـان  را  از  دست  خدا  نجات  دهد  و  از  اراده  و  مشیّت  خدا  باز  دارد.  حه  خدا  بخواهد  بدیشان  بلا  و  بدی  برساند  یا  بخواهـد  بدانان  رحمت  و  خوبی  عطاء ‌کند.  آنان  هیچ  یـاوری  و  هیچ  مددکاری  ندارند که  ایشان  را  در  برابر  خدا  حمایت  و  رعایت ‌کند  و  از  قضا  و  قدر  او  برهاند  و  بازدارد.

پس  باید که  تسلیم  شوند  و  تسلیم‌.  و  اطاعت  بکنند  و  اطاعت‌.  و  به  عهدی ‌که  با  خدا  بسته‌اند  در  خوشی  و  رفاه  و  در  ناخوشی  و گرفتاری  وفا  بکنند  و  وفا.  و  باید که ‌کار  و  بار  را  به  خدا  حواله  دهند،  و کاملاً  بدو  توکّل ‌کند  و  پست  بندند  .  .  .  این  خدا  است ‌که  هر چه  بخواهد  می‌کند. 

*

رونـد  قرآنـی  آنگاه  به  سخن  از  آگـاهی  خدا  از  بازدارندگان  می‌پردازد،  آن  کسانی ‌که  خودشان  از  جهاد  دوری  می‌گزینند  و  دیگر‌ان  را  نیز  به  نشستن  در  خانه‌ها  و  نرفتن  به  جهاد  دعوت  می‌کنند،  و  به  مردمان  می‌گویند: 

(‌لا  مُقام ‌لَکُم  فارجعو‌ا  )  .

ایـنجا  (‌کنار  خندق‌)  جـای  ماندگاری  شـما  نـیست  (‌و  ایستادگی  در  کارزار،  همگان  را  زیانبار  می‌سازد)‌.

از  آنان  یک  عکس  روحی  زیبائی  می‌کشد.  این  عکس  -  با  وجود  راست  بودن  -‌ خنده‌آور  است‌،  و این  نمونه  از  مردمان  را  تمسخر  می‌کند،  نمونه‌ای‌ که  پیوسته  تکرار  می‌گردد.  این  عکس  ترس  و گوشه‌گیری  و  جزع  و  فزع  و  شتابزدگی  و  دستپاچگی  چنین‌ کسانی  را  در  وقت  شدّت  و  رفاه  و  امن  و  امـان‌،  و  تـنگچشمی  در  خیر  و  خیرات  و  نشان  ندادن‌ کوچک‌ترین  تـلاش  در  راسـتای  نیکی  و  نیکو‌ئی‌،  و  جزع  و  فزع ‌کردن  و  آرام  و  قرار  نگرفتن  آنان  را  در  وقتی ‌که‌ گمان  بسیار  بعید  خطر  رود،  به  تصویر  مـی‌کشد  و  آشکـارا  مـی‌نمایاند  .  .  .  تـعبیر  قرآنی  این  عکس  را  می‌کشد  در  پسوده‌های  هنری  زیبا  و  زیبانگاری ‌که  راهی  برای  تبدیل  و تغییر  آن  یـا  بیان  کردن  و  توضیح  آن  جز  در  رونـد  اعجازانگیز  قرآن  نیست‌:

(قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنکُمْ وَالْقَائِلِینَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنَا وَلَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلاً (18) أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَیْرِ أُوْلَئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً (19) یَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ یَذْهَبُوا وَإِن یَأْتِ الْأَحْزَابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ یَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِکُمْ وَلَوْ کَانُوا فِیکُم مَّا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِیلاً) (20)

خداوند  کسانی  را  به  خوبی  مـی‌شناسد  که  مـردم  را  از  جنگ  بازمی‌داشتند،  و  کسانی  را  کـه  بـه  بـرادران  خود  می‌گفتند:  به  سوی  ما  بیائید  و  (‌به  ما  بپیوندید  و  خود  را  از  معرکه  بیرون  بکشید)‌،  و  جز  مـقدار  کـمی  (‌آن  هـم  از  روی  اکراه  یـا  ریـا)  دست  بـه  جنگ  نمی‌یازیدند.  آنـان  نسبت  به  شما  بخیلند  (‌و  برای  تهیّۀ  ادوات  و  ابزار  جنگی  کمترین  کمکی  نـمی‌کنند)  و  هنگامی  که  لحظات  بـیم  و  هـراس  فرا  مـی‌رسد  (‌و  جنگجویان  بـه  سـوی  یکدیگر  می‌روند  و  چکاچاک  اسـلحۀ  همدیگر  را  مـی‌شنوند،  آن  چنان  ترسو  هستند  که‌)  می‌بینی  به  تو  نگاه  مـی‌کنند  در  حالی  که  چشمانشان  بـی‌اختیار  در  حدقه  بـه  گردش  درآمده  است  همسان  کسی  که  دچار  سکرات  موت  بوده  و  می‌خواهد  قالب  تـهی  کـند.  امـا  هنگامی  که  خوف  و  هراس  نماند  (‌و  جنگ  به  پایان  رسید  و  زمان  امن  و  امان  فرا  رسید)  زبانهای  تند  و  تیز  خود  را  بی‌ادبانه  بـر  شـما  مـی‌گشایند  (‌و  مقامات  شـجاعت  و  یـاری  خویشتن  را  می‌ستایند،  و  پررویانه  سهم  هر چه  بیشتر  غنائم  را  ادّعا  مــی‌نمایند!)  و  بــرای  گرفتن  غنائم  سـخت  حریص  و  آزمندند.  آنان  هرگز  ایمان  نیاورده‌اند،  و  لذا  خدا  اعمال  ایشان  را  باطل  و  بـیمزد  مـی‌کند  و  این  کار  بـرای  خدا  آسان  است‌.  آنان  (‌از  شدّت  خوف  و  هراس  هنوز)  گمان  می‌کنند  لشکریان  احزاب  نـرفته‌انـد،  و  اگر  احزاب  بـار  دیگر  برگردند،  ایشان  دوست  می‌دارند  در  میان  اعراب  بــادیه‌نشین‌،  صــحرانشـین  شـوند  (‌تـا  اذیّت  و  آزاری  بدیشان  نرسد،  و  بدین  اکتفاء  می‌کنند  کـه  از  شـما  خبر  بگیرند)  و  اخبار  شما  را  جویا  شوند.  اگر  آنان  (‌قبلاً  فرار  نمی‌کردند  و  بـه  مـدینه  بـرنمی‌گشتند  و)  در  مـیان  شما  می‌ماندند،  جز  مقدار  کم  و  ناچیزی  نـمی‌جنگیدند  (‌و  این  هم  برای  ریا  و  خودنمائی  و  ...)‌.

این  نصّ  می‌پردازد  به  سخن  از  آگاهی  مؤکّدانۀ  یزدان  از  منصرف‌ کنندگان  و  بازدارندگان‌،  آ‌ن  کسانی ‌که  تـلاش  می‌کردند  در  صفهای ‌گروه  مسلمانان  تزلزل  و  سستی  به  وجود  آورند،  و  دوستان  و  برادران  خود  را  به  نشستن  و  از  جنگ  دست ‌کشیدن  دعوت  می‌کردند.

(وَلَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلاً) (18)

و  جز  مقدار  کمی  (‌آن  هم  از  روی  اکراه  یا  ریا)  دست  بـه  چنگ  نمی‌یازیدند.

در  جهاد  جز  زمان  اندکی  شرکت  نمی‌کردند.  آنان  برای  دانش  خدا  آشکارند،  و  خدا  از  خود  آنان  و  از  نیرنگشان  آگاه  ا‌ست‌.

آن‌ گاه  قلم ‌موی  اعجازانگیز  به  تـرسیم  سـیماهای  ایـن  نمونه  از  مردمان  می‌پردازد:

(أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ).

آنان  نسبت  به  شما  بخیلند.

آنان  در  درونهایشان  از  مسلمانان  ناراحتند  و  بر  ایشان  لب  به  دندان  می‌گزند.  نـمی‌خواهند  در  راه  مسـلمانان  تلاش  بکنند،  و  دوست  نمی‌دارند  با  دارائی  و  اموال  بدیشان  کمک  بکنند  و  یاری  برسانند. گذشته  از  این‌ که  کمک  و  یاری  عملی  و  مالی  خود  را  از  شما  دریـغ  می‌دارند،  در  عواطف  و  احساسات  نیز  نسبت  به  مسلمانان  دریغ  می‌ورزند  و  تنگچشمی  نشان  می‌دهند. 

(فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ ).

هنگامی  کــه  لحــظات  بـیم  و  هـراس  فرا  مـی‌رسد  (‌و  جنگجویان  به  سوی  یکدیگر  می‌روند  و  چکاچاک  اسلحۀ  همدیگر  را  مــی‌شنوند،  آن  چنان  تـرسو  هسـتند  کـه‌)  می‌بینی  به  تو  نگاه  مـی‌کنند  در  حـالی  کـه  چشـمانشان  بی‌اختیار  در  حدقه  بـه  گردش  درآمـده  است  هـمسان  کسی  که  دچار  سکرات  موت  بـوده  و  مـی‌خواهـد  قـالب  تهی  کند.

این  هـم  عکس  روشن  و  نـمایانی  است  با  سـیماهای  آشکار  و  اندامهای  جنبان.  در  عین  حال  خنده‌آور  است  و  این  نوع  ترسویان  را  به  تمسخر  می‌گیرد،  ترسویانی‌ که  بندهای  اندامش  و  اعضاء  بدنشان  در  لحظۀ  خوف  و  هراس  از  ترس  به  لرزه  و  تکان  درمی‌آید،  و  از  ضعف  و  سستی  و  زبونی  ایشان  سخن  می‌گوید!

بیش  از  اندازه  وقتی  مسخره  به  نظر  می‌آیند که  هول  و  هراسی  نمی‌ماند  و  امن  و  امان  به  میان  می‌آید:

(فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ).

امّا  هنگامی  که  خوف  و  هراس  نماند  (‌و  جنگ  بـه  پـایان  رسید  و  زمان  امن  و  امان  فرا  رسید)  زبانهای  تند  و  تـیز  خود  را  بی‌ادبانه  بر  شما  می‌گشایند  (‌و  مقامات  شجاعت  و  یاری  خویشتن  را  می‌ستایند،  و  پررویانه  سهم  هر چه  بیشتر  غنائم  را  ادّعا  می‌نمایند!)‌.

از  سوراخهای  خود  بیرون  می‌آیند،  و  صداهایشان  پس  از  آن  لرزش  و گـنگی  بلند  می‌گردد،  و  شاهرگهای  گردنهایشان  از  عظمت  باد  می‌کند  و  می آماسد،  و  بعد  از  این‌ که  خویشتن  را  پنهان  می‌کردند  هم  ایـنک  بـاد  بـه  غبغب  مـی‌انـدازنـد  و  خویشتن  را  چاق  و  فربه  می‌نمایانند،  و  بی‌شرمانه  ادّعاهائی  می‌کنند  آنچه  را  که  بخواهند.  ادّعـاء  مــی‌کنند که  در  جنگ  چه  از  خودگذشتگیها  و  فداکاریها  و کارهای  بزرگ  و  سترگی  داشته‌اند،  و  چه  دلیریها  و  قهرمانیهائی  که  نشان  داده‌اند!  گذشته  از  این‌،  آنان‌:

(أَشِحَّةً عَلَى الْخَیْرِ ).

برای  گرفتن  غنائم  سخت  حـریص  و  آزمندند.

هیچ‌ گونه  تاب  و  توانی  و  تلاش  و کوششی  و  دارائی  و  اموالی  و  جانی  در  راه  خیر  و  صلاح  نـمی‌بخشند  و  مبذول  نمی‌دارند،  با  وجود  آن  همه  ادّعـای  عـریض  و  طویلی‌ که  دارنـد،  و  با  وجود  آن  همه  خودستائی  و  خودخواهی  و  زبان‌درازی  و  روده‌درازی  که  دارند!

این  نمونه  از  مردمان  در  میان  هیچ  نسلی  و  در  میان  هیچ  قبیله‌ای  قطع  نمی‌شود.  بلکه  همچون  نمونه‌ای  پیوسته  یافته  می‌شود.  این ‌گروه  از  مردمان  در  وقت  امن  و  امان  و  رفاه  و  خوشی‌،  دلیر  و گویا  و  برجسته  و  آشکارند،  ولی  آنان  در  وقت  شـدّت  و  حدّت  و  هـول  و  هـراس‌،  ترسان  و  ساکت  و گوشه‌گیرند.  بخیل  و  تنگچشـم  در  خیر  و  خیرات  هستند،  و  نسبت  به  نیکان  و  خوبان  حسود  و  کینه ‌توزند،  و  جز  نیش  زبان  بهرۀ  شایستگان  و  نابستگان  نمی‌کنند!

(أُوْلَئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ ).

آنان  هرگز  ایمان  نیاورده‌اند،  و  لذا  خدا  اعمال  ایشـان  را  باطل  و  بیمزد  می‌کند.

این  علّت  نخستین  است‌.  علّت  این  است ‌که  خوشی  ایمان  با  دلهایشان  نیامیخته  است‌،  و  دلهایشان  با  نور  ایـمان  راهیان  و  رهنمون  نگردیده  است‌،  و  خطّ  سیر  برنامۀ  ایمان  را  نپیموده  است‌.

(فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ ).

لذا  خدا  اعمال  ایشان  را  باطل  و  بیمزد  می‌کند.  آنان  پیروز  نگردیده‌اند،  بدان  خاطر که  عـنصر  اصـیل  پیروزی  در  میان  نبوده  است  و  وجود  نداشته  است‌. 

(وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً) (19)

و  این  کار  برای  خدا  آسان  است‌.

اصلاً  چیزی  وحود  ندارد که  برای  خدا  مشکل  باشد،  و  فرمان  یزدان  انجام  پذیرفتنی  و  شدنی  است‌.

و  امّا  جنگ  احزاب،  نصّ  قرآنی  در  به  تصویر کشـیدن  احزاب  و گـروه‌ها  پـیش  مـی‌رود  و  تـصویر  خـنده‌آور  ننگینی  را  از  ایشان  می کشد:

(یَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ یَذْهَبُوا ).

آنان  (‌از  شـدّت  خوف  و  هـراس  هـنوز)  گمان  مـی‌کنند  لشکریان  احزاب  نرفته‌اند.

آنان  هنوز که  هوز  است  بر  خود  می‌لرزند،  و کوچ  و  حقارت  نشان  می‌دهند،  و  دیگر‌ان  را  به  خواری  و  ذلّت  می‌خوانند!  نمی‌خواهند  بپذیرند  و  باور کنند  که  احزاب  رفته‌اند  و  میدان  را  خالی ‌گذاشته‌اند،  و  ترس  و  هراسی  در  میان  نمانده  است‌،  و  امن  و  امان  فرا  رسیده  است‌!

(وَإِن یَأْتِ الْأَحْزَابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ یَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِکُمْ ).

و  اگر  احزاب  بار  دیگر  برگردند،  ایشان  دوست  می‌دارند  در  میان  اعراب  بادیه‌نشین‌،  صحرانشین  شوند  (‌تا  اذیّت  و  آزاری  بدیشان  نرسد،  و  بـدین  اکتفاء  می‏‎کنند  که  از  شما  خبر  بگیرند)  و  اخبار  شما  را  جویا  شوند.

وای  چه  تمسخری‌!  وای  چه  تصویر نـنگینی‌!  وای  چه  عکس  خنده‌آوری‌!  اگر  احزاب  بار  د‌یگر  بیایند  ایـن  ترسویان  دوست  می‌دارند کاش  هیچ  وقت  اهل  مدینه  نـمی‌بودند.  دوست  مـی‌دارنـد  کاش  جزو  اعراب  بادیه‌نشین  می بودند،  و  با  اهل  مدینه  در  زندگی  شرکت  نمی‌کردند  و  نمی‌زیستند  و  سرنوشتشان  با  اهالی  آنجا  گره  نمی‌خورد،  و  حتّی  نمی‌دانستند  در  میان  اهالی  مدینه  چه  می‌گذرد! کاش  از  آنچه  در  مـیان  اهالی  آنـجا  می‌گذشت  چیزی  نمی‌دانستند،  و  تنها  از  آن  همچون  غریبا‌نی‌ که  از  غریبا‌ن  می‌پرسند،  آنان  از  خبری‌ که  در  مدینه  می‌گذشت  می‌پرسیدند!..  این  سخن  هم  برای  مبالغه  در  دوری  و  جدائی‌،  و  رهائی  از  هولها  و  هراسها است.

این  چنین  آرزوهای  خنده‌آوری  داشتند،  بدان  هنگام  که  در  خانه  و کاشانۀ  خود  نشسته  بودند  و  از  جرگۀ‌ کارزار  بدور  بودند،  و  مستقیماً  درگیر  پیکار  نبودند.  بلکه  هو‌ل  و  هراس  دورادور،  و  ترس  و  لرز  از  حضور  در  جنگ  در  آینده  بود!

(وَلَوْ کَانُوا فِیکُم مَّا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِیلاً) (20)

اگر  آنان  (‌قبلاً  فرار  نمی‌کردند  و  به  مدینه  بـرنمی‌گشتند  و)  در  میان  شما  مـی‌ماندند،  جز  مـقدار  کـم  و  نـاچیزی  نمی‌جنگیدند  (‌و  آن  هم  برای  ریا  و  خـودنمائی  و  .. .)‌.  با  این  خطّ  و  خطوط‌،  ترسیم  عکس  به  پایان  می‌رسد، 

عکس  آن  نمونه‌ای  که  در  مـیان  گروه  مسـلمانانی  می‌زیستند که  تازه  در  مدینه  پـدید  آمده  بودند،  آن  نمونه‌ای ‌که  در  میان  هر  نسلی  و  در  بین  هـر  قـبیله‌ای  همیشه  تکرار  می‌شوند،  با  همان  سیماها  و  با  همان  نشانه‌ها  .  .  .  ترسیم  عکس  پایان  می‌گیرد،  ولی  در  دلها  و  درونها  تحقیر  این  نمونه  از  مردمان‌،  و  تمسخر  ایشان‌،  و  بیزاری  از  آنان‌،  و  حقارت  و  نـاچیزی  ایشـان  در  نزد  یزدان‌،  و  هم  در  پیش  مردمان  را  برجای ‌گذاشته  است‌. 

*

این  حال  و  احوال  منافقانی  است ‌که  در  دلهایشان  بیماری  است‌،  و  حال  و  احو‌ال  شایعه ‌پراکنان  دروغ‌ پردازی  است  که  در  میان  صفهای  مسلمانان  خبرهای  نادرست  پخش  می‌کردند.  این  هم  عکس  نازیبا  و  بد  ایشان  بود.  و لیکن  هول  و هراس  و  غم  و  اندوه  و  شدّت  و  سختی  و  به  تنگنا  افـتادن‌،  جـملگی  مـردمان  را  بدین  صورت  زشت  درنـیاورده  بود  ...  در  آنجا  صورتهای  نـورانی  و  درخشانی  هم  در  دل  تاریکیها  بودند.  صورتهای  نورانی  و  درخشان  کسانی ‌که  در  وسط  زلزلۀ  ترسها  و  هراسـها  آرمیده  بودند،  و  به  خدا  ایمان  و  اطمینان  داشتند،  و  به  قضا  و  قدر  او  راضی  بودند،  و  یقین  داشتند که  به  دنبال  خوف  و  هراس  و  آشفتگی  و  اضطراب  و  دلهره‌،‌ کمک  و  یاری  خدا  در  می‌رسد.

روند  قرآنی  سخن  از  این  صورتهای  نورانی  می‌گوید،  و  آن  را  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌آغـازد:

(لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً) (21)

سرمشق  و  الگوی  زیـبائی  در  (‌شـیوۀ  پـندار  و  گفتار  و  کردار)  پیغمبر  خدا  برای  شـما  است‌.  بـرای  کسـانی  کـه  (‌دارای  سـه  ویژگی  باشند:‌)  امید  به  خدا  داشته‌،  و  جویای  قیامت  باشند،  و  خدای  را  بسیار  یاد  کنند.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  وجود  هول  و  هراس  بیشمار،  و  در  تنگنا  قرار گرفتن  و  دچار  مضیقت  شـدن  طاقت ‌فرسا،  پناهگاه  پرامن  و  امان  مسلمانان‌،  و  منبع  یقین  و  اطمینان  و  امـید  و  وثـوق  ایشـان  بود.  بررسی  موقعیّت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  ا‌ین  حادثۀ  بزرگ  چیزی  است‌که  برای  رهبران‌ گروه‌ها  و  سردستگان  جنبشها  و  نهضتها،  راهشان  را  تـرسیم  مـی‌کند  و  راستای  مسـیرشان  را  روشـن  می‌گرداند.  رسول  اکرم  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سرمشق  و  الگوی  زیبائی  برای ‌کسانی  است‌ که  امید  به  خدا  داشته  باشند  و  خواهان  قیامت  باشند،  و  در  پی  سرمشق  و  الگوی  زیبا  و  خوبی  برای  خود  باشند،  و  خدای  را  یـاد کنند  و  او  را  از  یـاد  نبرند. 

زیبا  است ‌که  به  پرتوهائی  از  این  موقعیّت‌،  برای  مثال  نگاهی  بیندازیم‌.  چرا ‌که  ما  در  اینجا  نمی‌توا‌نیم  به  شرح  و  بسط  بپردازیم‌:

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بیرون  آمد  و  با  مسلمانان  در  خندق  به ‌کار  پرداخت‌. کلنگ  می‌زد  و  می‌کند،  و  خاک  را  با  بیل  جمع  می‌کرد  و  با  زنبیل  برمی‏داشت  و  بیرون  می‌ریخت‌.  با  رجز خوانان  با  صدای  بلند  رجز  می‌خواند  و  می‌سرود.  عادت  مسلمانان  چنین  بود که  در  وقت‌ کار کردن  با  صدای  بلند  رجز  بخوانند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برگردان  رجز  را  تکرار  می  کرد.  آنان  آهنگهائی  از  آهنگهای  ساده‌ای  می‌خواندند که  برگرفته  از  حوادث  جاری  بود.  مردی  از  مسلمانان  جُعَیْل‌^[4]  نام  داشت‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نـام  او  را  نـپسندید  و  وی  را  عمرو  نـامید. کارگران  خندق  با  یکدیگر  این  رجز  ساده  را  سر  دادند  و  خواندند:

(سماه من بعد جعیل عمرا

                           وکان للبائس یوما ظهرا ).

«‌بعد  از  آن‌ که  جعیل  نام  داشت  او  را  عمرو  نامید،  و  او  روزی  و  روزگاری  پشتیبان  فقیر  و  د‌رمانده  بود»‌.

وقتی‌ که  در  برگردان  رجز  به ‌کلمۀ  «‌عمرو»  می‌رسیدند،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌فرمود‌:  ‌«‌عَمراً‌»‌.  و  وقتی‌ که  به  واژۀ  «‌ظَهْر»  می‌رسیدند،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌فرمود:  «‌ظهراً»‌.

ما  باید  همچون  فضائی  را  پیس  چشم  داریم‌،  فضائی‌ که  در  آن  مسـلمانان‌ کار  مـی‌کردند،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  میانشان  بود. کلنگ  می‌زد.  با  بیل  می‌روبید.  با  زنبیل  خاکها  را  برمی‏داشت  و  سپرد.  با  ایشان  همچون  نغمه‌ای  را  سر  می‌داد  .  .  .  باید  تصوّر کنیم  ا‌ین  فضا  به  جانهایشان  چه  تاب  و  تـوانـی  مـی‌بخشید  و  چـه  نـیروئی  را  آزاد  می‌کرد،  و  چه  چشمه‌ساری  را  با  رضا  و  رغبت  و  یقین  و  اطمینان  و  بزرگواری  در  هستی  ایشان  برمی‌جوشاند.  زید  پسر  ثابت  از  جمله‌ کسانی  بود که  خاکها  را  می‏‎برد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(أما إنه نعم الغلام ! ).

امّا  او  بهترین  جوان  است‌!.

خواب  بر  چشمهای  زید  غلبه ‌کرد  و  در  داخل  خندق  به  خواب  رفت‌.  هوا  سخت  سرد  بود.  عـماره  پسـر  حـزم  اسلحۀ  زید  را  برداشت‌.  زید  متوجّه  نگردید.  وقتی ‌که  از  خواب  بیدار  شد،  نگران  و  پریشان‌ گـردید.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(یا أبا رقاد ! نمت حتى ذهب سلاحک ).

ای  پدر  خواب‌!  خوابیدی  تـا  اسـلحه‌ات  از  دست  بشـد  و  رفت‌!. 

سپس‌ فرمود:

(من له علم بسلاح هذا الغلام " ? ).

چه  کسی  از  اسلحۀ  این  جوان  علم  و  اطّلاعی  دارد؟‌.  عماره  عرض ‌کرد:  ای  پیغمبر  خدا،  اسلحه  در  نـزد  مـن  است‌.  فرمود:

(فرده علیه ).

آن  را  بدو  برگردان.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌نهی  فرمود که  مسلمان  ترسانده  شود،  و  کالای  او  شوخی‌ کنان  برداشته  شود.

این  هم  حادثه‌ای  است ‌که  بیداری  چشم  و  دل ‌کسانی  را  به  تصویر  می‌کشد که  در  صف  مسلمانان  بوده‌اند،  چه  کـوچک  و چه  بزرگ.  همچنین  شوخی‌ شـیرین  و  مهربانانه  و  بزرگوارانه  را  به  تصویر  می‌کشد:

(یا أبا رقاد ! نمت حتى ذهب سلاحک ).

ای  پدر  خواب‌!  خوابیدی  تـا  اسـلحه‌ات  از  دست  بشـد  و  رفت‌!. 

در  پایان‌،  آن  فضائی  را  به  تصویر  می‌زند که  مسلمانان  در  آن  در کـنف  حـمایت  و  عـنایت  پـیغمبرشان  در  تـنگ‌ترین  و  سـخت‌ترین  شـرائـط  و ظروف  بسر  می‏بردند.

در  آن  هنگام  روح  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پـیروزی  را  دورادور  می‌نگرد،  و  چشمانش  آن  را  در  پرتو  جرقّه‌هائی  می‏‎بیند  که  بر  اثر  ضربه‌های  پتکها که  بر  صخره  سـنگها  آشنا  مـی‌شود  برمی‏خیزد.  از  آن  بـرای  مسـلمانان  سخن  می‌گوید،  و  به  دلهایشان  یقین  و  اطمینان  می‏بخشد. 

ابن  اسحاق‌ گفته  است‌:  از  سلمان  فارسی  برایم  روایت  کرده‌اند  که  گفته  است‌:  در  گوشه‌ای  از  خندق  پـتک  می‌زدم‌.  صخره  سنگ  بزرگی  را  می‌زدم‌ که  سـخت  و  ناجور  بود.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  مـن  نـزدیک  بود.  هنگامی ‌که  دید  ضربه‌هائی  می‌زنم  و  جایگاه  من  برایم  سخت  است  پائین  آمد  و  پتک  را  از  دست  من‌ گرفت‌.  با  آن  ضربه‏ای  زد.  از  زیر  پتک  جرقّه‌ای  برخاست‌.  آن‌ گاه  پتک  دیگری  بدان  صخره  سنگ  زد.  حرقّۀ  دیگری  برخاست‌.  ضربۀ  سومی  را  زد.  جرقّۀ  دیگری  برخـاست‌.  بدو  عرض  کردم‌.  ای  پیغمبر  خدا  پدر  و  مادرم  فـدایت  شوند،  این  چه  بود که  دیدم  از  پتک  برخاست  بدانگاه‌ که  ضربه‌ها  را  به  صخره  سنگ  زدی‌؟  فرمود:

(أو قد رأیت ذلک یا سلمان ).

ای  سلمان  تو  آن  را  دیدی‌؟‌.

گفتم‌:  بلی‌.  فرمود:

(أما الأولى فإن الله فتح علی بها الیمن . وأما الثانیة فإن الله فتح علی بها الشام والمغرب . وأما الثالثة فإن الله فتح علی بها المشرق).

در  پرتو  چرقّۀ  اول  خدا  یمن  را  برای  من  فتح  کرد.  و  در  پرتو  جرقّۀ  دوم  خدا  شام  و  باختر  را  برای  من  فتح  کرد.  و  در  پرتو  جرقّۀ  سوم  خدا  خاور  را  برای  من  گشود.  در کتاب‌:  «‌امتاع  الأسماع‌»  مقریزی‌،  این  حادثه  به  عمر  پسر  خطاب‌،  با  حضور  سلمان  -‌رضی ‌الله‌ ‌عنهما  -  نسبت  داده  شده  است‌.

ما  امروزه  باید  تصوّر کنیم ‌که  مثل  چـنین  سـخنی  چـه  تأثیری  در  دلها  داشته  است‌،  در  آن  حال  و  احوالی‌ کـه  خطر  از  هر  سو  دلها  را  احاطه‌ کرده  است‌.

باید  بر  ایـن  تصویرهای  نورانـی‌،  تصویر  حذیفه  را  بـیفزائـیم‌.  وقتی ‌که  حذیفه  از کسب  خبر  احزاب  برمی‏گردد،  و  سرمای  شدید  او  را  در بر گرفته  است‌،  و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدین  هنگام  به  نماز  ایستاده  است  و  در  جامه‌ای  از  جامه‌های  یکی  از  زنـان  خـود  نمـاز  می‌خواند.  وقتی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ در  نماز  است  و  با  خدای  خود  در  تماس‌،  حذیفه  را  رها  نمی‌کند که  بر  خود  از  سـرما  بلرزد  تـا  او  از  نـمازش  می‌پردازد.  بلکه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  حذیفه  را  در  مـیان  پـاهای  خـود  جای  می‌دهد  و گوشه‌ای  از  آن  جامه  را  بر  او  می‌انـدازد  تـا  مهربانانه  او  را  گرم‌ کند،  و  به  نماز  خود  ادامه  می‌دهد.  وقتی‌ که  نماز  را  به  اتمام  می‌رساند،  حذیفه  او  را  از  خبر  می‌آگاهاند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  حذیفه  را  از  مـژده‌ای  مطّلع  می‌فرماید که  دلش  از  آن  خبر  داده  است  و  با  آن  آشـنا  شده  است‌.  آن‌ گاه  حذیفه  را  می‌فرستد  تا  ببیند  چه  خبر  است‌!

و  امّا  دلیری  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم در  هـنگامۀ  هول  و  هـراس  چگونه  بوده  است‌،  و  چگونه  اسـتقامت  و  شکـیبائی  و  پایداری  کرده  است‌،  این  شجاعت  در  سراسـر  داسـتان  نمودار  و  آشکار  است‌،  و  نیازی  نیست ‌که  ما  آن  را  نقل  کنیم‌.  چرا که  فـراوان  و  شـناخته  و  مشـهور  و  معروف  همگان  است‌.

خداوند  راست  فرموده  است‌:     

(لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً) (21)

سرمشق  و  الگوی  زیبائی  در  (‌شـیوۀ  پـندار  و  گفتار  و  کردار)  پیغمبر  خدا  برای  شـما  است‌.  برای  کسـانی  که  (‌دارای  سه  ویژگی  باشند:‌)  امید  به  خدا  داشته‌،  و  جویای  قیامت  باشند،  و  خدای  را  بسیار  یاد  کنند.

*

آن ‌گاه  تصویر  ایمان  استوار  و  پایدار  و  دارای  اعتماد  و  اطمینان  جلوه‌گـر  می‌آید.  تـصویر  درخشـان  و  رخشـان  مؤمنان  در  رویاروی  ایشـان  به  هول  و  هراس‌،  و  در  هنگامۀ  ملاقات  آنان  با  خطری ‌که  دلهای  با  ایمان  را  نیز  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد.  این  تصویر  از  ایـن  لرزه  و  تکان  ماده‌ای  برای  آرام‌ گرفتن  و  آرمـیدن  و  اعتماد  و  یقین  می‌سازد،  و  آن  را  مایۀ  مژده  و  شادی  و  انگیزۀ  یقین  و  وثوق  می‌نماید:

(وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً) (22)‏

هنگامی  که  مؤمنان  احزاب  را  دیـدند،  گفتند:  ایـن  هـمان  چیزی  است  که  خدا  و  پیغمبرش  بـه  مـا  وعده  فرموده  بودند.  (‌خدا  و  رسـول  او  بـه  مـا  وعده  داده  بـودند  کـه  نخست  سـختیها  و  رنـجها،  و  بـه  دنبال  آن  خوشیها  و  گنجها  است‌)  و  خدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده‌اند.  ایـن  سختیها  جز  بر  ایمان  (‌به  خدا)  و  تسلیم  (‌قضا  و  قدر  شدن‌)  ایشان  نمی‌افزاید.

هول  و  هـراسی ‌که  مسلمانان  در  ایـن  حادثه  با  آن  رویاروی  شدند  آن  اندازه  بزرگ  بود،  و  غم  و  اندوه  و  مصیبت  و  بلائی‌ که  با  آن  روبرو گردیدند  آن  انـدازه  سخت  و  شدید  بود،  و  تهدید  و  بیم  و  جزع  و  فزعی ‌که  گریبانگیرشان  شد  آن  اندازه  نابهنجار  و  ناگوار  بود که  ایشان  را  سخت  به  لرزه  و  تکان  انداخت  و  در  دلهایشان  زلزله‌ای  افکند  که  راستگوترین‌ گویندگان  از  آنان  سخن  گفته  است  و  دربارۀ  ایشان  فرموده  است‌:

 (هنالک ابتلی المؤمنون وزلزلوا زلزالا شدیدا).

در  ایــن  وقت  مؤمنان  (‌در  کورۀ  داغ  حـوادث  جنگ  و  مبارزه  و  هلاک  و  هراس‌)  آزمایش  شـدند  و  سـخت  بـه  اضطراب  افتادند.

مردمان  انسانهائی  از  آدمیزادگان  بودند.  آدمیزاده  دارای  تاب  و  توان  محدودی  است‌.  خداوند  آدمیزادگان  را  به  کارهائی  بالاتر  از  توانشان  فرا  نمی‌خواند،  و  بیش  از  حدّ  و  مرز  تابشان  از  ایشان  چیزی  نمی‌خواهـد.  بـا  وجـود  اعتماد  و  اعتقادشان  به  یاری  و مدد  خدا  در  فرجام‌ کار،  و 

با  وجود  مژدۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدیشان،  آن  مژده‌ای ‌که  از  موقعیّت  موجود  به  طور کلّی  فراتر  می‌رود  و  به  فتح  یمن  و  شام  و  باختر  و  خاور  می‌پردازد،  با  وجود  همۀ  اینها  هول  و  هراسی‌ که  فرا  رسیده  بود  و  آماده  و  حاضر  شده  بود  و  بدیشان  دست  داده  بود،  آنان  را  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد  و  ایشـان  را  پـریشان  حال  و  نگر‌ان  می‌گرداند  و  دم  و  بازدمشان  را  با  غم  و  غصّه  می‌آلاید  و  گلوهایشان  را  می‌فشارد  و  ایشان  را  خفه  می‌نماید.

چیزی ‌که  بیش  از  همۀ  چیزها  این  حالت  را  روشن‌تر  و  رسـاتر  به  تصویر  مـی‌کشد،  خبر  حذیفه  است‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  حالت  یاران  خود  را  احسـاس  مـی‌کند،  و  می‌داند  د‌ر  درونهایشان  چه  می‌گذرد.  ایـن  است ‌که  می‌فرماید:

(من رجل یقوم فینظر لنا ما فعل القوم ثم یرجع . یشرط له رسول الله [ ص ] الرجعة . أسأل الله تعالى أن یکون رفیقی فی الجنة ).

چه  کسی  برمی‌خیزد  و  برای  ما  می‏نگرد  که  این  اقوام  چه  کــار  کـرده‌انـد  و  مـی‌کنند  و  آنگاه  برگردد؟  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بـا  او  شـرط  مـی‌بندد  که  برمی‏گردد،  و  از  خداوند  بزرگوار  درخواست  می‌نمایم  که  او  رفیق  من  در  بهشت  باشد.

با  وجود  چنین  شرط  و  تـعهّدی  از  سوی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برای  برگشتن،  و  با  وجود  آن  دعـائی‌ که  متضمّن  رفاقت  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  بهشت  است‌،  کسی  از  جای  بلند  نـمی‌شود  و  دعوت  او  را  پـاسخ  نمی‌گوید!  در  این  وقت  حذیفه  با  نام  تعیین  مـی‌گردد.  حذیفه‌ گفته  است‌:  وقتی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نام  مرا  برد  و  مرا  فراخواند،  چاره‌ای  جز  برخاستن  نـداشـتم  ...  هان‌!  همچون  چیزی  روی  نمی‌دهد  مگر  وقتی ‌که  پریشانی  و  نگرانی  به  اوج  خود  رسیده  باشد  و  سخت‌ترین  موقعیّت  به  وجود  آمده  باشد.

و لیکن  در کنار  همۀ  این  زلزله‌ها  و  لرزشها،  و  انـحراف  چشمها  و کژی  بینشها،  و  قطع  شدن  نفسها  بـا  غـمها  و  اندوه‌ها،  پیوند  و  ارتباطی  با  خدا  مانده  بود که ‌گسیخته  نمی‌گردد،  و  درک  و  فهمی  مانده  بود که  از  قوانـین  و  سنن  خدا  سر  نمی‌کند  و  به‌ گمراهی  نمی‌افتد؟  و  یقین  و  باوری  مانده  بود که  ثبات  و  پایدا‌ری  ا‌ین  قوانین  و  سنن  را  متزلزل نمی‌گرداند،  و  اواخر  آن  تحقّق  پیدا  می‌کند  اگر  اوائل  آن  تحقّق  پیدا کند.  بدین  خاطر  بود که  مسلمانان  از  این  احساس  تکان  و  لرزه‌ای‌ که  داشتند  سبب  پیروزی  را  ساختند،  و  در  انتظار  فرا  رسـیدن  پـیروزی  نشسـتند  و  پایداری  کردند.  آخر  آنان  قبلاً  فرمودۀ  خدا  را  تصدیق  کرده بودند:

 (أم حسبتم أن تدخلوا الجنة ولما یأتکم مثل الذین خلوا من قبلکم , مستهم البأساء والضراء وزلزلوا حتى یقول الرسول والذین آمنوا معه:متى نصر الله ? ألا إن نصر الله قریب).

آیا  گمان  برده‌اید  که  داخل  بهشت  می‌شوید  بدون  آن  که  به  شما  همان  برسد  که  به  کسانی  رسیده  است  که  پیش  از  شما  در  گذشته‌اند؟  (‌شما  که  هنوز  رنجها  و  دردهائی  را  ندیده‌اید  و  بـاید  چشـم  بـه  راه  تحمّل  حوادث  تـلخ  و  ناگوار  در  راه  کردگار  باشید  و  بـدانـید:  نخست  رنـج  سپس  گنج‌)‌.  زیانهای  مالی  و  جانی  (‌و  شدائد  و  مشکلات‌،  آن  چنان  ملّتهای  پیشین  را  احاطه  کرده  است  و)  به  آنان  دست  داده  است  و  پریشان  گشته‌اند  که  پیغمبر  و کسانی  که  با  او  ایمان  آورده  بودند  (‌همصدا  شده  و)  می‌گفته‌اند:  پس  یاری  خدا  کــی  (‌و  کجا)  است‌؟‌!  (‌لیکـن  خدا  هرگز  مـؤمنان  را  فـرامـوش  ننموده  است  و  پس  از  تــعلیم  فداکاری  به  مؤمنان  و  آبدیدگی  ایشان  کـه  رمـز  تکـامل  است‌،  به  وعدۀ  خود  وفـا  کـرده  است  و  بدیشان  پـاسخ  گفته  است  که‌:‌)  بیگمان  یاری  خدا  نزدیک  است‌.(بقره/214)

هم  اینک  این  مؤمنان  هستند که  به  تکان  و  تب  و  تاب  درآمده‌اند  و  پریشان ‌حال  و  مضطرب  شده‌انـد.  پس  در  این  صورت  یاری  و  مدد  خدا  بدیشان  نزدیک  است‌!  بدین  خاطر گفته‌اند:

(هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ).

این  همان  چیزی  است  که  خدا  و  پیغمبرش  به  مـا  وعده  فرموده  بودند.

(وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً) (22)‏

این  سختیها  جز  بر  ایمان  (‌به  خدا)  و  تسلیم  (‌قضا  و  قدر  شدن‌)  ایشان  نمی‌افزاید.

(هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ).

این  همان  چیزی  است  که  خدا  و  پیغمبرش  به  مـا  وعده  فرموده  بودند. 

این  هول  و  هراس‌،  و  این  غم  و  اندوه  و  درد  و  بلا،  و  این  لرزه  و  تکان  و  پریشان‌ حالی‌،  و  ا‌ین  مضیقت  و  مشقّت‌،  چیزهائی  هستند که  خدا  در  برابر  آنها  به  ما  وعدۀ  یاری  و  مددکاری  و  پیروزی  داده  ا‌ست‌.  پس  به  ناچار  باید که  یاری  و  مددکاری  و  پیروزی  فرا  برسد: 

(وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ ).

و  خدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده  بودند.

خدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده‌اند  در  نشـانۀ  یـاری  و  مـددکاری  و  پــیروزی‌،  و  خـدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده‌اند  در  دلالت  نشانۀ  آن  .  .  .  بدین  خاطر  دلهایشان  به  یاری  و  مددکاری  و  پیروز گرداندن  خدا  و  به  وعدۀ  خدا  اطمینان  پیدا کرده  است  و  آرمیده  است‌:

(وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً) (22)‏

این  سختیها  جز  بر  ایمان  (‌به  خدا)  و  تسلیم  (‌قضا  و  قدر  شدن‌)  ایشان  نمی‌افزاید.

آنان  انسانهائی  از  آدمیزادگان  بودند،  و  نمی‌توانستند  از  احساسات  بشری  خلاصی  و  رهائی  یابند،  و  ضعف  بشری  نداشته  باشند.  از  آنان  خواسته  نمی‌شود  از  حدود  و  ثغور  نوع  بشری  بگذرند  و  فراتـر  روند‌،  و  از  چهارچوب  ایـن  نوع  خارج  شـوند،  و  خصائص  و  ویـژگیهای  جنس  بشری  را  از  دست  بدهند  و کنار  بگذارند.  چه  خدا  ایشان  را  برای  همین  چیزها  و  با  همین  ویژگیها  آفریده  است‌.  خدا  ایشـان  را  آفریده  است  تـا  انسان  باشند  و  انسان  بمانند،  و  به  نوع  دیگری  تبدیل  نشوند.  نه  فرشتگانی  شوند،  و  نه  شیاطینی ‌گردند،  و  نه  چهارپایانی  شوند،  و  نه  سنگهائی‌ گردند.

آنان  انسانهائی  از  آدمیزادگان  بودند،  می‌ترسیدند  و  در  برابر  سختی  و  دشواری  به  تنگنا  می‌افتادند  و  نـاراحت  می‌شدند.  در  برابر  خطری  که  از  تـاب  و  توان  انسـان  درمی‌گذ‌شت  به  لرزه  و  تکان  می‌افتادند.  ا‌مّـا  آنـان  با  وجود  همۀ  اینها  با  دستاویز  استوار  قرآن‌ که  ایشان  را  با  یزدان  مرتبط  می‌کرد  و  پـیوند  می‌داد،  و  ایشـان  را  از  سقوط  رهائی  می‌بخشید،  و  در  آنـان  امید  و  آرزو  را  تجدید  می‌کرد،  و  ایشان  را  از  نا  امیدی  نجات  می‌داد  .  .  .  با  این  ویژگیها  و  با  آن  خـصائص‌،  در  تـاریخ  بشری  منحصر  به  فرد  می‌گردیدند  و  همگو‌نها  و  همسانهائی  نمی‌داشتند.

بر  ما  لازم  است  با  چنین  چیزی  آشنا گردیم  و  چنین  چیزی  را  فهم ‌کنیم‌،  تا  آ‌ن  مردمان  نمونه  در  تاریخ  قرون  و  اعصار  را  خوب  بشناسیم.  بر  ما  است ‌که  بدانیم  آنان  انسان  بوده‌اند،  و  از  سرشت  انسان  خارج  نگردیده‌انـد.  در  سرشت  بشری  هم  قوّت  و  ضعف  هست‌.  امتیاز  آنان  در  این  است‌ که  در  بشریّت  خود  در  این  بخش  به  اوج  خود  رسیده‌اند،  و  بالای  نوک  هرم  محافظت  از  خصال  آدمیزادگان  در  زمین  قرار گرفته‌انـد  و  بـا  تمام  تـوان  محکم  به  دستاویز  آسمانی  قرآ‌ن  چنگ  زده‌ا‌ند.

وقتی‌ که  یک  بار  ضعف  خود  را  دیدیم،  یا  یک  بار  به  لرزه  و  تکان  درآمدیم،  یا  دفعه‌ای  به  جـزع  و  فزع  و  وحشت  افتادیم‌،  با  دفعه‌ای  در  تنگنای  هول  و  هراس  و  خطر  و  سختی  و  مضیقت  و  مشقّت‌ گیر کردیم‌،  بـر  ما  واجب  است‌ که  از  خویشتن  ناامید  نگردیم‌،  و  شتابزده  و  دست‌پاچه  نشویم  و  گمان  نبریم که  ما  قطعاً  می‌میریم  و  هلاک  می‌گردیم‌.  یا  فکر  نکنیم ‌که  ما  دیگر  هیچ  وقت  به  درد کار  بزرگی  نمی‌خوریم‌!  بلکه  بر  مـا  است ‌که  در  همان  وقت  در کنار  ضعف  نایستیم‌،  و  نگوئیم  ضعف  جزو  سرشت  بشری  ما  است‌!  بر  ضعف  خود  نـباید  مـاندگار  شویم  و  اصرار  بورزیم  و  دلیل  ما  این  باشد که  ضعف  گریبانگیر  افراد  بهتر  از  ما  می‌گردد!  باید  بد‌انـیم  که  دســتاویز  اسـتوار  قـرآن  در  دسـترس  است‌،  دسـتاویز  آسمانی‌.  بر  ما  است ‌که  بدان  محکم  چنگ  بزنیم  تـا  از  این  افتادگی  و  سکندری  برخیزیم  و  بلند گردیم‌،  و  یقین  و  وثوق  و  اطـمینان  و  آرامش  خود  را  برگردانیم  و  بازیابیم،  و  لرزه  و  تکـان  و  پریشی  و  آشـفت  را  مژده‌ رسان  پیروزی  بدا‌نیم‌،  و  ثابت ‌قدم  و  استوار  بمانیم،  و  به  خویشتن  نیرو  و  اطمینان  دهـیم‌،  و  در  راه  حـرکت این  همان  توازنی  است‌ که  آن  دسته  از  انسانهای  نمونه  را  در  صدر  اسلام  ساخت‌،  انسانهای  نمونه‌ای  که  قرآن  مجید  موقعیّتهای ‌گذشته  و  رشادت  و  آزمایـش  نیک  و  جهادشان  را  تذکّر  می‌دهد،  و  از  ثبات  و  ماندگاریشان  بر  عهد  و  پیمانشان  با  خدا  سخن  می‌گوید. کسانی  از  آنان  به  خدا  رسیده‌اند، و  کسانی  از  ایشان  در  انتظار  رسیدن  به  خدا  هستند:

(مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً) (23)

در  مـیان  مـؤمنان  مـردانـی  هسـتند  که  بـا  خـدا  راست  بوده‌اند  در  پیمانی  که  با  او  بسته‌اند. برخی  پیمان  خود  را  بسر  برده‌اند  (‌و  شربت  شهادت  سر  کشیده‌اند)  و  برخی  نیز در  انتظارند (‌تا  کی  توفیق  رفیق  می‏‎گردد  و  جان  را  به  جان‌ آفرین  تسلیم  خواهند  کرد)‌.  آنان  هیچ ‌گونه  تغییر  و  تـبدیلی  در  عـهد  و  پـیمان  خود  نـداده‌انـد  (‌و  کمترین  انحراف  و  تزلزلی  در  کار  خود  پیدا  نکرده‌اند(.

اینان  در  مقابل  آن  دسته  از  مردمان‌ که  نـمونۀ  زشت  آدمیزادگانند، نمونۀ  ‌کسانی  هستند که  قبلاً  با  خدا  عهد  و  پیمان  بسته‌اند که  پشت  نکند  و  نگریزند،  ولی  بعداً  به  عهد  و  پیمان  خدا  وفا  نکرده‌اند:

(وَکَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولاً) (15)‏

عــهد  و  پــیمان  خـدا  پـرسش  دارد  (‌و  از  وفای  بـدان  بازخواست  می‌شود).

امام  احمد  -  با  اسنادی ‌که  دارد  -  از  ثابت  روایت  کرده  است ‌که ‌گفته  است‌:  «‌عمویم  انس  پسر  نضر  رضی الله عنه ‌که  من  با  نسبت  بدو  ثابت  پسر  انس  نامیده  شـده‌ام  در  جنگ  بدر  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  شرکت  نکرد.  از  ایـن  بابت  سخت  ناراحت  شد،  و گفت‌:  اوّلین  جنگی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  آن  شرکت‌ کرد،  در  آن  شرکت  نکـردم  و  غائب  بودم‌!  اگر  خداوند  بزرگوار  از  این  به  بعد  صحنه‌ای  از  جنگ  در  خدمت  پیغمبر  خدا  نصیب  مـن  فـرماید،  یزدان  بزرگوار  خواهد  دید که  چه  خواهم‌ کرد.  ثابت ‌گفته  است‌:  عمویم  ترسید  بیش  از  ایـن  بگوید.  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  جنگ  احد  شـرکت‌ کرد.  سـعد  پسر  معاذ  رضی الله عنه  به  سویس  آمد.  انس  رضی الله عنه  بدو گفت‌:  ای  ابو  عمرو کجا؟  چه  بوی  بهشتی‌!  مـن  بوی  بهشت  را  از  جانب  احد  می‌بویم‌.  ثابت ‌گفته  است‌:  عمویم  جنگید  تـا  کشته  شد.  ثابت ‌گفته  است‌:  در  بدن  او هشتاد  و اند  ضربۀ  شمشیر  و  نیزه  و  تیر یافته  شد.  خواهر  انس  -‌ خالۀ  من  به  نام  ربیع  دختر  نضر  - ‌گفته  است‌:  برادرم  را  نشناختم  مگر  با  انگشتانش‌.  ثابت  گفته  است‌:  آن‌ گاه  ایـن  آیه  نـازل  گردید:

(مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ ...).

در  مـیان  مـؤمنان  مـردانـی  هسـتند  که  بـا  خـدا  راست  بوده‌اند  در  پیمانی  که  با  او  بسته‌اند..‌.‌.

ثابت ‌گفته  است‌:  چنین  نظر  دارند که  این  آیه  دربارۀ  انس  و  یاران  او  رضی ‌الله‌ عنهم  نازل  گردیده  است‌.  (‌مسـلم  و  ترمذی  و  نسـائی  آن  را  از  قـول  سلیمان  پسـر  مـغیره  روایت  کرده‌اند)‌.

این  تصویر  درخشـان  و  رخشـان  از  ایـن‌ گـروه  نـمونۀ  مؤمنان‌،  در  اینجا  ما  را  به  یاد  تکمله  و  متمّمی  از  تصویر  ایمان  می‌اندازد  که  در  مقابل  تصویر  نـفاق  و  ضعف  و  عهدشکنی  آن‌ گروه  پست  و  نادرست  می‌اندازد.  تا  در  عرضۀ  تربیت  با  حوادث  و  با  قرآن‌،  تقابل  صورت  پذیرد.  بر  این  تصویر  درخشان  و  رخشان  با  بیان  فلسفۀ  بلا  و  مصیبت  و  آزمون  و امتحان‌،  و  فرجام  عـهدشکنی  و  وفای  به  پیمان،  و  در  همۀ  اینها کار  را  حواله ‌کردن  به  اراده  و  مشیّت  یزدان‌،  پیرو  می‌زند:

(لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ إِن شَاء أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً) (24)

هـدف  ایــن  است  کــه  خداونـد  صادقان  را  بـه  خـاطر  صدقشان  پاداش  بـدهد،  و  مـنافقان  را  هر گاه  بخواهـد  عذاب  کند،  و  یا  (‌اگر  توبه  کنند)  ببخشد  و  توبۀ  ایشان  را  بپذیرد.  چرا  که  خداوند  آمرزگار  و  مهربان  است‌.

بسان  چنین  پیروی  در  لابلای ‌حادثه‌ها  و صحنه‌ها  قرار  می‌گیرد،  تا  کار  را  یکسره  به  یزدان  جهان  برگرداند‌،  و  پرده  از  حکمت  حوادث  و  وقائع  بردارد.  هیچ  رخدادی  نیست ‌که  بیهوده  یا  تصادفی  به  وقوع  پیوندند.  بلکه  هر  رخدادی  برابر  حکمت  مقدّر  و  فلسفۀ  مقرّر،  و  مطابق  با  تدبیر  مـنظور  و  تـقدیر  مـقصود،  روی  می‌دهد  و  سر  برمی‌زند،  و  به  چیزی  می‌انجامد  و  منتهی  می‌شود که  خدا  از  عواقب  و  فرجامها  میل  داشته  است  و  خواسـته  است‌،  عواقب  و  فرجامهائی‌ که  در  آنها  رحمت  خدا  نسبت  به  بندگانش  جلوه‌گر  می‌آید.  مرحمت  و  مـغفرت  خدا  نزدیک‌ترین  چیز  به  بندگان  و  بزرگ‌ترین  چیز  برای  ایشان  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً) .

چرا  که  خداوند  آمرزگار  و  مهربان  است‌.

سخن  از  رخداد  سترگ  را  با  عاقبتی  خاتمه  می‌دهد که  گمان  مؤمنان  را  در  حقّ  پروردگارشان  راست  می‌گرداند،  و گمراهی  منافقان  و  شایعه ‌پراکنان  را،  و  خطا  و  اشـتباه  انـدیشه‌های  ایشـان  را  روسـن  و  برملا  و  جلوه‌گر  می‌سازد،  و  ارزشهای  ایـمانی  را  در  نـهایت  واقعی  و  عملی‌،  اثبات  می‌نماید:

(وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنَالُوا خَیْراً وَکَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ وَکَانَ اللَّهُ قَوِیّاً عَزِیزاً) (25)

خداوند  کافران  را  با  دلی  لبریز  از  خشم  و  غم  بازگرداند،  در  حالی  که  به  هیچ  یک  از  نـتائجی  که  در  نـظر  داشـتند  نرسیده  بودند.  خداوند  (‌در  ایـن  مـیدان‌)  مـؤمنان  را  (‌بـا  طوفان  باد  و  ارسال  فرشتگان‌)  از  جنگ  بی‌نیاز  ساخت‌،  و  خداوند  نیرومند  و  چیره  است‌.

پیکار  درگرفت‌،  و  راه  خود  را  درپیش‌ گرفت‌،  و  به  پایان  خود  رسـید.  زمـام  پـیکار  در  تـمام  مـراحل  در  دست  پروردگار  بود.  هر گونه ‌که  می‌خواست  آن  را  می‌چرخاند.  نصّ  قرآنی  این  حقیقت  را  با  اسلوب  تعبیر  خود  نگاشته  است  و  اثبات  فرموده  است‌.  تمام  حوادث  و  عـواقب  را  مستقیماً  به  خدا  نسبت  داده  است‌،  تا  این  حقیقت  را  بیان  گرداند،  و  آن  را  در  دلها  مـاندگار  و  استوار  بدارد،  و  جهان‌بینی  درست  اسلامی  را  روشـن  و  آشکـار  نشـان  دهد. 

* 

سنگ  آسیاب  حادثه‌،  تـنها  بالای  مشرکان  قریش  و  غطفان  نچرخید  و  نگردید.  بلکه  بـالای  بـنی‌قریظه‌ که  یهودی  و  همپیمان  مشرکان  بودند  دور  زد  و  ایشان  را  نیز  خرد  کرد:

(وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقاً (26) وَأَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَدِیَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضاً لَّمْ تَطَؤُوهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

خداوند  کسانی  از  اهل  کتاب  (‌بنی‌قریظه‌)  را  که  احزاب  را  پشتیبانی  کرده  بودند  از  دژهایشان  پائین  کشـید،  و  بـه  دلهایشان  ترس  و  هراس  انداخت  (‌و  کارشان  بـه  جائی  رسید  که‌)  گروهی  را  کشتید  و  گروهی  را  اسیر  کردید.  و  زمینها  و  خانه‌هایشان  و  دارائی  آنان‌،  و  همچنین  زمینی  را  که  هرگز  بـدان  گـام  نـنهاده  بـودید،  بـه  چنگ  شما  انداخت‌.  بدگمان  خداوند  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

و  امّا  این  داستان  تا  اندازه‌ای  نیاز  به  روشنگری  داستان  یهودیان  با  مسلمانان  دارد:

بعد  از  ایـن ‌که ‌گروه‌ها  و  دسـته‌ها  به  سوی  مدینه  لشکرکشی‌ کردند،  یهودیان  مدینه  با  اسلام  بر  سر  پیمان  نماندند  و  آرام  ننشستند  مگر  مدّت  زمان  اندکی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هنگامی‌ که  به  مدینه  تشریف ‌فرما  شد،  هر چه  زودتر  با  یهودیان  آنجا  پیمان  صـلح  و  صفا  بست.  در  پیمان‌ نامه  واجب  و  لازم  فرمود  که  ایشـان  را  کـمک  و  یاری  بکند  و  در  حمایت  و  حفاظت  بکـوشد،  مشـروط  بدانکه  پیمان  نشکنند  و  سـتمگری  نکنند  و  فسق  و  فجور  راه  نیندازند  و  جاسوسی  نـنمایند  و  دشمنان  را  کمک  و  یـاری  نـدهند،  و  در  اذیّت  و  آزار  همدست  گروهی  نشوند.

ولی  یهود‌یان  طولی  نکشید  احسـاس  کـردند کـه  دیـن  جدید  برای  مکانت  و  منزلت  تقلیدی  ایشان  خطر  دارد.  یهودیان  چون  اهل ‌کتاب  پیشین  بودند،  بدین  خـاطر  از  مقام  بزرگی  در  میان  اهالی  مـدینه  برخوردار  بـودند.  یهودیان  همچنین  احساس ‌کردند  که  سیستم  و  نظام  تـازه‌ای‌ که  اسلام  بر‌ای  جامعه  با  رهبری  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  ارمغان  آورده  است‌،  برای  ایشان  خطر  دارد.  یهودیان  پیش  از  ورود  اسلام  به  مدینه  از  اختلاف  موجود  در  میان  اوس  و  خزرج  استفاده  و  بهره‌برداری  می‌کردند.  می‌خواستند  این  اخـتلاف  در  مـیان  ایـن  دو  قبیله  بماند،  تا  سخن  والا  و  فرمان  بالا  در  مدینه  از آن  خودشان  باشد  و  یکه‌تاز  میدان  باشند.  هنگامی  که  اسلام  اوس  و  خزرج  را  تـحت  فرمانروائـی  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بزرگوار  مسلمانان  متّحد  گرداند‌،  دیگر  یـهودیان  آب  گل‌آلودی  را  نـیافتند که  از  آب  ماهی  بگیرند،  آب  گل‌آلودی‌ که  در  فاصلۀ  بین  اوس  و  خزرج  پیدا  می‌کردند  و  در  آنجا  به  شکار  ماهیها  می‌پرداختند!

قَشَوی‌ که  پشت  شتر  را  شکست  اسلام  آوردن  پیشوای  دینی  و  فرزانۀ  ایشان  عبدالله  پسر  سلام  بود.  این  مسأله  چنین  بود که  خداوند  بزرگوار  به  عبدالله  پسر  سلام  توفیق  عنایت  فرمود که  اسلام  را  حقّ  ببیند  و  اسـلام  را  بپذیرد  و  مسلمان  شود،  و  به  اهل  و  عیال  خانوادۀ  خود  نیز  دستور  داد  مسلمان ‌گردند  و  آنان  هم  مسلمان  شدند  و  اسلام  را  پذیرا گردیدند.  امّا  عبدالله  پسر  سلام  ترسید  که  اگر  اسلام  آوردن  خویش  را  اعـلان  و  اعـلام  دارد،  یهودیان  تهمتهائی  بدو  بزنند  و  سخنان  ناروائی  در  حقّ  او  سر هم‌ کنند  و  به  هم  ببافند.  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخـواست  کرد  دربارۀ  او  از  یـهودیان  پـرسشهائی  بفرماید  پیش  از  این ‌که  اسلام  آوردن  وی  را  بدیشان  خبر  دهد.  یهودیان ‌گفتند:  عبدالله  پسر  سلام  بزرگ  ما  است  و  فرزند  بزرگ  پیشین  ما  است‌.  او  پیشوای  دینی  و  عالم  ما  بشمار  است‌.  بدین  هنگام  عبدالله  پسر  سلام  به  میان  جمعیّت  ایشان  آمد،  و  از  آنان  تقاضا کرد که  بدان  چیزی  ایمان  بیاورند  که  او  بدان  ایمان  آورده  است‌.  یهودیان  به  جان  او  افتادند،  و  سخنان  زشـتی‌ گفتند،  و  اهالی  روستاها  و  آبادیهای  یـهودیان  را  از  او  برحذر  داشتند.  در  این  وقت  بود که  خطر  حقیقی  را  احساس  کردند،  خطری‌ که  متوجّه  وجود  دینی  و  سیاسی  ایشـان  بود.  به  مکر  و کید  و نیرنگ  مستمرّی  و  بزرگی  و  بی‌امانی  دربارۀ  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پرداختند.

از  آن  روز  به  بعد  جنگ  میان  اسلام  و  یهودیان  درگرفته  است  و  تا  به  امروز  آتش  آن  لحظه‌ای  فروکش  نکرده  است  و  آرام  نگرفته  است‌.

در  آغاز کار،  این  جنگ‌،  جنگ  سردی  بود،  همان ‌گونه ‌که  امروز  مصطلح  است  و  می‌گویند.  جنگ  تبلیغاتی  بر  ضدّ  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم   و  بر  ضدّ  اسلام  درگـرفته  است  و  ادامـه  داشته  است‌.  یهودیان  در  جنگ  شـیوه‌های  گو‌ناگونی  درپیش  گرفته‌اند،  بدانگونه  که  در  سراسر  تاریخ  ایشان  از  آنان  دیده  شده  است  و  شناخته  گردیده  است‌.  آنـان  نقشۀ  شکّ  و  تردید  را  دربارۀ  رسـالت  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌کشند  و  ایـن  خطّ  سـیر  نـیرنگبازانه  را  درپـیش  می‌گیرند.  شبهه‌ها  و گمانهائی  پیرامون  عقیده  جدید  به  مـیان  می‌کشند،  و  در  میان  مسـلمانان  دسـیسه‌ بازی  می‌کنند  و  برخی  از  ایشان  را  بر  برخی  دیگر  گمان  و  بداندیش  می‌نمایند.  در  آن  زمان  گاهی  مـیان  اوس  و  خزرج‌،  و گاهی  میان  انصار  و  مـهاجران‌،  به  دسیسه  می‌نشستند  و  دشمنانگی  و کینه‌توزی  پدید  می‌آوردند.  در  مـیان  مسـلمانان  برای  دشمنان  مشرک  ایشـان  جاسوسی  می‌کردند.  با  منافقانی ‌که  به  ظاهر  اسلام  را  می‌پذیرفتند  راه  دوستی  نهان  را  درپیش  می‌گرفتند  و  به  وسیلۀ  منافقان  در  میان  صفوف  مسلمانان  فتنه  و  آنتون  می‌انداختند  و  فساد  و  تباهی  می‌کردند  .  .  .  در نـهایت‌،  روبند  را  از  چهرۀ  خود  برگرفتند  و  راه  لشکرکشی  بر  مسلمانان  را  درپیش ‌گرفتند.  دسته‌ها  و گروه‌ها  و  قبیله‌ها  را  متّحد  می‌کردند  و  به  جنگ  مسلمانان  تحریک  و  ترغیب  می نمودند،  همان ‌گونه ‌که  در  جنگ  احزاب  از  ایشان  سر  زد. 

مهمّ‌ترین  طوائف  ایشان  عبارت  بودند از:  بـنی‌قینقاع‌،  و  بنی‌نضیر،  و  بنی‌قریظه‌.  هر یک  از  طـوائـف  کاری  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  مسلمانان  داشت‌.  بنوقینقاع‌ که  دلاورترین  یهودیان  بودند،  بر  پیروزی  مسلمانان  در  بدر  حسادت  می‌ورزیدند  و کینۀ  ایشان  را  به  دل  می‌گرفتند،  و  دیگران  را  بر  ضدّ  ایشان  تیک  و  ترغیب  می‌کردند،  و  عـهد  و  پـیمان  خـود  را  با  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم انکار  می نمودند،  از  ترس  این  که  نکند  کـار  او  بـالا گـیرد  و  نتوانند  در  برابرش  تاب  مقاومت  بیاورند،  بعد  از  آن ‌که  در  نخستین  برخورد  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم با  قریش‌،  بر  قریشیان  پیروز گردیده  بود.

ابن‌ هشام  در  سیره  از  قول  ابن  اسحاق‌،‌ کار  و  بار  یهودیان  را  ذکر کرده  است  و گفته  است‌:

از  جملۀ  قصّۀ  بنی  قینقاع  این  بود:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌بنی  قینقاع  را  در  بازار  بنی  قینقاع  جـمع‌ کرد  و  بدیشان  فرمود: 

(یا معشر یهود , احذروا من الله مثل ما نزل بقریش من النقمة , وأسلموا , فإنکم قد عرفتم أنی نبی مرسل , تجدون ذلک فی کتابکم وعهد الله إلیکم).

ای  گروه  یهودیان‌،  از  خدا  بترسید  که  همان  انتقامی  را  از  شما  بگیرد  و  هـمان  کـیفری  را  بـه  شـما  بـرساند  کـه  از  قریشیان  گرفت  و  بدیشان  رساند.  مسلمان  شوید،  چه  شما  قطعاً  دانسته‌اید  و  پی  برده‌اید  که  من  پیغمبر  مرسلی  هستم‌.  این  امر  را  در  کتاب  خود  یافته‌اید  و  در  عهد  خدا  با  خود  دیده‌اید.

یهودیان‌ گفتند:  ای  محمّد،  تـو گـمان  مـی‌بری ‌کـه  مـا  همچون  قوم  تو  هستیم‌؟  این ‌که  با  قومی  برخورد کرده‌ای  و  رزمیده‌ای ‌که  با  جنگ  آشنا  نبوده‌اند  و  فنون  جنگی  را  ندانسته‌اند،  بدین  سبب  بر  ایشان  فرصتی  پیدا کرده‌ای  و  بر  آنان  چیره  مـده‌ای‌،  این‌ کار  تو  را  مـرور  نکند  و گو‌ل  نزند.  ما  به  خدا  سوگند  اگر  با  تو  بجنگیم  خواهی  دانست  که  چه  مردمانی  هستیم‌.

ابن‌ هشام  از  قول  عبدالله  پسر  جعفر  روایت ‌کرده  است  و  گفته  است‌: 

یکـی  از کارهای  بنی  قینقاع  ایـن  بود:  زن  عرب  بادیه‌نشینی  چیزی  را  برای  فروش  با  خود  به  مدینه  آورد  و  آن  را  در  بازار  بنی‌قینقاع  فروخت‌.  در  نزد  زرگری  در  آن  بازار  نشست‌.  یهودیان  از  او  خواستند  روبند  را  از  چهره‌اش  به‌ کنار  زند.  او  خودداری‌ کرد.  زرگر  گوشه‌ای  از  جامۀ  او  را  به  پشتش‌ گره  زد.  وقتی ‌که  زن  برخاست  عورتش  پدیدار گردید.  یـهودیان  از  آن  خندیدند.  زن  فریاد  برآورد.  مردی  از  مـسلمانان  بر  زرگر  پرید  و  او  را  کشت.  آن  زرگر یهودی  بود‌.  یهودیان  بر آن  فرد  مسلمان  فشار  آوردند  و  بر  او  تاختند  و  وی  را کشتند.  اهالی  خانوادۀ  آن  فرد  مسلمان  بر  ضدّ  یـهودیان  دادخواهـی  کردند  و  فریاد  سر  دادند.  مسلمانان  به  خشم  آمـدند،  و  میان  ایشان  و  بنی‌قینقاع  شرّ  و  بلا  درگرفت‌.

ابن‌ اسحاق  روند  حادثه  را  تکمیل‌ کرده  است  و گفته است:

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ایشان  را  محاصره ‌کرد  تا  فرمان  او  را  پذیرفتند.  عبدالله  پسر  ابیّ  پسـر  سلول‌ کـه  سردستۀ  منافقان  بود  وقتی‌ که  دید  خدا  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  بر  آنان  پیروز  فرمود،  برخاست  و گـفت‌:  ای  محمّد،  دربارۀ  دوستان  من  خوبی‌ کن  -‌ بنی  قـینقاع  همپیمان  خزرج  بودند  -  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  پاسخ  نـداد  و  اندکی  درنگ  کرد.  دوباره  گفت‌:  ای  محمّد،  دربارۀ  دوستان  من  خوبی ‌کن‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  او  روی  برگرداند  و  بدو  پشت ‌کرد.  دست  خود  را  به  جیب  زره  پیـغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرو کرد  و  بدان  چنگ  زد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه واله وسلّم  فرمود:

‌(أرْسِلْنی‌)‌.  (‌مرا  رها  کن‌)‌.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خشمگن  شد  تا  بدانجا که  چهره‌اش  از  خشم  سیاه‌ گردید.  سپس  فرمود:

(وَیْحَک ! أرْسِلْنی‌)‌.  (‌وای  بر  تو،  مرا  رها  کن‌)

گفت‌:  نه  به  خدا  سوگند  تو  را  رها  نمی‌کنم  تـا  در حقّ  دوستان  من  خوبی  نکنی‌.  چهارصد  مرد  بدون  زره‌،  و  سیصد  مرد  دارای  زره‌،  مرا  از  سرخ‌پوست  و  سیاه‌پوست 

محافظت‌ کرده‌اند،  بگذارم  تو  آنـان  را  در  یک  بامداد  درو کنی‌.  من ‌کسی  هستم‌ که  از  چرخش  زمان  و  تـغییر  احوال  و  تبدیل  اوضاع  می ترسم‌.  پس  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌هُمْ ‌لَکَ‌)‌.  (‌آنان  برای  تو)‌.

عبدالله  پسر  ابیّ ‌تا  آن  زمان  هنوز  شأن  و  مقامی  در میان  قوم  خود  داشت‌.  میانجیگری  او  را  دربارۀ  بنی  قینقاع  پذیرفت  به  شرط  آن ‌که  از  مدینه  بکوچند  و  بروند،  و  با  خود  اموالشان  را  بجز  اسلحه‌هایشان  ببرند.  بدین  وسیله  مدینه  از  یک ‌گلّۀ  یهودی  نـیرومند  بزرگ  پاکیزه  و  پیراسته  شد.

و  امّا  بنونضیر،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  چهار  سـال  بعد  از  جنگ  احد  به  سویشان  رفت  و  برابر پیمانی‌ که  میان  او  و  ایشان  بسته  شده  بود  شرکت  آنان  را  در  پرداخت  دیۀ  دو  نفر کشته  درخواست ‌کرد.  وقتی ‌که  بدیشان  رسید، ‌گفتند:  ای  ابوالقاسم  باشد  تو  را  در  آنچه  دوست  داری  و  از  ما  در  پـرداخت  آن‌ کـمک  طلبیده‌ای  شرکت  می‌کنیم  و  می‌پذیریم‌.  آن‌ گاه  برخی  با  برخی  خلوت ‌کردند  و گفتند:  شما  این  مر‌د  را  در  مـوقعیّتی  بـهتر از ایـن  مـوقعیّت  نخواهید  یافت‌.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در کنار  دیـواری  از  دیوارهای  خانه‌ها  نشسته  بود.  به  هـمدیگر گـفتند:  چه  کسی  بالای  ا‌ین  خانه  می‌رود  و  سنگ  بزرگی  را  بر  سر  او  می‏کوبد  و  ما  را  از  دست  او  راحت  می‌کند؟

آنگاه  برای  اجرای  این  توطئۀ  زشت  و  پلید  متّحد  شدند  و  تصمیم  بر  عملی ‌کردن  آن‌ گرفتند.  آنچه  می‌خواستند  بکنند  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  الهام ‌گردید.  بلند  شد  و  رفت  و  به  مدینه  برگشت،  و  دستور  فر‌مود  مسلمانان  آمادۀ  جنگ  با  ایشان  شوند.  بنونضیر  خـویشتن  را  به  میان  دژها  انداختند  و  در  آنجاها  پناه‌ گرفتند.  عبدالله  پسر  ابیّ  پسر سلول  - ‌سردستۀ  منافقان  - ‌کسی  را  به  پـیش  ایشان  فرستاد  و  بدانان  پیام  داد که  ثـابت ‌قدم  بمانید  و  استقامت  داشته  باشید،  ما  شما  را  تسلیم  دیگران  نخواهیم  کرد  و به  ترک  شما  نخواهیم‌ گفت‌.  اگر  با  شما  بجنگند  ما  در  دفاع  از  شما  خواهیم  جنگید،  و  اگر  اخراج  شوید  با  شما  خوا‌هیم  آمد.  ولی  منافقان  به  عهد  خود  وفا  نکردند.  خدا  به  د‌لهای  بنی‌نضیر  هول  و  هراس  اند‌اخت‌.  آنـان  بدون  جنگ  و  مــبارزه  تسلیم  شـدند.  از  پـیغمـر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخواست‌ کردند که  ایشان  را  تبعید کند  ولی  ایشان  را  نکشند.  اسباب  و  اثاثیه‌ای ‌که  مـی‌توانند  بر  شتران  بار کنند  و  با  خود  ببرند  بجز  اسلحه‌،  این  کـار  را  بکنند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پذیرفت‌.  بنی‌نضیر  به  خیبر  رفتند.  برخی  از  ایشان  به  شام ‌کوچیدند.  از  جملۀ  رؤساء  ا‌یشان  که  به  خیبر  رفتند،  سلام  پسر  ابوالحقیق‌،  و کنانه  پسر  بیع  پسر  ابوالحقیق‌،  و  حییّ  پسر  اخطب  بودند  .  .  .  ایـنان  همان  کسانیند که  در  متّحد کردن  و  جمع‌آوری  نـمودن  مشرکان  قریش  و  غطفان  در  جنگ  احزاب،  نام  و  نشانی  دارند  و  از  ا‌یشان  نام  برده  می‌شود.

هم  اینک  به  جنگ  بنی‌قریظه  می‌پردازیـم‌.  در  جنگ  احزاب  ا‌ز کاری‌ که  می‌کردند  سخن  رفت‌.  آنان  همدست  مشرکان  بر  ضدّ  مسلمانان  شدند.  ایشان  رؤساء  بنی‌نضیر  را  تحریک‌ کردند  و  برانگختند.  سردستۀ  آنان  حییّ  پسر  اخطب  بود.  پیمان‌ شکنی  بنی‌قریظه  در  عهد  و  پیمانی ‌که  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌داشتند،  آن  هم  در  این  اوضـاع  و  احوال  سخت  و  دشوار،  از  حملۀ  احزاب  از  خارج  از  مدینه‌،  برای  مسلمانان  ناگوا‌رتر  و  نابهنجارتر  بود.

چیزی‌ که  تا  اندازه‌ای  می‌تواند  بزرگ  خـطری  را  بـه  تصویر  بکشد که  مسلمانان  را  تهدید  می‌کرد،  و  هول  و  هـراس  و  تـرس  و  لرزی  را  پـیش  چشم  بـدارد که  پیمان‌شکنی  بـنی‌قریظه  پدید  آورده  بود،  روایـتی  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌.  وقتی ‌که  خبر  عهدشکنی  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسید،  سعد  پسر  معاذ  رئیس  قبیلۀ  اوس،  و  سعد  پسر عباده  رئیس ‌قبیلۀ  خزرج  را  همراه  عبدالله  پسر  رواحه‌،  و  خوات  پسر  جبیر  - ‌رضی‌الله‌ ‌عنهم  -‌ فرستاد  و  بدیشان  فرمود:

(انطلقوا حتى تنظروا أحق ما بلغنا عن هؤلاء القوم أم لا ? فإن کان حقا فالحنوا لی لحنا أعرفه ولا تفتوا فی أعضاد الناس . وإن کانوا على الوفاء فیما بیننا وبینهم فاجهروا به للناس).

بروید  تا  ببینید آیا  آنچه  دربارۀ  این  قوم  به  ما  رسیده  است  درست  است  یــا  نـادرست‌؟  اگر  درست  بـود  به  شیوه‌ای  با  من  سخن  بگوئید  که  آن  را  بدانم  و  بـدان  پـی  ببرم‌.  به  گونه‌ای  نگوئید  که  مردمان  را  دست‌ پاچه  کند  و  در هم  شکند.  اگر  هم  بر  عهد  و  پیمان  خود  وفادار  مـانده  بودند،  عهد  و  پیمانی  که  میان  ما  و  ایشان  است‌،  آشکارا  آن  را  به  مردمان  بگوئید.

ایــن  روایت  به  تصـویر  مـی‌کشد  چـیزی  را که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  انتظار  داشت  این  عهدشکنی  در  درونـها  برا‌نگیزد  و  مردمان  را  بر  دست  و  پای  اندازد.

آنان  بیرون  رفتند  و  رهسپار  آنجا  شدند.  وقتی ‌که  به  نزد  بنی‌قریظه  رسیدند  دیدند که  بد‌تر  از  آن  چیزی  هستند که  بدیشان‌ گفته‌اند.  بد  و  بیرا‌ه  در  حقّ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌گفتند  و  بیان  می داشتند:  پیغمبر  خدا  چه ‌کسی  است‌؟  میان  ما  و  محمّد  هیچ‌ گونه  عهد  و  پیمانی  نیست‌!..گروه  اعزامی  برگشتند  و  با گوشه  و کنایه  نه  واضح  و  آشکار  خبر  را  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رساندند.  پــیغمبر  خـدا  فرمود:

(الله أکبر . أبشروا یا معشر المسلمین).

(‌خدا  بزرگتر  (‌از  همه  کس  و  از  هـمه  چـیز)  است‌.  ای  گروه  مسلمانان  مژده  باد!)‌.

این  را  بدان  خاطر  فرمود  تا  مسلمانان  را  جای  بدارد  و  کاری ‌کند  از  پـخش  خبر  ناگوار  در  میان  صفوف  مسلمانان  جلوگیری  شود.

ابن  اسحاق ‌گفته  است‌:  بدین  هنگام  بلا  بزرگ ‌گردید،  و  هول  و  هراس  شدّت ‌گرفت‌،  و  دشمنان  مسلمانان  از  بالا  و  از  پائین  آنان  به  سویشان  آمدند.  تا  بدانجا که  مؤمنان  هر  نوع ‌گمانی  را  بردند،  و  نـفاق  از  سوی  بر‌خی  از  منافقان  پدیدار  و  نمودار گردید.  و  .  .  .

کار  این  چنین  بود  در  هنگامۀ  پیکار  و کارزار  با  احزاب‌.  هنگامی‌ که  خداوند  بزرگوار  بـا  کــمک  و  یـاری  خـود  پشتیبانی‌ کرد،  و  دشمنانش  را  با  دلی  لبریز  از  خشـم  و  کینه  و  بدون  به  هدف  رسیدن  و  خیری  را  نصیب  خـود  کردن  برگرداند،  و  خدا  در  جنگ‌،  مسـلمانان  را  بسنده  شد،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیروزمندانه  به  مدینه  برگشت،  و  مردمان  اسلحه‌های  خود  را  زمین ‌گذاشتند.  در  آن  وقت  که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ خویشتن  را  از  چرک  و کثافت  و  گرد  و  غبار  مرزداری  و نگاهبانی‌،  در  خانۀ  ام  سلمه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -  می‌شست‌،  نـاگهان  جبرئیل  علیه السّلام  پیدا  گردید  و گفت‌:

(أوضعت السلاح یا رسول الله ? ).

ای  پیغمبر  خدا!  آیا  اسلحه  را  زمین  گذاشته‌ای‌؟‌.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌نَغَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

جبرئبل  گفت‌:

(ولکن الملائکة لم تضع أسلحتها ! وهذا أوان رجوعی من طلب القوم " ).

و لیکن  فرشتگان  سلاحهای  خود  را  رمین  نگذاشته‌اند!  و  هم  اینک  من  از  دنبال  کردن  آن  قوم  برمیگردم.

آن‌ گاه  گفت‌:

(إن الله تبارک وتعالى یأمرک أن تنهض إلى بنی قریظة ).

خداونـد  سترگ  و  بزرگ  بـه  تـو  دسـتور  مـی‌دهد  کـه  برخیزی  و  به  سوی  بنی‌قریظه  بروی‌.

بنی‌قریظه  در  چند  مایلی  مدینه  بودند  .  .  .  آن  وقت  بعد  از  نماز  ظهر  بود.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(لا یصلین أحدکم العصر إلا فی بنی قریظة).

(‌کسی  از  شما  نماز  عصر  را  نخوانـد  مگر  در  میان  بنی‌قریظه‌).

مردمان  رهسپار  شدند.  در  راه  وقت  نـماز  عـصر  فرا  رسید.  برخیها  نماز  عصر  را  در  راه  خواندند،  و گفتند:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌چیزی  جز  عجله ‌کردن  و  شتاب  نمودن  نخواسته  است‌.  مرادش  زود  حرکت  کـردن  و  رهسپار  شدن  بوده  است  و  بس.  دیگر‌ان‌گفتند:  ما  نماز  عصر  را  جز  در  میان  بنی‌قریطه  نمی‌خوانیم‌.  هیچ  یک  از  دو گروه‌،  با  دستۀ  مقابل  درشتی  ننمود  و  بر  آنان  سخت  نگرفت‌.  پیغمبر  خـدا  صلّر الله علیه وآله وسلّم  ابن  امّ ‌مکتوم  رضی الله عنه  را  بـر  مـدینه  گماشت  و  به  دنبال  مسلمانان  حرکت ‌کرد.  ابن  امّ  مکتوم  همان  کسی  است‌ که  دربارۀ  او  نازل‌ گردیده  است‌:

(عبس وتولى أن جاءه الأعمى . . . ).

چهره  درهم  کشید  و  روی  برتافت‌!  از  این  که  نابینائی  به  پیش  او آمد  ...  .                      (‌عبس/  ١  و  ٢) 

پیغمبرخدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌پرچم  را  به  علی  پسرابـوطالب  رضی الله عنه  تحویل  داد.  آن‌ گاه  با  بنی‌قریظه  جنگید  و  بیست ‌و پنج  شبانه  روز  ایشان  را  محاصره ‌کرد.  وقتی ‌که  اوضاع  و  احوال  بر  بنی‌قریظه  به  طول  انجامید،  حکم  سـعد  پسـر  معاذ  رضی الله عنه  رئیس  قبیلۀ  اوس  را  دربارۀ  خود  پـذیرفتند،  چون  در  دورۀ  جاهلیّت  همپیمان  قبیلۀ  اوس  بودند.  معتقد  بودند که  سعد  پسر  معاذ  در  این  باره  بدیشان  خوبی  می‌کند،  همان ‌گونه ‌که  عبدالله  پسر  ابیّ  پسر  سلول  دربارۀ  دوستان  خود  بنی  قینقاع  خوبی ‌کرد  و  ایشان  را  از  دست  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نجات  داد  و  آزادشان‌ کرد.  اینان  هم  گمان  بردند  سعد  پسر  معاذ  همان‌ کاری  را  خواهد کرد که  عبدالله  پسر  ابیّ  در  حقّ  بـنی‌قینقاع  کرده  است‌.  امّا  ندانستند که  سعد  رضی الله عنه  در  جنگ  خندق  تیری  به  شاهرگ  بازویش  خورده  است‌،  شاهرگی  که  اگر  قطع‌ گردد  خون  آن  بند  نمی‌آید.  و  لذا  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌شاهرگ  بازوی  او  را  داغ‌ کرده  است  و  سوزانـده  است‌،  و  او  را  داخل  خیمه‌ای  در  مسجد  جای  داده  است  تا  از  نزدیک  بتواند  از  او  عیادت ‌کند.  سعد  رضی الله عنه  در  دعائی‌ که‌ کرده  بود گفته  بود:  خداوندا  اگر  از  جنگ  قریش  چیزی  مانده  است  ما  را  برای  شرکت  در  آن  زنده  بدار.  و اگر جنگ  میان  ما  و  ایشان  را  به  اتمام  رسانده‌ای‌،  آن  را  دیگـر باره  پدیدار  آر.  و  مرا  نمـیران  تـا  چشـمم  را  از  حقارت  و  شکست  بنی‌قریظه  روشن  می‌فرمائی  و  شادمانم  مـی‌نمائی  .  .  .  خداوند  بزرگوار  دعای  او  را  پـذیرفت‌.  چنین  مقدّر  فرموده  بـود کـه  بـنی‌قریظه  حکـم  او  را  دربارۀ  خود  بپذیرند  و  به  انتخاب  و  اختیار  خویش  داوری  او  را  دربارۀ  خویشتن‌ گردن  نهند  و  خودشان  نام  او  را  ببرند  و  وی  را  برگزینند.

در  این  وقت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سعد  پسـر  معاذ  را  از  مدینه  طلبید  تا  دربارۀ  ایشان  قضاوت  کند.  هنگامی  که  آمد،  سوار  الاغی  بود  و  برایش  پشتی  و  متکائی‌ گذاشته  بودند.  قبیلۀ  اوس  بدو  پناه  بردند  و گـفتند:  ای  سعد،  بنی‌قریظه  دوستان  تو  هستند،  پس  در  حقّ  ایشان  خوبی  کن‌.  پیـوسته  سعی  می‌کردند  سعد  را  بر سر مهر بیاورند  و  رحم  و  شفقت ‌او  را  برانگیزند.  سعد ساکت  بود و پاسخی  بدا‌نان  نمی‌داد.  وقتی  که  سخن  را  بـه  درازا  کشـاندند،  سعد  رضی الله عنه ‌گفت‌:  زمان  آن  فـرا  رسیده  است‌ که  در  او  سرزنش  سرزنشگری  درنگیرد  و  تأثـیر  نکـند.  از  این  سخنان  دانستند که  سعد  بـنی‌قریظه  را  باقی  نخو‌اهد  گذاشت‌!

وقتی‌ که  به  خیمه‌ای  نزدیک  شد که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  آنجا  تشریف  داشت‌،  پیغمبر  خدا  فرمود:

(قوموا إلى سیدکم ).

(‌برای  احترام  رئیس  خود  بلند  شوید)‌.

مسلمانان  برای  احترام  و  بزرگداشت  او  برخاستند  و  او  را  پائین ‌آوردند  و  بر  جایگاه  ولایت  و قضاوت  نشاندند،  تا  بدین  وسیله  حکم  سعد  دربارۀ  بنی‌قریظه  نافذتر  بوده  و  قوّۀ  اجرائی  بیشتری  داشته  باشد.

وقتی ‌که  سعد  نشست‌،  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌بدو  فرمود:

(إن هؤلاء - وأشار إلیهم - قد نزلوا على حکمک . فاحکم فیهم بما شئت).

(‌اینان  -  اشاره  به  بنی‌قریظه‌ کرد  -‌ داوری  تو  را  دربارۀ  خود  پذیرفته‌اند.  پس  آن  چنان ‌که  می‌خواهی  دربارۀ  ایشان  حکم  صادر کن‌(‌.

سعد  رضی الله عنه‌ گفت‌:  آیـا  حکم  ما  دربارۀ  ایشـان  اجراء  می‌گردد؟  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌نَعَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

سعد  گفت‌:  حکم  من  دربارۀ ‌کسانی  هم  اجراء  می گردد که  در  درون  این  خیمه  هستند؟

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌نَعَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

سعد  گفت‌:  حکم  من  اجراء  می‌گردد  دربارۀ  کســانی  کـه  همین  جا  هستند؟  به  جانبی  اشاره‌ کرد که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم 

در  آن  سو  بود.  ولی  برای  تعظیم  و  اکرام  و  احترام  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  او  روی  برگرداند  و  بدو  نگاه  نکرد.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌فرمود:

(‌نَعَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

سعد رضی الله عنه ‌گفت:

من  حکم  می‌کنم  جنگجویانشان ‌کشته  شوند،  و کودکان  و  زنانشان  اسیر  و  برده  شوند،  و  اموال  و  دارائیشان  ضبط  گردد  و  به  غنیمت  برده  شود‌.  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  فرمود:

(لقد حکمت بحکم الله تعالى من فوقسبعة أرقعة ).

(‌تو  دربارۀ  ایشان  هما‌ن  حکمی  را  صادر  کـرده‌ای  که  خداوند  بزرگوار  بالای  هفت  آسمان  آن  حکـم  را  صـادر  فرموده  بود)‌.

سپس  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دستور  فرمود گودالهائی  کنده  شود. گودالهائی  در  زمین‌ کنده  شـد،  و  بنی‌قریظه  را  دست  بسته  آوردند  و گردنهایشان  را  زدند.  آنان  در  حدود  هفت‌ صد  یا  هشت ‌صد  نفر  بودند.  پسرانی‌ که  موی  سبیلهایشان  درنیامده  بود  -  یعنی  به  سنّ  بلوغ  نـرسیده  بودند  -  و  زنان  اسیر  و  برده‌ گردیدند،  و  اموال  و  دارائی  ایشان  به  غنیمت ‌گرفته  شد.  در  میان‌ کشتگان  حتّی  پسر  اخطب  قرار  داشت‌.  او  به  میان  بنی‌قریظه  رفته  بود،  و  همان ‌گونه  که  با  ایشان  پیمان  بسته  بود  داخل  دژ  آنان  شده  بو‌د.

از  آن  روز  به  بعد  یهودیان  خوار  و  حقیر  شدند،  و  حنبش  نفاق  در  مدینه ‌کاستی  پذیرفت  و  ضعیف‌ گردید.  منافقان  سرهایشان  را  به  زیر  انداختند،  و  ترسیدند که  بسیاری  از  کارهائی  را  بکنند که  پیش  از  آن  می‌کردند.  به  دنـبال  اینان  و  آنان‌،  مشرکان  دیگر  جرأت  نکردند  اند‌یشۀ  جنگ  با  مسلمانان  را  به  دل  خود  راه  دهـند.  بلکه  ایـن  مسلمانان  بودند که  می‌خواستند  با  ایشان  بجنگند  و  با  ایشان  می‌جگیدند،  تا  آن  زمان ‌که  فتح  مکّه  و  طـائف  پیش  آمد.  می‌توان  گفت‌:  مـیان  حرکات  یـهودیان  و  حرکات  منافقان  و  حرکات  مشـرکان‌،  ارتـباط  و  پـیوند  وجود  داشت‌.  با  تبعید  یهودیان  از  مدینه‌،  این  ارتباط  و  پیوند  قطع‌ گردید.  فرق  میان  این  دو  دوره  از  زمان‌،  در  پیدایش  دولت  اسلامی  و  استقرار  آن‌،  روشن  و  آشکار است.

این  مصداق  فرمودۀ  یزدان  سبحان  است‌:

(وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقاً (26) وَأَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَدِیَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضاً لَّمْ تَطَؤُوهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

خداوند  کسانی  از  اهل  کتاب  (‌بنی‌قریظه‌)  را  که  احزاب  را  پشتیبانی  کرده  بودند  از  دژهایشان  پائین  کشید‌،  و  بـه  دلهایشان  ترس  و  هراس  انداخت  (‌و  کارشان  بـه  جـائی  رسید  که‌)  گروهی  را  کشتید  و  گروهی  را  اسیر  کردید.  و  زمینها  و  خانه‌هایشان  و  دارائی  آنان  و  همچنین  زمـینی  را  که  هرگز  بـدان  گام  نـنهاده  بـودید،  بـه  چنگ  شـما  انداخت‌.  بی‏گمان  خداوند  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

«‌صیاصی‌»‌:  دژها  .  .  .  زمینی ‌که  مسـلمانان  بدان  گام  ننهاده  بودند  و  آن  را  تصاحب‌ کردند،  حه  بسا  همان  زمینی  باشد که  متعلّق  به  بنی‌قریظه  و  بیرون  از  مـحلّ  ایشان  بو‌د،  و  آن  هم  همراه  اموال  بنی‌قریظه  به  دست  مسلمانان  افتاد  و  ا‌ز آن  ایشان  شد.  چه  بسا  هم  اشاره  به  این  باشد که  بنی‌قریظه  زمینهای  خود  را  بدون  جـنگ  تحویل  دادند  و  تسلیم‌ کردند.  در  این  صورت  معنی  وَطْأ  که  به  معنی ‌گام  نهادن  است  به  معنی  جنگ  خواهد  بود،  چون  در  جنگ  بر  زمین ‌گام  نهاده  می‌شود.

(وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

بی‏گمان  خداوند  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

این  پیروی  است‌ که  از  واقعیّت  سرچشمه ‌گـرفته  است‌.  پیروی  است ‌که  هـمه  چـیز و  هـمه  چـیز  را  به  خدا  برمی‌گردا‌ند  و  حواله  می‌دهد.  روند  قرآنی  در  نشـان  دادن  سراسر  پیکار  همۀ ‌کارها  را  به  خدا  برمی‌گرداند  و  حواله  می‌د‌ارد،  و  افعال  و  اعمال  را  در کارزار  مستقیماً  و  بدون  واسطه  به  خدا  نسبت  می‌دهد،  تا  ایـن  حقیقت  بزرگ  را  ثابت  و  استوار  بدارد،  حقیقت  بزرگی‌ که  خدا  می‌خواهد  آن  را  در  د‌لهای  مسلمانان  با  رخـدادهـای  واقعی  ثابت  و  استوار  فرماید،  و  پس  از  رخـدادهای  واقـعی  آن  را  با  قرآن  پایدار  و  برقرار  بدارد،  تـا  جهان‌بینی  اسلامی  در  دلها  و  درونها  برپا  و  برجا گردد  و  ماندگار  و  پایدار  شود.

بدین  منوال  نشان  دادن  آن  رخداد  بزرگ  پایان  می گیرد.  این  رخداد  بزرگ  قوانین  و  سنن  و  ارزشها  و  معیارها  و  رهنمودها  و  رهنمونها  و  قواعد  و  مقرّراتی  را  دربرگرفته  است ‌که  قرآن  آمده  است  تا  آنـها  را  در  دلهـای ‌گر‌وه  مسلمانان  و  همچنین  در  زندگانی  ایشان  برجا  و  برپا  بدارد  و  پایدار  و  ماندگار  بکند.

بدین  نحو  حادثه‌ها  مادۀ  تربیت  و  مـایۀ  پرورش  می‌شوند،  و  قرآن  راهنما  و  مترجم  زندگی  و  رخدا‌دها  و  رویکردها  و  اندیشه‌ها  و  جهان‌بینیهای  آن  می‌گردد،  و  با  بلاها  و گرفتاریها  و  با  قرآن‌،  به  طور  یکسان‌،  ارزشها  و  معیارها  مقرّر  و  مستقرّ  می‌گردد،  و  دلها  و  درونها  آرام  و  اطمینان  پیدا  می‌کند!

پایان  جزء  بیست‌ و یکم

و  به  دنبال  آن  جزء  بیست‌ و دوم  می‌آید  که  با  این  فرمودۀ  خداوند  بز‌رگوار  می‌آغازد 

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ...).

---

^[1] یهودیان بدانان وعده داده بودند که اگر ایشان را کمک کنند، میوۀ یک سال خیبر را بدانان خواهند  داد. (‌به نقل از: امتاع الاسماع‌، تألیف مقریزی‌). 

^[2] امّ‌سلمه‌ -‌ رضی الله ‌عنه  - گفته است ‌من در خدمت پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم در  جنگـها و ترسهای زیادی شرکت‌ کرده‌ام از جمله‌: مریسیع، خیبر، حدیبیه، فتح، ‌و حنین‌. . . هیچ  یک از اینها برای پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌خستگی‌آورتر، و برای ما خوفناکتر از  خندق نبوده است‌. در خندق مسلمانان ‌همچون بیشه‌ای از هر سو احاطه شده ‌بودند. بر کودکان  می‌ترسیدیم‌ که از بنی‌قریظه بدیشان صدمه‌ای برسد. مدینه ‌تـا بامدادان نگهبانی می‌شد. در  مدینه صدای تکبیر از ترس و هراس تا دم صبح به‌ گوش می‌رسید. تا زمانی‌ که خداوند ایشان‌ را  پا دلی لبریز از خشم بازگرداند، در حالی ‌که ‌به هیچ یک از نتائجی ‌که در نظر داشتند نرسیده  بودند.

^[3] در روایت جابر چنین است ‌که پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم در آن روز از نـماز عصر  باز داشته  شد. . .چنین پیدا است ‌که بازداشـته شـدن از نـماز تکـرار گردیده است‌. یک بار پیغمبر  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم ا‌ز نماز عصر بازداشته شده است و همچون دعائی‌ فرموده ‌است‌،‌و  دیگـر باره ‌از همۀ نمازهای ‌ظهر و عصر و مغرب و عشاء بازداشته شده است...

^[4] سرگین‌ گردانک‌.