تفسیر سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی 69-46

فی  ظلال  القرآن

جز  بیست  و  یکم

سورۀ  عنکبوت  آیات  69-‌46،  سورۀ  روم‌،  سورۀ  لقمان 

سورۀ  سجده  و  سورۀ  احزاب  تا  آیۀ  ٢٧ 

سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی 69-46

(وَلا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (٤٦)وَکَذَلِکَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ فَالَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمِنْ هَؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الْکَافِرُونَ (٤٧)وَمَا کُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتَابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذًا لارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ (٤٨)بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الظَّالِمُونَ (٤٩)وَقَالُوا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ (٥٠)أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (٥١)قُلْ کَفَى بِاللَّهِ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ شَهِیدًا یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالَّذِینَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَکَفَرُوا بِاللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (٥٢)وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ وَلَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٥٣)یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ (٥٤)یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَیَقُولُ ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٥٥)یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ (٥٦)کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ (٥٧)وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (٥٨)الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (٥٩)وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٦٠)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ (٦١)اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٦٢)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (٦٣)وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (٦٤)فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ (٦٥)لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ وَلِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (٦٦)أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (٦٧)وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکَافِرِینَ (٦٨)وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ) (٦٩)

این‌،  واپسین  مرحلۀ  سورۀ  عنکبوت  است‌.  در  جزء  بیستم  دو  مرحله  از  آن  ‌گذشت‌.  محور  سوره  -‌ همان‌ گونه‌ که  گفتیم  -  سخن  از  امتحان  و  آزمون  کسی  است  که  واژۀ  ایمان  را  بر  زبان  می‌رانـد  و  خویشتن  را  مسـلمان  می‌خواند.  امتحان  و  آزمون  بدان  خاطر  است  که  دلهـا  سـره  شود،  و  راستگویان  و  راستروان  از  منافقان  و  دورویان  با  مقیاس  و  معیار  صبر  و  شکیبائی  بر  امتحان  و  آزمون  جداگردند  . . .  در کنار  آن  هم  از  شأن  و  منزلت  نیروهای  زمینی ‌کاسته  مـی‌شود،  نیروهائی ‌که  رو  در  روی  ایمان  و  ایمانداران  می‌ایسـتند،  و  مؤمنان  را  با  اذیّت  و  آزار  از  دیـن  بـرمی‌گردانـند  و  از  راه  خدا  بازمی‌دارند.  در  ضمن  تأکید  می‌شود که  خدا  بدان  را  گرفتار  می‌سازد  و  به ‌کیفرشان  می‌رساند،  و  مؤمنان  را  کمک  و  یاری  می‌کند،  مؤمنانی ‌که  در  برابر  امـتحان  و  آزمون  شکیبائی  می‌نمایند  و  در  مقابل  اذیّت  و  آزار  می‌ایستند  و  پایداری  می‌کنند.  این  هم  سنّت  و  قـانون  خدا  است  و  در  همۀ  رسالتها  و  دعوتها  بوده  است  و  از  زمان  نوح  علیه السّلام  تاکنون  بر  سر  مسلمانان  آمده  است‌.  این  سنّت  و  قانون  خدا  است  و  دگرگون  نمی‌شود.  سنّت  و  قانونی  است‌ که  مرتبط  با  حقّ  بزرگ  و  سترگی  است ‌که  با  سرشت  این  جهان  آمیخته  شـده  است‌،  و  در  دعوت  یگانۀ  خدا  نیز  مجسّم‌ گردیده  است‌،  دعوت  یگانه‌ای ‌که  سـرشت  آن  دگـرگون  نـمی‌گردد  و  تـغییر  و  تـبدیل نمی شناسد.

مرحلۀ  دوم  به  پایان  آمد  در  جزء  پـیشین‌،  با  دعوت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌و  دعوت  مؤمنان  بدو  به  تلاوت  و  قرائت  چیزی‌ که  از کتاب  قرآن  به  او  وحی گردیده  است‌،  و  این  که  نماز  را  برای  یاد  خدا  بخوانند،  و  بدانند کـه  خـدای  مطّلع  و  آگاه،  کارهائی  را  مـی‌پاید  که  آنـان  انـجام  می‌دهند.

در  مرحلۀ  واپسین‌،  سخن  از  این‌ کتاب  اسـتمرار  پـیدا  می‌کند،  و  از  ارتباط  این‌ کتاب  با کتابهای  پیشین  صحبت  می‌شود.  به  مسلمانان  دستور  داده  می‌شود  که  بـا  اهل  کتاب  به  جدال  و  ستیز ننشینند  مگر  بـه  شـیوه  و  روش  زیباتر  و  بهتر،  و  با  سخنان  مسـتدلّ‌تر  و  دلپسـندتر  از  شیوه  و  روش  و  سخنان  ایشان‌،  مگر  با  اهل ‌کتابی‌ که  ظلم  و  ستم  کرده‌اند  و  به  تبدیل  و  تغییر کتابهای  خود  دست  یازیده‌اند،  و  به  سوی  شرک  گرائیده‌اند  و  از  راستای  راه  یگانه‌پرستی  منحرف  گردیده‌اند.  معلوم  است  شرک  هم  ظلم  و ستم  بزرگی  است‌.  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ و به  مؤمنان    بدو  د‌ستور  داده  می‌شود  ایمان  خود  را  به  همۀ  رسالتها  و  دعوتهای  آسمانی‌،  و  به  همۀ  کتابهای  آسمانی‌،  اعلام  و  اعلان  دارند،  چه ‌کتابهای  آسمانی  حقّ  هستند  و  از  سوی  خدا  نازل  گردیده‌اند  و  کتابی  را  تصدیق  می‌کنند  که  با  خود  دارند  و  قرآن  نام  دارد.

آن‌ گاه  روند  قرآنی  از  ایمان  برخی  از  اهل ‌کتاب  بدین  قرآن  سخن  می‌گوید که  واپسین ‌کتاب  آسمانی  است‌،  در  صورتی‌ که  مشرکانی  بدان  ایمان  نمی‌آورند که  خدا  آن  را  بر  پیغمبرشان  نازل  کرده  است‌،  و  پاس  این  فـضیلت  بزرگ  را  نمی‌دارند،  و  بدین  فضیلت  بسنده  نمی‌کنند که  در  نزول  قرآن  بر  پیغمبری  از  خودشان  مجسّم  می‌گـردد،  پیغمبری ‌که  با  قرآن  ایشان  را  مخاطب  قرار  می‌دهد،  و  با  کلام  یزدان  با  آنان  سنخن  می‌گوید،  و  پیش  از  آن ‌کتابی  را  نمی‌خوانده  است  و  آن  را  نمی‌نوشته  است‌،  تا کم‌ترین  شبهه  و  تردیدی  پدید  آیـد کـه  ایـن‌ کـتاب  سـاخته  و  پرداختۀ  او  است  و  جزو  تألیفات  وی  بشمار  است‌.

مشرکان  را  برحذر  می‌دارد  از  شتابی  که  در  فرارسیدن  عذاب  خدا  می‌ورزند،  و  ایشان  را  از  ناگهانی  فرارسیدن  آن  عذاب  بیم  می‌دهد،  و  برای  آنان  نزدیکی  آن  عذاب  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  بدیشان‌ گوشزد  می‌کند که  دوزخ  دربرشان  خواهد  گرفت‌،  و  آنان  چه  حالی  خواهند  داشت  بدان  هنگام  که  عذاب  از  بالای  سرشان  و  از  زیر  پاهایشان  ایشان  را  فرامی‌گیرد.

آن ‌گاه  به  مؤمنان  رو  می‌کند،  مؤمنانی ‌که  در  مکّه  دچار  امتحان  و  آزمون  و گرفتار  اذیّت  و  آزارند.  آنان  را  به  هجرت  تشویق  می‌کند  و  ایشان  را  برمی‌انگیزد  دین  خود  را  سالم  به  در  ببرند  و  به  سوی  خدا  مهاجرت ‌کنند  تـا  بتوانند  او  را  به  یگـانگی  بـپرستند.  با  شـیوۀ  شگفتی  بدیشان  رو  مـی‌کند.  به  چاره‌جوئی  هر  خطره‌ای  می‌پردازد  که  بر  دلهایشان  می‌گذرد،  و  هر  سدّ  و  مانعی  را  از  سر  راهشان  برمی‌دارد  که  ایشـان  را  از  مـهاجرت  بازمی‌دارد،  و  دلهـایشان  را  میان  انگشتان  خد‌اونـد  مهربان  د‌ر  پسوده‌هائی  زیر  و  رو  می‌کند که ‌گواه  بر  این  هستند  که  نازل‌کنندۀ  این  قرآن  آفریدگار  این  دلها  است‌،  و کسی  راه‌های  نهان  نفوذ  و  ورود  به  دلها  را  نمی‌داند،  و  دلهـا  را  ایـن‌ گونه  لمس  نـمی‌کند  و  نـمی‌پساید  مگر  آفریدگار  دقیق  و  آگاه  از  دلها.

از  این  کار  به  شگفت  زده‌ کردن  از  حال  مشرکان  منتقل  می‌گردد،  آن  مشرکانی  که  در  خیالبافیهای  خود  دست  و  پا  می‌زنند.  آنان  اقرار  می‌کنند که  یزدان  سبحان  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  و  خورشید  و  ماه  را  به  زیر  فرمان ‌کشیده  است‌،  و  آب  را  از  آسمان  نازل‌ کرده  است‌،  و  زمینهای  مرده  را  حیات  بخشیده  است‌.  هنگامی ‌که  سوارکشتی  می‌شوند  خدا  را  فریاد  می دارند  و  به‌ کمک  می‏‎طلبند،  و  دیـن  را  خالصانه  از آن  او  می‌دانند  و  مخلصانه  در  برابرش‌ کرنش  می‏‎برند  .  .  .  ولی  آنان  پس  از  نجات  از  دریا  شرک  می‌ورزند  و  برای  خدا  انباز  قرار  مـی‌دهند،  و کـتاب  او  را  نـمی‌پذیرند  و  بدان  کافر  مـی‌شوند،  و  پیغمبرش  را  اذیّت  و  آزار  می‌رسانند،  و  مؤمنان  بدو  را  به  بلا  و  مـصیبت‌ گرفتار  می‌گردانـند. 

مشرکان  را  به  نعمت  خدا  تذکّر  می‌دهد،  و  به  یـادشان  می‌آورد که  یزدان  در  سایۀ  این  حرم  پرامن  و  امان  چـه  نعمتی  بدیشان  روا  داشته  است‌،  امن  و  امانی ‌که  در  آن  بسر  می‌برند  و  در  آن  می‌زیند،  در  حالی که  مـردمان  پیرامون  ایشان  در  ترس  و  هراس  بسر  می‏‎برند  و  دچار  پریشانی  و  نابسامانی  هسـتند.  یـادآور  می‌شود که  همچو‌ن  مشرکانی  از  زبان  خـدا  دروغ  می‌گویند،  و  خدایانی  را  به  هم  می‌بافند  و  انباز  او  می‌سازند!  در  برابر  این  کار  دوزخ  را  بـدیشان  وعده  می‌دهد،  و  آنـجا  را  اقامتگاه  کافران  معرّفی  می‌کند.

سوره  پایان  می‌پذیرد  با  وعدۀ  مؤکّدی ‌که  خدا  به  هدایت  دادن  مـجاهدان  راه  خـود  می‌دهد،  مجاهدانی  که  می‌خواهند  خالصانه  تسلیم  فـرمان  یـزدان  شـوند،  و  از  موانع  و  بلاها  و  سختیها  و  درازای  راه  بگذرند،  و  بر  کسانی  پیروز گردند  که  ایشان  را  از  راه  بازمی‌دارند  و  برایشان  سختیها  و گرفتاریها  ایجاد  می‌کنند.

*

(وَلا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (٤٦)

با  اهل  کـتاب  (‌یـعنی  بـا  یـهودیان  و  مسـیحیان‌)  جز  بـه  روشی  که  نیکوتر  (‌و  نرمتر  و  آرامتر  و  به  قبول  نزدیکتر)  باشد،  بحث  و  گفتگو  مکن‌،  مگر  با  کسانی  از  ایشـان  کـه  ستـم  کنند  (‌و  متوسّل  به  زور  یا  گستاخی  شوند  و از  حدّ  اعتدال  در  جدال‌،  خارج  گردند.  در  این  صورت  شدّت  و  حدّت  در  مقابلۀ  با  آنان  بلامانع  است‌)‌.  بگوئید:  بـه  تـمام  آنچه  از  سوی  خدا  بر  ما  و  بر  شما  نازل  شده  است  ایمان  داریم  (‌که  قرآن  و  تـورات  و  انـجیل  است‌)‌.  مـعبود  مـا  و  معبود  شما  یکی  است‌،  و  ما  تنها  تسلیم  و  فرمانبردار  او 

هستیم‌.

دعوتی‌ که  نوح  علیه السّلام  و  پیغمبران  بعد  از  او  بـا  خود  بـه  ارمغان  آورده‌اند  و  پرچم  آن  را  بر  دوش  کشیده‌اند  تا  به  خــاتم  پـیغمبران  مـحمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسـیده  است‌،  دعـوت  یگانه‌ای  و  از  سوی  خدای  یگانه‌ای  است‌.  دعوتی  است  که  دارای  هدف  یگانه‌ای  است ‌که  برگردانـدن  بشریّت  گمراه  به  سوی  پروردگارشان‌،  و  رهنمود کردن  آنان  به  راه  خدا،  و  تربیت  ایشان  برابر  برنامۀ  او  است‌.  مؤمنان  و  باورمندان  به  هر  رسالتی  برادران  مؤمنان  و  باورمندان  به  سائر  رسالتها  هستند:  همۀ  آنان  ملّت  یگانه‌انـد،  و  خدای  یگانه‌ای  را  پرستش  می‌کنند.  انسانها  در  میان  همۀ  نسلهای  خود  دو  دسته‌اند:  دسته‌ای  مؤمنانند که  حزب  یزدانند،  و  دسته‌ای  دشمنان  یزدانند  که  حزب  شیطانند،  فرقی  نمی‌کند که  زمان  و  مکان  آنان  نزدیک  بـاشد  یـا  دور.  هر  نسلی  از  نسلهای  مؤمنان  حلقه‌ای  از  حلقه‌های  زنجیرۀ  درازی  است  که  در  طـول  زمـان  کشـیده  شـده است.

این  حقیقت  سترگ  و  بزرگ  و  والائی  است‌ که  اسلام  بر  آن  پایدار  و  استوار  می‌گردد،  و  این  آیۀ  قرآنـی  آن  را  مقرّر  می‌دارد.  این  حقیقتی  است  که  روابط  انسـانها  را  فراتر  از  این  می‌برد که  رابطه  تنها  رابطۀ  خون  یا  نسب  یا  نژاد،  یا  میهن‌،  یا  تبادل  افکار،  و  یا  بازرگانی  و  تجارت  باشد.  این  حقیقتی  است‌ که  روابط  انسـانها  را  از  هـمۀ  اینها  بالاتر  می‏‎برد  تا  بدانجا که  رابطه  را  به  خداپرستی  می‌کشاند که  در  عقیدۀ  یگانه‌ای  مجسّم  می‌گردد  و  همۀ  نژادها  و  رنگها  در  آن  ذوب  می‌شوند،  و  نژادها  و  میهنها  در  آن  نهان‌،  و  زمان  و  مکان  در  آن  متلاشی  می‌گردند،  و  چیزی  برجای  نمی‌ماند  مگـر  دستاویز  بسیار  محکمی  که  به  آفریدگار  دیّان‌،  یعنی  قاضی  القضات  جهان‌،  متّصل  و  مرتبط  است‌.

بدین  خاطر  است ‌که  قـرآن  مسـلمانان  را  از  مـجادله  و  ستیز  با  اهل‌ کتاب  بازمی‌دارد،  مگر  مجادله  و  ستیزی ‌که  با  دلائل  استوار  و  با  شیوۀ  زیبا  و  دل‌انگیزی ‌که  بـیانگر  فلسفۀ  رسالت  نوین  باشد،  و  پیوند  میان  ایـن  رسـالت  نوین  و  میان  رسالتهای  پیشین  را  بیان  دارد،  و  اهل‌ کتاب  را  قانع  کند  که  پیروی  کردن  از  واپسین  شکل  رسالتهای  خدا  ضروری  است‌،  واپسین  شکلی ‌که  با  دعوتهای  قبل  از  خود  موافق  و  هماهنگ  است‌،  و  برابر  حکمت  خدا  و  اطّلاع  او  از  نیاز  بشریّت  آمده  است  تا  مکمّل  دعوتهای  پیشین  گردد.

(إِلا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ ).

مگر  با  کسانی  از  ایشان  که  ستم  کنند  (‌و  متوسّل  به  زور  یـا  گستاخی  شـوند  و  از  حدّ  اعتدال  در  جدال‌،  خـارج  گردند.  در  این  صورت  شدّت  و  حدّت  در  مقابلۀ  با  آنان 

بلامانع  است‌‌).

مگر کسانی  از  ایشان  که  ستم  کنند  و  از  یگانه‌پرستی  خارج  شوند،  یگانه‌پرستی‌ای  که  پـایۀ  بنیادین  عقیدۀ  جاویدان  است‌،  و  برای  خدا  انباز  قائل  شوند،  و  به  برنامۀ  خدا  در  زندگی  زیان  برسانند  و  خلل  وارد  گردانـند.  با  ایشان  جدال  و  نیکو‌کاری  و  نیکرفتاری  نمی‌شود.  اسلام  با  همچو‌ن  کسانی  جنگید،  بدان  هنگام‌ که  دولتی  و  حکو‌متی  در  مدینه  پیدا کرد.

برخی  از  اهل ‌کتاب  به  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ تهمت  می‌زنند  و  می‌گویند:  او  بدان  هنگام ‌که  در  مکّه  زندگی  می‌کرد  و  از  سوی  مشرکان  رانده  و  مانده  بود،  با  اهل‌ کتاب  زیبا  رفتار کرد  و  همزیستی  مسـالمت‌آمیزی  داشت‌.  ولی  زمانی‌ که  در  مدینه  قدرت  به  هم  رساند  با  اهل ‌کتاب  جنگید،  و  مخالف  تمام  چیزهائی‌ که  در  مکّه  راجـع  بدیشان ‌گفته  بود  رفتار کرد!  این  سخن  تهمت  آشکاری  است‌،  و  این  نصّ  مکّی ‌گواه  بر  آن  است‌.  چـه  زیبا  و  پسندیده  مجادله  و  ستیزه ‌کردن  با  اهل‌ کتاب  مربوط  می‌گردد  به‌ کسانی  از  ا‌هل‌ کتاب ‌که  ستم  نکنند،  و  ا‌ز  آئین  یزدان  منحرف  نگردند،  و  از  جادۀ  یگانه‌پرستی  سـره  و  توحید  خالص ‌که  همۀ  رسالتها  آن  را  با  خود  به  ارمغان  آورده‌اند  به ‌کژراهه  نیفتند  و  نروند.

(وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (٤٦)

و  بگوئید:  به  تمام  آنچه  از سوی  خدا  بر ما  و  بر  شما  نازل  شده  است  ایمان  داریـم  (‌که  قرآن  و  تـورات  و  انـجیل  است‌)‌.  معبود  ما  و  معبود  شما  یکی  است‌،  و  ما  تنها  تسلیم  و  فرمانبردار  او  هستیم‌.

در  ایـن  صورت  هـیچ گو‌نه  نـیازی  به  دشمنانگی  و  کشمکشی  و  به  مجادله  و  ستیزی  نیست‌.  همۀ  آنان  به  خدای  یگانه‌ای  ایمان  دارند،  و  مسلمانان  ایمان  دارنـد  بدانچه  بر  خودشان  نازل ‌گردیده  است  و  بدانچه‌ که  بر  کسانی  نازل  گردیده  است  که  پیش  از  ایشان  بوده‌اند.  آنچه  اکنون  نازل ‌گردیده  است  و  آنچه  در گذشته‌ها  نازل  شده  است  در اصل  خود  یکی  هستند  و  برنامۀ  خدا‌یند،  و  برنامۀ  خدا  دارای  حلقه‌های  متّصل  به  هـم  در  زنجیرۀ  رسالتها  ا‌ست‌.

(وَکَذَلِکَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ فَالَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمِنْ هَؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الْکَافِرُونَ) (٤٧)

ایـن  چنین  مـا  کتاب  (‌آسـمانی  قـرآن‌)  را  بر  تو  نـازل  کرده‌ایـم  و  کسـانی  که  پـیش  از  ایـن‌،  کتاب  (‌آسمانی  همچون  تورات  و  انجیل  را)  برای  آنان  فرو  فرستاده‌ایـم  (‌و  ایشان  به  را‌ستی  بدانها  پایبند  و  معتقدند)  به  این  کتاب  (‌آســـمانی  قـرآن  نــام‌)  ایمان  مـی‌آورند  (‌چرا  که  هـم  نشـانه‌های  آن  را  در  کتابهای  خـود  یــافته‌اند  و  هـم  محتوایش  را  از  نظر  اصـول  کـلّی  هماهنگ  بـا  محتوای  کتابهای  خویش  می‌بینند)‌.  و  از  میان  اینان  (‌که  اهل  مکّه  و  مشرکان  عرب  هسـتند،  همچنین‌)  کسـانی  بدان  ایـمان  دارند،  و  آیات  ما  را  جز  کافران  انکار  نمی‌کنند.

«‌کذلک‌:  این  چنین‌»‌.  این  چنین‌،  برابر  برنامۀ  یگانۀ  متّصل  به  همدیگری‌،  و  برابر  قانون  و  سنّت  یگانه‌ای ‌که  دگرگون  نمی‌سود،  و  به  شیوه‌ای‌که  خدا  برابر  آن  به  پیغمبرا‌ن  خود  وحی ‌کرده  است  و  پـیام  داده  است‌،  مـا  قرآن  را  بر  تو  نازل‌ کرده‌ایم‌.

(وَکَذَلِکَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ ).

ایـن  چنین  مـا  کتاب  (‌آسمانی  قرآن‌)  را  بـر  تو  نازل  کرده‌ایم‌.

مردمان  در  برابر  قرآن  دو  دسته  گردیدند:  دسته‌ای  از  اهل‌ کتاب  و  ا‌ز  قریشیان  بدا‌ن  ایـمان  مـی‌آورند،  و  دسـته‌ای  از  آنـان  بدان  ایمان  نـمی‌آورند  و  بدان  نمی‌گروند  و  به  انکارش  می‌پردازند،  هر چند که  اهل  کتاب  به  قرآن  ایمان  دارند  و  بر  صدق  آن‌ گواهی  می‌دهند،  و  می‌دانند که  قرآن  تصدیق  می‌کند  آنچه  را که  با خود دارند  ..

(وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الْکَافِرُونَ) (٤٧)

آیات  ما  را  جز  کافران  انکار  نمی‌کنند.

این  آیـات  آن  انـدازه  روشـن  هسـتند  و  از  راسـتی  و  درستی  برخوردارند که  آنـها  را  جز کسانی  انکار  نمی‌کنند که  بر ارواح  خود  پرده  بکشند و ارواح  خود  را  پو‌شیده  دارند.  تنها  همچون ‌کسانی  هستند که  این  آیات  روشن  و  استوار  را  نمی‏بینند  و  آنـها  را  ورانـداز  هم  نمی‌کنند!‌ کفر  در  معنی  واژگانی  خود  عبارت  است  از  پوشاندن  و  پرده  فرو  انداختن‌.  همچون  چیزی  در  ایـن  تعبیر  قرآنی  مراد  است‌. کافران  یعنی  پـوشانندگان  و  پنهان‌کنندگان  حقّ  و  حقیقت‌.

(وَمَا کُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتَابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذًا لارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ) (٤٨)

تو  پیش  از  قرآن‌،  کتابی  نمی‌خواندی‌،  و  بـا  دست  راست  خود  چیزی  نـمی‌نوشتی  کـه  اگر  چنین  مـی‌شد  (‌و  تـو  مطالعۀ  کتب  می‌کردی  و  چیزی  مـی‌نوشتی  و  بـالأخره  ســوادی  مـی‌داشـتی‌)  بـاطلگرایـان  بـه  شکّ  و  تـردید  مـی‌افـتادند  (‌و  مـی‌گفتند:  ایـن  قرآن  حـاصل  مطالعۀ  شخصی  و  یادداشتهای  فردی  تو  است‌).

بدین‌ گونه  قرآن  مجید  موارد  شبهه‌های  ایشان  را  دنبال  می‌کند  و  حتّی  ساده‌ترین  و کودکانه‌ترین  شبهه‌هایشان  را  پی  می‌گیرد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ مدّت  زیادی  از  زندگانی  خود  را  در  میان  ایشان  بسر  برده  است‌.  د‌ر  این  مدّت  نه  چیزی  را  خوانـده  است  و  نه  چیزی  را  نوشته  است‌.  خواندن  و  نـوشتنی  نـمی‌دانسـته  است‌.  پس  از  مدّتها  زندگی  در  میانشان  این‌ کتاب  را  برایشان  می‌آورد،  کتاب  شگفتی‌ که  خوانندگان  نویسنده  را  مات  و  مبهوت  و  درمانده  و  ناتوان  می‌کند.  اگر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیش  از  آن  خواننده  یا  نویسنده  می‌بود  برایشان  شبهه‌ای  ایجاد  می‌کرد.  پس  چرا  باید  شبهه‌ای  داشته  باشند،  در  حالی‌ که  سرگذشت  پیشین  او  این  است  و  جلو  چشمانشان  است‌؟  می‌گوئیم‌:  قرآن  موارد  شبهه‌های  ایشان  را  دنبال  می‌کند،  و  حتّی  موارد  شبهه‌های  ساده  و کودکانۀ  آنان  را  نـیز  پیجوئی  می‌نماید.  اگر  پـیـغمبر  خـدا صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  فـرض  خواننده  و  نویسنده  هم  می‏بود،  برای  ایشان  صحیح  نبود  که  دچار  شکّ  و  شبهه  شو‌ند.  چه  این  قرآن  به  ذات  خود  گواهی  می‌دهد که  ساختار  بشری  نـیست‌.  بلکه  قرآن  بسیار  فراتر  از  تاب  و  توان  انسـان‌،  و  بسـی‌ برتر  از  شناخت  و  دانش  ایشان‌،  و  خیلی  بالاتر  از  آفاق  علم  و  معرفت  آنان  است‌.  حقّ  و  حقیقتی‌ که  در  قرآن  است  دارای  سرشت  مطلق  است‌،  بسان  حقّ  و  حقیقتی ‌که  در  جهان  هستی  است‌.  هر  انـدازه  در  برابر  نصوص  آن  بایستند  و  آنها  را  بررسی  و  وارسی‌ کنند،  به  دل  الهـام  می‌کنند که  در  پشت  قرآن  نیروئی  است‌،  و  در  عـبارات  آن  سلطه‌ای  است‌،  نیرو  و  سلطه‌ای‌ که  از  انسانی  سر  بر  نمی‌زنند!                                    

(بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الظَّالِمُونَ) (٤٩)

(‌ایــن  کـتاب  آسـمانی‌،  شکّ  و  تـردیدی  در  حقّانیّت  آن  نیست  و)  بلکه  (‌مجموعه‌ای  از)  آیـات  هـویدا  و  روشنی  است  که  در  سینه‌های  دانشوران  (‌ثابت  و  استوار)  است  (‌و  در  پیش‌ آگاهان  و  فرزانگان  واضح  و  آشکار  است  که  این  قرآن  کلام  یزدانـی  است‌؛  نـه  کـلام  انسـانی‌)‌.  و  جز  ستمگران  آیات  ما  را  آشکار  نمی‌کنند.

اینها  دلائل  روشنی  است  برای ‌کسانی‌ که  یزدان  بدیشان  دانش  و  فـرزانگی  بخشیده  است‌.  دلائلی  است ‌که  پیچیدگی  و  دشواری  در  آنها  نیست‌،  و  شکّ  و  شبهه‌ای  بدانها  راه  ندارد.  دلائلی  هستند که  آنها  را  در  سینه‌های  خود  آشکار  و  روشـن  می‏یابند،  و  دلهایشان  بـدانـها  می‌آساید،  و  افزون  بر  آنها  دلیلی  و  برهانی  نمی‌طلبند.  بالاتر  از  انتها  دلیل  و  برهانی  نیست‌.  علم  و  دانشی ‌که  شایستۀ  نام  علم  و  دانش  است‌،  آن  علم  و  دانشی  است  که  سینه‌ها  آن  را  در  ژرفاهای  خود  بیابند،  و  از  ژرفاهای  سینه  بردمیده  و  برجوشیده  باشد،  و  در  سینه‌ها  جایگزین  شود،  و  برای  سینه‌ها  راه  را  روشن  سازد،  و  سینه‌ها  را  به  رشته‌ای  پیوند  دهد که  بدانجا  متّصل  است‌.

(وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الظَّالِمُونَ) .

و  جز  ستمگران  آیات  ما  را  انکار  نمی‌کنند.

ستمگرانی  که  در  سنجش  حقائق  و  ارزیابی  امور  عدالت  و  دادگری  می‌ورزند،  و  از  حقّ  و  حقیقت  و  از  راه  راست  و  درست  درمی‌گذرند  و  منحرف  می‌گردند. 

(وَقَالُوا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ) (٥٠)

(‌انگار  معجزۀ  قرآن  را  کافی  نمی‌دانند)  و  مـی‌گویند:  چـه  می‌شد  اگر  مـعجزاتـی  (‌هـمچون  عصای  موسی  و  ید  بیضاء‌)  از  سوی  پروردگارش  بدو  عطاء  می‌گردید!  (‌تـا  مــا  بـا  دیـدن  چـنین  مـعجزه‌های  مـحسوسی  ایـمان  می‌آوردیم‌)‌.  بگو:  معجزات  همه  متعلّق  بـه  خدا  است  (‌و  آنــچه  او  بـخواهـد  رخ  می‌دهد)‌،  و  من  تـنها  بـیم‌دهندۀ  روشنگری  هستم  و  بس‌.

مرادشان  از  آیات،  خوارق  عادات  و  مـعجزات  مادی  است‌ که  قبلاً  در  دوران  کودکی  بشریّت  با  رسالتها  همراه  بوده‌اند،  و  حجّت  و  برهانی  جز  برای  نسلی  نبوده‌اند که  آنها  را  دیده‌اند.  در  صورتی ‌که  این  رسالت  واپسین ‌که  حجّت  و  برهان  آن  برای  هر کسی  است‌ که  دعوت  اسلام  بدو  رسیده  است  و  می‌رسد  تا  آن  زمان‌ که  یزدان  وارث  زمین  و  هر که  د‌ر  آن  است  می‌گردد.  بدین  جهت  است ‌که  آیات  آن‌،  یعنی  خوارق  عادات  و  معجزات  ایـن  آئین‌،  آیات  خواندنی  قرآن  مجید  است‌،  قـرآن  مجیدی ‌که  عجائب  و  غرائب  آن  پایان  نمی‌پذیرد،  و  درهای‌ گنجهای  خود  را  به  روی  همۀ  نسلها  می‌گشاید.  قرآن  معجزۀ  روشنی  در  سینه‌های ‌کسانی  و  در  پیش‌ کسانی  است ‌که  دانش  و  فرزانگی  بدیشان  بخشیده  شده  است‌.  و  همچون  کسانی  معجزات  قرآن  را  احسـاس  و  لمس  می‌کنند هر  زمان ‌که  به  بررسی  و  وارسی  آیات  آن  می‌پردازند،  و  سرچشمۀ  آنها  را  احساس  و  لمس  می‌کنند،  سرچشمه‌ای  که  آیات  قرآنی  سلطۀ  شگفت  و  قدرت  شگرف  خود  را  از  آن  برمی‌گیرند.

(قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِنْدَ اللَّهِ ).

بگـو:  معجزات  همه  متعلّق  بـه  خدا  است  (‌و آنـچه  او  بخواهد  رخ  می‌دهد)‌.

معجزات  همه  متعلّق  به  خدا  است  و  در  وقت  نیاز  بدانها  آنها  را  برابر  قضا  و  قدر  و  تدبیر  و  تقدیر  خود  پـدیدار  می‌سازد.  مرا  نرسد  و  نسزد که  چیزی  به  خدا  پـیشنهاد  کنم  و  پیشنهاد  دهم‌.  این‌ کار،‌ کار  من  و  از  زمرۀ  ادب  من  نیست‌.

(وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ) .

و  من  تنها  بیم‌دهندۀ  روشنگری  هستم  و  بس‌.

من  می‌ترسانم  و  برحذر  می‌گردانم  و  روشن  می‌سازم  و  توضیح  مـی‌دهم‌،  و  بـدین  وسـیله  وظـیفه‌ای  را  انـجام  می‌دهم  که  بر  دوش  دارم‌.

بعد  از  آن ‌کار  و  بار  و  چرخش  و گردش  کارها  با  خدا  است  و  هر چه  بخو‌اهد  همان  می‌شود.

این  سره‌ کردن  و  پالودن  عقیده  از  هر گونه  وهم  و گمانی  و  از  هر  نوع  شکّ  و  شبهه‌ای  است‌.  روشن  ساختن  حدود  وظائف  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌.  او  انسانی  است‌ که  از  سوی  یزدان  گزیده  شده  است‌.  وظائف  او  با  صفات  خداوند  یگانۀ  توانا  نمی‌آمیزد،  و  شکّها  و  شبهه‌هائی  پـیرامـون  وظائف  و  تکالیف  او  برنمی‌انگیزد،  شکّها  و  شبهه‌هائی  که  بر  رسالتها  سایه  انداخته‌اند  و  آنها  را  مه‌آلود کرده‌اند  بدان  هنگام  که  خوارق  عادات  و  معجزات  مادی  در  آنها  رخ  داده  است  و  جلوه گر  آمده  است‌،  تا  بدانـجا کـه  آن  خوارق  عـادات  و  معجزات  مـادی  در  ذهن  و  شعور  مردمان  با  اوهام  و  خرافات  درآمیخته‌انـد  و  ملتبس  گردیده‌اند،  و  از  آنها  انحرافات  و کجرویها  پد‌یدار  و  نمودار  شده‌اند.

آن ‌کسانی  که  خوارق  عادات  و  معجزات  را  می‏‎طلبند،  از  اندازه  لطف  و  فضل  خدا  بر  خود که  با  نزول  این  قـرآن  بهرۀ  آنان  می‌گردد،‌ غافل  و  بی‌خبرند:

(أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٥١)

آیا  همین  اندازه  بر‌ای  آنان  کافی  و  بسنده  نیست  کـه  مـا  این  کتاب  را  بر  تو  نـازل  کرده‌ایـم  و  پـیوسته  بـر  آنـان  خوانده  می‌شود  (‌و  دائماً  در  طی  قرون  و  اعصار،  همگان  را  بــه  مـبارزه  مـی‌خوانـد  و  مـعجزۀ  جـاویدان  یـزدان  می‌ماند؟‌)  مسلّماً  در  (‌نزول‌)  این  (‌کتاب‌)  رحمت  بزرگی  (‌در  حقّ  بندگان‌)  و  تذکّر  سترگی  است  (‌برای  کسانی  که  درهای  قلب  خود  را  به  روی  حقیقت  می‌گشایند)‌.

ناسپاسی  نعمت  و  عنایت  یزدان  است‌،  نعمت  و  عنایتی  که  فراتر  از  هر گونه  شکر  و  سپاسی  و  ارج  و  ارزشـی  است‌.  آیا  برای  آنان  این  بس  نیست‌ که  توسّط  این  قرآن  با  آسمان  می‌زیند؟  قرآن  که  بر  آنان  نازل  مـی‌گردد  با  ایشـان  سخن  می‌گوید  دربارۀ  آنچه  در  درونشان  می‌گذرد،  برایشان  از  چـیزی  سـخن  مـی‌گوید کـه  در  پیرامونشان  می‌گذرد،  و  بدیشان  می‌فهماند  کـه  چشـم  خدا  ایشان  را  می‌پاید  و  آنان  را  نظاره  می‌نماید،  و  آنان  را  آگاه  می‌سازد که  ایشان  مهمّ ‌هستند،  تا  آنجا که  خدا  با  آنان  دربارۀ  کار  و  بارشان  صحبت  می‌کند،  و  داستانها  برایشان  روایت  می‌دارد،  و  ‌بدانان  بـا  روایت  داسـتانها  تجربه‌ها  می‌آموزد،  در  حـالی  که  آنـان  آفریده‌های  کوچک  ناچیز  سرگشته‌ای  در  میان  ملکوت  بزرگ  خدا  هستند.  انان  و  زمینشان  و  خورشیدشان  کـه  زمـینشان  پیرامون  آن  می‌گردد،  ذرّات  سرگشته‌ای  در  این  فـضای  هراس‌انگیزند  و  جز  خدا  کسی  ایشان  را  نگاه  نمی‌دارد  و  محافظت  نمی‌نماید. گذشته  از  این‌،  خدا  ایشان  را گرامی  می‌دارد  و  ارزش  می‌گذارد،  تا  بدانجا که  سخنان  خود  را  بر  آنان  نازل  می‌کند،  سخنانی‌ که  بر  ایشـان  تــلاوت  و  قرائت  می‌گردد.  امّا  آنـان  بسـنده  نمی‌دانـند  و  اکـتفا‌ء  نمی کنند!

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) .

مسلّماً  در  (‌نزول‌)  این  (‌کتاب‌)  رحمت  بزرگی  (‌در  حـقّ  بندگان‌)  و  تذکّر  سترگی  است  (‌برای  کسانی  که  درهـای  قلب  خود  را  به  روی  حقیقت  می‌گشایند)‌.

کسانی‌ که  مؤمن  هستند،  آنان  پسودۀ  ایـن  رحمت  و  عنایت  را  در درون  خود  می‏یابند،  و  لطـف  و  فضل  و  بزرگواری  سترگ  خدا  را  درک  و  فهم  مـی‌کنند کـه  با  نزول  این  قرآن  بر انسانها  بهرۀ  بشریّت  می‌گردد،  و  بـه  کرم  و  جود  خدا  پی  می‌برند  در  آن  حال‌ که  ایشان  را  به  آستانۀ  خود  دعوت  می‌کند،  و  به  سـوی  سفرۀ  خـود  می‌خواند،  خدائی‌ که  والامقام  و  بزرگوار  است‌.  مؤمنان  کسانیند که  از  این  قرآن  استفاده  می‌کنند  و  بهره  می‏‎برند،  چون  قرآن  در  دلهایشان  می‌زید  و  حیات  پیدا  می‌کند،  و  درهـای‌ گـنجهایش  را  برای  ایشان  گشاید،  و  اندوخته‌هایش  را  بدیشان  می‌بخشد،  و  معرفت  و  نور  را  در  جانهایشان  تابان  و  رخشان  می‌سازد.

ولی‌ کسانی ‌که  همۀ  این  چیزها  را  نمی‌فهمند  و  بـدانـها  دسترسی  پیدا  نمی‌کنند،  خارق‌العاده‌ای  و  معجزه‌ای  را  می‌طلبند که  در  سایۀ  آن  این  قرآن  را  تصدیق ‌کنند!  این  نابینایان  کسانیند  که  دریچه‌های  دلهایشان  را  به  سـوی  نور  نمی‌گشایند.  دیگر  سعی  و  تلاش  ورزیدن  با  ایشان  سودی  نمی‌بخشد.  پس  باید  کار  داوری  مـیان  قـرآن  و  ایشان  را  به  یزدان  واگذاشت‌!

(قُلْ کَفَى بِاللَّهِ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ شَهِیدًا یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالَّذِینَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَکَفَرُوا بِاللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ) (٥٢)

بگو:  همین  بس  که  خدا  مـیان  مـن  و  شـما  گواه  است  (‌و  می‌داند  که  من  فرمان  او  را  به  شما  رسـانده‌ام  و  وظیفۀ  خود  را  انجام  داده‌ام‌)‌.  کسانی  که  (‌معبودهای‌)  بـاطل  را  باور  می‌دارند  (‌و  آنـها  را  پرستش  مـی‌کنند)  و  بـه  خدا  اعـتقاد  نـدارنـد،  آنــان  واقعاً  زیـانکارند  (‌و  سـرمایۀ  وجودشان  را  در  برابر  هیچ  از  دست  می‌دهند)‌.

گواهی  خدائی‌ که  مطّلع  از  هر  آن  چـیزی  است ‌کـه  در  آسمانها  و  زمین  است‌،  بزرگ‌ترین ‌گواهی  است‌.  خدا  است  که  می‌داند  آنان  بر  باطل  هستند:    

(وَالَّذِینَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَکَفَرُوا بِاللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ).

کسانی  که  (‌معبودهای‌)  باطل  را  باور  می‌دارند  (‌و  آنها  را  پرستش  می‌کنند)  و  به  خدا  اعتقاد  نـدارنـد،  آنـان  واقـعاً  زیانکارند  (‌و  سرمایۀ  وجـودشان  را  در  برابر  هـیچ  از  دست  می‌دهند)‌.

آنان  به  طور کلّی  زیانمندند  و  زیانبارند،  و  هـمه  چیز  خود  را  می‌بازند.  دنیا  و  آخـرت  را  از  دست  می‌دهند.  خود  را  و  هدایت  و  استقامت  و اطمینان  و  حقّ  و  نور  را  می‌بازند. 

ایمان  به  یزدان  کسب  است‌.  در  ذات  خـود  کسب  است‌.  گذشته  از  این‌،  پاداش  آن  فضل  و کرم  یزدان  است‌.  ایمان  به  خدا  به  دل  آرامش  می‌دهد،  و  انسان  را  در  راسـتای  راه  استقامت  می‌بخشد،  و  در  مقابل  حوادث  و  رخدادها  ثابت‌ قدم  و  استوار  می‌دارد.  ایمان  به  خدا  اعتماد  به  تکیه‌گاه‌،  و اطمینان  به  پناهگاه‌،  و  یقین  به  عاقبت  را  پدید  می‌آورد،  و  این  خودش  کسب  است‌.  این  همان  چیزی  است‌ که‌ کافران  از  دست  می‌دهند،  و:

(أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ).

آنان  واقعاً  زیانکارند.

*

آن ‌گاه  قرآن  دربارۀ  آن  مشرکان  سخن  را  ادامه  می‌دهد،  و  از  شتابی‌ که  در  نزول  عذاب  دارند  صحبت  می‌کند،  عذاب  دوزنی ‌که  بدیشان  بسی  نزدیک  است‌:

(وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ وَلَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٥٣)یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ (٥٤)یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَیَقُولُ ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٥٥)

 آنان  عذاب  را  با  عجله  از  تو  می‌خواهند  (‌و  مسخره‌کنان  مـی‌گویند:  اگر  عذاب  خدا  حقّ  است  و  دامـن  کـفّار  را  می‏‎گیرد،  پس  چرا  هر چه  زودتر  به  سـراغ  مـا  نـمی‌آید  و  نابودمان  نمی‌نماید؟‌)‌.  اگر  موعد  مـقرّری  تـعیین  نشده  بـود،  عذاب  (‌الهـی  فوراً‌)  بـه  سـرغ  ایشـان  مـی‌آمد،  و  ناگهانی  و  بدون  مقدّمه  و  بی‌آن  که  ایشان  به  خود  آیند،  عذاب  به  سراغشان  می‌آمد.  آنان  عذاب  را  با  شتاب  از  تو  می‌خواهند،  و  حال  این  که  مسلّماً  دوزخ  کافران  را  در بر  خواهد  گرفت.  روزی  عذاب  دوزخ  از  بالای  سرشان  و از  زیر  پاهایشان  (‌و  به  طور  کلّی  از  هر  سو)  ایشان  را  فرا خواهد  گرفت،  و  خداوند  بدیشان  خواهد  فرمود:  بچشید  (‌جزای‌)  کارهائی  را  که  (‌در  دنیا)  می‌کردید.

مشرکان  تهدید  و  بیم  را  می شنیدند،  و لیکن  حکمت  خدا  را  در  مـهلت  دادن  خود  نـمی‌دانسـتند.  بـا  شتاب  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  عذاب  را  به  عنوان  مبارزه  می‌خواسـتند.  در  بسیاری  از  اوقـات  مـهلتی ‌که  خدا  به  ستمگران  می‌دهد  استدراج  بشمار  است‌.  یعنی ‌کم‌کم  به  سـوی  دوزخ ‌کشیده  می‌شوند  و  پلّه  پـلّه  تـا  ملاقات  عذاب  می‌روند.  بدیشان  مهلت  داده  می‌شود  تا  بر  سرکشی  و  تباهی  بیفزایند.  مهلتی  هم‌ که  به  مؤمنان  داده  می‌شود  برای  این  است ‌که  بر  ایمان  و  پایداری  خود  بیفزایند،  و  از  صفهای  مؤمنان  خارج  شوند  و  بیرون  افتند  آنان‌ که  توان  صبر  و  شکیبائی  و  استقامت  و  پایداری  را  ندارند.  یا  به  مردمان  مهلت  داده  می‌شود  تا  منحرفانی  بمانند که  خدا  در  ایشان  خیر  و  صلاح  سراغ  دارد  و  وقتی‌ که  ‌هدایت  ا‌ز  ضلالت  برا‌یشان  معلوم  شد  به  سوی  هدا‌یت  برگردند  و  راهیاب  شوند.  یا گاهی  مهلت  دادن  برای  این  است‌ که  از  ایشان  فرزندانی  بزایند که  خوب  و  صالح  هستند  و خدای‌  را  می‌پرستند  و  به  حزب  او  می‌پیوندند،  هر چند که  پدرانشان  از  زمرهۀ گمراهان  بوده  باشند  .  .  .  یا  مهلت  دادن  به  خاطر  چیزهای  دیگری  است‌ که  در  پس  پردۀ ‌غیب  است  و  جدای  از  این  و  از آن  است  و  قضا  و  قدر  خدا  مقتضی  است  تا  بعدها  چه  شود  و گشت  و گذار  زمان  چون  رود.

امّا  مشرکان  از  حکمت  و  قضا  و  قدر  یزدان  چیزی  نمی‌دانستند.  عذاب  را  به  عـنوان  مبارزه  درخواست  می‌کردند  و  در  فرا  رسیدن  آن  شتاب  می‌ورزیدند.

(وَلَوْلا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ ).

اگر  موعد  مقرّری  تعیین  نشده  بود،  عذاب  الهی  فوراً‌)  به  سراغ  ایشان  می‌آمد.

در  ایـنجا  یـزدان  ایشـان  را  از  فرا  رسـیدن  عقابی  می‌ترساند که  د‌ر  رخ  دادن  آن  شتاب  دارند.  عذاب  در  وقت  معیّن  خود  سر  می رسد،  بدان  هنگام ‌که  انتظار  آن  را  نمی‌کشند  و  توقّع  فرا  رسیدنش  را  ندارند.  وقتی  رخ  می‌دهد که  آنان  را  مات  و  مبهوت  می‌کند  و  ناگهانی  با  آن  روبرو  می‌گردند:

(وَلَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ ).

عذاب  ناگهانی  و  بدون  مقدّمه  و  بی‌آن  که  ایشان  به  خود  آیند  به  سراغشان  می‌آمد.

بعدها  همچون  عذابی  در  بدر  به  سراغشان  آمـد.  خدا  راست  فرموده  است‌.  با  چشمان  خود  دیدند که  وعدۀ  خدا  چگونه  تحقّق  پیدا  می‌کند.  عذاب  ریشه‌کـن  به  سراغ  ایشان  نیامد  و  یکسره  آنان  را  نابود  نکرد،  بدان‌ گونه ‌که  ملّتهای  پیشین  را  نابود کرده  است  بدان  هنگام‌ که  معجزه  مادی  را  خواسته‌اند  و  دیده‌اند،  ولی  پس  از  وقوع  معجزه  رسالت  را  تکذیب ‌کرده‌اند  و  از  پذیرش  حقّ  و  حقیقت  دوری ‌گزیده‌اند.  چرا که  مقدّر  شده  بود که  سیاری  از  مشرکان  بعدها  ایمان  بیاورند،  و  از  زمرۀ  سپاهیان  خوب  اسلام  بشوند،  و  از  ایشان  فرزندانی  بزایند که  پـرچم  اسلام  را  نسل  بعد  از  نسل  تا  مدّتهای  زیـاد  بر  دوش  بکشند.  همۀ  این  امور  انجام  پذیرفت  برابر  قضا  و  قدر  و  تدبیر  و  تقدیری‌ که  خدا  می‌دانست  و  جز او کسی  متوجّه  آن  نبود  و  آن  را  نمی‌فهمید.

بعد  از  بیم  دادنشان  و  تهدید کردنشان  به  عذاب  دنـیا،  عذابی‌ که  ناگهانی  سر  می‌رسد  و  بدون  این ‌که  به  خود  آیند  ایشان  را  در بر  می‌گیرد،  خدا  بارها  و  بارها  شتاب  ورزیدنشان  را  در  فرا  رسیدن  عذاب  ناپسند  می‌شمارد.  در  فرا  رسیدن  عذاب  شتاب  می‌ورزند،  در  حالی‌ کـه  دوزخ  در کمین  ایشان  است‌:

(یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ) (٥٤)

آنان  عذاب  را  با  شتاب  از  تو  می‌خواهند،  و  حال  این  که  مسلّماً  دوزخ  کافران  را  دربر  خواهد  گرفت.

برابر  شیوۀ  قرآن  در  به  تصویر کشـیدن‌،  و  در  حاضر  آوردن  آینده  بدان‌ گونه‌ که  انگار  پدیدار  است  و  مشاهده  می‌شود،  قرآن  دوزخ  را  به  تصویر  می‌کشد که  انگار  هم  اینک‌ کافران  را  احاطه ‌کرده  است  و  آنان  را  دربر گرفته  است‌.  فرا  رسیدن  عذاب  دوزخ  با  توجّه  به  حال  و  وضع  مشرکان  آیندۀ  نهان  و  پنهانی  است‌.  ولی  بـا  تـوجّه  به  واقعیّت  عیان  برای  یزدان  جهان  حاضر  و  دیدنی  است‌.  به  تصویر کشیدن  دوزخ  بدان‌ گونه ‌که  هست  و  از  دیـدگان  پنهان  است‌،  به  ذهن  و شعور انسان  تـرس  و هراسی  می‌افکند که  نگو،  و  شتاب  ورزیدن  آنـان  را  در  فرا  رسیدن  عذاب  صد  چندان  زشت  جلوه‌گر  می‌نماید.  آخر  چگونه  کسانی‌ که  جهنم  ایشان  را  احاطه‌ کرده  است  و  آنان  را  دربر گرفته  است  باید که  در  فرارسیدن  عقاب  شتاب  بورزند،  دوزخی ‌که  می خواهد  ایشان  را  در  خود  جای  دهد  و  درهایش  بسته  شود،  در  حالی‌ که  آنان  غافل  و گول  خورده  هسـتند  و  انـتظار  همچون  چیزی  را  نمی‌کشند؟‌!

قرآن  سیمـا  و  حال  و  وضعشان  را  در  آن  دوزخی  ترسیم  می‌کند  و  به  تصویر  می‌کشد که  ایشان  را  فرا گرفته  است  و  احاطه‌ کرده  است‌،  در  حالی‌ که  آنان  عذاب  را  با  عجله  می‌طلبند  و  شتابان  درخواست  فرا  رسیدن  آن  را  دارند:

(یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَیَقُولُ ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٥٥)

روزی  عذاب  دوزخ  از  بالای  سرشان  و  از  زیر  پاهایشان  (‌و  به  طور  کلّی  از  هر سو)  ایشان  را  فرا  خواهد  گرفت،  و  خـداونـد  بـدیشان  خواهد  فرمود:  بچشید  (‌جزای‌)  کارهائی  را  که  (‌در  دنیا)  می‌کردید.

صحنۀ  هراس‌انگیزی  است‌.  صحنه‌ای  است ‌کـه  توبیخ  خوارکننده‌ای  و  تهدید  تلخی  به  همراه  دارد:

(ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) .

بچشید  (‌جزای‌)  کارهائی  را  که  (‌در  دنیا)  می‌کردید.  این  فرجام  شتاب  و  عجله‌ای  است ‌که  در  فرا  رسیدن  عذاب  داشتید،  و  سزای  سبک  شمردن  تـهدید  و  بیمی  است  که  بدان  یادآور  می شدید.

*

روند  قرآنی  به  ترک  منکران  و  تکذکنندگان  و  هوا  و  هوس‌پرستان  می‌گوید  و  ایشان  را  در  صحنه‌ای  برجای  می‌گذارد  و  به  ترکشان  می‌گوید که  عـذاب  از  بالای  سرشان  و  از  زیر  پاهایشان  ایشان  را  دربر گرفته  است‌.  به  ترک  ایشان  می‌گوید  تا  به  مؤمنانی  سر  بزند که  آن  تکذیب‌کنندگان  می‌خواهند  ایشان  را  از  آئین  خود  برگردانند  و  از  پرستش  خداوندگارش  منصرف‌ گردانند 

 ...  روند  قرآنی  به  مؤمنان  رو  می‌کند  و  آنان  را  دعوت  می‌کند که  فرار کنند  و  آئین  خود  را  سالم  از  میدان  به  در  ببرند،  و  عقیدۀ  خویش  را  نجات  دهند.  ایشان  را  با  ندای  دل‌انگیز  مهربانانه‌ای‌،  و  با  عنایت  و  رعایت  فراگیری‌،  و  با  شیوه‌ای ‌که  سازگار  با  منزلت  ایشـان  باشد  و  هـمۀ  تــارهای  دلهــایشان  را  بــساید  و  لمس  نماید‌،  ندا  در می‌دهد  و  فریاد  می‌دارد:

(یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ (٥٦)کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ (٥٧)وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (٥٨)الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (٥٩)وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٦٠)

ای  بندگان  مؤمن  من‌!  زمین  مـن  فـراخ  است  (‌و  اگـر  در  جائی  تحت  فشار  کفّار  و  ستمگران  بودید،  می‌توانید  بـه  نقاط  دیگری  مسافرت  کنید)  و  تنها  مرا  بپرستید.  (‌چرا  که  پــرستش  تـوحیدی‌،  رمـز  آزادگی  و  سـرفرازی  است‌.  سرانجام  همۀ  انسانها  می‌میرند  و)  هر  کسی  مزۀ  مرگ  را  می‌چشد  سپس  به  سوی  ما  بازگردانده  مـی‌شوید  (‌و  هر یک  جزا  و  سزای  خود  را  می‌گیرید)‌.  کسانی  که  ایمان  آورده  و  کارهای  شایسته  انجام  داده  باشند،  ایشان  را  در  کاخهای  عظیم  بهشت  جای  می‌دهیم‌.  کاخهائی  که  در  زیر  آنها  رودبـارها  روان  است‌.  جاودانـه  در  آن  بسر  می‌برند  (‌و  هرگز  از  آن  نمی‌کوچند.  به‌ به‌)  پاداش  آنان  که  (‌برای  خدا)  کار  می‏‎کنند  چـه  پاداش  خوبی  است‌!  آن  کسانی  (‌که  در  برابر  مشکلات  زندگی  و  مشقّات  تکالیف  و  وظائف  دینی‌)  شکیبائی  ورزیده‌اند  و  (‌در  همۀ  احوال‌)  بر  پروردگار  خود  تکیه  و  توکّل  داشته‌اند.  چه  بسیارند  جنبندگانی  که  (‌در  زمین  با  شما  زندگی  می‌کنند  و  بر اثـر  ضعف‌،  حتّی‌)  نـمی‌توانـند  روزی  خود  را  بـردارند  (‌و  جابجا  کنند،  تا  آن  را  بخورند  یا  بـیندوزند)‌.  خدا  روزی  رسان  آنها  و  شما  است‌.  (‌پس  غم  روزی  را  نـخورید  و  ننگ  خواری  و  اسـارت  را  نـپذیرید)  و  خدا  بس  شـنوا  و  آگاه  است‌.  (‌لذا  دعای  شـما  و  صـدای  سـایر  آفریدگان  خود  را  می‌شنود،  و  از  حال  و  روز  همگان  باخبر  است‌،  و  سهم  و  روزی  کسی  و  چیزی  را  فراموش  نمی‌نماید)‌.

 آفریدگار  این  دلها،  و  آگاه  از  آنچه  در  ابن  دلها  می‌گذرد،  و  مطّلع  از  نهانیهای  این  دلها،  و  باخبر  از  خاطره‌هائی‌ که  در  این  دلها  در گشت  و گذار  است‌،  و  می‌داند  در  زوایا  و  پیچ  و  پناه‌های  این  دلها  چه  چیزهائی  جای  دارد،  این  دلها  را  با  این  ندای  دوست  داشتنی  فریاد  می‌دارد: 

(یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا ...).

ای  بندگان  مؤمن  من‌!.  ..

بدین  صورت  این  دلها  را  فریاد  می‌دارد،  در  آن  حال ‌که  دلها  را  ندا  در می‌دهد که  دین  خود  را  بکوچانند  و  بـا  هجرت  از  میدان  به  در گردانند،  تا  با  هـمچون  فــریاد  دوست‌ داشتنی‌ای  دلها  حقیقت  خود  را  از  نخستین  لحظه  بشناسند،  و  بدانند که  منسوب  به  آفریدگارشان  هستند  و  به  سرورشان  اضافه  می‌گردند:

(یَا عِبَادِیَ!). ای  بندگان  من‌!.

این  نخستین  پسوده  است‌.  پسودۀ  دوم‌،  عبارت  است  از: 

(إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ ).

زمین  من  فراخ  است‌.

شما  بندگان  من  هستید،  و  این  زمین  مـن  است‌.  زمـین  فمن  است.‌ گسـترده  است  و  شما  را  در  خود  جای  می‌دهد.  پس  چه  چیز  شما  را  در  جایگاه  تـنگتان  نگاه  مـی‌دارد،  جایگاهی ‌که  در  آنـجا  شـما  را  از  دینـتان  برمی‌گردانند،  و  در  آنجا  نمی‌توانید  سرور  خود  خدا  را  پرستش‌ کنید؟  این  مکان  تنگ  را  رها کنید  و  بـه  درود  گوئید  ای  بندگان  من  به  سوی  زمین  فراخ  من‌.  آئین  خود  را  نجات  دهید،  و  در  عبادت  و  پرستش  خود  آزاد گردید: 

(فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ).

و  تنها  مرا  بپرستید.

دغدغۀ  خاطری  از  دوری  میهن  به  انسان  دست  می‌دهد،  نخستین  دلهره‌ای  است ‌که  در  درونی  پدیدار  می‌آید که  به  هجرت  خوانده  مـی‌شود.  از  ایـنجا  است  کـه  یـزدان  دلهای  ایشان  را  با  ایـن  دو  پسـوده  می‌پساید:  نـدای  دوست‌ داشتنی  نزدیک‌:

(یَا عِبَادِیَ!). ای  بندگان  من‌!.

دیگری  خبر  از  فراخی  زمین‌:

(إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ ).

زمین  من  فراخ  است‌.

مادام  که  سراسر  زمـین‌،  زمـین  خـدا  است‌،  عـزیزترین  سرزمین ‌کرۀ  زمین  جائی  است‌ که  مؤمنان  در  آنجا  توان  پـرستش  خدا  را  دارنـد  و  وادار به  پـرستش  جـز  او  نمی‌گردند.

آن ‌گاه  روند  قرآنی  دلواپسـیها  و  دغـدغه‌های  دلهـا  را  دنبال  می‌کند.  دومین  دلهره  هراس  از  خطر  هجرت  است‌،  خطر  مرگی‌ که  در کمین  تـلاش  بیرون  رفتن  است  -  مشــرکان  مـؤمنان  را  در  مکـّـه  نگاه  مـی‌داشـتند  و  نمی‌گذاشتند  بار  سفر  بربندند  و  بروند.  بدیشان  اجـازۀ  هجرت  نمی‌دادند.  پس  از  آن  که  بیرون  رفتن  نـخستین  ایشان  را  دیدند  احساس  خطر  می‌کردند  -  بعد  از  خطر  مرگ  بیرون  شدن‌،  خطر  راه  در  میان  بود،  اگر  هم  از  مکّه  می‌توانستند  بیرون  بروند.  بدین  لحاظ  است ‌که  دومین  پسوده  درمی‌رسد:

(کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ) (٥٧)

(‌سرانجام  همۀ  انسانها  می‌میرند  و)  هر  کسی  مزۀ  مرگ  را  می‌حشـد،  سپس  به  سوی  ما  بازگردانده  می‌شوید  (‌و  هر یک  جزا  و  سزای  خود  را  می‌گیرید)‌.

مرگ  در  هر  مکانی  قطعی  و  حتمی  است‌.  پس  بـیهوده  است  که  برای  مرگ  حسابی  باز کنند.  چرا کـه  مـردمان  اسباب  و  علل  آن  را  نـمی‌شناسند.  ســرانـجام  بــرگشت  همگان  هم  به  سوی  خدا  است‌.  مؤمنان  به  سوی  یـزدان  مهاجرت  می‌کنند،  و  در  سرزمین  فراخ  خدا  به  سوی  او  می‌کوچند،  و  در  نهایت  گشت  و گذار  ایـن  چـند  روزۀ  زندگی  به  سوی  او  برمی‌گردند.  آنـان  بـندگان  اویـند،  بندگانی  که  در  دنیا  و  آخـرت  ایشـان  را  در  پـناه  خود  می‌دارد.  پس  چرا  باید  ترس  و  هراس  بر  ایشان  بتازد  و  بدیشان  دست  دهد،  یا  چرا  باید  دغدغه  و  دلهـره‌ای  به  درونشان  بخزد  و  پریشان  حال  و  پریشان  روزگار  شوند،  پس  از  این ‌که  همچون  پسوده‌هائی  در  می‌رسد؟

با  وجود  این‌،  یزدان  تنها  با  این  پناه  دادن  و  در  پناه  خود  گرفتن  به  ترک  ایشان  نمی‌گوید.  بلکه  پرده  از  چیزهائی  برمی‌دارد که  در  آنجا  برایشان  تهیّه  دیده  است  و  آماده  کرده  است‌.  مؤمنان  به  ترک  میهنی  می‌گویند  و  از  میهنی  می‌کوچند،  عوض  آن  در کرۀ  زمین  سـرزمین  وسـیع  و  فراخی  در  پیش  رو  دارند.  به  ترک  خانه‌هائی  می‌گویند،  بجای  آنـها  خـانه‌هائی  در  بهشت  خواهـند  داشت‌،  خانه‌هائی  از  نوع  آنها  و  بزرگتر  از  آنها:

(وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ).

کسانی  که  ایمان  آورده  و  کارهای  شایسته  انـجام  داده  باشند،  ایشــان  را  در  کــاخهای  عـظیـم  بهشت  جـای  می‌دهیم‌.  کاخهائی  که  در  زیر  آنها  رودبارها  روان  است‌.  جاودانه  در  آن  بسر  می‌برند  (‌و  هرگز  از  آن  نمی‌کوچند)‌.  در  اینجا  ایشان  را  به ‌کار  و  شکیبائی  و  توکّل  بـر  خـدا  فریاد  می‌دارد:

(نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (٥٨)الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ) (٥٩)

پاداش  آنان  کـه  (‌برای  خدا)  کار  می‏‎کنند  چه  پاداش  خوبی  است‌!  آن  کســانی  (‌کــه  در  برابـر  مشکـلات  زندگی  و  مشقّات  تکالیف  و  وظائف  دینی‌)  شکیبائی  ورزیده‌اند  و  (‌در  هـمۀ  احـوال‌)  بـر  پروردگار  خود  تکـیه  و  تـوکّل 

داشته‌اند.

ایـن  پسـوده‌ای  است  کـه  هـمچون  دلهـائی  را  اسـتوار  می‌دارد  و  جرأت  می‌بخشد،  در  جـایگاهی  کـه  جـایگاه  پریشانی  و  هراس  است  و  نیاز  به  پایدار کـردن  و  دلیر  نمودن  دارد.

آن ‌گاه  به  دل  دغدغۀ  فراهـم  نـبودن  روزی  مـی‌انـدازد،  وقتی  که  میهن  و  اموال  و  جولانگاه  کار  و  تلاش  عادی  را  رها  می‌سازند  و  به  ترک  اسباب  و  علل  معلوم  روزی  می‌گویند.  این  دغدغه  و  دلهـره  را  هـمین  جـوری  رهـا  نمی‌سازد.  بلکه  پسوده‌ای  می‌آورد  که  دلها  در  سایۀ  آن  می‌آسایند  و  آرامش  پیدا  می کنند:

(وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ ).

چه  بسیارند  جنبندگانی  که  (‌در  زمـین  بـا  شـما  زندگی  می‌کنند  و  بر اثر  ضعف‌،  حتّی‌)  نمی‌توانند  روزی  خود  را  بردارند  (‌و  جابـجا  کنند،  تا  آن  را  بخورند  یـا  بـیندوزند)‌.  خدا  روزی  رسان  آنها  و  شما  است‌.  (‌پس  غـم  روزی  را  نخورید  و  ننگ  خواری  و  اسارت  را  نپذیرید)‌.

پسوده‌ای  است‌ که  دلهایشان  را  بیدار  می‌کند  و  آنـها  را  مـتوجّه  واقـعیّت  دیـدنی  در  زند‌گانیشان  می‌سازد.  جانداران  زیادی  هستند که  روزی  خود  را  نمی‌توانند  به  دست  بیاورند،  و  نمی‌توانند  روزی  خود  را گرد  بیاورند  و  آن  را  با  خود  بردارند  و  بدان  اهـتمام  نمانند.  و  نمی‌دانند  چگونه  روزی  را  برای  خود  افزا‌یش  دهند،  و  نمی‌دانند  چگونه  روزی  خود  را  نپایند  و  از  آن  محافظت  نمایند.  با  وجود  این  خدا  بدیشان  روزی  مـی‌رساند،  و  نمی‌گذارد  آنها  از گرسنگی  بمیرند.  به  همین  سان  خدا  به  مردمان  روزی  می‌رساند،  هر چند که  آنان‌ گمان  می‏‎برند  که  خودشان  روزی  خود  را  می‌آفرینند  و  آن  را  خودشان  پدید  می‌آورند.  بلکه  این  خدا  است ‌که  وسیلۀ  کسب  روزی  و اسباب  آن  را  بدیشان  عطاء  کند.  خود  ایـن  عطاء‌ کردن‌،  روزی  خداداد  است‌.  مردمان  راهی  به  سوی  روزی  خود  ندارند  مگر  در  پرتو  توفیق  خدا.  دیگر  جای  نگران  شدن  روزی  به  سبب  هجرت  نیست‌.  زیـرا  آنـان  بندگان  یزدانـند  و  به  سوی  زمـین  یـزدان  مهاجرت  می‌کنند،  و  هر کجا که  باشند  یـزدان  بدیشان  روزی  می‌رساند،  همان ‌گو‌نه  که  به  جاندارانی  روزی  می‌رساند  که  روزی  خویش  را  نمی‌توانند  با  خود  بردارند،  و  با  این  وجود  خدا  بد‌یشان  روزی  می‌رساند  و  آنها  را  به  خود  رها  نمی‌سازد.

روند  قرآنی  ایـن  پسوده‌های  مهربانانۀ  ژرف  را  با  ارتباط  دا‌دن  ایشان  به  یـزدان‌،  و  آگـاه  کـردن  آنان  از  عنایت  و  رعایت  خدا‌وند  منّان‌،  پایان  می‏بخشد،  خدائی  که  سخنانشان  را  می‌شنود،  و  حال  و  وضعشان  را  می‌داند  و  ایشان  را  تنها  رها  نمی‌کند:

(وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٦٠)

و  خدا  بس  شنوا  و آگاه  است‌. 

این  چرخش  و گردش‌ کوتاه  به  پایان  می‌رسد،  چرخش  و  گردش ‌کوتاهی ‌که  همۀ  زوایای  این  دلها  را  پسوده  ا‌ست‌،  و  به  همۀ  دغدغه‌هائی‌ که  بر  دلها  در  لحظۀ  بیرون  رفتن  و  آغاز  هجرت‌ گذشته  است  پاسخ  داده  است‌،  و  بر جای  هر  هراسی  آرامشی  جایگزین  نموده  است‌،  و  بر  جای  هر  پریشانی  و  نگرانی‌ای  یقین  و  اطمینانی  جای  داده  است‌،  و  بر جای  هر  رنجی  آسایشی  نهاده  است  و  جایگزین  نموده  است‌.  این  چرخش  و گردش  این  دلها  را  نوازش  نموده  است  و  آنها  را  لبریز  از  احساس  قربت  و  رعایت  و  امن  و  امان  در کنف  حمایت  خداوند  مهربان  منّان‌ کرده است.

هان‌ که  دغـدغه‌های  دلهـا  را  ایـن  چـنین  درک  و  فهم  نمی‌کند  مگر  آفریدگار  دلها،  و  دلها  را  این  چنین  درمان  نمی‌کند  مگر  خدائی‌ که  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است ‌که  در  دلها  است‌.

* 

پس  از  این  چرخش  و گردش  با  مؤمنان‌،  روند  قرآنی  برمی‏گردد  به  تناقضی‌ که  در  موقعیّت  مشـرکان  و  در  جهان‌بینیهای  ایشان  است‌.  آنان  اعتراف  می‌کنند  که  خدا  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  و  خورشید  و  مـاه  را  مسخّر  ساخته  است‌،  و  آب  را  از  آسمان  بارانده  است‌،  و  زمین  را  پس  از  مرگ  زنده‌ کرده  است‌.  این  امر  هم  مایۀ  توسعۀ  روزی  ایشان  یا  سخت‌ گرفتن  بر  ایشـان  است‌.  آنان  در  وقت  ترس  و  هراس  تنها  رو  به  خـدای  یگانه  می‌کنند  و  فقط  او  را  فریاد  می‌دارنـد  و  به‌ کـمک  می‌طلبند  .  .  .  امّا  بعد  از  همۀ  اینها  برای  خدا  انباز  قائل  می‌شوند  و  شرک  می‌ورزند،  و کسانی  را  می‌آزارند که  خدای  را  به  یگانگی  می‌پرستند،  و  ایشان  را  از  عقیده  و  باورشان  برمی‌گردانند،  عقیده  و  باوری ‌که  هـیچ ‌گونه  تناقضی  و  پریشانی  در  آن  نیست‌،  و  نعمت  خدا  را  در  حقّ  خود  فراموش  می‌کنند، نعمتی  که  در  امن  و  امـانی  نهفته  است‌ که  به  سبب  بیت‌الله  الحرام  بدیشان  بخشیده  است‌.  امن  و  امان  به  سبب  بیت‌الله  الحرام  بدیشان  عطاء  گردد،  در  صورتی ‌که  خودشان  بندگان  یزدان  را  در  بیت‌الله  الحرام  به  ترس  و  هراس  می‌اندازند:

(وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ (٦١)اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٦٢)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (٦٣)وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (٦٤)فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ (٦٥)لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ وَلِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (٦٦)أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (٦٧)وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکَافِرِینَ) (٦٨)

هر گاه  از  آنان  (‌که  کسانی  و  یـا  بـتهائی  را  شـریک  خدا  می‌دانند)  بپرسی  چه  کسی  آسمانها  و  زمـین  را  آفـریده  است‌،  و  خورشید  و  مـاه  را  (‌بـرای  منافع  شـما  انسـانها  روان  و)  مسخّر  کرده  است‌؟  قطعاً  خواهـند  گفت‌:  خدا!   (‌چرا  کـه  مـی‌دانند  که  ایـن  مـعبودهای  دروغین  هـمه  مخلوقند  و  توانائی  آفرینش  کائنات  و  چرخش  کـرات  را  نداشته  و  ندارنـد)‌.  پس  چگونه  (‌بـا  وجود  اعتراف  بـه  یگانگی  خدا  در  آفرینش  کائنات  و  تسخیر  کرات‌،  از  اقرار  بـه  یگانگی  خـدا  در  الوهیّت  و  فرمانروائـی‌)  مـنحرف  مــی‌گردند؟‌!  خـداونـد  روزی  هر  کس  از  بندگانش  را  بـخواهـد  فراوان  و  گسترده  مـی‌کند  و  یـا  کــم  و  تنگ  می‏‎گرداند  (‌بـرابـر  مـصلحت  و  صـلاح‌دیدی  کـه  خود  می‌داند)‌.  خدا  آگاه  از  هـر  چـیز  است‌.  اگر  از  آنان  (‌کـه  مشکوکند)  بپرسی  چه  کسی  از آسمان  آب  بارانده  است  و  زمین  را  به  وسیلۀ  آن  بعد  از  مردنش  زنـده  گردانده  است‌؟  قطعاً  خواهند  گفت‌:  خدا!  بگـو:  ستایش  خدای  را  (‌که  حقّ  آن  اندازه  روشن  است  که  مشـرکان  نـیز  بـدان  اعتراف  دارند)‌.  امّا  بیشتر آنان  نمی‌فهمند  و نمی‌دانند  (‌که  به  چه  تناقض  عجیبی  گرفتارند.  چرا  که  بـه  خـالق  رازق  واحدی  معتقدند  و  چیزهای  دیگری  را  هم  پرستش  می‌کنند)‌.  زندگی  این  دنیا  جز  لهو  و  لعب  نیست‌،  و  زندگی  سرای  آخرت  زندگی  است‌،  اگر  فهم  و  شـعور  داشـته  باشند.  (‌چرا  که  به  دنبال  زندگی  جهان  مرگ  است‌،  ولی  آخرت  جاودانگی  است‌)‌.  هنگامی  که  (‌مشـرکان‌)  سـوار  کشـتی  مــی‌شوند  (‌و  ترس  و  نگرانی  بـدیشان  دست  مــی‌دهد)  خـالصانه  و  صــادقانه  خـدای  را  بـه  فریاد  می‌خوانند  (‌و  غیر  او  را  فرامـوش  مـی‌گردانند)‌.  سـپس  هنگامی  که  خدا  آنـان  را  نـجات  داد  و  سـالم  بـه  خشکـی  رساند،  باز  ایشـان  شـرک  مـی‌ورزند  (‌و  بـه  انبازهائی  بـرای  خـدا  مـعتقد  مـی‌شوند)‌.  بگذار  چیزهائی  را  کـه  بدیشان  داده‌ایم  نادیده  بگیرند  و  (‌کفران  نـعمت  کـنند،  و  چـــند  روزی  از  لذّات  زودگـــذر)  بــهره‌مند  گردند،  (‌سرانجام‌)  خواهند  فهمید  (‌که  چه  سرنوشت  شومی  در  انتظار  ایشان  است‌)‌.  مگر  (‌قریشیان  بـا  چشم  عبرت  و  تفکّر)  نمی‌بینند  که  ما  (‌سـرزمین  ایشـان‌،  مکـّه  را)  حرم  پرامن  و  امانی  ساخته‌ایم‌،  در  حالی  کـه  دور  و  بـر  آنـان  مردم  ربوده  می‌گردند  (‌و  در  همه  جای  بیرون  این  حرم  غارت  و  کشتار  می‌کنند؟‌!)‌.  آیا  به  (‌بـتهای‌)  بـاطل  ایـمان  دارند  و  نعمت  خدا  (‌داد  امنیّت  مکّه  و  رسـالت  مـحمّد)  را  نادیده  و  ناسپاس  می‏‎گذارند؟  آخر  چه  کسی  سـتمگرتر  از  کسی  است  که  بر  خدا  دروغ  بندد،  و  یا  (‌دیـن‌)  حقّ  را  چون  بدو  رسد  تکذیب  کند؟‌!  آیـا  جایگاه  کافران  دوزخ  نیست‌؟‌.

این  آیه‌ها  شکلی  از  عقیدۀ  عرب  را  به  تصویر  می‌کشد  که  بدان  هنگام  بوده  است‌،  و  الهام‌بخش  ایـن  واقـعیّت  هستند که  این  عقیدۀ  اصلی  از  تـوحید  و  یگانه ‌پرستی  داشته  است‌،  سپس  انحراف  پـیدا کرده  است‌.  ایـن  هم  تعجّبی  ندارد‌،  زیرا  عربها  از  فرزندان  اسماعیل  پسر  ابراهیم  علیه السّلام  ‌هستند،  و  عملاً  معتقد  بودند که  ایشان  بر  آئین  ابراهیم  می‏‎باشند،  و  بر اساس  این  به  عقیدۀ  خودشان  افتخار  می‌کردند  و  به  خودشان  می‌بالیدند،  و  به  دیانت  موسوی  یا  عیسوی  چندان  توجّهی  نمی‌کردند،  در  حالی  که  پیروان  هر  دو  دیانت  با  ایشان  در  جزیرة‌العرب  بسر  می‌بردند.  علّت  عدم  توجّه  آنان  به  دیانت  مـوسوی  یـا  عیسوی  این  بود که  آنـان  بر  آئـین  ابراهیم  بودن  را  بزرگواری  خویشتن  می‌شمردند.  دیگر  متوجّه  نبودند که  عقیدۀ  آنان  به  چه  تناقض  و  انحرافی  دچار  آمده  است‌.  وقتی  که  ا‌ز  ایشان  دربارۀ  آفرینندۀ  آسمانها  و  زمین‌،  و  مسخّرکنندۀ  خورشید  و  ماه‌،  و  نازل‌کنندۀ  آب  از  آسمان‌،  و  زنده‌کنندۀ  زمین  پس  از  مرگ  آن  با  این  آب‌،  پرسیده  شود،  اقرار  و  اعتراف  می‌کنند  که  آفریدگار  همۀ  ایـنها  خدا  است‌.  و لیکـن  با  وجـود  هـمۀ  ایـنها  بـتهایشان  را  می‌پرستند،  یا  جنّیان  را  پرستش  می‌کنند،  یا  فرشتگان  را  می‌پرستند،  و  آنها  را  در  عبادت  و  پرستش  انبازهای  خدا  می سازند،  هر چند  هم  آنها  را  در کار  آفرینش‌،  انبازهای  خدا  نمی‌کنند  .  .  .  این  تناقض  شگفتی  است‌،  تناقضی‌ که  خدا  در  این  آیات  از  آن  اظهار  تعجّب  می‌فرماید:

(فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ ).

پس  چگونه  (‌با  وجود  اعتراف  به  یگانگی  خدا  در  آفرینش  کـائنات  و  تسخـیر  کـرات‌،  از  اقرار  بـه  یگانگی  خدا  در  الوهیّت  و  فرمانروائی‌)  منحرف  می‌گردند؟‌!.

(بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ) (٦٣)

امّا  بیشتر  آنان  نمی‌فهمند  و  نمی‌دانند  (‌که  به  چه  تناقض  عجیبی  گرفتارند.  چرا  که  به  خالق  رازق  واحدی  معتقدند  و  چیزهای  دیگری  را  هم  پرستش  می‌کنند)‌.

کسی‌که  عقل  او  همچون  آمیزه‌ای  را  می‌پذیرد  نمی‌فهمد  و  درک  و  شعو‌ر  ندارد!

میان  پرسش  از  آفرینندۀ  آسمانها  و  زمین‌،  و  مسخّرکنندۀ  خورشید  و  ماه‌،  و  نازل‌کنندۀ  آب  از  آسمان‌،  و  زنده‌کنندۀ  زمین  پس  از  مرگ  آن‌،  روند  قرآنی  مقرّر  می‌دارد کـه  خدا  روزی  را  وسعت  می‌دهد  برای ‌کسی  از  بندگانش ‌که  بخواهد،  یا  روزی  او  را کم  می‌کند.  سنّت  و  قانون  روزی  را  با  آفرینش  آسمانها  و  زمین  و  با  سائر  آثار  قدرت  و  آفــرینش  پـیوند  مـی‌دهد،  و  ایـن  را  بـه  عـلم  خـدا 

وامی‌گذارد،  علمی‌ که  همه  چیز  را  دربر گرفته  است  و  مطّلع  از  همه  چیز  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٦٢)

خدا آگاه  از  هر  چیز  است‌.

رزق  و  روزی  با  چرخش  و گردش‌ کرات  ارتباط  روشنی  دارد.  چرخش  و گردش‌ کرات  با  زندگی  و  آب  و کشت  و  زرع  نیز  پیوند  دارد.  توسعۀ  رزق  و  روزی  در  دست  خدا  است  و  برابر  اوضاع  و  پدیده‌های  هـمگانی  مـذکور  در  آیات  صورت  می‌پذیرد.  حاصل  رزق  و  روزی  از  آبی  است ‌که  نازل  می‌گردد،  و  از  رودبارهائی  است‌ که  جریان  می‏یابند،  و  از کشت  و  زرعهائی  است  که  مـی‌رویند  و  سبز  می‌شوند،  و  از  حیوانـاتی  است  کـه  تـولید  نسـل  می‌کنند  و  زاد  و  ولد  دارند،  از  معدنها  و  فلزاتی  است ‌که  در  درون  زمین  نهفته‌اند،  و  از  شکار  و  نخجیری  است‌ که  در  خشکی  و  دریا  وجود  دا‌رد  .  .  .  و  سائر  موا‌ردی ‌کـه  رزق  و  روزی  همگان  از  آنجاها  به  دست  می‌آید.  همۀ  آنها  هم  از  قوانین  و  سنن  آسمان‌ها  و  زمین‌،  و  از  مسخّر  کردن  خورشید  و  ماه‌،  پیروی  آشکار  و  مستقیمی  دارند.  اگر  این  قوانین  و  سنن  از  آنچه  بر  آن  هسـتند کـم‌ترین  تغییری  پیدا کنند  تأثیر  آن  در  سراسر  زندگی  موجود  در  سطح  زمین‌،  و  در  ثروتهای  طبیعی  دیگری‌ که  در  درون  زمین  نهفته  است‌،  یکسان  پدیدار  و  آشکار  می‌گردد.  چه  ثروتهای  طبیعی  نهفته  در  درون  زمین  هم  پدید  آمدن  و  انباشته  و  اندوخته  شـدن  و  اخـتلاف  و  دگـرگونیش  در  اینجا  و  آنجا  طبق  اسباب  و  عللی  صورت  می‌پذیرد که  با  سرشت  زمین  و  مجموعۀ  تأثیر  پذیریهایش  از  خورشید  و  ماه  هماهنگی  و  ارتباط  تنگاتنگ  دارد.^[1]

قرآن  جهان  بزرگ  و  صحنه‌های  سترگ  آن  را  بـرهان  و  حجّت  خـود  می‌شمارد.  صحنه‌های  جـهان  جـولانگاه  نگریستن  و  اندیشیدن  دربارۀ  چیزی  است‌ که  قرآن  بـا  خود  به  ارمغان  آورده  ا‌ست‌.  دل  در  برابر  ایـن  جـهان  هستی  می‌ایستد  و  سراپا  اندیشه  و  نگرش  می‌شود،  و  بـا  بیداری  و  هوشیاری  شگفتی  به  صحنه‌های  جهان  خـیره  مـی‌گردد،  و  دست  آفریدگار  و  قـدرت  او  را  احسـاس  می‌کند،‌ و  قوانین  و  سنن  شگرف  خـدا  را  درک  و  فـهم  می‌نماید  با  نگرش  ساده  و  بدون  درد  سری‌ که  نیاز  به  دانش  سخت  و  دشواری  ندارد،  بلکه  نیاز  به  احساس  بیدار  و  دل  بینا  دارد  و  بس.  قرآن  هر  زمان ‌که  نشانه‌ای  از  نشانه‌های  شناخت  خدا  را  در  جهان  هستی  جلوه‌گـر  کرد  و  آشکارا  نشان  داد،  در  برابر  آن  می‌ایستد  و  با  حمد  و  ثنای  یزدان  به  تسبیح  و  تقدیس  می‌پردازد  و  دلها  را  با  خدا  پیوند  می‌دهد:

(قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ) (٦٣)

بگو:  ستایش  خدای  را  (‌که  حقّ  آن  اندازه  روشن  است  که  مشـرکان  نـیز  بـدان  اعتراف  دارنـد)‌.  امّا  بـیشتر  آنـان  نــمی‌فهمند  و  نـمی‌دانـند  (‌کـه  به  چه  تـناقض  عـجیبی  گرفتارند.  چرا  که  بـه  خـالق  رازق  واحدی  مـعتقدند  و  چیزهای  دیگری  را  هم  پرستش  می‌کنند)‌.

به  مناسبت  سخن  از  زندگی  در  زمین‌،  و  صحبت  از  رزق  و  روزی  و  افزایش  و کاهش  آن‌،  قرآن  در  برابر  انسـان  برای  سنجش‌ کلیّۀ  ارزشها  ترازوی  دقیقی  می‌گذارد.  به  ناگاه  انسان  متوجّه  می‌شود که  زندگی  دنیا  با  تمام  رزقها  و  روزیها  و کالاها  و  متاعهائی‌ که  در  آن  است  سرگرمی  و  بازی  است‌!  این  وقتی  پـدیدار  مـی‌گردد کـه  دنـیا  و  رزقها  و  روزیها  و کالاها  و  متاعهای  آن  با  زندگی  سرای  آخرت  سنجیده  شود  و  مقایسه ‌گردد:

(وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ) (٦٤)

زندگی  این  دنیا  جز  لهو  و  لعب  نیست‌،  و  زندگی  سرای  آخرت  زندگی  است‌،  اگر  فـهم  و  شعور  داشـته  بـاشند.  (‌چرا  که  به  دنبال  زندگی  جهان  مرگ  است‌،  ولی  آخرت  جاودانگی  است‌)‌.

زندگی  این  جهان  به  طور کلّی  جـز  سـرگرمی  و  بـازی  نیست  وقتی ‌که  در  آن  بدان  جهان  نگـریسته  نشـود،  و  زمانی  که  زندگی  این  جهان  والاتـرین  هدف  مردمان  باشد،  و  وقتی  که  کالاها  و  متاعهای  زندگی  این  جـهان  هدف  زیستن  در  آن  شود.  از  آنجا کـه  زنـدگی  سـرای  دیگر  یک  زندگی  لبریز  از  سرزندگی  و  خوشی  است  «‌زندگی‌»  است‌.  آخر  سرای  آخرت  سرزندگی  و  خوشی  زیادی  در  آن  است  و  پر  از  سرور  و  شادمانی  و  نعمت  است‌.

مراد  قرآن  از  این ‌گفتار  این  نیست‌ که  انسانها  را  به  ترک  کالاها  و  متاعهای  زندگی  این  دیا  تشـویق ‌کـند،  و  در  ضمن  از  آ‌نان  بخواهد که  از کالاها  و  متاعها  بگریزند  و  آنها  را  دور  بیندازند!  این  روح  اسلام  و  رویکـرد  آن  نیست‌.  بلکه  مراد  قرآن  از  این  گفتار  ایـن  است ‌کـه  در  استفادۀ  از  این‌ کالاها  و  متاعها  آخرت  را  در  مدّ  نـظر  داشته  باشند،  و  در  کسب  کالاها  و  متاعها  و  اسـتفادۀ  از  آنها  حدود  و  مقرّرات  خدا  مراعات  گردد.  همچنین  مراد  قرآ‌ن  از  این ‌گفتار  این  است  کـه  انسـانها  بـر کالاها  و  متاعها  برتری  پیدا کنند  و  چیره  شوند  و  انسـانها  اسـیر  کالاها  و  متاعها  نگردند،  و کالاها  و  متاعها  بر  انسـانها  چیزهائی  تحمیل  نکنند که  نتوانند  از  زیر  بار  آنها  بیرون  آیند  و  از  فرمان  آنها  سرپیچی‌ کنند.  مسأله  این  است‌ که  قرآن  ارزشها  را  با  ترازوی  درست  ارزشها  می‌سنجد  و  برمی‌کشد.  ایـن  ارج  و  ارزش  دنـیا  و  ایـن  هم  ارج  و  ارزش  آخرت  است‌،  و  باید  مؤمن  این  ارج  و  ارزش  و  آن  ارج  و  ارزش  را  بشناسد،  سپس  در  پرتو  این  شناخت  از کالاها  و  متاعها  بهره‌مند  شود  و  استفا‌ده کند،  و  در  این  بهره‌مندی  و  استفاده  کردن  مالک  حرّیّت  و  آزادی  خود  بوده،  و  در  نگاه  و  نگرش  خود  معتدل  و  میانه‌رو  باشد:  دنـــیا  لهــو  و  لعب  است‌،  و  آخرت  زنـدگی  لبـریز  از  سرزندگی  و  نشاط  است‌.

قرآن  پس  از  این  ایستادن  و  ارزیابی ‌کردن  و  سنجیدن  به  پیش  می‌رود،  و  تناقضات‌ کردار  و  رفتار  مشرکان  را  بیان  می دارد:

(فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ) (٦٥)

هنگامی  که  (‌مشرکان‌)  سوار  کشتی  می‌شوند  (‌و  ترس  و  نگرانی  بـدیشان  دست  مـی‌دهد)  خـالصانه  و  صـادقانه  خدای  را  بـه  فریاد  مـی‌خوانـند  (‌و  غیر  او  را  فـرامـوش  می‌گردانند)‌.  سپس  هنگامی  که  خدا  آنان  را  نـجات  داد  و  سالم  به  خشکی  رساند،  باز  ایشان  شرک  مـی‌ورزند  (‌و  به  انبازهائی  برای  خدا  معتقد  می‌شوند).

این‌ کار  تناقض  آشکار  است  و  نابسامانی  اندیشۀ  ایشان  را  می‌رساند.  چه  آنان  وقتی ‌که  سوار کشتی  می‌شوند،  و  بر  روی  دریا  همچون  عروسکی  می‌شوند که  ا‌مواج  آن  را  بدینجا  و  بدانجا  پرت  می‌گردانـد،  جـز  خدا  را  یـاد  نمی‌کنند  و  به  فریاد  نمی‌خوانند،  و  جز  نیروی  یگانه‌ای  را  نمی‌شناسند که  بدان  پناه  ببرند،  و  آن  نـیروی  خدا  است‌.  با  دل  و  جان  و  با  بیان  و  زبان  به  طور  یکسان  خدا  را  یگانه  می‌دانند  و  یگانه  می‌خوانند،  و  از  فطرت  خود  که  وحدانـیّت  خدا  را  احسـاس  می‌کند  فرمانبرداری  می‌کنند.

(فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ ).

سپس  هنگامی  که  خدا  آنـان  را  نـجات  داد  و  سـالم  بـه  خشکـی  رسـاند،  بـاز  ایشـان  شـرک  مـی‌ورزند  (‌و  بـه  انبازهائی  برای  خدا  معتقد  می‌شوند!).

پیام  درست  فطرت  را  فـراموش  می‌کنند.  فراموش  می‌نمایند که  خدا  را  به  یگانگی  فریاد  می‌داشتند  و  به  کمک  می‌طلبیدند  و  خالصانه  از  او  اطاعت  می‌کردند،  و  پس  از  اقرار  و  اعتراف  به  یگانگی  یزدان  جهان  و  تسلیم  فرمان  ایزد  منّان ‌گردیدن‌،  دیگرباره  منحرف  می‌شوند  و  به  کژراهه  می‌روند!

سرانجام  این  انحراف  و کژراهه  رفتن‌،  ایشان  را  به  کفران  و  ناشکری  نعمتهائی  می‌کشاند که  خدا  بـدیشان  داده  است‌،  و  فطرت  سالمی  را  نادیده  می‌گیرند که  خدا  بدانان  بخشیده  است‌،  و  دلائل  روشـنی  را  پشت‌ گـوش  می‌اندازند  که  یزدان  بدیشان  نـموده  است‌.  فراموش  می‌کنند  که  بهره‌مندی  و  استفادۀ  از کـالاها  و  مـتاعهای  محدود  دنیا  تا  اجل  مقدّری  است ‌که  خدا  تعیین  فرموده  است‌،  و  بعد  از  فرارسیدن  اجل  می‌شود  آنچه  باید  بشود،  و  آن  شرّ  و  بلا  و  درد  و  رنج  است‌.

(لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ وَلِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ) (٦٦)

بگذار  چیزهائی  را  که  بدیشان  داده‌ایم  نادیده  بگیرند  و  (‌کـفران  نـعمت  کنند،  و  چند  روزی  از  لذّات  زودگـذر)  بهره‌مند  گردند،  (‌سـرانـجام‌)  خواهند  فـهمید  (‌کـه  چـه  سرنوشت  شومی  در  انتظار  ایشان  است‌)‌.

این  تهدید  نهانی  است  به  بدی  و  بدحالی  و  شکنجه  و آزاری‌ که  در  انتظار  دارند،  و  بالأخره  خواهند  دانست‌!  آن‌ گاه  قرآن  ایشان  را  به  نـعمت  خدا  تذکّر  می‌دهد.  یادآور  می‌شود که  خدا  با  اعطاء  این  حرم  پرامن  و  امانی  بدیشان،  حرمی‌ که  در  آن  زندگی  می‌کنند،  چه  نـعمتی  بدانان  بخشیده  است  و  از  چه  لطفی  برخوردارشان  کرده  است‌.  ولی  آنان  نعمت  خدا  را  یاد  نمی‏‎کنند  و  شکر  آن  را  بجای  نمی‌آورند،  شکری ‌که  با  به  یگانگی  شناختن  خدا  و  پرستش  او  صورت  می‌پذیرد.  بلکه  آنان  مؤمنان  را  هم  در  این  حرم  به  ترس  و  هراس  می‌اندازند:

(أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ؟)(٦٧)

مگر  (‌قریشیان  با  چشم  عبرت  و  تفکّر)  نمی‌بینند  کـه  مـا  (‌ســرزمین  ایشــان‌،  مکّــه  را)  حـرم  پـرامــن  و  امـانی  ساخته‌ایم‌،  در  حالی  کـه  دور  و  بـر  آنـان  مردم  ربـوده  می‏‎گردند  (‌و  در  هـمه  جـای  بیرون  ایـن  حرم  غـارت  و  کشتار  می‌کنند؟‌!)‌.  آیا  به  (‌بتهای‌)  بـاطل  ایـمان  دارنـد  و  نعمت  خدا  (‌داد  امنیّت  مکّه  و  رسالت  محمّد)  را  نـادیده  و  ناسپاس  می‌گذ‌ارند؟‌.

اهالی  حرم  مکّه  در  امن  و  امان  زندگی  را  بسر  می‌بردند.  مردمان  به  خاطر  بیت‌الله  برایشان  احترام  قائل  می‌شدند،  در  حالی ‌که  پبرامون  آنان  قبائل  همدیگر  را  می‌کشتند  و  سر  می‏‎بریدند،  و  برخی  از  ایشان  برخی  دیگر  را  به  ترس  و  هراس  می‌انداختند،  و  مردمان  در  هیچ  جائی  در  امن  و  امان  نبودند  مگر  در  سایۀ  خانه‌ای  که  خدا  ایشان  را  به  سبب  این  خانه  و  در  ایـن  خـانه  در  امـن  و  امـان  می‌داشت‌.  جای  شگفت  بود که  قریشیان  خانۀ  خدا  را  نمایشگاه  بتها کرده  بودند،  و  آن  را  عبادتگاهی  برای  غیر  خدا  -‌ هر که  و  هر چه  باشد  -‌نموده  بودند!

(أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ ؟).

آیا  به  (‌بتهای‌)  باطل  ایمان  دارند  و  نعمت  خدا  (‌داد  امنیّت  مکّه  و  رسالت  محمّد)  را  نادیده  و  ناسپاس  می‌گذارند؟‌. 

(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکَافِرِینَ ؟)(٦٨)

آخر  چه  کسی  ستمگرتر  از  کسی  است  که  بر  خدا  دروغ  بندد،  و  یا  (‌دین‌)  حقّ  را  چون  بدو  رسد  تکذیب  کند؟‌!  آیـا  جایگاه  کافران  دوزخ  نیست‌؟‌.

آنان  با  نسبت  دادن  انبازها  به  خدا،  به  یزدان  جهان  تهمت  می‌زنند.  ایشان  حقّ  را  تکذیب  می‌کنند،  حقّی‌ که  به  سوی  ایشـان  آمده  است  و  آن  را  نـمی‌پذیرند  و  به  انکارش  می‌نشینند.  آیا  جایگاه  کافران  دوزخ  نـیست‌؟  بلی  قطعاً  و  حتماً  جایگاهشان  دوزخ  است‌!

*

قرآن  سوره  را  با  تصویری  از گروه  دیگـری  بـه  پـایان  می‏‎برد.  از کسانی  صحبت  می‌کند که  در  راه  خدا  به  تلاش  و  جهاد  ایستاده‌اند  تا  به  خدا  برسند  و  با  او  ارتباط  پیدا  کنند.  کسانیند  که  در  راه  رضای  او  تحمّل  کرده‌انـد  آنچه  باید  تحمّل ‌کرد،  و  از  اجـراء  وظـائف  و  تکـالیف  سرباز  نزده‌اند  و  مأیوس  و  ناامید  از  لطف  ربّ  نشده‌اند.  آنان  در  برابر  بلا  و  آزمون  نـفس‌،  و  در  برابر  بلا  و  آزمون  مردمان  شکیبائی  ورزیـده‌انـد  و  راست ‌قامت  ایستاده‌اند.  ایشان  بارهای  ناگواریـها  و  نـابهنجاریهای  خود  را  بر  دوش‌ کشیده‌اند  و  در  راه  دور  و  دراز  و  سخت  و  دشوار و  ناآشنا  حرکت ‌کرده‌اند،  و  طی  طریق  به  سوی  رفیق  اعلی  نموده‌اند  .  .  .  خدا  هرگز  آنان  را  تک  و  تنها  به  خود  رها  نمی‌کند،  و  هرگز  ا‌یمان  ایشـان  را  ضائع  و  هدر  نمی‌گرداند،  و  هرگز  تلاش  و  جهادشان  را  فراموش  نمی‌فرماید.  خدا  قطعاً  از  آن  مرتبۀ  والای  والای  خـود  بدیشان  به  عنایت  نظر  می‌کند  و  خشنودشان  می‌نماید،  و  به  تلاش  و  جهادشان  نظر  می‌اندازد  و  ایشان  را  هدایت  و  رهنمود  می‌سازد.  به ‌کوششها  و  پـویشهای  پـیاپی  و  مستمرّشان  می‌نگر‌د  و  دستهایشان  را  می‌گیرد  و  یاری  و  مددشان  می‌دهد.  به  صبر  و شکـیبائی  و  استقامت  و  پایداریشان‌،  و  به  احسان  و  نیکو‌کاریشان  از  سر  مرحمت  می‌نگرد  و  بهترین  پاداش  را  بدیشان  عطاء  می‌فرماید:

(وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ) (٦٩)

کسانی  که  برای  (‌رضای‌)  ما  به  تـلاش  ایسـتند  و  در  راه  (‌پیروزی  دین‌)  ما  جهاد  کنند،  آنان  را  در  راه‌های  مـنتهی  به  خود  رهنمود  (‌و  مشمول  حمایت  و  هـدایت  خویش‌)  می‌گردانیم‌،  و  قطعاً  خدا  با  نیکوکاران  است  (‌و  کسانی  که  خدا  در  صف  ایشان  باشد  پیروز  و  بهروزند(‌.

*

---

^[1] مراجعه شود به تفسیر این فرمودۀ خداوند مــتعال‌: «‌و خَلقَ ‌کـّل شـی‌ءٍ فقدّرهُ تقدیراً‌» آیۀ ٢  سورۀ فرقان در جزء نوزدهم فی ظلال القرآن.