تفسیر سوره‌ی قصص آیه‌ی 88-85

سوره‌ی قصص آیه‌ی 88-85

(إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَى مَعَادٍ قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جَاءَ بِالْهُدَى وَمَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٨٥) وَمَا کُنْتَ تَرْجُو أَنْ یُلْقَى إِلَیْکَ الْکِتَابُ إِلا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیرًا لِلْکَافِرِینَ (٨٦) وَلا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیَاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَادْعُ إِلَى رَبِّکَ وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٨٧) وَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لا إِلَهَ إِلا هُوَ کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلا وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ)(٨٨)

ا‌کنون  ‌که  داستانها  به  پایان  آمده‌اند، و  پیروهای  مستقیم  بدون  فاصله  بر  آن  داستانها  زده  شده‌اند، خطاب  متوجّه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و گروه  اندکی  از  مسلمانان  می‌شود  که  آن  روز  در  مکّه  پشت  سر  او  مانده‌اند.  خطاب  بـه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   می‌شود  در  آن  حال  و  احوالی ‌که  از  شهر  خودش  بیرون  کـرده  شـده  است‌، و  از  مـیان  قـوم  خودش  رانـده  شـده  است‌، و  او  در  راه  مـدینه  است  و  بدانجا  نرسیده  ا‌ست‌.  او  در  جـحفه  است‌  کـه  بـه  مکّـه  نزدیک  است‌. او  هنوز  در  خطر  است‌.  دلش  آویزۀ  شهر  خودش  است‌، شهری  که  دوستش  می‌دارد، و  دوری  از  آن  برایش  سخت  و  دشوار  است‌. امّا  دعوت  و  رسالتش  عزیزتر  برای  او  از  شهرش  و  از  سرزمین‌  کودکیش‌، و  از  گهوارۀ  خاطره‌ها  و  یادمانهایش‌، و  از  مـقرّ  و  قـرارگـاه  خاندان  و  اهل  و  عیالش  است‌. به  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  خطاب  می‌شود، در  آن  حال‌  کـه  در  هـمچون  مـوقعیّتی  است:

(إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَى مَعَادٍ).

همان  کسی  که  (‌تبلیغ‌)  قرآن  را  بـر  تـو  واجب  گردانده  است‌، تو  را  به  محلّ  زادگاه  و  جایگاه  (‌خود  که  مکّه  است‌)  برمی‌گرداند.^[1]

او  تو  را  به  دست  مشرکان  نمی‌سپارد. او  بر  تو  قرآن  را  واجب  ‌کرده  است  و  دعوت  را  بر  عهدۀ  تو  گذاشته  است‌. او  تـو  را  تـرک  نـمی‌گوید  و  در  دست  مشـرکان  اسـیر  نمی‌کند، مشرکانی‌  که  تو  را  از  شهر  خود  اخراج‌  کرده‌اند،  آن  شــهری  کـه  برای  تـو  گـرامـی  و  عزیز  است‌. او  نمی‌گذارد  مشرکان  تو  را  و  دعوت  تو  را  بازیچه  دست  خود  کنند، و  مؤمنان  پیرامون  تو  را  از  دین  برگردانند. او  قرآن  را  بر  تو  واجب ‌کرده  است  تا  در  پرتو  آن  تو  را  در  وقت  مقرّر  و  مقدّر  خود  پیروز  گرداند، در  آن  وقت‌  که  آن  را  واجب  نموده  است‌.  امروز  تو  بیرون  شده  و  رانده  شده  هستی، ولی  تو  فردا  پیروز  می‌گردی  و  به  شهر  خود  برمی‌گردی‌.

بدین  صورت  حکمت  خدا  خواست‌  که  این  وعدۀ  مؤکّد  را  بر  بنده  خود  در  آن  شرائـط  و  ظـروف  غـم‌انگـیز  و  غم‌آلود  نازل‌  گرداند، تا  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  راه  خود  ایمن  و  مطمئن  ادامه  دهد،  و  به  وعدۀ  خدائی  یقین  داشته  باشد  که  صدق  و  صداقت  او  را  می‌داند،  و  یک  لحظه  هم  در  آن  شکّ  و  تردید  نمی ورزند. 

 وعدۀ  خدا  برای  همۀ  روندگان  این  راه  پا  بر  جا است. هر  کس  که  در  راه  خدا  اذیّت  و  آزا‌ر  داده  شود، و (‌و  صبر  ایمان  و  اطمینان  داشته  باشد، خـدا  سـرانجام  او  را  در  مقابله  و  مبارزه  با  طاغیان  و  یاغیان  پیرور  می گرداند، و  زمانی  که  آنچه  در  توا‌ن  دارد  مبذول  کند  و  وظیفه  را  از  دوش  خود  بردارد، و  وظیفۀ  خود  را  به  انجام  رساند، خدا  به  جای  او  عهده دار  پیکار  می گردد.

(إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَى مَعَادٍ).

همان  کسی  که  (‌تبلیغ) قرآن  را  بـر  تو  واجب  گردانده  است‌، تو  را  به  محلّ  زادگاه  و  جایگاه (‌خود  که  مکّه  است‌) بر می گرداند.

خدا  موسی  را  قبلاً  به  سرزمینی  برگردانده  است  که  از  آنجا  گریخته  است  و  رانده  گردیده  است. او  را  بدانجا  برگرداند  و  مستضعفان  قوم  او  را  توسّط  او  نجات  داد  و  رهائی  بخشید،  و  فرعون  و  فرعونیان  را  با  دست  او  نابود  نمود،  و  فرجام  کا‌ر  به  سود  راهیافتـگان  و  هدایت  شدگا‌ن  تمام  شد  و  امور  به  دست  ایشان  افـتاد  ...  بس  در  این  صورت  به  راه  خود  ادامه  بده  و  برو، و  فرمانروائی  و  داوری  میان  خود  و  میان  قوم  خود  را  به  خدائی  واگذار  که  تبلیغ  قرآن  را   بر  تو  واجب  گردانده  است:

(قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جَاءَ بِالْهُدَى وَمَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (٨٥)

بگو: پروردگار  من (از  همه) بهتر  می داند  که  چه  کسی  هدایت  را  از  سوی  او  آورده  است، و  چه  کسی  در  گمراهی  آشکار  بسر  می برد.

کار  را  به  خدا  واگذار  تا  او  پاداش  راه  یافتگان  و  پادافره  گمراهان  را  بدهد.

 واجب  شدن  تبلیغ  قرآن  بر  تو  جز  نعمت  بزرگی  و  رحمت  سترگی  نیست‌.  هرگز  بر  دل  تو  نمی‌گذشت  که  تو  برگزیده  شوی  و  ا‌نتحاب  گردی  بـرای  دریافت  ایـن  امانت‌. این  برگزیده  شدن  و  انتخاب  گردیدن  واقعاً  مقام  عـظیمی  است  و  تو  پیش  از  این  به  ا‌ین  مقام  عظیم  به  تو  عطا  و  ارمغان  گردد  چشم  به  راه  و  منتطر  آن  نبودی:

(وَمَا کُنْتَ تَرْجُو أَنْ یُلْقَى إِلَیْکَ الْکِتَابُ إِلا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ).

تو  این  امید  را  نداشتی  که  کتاب  (‌بزرگ  قرآن‌)  بـرای  تـو  فرستاده  شود،  لیکن  رحمت  پروردگارت  چنین  ایـجاب  کرد (‌و  خواست  با  ارسال  قرآن  بـرای  خـاتم  پـیغمبران‌، این  مسؤولیّت  سنگین  را  به  تو  بسپارد).

این  بیان  قاطعانه‌ای  است  دربارۀ  این ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  چشم  به  راه  رسـالت  نـبوده  است  و  امـید  پـیامبری  را  نداشته  است‌. بلکه  این  خدا  است که  او  را  برگزیده  است  و  خلعت  نبوّت  را  به  تن  او  چست ‌کرده  است‌. خدا  است  که  می‌آفریند  هر چه  را که  بـخواهـد، و  بـرمی‌گزیند  و  برانگیخته  می‌دارد  هر که  را  که  بخواهد. آن  افق‌، بالاتر  و  برتر  از  آن  است  که  انسانی  دربارۀ  آن  بـیندیشد  و  بـه  امید  رسیدن  بدان  بـاشد، پـیش  از  ایـن‌کـه  خـدا  او  را  انتخاب‌ کند  و  برگزیند  و  او  را  شایان  رسالت  سازد  تا  به  سوی  آن  افق  والا  بالا  برود  و  بدان  برسد. ایـن  مـقام  رسالت  رحمتی  از  جانب  یزدان  در  حّق  پـیغمبرش  و  در  حقّ  بشریّتی  است ‌که  او  را  برای  هدایت  و  رهنمود  آنان  با  این  رسالت  انتخاب  فـرموده  است  و  بـرگزیده  است‌. رحمتی  است‌ که  به  برگزیدگان  عطا  می‌گردد  و  به‌ کسانی  بخشیده  نمی‌شود  که  بدان  چشم  امید  بدوزند  و  منتظر  دریــافت  همچون  خـلعت  رحمتی  باشند.  پـیرامـون  پیغمبر صلّی ا‌لله‌ علیه و آله و سلّم  مردمان  زیادی  در  میان  عربها  و  در  میان  بنی‌اسرائیل  بوده‌اند  که  به  رسالت  منتظره  در  آخر  زمان  چشم  امید  دوخته‌اند  و  انتظار  دریافت  هـمچون  خـلعت  گرانبهائی  را  داشته‌اند. و لیکن  یزدان  که  بهتر  مـی‌دانـد  رسالت  خود  را  در کجا  قرار  دهد  و  به  چه‌  کسی  واگذار  نماید، کسی  را  برای  آن  انتخاب  کرده  است  و  بـرگزیده  است  که  انتظار  آن  را  نداشته  است  و  به  امـید  رسـیدن  بدان  نبوده  است‌، و  جدای  از کسانی  بوده  است  که  چشم  طمع  به  رسالت  آسمانی  دوخته‌اند  و  در  انتظار  دریافت  آن  خلعت  گرانبها  بوده‌اند. وقتی  خدا  پـیـغبر صلّی الله‌ علیه و آله و سلّم را  آمادۀ  دریافت  آن  فیض  بزرگ  و  لطـف  سترگ  دیـده  است‌، خلعت  والای  نبوّت  را  به  تن ا‌و  چست‌  کرده  است‌. بدین  خاطر  است ‌که  پروردگارش  -‌به  سبب  لطفی‌  که  در  حقّ  او  داشته  است  و  با  اعطاء  ایـن‌  کـتاب  بدو  وی  را  بزرگوار  فرموده  است  - بدو  دستور  می‌دهد  که  پشتیبان  کافران  نباشد، و  او  را  برحذر  از  آن  می‌دارد  که  کـافران  وی  را  از  آیات  خدا  باز بد‌ارند؛ و  عقیدۀ  توحیدی  خالص  و  مخلص  را  برای  مقابلۀ  با  شرک  و  بـا  مشـرکان  بدو  مبذول  می‌دارد.

(فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیرًا لِلْکَافِرِینَ (٨٦) وَلا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیَاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَادْعُ إِلَى رَبِّکَ وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٨٧) وَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لا إِلَهَ إِلا هُوَ کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلا وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٨٨)

پشتیبان  کافران  مباش (‌و  یاور  و  همدست  ایشان  مشو)‌. کافران  تو  را  از  آیات  خداوند  باز  ندارند، پس  از  آن  که  بر  تو  نازل  شده  است‌، و  (‌مردم  را) به سوی  پروردگارت  دعوت  کن‌، و  از  زمرۀ  مشرکان  مباش‌. همراه  الله  معبود  دیگری  را  به  فریاد  مخوان. جز  او  هیچ  مـعبود  دیگری  وجود  ندارد. همه  چیز  جز  ذات  او  فانی  و  نابود  می‌شود. فرماندهی  از  آن  او  است  و  بس‌، و همگی  شما  به  سوی  او  بـرگردا نده  مـی‌شوید (‌و  به  حسـاب  و  کتاب  اقوال  و  اعمالتان  رسیدگی  می‌کند  و  در  میانتان  داوری  خواهـد  کرد(.

ایـن‌، واپسـین  آهنگ  در  سـورۀ  است‌. مـیان  پـیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  راه  او، و  مـیان  کـفر  و  شـرک  و  راه  آن‌، جدائی  می‌اندازد، و  برای  پـیروان  پـیغمبر  خـدا  صلّی‌ ‌الله ‌علیه و آله و سلّم  راهشان  را  تا  روز  قـیامت  روشـن  مـی‌کند  ...  آهـنگ  واپسینی  است‌. در  آن  حال  و  احوالی  نغمۀ  آن  به  ‌گوش  می‌رسد  که  پـیغمبر  خـدا صلّی الله علیه و سلّم در  راه  هجرت  است‌،  هجرتی  ‌که  خطّ  فاصل  میان  دو  روزگار  جدا  و  متمایز، از  روزگاران  تاریخ  قرار  دارد.

(فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیرًا لِلْکَافِرِینَ) (٨٦)

پشـتیبان  کـافران  مـباش (‌و  یـاور  و  هـمدست  ایشـان  مشو)‌.^[2]

همیاری  و همکار ی  مـیان  مـؤمنان  و  کافران‌، امکان  ندارد. راه  اینان  و  راه  آنان  مختلف  و  از  هم  جدا  است‌. برنامۀ  اینان  و  برنامۀ  آنان ‌گوناگون  و  جدای  از  یکدیگر  است‌. مؤمنان  حزب  خدایند، و  کافران  حزب  اهـریمنند. پس  چگونه  همیاری  و  همکاری  امکان‌پذیر  است‌؟ بـر  روی  چه  چیز  و  در  چه  چیز  همیاری  و  همکاری  ‌کنند؟ 

(وَلا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیَاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ).

کافران  تو  را  از  آیات  خداوند  باز  ندارند، پس  از  آن  که  بر  تو  نازل  شده  است‌.

راه  کافران  پیوسته  این  بوده  است  کـه  یـاران  دعـوت  و  پیروان  رسالت  را  از  دعوت  و  رسالت  خود  بازدارند  با  شیوه‌ها  و  حیله‌ها  و  وسیله‌ها  و  ابزارهای‌ گوناگونی ‌کـه  ممـکن  شود‌، و  راه  مؤمنان  این  است‌  که  مسـیر  خـود  را  در پیش‌  گــیرند  و  به  جلو  بـروند  و  سـنگ‌انـدازان  و  بازدارندگان  ایشان  را  از  راستای  خطّ  سـیرشان  کـج  و  منحرف  نکنند،و  دشمنانشان  ایشان  را  از  راستای  خـطّ  سیرشان  بازندارند و  متوقّف  نسـازند. آیـات  خـدا  در  دسترسشان  است  و  آنان  امانتداران  آن  آیات  بشمارند. 

(وَادْعُ إِلَى رَبِّکَ).

به  سوی  پروردگارت  دعوت  کن‌.

به  سوی  پروردگارت  دعوت  کـن‌، دعـوت  خـالصانه  و  آشکاری ‌که  در  آن  آمیختگی  و  پیچیدگی  نباشد  و  بـه  خطا  و  اشتباه  نیندازد. دعوت  مردمان  به  سـوی  یـزدان  باشد  نه  به  سوی  قبله‌گری  و  نژادگرائی‌. و  نه  به  سـوی  زمینی  و  نه  به  سوی  پرچمی‌. و  نه  به  سوی  مصلحتی  و  نه  به  سوی  غنیمتی‌. و  نه  به  سوی  نشخوار کردن  هوا  و  هوسی‌، و  نه  برای  پیاده  کردن  آرزو  و  خواستی  ... کسی  که  از  این  دعوت‌، خالصانه  و  مخلصانه  و  بدون  هر گونه  شیله  و  پیله‌ای  پیروی ‌کند، مانعی  نیست  پیروی  کند. و  کسی‌ که  می‌خواهد  همراه  با  این  دعوت  از  چیز  دیگری  هـم  پـیروی ‌کـند، راه  اسـلام  ایـن  نـیست  و  پذیرفته  نمی گردد.

(وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٨٧) وَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ)

از  زمرۀ  مشرکان  مباش‌، و  همراه  الله  معبود  دیگری  را  به  فریاد  مخوان‌.

این  قاعده  را  دو  بار  بـا  نـهی  از  شـرک  و  بـا  نـهی  از  برگرفتن  معبود  دیگری  همراه  خدا، تأکید  می‌کند. آخـر  این  قاعده  دو  راهۀ  جدائی  در  عـقیده  مـیان  روشـنی  و  پیچیدگی  است‌، و  بنیاد  این  عقیده  به  تمام  و کمال  بر  این  قاعده  استوار  می‌گردد، و  آداب  و  اخلاق  و  تکـالیف  و  وظائف  و  بالاخره  جملگی  قوانین  و  مقرّرات  این  عقیده  بر  این  قاعده  بنیانگذا‌ری  می‌شود. این  قاعده  مـحوری  است ‌که  همۀ  رهنمودها  و  هـمۀ  مـقرّرات  پیرامـون  آن  می‌چرخد.  بدین  جهت  است ‌که  پیش  از  هر  رهنمودی  و  قبل  از  هر  مقرّری  این  قاعده  تذکّر  داده  می‌شود.

آن‌گاه  روند  قرآنی  به  تأکید  و  تقریر  ادامه  می‌دهد: 

(لا إِلَهَ إِلا هُوَ).

جز  او  هیچ  معبود  دیگری  وجود  ندارد.

(کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلا وَجْهَهُ).

همه  چیز  جز  ذات  او  فانی  و  نابود  می‌شود.

(لَهُ الْحُکْمُ).

فرماندهی  از  آن  او  است  و  بس‌.

(وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٨٨)

و  همگی  شما  به  سـوی  او  برگردانده  می‌شوید (‌و  بـه  حساب  و  کتاب  اقوال  و  اعمالتان  رسیدگی  مـی‌کند  و  در  میـانتان  داوری  خواهد  کرد).

(لا إِلَهَ إِلا هُوَ).

جز  او  هیح  معبود  دیگری  وجود  ندارد.

جز  تسلیم  خدا  شدن  هیچ ‌گونه  تسلیمی  وجود  ندارد. جز  برای  خدا  بندگی  کردن‌، بندگی  کردنی  در  میان  نـیست‌. هیچ  نـیروئی  جـز  نـیروی  خـدا  وجود  نـدارد. و  هـیچ  پناهگاهی  جز  پناهگاه  خدا  موجود  نیست‌.

(کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلا وَجْهَهُ).

همه  چیز  جز  ذات  او  فانی  و  نابود  می‌شود.

هــر  چـیزی  فـانی  و  زوال ‌پـذیر  است‌. هـر  چـیزی  از  میان‌ رونده  است‌، اعم  از  مال  و  جاه  و  سلطه  و  قدرت  و  زندگی  و  حیات  و  متاع  و  کالا، و  این  زمین  و  هر  که  بر  آن  است  و  آن  آسمانها  و  هر  چه  و  هر  که  در  آنها  است‌. و  این  جهان  سراسر، چه  چیزهائی‌ که  از  آن  می‌شناسیـم‌، و  چه  چیزهائی‌ که  از  آن  نمی‌شناسیم‌. همه  و  همه  ...  سر  به  سر  ...  جملگی  و  همگی  فانی  می‌شود  و  نابود  می‌گردد  مگر  ذات  سرمدی  و  جـاویدان  یـزدان  کـه  تـنها  او  بـاقی  و  ماندگار  است  و  بس‌.

(لَهُ الْحُکْمُ).

فرماندهی  از  آن  او  است  و  بس‌.

فرمان  می‌دهد  و  داوری  می‌کند  هر  آن ‌گونه ‌که  بخواهد  و  بــه  هـر  چـه  ‌کـه  بــخواهـد. کسـی  در  فـرماندهی  و  فرمانروائی  او  شریک  او  نمی‌گردد،  و کسی  قضاوت  و  داوری  او  را  برنمی‌گرداند  و  مردود  نمی‌دارد، و  در  برابر  فرمان  و  دستورش  فـرمان  و  دسـتوری  نـمی‌ایسـتد  و  پایداری  نمی‌کند. هر چه  را  بخواهد  می‌شود  بدون  ایـن  که‌  کسی  با  او  در  این  باره  شریک  و  انباز  شود  و  همچون  او  کند.

(وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٨٨)

و  همگی  شما  به  سوی  او  برگردانده  می‌شوید.

دیگر  از  حکـم  و  فـرمان  او  گـریزی  نـخواهـد  بـود، و  هیچ ‌گونه  ‌گریز  و  فراری  از  قضاوت  و  داوری  او  در  میان  نــخواهد  بود، و  هـیچ‌ گونه  پـناهگاهی  و  هـیچ ‌گـونه  گریز  گاهی  جز  او  و  جز  به  سوی  او  وجود  نخواهد  داشت‌.

*

بدین  منوال  و  بر  این  روال  سوره‌ای  پایان  می‌پذیرد  که  در  آن  دست  قدرت  یزدان  بـی‌پرده  و  عـیان  جـلوه‌گـر  می‌آید، دست  قدرتی‌  که  دعوت  به  سوی  خدا  را  می‌پاید  و  از  آن  مواظبت  و  مراقبت  می‌نماید، و  همۀ  نیروهای  طــاغی  و  یاغی  سـتمگر  را  درهـم  مـی‌کوبد  و  نـابود  می‌سازد  و  از  ممان  برمی‌دارد.

این  سوره  با  بیان  قـاعده  دعـوت  خـاتمه  مـی‌یابد  کـه  یگـانگی  یـزدان  سـبحان  و  انـحصار  او  به  الوهـیت  و  ماندگاری  و  فرماندهی  و  داوری  است‌.  تـا  یـاران  ایـن  دعوت  در  راه  خود  بر  هدایت  باشند  و  بر  هدایت  روند، و  به  الطاف  و  انعام  خداوندی  یـقین  و  اطـمینان  کـامل  داشته  باشند.

*

پایا‌ن  سوره  قصص

---

^[1] «‌معاد» در این آیه به معنی زادگـاه و جایگاه است‌کـه مکّه است‌. به  معنی  روز  رستاخیز یـا محشر و میعادگاه حساب و کتاب نیز می‌باشدکه برای پپغمبر ورود به  بهشت را  به دنبال دارد. به معنی بهشت نـیز مـی‌باشدکـه برگشت مؤمنان بدان  است‌. تنوین برای تعظبم  است  ... و  لذا  معنی جملۀ یپشین چنین نیز  می‌باشد: همان ‌کسی ‌که (‌تبلیغ‌) قرآن را بر  تو واجب گردانده است‌، تو  را به  مـحلّ  بازگشت  بزرگ (‌قیامت‌) برمی ‌گرداند (‌و میان تو  و تکذیب‌کنندگانت داوری می‌نماید و به  مقام محمود و بهشت موعودت می‌رساند)]‌...(‌مترجم‌) 

^[2] مسلّماً پیغمبر هرگز از کفّار پشتیبانی نمی‌کرده است‌. ولی ایـن دسـتور در مورد  او  تأکید است‌، و در مورد دیگران بیان یک وظیفۀ مهـمّ‌. (‌مترجم)