تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی احزاب آیه‌ی 8-1
سوره‌ی احزاب آیه‌ی 8-1
سورۀ احزاب مدنی و شامل 73 آیه میباشد.
بسم الله الرحمن الرحیم
(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً (1) وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (2) وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً (3) مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ذَلِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ (4) ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ وَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَکِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً (5) النَّبِیُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفاً کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً (6) وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنکَ وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً (7) لِیَسْأَلَ الصَّادِقِینَ عَن صِدْقِهِمْ وَأَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً أَلِیماً) (8)
این سوره بخشهای راستینی از زندگانی گروه مسلمانان را دربر می‌گیرد، زندگانی آن دورانی که از جنگ بدر کبری آغاز و تا پیش از صلح حدیبیّه را شامل می‌شود. این دوران زندگانی مسلمانان را در مدینه به تصویر می‌کشد، تصویری که واقعی و مستقیم و بدون فاصله است، و پر از رخداد‌هائی است که این سوره در لابلای این دوران بدان اشـاره می‌نماید، و از تشکیلات و تنظیماتی سخن مـی‌گوید که ایـن سوره در جامعۀ اسلامی نوپا به وجود آورده است یا بر آن مهر قـبول زده است و آن را پسندیده است و برجای داشته است. رهنمودها و پـیروهائی که دربـارۀ ایـن رخدادها و تشکیلات و تـنظیمات آمده‌انـد و زده شده‌انـد، تـا اندازه‌ای کم هستند، و از پیکرۀ سوره جـز گسترۀ اندکی را فرا نمی‌گیرند. آنـها هم رخدادها و تشکیلات و تنظیمات را با اصل بزرگی پـیوند می‌دهند که اصـل عقیدۀ به خدا و تسلیم قضا و قدر او شدن است. این امر نیز دیباچۀ سوره بشمار است و بس:
(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً (1) وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (2) وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً (3) مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ... ).
ای پیغمبر! بترس از (عذاب و خشم) خدا، و از کافران و منافقان اطاعت مکن. بیگمان خداوند آگاه (از هر چیزی، و) دارای حکمت (در افعال و اقوال خود) است. از چیزی پـیروی کـن که از سوی پروردگارت بـه تـو وحـی می‌شود. بیگمان خداوند از کارهائی که انجام مـی‌دهید بس آگاه است. و بر خدا توکّل کن (و کـارهای خود را بدو بسپار). همین بس که خدا حافظ (و مدافـع انسـان) باشد. خداوند دو دل را در درون کسی قرار نداده است (همان گونه که کسـی دو پدر و یا دو مادر ندارد) . . . بسـان پـیروی بر برخی از تشکـیلات و تـنظیمات اجتماعی، در اوّل سوره چنین آمده است:
(کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً (6) وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنکَ وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً (7) لِیَسْأَلَ الصَّادِقِینَ عَن صِدْقِهِمْ وَأَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً أَلِیماً) (8)
این (حکـم توارث خویشاوندان) در کتاب (قرآن) مکتوب و مقرّر است (و تغییر و تبدیلی نمی‌شناسد. یادآور شو) هنگامی را که از پیغمبران پیمان گرفتیم و همچنین از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم، (آری!) از آنان پیمان مـحکم و اسـتواری گرفتیم (کـه در ادای مسؤولیّت تبلیغ رسالت، و دعوت مردم به خداشناسی و یکتاپرستی کوتاهی نکنند). هدف این است که خداوند از راسـتکاری و راستگوئی افراد راسـتکار و راستگو پرسش کند (و پاداش نیک آنـان را بـدهد). و خداوند عذاب دردناکی برای کافران آماده ساخته است . (احزاب/6-٨)
بر موضعگیری کسانی که در «جنگ احزاب» خبرهای ناگوار و نادرست در میان مردم می‌پراکندند تا ایشان را دچار اضطراب و تزلزل افکار گردانند، و این سوره به نام آنان نامگذاری شده است، چنین پیروی آمده است:
(قُل لَّن یَنفَعَکُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذاً لَّا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلاً (16) قُلْ مَن ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرَادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَلَا یَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً) (17)
بگو: اگر از مرگ یا کشـته شـدن فرار کـنید، این فرار سودی به حال شما نخواهد داشت، و اگر (هم به فرض) سودی داشته باشد، خدا بیش از چند روزی (از زندگی دنیا) بهره‌مندتان نمی‌گرداند، (و روزگار زندگی هر چند طولانی هـم بـاشد کـم و نـاچیز است). بگـو: چـه کسـی می‌تواند شما را در برابر ارادۀ خدا حـفظ کند، اگر او مصیبت یا رحمتی را برای شما بخواهد؟ آنــان غیر از خدا هیچ سرپرست و یاوری برای خود نخواهند یافت. (احزاب/16و17)
وقتی که در صدد یکی از تشکیلات و تنظیمات جدید اجتماعی برمی‌آید که با عـرف و عـادت مـردمان در جاهلیّت مخالفت دارد، سخنی بدین سان به مـیان می‌آید:
(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ ).
هیچ مرد و زن مؤمنی، در کاری که خدا و پیغمبرش داوری کـرده بـاشند (و آن را مــقرّر نموده بـاشند) اختیاری از خود در آن ندارند (و ارادۀ ایشان باید تابع ارادۀ خدا و رسول باشد). (احزاب/36)
در پایان، این چنین آهنگ هراسناک ژرفی به گوش می‌رسد:
(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً) (72)
ما امانت (اختیار و اراده) را بر آسمانها و زمین و کوه‌ها (و همۀ جهان خلقت) عرضه داشـتیم (و انجام وظـیفۀ اختیاری همراه با مسؤولیّت، و انـجام وظیفۀ اجباری بدون مسؤولیّت را بـدیشان پیشنهاد کردیم. جملگی آنها اجبار را بر اختیار برتری دادند) و از پذیرش امانت خودداری کردند و از آن ترسیدند، و حال این که انسان (این اعجوبۀ جهان) زیر بار آن رفت (و دارای موقعیّت بسیار ممتازی شد. امّا برخی از) آنـان (پـی بـه ارزش وجودی خود نمی‌برند و قدر این مقام رفیع را نمی‌دانند و) واقعاً ستمگر و نادانند.(احزاب/72)
دوره‌ای که این سوره در آن به زندگانی گروه مسلمانان می‌پردازد، دارای نشـانۀ ویـژه‌ای است. در ایـن دوره سیماهای شـخصیّت مسلمان در زندگانی مـردمان و در زندگانی دولت پدیدار می‌گردد، دولتی که هنوز استقرار نـپذیرفته است و ســیطرۀ کامل پیدا نکرده است. استقراری پیدا ننموده است که دولت اسلامی پس از فتح مکّه و دخول مردمان دسته دسته و گروه گروه بـه آئـین یـزدان، و قوّت‌گرفتن و شکوه یافتن دولت اسلامی، و سر و سامان حاصل کردن سیستم اسلامی، بدان دسترسی پیدا کرده است.
ایـن سـوره گوشه‌ای از سر و سـامان دادن گروه مسلمانان، و از پدید آوردن و برجسته جلوه‌گر کردن آن سیماها، و از استوار داشتن آنها در زندگی خانواده و در میان عامّۀ مردمان صحبت میدارد، و اصول عقیده و ارکان شریعت را ذکر می‌کند. این از یک سو، و از دیگر سو اوضاع و احوال و عادات و اخلاق را یــا تـعدیل می‌کند یا باطل می‌نماید و پوچ اعلام می‌نماید، و اوضاع و احوال و عادات و اخلاق را در همۀ امور به اطـاعت از جهان‌بینی تازۀ اسلامی فرامی‌خواند و مطیع می‌گرداند.
در لابلای سخن از آن اوضاع و احـوال و قـوانین و نظام، از جنگ احزاب، و از جنگ بنی‌قریظه سخن مـی‌رود، و از مـوضعگیریهای کافران و منافقان و یهودیان، و از دسیسه‌بازیها و توطئه‌های ایشان در میان گروه مسلمانان، و از تزلزل و آشفتگی و اذیّت و آزاری که به سبب ایـن دسیسه‌بازیها و آن موضعگیریها، پدیدار آمده است و دامنگیر مسلمانان گردیده است، صحبت می‌شود. همچنین بعد از اینها از دسیسه‌بازیها و نیرنگهائی سخن به میان می‌آید که بعدها دربارۀ اخلاق و آداب و خانواده‌ها و زنان مسلمانان انجام داده‌اند. نقطۀ اتّصال در روند سوره میان آن اوضاع و احوال و تشکیلات و دستگاه‌ها، و میان این دو جنگ و حوادثی که در لابلای آنها درگرفته است و به وقوع پـیوسته است، ارتباطی است که این امور و آن امـور با موضعگیریهای کافران و منافقان و یـهودیان، و با کوشش و تـلاشی که ایـن گروه‌ها و دسته‌ها برای پریشانی و پراکندگی جماعت مسلمانان می‌ورزیدند، چه از راه یورش جنگی و ایـجاد تزلزل در صفوف مؤمنان و دعوت ایشان به گریز، و چه از راه نابسامان کردن و آشفته نمودن اوضاع و احوال اجتماعی و آداب و رسوم اخلاقی . . .گذشته از ایـنها در ایـن سـوره صحبت می‌شود از آثاری که از جنگها و غنیمتها در زندگانی گروه مسلمانان به دنبال داشته است و با خود آورده است و مقتضی تعدیل برخی از اوضاع و احوال اجتماعی و اندیشه‌ها و بینشهای ذهنی و درونی گردیده است، و پابرجا داشـتن اوضاع و احـوال اجتماعی و اندیشه‌ها و بینشهای ذهنی و درونی گردیده است، و پابرجا داشتن اوضاع و احوال اجتماعی بر پایۀ ثابت و استواری و رو به راه نمودن انـدیشه‌ها و بینشها بر اساس محکم و متقنی که می طلبیده است و با آن آثار مناسبت داشته است، آثاری که جنگها و غنیمتها در واقعیّت زندگی گروه مسلمانان پدید آورده و برجای نهاده است.
از این سو و از آن سو وحدت و یگانگی سوره، و هماهنگی و همآوائی موضوعات گوناگون آن جلوه‌گر می‌آید. هم این و هم آن در کنار یگانگی و وحدت زمان پیدا و هویدا است، یگانگی و وحدتی کـه مـیان حوا‌دث و رخدادها و میان دستگاه‌ها و تشکـیلاتی کـه سـوره بـدانـها می‌پردازد، ارتباط و پیوند برقرار می‌سازد.
*
مرحلۀ اوّل سوره با همچون سرآغازی شروع می‌گردد، و با رهنمود کردن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به تـرس از خدا و اطاعت نکردن از کافران و منافقان، و توکّل کردن به خدا و تکیه نمودن بر او، و پیروی از چیزی که پروردگارش بدو وحی می‌کند، می آغازد. این هم سرآغازی است که همۀ چیزهائی را که از تشکیلات و تنظیمات و حوا‌دث و رخدادها در این سوره آمده است، به اصـل بزرگی پـیوند می‌دهد که مقرّرات و قـوانـین، رهنمونها و رهنمودها، تشکیلات و تنظیمات، اوضـاع و احوال، و آداب و اخلاق این آئین بر آن پابرجا و پایدار می‌گردند . . . این اصل این است که دل جلال و عظمت خدا را احساس کند، و تسلیم مطلق اراده و مشیّت او گردد، و پیروی کند از برنامه‌ای که خدا آن را انتخاب کرده است و برگزیده است، و تنها بر خدا توکّل کند و بدو پشت ببندد، و اطمینان و یـقین داشته باشد به حمایت و نگاهداری و جانبداری و کمک و یاری او و بس.
بعد از این، روند سوره سخن داورانۀ قاطعۀ راستینی را دربارۀ برخی از آداب و رسوم و اوضـاع و احوال اجتماعی بیان میدارد. این سخن با آهنگ قاطعانه‌ای بیان می‌کند که حقیقت واقعی را مقرّر و مشـخّص می‌نماید:
(مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ ).
خـداونـد دو دل را در درون کســی قرار نـداده است (همان گونه که کسی دو پدر و یا دو مادر ندارد).
بدین وسـیله اشـارۀ زمـانی به ایـن دارد کـه انسـان نمی‌تواند به بیش از یک افق رو بکند، و از یک برنامه بیشتر پیروی نماید. اگر جز این کند، نفاق مـی‌ورزد و دوروئی می‌کند و گامهایش لرزان و نابهنجار برداشته می‌شود. مادام که او نمی‌تواند جز یک دل داشته باشد، بناچار باید به یک معبود رو بکند و به یک برنامه بگراید و از آن پیروی نماید، و به ترک عادات و آداب و رسوم و اوضاع و احوال برنامه‌های دیگری بگوید. بدین خاطر به ابطال عادت ظِهار می‌پردازد. ظهار این است که مرد سوگند بخورد که زنش بر او همسان پشت مادرش است. در این صورت زن بر او بسان مادرش حرام می‌گردید:
(وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ ).
خداوند هرگز همسرانتان را با اظهار «ظـهار» مـادران شما نمی‌سازد. (احزاب/4)
مقرّر میدارد که این سخن سرسری و زبانی است و حقیقتی را پدید نمی‌آورد. بلکه همسر، همسر می‌ماند و با همچون سخنی مادر نـمی‌گردد[1]. . . به دنبال آن عادت فرزندخواندگی و آثـار مترتّب بر آن را ذکر می‌کند:
(وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ).
و فرزندخواندگانتان را فرزندان حقیقی شما نمی‌نماید. (احزاب/4)
فرزندخواندگانتان را فرزندان حقیقی شما نمی‌نماید، به گونه‌ای که نتوانند از این به بعد ارث ببرند. آثار دیگر فرزندخواندگی هم بر آن مترتّب نمی‌شود - آثاری که بعداً از آنها به طور مفصّل سخن خواهیم گفت - ایـن آثار برجای می‌ماند یا به عبارت دیگر ولایت عامه را برای پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم پدید می‌آورد، ولایتی که بر همۀ مؤمنان خواهد داشت. ایـن ولایت بر ولایت خودشان نیز مقدّم می‌گردد. همچنین پـیوند مـادری روانی مـیان همسران پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و هـمۀ مؤمنان برقرار میدارد:
(النَّبِیُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ ).
پیغمبر از خود مؤمنان نسبت بدانـان اولویّت بـیشتری دارد (و اراده و خواست او در مسائل فردی و اجتماعی مـؤمنان، مـقدّم بـر اراده و خواست ایشـان است). و هـمسران پـیغمبر، مـادران مـؤمنان محسوبند (و بـاید احترام مادری آنان را از نظر به دور نداشت، و یکـایک ایشان را بزرگ و ارجمند شمرد). (احزاب/6)
آن گـاه برادری را باطل مـی‌کند، بـرادری‌ای کـه در سـرآغـاز هـجرت پـدید آمده بود. و کار را به خویشاوندی سرشتی در ارث و دیه و چیزهای دیگری چون اینها برمی‌گرداند:
(وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ).
و خویشاوندان نسبت به همدیگر (از نـظر ارث بـردن بــعضی از بـعضی) از مـؤمنان و مـهاجران، در کـتاب یزدان (قرآن) از اولویّت بیشتری برخوردارند).(احزاب/6)
بدین ترتیب تنظیمات و تشکیلات گروه مسلمانان را بر پایه‌های سرشتی خود استوار میدارد و به اصل خود برگرداند، و تنظیمات و تشکیلات موقّت جز آنها را باطل می‌گرداند:
بر این تنظیمات و تشکیلات جدیدی که از برنامۀ اسلام و از حکم یزدان سرچشمه می‌گیرند پیرو می زند با اشاره به این که همچون چیزی در کتاب قدیم خدا نوشته شده است، و با اشاره به پیمانی که از پیغمبران گرفته شده است، به ویژه از پیغمبران اولوالعزم آنان. این هم شیوۀ قرآن در پیرو زدن بر مقرّرات و قوانین، و در ارکان و اصول، و در رهنمونها و رهنمودها است، تا بهتر و بیشتر به دلها و درونها فرو رونـد و جـایگزین شوند.
این چکیدۀ مرحلۀ نخستین در سوره است.
*
بعد از این، حکم اختیار دادن به همسران پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در می‌رسد، همسرانـی که از پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم هزینۀ بیشتری خواسته بودند. بدیشان اختیار داده می‌شود که یا کالاها و زر و زیورها و بهره‌مندیهای این جـهان را انتخاب کنند، و یا خدا و پیغمبـرش و سرای آخـرت را برگزینند. آنـان خـدا و پـیغمبرش و سـرای آخـرت را برگزیدند، و بدین مرتبت و منزلت بزرگوار در پیشگاه کردگار، و نزد پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم خداوند دادار خشنود شدند و تن دردادند، و این مکانت را بر کالاهای این جـهان ترجیح دادند و برتر نهادند. بدین خاطر بدیشان اعلام گردید که اگر پرهیزگاری کنند پـاداش چندین برابر می‌گیرند، و اگر مرتکب گناه بزرگ و مـعلوم گـردند، عذاب چندین برابر خواهند داشت. علّت این پـاداش مضاف و عذاب چندین برابر به خاطر مقام بزرگی است که دارند، و به خاطر پیوندی است که با پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم دارند. همچنین قـرآن در خـانه‌های ایشـان نازل می‌گردد و تلاوت مـی‌شود. هـمچنین بـه سـبب سـخنان حکـمت‌آمیزی است کـه از پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌شنوند. بعد از آن، روند سوره بیان سزا و جزای جملگی مؤمنان زن و مرد را ادامه می‌دهد.
این هم مرحلۀ سوم است.
مرحلۀ چهارم هم به موضوع ازدواج زینب دختر جحش قریشی هاشمی دختر خالۀ پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم با زیـد پسر حارثه، خادم پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم اشارۀ نهانی دارد. بیان میدارد که پیش از هر چیز مؤمنان باید از آنچه دربارۀ زید پسر حارثه بدانند این است که کار مؤمنان زن و مرد جملگی به خدا واگذار است، و آنـان کـم‌ترین اختیاری در این راستا ندارند، و اصلاً اختیاری از خود ندارند، و بلکه این اراده و مشیّت و قضا و قدر خدا است که هر چیزی را می‌گرداند و راه می‌برد، و مؤمن واقعی باید که کامل و صریح تسلیم فرمان یزدان باشد:
(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالاً مُّبِیناً) (36)
هیچ مرد و زن مؤمنی، در کاری کـه خدا و پیغمبرش داوری کـرده بــاشند (و آن را مـقرّر نـموده بـاشند) اختیاری از خود در آن ندارند (و ارادۀ ایشان باید تابع ارادۀ خدا و رسول باشد). هر کسی هم از دستور خدا و پیغمبرش سرپیچی کند، گرفتار گمراهی کاملاً آشکاری می‌گردد.(احزاب/36)
آن گاه به دنبال رخداد ازدواج حادثۀ طلاق را می‌آورد. سپس آثار و پیامدهای فرزندخواندگی را ذکر می‌کند، فرزندخواندگی‌ای که در سرآغاز سوره از آن سـخن رفت. ابطال آن با سابقۀ عملی انجام می‌پذیرد، و برای این کار خود پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم برگزیده می‌شود، چرا که این خلق و خوی در محیط عربی ریشۀ عمیقی داشت، و بیرون رفتن از زیر بار همچون چیزی مشکل بود. آزمون آن از پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم آغاز می‌شود، تا رنج آن را افزون بر رنجهای دیگری که دعوت دارد تحمّل کند، و اصول و ارکان دعوت را در واقعیّت جامعه بیان دارد، بعد از آن که آن اصول و ارکان را در ژرفاهای درون جایگزین داشته است:
(فَلَمَّا قَضَى زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَراً زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً) (37)
هنگامی که زید نیاز خود را بدو به پایان برد (و بـر اثـر سنگدلی و ناسازگاری زینب، مجبور به طلاق شد و وی را رها کرد) ما او را به همسری تو درآوردیم، تا مشکلی برای مـؤمنان در ازدواج با هـمسران پسـرخوانـدگان خود نباشد، بدانگاه که نیاز خود را بـه پـایان بـبرند (و طلاقشان دهند). فرمان خدا باید انجام بشود.(احزاب/37)
بدین مناسبت حقیقت پیوند میان پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم و جملگی مؤمنان را توضیح می‌دهد و روشن می‌سازد:
(مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ وَلَکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ ).
محمّد پدر (نسبی) هیچ یک از مردان شما (نه زیـد و نـه دیگری) نبوده (تا ازدواج با زینب برای او حرام باشد) و بلکه فرستادۀ خدا و آخرین پیغمبران است (و رابطۀ او با شما رابطۀ نبوّت و رهبری است).(احزاب/40)
این مرحله با رهنمون و رهنمود پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و مؤمنان همراه او خاتمه می‌پذیرد:
(وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (48)
و از کافران و منافقان فرمانبرداری مکن، و اعتنائی بـه اذیّت و آزارشان نداشته بـاش، و بـر خدا تکیه کـن، و همین بس که خدا حامی و مدافع باشد.(احزاب/48)
*
مرحلۀ پنجم آغاز می‌شود با بیان حکم زنانی که پیش از نزدیکی زناشوئی طلاق داده می‌شوند. آن گاه به نظم و نـظام و سـر و سـامان دادن به زندگی زنـاشوئی پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌پردازد، و روشن می‌سازد چه کسانی از خانمهای مؤمن برای او حلال و چه خانمهائی بر او حرام هستند. سخن را ادامه می‌دهد و به نظم و نظام و سر و سامان دادن پیوند مسلمانان با خانه‌ها و همسران پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در زمـان حـیات او و بعد از وفـات او می‌پردازد. بیان میدارد که همسران او حجاب را مراعات کنند مگـر در نـزد پـدرانشـان، پسرانشان، برادرانشان، پسران برادرانشان، پسران خواهرانشان، زنان مسلمان، و بردگان خود. سپس کیفر کسانی را ذکر می‌نماید که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را در مسألۀ همسرانش و خانه‌هایش و درک و شعورش می‌آزارند. ایشـان را در دنیا و آخرت نفرین می‌کند. این هم می‌رساند که منافقان همچون کارهائی را بسیار انجام می‌د‌ادند.
به دنبال این کار، به همسران پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و دختران او و جملگی زنان مؤمنان دستور می‌دهد که رداهای خود را جمع و جور بر خویشتن فرو اندازند:
(ذَلِکَ أَدْنَى أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ ).
تــا ایـن کـه (از زنـان بـی‌بند و بـار و خـانمهای آلوده) بـــازشناخته شـوند و در نـتـجه مـورد اذیّت و آزار (اوباش) قرار نگیرند. (احـزاب/59)
ادامۀ سخن دربارۀ تهدید کردن و بیم دادن مـنافقان و کسانی است که در دلهـایشان بیماری (هوسبازی و شهوترانی و فسق و فجور، یا نفاق، و یا ضعف ایمان) است، و از کسانی سخن می‌گوید که در مدینه خبرهای ناگوار و نادرست در میان مردم می‌پراکندند تا ایشان را دچار اضطراب و تزلزل افکار گردانند. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را تشویق و ترغیب می‌کند که همچون کسانی را از مدینه بیرون کند تا همچون بنی قینقاع و بنی‌نضیر کـه قبلاً بیرون شده‌اند بیرون گردند، یا ایشان همچون بنی‌قریظه که به تازگی تار و مار شده‌اند، تار و مار گردند. همۀ اینها بیانگر شـدّت اذیّت و آزاری است کـه در حـقّ مجموعۀ جامعۀ اسلامی در مدینه روا می‌داشتند و با وسائل گوناگون و از راه های مختلف شرارت و خباثت، زشتی و پلشتی می‌کردند.
مرحلۀ ششم که واپسین مرحلۀ سوره است دربرگیرندۀ پرسش مردم از قیامت است. پاسخ ایـن پرسش داده می‌شود بدین گونه که آگاهی و اطّلاع از وقوع قیامت تنها مربوط به خدا و منحصر بدو است. اشاره می‌شود که چه بسا فرارسیدن قیامت نزدیک باشد. به دنبال این پرسش صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت درمی‌رسد:
(یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَ) (66)
روزی (را خاطر نشان ساز که در آن) چهره‌های ایشان در آتش زیر و رو و دگرگون می‌گردد (و فریادهای حسرت‌بارشان بلند می‌شود و) می‌گویند: ای کاش! مـا از خدا و پیغمبر فرمان می‌بردیم (تـا چنین سـرنوشت دردناکی نمی‌داشتیم). (احزاب/66)
آنان سخت خشمگین هستند بر رؤساء و کبراء و بزرگان خود، آن سروران و آقایانی که آنان از ایشان اطاعت کرده‌اند و گمراهشان نموده‌اند:
(رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا (67) رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً) (68)
پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود پیروی کرده‌ایم و آنان مـا را از راه به در بـرده‌انـد و گمراه کـرده‌انـد. پروردگارا! آنـان را دو چندان عذاب کـن، و ایشـان را کاملاً از رحمت خود بـه دور دار (و کم‌ترین ترحّمی بدیشان منما). (احزاب/67و68)
این سوره با آهنگ وحشتناک و ژرف و پـرمحتوا و بسیار مؤثّر خاتمه می‌یابد:
(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً (72) لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ وَیَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (73)
ما امانت (اختیار و اراده) را بر آسمانها و زمین و کوه‌ها (و همۀ جهان خلقت) عرضه داشـتیم (و انـجام وظیفۀ اختیاری همراه با مسؤولیّت، و انـجام وظیفۀ اجباری بدون مسؤولیّت را بـدیشان پیشنهاد کردیم. جملگی آنها اجبار را بر اختیار برتری دادند) و از پذیرش امانت خودداری کردند و از آن ترسیدند، و حال این که انسان (این اعجوبۀ جهان) زیر بار آن رفت (و دارای موقعیّت بسیار ممتازی شد. امّا برخـی از) آنـان (پـی بـه ارزش وجودی خود نمی‌برند و قدر این مقام رفیع را نمی‌دانند و) واقعاً ستمگر و نادانـند. (خداونـد ایـن امـانت را بـه انسانها داده تا ایشان را در بوتۀ آزمایش قرار دهـد) و سرانجام خداوند مردان و زنان منافق، و مردان و زنان مشرک را کیفر دهد، و بر مردان و زنان مؤمن ببخشاید و (بـدیشان رحـمت نـماید). خـداونـد هـمواره بس بخشاینده و مهربان بوده و هست.
این آهنگی است که پرده برمیدارد از عظمت رنـج و زحمتی که بر دوش انسانها نهاده شده است و بدیشان واگذار گردیده است، و به‌ویژه بر دوش گروه مسلمانان نهاده شده است و بدیشان واگذار گردیده است. تنها و تنها مسلمانانند که بار سنگین این امانت بزرگ را بر دوش می‌کشند و به وظیفۀ خیر آن عمل می‌کنند. ایـن امانت، امانت عقیده و اسـتقامت و مـاندگاری بر آن است. امانت دعوت و شکیبائی بر تکالیف و مشکلات آن است. امانت شریعت و برپای ایسـتادن و از پـای نــنشستن بسرای اجـراء آن در مـیان خودشان و در سرزمینهای پیرامون خودشان و در همۀ جهان است. این هم چیزی است که با موضوع سوره، و با فضای آن، و با سـرشت برنامۀ الهی سـازگار و همگام است، آن برنامه‌ای که این سوره عهده‌دار نظم و نظام بخشیدن و سر و سامان دادن جامعۀ اسلامی بر اساس آن است. هم اینک پس از این چکیدۀ گذرا، به طور مـبسوط و مشروح به بیان معانی آیات سوره می‌پردازیم.
*
(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً (1) وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (2) وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (3)
ای پیغمبر! بترس از (عذاب و خشم) خدا، و از کافران و منافقان اطاعت مکن. بیگمان خداوند آگاه (از هر چیزی، و) دارای حکمت (در افعال و اقوال خود) است. از چیزی پـیروی کـن کـه از سـوی پروردگارت بـه تـو وحـی می‌شود. بیگمان خداوند از کارهائی که انجام مـی‌دهید بس آگاه است. و بر خدا توکّل کن (و کارهای خود را بدو بسپار). همین بس که خدا حافظ (و مدافـع انسـان) باشد.
این سرآغاز سوره ای است که سر و سامان بخشیدن و نظم و ترتیب دادن گوشه‌هائی از زنـدگی اجتماعی و اخلاقی جامعۀ اسلامی نوپا را برعهده می‌گیرد. ایـن سوره پیش از هر چیز سرشت نظام و سیستم اسلامی را روشن می‌کند، و قواعد و اصولی را بـیان میدارد و آشکار می‌نماید که نظام و سیستم اسلامی در جهان بیرون و در جهان درون بر آنـها اسـتوار و پـایدار می‌گردد.
اسلام تنها مجموعه‌ای از راهنمائیها و اندرزها نیست. اسلام فـقط مجموعه‌ای از آداب و رسـوم و اخـلاق نیست. اسلام فقط قوانین و مقرّرات، و مجموعه‌ای از اوضاع و عادات نیست و بس . . . بلکه اسلام همۀ اینها است، و لیکن همۀ اینها اسلام بشمار نمی‌آید . . . اسلام تسلیم فرمان خدا شدن، و در برابر اراده و مشیّت و قضا و قدر خدا کرنش بردن، و پیش از هر چیز آمادۀ اطاعت از اوامر و نواهی یزدان گردیدن، و آمادۀ پیروی کردن از برنامه‌ای است که خدا مقرّر و معیّن می دارد، بدون این که به رهنمود و رهـنمون برنامۀ دیگری و به رویکرد و جهت دیگری، و همچنین بدون این که بر کسی جز خدا توکّل و اعتماد شود. این هم پیش از هر چیز احساس و آگاهی بدین است که انسانها در ایـن جهان تابع و فرمانبردار قانون الهی یگانه‌ای هستند که کار و بار ایشان و کار و بار زمین را میگردانـد و می‌چرخاند، بدانگونه که کار و بار ستارگان و افلاک آسمان را می‌گرداند و می‌چرخاند، و امور پیدا و ناپیدا و دیدنی و نادیدنی جهان هستی را، و هر آنچه را که فهم و عقل مردمان بدان آشنا و یا ناآشنا است، و آن را درک می‌کند و یا درک نمی‌کند، اداره می‌فرماید و رو به راه می‌نماید. یقین و ایمان باید داشت که مردمان چیزی از دستشان ساخته نیست مگر پـیروی کردن و فرمان بردن از آنچه خدا آن را بدیشان دستور می‌دهد، و مگر دست بازدا‌شتن و د‌وری گزیدن از آنچه خدا ایشان را از آن بازمی‌دارد و نهی می‌فرماید، و مگر چنگ زدن به اسباب و عللی که با آنها را برایشان میسّر و مهیّا ساخته است و در اختیارشان قرار داده است، و مگر چشم به راه نتائجی بودن که خدا آنها را مقدّر و مقرّر فرموده است و معیّن و مشخّص داشته است . . . اصل و اساس کار این است و بس. قوانین و مقرّرات، و آداب و عادات، و اوضاع و احوال، و اخلاق و رسوم، همه و همه بر ایـن اصل و اساس اسـتوار می‌گردند، و جملگی و همگی مترجم عملی و بیانگر واقعی مـیان و واجبات عقیده‌ای هستند که در دل و درون نهفته است، و آثار حقیقی تسلیم نفس در برابر یزدان، و حرکت برابر برنامه و خطّ سیر خدای سبحان، در زندگی این جهان است . . . مطیع بودن و تسـلیم گردیدن، عقیده است. از عقیده هم شریعت برمی‌جوشد. و بر این شریعت نظام و سیستم اسـتوار و پـایدار می‌گردد. این سه چیز یکجا و در ارتباط و در کنش با همدیگر، اسلام را تشکیل می‌دهند.
بدین خاطر است که نخستین رهنمود سوره‌ای که تنظیم زندگی اجتماعی مسلمانان را با قوانـین و مقرّرات و اوضاع و احوال تـازه‌ای برعهده دارد و آن را سر و سامان می‌دهد، رهنمود به تقوا و ترس از خدا است. روی سخن به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است که مسؤول و مراقب چنین قوانین و مقرّرات و تشکیلات و تنظیماتی است:
(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ ).
ای پپغمبر! بترس از (عذاب و خشم) خدا.
چه تقوا و ترس از خدا، و احساس دیدبانی و مراقبت او، و احساس جلالت و عظمت یزدان سبحان، پایه و اساس نخستین است، و پاسبان ایستاده در ژرفـاهای درون و مراقب اجرای قوانین شریعت و پـیاده کردن مقرّرات آسمانی است. تقوا و ترس از خدا است که هر تکلیفی و هر وظیفه‌ای و هر رهنمودی و هر رهنمونی در اسلام بـا آن گره مـی‌خورد و با آن پـیوند داده می شود.
رهنمود و رهنمون دوم، نهی از اطـاعت از کافران و منافقان، و از پیـروی کردن از راهنمائی یـا از پیشنهاد ایشان، و از گوش فرا دادن و پذیرفتن رأی و نظر یـا تشویق و ترغیب آنان است:
(وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ ).
و از کافران و منافقان اطاعت مکن.
جلو انداختن این نهی به امر به پیروی از وحی خـدا، اشاره دارد به این که فشار کافران و منافقان در مدینه و پیرامون آن در آن زمان، سخت و دردآور بوده است، و مقتضی ایـن بـوده که نـهی از پـیروی از آراء و رهـنمودهایشان، و از سـر فـرود آوردن در برابر برانگیختن و فشارشان، مقدّم گردد. ایـن کار در هر محیطی و در هر زمانی برجا و ماندگار می‌ماند. مؤمنان را برحذر از آن میدارد که آراء و نظرات کافران و منافقان را بپذیرند. به هیچ وجه نباید مؤمنان به ویژه در کار عقیده و در کار قانونگذاری و در کار نظم و نظام دادن و سر و سامان بخشیدن امور اجتماعی، از کافران و منافقان پیروی کنند، تا برنامۀ مؤمنان خالصانه برای خدا باقی بماند، و با رهنمودها و رهنمونهای دیگران آمیخته و آلوده نشود.
کسی نباید گول علم و تجربه و اطّلاعی را بخورد که کافران و منافقان از آنـها به ظاهر برخوردارنـد - همان گونه که برخی از مسـلمانان برای خود خوش می‌دانند و می‌پسندند که در دوره‌های ضعف و انحراف گول چیزی را بخورند که کافران و مـنافقان به ظاهر دارند - چه خدا بس آگاه و بس کاربجا است، و او است که برای مؤمنان برنامه‌شان را برابر علـم و حکمت خود انتخاب کرده است و برگزیده است:
(إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً) (1)
بیگمان خداوند آگاه (از هر چیزی، و) دارای حکمت (در افعال و اقوال خود) است.
آنچه مردمان از علم و حکمت دارنـد جز پوسته‌ها نیست، و چیزی جز اندکی نمی‌باشد.
رهنمود و رهنمون سوم و بلاواسطه و مستقیم، ایـن چنین است:
(وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ ).
از چیزی پیروی کن که از سوی پروردگارت بـه تـو وحی می‌شود.
این است جهتی که از آن سو رهنمودها و رهنمونها در می‌رسد. این است منبع راستینی که باید از آن دریافت داشت و پـیروی کرد. نـصّ ایـن آیه پسـوده‌های الهامگرانه‌ای دربر دارد. این پسوده‌های الهامگرانه در ساختار تعبیر نـفته‌اند:
(وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ ).
از چیزی پیروی کن کـه از سـوی پروردگارت بـه تـو وحی می‌شود:
وحی می شود: «الَیْکَ: به تو» با ایـن تـخصیص. سرچشمۀ وحی : «مِنْ ربّک‌َ: از سوی پروردگارت» بـا این اضافه. دیگر پیروی کردن در اینجا به حکم ایـن پیامهای حسّاس معیّن است، گذشته از آن که پـیروی کردن معیّن است با همان فرمانی که صادر می‌گردد از جانب خدائی که صاحب امر و اطاعت شونده است . . . پیرو آیه این چنین است:
(إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً) (2)
بیگمان خداوند از کارهائی که انجام می‌دهید بس آگاه است.
خدا از روی آگاهی از شما و اطـّلاع از آنـچه انـجام می‌دهید وحی می‌کند. خدا حقیقت چیزی را می‌داند که شما انجام می‌دهید، و مطّلع از انگیزه‌های درونی شما برای انجام کارهائی است که می‌کنید.
واپسین رهنمود این است:
(وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (3)
و بر خدا توکّل کن (و کارهای خود را بدو بسپار). همین بس که خدا حافظ (و مدافع انسان) باشد.
اهمّیّت مده چه آنان با تو باشند یا بر ضدّ تو باشند. به مکر و نیرنگشان اهمّیّت مده. همۀ کارهایت را به خدا حواله دار. خدا کارهایت را با علم و حکمت و آگاهی خود رو به راه می‌سازد . . . در نهایت تنها کارها را به خدا حواله داشتن و بر او توکّل کـردن و پشت بسـتن، قاعدۀ ثابت و مطمئنّی است که دل بدان بـرمی‌گردد و بدان می آرامد، و حـدود و ثغور خـود را در نـزد آن می‌یابد و بدان حدود و ثغور بس می‌کند، و فراسوی آن حدود و ثغور را با یقین و اعتماد و اطمینان به یـزدان جهان وامی‌گذارد که صاحب امـر و اداره‌کنندۀ گیتی است.
این عنصرهای سه‌گانه: تقوا و ترس از خدا، و پیروی از وحی خدا، و توکّل کردن بر او - با وجود مخالفت کافران و منافقان - عنصرهائی هستند که دعوت‌کنندۀ به سوی خدا را با ذخیره و اندوخته و پشتوانه مجهّز و مـهیّا می‌گردانند، و دعوت را بر راسـتای برنامۀ روشن و خالصانۀ آن استوار و پایدار می‌نمایند. آن وقت چنین می‌شود: دستور زندگی از خدا دریافت می‌شود، و راه زندگی به سوی خدا می‌رود و هم بدو منتهی می‌شود، و در انجام امور زندگی بر خدا تکیه و توکّل می‌گردد.
(وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) .
همین بس که خدا حافظ (و مدافع انسان) باشد.
این رهنمودها و رهنمونها با آهنگ قـاطعانه‌ای ختم می‌گردد که از مشـاهدۀ محسوسی کمک و یـاری می گیرد:
(مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ ).
خداوند دو دل را در درون کسی قرار نداده است.
در یک بدن یک دل است و بس. پس باید یک دل یک برنامه داشته باشد و در خطّ سـیر آن حرکت کند و رهسپار شود. و باید یک دل یک جهان‌بینی کلّی برای زندگی و برای هستی داشته بـاشد و از آن کمک و یاری بجوید و بر آن بیاید و برود و باید یک دل یک ترازو داشته باشد و تنها با آن معیارها و ارزشـها را بسنجد و ارزیابی کند، و با آن رخدادها و چیزها را سبک سنگین کند . . . اگر چنین نکند از هم می‌پاشد و پراکنده دل و پریشان خاطر می‌شود و نفاق و دوروئی می‌ورزد و به کژراهه می‌رود و منحرف می‌شود، و بر یک خطّ سیر و رویکرد، استوار نمی‌ماند.
انسان نمی‌تواند آداب و رسوم و اخلاق و عادات خود را از سرچشمه‌ای برگیرد، و قوانین و مقرّرات خویش را از سرچشمۀ دیگری فرادست آورد، و اوضاع و احوال اجتماعی یا اقتصادی خویشتن را از سرچشمۀ سومی به دست آورد، و هـنرها و جـهان‌بینیها و انــدیشه‌ها و بینشهای خود را ازسرچشمۀ چهار می‌برگیرد . . . چه همچون آمیزه‌ای انسانی را تشکیل نمی‌دهد که دارای یک دل باشد. بلکه این آمیزه، تکّه‌پاره‌ها و قطعه‌هائی خواهد بود که دوام نخواهد آورد و پایدار نخواهد ماند. صاحب عـده نمی‌تواند واقعاً دارای عقیده‌ای باشد، آن گاه از مقتضیات و معیارها و ارزشـهای ویـژۀ آن عقیده در موقعی از موقعیّتهای سرا‌سر زندگیش، چه کوچک باشد و چه بزرگ، سرباز بزند و دست بردارد. او نمی‌تواند سخنی را بگوید، یا حرکتی را انجام دهد، یا نیّتی را به دل گیرد، و یا اندیشه‌ای را بیندیشد، در عین حال در همۀ اینها از عقیده‌اش فرمانبرداری نکند - البتّه اگر این عقیده یک عقیدۀ حقیقی و واقعی در وجود او باشد - زیرا خداوند بـرای او جـز دلی را نـیافریده است و بدو نداده است، دلی که از یزدان یگانه‌ای فرمان می‌برد، و از جهان‌بینی یگانه‌ای کـمک و یـاری می‌جوید، و با ترازوی یگانه‌ای می‌سنجد و ارزیابی می‌کند.
صاحب عقیده نمی‌تواند دربارۀ کاری که کرده است بگوید: چنین کاری را کرده‌ام با صفت شخصیّت خودم، و چنان کاری را کرده‌ام با صفت اسلامی خودم! همان گونه که سیاستمدارا‌ن یـا صاحبان شـرکتها و تجارت‌خانه‌ها، یـا سـردمداران جمعیِتها و تشکیلات اجتماعی یا علمی و چیزهای دیگـری از این قبیل، امروزها می‌گویند! انسـان شخص یگانه‌ای است و دارای دل یگانه‌ای است، و دل او را عقیدۀ یگانه‌ای آباد می‌گرداند. او دارای جهان‌بینی یگانه‌ای برای زندگی است، و ترازوی یگانه‌ای برای معیارها و ارزشها دارد. جهان‌بینی او که از عقیده‌اش سرچشمه می‌گیرد آمیخته با همۀ چیزهائی است که از او روی می‌دهد و صادر می‌گردد، در هر حالتی از حالاتی که دارد بدون کم‌ترین فرق و جدائی‌ای که میان آنها باشد.
با این دل یگانه است که با خویشتن می‌زید، و در میان خانواده زندگی می‌کند، و در میان مردمان زندگانی را سپری می‌نماید، و در میان دولت زیست می‌کند، و در جهان زندگی می‌نماید، و پنهان و آشکار می‌زید، و کارگر زندگی می‌کند و کارفرما بسر می‌برد. فرمانروا زندگی را سپری می‌سازد و فرمانبردار زندگی را به سر می‌برد. در شادی و رفاه زندگی مـی‌کند و در غـم و اندوه و زیان و ضرر بسر می‌برد . . . در همۀ ایـنها معیارها و مقیاسهایش دگرگون نـمی‌شود، و شاهین ارزشهایش بالا و پائین نمی‌افتد، و اندیشه‌هایش تعبیر و تبدیل حاصل نمی‌کند.
(مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ ).
خداوند دو دل را در درون کسی قرار نداده است.
بدین خاطر برنامۀ یگانه، و راه یگانه، و وحی یگانه، و رویکرد و جهت یگانه‌ای در میان است و بس. و آن هم کوتاه و مختصر تسلیم خدای یگانه شدن است و بس. چه یک دل دو خدا را نمی‌پرستد، و دو آقا و سرور را خدمت نمی‌کند، و دو برنامه را درپیش نمی‌گیرد، و دو رویکرد و جهت را نمی‌سپرد. اگر کـاری از اینها را بکند، پراکنده حال و پریشان خاطر می‌شود و به تکّه پاره‌ها و قطعه‌ها و توده‌ها تبدیل می‌شود!
*
روند سوره پس از این آهنگ قاطعانه در تعیین برنامه و راه، به ابطال عادت ظهار و رسم فرزندخوانـدگی می‌پردازد، تا جامعه را بر بنیاد روشن و سالم و راست و درست خانواده پابرجا و استوار دارد:
(وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ذَلِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ (4) ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ وَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَکِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (5)
خداوند هرگز همسرانتان را با اظـهار «ظـهار،» مــادران شما نمی‌سازد، و فرزندخواندگانتان را فرزندان حقیقی شـما نـمی‌نماید. ایـن سـخنی است کـه شما بـه زبـان میگوئید (چرا کـه رابطۀ پـدری و فرزندی یک رابـطۀ طبیعی است و با الفاظ و قراردادهـا و شـعارها هرگز حاصل نمی‌شود). خداوند حقّ می‌گوید و به راه راست راهنمائی می‌کند. آنان را به نام پدرانشان بـخوانـید که این کار در پیش خدا عادلانه‌تر بشـمار است. اگر هـم پدران ایشان را نشناختید، آنان برادران دینی و یـاران شما هستند. هر گاه در این مورد اشتباه کردید (و مـثلاً بر اثر عادت گذشته، یا سبق لسان، به لغزش افتادید و به خطا رفتید) گناهی بر شـما نـیست. ولی آنچه را که دلتان می‌خواهد (یعنی از روی عمد و اختیار میگوئید، گناه است و کـیفر دارد). بـه هـر حـال، پـیوسته خدا آمرزگار و مــهربان بـوده و هست (و قـلم عفو بـر اشتباهات و لغزشها می‌کشد و شما را می‌بخشد).
در جاهلیّت شوهر به همسر خود می‌گفت: تو برای من بسان پشت مادرم هستی. یعنی که به طور کلّی بـرای من حرام می‌باشی همان گونه که مادرم برای من حرام است. از همان لحظه مسألۀ نـزدیکی زنـاشوئی بر او قدغن و حرام می‌گردید. آن گاه همسر پـا در هوا می‌ماند. نه طلاق داده شده بشمار می‌رفت تا با شخص دیگری ازدواج کند، و نه همسر بشمار می‌آمد تا برای شــوهرش حـلال باشد. در ایـن امر سنگین دلی و سخت‌گیری پیدا است و نیازی به توضیح ندارد. این هم یکی از راه‌های بدرفتاری با زن و خودرأیی و استبداد با او، و تحمیل هر گونه رنج و مشـقّتی بـدو، در دورۀ جاهلیّت بود.
هنگامی که اسلام از نو به سر و سامان‌دهی و نظم و نظام بخشیدن ارتباطها و پیوندهای اجتماعی در محیط خانواده می‌پردازد، و خانواده را واحد نخسـین اجتماعی بشمار می‌آورد، و خانواده را مورد عنایت و رعایت قرار می‌دهد، عنایت و رعایتی که سزاوار پرورشگاهی است که نسلها در آن رشد و نموّ می‌کنند، همچون ظلم و ستمی را از زن برمیدارد، و ارتـباطها و پـیوندهای خانوادگی را با دادگری و آسانگیری اداره می‌کند و رو به راه می‌نماید. از جملۀ مقرّراتی که اسلام وضع کرد این قاعده بود:
(وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ ).
خداوند هرگز همسرانتان را با اظـهار «ظـهار» مـادران شما نمی‌سازد.
چه سخنی که بر زبان می‌دود و بر آن می‌رود، حقیقت واقعی را تغییر نمی‌دهد و دگرگون نمی‌سازد. و آن این که مادر، مادر است، و همسر، همسر است، و سـرشت ارتباط و پیوند با سختی تبدیل و تغییر نمی‌یابد. بدین خاطر ظهار تحریم ابدی نمی‌ماند بسان تحریم مـادر، بدان گونه که در دورۀ جاهلیّت چنین بود.
روایت شده است که رسم ظهار وقتی مقرّر گردیده است که در «سورۀ مجادله« آیاتی نـازل شده است، بدان هنگام که اوس پسر صامت همسر خود خوله دختر ثعلبه را ظهار کرد. خوله دختر ثعلبه به خدمت پـیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم آمد و زبان به شکایت گشود و گفت: ای پیغمبر خدا! او ثـروت و دارائی مرا خورده است، و جوانی مرا به باد فنا داده است، و آنچه در شکم داشتم زیر پایش ریختم، تا بدانجا که سن و سالم بالا رفت و پیر شدم و دیگر فرزندی نزائیدم. در این وقت او مـرا ظهار کرد. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
(ما أراک إلا قد حرمت علیه).
جز این نظری ندارم که تو بر او حرام شده‌ای.
خوله دختر ثعلبه بارها سخن خود را تکرار کرد. خـدا چنین نازل فرمود:
(قد سمع الله قول التی تجادلک فی زوجها وتشتکی إلى الله , والله یسمع تحاورکما , إن الله سمیع بصیر . الذین یظاهرون منکم من نسائهم ما هن أمهاتهم , إن أمهاتهم إلا اللائی ولدنهم , وإنهم لیقولون منکرا من القول وزورا . وإن الله لعفو غفور . والذین یظاهرون من نسائهم ثم یعودون لما قالوا فتحریر رقبة - من قبل أن یتماسا - ذلکم توعظون به . والله بما تعملون خبیر . فمن لم یجد فصیام شهرین متتابعین من قبل أن یتماسا ; فمن لم یستطع فإطعام ستین مسکینا . ذلک لتؤمنوا بالله ورسوله . وتلک حدود الله وللکافرین عذاب ألیم ).
خداوند گفتار زنی را می‌پذیرد که دربارۀ شوهرش بـا تو بحث و مجادله می‌کند و به خدا شکایت می‌برد. خدا قطعاً گفتگوی شما دو نفر را می‌شنود، چرا که خدا شنوا و بینا است. کسانی که زنان خود را ظـهار مـی‌کنند (و بدیشان می‌گویند: شما بـرای ما هـمسان مـادرانـمان هستید) آنان مادرانشان نمی‌کردند، و بلکه مادرانشـان تنها زنانی هستند که ایشان را زائیده‌اند. چنین کسـانی سـخن ناهنجار و دروغی را می‌گویند (چرا که مـادر و فرزند بودن، چیزی نیست که با سـخن درست شـود). خـداونـد بسـیار بـا گذشت و آمرزگار است (و اگر مسلمانی پیش از نزول این آیات، مرتکب این عمل شده باشد، خداوند او را می‌بخشد). کسانی که زنان خود را ظـهار مـی‌کنند، سپس از آنـچه گفته‌اند، پشـیمان می‌شوند، باید بـنده‌ای را آزاد کنند، پیش از آن که با یکدیگر نزدیکی و آمیزش انجام دهند. این درس و پندی است که به شما داده می‌شود، و خدا آگاه از آن چیزی است که می‌کنید. اگر هم کسی بنده‌ای را نیابد و توانائی آزاد کردن او را نداشته باشد، باید دو ماه پیاپی و بدون فاصله روزه بگیرد، پیش از آن که شوهر و هـمسر با همدیگر نزدیکی و آمیزش کـند. اگر هم نتوانست، بـاید شصت نفر فقیر را خوراک دهد. این (قانونگذاری) بدان خاطر است که به گونۀ لازم به خدا و پـیغمبرش ایـمان بیاورید (و برابر دستور اسلام، نه جـاهلیّت زندگی را بسر برید). اینها قوانین و مقرّرات خدا است (و آنـها را مراعـات داریـد. هـر که آنها را مـراعـات نکند و نـاچیز انگارد، به سوی کـفر رهسـپار است) و کـافران عذاب دردناکی دارند. (مجادله/1-4)
خداوند ظهار را تحریم موقّت نزدیک زناشوئی کرد - نه این که ظهار وسیلۀ تحربم ابدی باشد یا مایۀ طلاق شود - کفّارۀ ظهار آزاد کردن بنده ای، یا دو ماه پـیاپی روزه گرفتن، و یا خوراک دادن به شصت نفر فقیر است. آن گاه همسر دیگر باره حـلال می‌گردد، و زندگانی زوجیّت به حال سابق خود برمی‌گردد. و حکم ثابت و مستقیم، بر حقیقت واقعی استقرار می‌پذیرد:
(وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ ).
خداوند هرگز همسرانتان را با اظـهار «ظـهار» مـادران شما نمی‌سازد.
دیگر بـه وسـیلۀ آن رسـم جاهلیّت، خانواده از هم نمی‌باشد، رسمی که بیانگر گوشه‌ای از ظلم و ستم و رنـج و زحمـتی است کـه به زن مـی‌رساندند و می چشاندند، و بیانگر نابسامانی و پـریشانی روابط خانوادگی، و پیچیدگی و هرج و مرج خانه و خانواده است که به سبب سرکشیها و گردن‌افرازیهای مردان و خو‌دبزرگ‌بینی و تکبّر ایشـان در جامعۀ جاهلی خودنمائی می‌کرد و جلوه‌گر می‌آمد.
ایـن مسألۀ ظـهار بود که گذشت. و امّا مسألۀ فرزندخواندگی، و صدا زدن پسران به نام غیر پـدران، این هم از لرزان و نابسامان بودن سـاختار خانواده، و ساختار جامعه به طور کلّی سـرچشـمه می‌گرفت و پدیدار می آمد.
هر چند که مشهور است در جامعۀ عربی چه اندازه به عفّت و پاکدامنی افتخار می‌کردند، و چـه انـدازه به حسب و نسب می‌نازیدند، امّا در کنار این افتخار کردن و به خود نازیدن پدیده‌های دیگری وجود داشت که برعکس رسم و رسوم جامعه بود، مگر در میان خانواده‌ها و خاندانهای اندکی که دارای حسب و نسب معروف و سرشناسی بودند.
در جامعه پسرانی یافته می‌شدند که پدرانشان شناخته نمی‌شدند! گاهی مردی از یکی از این پسران خوشش مــی‌آمد و او را مـی‌پسندید، وی را به پسـری می‌پذیرفت و او را فرزند خود صدا می‌زد، و به حسب و نسب خویش ملحق می‌نمود. از آن لحظه بـه بعد هـمچون پسـری و هـمچون پـدری از یکـدیگر ارث میبردند بسان ارث بردنی که در میان حسب و نسب موجود و معلوم بود.
همچنین در جامعۀ جاهلی پسرانی یافته می‌شدند که پدرانشان مشخّص بودند، و لیکن مردی از یکی از آن پسران خوشش مـی‌آمد و او را برمی‌گرفت و به فرزندی می‌پذیرفت و به حسب و نسب خویش ملحق می‌نمود. دیگر از آن به بعد در میان مردمان همچون پسری به نام مردی معروف و شناخته می‌شد که او را به فرزندی قبول کرده است، و او جزو خانوادۀ آن مرد بشمار می آمد و در میان خانواده‌اش زندگی می‌کرد و بسر می‌برد. این قسمت بیشتر در میان اسیران صورت می‌گرفت. زمانی که کودکان و جوانـان در جـنگها و یــورشها و ایـلغارها گرفتار می‌آمدند، هر کس که می‌خواست کسی را از اینان به حسب و نسب خویشتن منسوب کند، او را پسر خود صدا می‌زد و پسـر خود می‌نامید، و نام خویشتن را بر او می‌گذاشت، دیگر از همان لحظه آن کودک یا جوان به نام آن شخص شناخته و معروف می‌شد، و حقوق و تکالیف و وظائف فرزندی برای وی حاصل می‌آمد و واجب می‌گردید.
از جملۀ همچون پسرانی، زید پسر حارثۀ کلبی است. او از یک قبیلۀ عربی بود. در کوچ در ایـلغاری از ایلغارهای روزگاران جاهلیّت اسیر گردید. حکیم پسر حزام او را برای خاله‌اش خدیجه - رضی الله عنها - خریداری کرد. وقتی که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم با خدیجه ازدواج فرمود، خدیجه زید را بدو بخشید. بعدها پـدر زید و عموی او، زیـد را درخواست کردند. پـیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به زید اختیار داد تا هر گونه که بخواهد عمل بکند. یعنی بـه پـیش پدرش برگردد یـا در خدمت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بماند. زید پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را برگزید. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم او را آزاد کرد و وی را پسرخوانـدۀ خویش نمود. به زید می‌گفتند: زید پسر محمّد. زید نخستین بنده‌ای از بندگانی بود که ایمان آوردند.
هنگامی که اسلام به نظم و نظام و سر و سامان دادن روابط خانوادگی و پیوندهای خانه و خانواده بر بنیاد سرشتی خود پـرداخت، و روابط و پـیوندهای آن را محکم و استوار داشت، و آن را روشن و آشکار و سره و خالص کرد، و آن را از هر گونه آمیزه و آلودگی پالود و صاف نمود، رسم فرزندخواندگی این چنانی را باطل اعلام کرد، و روابط و پیوندهای حسب و نسب را به اسباب و علل حقیقی خود برگرداند . . . یعنی روابط و پیوندهای خونی و پدری و پسری و فرزندی واقعی، نه چیز دیگری ملاک گردید. در این باره فرمود:
(وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ).
و فرزندخواندگانتان را فرزندان حقیقی شما نمی‌نماید.
(ذَلِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ ).
این سخنی است که شما بـه زبـان میگوئید (چـرا کـه رابطۀ پدری و فرزندی یک رابطۀ طبیعی است و با الفاظ و قراردادها و شعارها هرگز حاصل نمی‌شود).
سخن واقعیّتی را تغییر نـمی‌دهد، و چیزی ارتـباط و پیوند را پدیدار و نمودار نمی‌گرداند مگر ارتباط و پـیوند خونی، و ارتباط و پـیوند وراثـتی که نطفه ویژگیهای آن را با خود حمل می‌کند، و ارتباط و پیوند احساسات و ادراکات سرشتی ناشی از وجود فرزند که تکّه گوشت زنده‌ای از پیکر زنده پدر خودش است.
(وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ) (4)
خداوند حقّ می‌گوید و به راه راست راهنمائی می‌کند. خدا حقّ مطلقی را مـی‌گوید، حـقّی که باطلی بدان نـمی‌آمیزد. از جملۀ حقّ، برقرار و اسـتوار داشتن ارتباطها و پیوندها است بر آن ارتباط و پیوند حقّی که از گوشت و خون کمک و یاری می‌جوید، و بر گوشت و خون تکیه دارد، نه این که بر سخنی تکیه کند که بر زبان می‌دود و بر آن می‌رود.
(وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ) .
و او به راه راست راهنمائی می‌کند.
خدا به راه راست رهنمود و رهنمون می‌کند که متّصل به قانون اصیل فطرت است، قانون اصیلی که هیچ راه و روش دیگری که سـاختار انسـان است جـای آن را نمی‌گیرد، راه و روشی که مردمان آن را با گفتارها و گفته‌هایشان می‌سازند، و با واژه‌ها و جمله‌های بدون مدلول و مفهوم بدان می‌پردازند. سخن حقّ و سخن فطرت که خدا آن را مـی‌گوید و در پـرتو آن به راه راست رهنمود و رهنمون می‌فرماید، بر تمام گفتارها و گفته‌هایشان غلبه می‌کند و چیره می‌شود.
(ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ ).
آنان را به نام پدرانشان بخوانید که ایـن کـار در پـیش خدا عادلانه‌تر بشمار است.
این عدالت و دادگری است که پسر به نـام پـدرش خوانده شود. عدالت و دادگری است با پدری که ایـن پسر از تکّه گوشت زنده‌ای از پیکر او پـدیدار آمـده است و رشد و نموّ گرفته است. عدالت و دادگری است با پسری که نام پدرش را با خود حمل می‌کند، و از پدرش ارث می‌برد و برای پدرش به ارث می‌گذارد، و با پدرش همیاری و کاری می‌کند و ادامـۀ زندگی پدرش بشمار است در پرتو وراثتهائی که در وجود او نهفته و نهان هستند، و پسر بیانگر ویژگیهای پدرش و ویژگیهای پدربزرگان و نیاکان خود میباشد. عدالت و دادگری در ذات خود است، عدالت و دادگری‌ای که هر چیزی را در جایگاه خود قرار می‌دهد و می‌گذارد، و هر گونه ارتباط و پیوندی را بر اصل سرشتی خود استوار و برقرار می‌سازد، و هیچ گونه مزیّتی را از پدر یا پسر سلب نمی‌کند و هدر نمی‌دهد. همان گونه هم بر پدر غیرحقیقی رنـج و زحمت فرزندی را تـحمیل نمی‌نماید، و به پدر غیرحقیقی مزایـای فـرزندی را نمی‌دهد، و بر غیر فرزند حقیقی هم رنـج و زحمت فرزندی را تحمیل نمی‌کند و خیرات فرزندی را نیز بدو نمی‌دهد.
اسلام نظام و سـیستـی است که مسؤولیّتها را در خانواده همسنگ و همطراز می‌کند و توازن می‌بخشد، و خانواده را بر پـایه و اساس ثابت و دقیقی که از واقـعیّت یـاری و کمک می‌گیرد اسـتوار و برفراز می‌گرداند. اسلام در عین حال بنای جامعه را بر قاعدۀ حقیقی محکمی استوار و برقرار می‌گرداند چون در آن قاعده حقّ وجود دارد، و آن قاعده با واقعیّت فطری ژرفی مطابقت می‌نماید . . . هر سیستم و نظامی که حقیقت سرشت خانواده را بشناسد و نـادیده بگیرد، سیستم و نظام ناموفّق و ضعیفی خواهد بود، و پایه‌های آن نابجا و نامیزان، و ارکان و اصول آن نادرست و دروغین است، و ممکن نیست که برجای بماند و به زندگی ادامه دهد.[2]
با توجّه به هرج و مرج موجود در روابط و پیوندهای خانواده در دورۀ جاهلیبت ، و همچنین با توجّه به هرج و مرج جنسی در آن که سبب گردیده بود حسبها و نسبها آمیزه یکدیگر شود، و در برخی مواقع پدران ناشناخته بمانند، اسلام سهل و ساده مسأله را حلّ و رو به راه کرده است - بدان هنگام که در صدد برگرداندن نظم و نظام به کانون خانواده است، و می‌خواهد نظام و سیستم اجتماعی بر اساس و پایۀ اصلی خود اسـتوار و بـرقرا‌ر گردد - وقتی که پدران حقیقی شـناخته نـمی‌شوند و هیچ گونه راهی برای شناسائی آنان در میان نیست، اسلام برای فرزندخواندگان مکانت و منزلتی در مـیان گروه مسلمانان مقرّر و مشخّص می دارد، مکانت و آئینی برجا و برپا می‌گردد:
(فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ ).
اگر هم پدران ایشان را نشناختید، آنان برادران دینی و یاران شما هستند.
این ارتباط و پیوند، ارتباط و پیوند اخلاقی و احساسی است، و تعهّدات مشخّصی بر آن مترتّب نمر گردد، بسان تعهّدات ارث گذاری و ارث بری و ضمانت اجتماعی در کار پرداخت دیه ها – این تعهّدات هم تعهّدات حسب و نسب در پرداخت خونبها بود، همان گونه که این تعهّدات با فرزندخواندگی نیز پـدید می‌آمد و لازم می‌گردید - این برادری دینی و دوستی آئینی بدان خاطر است که این گونه فرزند خواندگان پس از لغو ارتباط و پیوند فرزندخواندگی، بدون ارتباط و پیوند ، در میان گروه مسلمان به خود رها نشوند.
این نصّ قرآنی که می فرماید:
(فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ ...).
اگر هم پدران ایشان را نشناختید . . ..
حقیقت تزلزل را در جامعۀ جاهلی، و حقیقت هرج و مرج در روابط و تماسهای جنسی را به تصویر می‌کشد. اسلام به چـاره‌جوئی این هرج و مـرج و آن تـزلزل پرداخته است با پابرجا داشتن نظام و سـیستم خانواده بر اساس فرزندی، و پابرجا داشتن نظام و سیـستم جامعه بر اساس خانوادۀ سالم.
بعد از تلاش و کوشش در شناسائی حسبها و نسبها و برگرداندن آنها به حـقائق خودشان، در حالتهائی که مسلمانان نمی‌توانند به حسب و نسب صحیح دستیابی پیدا کنند و حسب و نسب واقعی را بشناسند، بر آنـان گناهی نیست:
(وَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَکِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ ).
هر گاه در این مورد اشتباه کردید (و مثلاً بر اثر عـادت گذشته، یا سبق لسان، به لغزش افتادید و به خطا رفتید) گناهی بر شما نیست. ولی آنچه را که دلتان می‌خواهـد (یعنی از روی عمد و اختیار میگوئید، گناه است و کیفر دارد).
این بزرگواری و گذشت برمی‌گردد به این که یـزدان سبحان متّصف به رحمت و غفران است. چون رحـیم و غفور است مردمان را با چیزی دچار مشکل و مشـقّت نمی‌کند که از عهدۀ آن برنمی‌آیند و نمی‌توانند آن را انجام بدهند:
(وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (5)
پیوسته خدا آمرزگار و مـهربان بـوده و هست (و قلم عـفو بـر اشـتباهات و لغـزشها مــی‌کشد و شـما را می‌بخشد).
پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در کار ثبوت حسب و نسب و تکیۀ مؤکّدانه بر آن بسی تأکید می‌فرمود و سختگری می‌کرد. چون روشنی حسب و نسب یک امر جدّی در نظم و نظام و سر و سامان‌دهی اسلام است، اسلامی که همۀ آثار تزلزل و نابسامانی جاهلی اجتماعی را باطل میگردانـد. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم کسـانی را به نـنگ کفر می‌ترساند که حقیقت حسب و نسب را کتمان کـنند و پنهان دارند. ابن‌جریر گفته است: یعقوب پسر ابراهیم برایمان از ابن‌علیّه، و او از عینیه پسر عبدالرحمن، روایت کرده است و گفته است: ابوبکر رضی الله عنه گفته است خداوند بزرگوار فرموده است:
(ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ).
آنان را به نام پدرانشان بـخوانید که ایـن کار در پـیش خدا عادلانه‌تر بشـمار است. اگر هــم پـدران ایشان را نشناختید، آنان برادران دینی و یاران شما هستند. (احزاب/5)
من کسی هستم که پدرم شناخته نمی‌شود. پس من از زمرۀ برادران دینی شما میباشم ... پدرم گفته است - سخن عیینه پسر عبدالرحمن است - : به خدا سوگند گمان می کنم اگر او می‌دانست که پدرش الاغی است خویشتن را بدو نسبت می‌داد. در حدیث آمده است:
(من ادعى إلى غیر أبیه - وهو یعلم - إلا کفر ).
هر کس خویشتن را به غیر از پـدرش نسـبت دهـد - در حالی که بداند که چنین نیست - قطعاً کافر می‌گردد. این گونه سختگیریها با عنایت اسلام به حفظ خانواده و مصون داشـتن آن از هر گونه شبهه‌ای و از هر گونه وصله‌ای، و با احاطۀ خانواده با همۀ اسباب و ابزار حفاظت و سلامت و استوار ماندن و توانمند بودن و پایداری خانواده، همگامی و همخوانی دارد. اسلام بدین وسیله می خواهد بنای محکم و سالم و پاک و پاکدامن جامعه را بر پایۀ خانواده بنیاد کند و استوار و ماندگار بدارد.
*
اسلام بعد از آن که سیستم فرزندخواندگی را باطل اعلام می‌کند، سیستم برادری را مقرّر میدارد. سیستم برادری یک رسم جاهلی نیست. بلکه سیستمی است که اسـلام پس از هجرت آن را پـدید آورد، به خاطر رویاروی شدن با حالت مهاجرانی که اموال و اهل و عیال خود را در مکّه رها کرده بودند. همچنین به خاطر حالتی که میان مسلمانان در خود مدینه پـدید آمد، مسلمانانی که میان ایشان و میان خانواده‌هایشان به سبب اسلام آوردنشان گسیخته بود و به ترک آنان گفته شده بود . . . همراه با قانون برادری، امر سـرپرستی همگانی پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و مقدّم داشتن امر سرپرستی او بر جملگی سرپرستیهای حسب و نسب ذکر می‌شود. بعد از آن مادری روانی میان همسران پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و میان همگی مؤمنان بیان می‌گردد:.
(النَّبِیُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفاً کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً) (6)
پیغمبر از خود مؤمنان نسبت بدانـان اولویّت بـیشتری دارد (و اراده و خواست او در مسائل فردی و اجتماعی مـؤمنان، مـقدّم بـر اراده و خواست ایشـان است) و هـمسران پیغمبر، مـادران مـؤمنان مـحسوبند (و بـاید احترام مادری آنان را از نظر به دور نداشت، و یکـایک ایشــان را بزرگ و ارجـمند شمرد). و خویشاوندان نسبت به همدیگر (از نظر ارث بردن بعضی از بعضی) از مـؤمنان و مــهاجران، در کـتاب یـزدان (قرآن) از اولویّت بیشتری برخوردارنـد)، (و پـیمان مؤاخـات و برادری موجب ارث نمی‌باشد). مگر این که بخواهید در حقّ دوستان خود کار نـیکی انـجام دهید (و از طریق وصیّت، مقداری برای آنان به ارث بگذارید و بدیشان خوبی کنید، که این عمل مانعی ندارد). این (حکم توارث خویشاوندان) در کتاب (قرآن) مکتوب و مقرّر است (و تغییر و تبدیلی نمی‌شناسد).
مهاجران از مکّه به مدینه هجرت کردند. همه چیز خود را پشت سر خود بجای گذاشتند. آئین خود را به سوی خدا گریز دادند و بردند. عقیدۀ خویش را بر روابط و پیوندهای خویشاوندی، اندوخته‌های مالی، اسباب و ابزار زندگی، خاطره‌ها و یادمانهای کودکی و جوانی، و بر دوستیها و محتبّهای یاران و دوستان ترجیح و برتری دادند. تنها و تنها عقیدۀ خود را نجات دادند، و از هـر چیز جز آن دست برداشتند و دست کشیدند. با انـجام چنین هجرتی و آن هم بدین شیوه و بدین گونه که از هر چیز قیمتی و گرانبها برای جانها دست کشـیدن و دست شستن، از جمله از اهل و عیال و همسر و فرزند خـود بریدن و به ترک ایشان گفتن، مثال زندۀ واقعی و عملی در زمین است برای پیاده کردن عقیده به صورت کامل خود، و چیره و پیروز کردن عقیده بر دل، به شکلی که در دل محلّی برای غیر عقیده برجای نماند، و مثال زندۀ واقعی و عملی است بر اتّحاد شخصیّت بـشریّت بـرای تـصدیق کردن و راست گـردانـدن فـرمودۀ خـداونـد بزرگوار:
(مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ).
خداوند دو دل را در درون کسی قرار نداده است.
همچنین در مدینه چیز دیگری شبیه ایـن، به گونۀ دیگری روی داد. افرادی از اهل مدینه ایمان آوردند، و افرادی نیز بر شرک ماندگار شدند. بدین سبب پـیوند اینان و آنان گسیخت و خویشاوندی برجای نماند. به هر حال تفرقه و تزلزلی در روابط خانوادگی به ظهور رسید، و بالاتر از آن تـفرقه و تـزلزلی در ارتـباطات اجتماعی روی داد.
جامعۀ اسلامی هنوز نوپا بود. دولت اسلامی که تـازه پدیدار آمده بود به یک اندیشۀ چیره بر نفس نزدیک‌تر بود تا به یک نظام و سیستم حکومتی که بر اوضاع و احوال مقرّر و معیّن متّکی است.
در اینجا موجی از جذر و مدّ روانی عقیدۀ جدید بـالا گرفت، موجی که همۀ عواطف و احساسات را، و همۀ اوضاع و احوال و آداب و رسوم را، و همۀ پیوندها و ارتباطها را فراگرفت و تحت جاذبۀ خود قرار داد، تـا تنها عقیده را رابطه‌ای سازد که دلهـا را به یکدیگر پیوند دهد، و در عـین حـال افـراد و اشخاصی را بـه یکدیگر مرتبط و متّحد سازد که از تنه‌های سـرشتی خانواده و قبیله بریده‌اند، و عقیده برجای خون و نسب بنشیند، و جایگزین مصلحت و دوستی و نژاد و زبان گردد، و این افراد و اشخاص داخل دائرۀ اسلام را آمیختۀ همدیگر سازد، و از آنان یک مجموعۀ حقیقی و متّحد و متّصل و سازگار و همیار و هـمکار و ضـامن امور اجتماعی یکدیگر را تشکیل دهد، نه با بندها و ماده‌های قانونگذاری، و نه با دستورات و اوامر دولتی، و لیکن با یک انگیزۀ داخلی و با یک جذر و مدّ روانی و با یک طوفان بینش درونی که بر همۀ چیزهائی کـه مردمان در زندگی خـویش بـدا‌ن عادت گرفته‌انـد و خویگر شده‌انـد، بـرتری گیرد و فراتر رود. گروه مسلمانان بر این پایه و اساس برپا و برجا گردیدند، به گونه‌ای که همچون گروهی امکان نداشت که بر نظم و نظام بخشیدن و سر و سامان دادن دولت، و قدرت و قوّت اوضاع و احوال پدیدار و نمودار شوند و پا به عرصۀ وجود گذارند.
مهاجران به نزد برادران انصار خود آمدند، انصاری که پیش از ورود مهاجران، خانه و کاشانه را آماده کرده و ایمان آورده بودند. انصار از مهاجران در خانه‌هایشان و بلکه در دلهایشان پذیرائی کردند، و در اموال خـود ایشان را شرکت دادند، و در پناه دادن آنان به مسابقه پرداختند، و تا بدانجا در پذیرائی از ایشـان و خدمت بدیشان بر یکدیگر سبقت گرفتند که هر مهاجری که به خانۀ یک انصاری می‌رفت به قید قرعه می‌توانست بدانجا برود و مهمان آنجا بشود! زیرا تعداد مهاجران کم‌تر از شمارۀ انصار مشتاق پناه دادن و پذیرائی کردن بود. انصار مهاجران را در همه چیز خود با رضـایت درون و با طیب خاطر و با شادی و شادمانی حقیقی و زدوده از بخل فطری، و همچنین پاک از لاف و گزاف و تکبّر و ریا و خودنمائی، شریک کردند!
پیغمبر خدا صلّی الله علیه واله وسلّم میان مردان مهاجر و مـردان انـصار برادری برقرار کرد. این برادری پیوند شگفت و کمیابی در تاریخ ضمانت اجتماعی در میان یاران و طرفداران عقائد بود. این برادری به منزلۀ برادری خونی پدیدار و پایدار گردید، و ارث‌گذاری و ارث‌بری و تـعهّدات و وظائف دیگری را شامل می‌شد که تنها از پیوند حسب و نسب مایه می‌گرفت و پدید می‌آمد، از قبیل: دیه‌ها و خونبهاها و جز آنها.
جذر و مدّ روانی در این باره تا نـوک قلّۀ بلند اوج گرفت. مسلمانان این ارتباط و پـیوند نـوین را بسی جدّی گرفتند - همان گونه که کارشان در هر چیزی که اسلام برای آنان با خود به ارمغان می‌آورد جدّی بود، و ایشان آن را جدّی می‌گرفتند - این جـذر و مدّ در پدید آوردن و برپای داشتن جامعۀ اسلامی و گسترش آن، بسـان دولت مـقتدر و قـانون مسـتقرّ و اوضـاع مسلّمی، و بلکه بالاتر و والاتر از آن هم بود. این کار برای حفاظت و صیانت ایـن گروه نوخاسته، و برای اتـّحاد و اتـّفاق آنـان در هـمچون شـرائط و ظـروف استثنائی درهم تنیده‌ای که پـدیدار گـردیده بود، لازم می‌نمود و ضرورت داشت.
چنین جذر و مدّ روانی برای پدید آوردن هر گروهی که با همچون شرائط و ظروفی رویـاروی شـوند، لازم و ضروری است، تـا بدان هنگام که دولت مقتدر و پابرجـائی و قـانون مستقرّ و اوضـاع مسـلّمی ایـجاد می‌شود و می‌تواند تضمینهای اسـتثنائی برای ادامۀ حیات چنین گروهی، و رشد و نموّ همچون جماعتی، و حمایت و حـفاظت از آن فراهم می‌آید و پـدیدار می‌گردد. این کار تا بدانجا ضروری است که احـوال و اوضاع طبیعی نمودار و برقرار می‌شود.
اسلام با وجود پیدا کردن با چنان جذر و مدّ روانی، و بـرجای داشتن سرچشـمه‌های آن در دل، در حالت پیوسته باز و همیشه جوشان و خروشان، و دائماً آمادۀ بردمیدن و فوّاره زدن، امّا با این وجود، اسلام حریصانه و آزمندانه می‌خواهد بنای خود را بر پایۀ تاب و توان عادی و معمولی نفس بشری برپای دارد، نه بر پـایۀ فـوریّتهای استثنائی کـه نـقش خـود را در دوره‌هـای استثنائی بازی می‌کنند، سپس جای خود را به حـالت طبیعی و به نظم و نظام عادی می‌سپارند، هر زمان که دورۀ ضروری خاصّ آنها به پایان آمد.
بدین خاطر است که قرآن مجید به مجرّد این که احوال و اوضاع در مـدینه پس از جنگ بدر تـا انـدازه‌ای استقرار پذیرفت، و اسباب و ابزار معقول و بـخردانه برای معاش پدیدار آمد، و به دنبال اعـزام گـروه‌های رزمی پس از جنگ بدر کبری، و به ویژه بعد از این که مسلمانان بنی‌قینقاع را بیرون راندند و اموال ایشان را به غنیمت گرفتند، هزینۀ زنـدگی تـا انـدازه‌ای تأمین گردید . . . قرآن مجید به محض وفور این تضمینهای اجتماعی، سیستم برادری را از لحاظ تعهّداتـی که از ناحیۀ خون و حسب و نسب پدیدار و نمودار نمی‌گردد الغاء و باطل کرد، ولی برادری را از ناحیۀ عواطـف و احساسات و افکار برجای گذاشت و باقی نگاه داشت، تا دیگر باره به کار بپردازد و به کار آید هر وقت که ضرورت مقتضی گردد. سائر کارهای دیگر آن را به حالت عادی و وضع طبیعی خود در میان گروه اسلامی برگرداند. از جمله ارث گذاری و ارث‌بری و ضمانت دیه و تضمین خونبها را به خویشاوندی خون و حسب و نسب واگذاشت، همان گونه که این امر در کتاب قدیم خدا و در قانون طبیعی او اصلی از اصول است:
(وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفاً کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً) (6)
و خویشاوندان نسبت به همدیگر (از نـظر ارث بـردن بــعضی از بـعضی) از مـؤمنان و مـهاجران، در کتاب یزدان (قرآن) از اولویّت بـیشتری خوردارند) (و پیمان مؤاخات و برادری موجب ارث نـمی‌باشد). مگر این که بخواهید در حقّ دوستان خود کار نیکی انجام دهید (و از طریق وصیّت، مقداری بـرای آنـان بـه ارث بگذارید و بـدیشان خوبی کـنید، کـه این عمل مـانعی ندارد). این (حکم توارث خویشاوندان) در کتاب (قرآن) مکتوب و مقرّر است (و تغییر و تبدیلی نمی‌شناسد). در همان زمان ولایت عامۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را مقرّر میدارد. این ولایت بر خویشاوندی خونی مقدّم‌تر است، بلکه از خویشاوندی خودی هم مهمّ‌‌تر و جلوتر است!:
(النَّبِیُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ ).
پیغمبر از خود مؤمنان نسبت بدانـان اولویّت بـیشتری دارد (و اراده و خواست او در مسائل فردی و اجتماعی مؤمنان، مقدّم بر اراده و خواست ایشان است).
مـادری روانـی همسران پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را نـیز برای جملگی مؤمنان مقرّر و معیّن میدارد:
(وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ ).
و همسران پیغمبر، مادران مـؤمنان مـحسوبند (و بـاید احترام مادری آنان را از نظر به دور نداشت، و یکـایک ایشان را بزرگ و ارجمند شمرد).
ولایت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ولایت عامه‌ای است که شـامل خطّ سیر برنامۀ زندگی به تمام و کمال می‌گردد. کار و بار مؤمنان در زندگی به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم واگذار گردیده است و آنان حقّ ندارند جز چیزی برگزینند و بخواهند مگر آنچه را که او در پـرتو وحی پروردگار بدو برمی‌گزیند و می‌خواهد:
(لا یؤمن أحدکم حتى یکون هواه تبعا لما جئت به ) .
هیچ یک از شما مؤمن بشمار نمی‌آید تا خواست او پیرو چیزی نگردد که آن را با خود آورده‌ام.
این ولایت شامل افکار و احساسات ایشان نیز می‌گردد. ذات او صلّی الله علیه وآله وسلّم باید عزیزتر برای آنان از خودشان باشد. نباید خویشتن را بر او ترجیح دهند، و نباید به خویشتن بیش از او عشق بورزند. در دلهایشان کسی یا چیزی نباید مقدّم بر ذات او شود. در حـدیث صـحیح آمـده است:
(والذی نفسی بیده لا یؤمن أحدکم حتى أکون أحب إلیه من نفسه وماله وولده والناس أجمعین).
بدان کسی سوگند که جان من در دست قدرت او است، هیچ یک از شما مؤمن بشمار نمی‌آید تا من در پیش او عـزیزتر و مــحبوب‌تر از خودش و از دارائـیش و از فرزندش و از جملگی مردمان نباشم.
باز هم در حدیث صحیح آمده است که عمر رضی الله عنه گفت: ای پیغمبر خدا، به خدا سوگند که تو برای من عزیزتر و گـرامـی‌تر از هـمه چـیز هسـتی مگر از خودم. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
(لا یا عمر حتى أکون أحب إلیک من نفسک ).
نه، ای عمر، (تو مؤمن بشمار نمی‌آئی) تا من برای تو از خود تو عزیزتر و گرامیتر نباشم.
عمر گفت: ای پیغمبر خدا به خدا سوگند تو برای من از همه چیز حتّی از خودم نیز عزیزتر و گرامیتر می‌باشی. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
(الآن یا عمر ).
هم اینک (مؤمن بشمار می‌آئی) ای عمر.
این امر واژه‌ای نیست که گفته شود و بس. بلکه این امر مرتبۀ والائی است که دل بدان نمی‌رسد مگر با یک پسودۀ خدائی مستقیمی که دریچۀ دل را رو بـه روی این افق بالای درخشان و رخشان باز می‌کند، افقی که در آنجا دل از جاذبۀ خویشتن و عشق بدانکه پیچها و زوایای پیکرش را فرا‌گرفته است می‌پیراید و خویشتن را فراموش می‌نماید. چه انسان خود را دوست میدارد و هر چیزی را دوست میدارد که متعلّق به خودش باشد بالاتر از آنچه تصوّر می‌کند و بالاتر از آنـچه درک و فهم می‌نماید. همین که چیزی شخصیّت او را کم‌ترین خدشه‌ای برساند و به عظمت و عزّت او نـاچیزترین لطمه‌ای وارد گرداند، ناگهانی برمی‌جهد و به هیجان درمی‌آید، انگار مـار او را نیش زده است! احساس می‌کند این پسوده نیش و گزش دارد و در برابر آن نمی‌تواند آرام بگیرد و خویشتن را نگـاه دارد. اصـلاً حبّ ذات و عشق به خویشتن در وجود انسان ریشه دوانده است و به ژرفاهای پیکرش خزیده است! انسان خود را برای قربانی نمودن و فدا کردن زندگی و همۀ وجودش تمرین می‌دهد و آماده می‌کند، ولی برای او سخت و ناگوار است که خود را تمرین بدهد و آماده بکند برای پذیرش چیزی که به شخصیّت او مربوط گردد و آن را برای خصیّت خود حقارت بداند، یـا عیبی و ننگی برای یکی از خصوصیّات آن بشمارد، یا انتقادی از سیمائی و نشانه‌ای از سیماها و نشانه‌های شخصیّت خویش محسوب نماید، و یا چیزی را نقص و کاستی برای صفتی از صفات آن به حساب آورد. هر چند که صاحب آن شخصیّت گمان برد بدان چیزها اهمّیّت نمی‌دهد و از آنـها اصلاً مـتأثّر نـمی‌گردد و سوزش و کنشی نخواهد داشت. غلبه کردن و چیره شدن بر این عشق عمیق خودپرستی تنها واژه‌ای نیست که با زبان گفته شود. بلکه - همان گونه که گفتیم - درجۀ والا و افق بالائی است که دل نمی‌تواند بدان برسد، مگر با یک پسودۀ آسمانی، یا تلاش و کوشش زیاد و تمرین همیشگی و بیداری مستمرّ و رغبت مخلصانه‌ای که یاری خدا و مساعدت او را به دنبال دارد. این هم جهاد اکبر است همان گونه که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است و آن را چنین نامیده است. این بس که عمر - که عمر است - در این پسوده به توجّه دادن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نیاز پیدا می‌کند، و آن پسوده چنین دل پاکی را بازمی‌گرداند و گشایش می‌بخشد.
ولایت عامه پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم تعهّدات و وظائف و تکالیف مؤمنان را نیز دربر می‌گیرد. در حدیث صحیح آمـده است:
(ما من مؤمن إلا وأنا أولى الناس به فی الدنیا والآخرة . اقرأوا إن شئتم (النبی أولى بالمؤمنین من أنفسهم)فأیما مؤمن ترک مالا فلیرثه عصبته من کانوا . وإن ترک دینا أو ضیاعا فلیأتنی فأنا مولاه ).
هیچ مؤمنی وجود ندارد مگر این که من برای او از همۀ مـردمان در دنـیا و آخـرت اولویّت بـیشتری دارم و نزدیک‌تر بدو هستم. اگر می‌خواهید (ایـن را در قرآن) بخوانید: «پیغمبر از خود مؤمنان نسبت بدانان اولویّت بیشتری دارد». پس هر مـؤمنی کـه (بـمیرد و از خود) دارائـی و ثـروتی بجای گذارد، نـزدیکانش از او ارث می‌برند، هر کس که باشند. و اگر قرضی و وامی یا اهل و عیالی از خود بجای گذارد (که فقیر و نادار باشند) به پیش من بـیایند (تـا کمک و یـاریشان نـمایم). چـه مـن سرپرست او هستم (و ولایت او را دارم).
معنی آن این است که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم عوض او آن قرض و وام را پرداخت می‌فرماید، وقتی که او مرده است و دارائی و ثروتی از خود بجای نگذاشته است که قرض و وام از آن پرداخت شود و بسنده باشد. همچنین پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بعد از او عهده‌دار فرزندانش می‌گردد اگر کوچک باشند، و هزینۀ اهل و عیالش را می‌پردازد. در غیر این مورد، زندگی بر اصول و ارکان طبیعی خود استوار و برقرار می‌گردد، و به جذر و مدّ عالی روانی نیازی پیدا نمی‌کند، و به جوش و خروش احسـاسی استثنائی احتیاجی نخواهد داشت. روابط و پـیوندهای مودّت و محبّت در میان دوستان و خویشان بعد از الغاء قانون برادری و رسم اخـوّت، به حال خود باقی و ماندگار می‌ماند. ایـن را نـیز باید گفت که دوسـتی می‌تواند برای دوست خود وصیّت بکند پس از مرگش چیزی بدو داده شود، یا در زمان حیات خود چیزی بدو عطاء نماید:
(إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفاً ).
مگر این که بخواهید در حقّ دوسـتان خود کـار نـیکی انجام دهید (و از طریق وصیّت، مقداری برای آنـان بـه ارث بگذارید و بدیشان خوبی کنید، که این عمل مانعی ندارد).
همگی این مـقرّرات را به دسـتاویز نـخستین محکم می‌بندد، و مقرّر میدارد که اراده و خواست خدا است که این را در کتاب قدیم خود پیشاپیش ثبت و ضبط فرموده است:
(ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً) (6)
این (حکم توارث خویشاوندان) در کتاب (قرآن) مکتوب و مقرّر است (و تغییر و تبدیلی نمی‌شناسد).
دلها آرام می‌گیرند و اطمینان پیدا می‌کنند، و به اصـل بزرگی چنگ می‌زنند که هر گونه قوانین و مـقرّرات و تنظیمات و تشکیلاتی بدان برمی‌گردد و با آن ارزیابی می شود.
بدین وسیله زندگی بر اصول طبیعی خود استقرار می‌پذیرد، و به آرامی و آسانی و سازگاری بـه پـیش می‌رود و جریان می‌یابد. دیگر زندگی بسته و آویـزۀ افقهائی نمی‌گردد که به طور عادی و معمولی بدان نمی‌رسد مگر در اوقات اسـتثنائی مـحدودی که در زندگانی گروه‌ها و افرادی پیش می‌آید.
آن گاه اسلام چنان سرچشـمۀ جـوشان و خـروشانی را باقی می‌گذارد تا هر زمان که ضرورتی پـیش آمـد و ناگهانی حادثه‌ای روی داد در زندگانی گروه مسلمانان، آمادۀ جوشیدن و خروشیدن باشد.
به مناسبت چیزی که در کتاب خدا نوشته شده است، و اراده و مشیّت خدا بر آن رفـته است و پـیشی گرفته است، تا قانون باقی و ماندگاری، و برنامۀ مستمرّ و بر دوامی گردد، به پیمان یزدان با پیغمبران به طور عام و با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و انبیاء اولوالعزم به طور خاصّ اشاره می‌کند. با آنان بر سر حمل امانت این برنامه، استقامت بر آن، تبلیغ و رساندن آن به مردمان، و پایبندی بدان و اجراء آن در میان ملّتهائی که به سوی آنها فرستاده شده‌اند، پیمان می‌بندد، تا مردمان در برابر هـدایت و ضلالت و ایمان و کفر خود مسؤول بوده و مورد پرسش قرار گیرند، بعد از آن که به وسیلۀ تبلیغ پیغمبران علیهم السّلام حجّت و برهانی برایشان نماند:
(وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنکَ وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً (7) لِیَسْأَلَ الصَّادِقِینَ عَن صِدْقِهِمْ وَأَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً أَلِیماً) (8)
(یادآور شو) هنگامی را که از پیغمبران پیمان گرفتیم و همچنین از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم، (آری!) از آنان پیمان محکم و اسـتواری گرفتیم (که در ادای مسؤولیّت تبلیغ رسالت، و دعوت مردم به خداشناسی و یکـتاپرستی کـوتاهی نکـنند). هـدف ایـن است کــه خـداونـد از راسـتکاری و راستگوئی افراد راستکار و راستگو پرسش کند (و پاداش نـیک آنــان را بدهد)، و خداوند عذاب دردناکی برای کافران آماده ساخته است.
این پیمان ، پیمان یگانۀ مستمرّی از زمان نوح علیه السّلام تا زمان خاتم پیغمبران صلّی الله علیه وآله وسلّم است. پـیمان یگانه‌ای، و برنامۀ یگانه‌ای، و امانت یگانه‌ای است که پیغمبری از پیغمبر دیگری دریافت میدارد و تحویل می‌گیرد و آن پیغمبر آن را به پیغمبر بعد از خود تحویل می دهد.
(وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ ).
(یادآور شو) هنگامی را که از پیغمبران پیمان گرفتیم.
آن گاه به ارمغان آورندۀ قرآن مجید، و با خود به ارمعان آورندۀ دعوت همگانی برای هـمۀ جـهانیان را تخصیص می دهد:
(وَمِنکَ).
و از تو.
سپس به سوی پیغمبران اولوالعزم برمی گردد و می گراید. پیغمبران اولوالعزم کسانیند که بزرگ ترین رسالتها را – پیش از واپسین رسالت – با خود به ارمغان آورده اند:
(وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ).
و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم پیمان گرفتیم.
روند قرآنی پس از ذکر صاحبان پیمان، به توصیف خود پیمان برگشته است:
(وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً) (7)
از آنان پیمان محکم و استواری گرفتیم.
توصیف پیمان با واژۀ « غَلیظ : سخت و استوار» اشاره به اصل واژگانی لفظ غلیظ در پیمان مراد بوده است. غلیظ به ریسمان تافته و تابیده می گویند ، و برای عهد و پیمان و پیوند و ارتباط به صورت استعاره به کار رفته است. واژۀ غلیظ از دیگر سو برای مجسّم و محسوس نشان دادن چیز معنوی به کار برده شده است، و از این جانب هم بر پیامی می‌افزاید که به ذهن و شعو‌ر دارد . . . این پیمان، پیمان متین و محکمی است. پیمانی است که میان خدا و برگزیدگان بندگانش انبیاء بسته شده است. مبنی بر این که پیغمبران باید وحی خدا را دریافت دارند، و از جانب خدا آن را به مردمان برسانند، و با امانت و استقامت بر راستای آن پـیمان ماندگار و پایدار بمانند.
(لِیَسْأَلَ الصَّادِقِینَ عَن صِدْقِهِمْ ).
هدف این است که خداوند از راسـتکاری و راستگوئی افراد راستکار و راستگو پـرسش کند (و پـاداش نـیک آنان را بدهد).
صادقین مؤمنان هستند. آنان کسانیند که سخنان راست گفته‌اند، و عقیدۀ راست را پذیرفته‌اند و گردن نهاده‌اند. امّا جز ایشان دروغگو بشمار می‌آیند. زیرا معتقد بـه باطل هستند و سخن باطل می‌گویند. بدین سبب ایـن توصیف دلالت و معنی و اشاره و الهام خود را دارد. از صادقان دربارۀ صـدق آنـان پـرسش کردن در روز قیامت، بدان می‌ماند که آموزگار از دانش‌آموز خوب و پیروز خود از پاسخهائی که داده است و در پرتو آنـها موفّق گردیده است و برتری پیدا کرده است پرسش کند در جلو کسانی که به جشـن نـتائج امـتحانات دعـوت شده‌اند. همچون پرسشی از یک سو برای بزرگداشت و احترام است، و از دیگر سو اعلان و اعلام در حضور همگان، و بیان اسـتحقاق، و سـتودن و تــعریف کـردن کسانی است که سزاوار بزرگداشت و احـترام در روز بزرگ قیامت گردیده‌اند!
و امّا غیر صادقین، کسانیند که عقیدۀ باطلل را گردن نهاده‌اند و پذیرای آن گردیده‌اند، و سخن دروغ دربارۀ بزرگ‌ترین مسأله گفته‌اند، مسأله‌ای که در آن راست یا دروغ گفته می‌شود، و آن مسألۀ عقیده است. اینان سزا و جزای دیگری دارند که برایشان حاضر و آماده است، و در انتظار آنان است:
(وَأَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً أَلِیماً) (8)
و خداوند عذاب دردناکی بـرای کـافران آمـاده سـاخته است.
[1] در وقت شرح و بسـط این آیه، حکم همچون وضع و حالتی را روشن خواهیم کرد.
[2] سیستم کمونسیتی می‌کوشد که بنیاد خانواده را در ساختار جامعه انکار نماید. بدین منظور پیوسته دست و پا می‌زند و به تلاش مذبوحانۀ خود ادامه می‌دهد. علی رغم ارکان و اصول رژیم مکتب فلسفی، فطرت در شوروی به مبارزه برخاسته است و کم‌کـم سلطه پیدا می‌کند و خـود را نشـان مـی‌دهد. (مؤلف) . . .کاش مجاهد نستوه سیّد قطب زنده بود و هم اینک می‌دید که شوروی چگونه از هم پاشیده است. (مترجم(
