تفسیر سوره‌ی قصص آیه‌ی 84-76

سوره‌ی قصص آیه‌ی 84-76

(إِنَّ قَارُونَ کَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَیْهِمْ وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ (٧٦) وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الأرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ (٧٧) قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِی أَوَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَکْثَرُ جَمْعًا وَلا یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ (٧٨) فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (٧٩) وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلا یُلَقَّاهَا إِلا الصَّابِرُونَ (٨٠) فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الأرْضَ فَمَا کَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِینَ (٨١) وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالأمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَوْلا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ (٨٢) تِلْکَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الأرْضِ وَلا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (٨٣) مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزَى الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئَاتِ إِلا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (٨٤)

سرآغاز  سوره  دربارۀ  داستان  مـوسی  و  فـرعون  بود. نیروی  سلطه  و  قدرت  و  حکومت  و  فرمانروائی  در  آن  داستان  عرضه  گردید، و  گفته  شد  که  چگـونه  سـلطه  و  قدرت  و  حکومت  و  فرمانروانی  به  سبب  ظلم  و  ستم  و  سرکشی  و  خدانشناسی  و  دوری  گزیدن  از  هدایت  یزدان  بر  باد  فنا  رفت‌. هم  اینک  داستان  قارون  آغاز  می‌گردد  تا  سلطه  و  قدرت  دارائی  و  دانش  به  میان  آید،  و  گفته  شود  چگونه  سلطه  و  قدرت  دارا‌ئی  و  دانش  به  سبب  ظلم  و  ستم  و  غرور  و  سرمستی‌، و  به  علّت  تکبّر  بر  مردمان  و  فخر فروشی  بر  ایشان‌،  و  انکار  نعمت  آفریدگار  جهان‌، بر  باد  فنا  می رود. و  حقیقت  معیارها  و  ارزشها  بیان  ‌گردد، و  ارزش  مال  و  زینت  در  برابر  ارزش  ایمان  و  صلاح  ناچیز  و  بی‌ارج  شود. همچنین‌ گفته  آید  که  باید  در  بهره ‌برداری  و  بهره‌مندی  از  خوبیها  و  خوشیهای  زندگی  مـیانه‌روی  کرد  و  هماهنگی  برقرار  نـمود، و  در  زمـین  به  دنـبال  برتری ‌جوئی  و  تباهی  نبود.

قرآن  زمان  این  داستان  و  مکان  آن  را  معیّن  و  مشخّص  نمی‌سازد. بلکه  بدین  بسنده  می‌کند که  بگوید  قارون  از  زمرۀ  قوم  موسی  بود  و  بر  آنان  ستم  و  سرکشی ‌کرد. آیا  این  داستان  بدان  هنگام  روی  داده  است‌  که  بنی‌اسرائیل  و  موسی  در  مصر  بوده‌اند  و  هنوز  به  ترک  آنجا  نگفته‌اند؟ یا  ا‌ین  داستان  پس  از  بیرون  رفتن  بنی‌اسرائیل  و  موسی  از  مصر  در  زمان  حیات  موسی  به  وقوع  پیوسته  است‌؟ یا  این  داستان  پس  از  موسی  در  میان  بنی‏اسرائیل  رخ  داده  است‌؟ روایتهای  متعدّد  و گوناگونی  در  میان  است  که  بیانگر  این  هستند که  قارون  پسر  عموی  موسی  علیه السّلام  بوده  است‌، و  حادثه  در  زمان  موسی  به  وقوع  پـیوسته  است‌. برخی  از  روایتها  می‌آفزایند  که  قارون  مـوسی  را  اذیت  و  آزار  رساند، و  راجع  بدو  به  نیر نگ  پرداخت  و  خـواست  با  مکر  و  کید  بدو  نسبت  زنا  با  زنی  بدهد  کـه  برگزیده  بود  و  بدو  پول  رشوه  داده  بود. ولی  خدا  موسی  را  تبرئه ‌کرد  و  اجازه  داد  به  قارون  بلا  برسد. این  بود که  زمین  قارون  را  بلعید  و  او  را  به  درون  خود  فرو  برد.  ما  نیازی  به  همۀ  این  روایتـها  نداریم‌، و  مـحتاج  تـعیین  زمان  و  مکان  داستان  نیستیم‌. چه  داستان  آن ‌گونه  که  در  قرآن  آمـده  است  بـرای  ادای  مـطلب  و  بیان  مـقصود  داستان  در  روند  سوره‌، و  ذکـر  مـعیارها  و  ارزشـها  و  قوانین  و  مقرّراتی  که  برای  بیان  کردن  آنها  آمـده  است  بسنده است‌.  اگر  به  تعین  زمان  و  مکان  آن  داستان  نیاز  بود، و  به  شرائط  و  ظروفی ‌که  بیانگر  مفاهیم  آن  داستان  بوده  احتیاجی  پیدا  می‌شد، قطعاً  به  ترک  تعیین  آنها  گفته  نمی‌شد. پس  در  این  صورت  بگذاریـد  داسـتان  را  بـه  همان  شکلی  بررسی‌ کنیم ‌ که در قرآن آمده   است‌، و  از  آن  روایتهائی  که  هیچ ‌گونه  فائده ا‌ی  در  فـراسـوی  آنـها  نیست  دوری‌ گزینیم‌.

*

(اٍنَّ قَارُونَ کَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَیْهِمْ وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ (٧٦) وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الأرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ (٧٧) قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِی).

قـارون  از  قوم  مـوسی  بود  و  (‌بر اثـر  داشـتن  دارائـی  فـــراوان‌)  بـر  آنــان  فـخر  فـروشی  کـرد  (‌و  چـون  ثروتمندترین  فرد  بنی‌اسرائیل  بود، از  ایشـان  خواست  که  او  را  فرمانده  و  خویشتن  را  فرمانبردارش  بدانند)‌. ما  آن  انــدازه  گنج  و  دفـینه  بدو  داده  بـودیـم  که  (‌حمل  صندوقهای‌)  خزائن  آن  بـر  گروه  پـر  زور  و  بـا  قدرت  سنگینی  مـی‌کرد  (‌و  ایشــان  را  دچـار  مشکل  مـی‌نمود)‌.  وقتی  (‌از  اوقات‌)  قوم  او  بدو  گفتند: (‌مغرورانه‌) شادمانی  مکن‌، که  خدا  شادمانان  (‌سرمست  از  غرور)  را  دوست  نمی‌دارد. به  وسیلۀ  آنحه  خدا  به  تــو  داده  است‌، سـرای  آخرت  را  بجوی (‌و  بهشت  جاویدان  را  فرا چنگ  آور)  و  بهرۀ  خود  را  از  دنیا  فراموش  مکن (و  بدان  که  تو  هم  حقّ  حیات  داری  و  باید  از  امتعه  و  لذائذ  حلال  استفاده  بکنی  و  بــه  خـویشتن  بـرسی‌)‌. و  همان گونه  که  خدا  به  تـو (‌بخشیده  است  و  در  حقّ  تو) نیکی  کرده  است‌،  تو  نیز  (‌به  دیگران  ببخش  و  بدیشان‌) نیکی  کن‌، و  در  زمین  تـباهی  مجوی  که  خدا  تباهکاران  را  دوست  نمی‌دارد. (‌قـارون‌) گفت‌: این  مال  در  سایۀ  آگاهی  و  دانشی  که  دارم  به  مـن  داده  شده  است (‌و  مرا  فراهم  کشته  است‌. خودم  آن  را  به  دست  آورده‌ام  و  خـودم  هــم  مــی‌دانــم  چگونه  آن  را  مصرف  کنم‌).

داستان  آن ‌گونه  می‌آغازد  و  نام  قهرمان  خود «‌قارون‌» را  مشخّص  می‌سازد، و  قوم  او  را  معیّن  می‌نماید:

(قوم  موسی). (‌قارون  از)  قوم  موسی  بود.

دا‌ستان  رفتار  او  را  با  قوم  خود  بیان  می‌دارد  که  رفـتار  ستمگرانه  است‌:

)  فغی  علیهم ). بر  آنان  فخر  فروشی  و  تکبّر  کرد. داستان  به  سبب  و  علّت  فخر  فروشی  و  تکبّر  او  اشـاره  می‌کند  که  دارائی  و  ثروت  است‌:

(وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ).

ما  آن  انـدازه  گنج  و  دقینه  بدو  دانه  بودیم  کـه (‌حمل  صندوقهای‌) خزائن  آن  بـر  گروه  پـر  زور  و  بـا  قدرت  سنگینی  می‌کرد  (‌و  ایشان  را  دچار  مشکل  می‌نمود)‌.

آن‌گاه  داستان  به  عرضه‌ کردن  رخدادها  و  گفتارها  و  فعل  و  انفعالهائی می‌پردازد  که  در  درونها  در  غوغا  بود.

قارون  از  زمرۀ  قوم  موسی  است‌. خـدا  بـدو  دارائی  و  ثروت  فراوانی  داده  است‌. خدا  فـراوانـی  آن  دارائی  و  ثروت  را  به  تـصویر  مـی‌کشد  و  مـی‌فرماید  دارائـی  و  ثروتش  ‌گنجها  و  خزینه‌ها  بود. «‌کنوز» جمع‌  کنز  ا‌ست‌  که  به  دفینه  و  خزینه‌  گفته  می‌شود  که  بیانگر  دارائی  سرشار  و  فراتر  از  استعمال  و  بیشتر  از  انـدازۀ  اسـتفاده  کـردن  است‌. بدان  اندازه  که  «‌مفاتح‌»^[1]‌ این  گنجها  و  دفینه‌ها  گروهی  از  مردمان  نیرومند  را  خسته  و  درمانده  می ‌کرد  ...  بدین  خاطر  «‌بغی‌»^[2] او  به  چه  شکلی  و  در  چه  راهی  بوده  است‌، تا  مجهول  باشد  و  شامل  صورتها  و  شکلهای  گوناگون  شود. چه  بسا  قارون  با  ظلم  و  ستم  بدیشان  و  با  غصب  کردن  اراضی  و  اشیاء  اینان،  بر  آنان  سرکشی  و  تکبّر  و  ظلم  و  ستم‌  کرده  است‌، هم  بدان ‌گونه  ‌که  طاغیان  و  یاغیان  ثروت  و  دارائی‌، در  موا‌رد  بسیاری  چنین  ‌کنند  و  چنین  روند. و  چه  ‌بسا  قارون  با  محروم  ‌کردن  آنان  از  حقّ  خودشان  که  در  آن  ثروت  و  دارائی  داشته‌اند،  بدیشان  ظلم  و  ستم  و  سرکشی  و  خود  بزرگ‌بینی  نبوده  است‌. چه  فقراء  و  مساکین  در  اموال  ثروتمندان  حقیّ  دارند  و  باید  بدیشان  داده  شود  تا  ثروت  و  دارائی  تنها  در  میان  تروتـندان  دست  به  دست  نگردد  و  نشود، در  حالی  که  در  پیرامون  ایشان  محتاجان  و  نیازمندا‌نی  باشند که  به  مقداری  از  آن  ثروت  و  دارائی  احـتیاج  و  نـیاز  داشته  باشند. لذا  با  محروم‌  کردن  فقراء  و  مساکین  از  اموال  دلها  تباهی  بگیرد، و  زندگی  فساد  بپذیرد. چه  بسا  قارون  با  همۀ  این  کارها  بر  آنان  سـرکشی  کـرده  است  و  تـفاخر  نموده  است  و  ستمگری  روا  داشته  است‌.

به  هر  حال  در  میان  قوم  او  کسانی  بوده‌انـد  کـه  تلاش  کرده‌اند  او  را  از  این  سـرکشی  و  تکبّر  و  سـتمکاری  برحذر  دارند  و  بیمناک‌  کنند، و  خواسته  باشند  او  را  به  راه  راست  برگردانند، راه  راستی  ‌کـه  خـدا  آ‌ن  را  برای  استفادۀ  از  این  اموال  بپسندد. راه  خدا پسند  هــم  راهـی  است  که  ثروتمندان  را  از  استفادۀ  از  ثروت  خود  محروم  و  بی‌بهره  نمی‌گرداند، و  ایشان  را  از  لذّت  بردن  و  سود  جستن  میانه‌روانه  و  معتدلانه  از  دارائی  و  ثروتی‌ که  خدا  بدیشان  عطاء  فرموده  است  دور  و  بی‌نصیب  نمی‌نماید. بلکه  بر  آنان  میانه‌روی  و  اعتدال  را  واجب  مـی‌کند، و  مقدّم  بر  این  بر  ایشان  در  نظر  داشتن  و  حاضر  و  نـاظر  دانسش  خدائی  را  واجب  می‌نماید  کـه  بـدیشان  لطف  فرموده  است  و  ثروت  و  دارائی  داده  است‌. هچنین  بـر  آنان  واجب  می‌سازد  آخرت  و  حساب  و  کـتاب  آن  را  پیـش  چشم  داشته  باشند:

(إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ: لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ (٧٦) وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الأرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ) (٧٧)

وقتی  (‌از  اوقات‌)  قوم  او  بدو  گفتند: (‌مغرورانه‌) شادمانی  مکن‌، که  خدا  شادمانان  (‌سرمست  از  غرور) را  دوست  نمی‌دارد. به  وسـیلۀ  آنچه  خدا  به  تـو  داده  است‌، سـرای  آخرت  را  بــوی (‌و  بهشت  جاویدان  را  فرا چنگ  آور)  و  بهرۀ  خود  را  از  دنیا  فراموش  مکن  (‌و  بدان  که  تو  هم  حقّ  حیات  داری  و  باید  از  امتعه  و  لذائذ  حلال  استفاده  بکنی  و  بـه  خـویشتن  بـرسی‌)‌. و  همان گونه کـه  خدا  بـه  تو (‌بخشیده  است  و  در  حقّ  تو) نیکی  کرده  است‌، تو  نیز  (‌به  دیگران  ببخش  و  بدیشان‌) نیکی  کن‌، و  در  زمین  تباهی  مجوی  که  خدا  تباهکاران  را  دوست  نمی‌دارد.

در  این ‌گفتار  مجموعه‌ای  از  ارزشها  و  ویژگیهای  برنامۀ  استوار  و  پا بر جای  الهی  است‌، ارزشها  و  ویژکیهائی  ‌که  برنامۀ  الهی  را  از  میان  سائر  برنامه‌های  دیگـر  زنـدگی  ممتاز  می‌سازند.

(لا تفرح)  شادمانی  مکن  ...

آن  شادمانی  و  سروری  ‌که  از  افتخار  به  اموال‌، از  توجه  فراوان  به  ثروت  و  دارائی‌، از  دل  بستن  و  دل  دادن  بـه  گنجها  و  گنجینه‌ها، از  شادی  و  خوشحالی  زیاد  به  ملک  و  مملکت‌، و  از  غلبه  ‌کردن  و  چیره  شدن‌، به  انسان  دست  می‌دهد  ...  شادمانی  مکن‌، آن  شادمانی  سرمستانه‌ای‌  که  دهندۀ  اموال  را، و  نعمت  او  را  از  یاد  اسان  مـی‌برد، و  انسان  را  غافل  از  حمد  و  سپاس  خدا  و  شکرگزاری  از  الطاف  ر  انعام  او  می‌کند. شادمانی  مکن‌، بسان  شادمانی کسی  ‌که  اموال  او  را  به  بازیچه  می‌گیرد  و  سبک  از  جای  برمی‌دارد، و  دل  خود  را  بدان  می‌دهد  و  سرگرم  می‌کند، و  عقل  و  خردش  از  آن  به  پرواز  درمی‌آید  و  برجای  نمی‌ماند، و  به  سبب  آن  بر  بندگان‌ گردن‌ کشی  می‌کند  و  گردن  می‌افرازد.

(إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ) (٧٧)

خدا  شادمانان (‌سرمست  از  غرور) را  دوست  نمی‌دارد، آنان  با  مـال  و  دارائـی  به  پـیشگاه  خدا  برگردانده  می‌شوند، خدائی  که  شادمانان  دلباخته  مـال  و  فـریفتۀ  ثـــروت  را  دوست  نـمی‌دارد. آن‌  کســانی  را  دوست  نمی‌دارد  که  به  دارائی  و  اموال  مـی‌نازند، و  بـه  سبب  سلطه  و  قدرت  آن  بر  مــردمان‌ گـردن  مـی‌افـرازند  و  گردن‌ کشی  می‌آغازند. 

(وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا).

به  وسیلۀ  آنچه  خدا  به  تـو  داده  است‌، سـرای  آخرت  را  بجوی  (‌و  بهشت  جاویدان  را  فرا چنگ  آور) و  بهرۀ  خود  را  از  دنیا  فراموش  مکن (‌و  بدان  که  تو  هــم  حقّ  حیات  داری  و  باید  از  امتعه  و  لذائذ  حلال  استفاده  بکنی  و  بـه خویشتن  برسی‌(.

در  این  بند، میانه‌روی  به  عنوان  بـرنامۀ  اسـتوار  خـدا  معرّفی  می‌گردد، بـرنامه‌ای  کـه  دل  صـاحب  امـوال  را  آویزۀ  آخرت  می‌سازد، و  او  را  محروم  از  آن  نمی‌دارد  که  در  این  دنیا  بهره‌ای  از  خوشیها  و  کالاها  داشته  باشد. بلکه  او  را  بر  این‌ کار  تشویق  و  ترغیب  می‌کند  و  آن  را  بر  عهدۀ  او  مـی‌انـدازد،  تـا  آن  پارسائی  و  زهـدی  را  در پیش  نگیرد که  زندگی  را  مهمل  و  ناچیز  می‌شمارد  و  آن  را  هیج  و  پوچ  می‌انگارد.

خداوند  چیزهای  حلال  و  پـاکـیزه  را  آفـریده  است  تـا  مردمان  از  آنها  استفاده  کـنند  و  بهره‌مند  گـردند، و  در  زمین  بـرای  افـزایش  و  فـزونی  آن  بکوشند  و  در  راه  تحصیل  و  به  دست  آوردن  آن ‌کوشش  ‌کنند  و  جهش  و  پویش  ورزند،  و  در  نتیجه  زندگی  رشـد  و  نـمو  داشـته  باشد  و  تازه  و  شاداب  شود، و  خلافت  انسـان  در  ایـن  زمین  تحقّق  پیدایند  و  پیاده  ‌گردد. این  هم  بدان شرط ‌که  انسانها  دیدگاهشان  در  این  راسـتا  آخـرت  بـاشد، و  از  راستای  راه  آخـرت  مـنحرف  نگـردند  و  از  تکـایف  و  وطائف  آن  به  سبب  اشتغال  به‌ کـالاها  و  نـعمتها  غـافل  نشوند. اگر  چنین  حساب  شده  و  آگـاهانه  از  کـالاها  و  نعمتها  استفاده  کنند  و  بهره مند  گردند، همچون  استفاده  و  بهره  بردنی  نوعی  از  انواع  شکر  دهنده  و  خشندۀ  ‌کالاها  و  نعـتها، و  پذیرش  عطاهای  او  و  بهره‌مند  گـردیدن  از  داده‌ها  و  بخششهای  او  است‌. در  این  صورت  هـمچون  کاری  طاعتی  و  عبادتی  از  طاعتها  و  عبادتها  است  و  خدا  پاداش  نیکوی  آن  را  می‌دهد.

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  این  برنامه  تعادل  و  توازن  و  هماهنگی  و  همآوائی  را  در  زندگی  انسان  محقّق  می‌دارد  و  پیاده می‌کند، و  برای  انسان  ارتقاء  دائمی  روحی  را  از  لابلای  رندگی  سرشتی  و  متعادل  او  ممکن مـی‌سازد، زندگی  سرشتی  و  متعادلی  ‌که  محرومیّت  در  آن  نیست‌، و  ارکان  و  اصول  زندگی  فطری  ساده  و  بـی‌آلایش‌، در  آن  ضائع  ‌نمی‌گردد  و  هدر  نمی‌رود.

(وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ).

و  همان گونه  که  خدا  به  تو (‌بخشیده  است  و  در  حقّ  تو) نیکی  کرده  است‌،  تو  نیز  (‌به  دیگران  ببخش  و  بـدیشان) نیکی کن‌.

این  مال  و  دارائی  عطا  و  نیکی  خدا  است. پس  باید  به  نیکی  پاسخ  آن  داده  شود: نیکو  از  آن  بهره برداری  و  استفاده  گردد، با  آن  نیکو  با  بندگان  رفتار  شود، نیکو  احساس  نعمت  گردد، و  نیکو  شکر  نعمت  بجای  آورده  شود.

(وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الأرْضِ).

و  در  زمین  تباهی  مجوی.

فساد  و  تباهی  مجوی  با  ظلم  و  ستم. فساد  و  تباهی  مجوی  با  بهره برداری  از  دارائی  و  لذّت  بردن  از  اموال  بدون  در  نظر  داتشتن  این که  خدا  انسان  را  می پاید، و  بدون  در  نظر  داشتن  آخرتی  که  سرانجام  فرا  می رسد  و  می آید. فساد  و  تباهی  مجوی  با  خرج  کردن  و  مصرف  نمودن  اموال  در  راهی  جدای  از  راه  صحیح  و  حلال  خود، یا  به  طور  کلّی  نگاه  داشتن  اموال  و  در  جای  حقیقی  خود.

(إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ) (٧٧)

قطعاً  خدا  تباهکاران  را  دوست  نمی دارد.

قوم  قارون  بدو  چنین  گفتند. ولی  پاسخ  او  یک  جمله  بود، جمله ای  که  معانی  گوناگون  تباهی  و  تباه  کردن  را  در بر دارد:

(قَالَ: إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِی).

(قارون) گفت: این  مال  در  سایۀ  آگاهی  و  دانشی  که  دارم  به  من  داده  شده  است (و  مرا  فراهم  گشته  است. خودم  آن  را  به  دست  آورده ام  و  خودم  هم  می دانم  چگونه  آن  را  مصرف  کنم).

این  اموال  و  دارائی  به  من  داده  شده  است  در  سایۀ  دانشی  که  باعث  جمع آوری  و  کسب  آن  گردیده  است  و مرا  سزاوار  استفادۀ  از  آن  نموده  است‌. شما  را  چه  رسد  راه  ویژه‌ای  برای  استفاده  از  آن  را  بر  من  دیکته ‌کنید، و  در  مالکیّت  ویژۀ  من  دخالت‌  کنید؟ من  این  اموا‌ل  را  بـا  تلاش  و کوشش  ویژۀ  خود  به  دست  آورده‌ام‌، و  با  دانش  ویژۀ  خود  سزاوار  آن  گردیده‌ام‌.

این  سخن  مغـرور کوردلی  است ‌که  سرچشمۀ  نـعمت  و  حکمت  نعمت  را  فراموش  می‌کند، و  دارائی  او  را  گول  می‌زند، و  ثروتمندی  او  را  کور  می‌سازد.

قارون  نمونۀ  مکرّری  در  میان  مردمان  است‌. بسیارند  کسانی  که  گمان  می‌برند  که  تنها  دانش  ایشـان  و  رنــج  کشیدن  آنان  است  که  سبب  ثروتمندیشان  گـردیده  است‌. و  لذا  آنان  مسؤول  چیزی  نیستن که  خرج  کنند  یـا  خرج  نمی‌کنند، و  بازخواست  نمی‌شوند  از  این  که  بـا  اموالشان  فساد  و  تباهی  به  بار  می‌آورند، یا  اموالشان  را  در  راه  اصلاح  حال  و  مال  به  کار  می‌برند. آنان  خدا  را  در  مدّ  نظر  نمی‌گیرند  و  حسابی  برای  او  باز  نمی‌کنند،  و  گوششان  به  خشم  یا  خشنودی  ایـزد  سـبحان  بدهکار  نیست!

اسلام  مالکیّت  فردی  یا  خصوصی  را  می‌پذیرد  و  بدان  اعتراف  دارد، و  به  تلاش  و  کوشش  فردی  یا  خصوصی  ارزش  می‌دهد، تلاش  وکوششی‌  کـه  بـرای  بـه  دست  آوردن  اموال  از  راه  حلال  مبذول  می‌شود، همان  راهی  که  اسلام  آن  را  مقرّر  می‌دارد. اسلام  مــزلت  تـلاش  و  کوشش  فردی  یا  خصوصی  را  کـوچک  نـمی‌شمارد  و  بی‌ارج  نمی‌دارد  یا  آن  را  لغو  نـمی‌کند  و  پـوچ  قلمداد  نمی‌نماید. و لیکن  در  عین  حال  برنامۀ  معیّنی  را  بـرای  تصرّف  در  مالکیّت  فردی  یا  خصوصی  واجب  می‌گرداند  -  همان‌ گونه‌ که  بـرنامه‌ای  را  برای  بـه  دست  آ‌وردن  و  رشد  و  نموّ  بخشیدن  اموال  واجب  می‌سازد  -  برنامه‌ای  را  واجب  می‌گرداند که  متعادل  و  متوا‌زن  است‌، نه  فرد  را  از  ثمرۀ  تلاش  و  کوشش  خود  مـحروم  مـی‌دارد، و  نه  دست  او  را  در  بهره‌مند  شدن  و  لذّت  بردن  از  اموال  باز  می‌گذارد  تا  کار  به  خوشگذرانی  منتهی‌ گردد  یا  سر  بـه  بخل  و  تنگچشمی  کشد. اسلام  برای  جماعت  مردمان  در  این  اموال  حقوقی  واجب  می‌گردانـد، و  بـدیشان  حـقّ  می‌دهد  که  ناظر  راه‌های  کسب  اموال‌، و  راه‌های  رشد  و  نموّ  آن  اموال  باشند، و  مواظب  باشند که  این  اموال  در  چه  راه‌هـائی  خـرج  مـی‌شود  و  در  چه  راه‌هائی  از  آن  استفاده  و  لذّت  برده  می‌شود. اسلام  برنامۀ  ویژه  روشنی  دارد  که  نشانه‌های  آن  آشکار  و  نـمادهای  آن  پـدیدار  است‌.

ولی  قارون  به  فریاد  قوم  خود  گوش  فرا  نداد، و  به  نعمت  پروردگارش  پی  نبرد، و  در  برابر  برنامۀ  استوار  او  سـر  فرود  نیاورد  و  کرنش  نـبرد، و  از  هـمۀ  ایـنها  با  خـود  بزرگ ‌بینی  بدی  و  تکبّر  زشـتی  و  غـرور  و  سـرمستی  پستی‌،  رویاروی  گردید.

از  اینجا  است‌ که  پیش  از  تمام  شدن  آیه‌، تهدید  می‌شود، و  به  گفتار  گناه ‌آلود  و  مغرورانه‌اش  پاسخ  داده  می‌شود:

(أَوَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَکْثَرُ جَمْعًا وَلا یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ) (٧٨)

مگر  ندانسته  است  حـه  خداونل  نسلهای  (‌قرون  و  اعصار)  زیادی  را  نابود  کرده  است  که  از  او  قدرت  بیشتری‌، و  در  گردآوری (‌دارائی  مهارت‌) زیادتری  داشته‌انـد. (‌بگذار  مجرمان  چون  او  در  فسق  و  فجور  و  کبر  و  غرور  خود  فرو  روند. در  قیامت  همه  چیز  عیان  است  و  حاجت  بـه  بـــیان  نــیست‌، و  لذا)  گناهکاران  از  گناهانشان  سـؤال  (‌تحقیق  و  ترحیـم‌) نمی‌شود، (‌بلکه  سوال  توبیخ  و  تحقیر  از  ایشان  می‌گردد)‌.

اگر  قارون  دارای  نیرو  و  دارای  اموال  است‌، خـداونـد  پیش  از  او  نسلهائی  را  نابود  کرده  است  ‌که  از  او  نیروی  بــیشتری  و  امــوال  فـراوان‌تـری  داشـته‌انـد.  قـارون  می‌بایستی  این  را  بداند. این  است  دانش  رهـائی ‌بخش‌. پس  باید  که  او  این  را  بداند. بـاید  او  بـدانـد  کـه  او  و  بزهکاران  امثال  او  در  ییشگاه  خدا  سبک‌تر  و  خوارتر  از  آن  هستند  که  حتّی  از  آنان  دربارۀ  ‌گناهانشان  پرس  و  جو  شود. چه  ایشان  نه  قاضی  و  داور،  و  نه  شـاهد و  گـواه  هستند!

(وَلا یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ) (٧٨)

گناهکاران  از  گناهانشان  سـؤال  (‌تحقیق  و  ترحیم‌)  نـمی‌شود، (‌بــلکه  ســؤال  تـوبیخ  و  تـحقیر  از  ایشـان  می‌گردد)!.

*

این  صحنۀ  نخستین  از  صحنه‌های  داســتان  بـود. در  آن  ظلـم  و  ستم  و گردن کشی  و گردن‌ افرازی‌، روی‌گردانی  از  پند  و  اندرز، خود  را  بالاتر  گرفتن  از  وعظ  و  نصیحت‌، پافشاری  بر  فساد  و  تباهی‌، افتخار  به  دارائی  و  اموال‌، و سرمستی  و  غــروری  کـه  انسـان  را  از  شکـرگزاری  بازمی‌دارد، جلوه‌گر  می‌آید.

آن‌گاه  صحنۀ  دوم  فرا  مـی‌رسد، بـدان‌گـاه  کـه  قـارون  زینت‌آلات  و  خزائن  و  جواهرات  خود  را  بیـرون  می‌آورد  و  در  جلو  دیدگان  قوم  خود  به  تماشا  می‌گذارد. در  نتیجه  دلهای  برخی  از  مردمان  به  سوی  آن‌ گنجینه‌ها  و  دفینه‌ها  بال  و  پر  می‌گشاید  و  به  پرواز  درمـی‌آید، و  نفسهای  ایشان  در  برابر  آن  همه  زر  و  زیور  به‌  کرنش  می‌افتد، و  آرزو  می‌کنند کاش  آنـچه  بـه  قـارون  داده  شـده  است  بدیشان  هم  داده  می‌شد، و  چنین  احساس  مـی‌کنند  کـه  بهرۀ  عظیمی  بدو  داده  شده  است‌، بهره‌ای  که  محرومان  آرزوی  داشتن  آن  را  می‌کنند  ...  در  این  وقت  ایمان  در  دلهای  گروهی  از  مردمان  بیدار  می‌گردد  و  بدان  خود  را  بزرگتر  از  گول  اموال  و  زر  و  زیور  قارون  می‌گیرند، و  با  یـقین  و  اطـمینان  برادران  خود  را  تـذکّر  مـی‌دهند، برادرانی‌  که  شـیدا  و  شیفتۀ  آن  هـمه  ‌گـنجینه  و  دفـینه  گردیده‌اند:

(فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (٧٩) وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلا یُلَقَّاهَا إِلا الصَّابِرُونَ) (٨٠)

(‌قارون  به  اندرز  پندگویان  وقـعی  نـنهاد  و  بلکه  هـوس  قدرت  و  جنون  ثروت  او  را  بـر  آن  داشت  کـه  بـا  آرایش  هر چه  بیشتر، دارائی  خود  را  بـه  نمایش  گذاشت و) با  تمام  زینت  خود  در  برابر  قوم  خویش  نمایان  گردید (‌و  زر  و  زیور  و  قدرت  و  شوکت  خویشتن  را  در  مـعرض  دیدگان  مرد‌مان  قرار  داد)‌. آنان  که  طـالب  زندگی  دنـیا  بودند، گفتند: ای  کاش‌!  همان  چیزهائی  که  بـه  قـارون  داده  شده  است  ما  هم  می‌داشتیم‌. (‌چه  ثروت  سرشاری‌!  و  چه  جـاه  و  جـلالی‌!)‌. واقـعاً  او  دارای  بـهرۀ  بزرگ  و  شــانس  سترگ  است‌. و  کسـانی  که  دانش  و  آگاهی  داشتند (‌به  افرادی  که  عاشقان  زرق  و  برق  دنیا  بودند  و  بزرگواری  را  در  زر  و  زور  مـی‌دیدند) گفتند: وای  بـر  شما! (‌چه  می‌گوئید  و  سعادت  را  در  چه  می‌جوئید؟‌) اجر  و  پاداش  خدا (‌که  بهشت  جاویدان  است‌)  بسی  والاتر  و  بهتر  (‌از  این  چیزها) است  برای  کسانی  که  ایمان  داشته باشند  و  کارهای  شـایسته  انـجام  دهند  و  ایـن  (‌بهشت  یزدان  هم‌)  جز  نصیب  شکیبایان  نمی‏گردد.

بدین ‌گونه  دسته‌ای  از  مردمان  در  بـرابــر  گـول  زنـدگی  دنیوی  ایستادند  و  از  حیرت  دهان  باز  ماندند! ثـروت  سرشار  و  زر  و  زور  و  جاه  و  جلال  ایشـان  را  شـیدا  و  حیران  خود کرد  و  از  اوج  انسانیّت  به  بستی  حیوانـیّت  فرو  انداخت‌)  دستۀ  دیگری  هم  ا‌ز  ایشان‌، خویشش  را  با  د‌اشتن  ارزش  ا‌یمان‌، بر  همۀ  این  ررق  و  برق  و  مـال  و  منال  و  جاه  و  جلال  فرا‌تر  و  والاتر  گرفتند، و  چشم  امید  به  چیزهائی  دوختند  که  در  پیشگاه  یزدان  برای  مـؤمنان  آماده  است‌.  پاداش  خدا  را  بر  همۀ  این  ثروتها  و  نامها  و  دامها  ترجیح  دادند، و  عزّت  را  در  مزد  سرمدی  یزدان  نه  در  دارائی  گذرای  این  جهان  دیدند  ...  در  ترازوی  خـدا  ارزش  مال  و  ارزش  ایمان  به  هم  رسیده  است  و  آن  دو  را  با  یکدیگر  سنجیده  است‌:

(قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ) (٧٩)

آنان  که  طالب  زندگی  دنیا  بودند، گفتند: ای  کاش‌!  همان  چیزهائی  که  به  قارون  داده  شده  است  ما  هم  می‌داشتیم‌. (‌حه  ثروت  سرشاری‌!  و  چه  جاه  و  جـلالی‌!)‌.  واقعاً  او  دارای  بهرۀ  بزرگ  و  شانس  سترگ  است‌.

در  هر  زمانی  و  مکانی‌، زینت  زمین  برخـی  از  دلهـا  را  می‌رباید، و کسانی  را  واله  و  شیدای  خود  می‌نماید  که  طالب  زندگی  دنیایند، و  به  چیزی ‌که  بالاتر  و  والاتر  و ا‌رزشــمندتر  از  آن  است  چشـم  نــمی‌دوزند. دیگـر  نمی‌پرسند  صاحب  این  زینب  و  ثروت‌، زینت  و  ثروت  خود  را  با  چه  بهائی  خریداری ‌کرده  است  و  فـرا چـنگ  آورده  است‌؟ و  با  چه  وسیله‌ای  به  کـالاها  و  دارائـیهای  زندگی  رسیده  است  و  دست  یافته  است‌؟ آیا  چگونه  و  از  چه  راهی  بدین  مال  و  منال  یا  منصب  و  مقام  و  یا  جاه  و  جلال  رسیده  است  و  بر  اریکۀ  قدرت  و  ثروت  تکیه  زده  است‌؟ بدین  خاطر  نفسهایشان  فرود  می‌آید  و  فرو  می‌افتد!  از  مشاهدۀ  چیزهائی‌ که  در  دست  بهره‌مندان  از  کالاها  و  متاعها  است  آب  از  دهانشان  جاری  مـی‌شود، بدون  این‌ که  به  بهای  کمرشکنی  بنگرند  که  برخورداران  از کالاها  و  متاعها  پرداخته‌اند‌، و  بدون  این  کـه  بـه  راه  کثیف  و  آلوده‌ای  بنگرند  که  آن  صاحبان  کالاها  و  متاعها  بدان  گام  نهاده‌اند  و  به  طیّ  آن  پرداخته‌اند،  و  بدون  این  که  به  وسیلۀ  پستی  بنگرند  که  با  آن  به‌ کسب  آن  ‌کالاها  و  متاعها  دست  یازیده‌اند.

ولی  آنان  ‌که  با  خدا  مرتبط  و  به  خدا  رسیده ا‌ند  ترازوی  دیگری  دارند  و  زندگی  را  با  آن  می‌سنجند، و  ارزشها  و  معیارهای  جدای  از  ارزشها  و  معیارهای  دارائی  و  اموال  و  زینت  و  زیور  و  کالا  و  متاع  در  درونهایشان  مسـتقرّ  است‌. آنان  نفس  والاتری  و  دل  بزرگتری  از  این  دارند  که  سقوط‌  کنند  و  به  پستی  بگرایند  و  در  برابر  ارزشها  و  معیارهای  سراســر  زمـین  سـر  خـم  بکـنند  و  کـوچکی  بنمایند. آنان  به  خاطر  افتخار  به  خدا  ایمن  و  پاک  از  این  هستند که  در  برابر  جاه  و  جلال  بندگان  سر  فرود  بیاورند  و  خواری  و  پست  بنمایند. آنان‌  کسانیند:

(الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ).

که  دانش  و  آگاهی  داشتند.

دانش  درستی  داشتند  که  با  آن  زندگی  را  چنان  که  باید  می‌سنجیدند:         

(وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلا یُلَقَّاهَا إِلا الصَّابِرُونَ) (٨٠)

و  کسـانی  کـه  دانش  و  آگاهی  داشـتند (‌بـه  افرادی  کـه  عاشقان  زرق  و  برق  دنیا  بودند  و  بزرگواری  را  در  زر  و  زور  می‌دیدند) گفتند: وای  بـر  شما!  (‌چــه  میگوئید  و  سعادت  را  در  چه  می‌جوئید؟‌) اجر  و  پـاداش  خـدا (‌کـه  بــهشت  جـاویدان  است‌) بسـی  والاتـر  و  بـهتر (‌از  ایـن  چیزها) است  برای  کسـانی  کـه  ایـمان  داشته  بـاشند  و  کارهای  شایسته  انجام  دهند  و  این  (‌بهشت  یـزدان  هـم‌)  جز  نصیب  شکیبایان  نمی‏گردد.

پاداش  خدا  بهتر  از  این  زینت  است‌، و  آنچه  در  پیش  خدا  است  بهتر  از  این  چیزی  است‌ که  در  پیش  قارون  است‌. احساس  و  شعوری  بدین  ‌گونه  و  بدین  مـایه‌، درجه  و  مرتبۀ  والا  و  بـالائی  است  کـه  جـز  نصیب  شکیبایان  نمی‏گردد،  و  خدا  جز  شکیبایان  را  بدان  منزلت  و  مکانت  نــمی‌رساند  ...  شکـیبایانی  کـه  در  برابر  مـعیارها  و  ارزشـهای  مـردمان  می‌ایسـتند  و  مقاومت  می‌کنند.  شکیبایانی‌  که  در  برابر گول  و  نیرنگ  زندگی  می‌ایستند  و  تاب  می‌آورند.  شکیبایانی  که  در  برابر  محروم  شدن  و  بی‌بهره  ماندن  چیزهائی  مـی‌ایسـتند  و  تـاب  مـقاومت  می‌آورند  که  بسیاری  از  مردمان  آن  را  آرزو  می‌نمایند.  هنگامی ‌که  خدا  شکیبائی  شکیبایان  را  ببیند  ایشـان  را  بدان  درجه  و  پایۀ  والا  و  بالا  می رساند، درجـه  و  پــایۀ  برتری  یافتن  بر  همۀ  چیزهائی  ‌که  در  زمین  است‌، و  با  رضا  و  رغبت  و  اطمینان  و  یقین  چشم  دوختن  به  پاداش  خدا.

*

هنگامی‌ که  ‌گول  و  نیرنگ  زینت  و  زر  و  زیور  به  اوج  خود  می‌رسد، و  نفسها  در  برابرش  سـقوط  می‌کند  و  فرود  می‌افتد، دست  قدرت  یزدان  دخالت  می‌کند  تا  حدّ  و  مرزی  برا‌ی  این ‌گول  و  نیرنگ  بگذارد، و  در  برار  تحریک  و  ترغیب  آن  به  مردمان  ضعیف  رحم  نـماید  و  مهربانی  فرماید، و  غرور  و  تکبّر  را  کاملاً  درهم  شکند  و  تکّه  و  پاره  ‌کند. در  اینجا  صحنّ  سوم  در  مـی‌رسد  و  قاطعانه  دست‌اندر  کار  می‌شود  و  کار  را  فیصله  می‌دهد  و  به  پایان  می‌آورد:

(فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الأرْضَ فَمَا کَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِینَ) (٨١)

سپس  ما  او  را  و  خانه‌اش  را  به  زمین  فرو  بردیم‌، و  گروه  و  دسته‌ای  نداشت  که  او  ر!  در  برابر  خدا  یاری  دهند (‌و  وی  را  از  عذاب  الهـی  بـرهانند)‌. و  خود  نـیز  نـتوانست  خویشتن  را  کمک  کند.

ایـن  چنین  چکیده  و  مختصر  در  جـملۀ  ‌کوتاهی  از  سرنوشت  قارون  سخن  می‌رود، و  در  یک  لحظه‌  گذرائی  زندگی  زیر  و  رو  می‌شود:

(فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الأرْضَ).

سپس  ما  او  را  و  خانه‌اش  را  به  زمین  فرو  بردیم‌.

زمین‌، او  را  و  خانه‌اش  را  بلعید، و  قارون  به  دل  زمینی  فرو  رفت‌ که  بر  سطح  آن  تکـبّر  و  خود  بـزرگ ‌بینی  می‌کرد، و  بالای  آن  گردن‌ کشی  و گردن‌ افرازی  می‌نمود. این  هم  ‌کیفر  همسنگ  اعمالش  بود. ضعیف  و  ناتوان  مرد  و  جهان  را  به  درود  گفت‌. نه  کسی  او  را  یاری  داد، و  نه  با  جاه  و  جلال  و  دارائی  و  اموال  خود  توانست  خویشتن  را  یاری  بدهد  و  از  مرگ  برهاند.

گول  و  نیرنگ  سرکشانه  و  یـاغیانه‌ای‌ کـه  برخی  از  مردمان  را  با  سیلاب  خود  رفته  بود  و  بردهه  بود  فرو  ا‌فتاد  و  ور  افتاد، و  ضربۀ  ‌کمرشکن  و  خر‌د کننده  ایشان  را  به  سوی  یزدان  برگرداند، و  پردۀ  غـفلت  و  ضلالت  را  از  دلهایشان  برداشت  و  دور  افکند، و  این  صحنۀ  واپسین  آغاز  گردید:

(وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالأمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَوْلا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ) (٨٢)

آنــان  که  دیروز  آرزو  مـی‌کردند  بـه  جای  او  بـاشند، (‌هنگامی  که  این  صحنۀ  دلخراش  را  دیـدند) گفتند: وای‌! انکار  خدا  روزی  را  برای  هر کس  از  بندگانش  که  بخواهد  گسترش  می‌دهد  و  برای  هر  کس  که  بـخواهد  روزی  را  تشک  و  کم  می‏‎گرداند  (‌و  چرا  مـا  از  این  واقعیّت  غـافل  بودیم  که  داشتن  و  نداشتن  مـادیّات‌، وسیلۀ  آزمـایش  مردمان  است  و  بس‌؟‌!)‌. اگر  خداوند  بر  ما  منّت  نمی‌نهاد  (‌و  تفضل  نمی‌فرمود، آرزوی  دیـروزی  ما  را  بـرآورده  می‌کرد، و  امروز  همچون  قارون‌) مـا  را  (‌بـه  دل  زمین‌) فرو  می‌برد. وای‌! انگار  کـافران  رستگار  نمی‏‎گردند (‌و  حتماً  عذاب  خدا  دیر  یا  زود  گرییانکیرشان  می‌شود) ایستادند  و  حمد  و  ستایش  یزدان  را  به  جای  آوردند  که  بدیشان  پاسخ  نداد  و  چیزی  را  بدانان  نبخشید  که  دیروز  آرزو  می‌کردند  و  از  ته  دل  می‌خواسـتند، و  چـیزی  را  بدیشان  نداد  که  به  قارون  داده  بود. آنان  سرنوشت  بدی  را  می‌دیدند  که  در  شبانه ‌روزی  کار  بدان  انجامید. بیدار  و  هـوشیار  گــردیدند  و  مـتوجّه  شـدند  کـه  دارائـی  و  ثروتمندی  نشانۀ  رضایت  خدا  نمی‌باشد. خدا  روزی  را  برای  هر کس  که  بخواهد  فراخ  می‌گردانـد، و  روزی  را  برای  هر کس‌ کـه  بـخواهـد  تـنگ  مـی‌نماید  و  کـاستی  می‌بخشد  به  خاطر  اسباب  و  عللی  که  جدای  از  خشنودی  و  خشم  است‌. اگر  دارائی  و  ثروتمندی  دلیل  رضایت  او  بود، قارون  بدین  شکل  سخت  و  ناگوار  گرفتار  نمی‌آمد. بلکه  این  آزمونی  است  ‌که  بلا  چـه  ‌بسا  در  پـی  داشـته  بــاشد. هـمچنین  آنـان  دانستند  کـه  کـافران  رسـتگار  نمی‌شوند. قارون  سخن  کفر  را  آشکارا  نگفت‌. و لیکـن  فریب  خوردنش  در  برابر  اموال‌، و  علمی  ‌که  بدو  نسبت  داده  می‌شد، چنان  کرد  که  مردمان  او  را  از  زمرۀ  کافران  بشمارند  و  به  رشتۀ  ‌کفر  درآرند، و  نابودی  او  را  از  قبیل  نابودی  کافران  بدانند.

*

پرده  بر  این  صحنه  فرو  می‌افتد، در  حالی  که  دلهای  با  ایمان  با  دخـالت  دست  قد‌رت  آشکـار  یـزدان  پـیروز  گردیده  است‌، و  ارزش  ایـمان  در  کـفۀ  تـرازوی  ایـزد  سبحان  رجحان  پیدا  کرده  است  و  برتری  گرفته  است  ...  آن ‌گاه  روند  قرآنی  در  مناسب‌ترین  وقت‌، به  ذکر  پـیرو  می‌پردازد:

(تِلْکَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الأرْضِ وَلا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ) (٨٣)

ما  آن  سرای  آخرت  را  تنها  بهرۀ  کسانـی  مـی‌گردانیم  کـه  در  زمین  خواهـان  تکبّر  و  اسـتکبار  نـیستند  و  فسـاد  و  تباهی  نمـی‌جویند (‌و  دلهایشان  از  آلودگیهای  مقام‌طلبی  و  شهرت‌طلبی  و  بزرگ ‌بینی  و  تباهکاری‌، پاک  و  پالوده  است‌)‌. و  عاقبت  از  آن  پرهیزگاران  است‌.

این  سرای  آخرتی  را  بهرۀ  آنان  می‌سازیم  ‌که  اهل  دانش  و  آگاهی  از  آن  صحبت‌ کردند، دانش  و  آگاهی‌ای‌  که  حقّ  است  و  چیزها  را  درست  ارزشیابی  می‌کند  و  بدانها  بهای  حقیقی  خود  را  می‌دهد. آن  سرای  آخرتی ‌که  والا  و  بالا  است  و  کرانه‌های  فراخی  دارد. آن  سرای  آخرت  را: 

(نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الأرْضِ وَلا فَسَادًا).

تنها  بهرۀ  کسانی  می‌گردانیم  که  در  زمین  خواهان  تکبّر  و  اسـتکبار  نـیسند  و  فســاد  و  تباهی  نـمی‌جویند (‌و  دلهـایشان  از  آلودگیهای  مقام‌طلبی  و  شــهرت‌طلبی  و  بررگ ‌بینی  و  تباهکاری‌، پاک  و  پالوده  است‌).

انــدیشۀ  بـزرگی  و  بـرتری  خـودشان  بـه  دلهـایشان  نمی‌گذرد، و  در  صدد  مقام  ‌طلبی  و  شهرت ‌طـلبی  نبوده  و  اصلاً  این  ‌گونه  چبزها  به  مغزهایشان  راه  نمی‌یابد. بـلکه  خــویشش  را  فــراموش  می‌کنند  و  خـود  را  در  نـظر  نمی‌گیرند  تا  دلهایشان  را  عشق  به  خدا، و  محبّت  برنامۀ  او  در  زندگی‌، لبریز  سازد. آنان  کسانیند  که  بـرای  ایـن  زمین  و  اشـیاء  و  اهـداف  و  ارزشـها  و  مـعیارهای  آن‌، حبابی  بـاز  نـمی‌کنند، و  در  زمـین  فسـاد  و  تـباهی  نمی‌ورزند.  آنان  کسانیند  که  یزدان  برای  ایشان  سـرای  آخرت  را  تهیّه  دیده  است  و  آماده  ‌کرده  است‌، آن  سرای  آخرتی  ‌که  والا  و  بالا  و  ارزشمند  و گرانبها  است‌.

(وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ) (٨٣)

و  عـاقبت  ازآن  پرهیزکاران  است‌.

از آن  پرهیزگارانی  است  که  از  خـدا  مـی‌ترسند  و  او  را  در  نظر  می‌دارند  و  حاضر  و  ناظر  بر  همه  چیز  می‌دانند، و  از  خشم  او  می‌پرهیزند  و  خشنودی  او  را  می‌طلبند. در  آن  سرای  آخرت  است  ‌که  سزا  و  جزائی‌ که  یزدان  بر  خود  واجب  فرموده  است  داده  می‌شود. هر کـار  نـیکی  چندین  برابر  پاداش  داده  می‌شود، و  پاداش  بهتر  از  خود  آن  نیکی  بدان  تعلّق  می‌گیرد. هر کار  بدی  هم  تنها  یک  پادافره  بدان  تعلّق  می‌گیرد، و  به  سبب  رحـم‌  کـردن  بـه  ضعف  مردمان‌، و  برای  آسان  گرفتن  بر  آنان، هر  کـار  بدی  همسنگ  و  همگون  خود  کیفر  داده  می‌شود: 

(مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزَى الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئَاتِ إِلا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (٨٤)

هر  کس  کار  نیکی  انجام  دهد، پاداشـی  بـهتر  از  آن  دارد، (‌که  اجر  مضاعف  است‌، و  این  افزایش  بستگی  به  میزان  عمل  و  اخلاص  و  حسن  نیّت  و  صفای  قـلب  دارد)  و  هر  کس  کار  بدی  انجام  دهد، به  کسانی  که  کار  بد  کنند، جز  اعمال  آنان‌، کیفر  ایشان  نیست (‌و  کیفرشان  درست  بـه  اندازۀ  گناهشان  است‌).

---

^[1] مفاتح اگر جمع مفتح باشد به معنی مخزن و دفینه و خزینه‌، و صندوق  و  ظروف‌ گنج است‌.اگر هم جمع مفتح باشد به معنی ‌کلید ا‌ست‌. (‌مترجم‌) 

^[2] بغی به معنی سرکشی و طغیان‌، و تکبّر و  خود بزرگ ‌بینی‌، و  ظلم و  ستم  است‌.(‌مترجم‌)