تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی قصص آیه‌ی 75-44
سوره‌ی قصص آیه‌ی 75-44
(وَمَا کُنْتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنَا إِلَى مُوسَى الأمْرَ وَمَا کُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ (٤٤) وَلَکِنَّا أَنْشَأْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ وَمَا کُنْتَ ثَاوِیًا فِی أَهْلِ مَدْیَنَ تَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَلَکِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ (٤٥) وَمَا کُنْتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَیْنَا وَلَکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٤٦) وَلَوْلا أَنْ تُصِیبَهُمْ مُصِیبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولا فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (٤٧) فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا لَوْلا أُوتِیَ مِثْلَ مَا أُوتِیَ مُوسَى أَوَلَمْ یَکْفُرُوا بِمَا أُوتِیَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ قَالُوا سِحْرَانِ تَظَاهَرَا وَقَالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کَافِرُونَ (٤٨) قُلْ فَأْتُوا بِکِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدَى مِنْهُمَا أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٤٩) فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا یَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنَ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدًى مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (٥٠) وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٥١) الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ (٥٢) وَإِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ قَالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ (٥٣) أُولَئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِمَا صَبَرُوا وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ (٥٤) وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ (٥٥) إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ (٥٦) وَقَالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا أَوَلَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَمًا آمِنًا یُجْبَى إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقًا مِنْ لَدُنَّا وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٥٧) وکَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَهَا فَتِلْکَ مَسَاکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلا قَلِیلا وَکُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِینَ (٥٨) وَمَا کَانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى حَتَّى یَبْعَثَ فِی أُمِّهَا رَسُولا یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَمَا کُنَّا مُهْلِکِی الْقُرَى إِلا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ (٥٩) وَمَا أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَزِینَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى أَفَلا تَعْقِلُونَ (٦٠) أَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لاقِیهِ کَمَنْ مَتَّعْنَاهُ مَتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ (٦١) وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (٦٢) قَالَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هَؤُلاءِ الَّذِینَ أَغْوَیْنَا أَغْوَیْنَاهُمْ کَمَا غَوَیْنَا تَبَرَّأْنَا إِلَیْکَ مَا کَانُوا إِیَّانَا یَعْبُدُونَ (٦٣) وَقِیلَ ادْعُوا شُرَکَاءَکُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُمْ وَرَأَوُا الْعَذَابَ لَوْ أَنَّهُمْ کَانُوا یَهْتَدُونَ (٦٤) وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ مَاذَا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ (٦٥) فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الأنْبَاءُ یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَسَاءَلُونَ (٦٦) فَأَمَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ (٦٧) وَرَبُّکَ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَیَخْتَارُ مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ (٦٨) وَرَبُّکَ یَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ (٦٩) وَهُوَ اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الأولَى وَالآخِرَةِ وَلَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (٧٠) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیَاءٍ أَفَلا تَسْمَعُونَ (٧١) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَفَلا تُبْصِرُونَ (٧٢) وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (٧٣) وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (٧٤) وَنَزَعْنَا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیدًا فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٧٥)
داستان موسی علیه السّلام با دلالتها و مطلبهائی که داشت و در درس گذشته روشن گردید، سپری شـد. آنگاه روند قرآنی به بیـن می‌رود و بر محور اصلی سوره راه خود را می‌پیماید، و مشخّص می‌نماید امن و امان در کـجا است و ترس و هراس د کجا است. با مشرکانی که با دعوت اسلام با شرک و انکار و بهانه‌تراشیها رویاروی شدند جرخش و گردش می‌آغازد. با ایشان چرخشها و گردشهای گـوناگـونی در صحنه‌های جـهان، و در صحنه‌های همایش محشر، و در کار و باری که بدان سرگرم هستند و هم اینک در آنند می‌آغازد. البتّه پس از آن که دلائل صدق را برایشان بیان می‌دارد دربـاره آنـچه پـیغمبر ایشـان آن را بـرایشـان آورده است، و چگونه گروهی از اهل کتاب بدان ایمان می‌آورند و با یقین و اطمینان پذیرۀ آن می‌شوند، در صورتی که چنان مشرکانی باک و انکار با آن روبرو می‌گردند. و حال این که آنچه پبغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم برایشان به ارمـغان آورده است برای آنان رحـمت است و وسیلۀ رسـتگاری از عذاب الهی است، اگر بدانند و متذکّر شوند.
پیرو نخستین داستان پیرامـون دلالت خـود بو صـدق ادّعای وحی است. چه پـیغمبر خـدا صلّی الله علیه و آله و سلّم تـفصیلات حوادث را بر ایشان می‌خوانـد بـدان گـونه که انگـار خودش گواه و حاضر بر رخدادها بوده است و آنـها را دیده است. در صورتی که بر رخدادها شـاهد و نـاظر نـبوده است، و لیکـن وحـی آسـمانی آنـها را برایش حکایت و روایت نموده است از جانب خداونـدی که بس آگاه و بسیار باخبر است. این هم به سبب مرحمتی است که خدا نسبت به قوم او دارد و نمی‌خواهـد بـه خاطر شرکی که در آن و بر آنند، عذاب گریبانگیرشان گردد.
(فَیَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولا فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) (٤٧)
بگویند: پروردگارا! چه خوب بود اگر پپغمبری برای ما می‌فرستادی تا از آیات تو فرمان می‌بردیم و از زمرۀ مطیعان می‌گشتیم؟. (قصص/47)
(وَمَا کُنْتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنَا إِلَى مُوسَى الأمْرَ وَمَا کُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ (٤٤) وَلَکِنَّا أَنْشَأْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ وَمَا کُنْتَ ثَاوِیًا فِی أَهْلِ مَدْیَنَ تَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَلَکِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ (٤٥) وَمَا کُنْتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَیْنَا وَلَکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٤٦) وَلَوْلا أَنْ تُصِیبَهُمْ مُصِیبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولا فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (٤٧) فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا لَوْلا أُوتِیَ مِثْلَ مَا أُوتِیَ مُوسَى أَوَلَمْ یَکْفُرُوا بِمَا أُوتِیَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ قَالُوا سِحْرَانِ تَظَاهَرَا وَقَالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کَافِرُونَ (٤٨) قُلْ فَأْتُوا بِکِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدَى مِنْهُمَا أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٤٩) فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا یَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنَ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدًى مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (٥٠) وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٥١)
(ای محمد!) تو در جانب غربی (کوه طور) نبودی در آن دم که ما فرمان (نبوّت) را به موسی ابلاغ کردیم (و بدو کتاب تورات عطاء کردیم و وی را برای تـبلیغ بـه پـیش مردم فرستادیم) و تو از حـاضران در صـحنۀ تـبلیغ و مبارزۀ موسی با فرعون و فرعونیان) نـبودی (تـا بـر سرگذشت ایشـان مـطّلع گردی. حال که سرگذشت حقیقی ببی‌اسرائیل و موسی و فرعون و پیروان آنان را - چنان که باید -ب رای مردم بیان می‌داری، چرا باید باور نکنند و به تو ایمان نیاورند؟!). این ما بودیم که اقوام و نسـلهائی را (در قرون و اعصار مختلف) آفریدیم و زمانهای طولانی بر آنان سپری شد (و بـر اثـر مـرور زمان، عـهدها و پـیمانهای خدا را فـرامـوش کردند و رهنمودهای انبیاء را از یـاد بـردنده ای پـیغمبر!) تـو در میان اهل مدین اقامت نداشتی تا آیات ما را (که بیانگر سرگذشت ساکنان مدین است) بر ایـنان (که مـردمان مکّه و سالها بعد از ایشان می‌زیند) فرو خوانـی (و از احوال پیشینیان بیاکاهانی). ور این ما هستیـم که تو را فرستاده‌ایــم (و چنین اخباری را از طریق وحـی در اختیار قرار داده‌ایـم). تـو در کنار کوه طور نـبودی بدانگاه که ما (موسی را بـرای برگزیدن او بـه عنوان پـیغمبر) نـدا در دادیـم (تـا فرمانهای صـادرۀ الهـی را بشنوی و هم اینک برای دیگران روایت نمائی). ولی (ما این اخبار را به تو می‌رسانیم) به خاطر مـرحمتی که پروردگارت نسبت به تو دارد، تا قومی را (با آنها) بـیم دهی که پیش از تو بیم‌دهنده‌ای (از پـیغمبران خدا) به سوی ایشان نیامده است، شاید مایة عبرت و بـیداری آنان گردد. هرگاه (پـیش از فرستادن تـو، ای پـیغمبر) عقوبتی به خاطر اعمالشان گریبانکیرشان مـی‌کردید، می‌گفتند: پروردگارا! چه خوب بود اگر پیغمبری بـرای ما می‌فرستادی تا از آیات تو فرمان می‌بردیـم و از زمرۀ مطیعان می‌کشتیم! (این است که تـو را در میان آنـان برانگیختیم، همان گونه که سـائر پـیغمبران را در مـیان اقوام خودشان برانگیخته و مأمور تـبلیغ نـموده‌ایــم). هنگامی که قرآن از سوی ما به پـیش ایشـان فرستاده شد، گفتند: چه خوب بود اگر هـمان چیزهائی کـه بـه بــهانه‌جویـان) گفتند: ایـن دو (کتاب تورات و قرآن) جـادوهائی هستند که یکدیگر را پشـتیبانی و تأکـید می‌نمایند، و گفتند: ما هیح کدام را قبول نداریم (و منکر هر دو هستیم). بگو: اگر شما راست میگوئید (که ایـن دو کتاب، یـعنی تـورات و قرآن از سـوی حدا نـیست) کتابی روشن‌تر و هدایت بخش‌تر از آنها را از سوی خدا بیاورید تا من از آن پیروی کنم. پس اگر (این پیشنهاد تو را نپذیرفتند و) باسخت نگفتند، بدان که ایشان فقط از هواها و هوسهای خود پیروی می‌کنند! آخر چه کسـی گمراه‌تر و سرگشـه‌تر از آن کسی است که (در دین) از هوا و هوس خود پیروی کند، بدون این که رهنمودی از جانب خدا (بدان اشاره) باشد؟!. مسلّماً خداوند مردمان ستم پیشه را (به سوی حقّ) رهنمود نمی‌نماید (چرا کـه کسی که به دنبال باطل رود، به حقّ راهیاب نمی‌شود). ما سخنان (قرآن) را (در قالب آیات متعدّدی، به اقتضای حکمت) پیاپی فرستادیم و به هم ارتباط و پیوند دادیم تا (دربارۀ وعده‌ها و پـندها و درسـهای آن بـییدیشند و بدانها ایمان بیاورند و مقاصد و مفاهیم آن را بیاموزند و) یاد آور شوند.
مراد از «غربی» طرف غرب کوه طور است، کوهی که خدا آن را میعادگاه موسی علیه السّلام با خود کرد پس از مدّت مشخّصی که گذشت ... زمان آن سی شب بود، و آن را با ده شب اتمام بخشید، و به چهل شب رسید، همان گونه که در سورۀ اعراف آمده است.[1] در این میعادگاه کار موسی در الواح درج گردید و به اتمام رسید، تا مطالب آن شریعت موسی برای بنیاسرائیل گـردد. پـیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم حاضر و ناظر در این میعادگاه نبوده است تا خبر مفصّل آن را بداند، بدان گونه که در قـرآن مجید آمده است. مـیان پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و مـیان ایـن حـادثه نسلهای زیادی از مردمان پای به جهان گذاشـته‌انـد و
جهان را به درود گفته‌اند:
(وَلَکِنَّا أَنْشَأْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ).
این ما بودیم که اقوام و نسلهائی را (در قرون و اعصار مختلف) آفریدیم و زمانهای طولانی بر آنان سپری شد (و بـر اثــر مــرور زمـان، عـهدها و پـیمانهای خدا را فراموش کردند و رهنمودهای انبیاء را از یاد بردند). این امر می‌رساند کـه کسـی کـه بدو خبر داده است خداوند بس آگاه و بسیار مطّلع است، آن خداوندگاری که قرآن مجید را بدو وحی می‌کند.
قرآن نیز از اخبار مدین سـخن گـفته است، از اقـامت مــوسی علیه السّلام در آنـجا صحبت کـرده است. پـیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم این خبرها را برای مردمان تلاوت فـرموده است، در صورتی که در میان اهل مدین نبوده است و نزیسته است تا اخبار این دوره از زمـان را از ایشـان دریافت دارد و با این شرح و تفصیلی که در قرآن آمده است آن اخبار را از ایشان بشنود:
(وَلَکِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ) (٤٥)
ولی ایـن مـا هسـتیم کـه تو را فرستاده‌ایـم (و چنین اخباری را از طریق وحی در اختیار قرار داده‌ایم). ما این قرآن را فـرستاده‌ایم و در آن اخـبار پـیشینیان است.
همچنین قرآن مجید جایگاه نداء در دادن راز و نـیاز و مناجات را که در گوشه‌ای از کوه طـور انجام گـرفته است، دقیق و ژرف به تصویر می‌کشد:
(وَمَا کُنْتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَیْنَا).
تو در کنار کوه طور نبودی بدانگاه که مـا (موسی را برای برگزیدن او به عنوان پـیغمبر) نـدا در دادیـم (تــا فرمانهای صادرۀ الهـی را بشنوی و هــم اینک بـرای دیگران روایت نمائی).
پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نداء را نشـنیده است، و تـفصیلات قرآن را راجع بدان نـداء نـنگاشته است. و لیکـن ایــن رحمت خدا است که بدین قوم او مـی‌شود و خـدا آن اخبار را بر او می‌خوانـد، اخباری کـه دالّ بر صدق پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است در مسائلی کـه ایشـان را بـدانـها دعوت می‌کند، تا این قوم را بترساند، قومی که پیش از او بیم‌ه هنده‌ای به سـویشان نـیامده است. رسـالتهای موجود در میان بنیاسرائیل، پیرامون ایشان بوده است، ولی پیغمبری مدّتها است از زمان نیایشان اسماعیل به سوی آنان فرستاده نشده است:
(لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٤٦)
شاید مایۀ عبرت و بیداری آنان گردد.
این دعوت، رحمت خدا در حقّ ایـن مردمان است. همچنین ابن دعوت، حجّت و برهان خدا بر ایشان است. این دعوت بدان خاطر به سویشان آمده است تا عذری برایشان نماند و فردای قیامت نگویند که آنان ناگهانی و بدون اطّلاع گرفتار آمـده‌انـد، و بـدون بیم دادن و ترساندن پیشین، خدا ایشان را به عذاب گـرفتار کـرده است، و جاهلیّت و ترک و معصیتی که در آن بوده‌اند، مستوجب عذاب نیست، چون رسالت آسمانی بدیشان نابهنجاری و نـادرستی آن را اعـلام و ابـلاغ نـنموده است. لذا خدا خواست حجّت و برهان را از دست ایشان بگیرد، و جای عذری را برای آنـان باقی نگـذارد، و خودشان را در پیشگاه قـاضی درونشـان نگـاه دارد و ببینند که هـیچ گونه سـدّ و مـانعی ایشـان را از ایـمان آوردن باز نمی‌دارد:
(وَلَوْلا أَنْ تُصِیبَهُمْ مُصِیبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولا فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) (٤٧)
هرگاه (پیش از فرستادن تـو، ای پـیغمبر) عقوبتی بــه خاطر اعمالشان گریبانگیرشان مـی‌گردید، مـی‌گفتند: پروردگارا! چـه خوب بـود اگر پیغمبری بـرای مـا می‌فرستـادی تا از آیات تو فرمان می‌بردیم و از زمـرۀ مطیعان می‌کشتیم! (این است کـه تـو را در میان آنـان برانگیختیم، همان گونه که سائر پـیغمبران را در مـیان اقوام خودشان برانگیخته و مأمور تبلیغ نموده‌ایم). این جور می‌گفتتد اگر پیغمبری به سویـشان نمی‌آمد، و اگر با این پیغمـبر آیاتی به ارمغان نمی‌آمد، آیاتی کـه مستدل هستند و انسان را در برابر خود خلع سلاح می‌کنند. امّا وقتی که پیغمبر به سویشان آمد، و همراه با او حقیّ بود که شکّ و تردیدی درباره حقانیّت آن نبود، از آن پیروی نکردند:
(فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا لَوْلا أُوتِیَ مِثْلَ مَا أُوتِیَ مُوسَى أَوَلَمْ یَکْفُرُوا بِمَا أُوتِیَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ قَالُوا سِحْرَانِ تَظَاهَرَا وَقَالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کَافِرُونَ) (٤٨)
هنگامی که قرآن از سوی ما به پـیش ایشـان فرستاده شد، گفتند: چه خوب بـود اگر همان چیزهائی کـه بـه موسی داده شده بود (که قلب عصا به اژدها و ید بیضا و نزول کـتاب یکجا است) بدو داده مـی‌شد؟ مگر در گذشته چیزهائی را انکار نکردند که به موسی داده شده بود؟ (این بهانه جویان) گفتند: ایـن دو (کتاب تـورات و قرآن) جادوهائی هستند که یکدیگر را پشتیبانی و تأکید می‌نمایند، و گفتند: ما هیچ کدام را قبول نداریم (و مـنکر هر دو هستیم).
بدین روال و بر این منوال حـقّ را نـپذیرفتند و بـدان اعتراف نکردند، و به علّت تراشیها و بهانه جوئیهای پوچ پرداختند:
(قالوا:لولا أوتی مثلما أوتی موسى).
گفتند: چه خوب بود اگر همان چیزهائی که به مـوسی داده شده بود (که قلب عصا به اژدها و ید بیضا و نزول کتاب یکجا است) بدو داده می‌شد.
چه خوارق عادات و معجزات مادی و محسوس، و چه الواس که یک باره بر او نازل گـردیده است، و هـمۀ تورات در آنها بوده است.
امّا آنان در ادّعای خود صادق و در بیان حجّت راستگو، و در اعتراض خویش درست نبودند:
(أو لم یکفروا بما أوتی موسى).
مگر در گذشته چیزهائی را انکار نکردند که به مـوسی داده شده بود؟.
در جزیرة العرب یهودیان بودند، و بـا خود تـورات را داشتند، عربها بدیشان ایمان نیاوردند، و تـوراتـی را تصدیق نکردند که با خود داشتند. آنان می‌دانستند که صفت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم در تورات نـوشته شده است. از برخی از اهل کتاب دربارۀ چیزی سؤال می‌کردند که او با خود به ارمغان آورده است، و آنان هم اخباری بدیشان می‌دادند که معلوم می‌کرد که آن چیز حقّ است، و مطابق با کتابی است که خـودشان داشـتند، ولی بـه هیچ یک از اینها ایمان نیاوردند، و ادّعا کردند که تورات سحر است، و قرآن نیز سحر است، و این دو تا، یعنی تورات و قرآن بدین جهت موافق با یکدیگرند، و یکی دیگری را تصدیق می‌کند:
(قالوا:سحران:تظاهرا . وقالوا:إنا بکل کافرون).
گفتند: این دو (کتاب تورات و قرآن) جادوهائی هسـتند که یکدیگر را پشتیبانی و تأکید مـی‌نمایند، و گفتند: مـا هیحچ کدام را قبول نداریم (و منکر هر دو هستیم).
در این صورت این ستیزه و لجاجت است، نه حستجوی حقّ و حقیقت و این کمبود دلیل و برهان یا ضعف دلیل و برهان نیست که باعث گریز آنان می‌شود.
با وجود این، روند قرآنی گام دیگری را برای مـغلوب کردن ایشان و گرفتن دلیل و برهان از دست آنان، و به تنگنا انداختن ایشان، برمی‌دارد و با ایشـان به پـیش می‌رود. به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور می‌دهد کـه بـدیشان بگوید: اگر قـرآن را نــی‌پسندید، و اگـر تـورات را نـمی‌پذیرید، و قـرآن و تـورات مـایۀ شگـفت شـما نمی‌شود، اگر شما از کتابهای خدا کتابی در نـزد خود دارید کـه راهـیاب‌تر و راهـنمائی‌کننده‌تر از تـورات و قرآن است، آن را ارائه دهید تـا مـن از آن پـیروی و متابعت بکنم:
(قل:فأتوا بکتاب من عند الله هو أهدى منهما أتبعه . إن کنتم صادقین) .
بگو: اگر شما راست میگوئید (که ایـن دو کتاب، یـعنی تورآت و قرآن از سوی خدا نیست) کـتابی روشن‌تر و هدایت‌بخش‌تر ار آنها را از سوی خدا بیاورید تا من از آن پیروی کنم!.
این سر حدّ انصاف و نهایت دادگری است. آخرین پـلّۀ بیان دلیل و برهان است. کسی که با وجود این سخن به سوی حقّ نگراید، او منکر و ستیزه‌جو است، متکبّر و ستیزه‌جوئی که به دلیل و برهان چنگ نمی‌زند و تکیه نمی کند:
(فإن لم یستجیبوا لک فاعلم أنما یتبعون أهواءهم . ومن أضل ممن اتبع هواه بغیر هدى من الله ? إن الله لا یهدی القوم الظالمین) .
پس اگر (این پیشنهاد تو را نپذیرفتند و) پاسخت نگفتند، بدان که ایشان فقط از هواها و هوسهای خود پیروی می‌کنند! آخر چه کسـی گمراه‌تـر و سـرگشته‌تر از آن کسی است که (در دین) از هوا و هوس خود پیروی کند، بدون ایـن که رهنمودی از جـانب خدا (بـدان شـده) باشد؟!. مسلّما خداوند مردمان ستم پیشه را (به سـوی حقّ) رهـمود نمی‌نماید (چرا که کسی که به دنبال باطل رود، به حقّ راهیاب نمی‌شود(.
حقّ در این قرآن واضح و روشن است. دلیل و حجّت این آئین پیدا و آشکار است. هر کس که ایـن آئین را بشناسد و از آن کناره گـری کند قطعاً هوا و هوس او را از آن بـازمی‌دارد. دو راه بیش نـیست و راه سـومی وجود ندارد: یا مخلصانه تسلیم حقّ شدن است و از هوا و هوس دوری گزیدن. در این وقت باید ایمان آورد و تسلیم شد. و یا ستیزه کردن با حقّ و پیروی از هـوا و هوس است. در این صورت حقّ و حققت را تکذیب کردن و با حقّ و حقیقت دشمنی ورزیدن است. تکذیب آئین اسلام و ستیزه کردن با آن، نه به دلیل پـیچیده و گنگ بودن عقیده است، و نه به دلیل ضعف حـجّت و برهان، و نه به دلیل نقص و کاستی موجود در حجّت و برهان است، آن گونه که طرفداران کینه‌توز هوا و هوس می گویند.
(فإن لم یستجیبوا لک فاعلم أنما یتبعون أهواءهم (.
اگر (این پـیشنهاد تـو را نپذیرفتند و) پـاسخت نگفتند، بدان که ایشان فقط از هواها و هوسهای خود پـیروی می‌کنند.
این گونه قاطعانه گفته می‌شود. فرموده خدا است و ردنخوری و پیگردی ندارد ... کتانی که بـدین آئـین پاسخ مثبت نمی‌دهند و آن را نمی‌پذیرند کینه‌توزند و معذور نیستند. آنان تهمت زننده هستند و هیچ گونه دلیل و برهانی ندارند تا آن را اظهار بدارنـد، و مـعذ‌رت ایشان اصلاً پذیرفته نمی‌شود. ایشـان پـیروان هوا و هـوس، و رویگـردانـان از حـقّ و حغقت روشـن و آشکارند:
(ومن أضل ممن اتبع هواه بغیر هدى من الله؟).
آخر چه کسی گمراه‌تر و سرگشته‌تر از آن کسی است که (در دین) از هوا و هوس خود پیروی کند، بدون این که رهنمودی از جانب خدا (بدان شده) باشد؟!.
آنان در این کارشان ستمکار و ستمگرند:
(إن الله لا یهدی القوم الظالمین).
مسلّماً خداوند مـردمان سـتم‌پیشه را (بــه سـوی حقّ) رهنمود نمی‌نماید (چرا که کسی که به دنبال باطل رود، به حقّ راهیاب نمی‌شود).
این نصّ راه را بر معذرت آورندگان قطع می‌کند و بیان می‌دارد کـه آنـان از ایـن قـرآن چیزی درک و فـهم نکرده‌اند، و از این آئین کـاملاً سـر درنـیاورده‌انـد و آگاهی پیدا ننموده‌اند. این آئین همین که بدیشان برسد و بدانـان عـرضه شـود، حجّت و برهانی بـرایشـان نمی‌ماند، و جدال و ستیز پایان می‌پذیرد، و عـذرشان پذیرفته نمی‌گردد. این آئین خودش روشن روشن است. کسی از آن کناره گیری نـی‌کند، مگر آن فردی کـه از هوا و هوس خود پیروی می کند. کسی جز فردی آن را تکذیب نمی‌دارد مگر این که آن فـرد تهمت زننده‌ای است که بزهکار است و بر خویشتن ستم می‌کند، و بر حقّ روشن و آشکار ستم می‌کند، و سزاوار هـدایت و رهنمود خدا نیست:
(إن الله لا یهدی القوم الظالمین) .
مسلّماً خداوند مـردمان سـتم‌پیشه را (بـه سـوی حقّ) رهنمود نمی‌نماید (چرا که کسی که به دنبال باطل رود، به حقّ راهیاب نمی‌شود).
به محض وصول حقّ بدیشان و عـرضه کـردن آن بـر ایشان، عذرشان خواسته شده است، و معذرتی و دلیل و برهانی برایشان نمانده ست.
(ولقد وصلنا لهم القول لعلهم یتذکرون).
ما سخنان (قرآن) را (در قالب آیات متعدّدی، به اقتضای حکمت) پیاپی فرستادیم و به هم ارتباط و پیوند دادیم تا (دربارۀ وعـده‌ها و پندها و درسـهای آن پیندیشند و بدانها ایمان بیاورند و مقاصد و مفاهیم آن را بیاموزند و) یادآور شوند.
*
وقتی این چرخش و گردش به پـایان مـی‌آید، و از آن کجروی و ستیزه‌گری ایشان، آشکار و پدیدار می‌آید، با آنان چرخش و گردش دیگری را می‌آغازد. در ایـن چرخش و گردش شکل دیگری از راستی سرشت و از خـلوص نـیّت را بـدیشان نشـان مـی‌دهد، و بـدانـان می‌نمایاند که این دسته از مردمان چگونه پذیرۀ قرآن رفته‌اند، قرآنی که تصدیق‌کنندۀ چیزی است که با خود دارند:
(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ (٥٢) وَإِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ قَالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ (٥٣) أُولَئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِمَا صَبَرُوا وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ (٥٤) وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ) (٥٥)
کسانی که پیش از نزول قرآن، برایشـان کتاب (تورات و انجیل را) فرستادیم (و اهل کتاب نامیده می‌شوند،اگر واقعاً مطالب تورات و انجیل را خوانده و از دل مقاصد آنها را تصدیق کرده باشند، هم اینک محمّد را به عنوان پیغمبر می‌پذیرند و) به قرآن ایمان مـی‌آورند. هنگامی که (قرآن) بر آنان خوانده می‌شود (شتابان ایمان خود را اعلان مـی‌دارند و) میگویند: بدان باور داریـم، چرا که آن حقّ بوده و از سـوی پـروردگارمان (نـازل شـده) است. ما پیش از نزول قرآن هــم مسلمان بـوده‌ایــم (و نشـانه‌های ایـن پـیغمبر را در کـتابهای آسـمانی خود یافته‌ایم، و هم اینک که او را بازشناخته و آیات قرآنی را با کتابهای دیگر آسمانی همسو و هماهنگ دیده‌ایم، آن را با جان و دل پذیرا شده‌ایم). آنان کسانیند که دو بـار اجر و پاداششان داده می‌شود، به سبب این که (در راه ایمان اذیّت و آزارها دیده‌انـد و) شکیبائی کرده‌اند، و بدیها را با نیکیها از میان برمی‌دارند (و نه تنها بدیها را با بدیها پاسخ نمی‌گویند، بلکه در مقابل کردار و گفتار بد مـردم، رفتار بـایسته مـی‌کنند و سـخن شـایسته میگویند) و از آنچه بدیشان عطاء کرده‌ایم (در راه خیر و صلاح) خرج می‌کنند و می‌بخشند، و هنگامی که یاوه بشنوند از آن روی می‌گرداند (و دشـنام را بـا دشـنام پاسخ نمی‌گویند و بلکه) میگویند: اعمال ما از آن مـا، و اعمال شما از آن شما است (و هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت). وداع و بـه درودتـان بـاد، ما خواهــان (همنشینی یا) نادانان نیستیم.
سعید پسر جبیر رضی الله عنه گفته است: این آیات دربارۀ هفتاد نفر از کشیشانی نازل گردیده است که نجاشی پـادشاه حبشه آنان را فرستاده بود. هنگامی که آن کشیشان به خدمت پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آمدند، بر آنان خواند:
(یس والقرآن الحکیم...).
یا، سین... سوگند به قرآن حکیم ...(یس/1و2)
سورۀ یـن را تا پایان برایشان تلاوت کرد. کسیشان در وقت تلاوت می‌گریستند. در پایان مسلمان شدند. این آیۀ دیگر هم دربارۀ ایشان نازل گردیده است:
(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ) (٥٢)
کسانی که پپش از نزول قرآن، برایشان کتاب (تورات و انجیل را) فرستادیم (و اهل کتاب نامیده می‌شوند، اگر واقعاً مطالب تورات و انجیل را خوانده و از دل مقاصد آنها را تصدیق کرده باشند، هم اینک محمّد را به عنوان پیغمبر می‌پذیرند و) به قرآن ایمان مـی‌آورند... تا آخر...
محمد پسر اسحاق در کتاب سیره روایت کـرده است: «آنگاه بیست نفر یـا نـزدیک بـدان از مسـیحیان بـه خدمت پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آمدند، در آن هنگام که هنوز در مکّه بوده این وقـتی صـورت گـرفت کـه خـبر بعثت پـــیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را در حبشه شـنیده بودند. در مسـجدالحـرام پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را یـافتند. در کنارش نشستند و با او سخن گفتند و پرسشهائی کردند. مردانی از قریش هم در مجلس خود پیرامون کعبه بودند. هنگامی که مسیحیان از سوالاتی که از پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم داشتند تمام شدند، پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آنان را به سـوی خداوند بزرگوار دعوت فرمود، و قرآن را بر ایشـان تـلاوت نـمود. وقتی که آیـات قرآن را شنیدند چشمانشان از اشک لبریز شد. آن گاه فرمان یـزدان را فردن نهادند و به پیعمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ایمان آوردند و او را تصدیق فردند. آنچه را که در کتابهای خود راجع بدو خوانده بودند در او سراغ دیدند و آن را بازشناختند. وقتی که بلند شدند و از خدمت او رفتند، ابوجهل پسر هشام همراه گروهی از قریشیان سر راه را بر آنان گرفتند و بدیشان گفتند: چه کاروانیان بدی که هستید. خداوند ناامیدتان گرداناد! اهـل دیـن شـما، حبشه فرستاده اند تا خبر این مرد را برایشان ببرید، هنوز شـما در پیش او جای خوش نکردید و مدّت اندکی را پیش ننشستید از آئین خود دست کشیدید و سخنان او را باور کردید؟ کاروانیان نـادان‌تـر از شـما را سراغ نداریم! مسیحیان بدیشان پاسخ دادند و گفتند: خداحافظ، ما شما نادانی نمی کنیم. آنچه ما معتقد بدان هستیم مال ما است، و آنچه شما معتقد بدان هستید مال شما است. ما خویشتن را از خیر و خوبی محروم نمی سازیم».
محمّد پسر اسحاق گفته است: گویند این گروه مسیحیان از اهالی نجران بودند. خدا بهتر می داند کدام یک از این روایتها صحیح است... و گویند- خدا هم آگاه تر است ـ این آیات راجع بدیشان نازل گردیده است:
(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ...)...الخ...
کسانی که بیش از نزول قرآن، برایشان کتاب (تورات و انجیل را) فرستادیم (و اهل کتاب نامیده می‌شوند، اگر واقعاً مطالب تورات و انجیل را خوانده و از دل مقاصد انها را تصدیق کرده باشند، هم اینک محمّد را به عنوان پیغمبر می‌پذیرند و) به قرآن ایمان می‌آورند ... تا آخر ... محمّد پسر اسحاق گفته است: از زهـری راجـع بدین آیــات پــرسیدم و گـفتم دربارۀ چه کسـانی نـازل گردیده‌اند؟ گفت: همیشه از علماء خودمان شنیده‌ام که گفته‌اند این آیات درباره نجّاشی و یاران او رضی الله عنه نازل گردیده‌اند، و همچنین آیاتی که در سورۀ مائده هستند راجع بدو و یارانش نازل شده‌اند. آنجا که می‌فرماید:
(ذلک بأن منهم قسیسین ورهبانا . . .).
این بدان خاطر است که در میان مسیحیان، کشیشان و راهبانی هستند
...(مائده/82).
تا می‌رسد به این فرمودۀ خداوند بزرگوار:
(فاکتبنا مع الشاهدین).
پس (ایمان ما را بپذیر و) ما را از زمرۀ (امّت محمّدی که) گواهان (بر مردم در روز رستاخیز) بشمار بیاور. (مائده/83 ).
کسانی که این آیات راجع به کار و بارشان آمده است، هر که هسـتند مـهمّ نـیست. قـرآن مشـرکان را مـتوجّه حادثه‌ای می‌کند که روی داده است. از آن آگاه هستند و بیخبر نیستند. تا بدین وسیله مشرکان را رو در روی نمونه‌ای از انسانهای مـخلصی گرداند که این قـرآن را دریافت می‌دارند، و بدان می‌آرامند، و حقّ را در آن می‌یابند، و می‌دانند که این قرآن با کتابی مطابقت دارد و همسو است که خودشان دارند. هیچ بازدارنده‌ای اعم از هوا و هوس و تکبّر و خود بـزرگ بینی نـمی‌توانـد ایشان را از قرآن بگسلد و به دور دارد. آنان حاضرند در راه حقیّ که بدان ایمان آورده‌انـد هر گونه اذیّت و آزار و تعدّی و تجاوز نادانان را تحمّل کنند، و بر حقّ پایدار بمانند و در نبرد با هواهـا و هـوسها و اذیّت و آزارها شکیبائی ورزند و صبر پیش گیرند.
(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ) (٥٢)
کسانی که پیش از نزول قرآن، برایشان کتاب (تورات و انجیل را) فرستادیم (و اهل کتاب نامیده می‌شوند، اگر واقعاً مطالب تورات و انجیل را خوانده و از دل مقاصد آنها را تصدیق کرده باشند، هم اینک محمّد را به عنوان پیغمبر می‌پذیرند و) به قرآن ایمان می‌آورند.
این آیه یکی از آیاتی است که بر صحّت قرآن دلالت دارد. همۀ کتاب قرآن از سوی یزدان نازل گردیده است. چه سراسر آن مطابق و موافق با یکدیگر است. کسـی که اول آن در دلـت او باشد، حقّ را در آخـر آن نیز می‌یابد، و بدو می‌آرامد و اطمینان می‌یابد، و خواهد دانست که این قرآن از سوی خدائی نازل گردیده است که همۀ کتاب را نازل کرده است.
(وَإِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ قَالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ) (٥٣)
هنگامی که (قرآن) بر آنان خوانـده مـی‌شود (شتابان ایمان خود را اعلان می‌دارند و) مـی‌گویند: بـدان بـاور داریم، چرا که آن حقّ بوده و از سـوی پـروردگارمان (نازل شده) است. ما پیش از نزول قـرآن هــم مسـلمان بـوده‌ایــم (و نشـانه‌های ایـن پـیعمبر را در کـتابهای آسمانی خود یافته‌ایم، و هم اینک که او را بازشناخته و آیــات قرآنـی را بـا کتابهای دیگر آسـمانی هـمسو و هماهنگ دیده‌ایم، آن را با جان و دل پذیرا شده‌ایم). قرآن آن اندازه روشن و آشکار است بیش از این نیاز نیست که آن را بـخوانـند و کسـانی کـه حـقّ را قـبلاً شناخته‌اند بدانند که ایـن هـم از هـمان سـرچشـمه‌ای برجوشیده است و بردمیده است که سرچشمۀ کـتابهای آسمانی پیشین است، و همان جایگاه صدور یگـانه‌ای است که نمی‌توان آن را تکذیب کرد.
(إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَا).
آن حقّ است و از سـوی پروردگارمان (نـازل شـده( است.
(إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ) (٥٣)
مــا پــیش ار نـــزول قــرآن هـم مسـلمان بـوده‌ایـم (و نشـانه‌های ایـن پیغمبر را در کتابهای آسـمانی خود یافته ایم .(
مسلمان گردیدن، یعنی تسلیم فرمان یزدان شدن، آئین هر مؤمنی در هر دینی است.
آن کسانی که قبلاً مسلمان گردیده‌اند و تسلیم فـرمان یزدان شده اند، و سپس همین که قران را شنیده‌اند، آن را تصدیق کرده‌اند، آنان:
(أُولَئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِمَا صَبَرُوا).
آنان کسانیند که دو بار اجر و پاداششان داده می‌شود، به سبب این که (در راه ایمان اذیّت و آزارها دیده‌اند و) شکیبائی کرده‌اند.
شکیبائی کرده‌اند بر اسلام خالص و تسلیم شدن کامل، تسلیم دل و درون و چهره و بیرون، و چیره شـدن بـر هواها و هوسها، و ماندگاری بر دین در آغاز و در انجام ... این افراد دو بار بدیشان اجر و پاداش داده می‌شود، اجر و پاداشی بر همچون شکیبائی و صبری. ایـن هــم برای انسانها دشـوار است، و سـخت‌ترین شکـیبائی و صبر آن است که در برابر هواها و هوسها و شـهوتها و کجرویها و انحرافها ورزیده می‌شود. آنان بر همۀ اینها صبر و شکیبائی کرده‌اند، و در برابر تمسخر و استهزاء صبر و شکیبائی نموده‌انـد، هـمان گونه کـه روایت آن گذشت، و همان گونه که همیشه چـنین چـیزی بــر سـر کسانی آمده است که راستروان راستای راه دین خدا در جامعه‌های منحرف و گمراه و نادان در هر زمانی و در هر مکانی هستند:
(وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ).
و بدیها را با نیکیها از میان برمی‌دارند (و نه تنها بـدیها را با بـدیها پـاسخ نمی‌گویند، بـلکه در مـقابل کـردار و گفتار بد مردم، رفتار بایسته می‌کنند و سخن شــایسته میگویند).
این هـم صبر و شکـیبائی است. ایـن چـنین صـبر و شکبائی‌ای دارای درد بیشتری از خود صبر و شکیبائی بر اذیّت و آزار و تمسخر و استهزاء است. این صبر و شکیبائی والا رفـتن و چـیره شـدن بـر تکـبّر و خـود بزرگ بینی نفس، و بر رغـبت و شـور نـفس بر دفـع تـمسخر و اسـتهزاء و پـاسخ دادن بـه اذیّت و آزار، و تسکین دل از خشم و کینه، و خنک شدن با انتقام گرفتن است! آنگاه مکانت و منزلت بالاتری از هـمۀ ایـنها است، آن هم مکانت و مـنزلت عـفو کـردن و گـذشت نمودن با رضا و رغبت است. آن عفو کردنی و گذشت نمودنی که زشت را با زیبا پاسخ می‌دهد، و بـا نـادان مسخره کننده با آرامش و سنگینی و مهربانی و خوبی برخورد می‌کند. این هم افقی از بزرگی و والائی است که بدان افق نمی‌رسند مگر مؤمنانی که با خدا معامله می‌کنند و خدا ایشان را خشنود می‌فرماید و آنان هـم خدا را خشـنود مـی‌نمایند. در نـتیجه هـر چـه از دست مردمان ببینند راضی و مطمئنّ می‌گردند بدان امید که پاداش نیک یزدان را دریافت دارند.
(وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ) (٥٤)
و از آنچه بدیشان عطاء کرده‌ایم (در راه خیر و صلاح) خرج می‌کنند و می‌بخشند.
انگــار خـدا اراده فـرموده است بـه دنـبال یـادی از بزرگواری درونشان در عفو و گـذشت از مـردمان، از بـزرگواری درونشـان در بـذل و بـخشش امـوال به مردمان، سخن بگوید. بخشیدن مردمان و صرف نـظر کردن از ایشان، از منبع یگانه‌ای هستند: منبع والائی بر شهوات نفس، و فـراتـر گـرفتن خـود را از ارزشـهای زمـینی. اوّلی در نـفس است، و دومـی در اموال. در موارد بسیاری از قرآن، این دو، یعنی گذشت از مردمان و بخشش اموال به دیگران، ملازم یکدیگرند.
صفت دیگری از صـفات نـفسهای مـؤمن و شکـیبا و ماندگار بر اسلام، و خالص و پاک باختۀ عقیده، چـنین آمده است:
(وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ) (٥٥)
و هنگامی که یـاوه بشـنوند از آن روی می‌گرداند (و دشنام را با دشنام پاسخ نمی‌گویند و بـلکه) مـی‌گویند: اعمال ما از آن ما، و اعمال شـما از آن شـما است (و هـر کســـی آن درود عاقبت کـــار کـــه کشت). وداع و بــه درودتان باد، ما خواهان (همنشینی با) نادانان نیستیم. لغو، سخنان پوچ است، سخنان پوچی که فائده‌ای در آن نیست. یعنی بیهوده و یاوه است. این هم پریشان گوئی و یاوه سرائی است که وقت را می کشد بدون این که توشۀ تازه‌ای بـه دل یـا به خـرد بـبخشاید، و یـا شـناخت سودمندی بر دل یا بر خرد بیفزاید. لغو همچنین به معنی بد زبانی و گفتن سخنانی است که ذهن و شعو‌ر و زبان را تـباه می‌گردانـد، خـواه کسـی را بـا آن بـد و بـیراه مخاطب قرار دهند، و خواه آن بد و بـیراه را دربـارۀ شخص غائبی بگویند.
دلهای با ایمان همچون سخنان بیهوده و بد و بیراهی را بر زبان نمی‌راند، و بدان پریشان گوئی و یـاو ه‌سرائی گوش هم فرا نمی‌دهد. دلهای با ایمان سرگرم وظائف و تکالیف ایمان می‌شود، و خود را با عشق آن وظائف و تکالیف ایـمان بالا و والا می‌برد و اوج مـی‌دهد، و خویشتن را در پرتو نور ایمان پاک و پاکیزه می‌دارد:
(وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ).
و هنگامی که یـاوه بشــنوند از آن روی می‌گرداند (و دشنام را با دشنام پاسخ نمی‌گویند).
آنان به هیجان درنمی‌آیند و خشمگین نمی‌گردند و بـا یاوه گویان و یاوه سرایان همسو و هـمآوا نمی‌شوند و پاسخ به مثل بدیشان نمی‌دهند، و بـا آنـان پـیرامـون بیهوده و یاوه، بـا بیهوده و یـاوه بـه جـدال و سـتیز نمی‌نشینند. بلکه به وداعشـان مـی‌گویند و از ایشـان خداحافظی کنند.
(وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ).
و میگویند: اعمال ما از آن ما، و اعمال شـما از آن شـما است (و هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت). وداع و به درودتان باد.
این گونه مؤدّبانه رفتار می‌کنند، و دعای خیر و خوبی می‌نمایند، و برای طرف هدایت و رهنمود می‌طلبند ... عدم علاقه و رغبت به مشارکت در بد و بیراه خود را نیز نشان می‌دهند:
(لا نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ) (٥٥)
ما خواهان (همنشینی با) نادانان نیستیم.
ما نمی‌خواهیم وقت گرانبهای خود را با ایشان صـرف کنیم، و در بیهوده گوئی و یاوه سرائی هم نمی‌خواهیم با ایشان شرکت جوئیم، یا ساکت شویم و به پریشان گوئی و هرزه درائی ایشان گوش فرا دهیم.
این تصویر زیبا و روشنی از نفس با ایمانی است که به ایمان خود آرمـیده است و دل بـدان داده است. بـیزار بیزار از یـاوه و پـریشان گوئی است. لبریز از عفو و گذشت و مودّت و محبّت است. این تصویر برای کسی که می‌خواهد با اخلاق و آداب خداپسندانه مـتخلّق و متأدّب شود راه را روشن و آشکـار و بدون هـر گونه چاله و چوله ترسیم می‌کند، بدان شکل که اشتباهی در آن صورت نپذیرد. دیگر با نادانان نباید آمیخت و در نادانیشان شرکت ورزید، و نباید با ایشـان دشـمنی و کینه توزی کرد و کینۀ ایشان را به دل گرفت، و نباید از وجودشان به تنگنا افتاد و دلتنگ گردید. بلکه باید خود را والا و بالا گرفت و عفو و گذشت کرد و خیر و خوبی را حتّی برای بزهکار بدکردار آرزو کرد و خواست.
*
کسانی که از اهل کتاب ایمان آوردند، پیغمبر با ایشان بیش از این جدّ و جهد و تلاش و کوششی نکـرد کـه قرآن را برایشان بخواند. تنها کـاری کـه کـرد تـلاوت قرآن برای آنان بود، ولی ایشان ایمان آوردند و اسلام را پذیرفتند. امّا برخی از افراد قوم خودش بـودند کـه پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم تا آنجا که امکان داشت تلاش کرد ایمان بیاورند، و برخی بودند که پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بسیار دوست می‌داشت که ایمان بیاورند و به اسـلام بگروند، ولی خدا به خاطر چیزهائی کـه در درونشـان سـراغ داشت مقدر نفرموده بود که آنان ایمان بیاورند و بـه اسلام بگروند. پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نـمی‌توانست هـر که را دوست داشته باشد او را هدایت دهد. بلکه تنها خدا است هر که را که بخواهد هدایت می‌دهد به خاطر چیزهائی کـه از درون او می‌داند و او را سزاوار هدایت می‌سازد و او را آمادۀ پذیرش ایمان می‌شناسد:
(إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ) (٥٦)
(ای پیغمبر!) تو نمی‌توانی کسی را که بخواهـی هـدایت ارمغان داری (و او را به ایمان، یعنی سر منزل مقصود و مطلوب انسان برسانی) ولی این تنها خدا است که هر که را بخـواهد هدایت عطاء می‌نماید، و بهتر می‌داند که چه افرادی (بر طبق حکمت و عنایت یزدان و برابر اندیشه و تلاش انسان، سزاوار ایمان بوده و بـه سـوی صـفوف مؤمنان) راهیابند.
در صحیح مسلم و در صحیح بخاری آمده است که این آیه دربارۀ ابوطالب عموی پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نازل گردیده است. آن کسی که سخت از او محافظت و مـراقـبت می‌نمود و به یاری و کمکش برمی‌خاست، و برای دفاع از او رو در روی قریشیان می‌ایستاد، و از او حمایت می‌کرد تا دعوت خود را تبلیغ و بـه گـوش دیگـران برساند، و در این راه قطع رابطه قریشیان را تحمّل کرد، قطع رابطه‌ای که قریشیان با او و با بنیهاشم نمودند و ایشان را در شعب ابوطالب محاصره کردند. امّا او همۀ این کارها را به خـاطر دوست داشت برادرزاده‌اش، و نشان دادن غیرت و مردانگی و غرور و زیر بار ظلم و ستم نرفتن، انجام داد. هنگامی که وفات او فـرار سـید، پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم ابوطالب را به ایـمان آوردن و پذیرش اسلام دعوت کرد، و لیکن خدای سبحان این امر را بهره او نفرمود، به خاطر چیزهائی کـه در او سـراغ داشت.
زهـری گفته است: سعید پسـر مسـیّب پسر حزن مخزومی رضی الله عنه برایم روایت کرد و گـفت: هنگامی کـه وفات ابوطالب فرا رسید، پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به نزد او آمد. دید ابوجهل پسر هشام و عبدالله پسر أمیه پسر مغیره در پیش او هستند. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به ابوطالب فرمود:
(یا عم قل:لا إله إلا الله کلمة أحاج لک بها عند الله).
ای عموی من بگو: جز خدا خدائی نیست. سخنی که بـا آن در پیشگاه خـدا بـرایت دلیـل و بـرهانی در دست داشته باشم.
ابوجهل و عبدالله پسر امیّه گفتند: ای ابوطالب آیـا از آئین عبدالمطلب روی می‌گردانی؟ پیغمبر خـدا صلّی الله علیه و آله و سلّم پیاپی فرمودۀ خود را تکرار می‌کرد، و آنان نـیز گـفتۀ خود را تکرار می‌کردند، تا سـرانـجام گـفت: بـر آئین عبدالمطلب می‌میرم. سرباز زد از این که بگوید: جـز خدا خدائی نیست. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
(والله لأستغفرن لک ما لم أنه عنک).
به خدا سوگند برایت طلب آمرزش می‌کنم تا وقتی که از طلب آمرزش برایت نهی نشده‌ام.
این بود خداوند بزرگوار نازل فرمود:
(ما کان للنبی والذین آمنوا أن یستغفروا للمشرکین ولو کانوا أولی قربى).
پـیغمبر و مـؤمنان را نسـزد کـه بـرای مشـرکان طـلب آمرزش کنند، هر چند که خویشاوند باشند. (توبه/113)
و دربارۀ ابوطالب نازل فرمود:
(إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ).
(ای پیغمبر!) تو نمی‌توانی کسی را کـه بخواهـی هـدایت ارمغان داری (و او را به ایمان، یعنی سر منزل مقصود و مطلوب انسان برسانی) ولی این تنها خدا است که هر که را بخواهد هدایت عطاء می‌نماید.
(مســلم و بــخاری آن را از گفتۀ زهـری اســتخراج کرده‌اند)
مسلم در صحیح خود، و ترمذی، آن را از حدیث یزید پسر کیشان که او از ابوحازم، و او از ابوهریره روایت کرده است که گفته است: هنگامی که وفات ابوطالب فرا رسید، پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به نزد او آمد و فرمود:
(یا عماه . قل:لا إله إلا الله أشهد لک بها یوم القیامة).
ای عموی من، بگو: جز خدا خدائـی نـیست تـا در روز قیامت برای تو بدان گواهی دهم.
ابوطالب گفت: اگر قریشیان مرا بدان معیوب و نـنگین نمیکردند و نمی‌گفتند که هراس مرگ او را بر آن داشته است، چشمان تو را با گفتن آن روشن می‌کردم و مایۀ سرور تو می‌شدم. آن را نمی‌گویم مگر این که چشمان تو را بدان روشن گردانم و تو را مسرور سازم. فرمودۀ خداوند بزرگوار نازل شد:
(إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ) (٥٦)
(ای پیغمبر!) تو نمی‌توانی کسی را که بخواهـی هـدای ارمغان داری (و او را به ایمان، یعنی سر منزل مقصود و مطلوب انسان برسانی) ولی این تنها خدا است که هر که را بخواهد هدایت عطاء می‌نماید، و بهتر می‌داند که چه افرادی (بر طبق حکمت و عنایت یزدان و برابر اندیشه و تلاش انسان، سزاوار ایمان بوده و بـه سـوی صـفوف مؤمنان) راهیابند.
از ابن‌عبّاس، ابن‌عمر، مجاهد، شعبی، و قتاده، روایت شده است که این آیه دربارۀ ابوطالب نـازل گـردیده است. و آخرین چیزی را که ابوطالب گفته است ایـن است: او بر آئین عبدالمطّلب است.
انسان در برابر این خبر می‌ایستد و می‌بیند این آئین چه قدر قاطعانه برخورد مـی‌کند و چـه انـدازه اسـتقامت می ورزد. این عموی پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و سرپرست و محافظ و مدافع او است. خدا ایمان را برای او مـقدّر نمی‌فرماید، با وجود این که بسیار پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را دوست می‌دارد، و پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم نیز بسیار دوست می‌دارد که او ایمان بیاورد. این کار بدان خاطر است که ابوطالب کارهائی که برای پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌کرد تـحت تأثیر جانبداری از خویشی و خویشاوندی و محبّت پدرانه بود، و هدف و مـقصودش عقیده نبود. خـداونـد سبحان این را از ابوطالب می‌دانست و بدین جـهت برای او مقدّر نفرمود چیزی را که پـیغمبر خـدا صلّی الله علیه و آله و سلّم دوست می‌داشت و ا‌میدوار بدان بود. خدا این کار را - که کار هدایت است - سهمیّۀ پیغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم نکرد، و آن را اختصاص به اراده و مشیّت خود فرمود. بر پیغمبر تبلیغ بود و بس. بعد از او هم بر کسانی که مردمان را به سوی آئین خدا می‌خوانند جز دلسوزی و اندرز نیست. پس از دلسوزی و اندرز، دلها در اختیار خدایند و میان انگشتان یزدان مهربانند. هدایت و ضـلالت برابر آن چیزی دست می‌دهد که خدا از دلهـای بـندگان سـراغ دارد، و استعداد و آمادگی مردمان را بـرای هـدایت و ضلالت می‌داند.
*
هم اینک روند قرآنی بـه سـخنان ایشان مـی‌پردازد، سخنانی که به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌گفتند و با آن سـخنان عذر خویش را می‌آوردند و اظهار می‌داشتند آنـان از او پیروی نمی‌کنند از ترس این که سلطۀ خـود را بـر قبائل عرب مجاوری از دست بدهند که کعبه را بزرگ می‌داند، و متدیّن به آئین پرده داران و نگاهبانان کـعبه می‌باشند، و بتهای آنـان را تعظیم مـی‌کنند و سترگ می‌دارند. اگر قریشیان اسلام را بپذیرند آن قبائل ایشان را می‌ربایند، یا دشمنانشان ایشان را می‌ربایند و نابود می‌نمایند که در فراسوی شبه جزیرۀ عربستان هستند، و این قبائل هم از ایشان پشتیبانی و دفاع نـخواهند کرد. یزدان سبحان برایشان بیان می‌فرماید که امن و امان در کجا است، و ترس و هراس بر واقعیّت تاریخی ایشان، و بر واقعیّت کنونی و حاضر آنان که در آن مـی‌زیند از کجا است. این روشنگری هم به دنبال آن می‌آید که در این سوره برایشان در داستان موسی و فرعون معلوم کرد که امن و امان و بیم و خوف در کجا است. قـرآن ایشان را به چرخش و گردشی بر بالای محلّ هـلاکت گذشتگان می‌برد، و در این چرخش و گردش برایشـان پـــرده از اسـاب و عـلل حقیقی هـلاکت و نـابودی برمی‌دارد، وا سباب و عـلل هلاکت و نـابودی را در سرمستی و ناشکری و تکذیب پیغمبران و روی‌گردانی از آیـات خـدای مـهربان، مـجسّم پــیش چشــانشان می‌نماید. آنگاه چرخش و گردش دیگـری را با آنـان مـی‌آغازد، چـرخش و گـردشی بس دور و درازتـر از چرخش و گردش پیشین. در این چرخش و گردش پرده از حـقیقت مـعیارها و ارزشـها بـرمی‌دارد، و در ایـن چرخش و گردش، ناچیزی زندگی دنیا و نـاچیزی هـمۀ کالاها و نـعتهای آن را در برابر چیزهائی که در پـیش خدا موجود است آشکارا نشان می دهد و پیش چشمان همگان می‌دارد.
(وَقَالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا أَوَلَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَمًا آمِنًا یُجْبَى إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقًا مِنْ لَدُنَّا وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٥٧) وَکَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَهَا فَتِلْکَ مَسَاکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلا قَلِیلا وَکُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِینَ (٥٨) وَمَا کَانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى حَتَّى یَبْعَثَ فِی أُمِّهَا رَسُولا یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَمَا کُنَّا مُهْلِکِی الْقُرَى إِلا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ (٥٩) وَمَا أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَزِینَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى أَفَلا تَعْقِلُونَ (٦٠) أَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لاقِیهِ کَمَنْ مَتَّعْنَاهُ مَتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ) (٦١)
(ای پیغمبر!) تو نمی‌توانی کسی را که بخواهـی هـدایت ارمغان داری (و او را به ایمان، یعنی سرمنزل مقصود و مطلوب انسان برسانی) ولی این تنها خدا است که هر که را بخواهد هدایت عطاء می‌نماید، و بهتر می‌داند که چه افرادی (بر طبق حکمت و عنایت یزدان و برابر اندیشه و تلاش انسان، سزاوار ایمان بوده و بـه سـوی صفوف مـؤمنان) راهـیابند. (مشـرکان مکّه بــه پـیغمبر عـرض کردند) و گفتند: اگر همراه تو هدایت را پذیرا شویم (و از برنامۀ توحیدی اسلامی پیروی کنیم، قبائل نیرومند عرب به جنگ ما برمی‌خیزند و) ما را از روی زمـینمان می‌ربایید (و نابودمان می‌نمایند. پس هر چند به حقانیّت اسلام معترفیم، ولی برای حفظ جان و مال و مقام خود حاضر به قبول ایمان نیستیم!). مگر ما حرم پـر امن و امانی را برای ایشان فراهم نیاورده‌ایم که محصولات و میوه‌جات فراوانـی (از نـواحـی مـختلف) بـه سـوی آن آورده می‌شود؟! (وقتی که در حـال کفر، ایشـان را از امنیّت و مواهب زندگی برخوردار می‌گردانـیم، چگونه آنان را بـا وجود ایـمان و اطـاعت از فرمان، در دست دیگران رها می‌گردانیم؟! این محصولات و ثمرات) دادۀ مـــا است (بــدیشان ...) و لیکــن بــیشتر آنان (ایـن را) نمی‌دانند. چه مردمان زیادی را نابود ساخته‌ایم که در زندگی خود (همچون اینان) مست و مغرور (جاه و مال و زر و زور) شـده‌انـد و طـغیان و سـرکشی پـیشه سـاخته‌اند. این خانه‌های ایشـان است که بعد از آنـان (روی آبادی به خود نـدیده است و) جز مـدّت اندکی منزل و مأوی نگشته است، (و آن هـم سکونت مـوقّت مسافران و سیّاحان به هنگام رفت و آمـدشان از ایـن مــناطق بـوده است). و ما خودمان مـالک و صـاحب (املاک و دیارشان) شده‌ایم. پروردگار تو هرگز شهر و دیاری را ویران نمی‌سازد مگر این که در کانون و مرکز آنجا پیغمبری را برانگیزد تا آیات مـا را بر اهالی آن فرو خوانـد، و مـا شـهر و دیـاری را نـابود نکـرده و نابود نمی‌گردانیـم مگر این که ساکنان آنجا ستمکار بـاشند. آثچه به شما داده شده است، کالای این جهان و زیـنت آن است (و زودگذر و همراه با ناگواریها و رنـجها و دردها است) ولی آنچه در نزد خدا (در آن سرا است) بهتر و جاودانه‌تر است. آیا نمی‌دانید (که باقی با فانی، و محدود با نامحدود، یکسان نیست؟!). آیا کسی که بـدو وعدۀ نیکو داده‌ایم، و بـدان خواهـد رسـید (کـه نعمت فراوان و نامحدود آن جهان و بـهشت جـاویدان است) همسان کسی است که کالای زندگی این جـهان را بـدو داده‌ایم (و از نعمت ناپایدار و آمیزه به غصّه و رنح آن بهره‌مندش سـاخته‌ایـم) و سپس در روز قیـامت از زمرۀ احــضار شدگان (بـــرای حسـاب و کتاب، و گرد آورده‌شدگان در عذاب و عقاب دوزخ) است؟!.
این دیدگاه سطحی و نزدیک بینانه، و جهان بینی محدود زمینی است که به قـریشیان پـیام داشـته است، و بـه مردمان در هر زمان پیام می‌دهد که پـیروی کـردن از هدایت خدا ایشان را در معرض تـرس و هـراس قـرار می‌دهد، و دشـمنان را بر ضـدّ ایشـان مـی‌آغالاند و برمی‌شوراند، و مدد و یاری و کمک و پیروزی را از ایشان می‌گیرد، و تـنگدستی و نـابودی را بهرۀ آنـان می‌گرداند:
(وَقَالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا).
و گفتند: اگر همراه تو هدایت را پذیرا شویم (و از برنامۀ توحیدی اسلامی پیروی کنیم، قبائل نیرومند عرب بـه جنگ ما برمی‌خیزند و) ما را از روی زمینمان می‌ربایید (و نابودمان می‌نمایند).
آنان منکر این نیستند که اسلام هـدایت است، و لیکـن می‌ترسند مردمان ایشان را بربایند و نابودشان نمایند. ایشان خدا را فراموش می‌کنند، و فراموش می‌کنند کـه تنها خدا حافظ و نگهبان است، و تنها او حمایت کننده و مراقبت کننده است، و همۀ نیروهای زمین نـمی‌توانـند ایشان را بربایند و نابودشان نمایند اگر آنان در پناه خدا باشند و خدا ایشان را بپاید و مراقـبت نماید و تـمام نیروهای زمین نمی‌توانند ایشان را کمک و یاری دهند و آنان را پیروز و موفّق گردانند، اگـر خـدا ایشـان را خوار و حقیر و ذلیل بدارد ... این بدان خاطر بـود کـه ایمان آمیزۀ دلهای ایشان نگردیده بود. اگر ایمان آمیزۀ دلهای ایشان مـی‌شد، دیـدگاه ایشـان دربارۀ نـیروها دگرگون می‌شد، و سـنجش امـور بـرایشـان بـه گونۀ دیگری درمی‌آمد، و قطعاً می‌دانستند که امن و امان جز در جوار یزدان نیست، و ترس و هراس جز در دوری از هدایت ایزد سبحان دست نمی‌دهد، و این هدایت هم با قدرت و با عزّت گره خورده است، و هدایت نیز تـنها خیال و فقط گفتار نیست که برای آرامش دلهـا گـمان رود و گفته شود. بلکه هدایت حـقیقت ژرفـی است و معنی آن سازگاری و هماهنگی با قـانون جـهان و بـا نیروهای آن، و کمک طلبیدن از نیروها و به کار بردن و به کار گرفتن آنها در زندگی است. چه خدا که آفریدگار این جهان است، این جهان را برابر قانوی اداره می‌کند و امـور آن را می‌گردانـد کـه خودش آن را برایش پسندیده است و بدان راضی گردیده است. کسی که از هدایت خدا پیروی می‌کند از نیروهای نامحدودی‌که در ایــن جـهان هسـتی است کـمک می گیرد و اسـتفاده می‌نماید، و در واقعیّت زندگی به تکیه‌گاه مـحکمی پشت می‌بندد و تکیه می‌زند.
هدایت خدا برنامۀ زندگی درست است، زندگی‌ای کـه در این زمین واقعیّت دارد و هست. وقتی که این برنامه پیاده می‌گردد و تحقّق پیدا مـی‌کند، ریـاست و آقـائی زمینی دوشادوش سعادت اخروی حاصل می‌شود. وجه مشخّصۀ این برنامه این است که در آن میان راه دنیا و راه آخرت فاصله‌ای نیست. یعنی راستای راه دنیا و راه آخــرت یکی است و دنـیا و آخــرت دو راه جـدا از یکدیگر ندارند، و برای پیاده کردن و تحقّق بـخشیدن اهداف زندگی اخروی، لازم نیست زندگی دنیوی را به هم زد و نادیده گرفت. بلکه بـرنامۀ اسـلامی زنـدگی دنیوی و زندگی اخروی را با یک رشته به یکـدیگر ربط و پیوند می‌دهد: اصلاح دل و اصلاح جامعه و اصلاح زندگی در این زمین. بدین جهت راه به سوی آخرت می‌رود، و دنیا به آخرت متّصل می‌شود. چه دنیا مزرعۀ آخرت است، و آباد کـردن و رونـق بخشیدن بهشت این زمین و سروری و آقائی بر آن، وسیله‌ای برای آباد کردن بهشت آخرت و جاودانه ماندن در آن است، به شرط این که از هدایت خدا پیروی شود، و در عمل و با عمل به خدا رو کرد و به رضا و خشنودی او چشم دوخت.
هرگز در تـاریخ بشـریّت گـروهی بـر هـدایت یـزدان نبوده‌اند مگر این که ایزد منّان در آخر گشت و گـذار بدیشان قدرت و شوکت و آقائی و سروری داده است، پس از آن که آنان را برای حـمل امـانت آمـاده کــرده است، امانت خلافت در زمین و ادارۀ زندگی این جهان برابر قانون و فرمان یزدان.
بسیاری از مردان می‌ترسند از شـریعت خـدا پـیروی نمایئد و برابر هدایت او حـرکت کـنند. از دشـمنانگی دشمنان خدا و از نیرنگ ایشـان مـی‌ترسند. از اتـّحاد دشمنان بر ضـدّ خـود بـیم دارنـد، و از مـحاصره‌های اقتصادی و غیر اقتصادی در ترس و هراسند! این ترسها و هراسها جز خیالها و گمانهائی بسان خیالها و گمانهای قریشیان در آن زمان نیست که به پـیغمبر خـدا صلّی الله علیه و آله و سلّم گفتند:
(إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا).
اگر هـمراه تـو هـدایت را پـذیرا شـویم (و از بـرنامۀ توحیدی اسلامی پیروی کنیم، قبائل نیرومند عرب بـه جنگ ما برمی‌خیزند و) ما را از روی زمینمان می‌ربایند (و نابودمان می‌نمایند. پس هر چند بـه حقانیّت اسـلام معترفیم، ولی برای حفظ جان و مال و مقام خود حاضر به قبول ایمان نیستیم).
امّا وقتی که قریشیان از هدایت یزدان پیروی کردند بر خاور و باختر زمین در یک چهارم قرن از زمان یا کمتر از آن پیروز شدند و سلطه و قدرت پیدا کردند.
یزدان سبحان در همان زمان این عذر خیالی و این بهانۀ گمانی ایشان را مردود اعلام فرمود و بدیشان اعـلام نمود: چه کسی بدانان امن و امان بخشیده است؟ چـه کسی بیت‌الله الحرام را برایشان ترتیب داده است؟ چـه کسی دلهائی را بر آن داشته است که بدیشان بگرایند و محصولات و میوه‌جات سراسر زمین را به سوی آنـان بار کنند و بیاورند؟ محصولات و میوه‌جاتی که از همۀ گوشه و کنار زمین بار آن بربسته می‌شود و در حـرم گرد آورده می‌شود، در حالی که در سرزمینهای فراوان خود و در فصلهای زیاد خود پخش و پراکنده گـردیده است و چیزی یا جز اندکی از آن بر جای نمانده است:
(أَوَلَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَمًا آمِنًا یُجْبَى إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقًا مِنْ لَدُنَّا).
مگر مـا حرم پر امـن و امـانی را بـرای ایشـان فراهـم نیاورده‌ایـم که مـحصولات و میوه‌جات فراوانـی (از نواحی مختلـف) به سوی آن آورده می‌شود؟! (وقتی که در حـال کفر، ایشــان را از امنیّت و مـواهب زنـدگی برخوردار می‌گردانیم، چگونه آنان را با وجود ایمان و اطاعت از فرمان، در دست دیگران رها می‌گردانیم؟! این محصولات و ثمرات) دادۀ ما است (بدیشان).
چرا آنان باید بترسند از این که مردمان نکند ایشان را بربایند و نابود نمایند وقتی که آنان از هدایت پـیروی نمایند؟ خدا است که این حرم را برایشان محلّ امـن و امان قرار داده است از آن زمان که ابـراهـیم پـدرشان بدانجا کوچیده است. آیا خدا که ایشان را امن و امـان داده است در حالی که بزهکاران و گناه پیشگانی بیش نبوده‌اند، چگونه می‌گذارد مردمان ایشان را بربایند و نابودشان نمایند، در حالی که متّقیان و پرهیزگارانند؟!
(وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (٥٧)
ولیکن بیشتر آنان (این را) نمی‌دانند.
نمی‌دانند امن و امان در کجا و ترس و هراس در کـجا است. نمی‌دانند که همۀ کارها در دست خدا است و به خدا حواله می‌گردد.
ولی اگر آنان می‌خواهند خویشتن را واقعاً از مهلکه‌ها به دور نمایند و از نابودیها مصون و محفوظ دارند، این سبب و علّت هلاک و نابودی است و خود را از آن به دور گردانند:
(وَکَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَهَا فَتِلْکَ مَسَاکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلا قَلِیلا وَکُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِینَ) (٥٨)
چه مردمان زیادی را نابود سـاخته‌ایـم کـه در زندگی خود (همچون اینان) مست و مغرور (جاه و مال و زر و زور) شده‌اند و طغیان و سرکشی پیشه ساخته‌اند. این خانه‌های ایشان است که بعد از آنـان (روی آبـادی بـه خود ندیده است و) جز مدّت اندکی منزل و مأوی نگشته است، (و آن هم سکونت موقّت مسافران و سیّاحان بـه هنگام رفت و آمدشان از این مناطق بـوده است). و مـا خودمان مالک و صاحب (املاک و دیارشان) شده‌ایم. مست و مـغرور نـعمت شـدن، و شکـر آن را بجای نیاوردن، سبب نابودی شهرها و آبادیها است. از جـملۀ نعمتهائی که از سوی خدا بدیشان داده شده است، حرم پرامـن و امـان و سـرشار از امـنیّت است. پس باید بپرهیزند از این که مست و مغرور نـعمت شـوند، و از این که شکر نعمت را بجای نیاورند، و در نتیجه هلاک و نابودی دامنشگیر ایشان شود، هـمان گونه کـه دامـنگیر شهرها و آبادیهائی گردیده است که آنها را می‌بینند و با آنها آشنایند، و خانه‌ها و کاشانه‌های ساکنان آنجاها را می‌بینند که فرو تپیده و ویران گـردیده است و خـالی شده است ...
(لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلا قَلِیلا).
بعد از آنان (روی آبادی به خود ندیده است و) جز مدّت اندکی منزل و مأوی نگشته است، (و آن هـم سکـونت موقّت مسافران و سیّاحان به هنگام رفت و آمدشان از این مناطق بوده است).
خانه‌ها و کاشانه‌های آنان برجسته و نمایان باقی مانده است و از نقش زمین شدنها و نابود گردیدنهای ساکنان خـود خبر می‌دهد و روایت می‌کند، و از داسـتان سرمستی و غرور نعمت سـخن می‌گوید، نـعمتی کـه صاحبان آن بر باد فنا رفته‌اند و فـرزندی را از خـود برجای ننهاده‌اند و جایگزین خود ننموده‌اند، و کسی از ایشان میراثی نبرده است و ارثی پس از ایشان بهره‌اش نگردیده است.
(وَکُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِینَ) (٥٨)
و مـا خودمان مـالک و صـاحب (امـلاک و دیـارشان) شده‌ایم.
باید دانست که یزدان این شهرها و آبادیهای سرمست و مغرور را نابود نکرده است مگر این که در مرکز آنـها پیغمبری را مبعوث کرده است و بدانجا روانـه نـموده است. این قانون و سنّت است، قانون و سنّتی که آن را بر خود لازم و واجب فرموده است، به خاطر مــهر و مودّتی که در حقّ بندگان داشته است:
(وَمَا کَانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى حَتَّى یَبْعَثَ فِی أُمِّهَا رَسُولا یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَمَا کُنَّا مُهْلِکِی الْقُرَى إِلا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ) (٥٩)
پروردگار تو هرگز شهر و دیاری را ویـران نـمی‌سازد مگر این که در کانون و مرکز آنجا پیغمبری را برانگیزد تا آیات ما را بر اهالی آن فرو خواند، و ما شهر و دیاری را نابود نکرده و نابود نمی‌گردانیم مگر این که ساکنان آنجا ستمکار باشند.
حکمت و فلسفۀ فرستادن پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در امّ‌القـری - یعنی بزرگ‌ترین شهر یا پایتخت آنجا - این است کـه مرکزی برای رسالت شود و از آنجا رسالت به اطراف برسد و تبلیغ گردد، و حجّت و برهانی و عذر و بهانه‌ای برای کسی در آنـجاها نـماند. پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در مکّـه مبعوث گردید که ام‌ّ‌لقرای عربی است. او ایشان را از فرجام تکذیب کنندگان پیشین بیـم می‌داد، و از عذاب و عقابی می‌ترساند که بر سر پیشینیانی آمـده است کـه ییغمـری یا پیغمبرانی به سوی ایشان رفته‌اند، ولی آنان پیغمبر یا پیغمبران را تکذیب کرده‌اند:
(وَمَا کُنَّا مُهْلِکِی الْقُرَى إِلا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ) (59)
ما شهر و دیاری را نابود نکرده و نـابود نـمی‌گردانـیم مگر این که سـاکنان آنجا ستمکار باشند.
کسانی را نابود کرده‌ایم که آیات را تکذیب کـرده‌انـد بس از آن که با آنها آشنائی پیدا کرده‌اند و به حقّانیّت آنها یقین و اطمینان داشته‌اند!
باید دانست که کالاها و نعمتهای زندگی دنیوی همه و همه، و لذائذ و خوشیهای زندگی دنیوی سر به سر، و همۀ چیزهائی که خدا از زمین در دسترسشان قرار داده است و به تملّکشان درآورده است، و همۀ محصولات و ثمراتی که بدیشان بـخشیده است، و تـمام مـقامها و درجه‌ها و بالاخره چیزهائی که در طول زندگی نـصیب انسان می‌شود، وقتی که با چیزهائی مقایسه می‌گردد که در پیشگاه خدا است، تمام این امور بسی ناچیز و اندک قلمداد می‌شود:
(وَمَا أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَزِینَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى أَفَلا تَعْقِلُونَ) (٦٠)
آنچه به شما داده شده است، کالای این جهان و زینت آن است (و زودگذر و همراه با ناگواریها و رنجها و دردها است) ولی آنچه در نزد خدا (در آن سـرا است) بهتر و جاودانه‌تر است. آیا نمی‌دانید (که باقی با فانی، و محدود با نامحدود، یکسان نیست؟!.
این معیار سنجش نهائی است نه تنها برای چـیزی کـه می‌ترسند از امن و امان و زمین و کالا از دست بدهند، و نــه تنها بــرای چـیزی کـه از مـنزلت و مکـانت و محصولات و ثمرات و امنیّت، خدا بدیشان می‌دهد و با اعطاء آن بر ایشان بزرگواری می‌کند، و نـه تنها بـرای چیزی که به شهرها و آبادیها بخشیده است و سپس به خاطر سرمستی و غرورشان آن را واپـس گرفته است و از بین برده است، بلکه معیار سنجش نهائی برای هر آن چیزی است که در این زندگی دنیوی است و به فرض سالم و کامل و بر دوام بماند و هلاک و نابودی به دنبال ندا‌شته باشد. اینها همه و همه:
(مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَزِینَتُهَا).
کالای این جهان و زینت آن است.
(وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى).
ولی آنچه در نــزد خـدا (در آن سـرا است) بــهتر و جاودانه‌تر است.
بهتر است در سرشتی که دارد، و جـاودانـه‌تر است در زمانی که دارد.
(أَفَلا تَعْقِلُونَ) (٦٠)
آیا نمی‌دانید (که باقی با فـانی، و مـحدود با نامحدود، یکسان نیست؟!).
برتری دادن این و آن نیاز به خردی دارد که سرشت این و آن را درک و فهم کند. آن گاه پیروی با این ساختار در می‌رسد تا یادآور گـردد کـه باید در بـخش کـارهای اختیاری، خرد دخالت داده شود.
در پایان این گشت و گذار، یزدان سبحان دو صفحۀ دنیا و آخرت را بـرایشـان ورق مـی‌زند و بـدانـان نشـان می‌دهد، و ایشان را متوجّه می‌فرماید که هر کس هر چه را می‌خواهد برگزیند، این را یا آن را:
(أَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لاقِیهِ کَمَنْ مَتَّعْنَاهُ مَتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ) (٦١)
آیا کسی که بدو وعدۀ نـیکو داده‌ایـم، و بـدان خواهد رسید (که نعمت فراوان و نامحدود آن جهان و بـهشت جاویدان است) همسان کسی است که کالای زندگی این جهان را بدو داده‌ایم (و از نعمت نـاپایدار و آمـیزه بـه غصّه و رنج آن بهره‌مندش ساخته‌ایم) و سپس در روز قیامت از زمرۀ احضار شدگان (برای حساب و کتاب، و گرد آورده‌شدگان در عذاب و عقاب دوزخ) است؟!. این صفحۀ کسی است که خدا بدو وعـدۀ خوبی داده است و او در آخرت واقعاً بدان رسـیده است و آن را چشیده است. این هم صفحۀ کسی است که از کالاها و نعمتهای زندگی دنیای کوتاه و ناچیز برخـوردار بـوده است، و بعد از آن، آهای این او است کـه در آخـرت برای حساب و کتاب آثار مـی‌گردد و حـاضر آورده می‌شود. تعبیر قرآنی پیام اجـبار و وادار کــردن را بـه گوش جان انسان می خواند:
(مِنَ الْمُحْضَرِینَ) (٦١)
از زمرۀ احضار شدگان است.
از جملۀ کسانی است که بدون این که بخواهند ترسان و لرزان حاضر آورده می‌شوند. آرزو می‌کنند کـه کـاش حاضر آورده نمی‌شدند، چون می‌دانند پس از حساب و کتاب آن کالاها و نعمتهای زودگذر و ناچیز دنیا چه چیز در انتظارشان است!
این پایان گشت و گذاری است که در آن به گفتار ایشان پاسخ داده می‌شود، آنجا که می‌گفتند:
(إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا).
اگر هــمراه تـو هـدایت را پـذیرا شـویم (و از برنامۀ توحیدی اسلامی پیروی کنیـم، قبائل نیرومند عرب بـه جنگ ما برمی‌خیزند و) ما را از روی زمینمان می‌ربایند (و نابودمان می‌نمایند).
حتّی اگر این کار این جور بود برای ایشان بهتر از این بود که در آخرت از زمرۀ احضار شدگان گردند! چه رسد به این که پیروی از هدایت خدا امن و امان و منزلت و مکانت در دنیا را به همراه بیاورد، و در آخرت عطا و امان یزدان را دربر داشته باشد. هان! در این صـورت بدانید که هدایت یزدان را رها نمی‌سازند و به ترک آن نمی‌گویند مگر کسانی که غـافل باشند، غـافلانی کـه حقیقت نیروهای موجود در گسترۀ این هستی را درک و فهم نمی‌کنند، و نمی‌دانند ترس و هراس در کجا و امن و امان در کجا قرار دارد. و مگر کسـانی کـه زیـانمند بــاشند، زیــانمندانـی کـه خوبی را برای خـویشتن برنمی‌گزینند و انتخاب نمی‌کنند و از هلاک و نابودی نمی‌پرهیزند و دوری نمی‌نمایند.
*
هنگامی که آنان را به ساحل دیگر می‌رساند ایشان را به چرخش و گردش دیگری در صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت می‌برد، و بدختی و بد فرجامی شرک و گمراهی را به تصویر می زند که آنـان در آن هسـتند و در آن می‌لولند:
(وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (٦٢) قَالَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هَؤُلاءِ الَّذِینَ أَغْوَیْنَا أَغْوَیْنَاهُمْ کَمَا غَوَیْنَا تَبَرَّأْنَا إِلَیْکَ مَا کَانُوا إِیَّانَا یَعْبُدُونَ (٦٣) وَقِیلَ ادْعُوا شُرَکَاءَکُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُمْ وَرَأَوُا الْعَذَابَ لَوْ أَنَّهُمْ کَانُوا یَهْتَدُونَ) (٦٤)
روزی (را خاطرنشان سـاز کـه) خدا ایشـان را فریاد مــی‌دارد و مــی‌گوید: انـبازهائی کـه بـرای مـن گمان می‌بردید کجایند؟! (ای مشرکان! حالا که حجابها و پرده‌ها کـنار رفـته‌انـد و هنگامۀ حسـاب و کتاب و گرفتاری و درماندگی است، بگوئید بتها و خدا گونه‌های انس و جنّی که مـی‌پنداشـتید و مـی‌پرستیدید بــایند و شما را از عقاب و عذاب آفریدگار برهانند) کسـانی کـه (سردستگان کفر و ضلال بوده و) فرمان عذاب دربارۀ آنان مسلّم شده است، میگویند: پروردگارا! ما اینان را گمراه ساخته‌ایم. از آنجا که خودمان گمراه بـوده‌ایـم ایشان را هم گمراه نموده‌ایم. ما از اینان در پیشگاه تـو بـیزاری مــی‌جوئیم (و مـی‌گوئیـم: ایشـان شـهوات و آرزوهای خود را پـرستش کـرده‌انـد و) ما را عبادت نکرده‌انـد! (بـه پـرستش کنندگان گول خورده) گفته می‌شود: انبازهای خود را (که معبودهای دروغینند) به فریاد خوانید (تا شما را یاری کنند). آنـان ایشـان را بـه فریاد می‌خوانند، ولی پاسخی بدانان نمی‌دهند. (در این هـنگام) عـذاب را (بــا چشـم خود) مـی‌بییند (و آرزو مـی‌کنند:) کاش! هـدایت یـافته و راهیاب مـی‌بودند (و امروز گرفتار چنین مجازات شدیدی نمی‌شدند).
(وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ مَاذَا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ (٦٥) فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الأنْبَاءُ یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَسَاءَلُونَ (٦٦) فَأَمَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ) (٦٧)
)خاطرنشان سـاز) روزی را که خداونـد مشـرکان را فریاد مـی‌دارد و مـی‌گوید: بـه پــغمبران چـه پـاسخی دادید؟ در این هنگام (بر اثر حیرت و دهشت) همۀ خبرها از یادشان می‌رود (و جملگی دچار فراموشی می‌شوند و سخنی برای گفتن نخواهند داشت و حتّی از هـول و هراس) نمی‌توانند چیزی از یکدیگر هم بپرسـد. (آنـچه گذشت دربارۀ مشرکانی است که بر شرک مرده‌اند) و امّا کسانی که (در دنـیا) تـوبه کرده و ایـمان آورده و کارهـای شایسته انـجام داده بـاشند، امید است کـه از زمرۀ رستگاران گردند.
پرسش نخستین برای تنبیه و توبیخ است:
(أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ) (٦٢)
انبازهائی که برای من گمان می‌بردید کجایند؟.
خدا می‌داد که امـروز آن چـنان انـبازهائی در مـیان نیستند، و پیروانشان چیزی دربارۀ آنـها نـمی‌دانـند و خبری از آنها ندارند، و راهی بدانها و دسترسی بدانها ندارند. و لیکن در حضور همۀ حاضرا‌ن خوار و رسوا می‌گردند.
بدین خاطر است کسانی که از ایشان همچون پرسشی می شود پاسخی نمی‌دهند، چرا که پاسخ دادن هم مـراد نیست. بلکه آنان تلاش می‌کنند از بزه و گناه گـمراه کـردن گـمراه شـدگانشان، و از بـازداشـتن بـازداشت شدگانشان از هدایت خدا، خویشتن را تبرئه کنند و پاک دارند، بدان گونه که بزرگان قریش با مردمان پیرو خود چنین می‌کنند. این است گمراه کنندگان میگویند:
(رَبَّنَا هَؤُلاءِ الَّذِینَ أَغْوَیْنَا أَغْوَیْنَاهُمْ کَمَا غَوَیْنَا تَبَرَّأْنَا إِلَیْکَ مَا کَانُوا إِیَّانَا یَعْبُدُونَ) (٦٣)
پروردگارا! ما ایـنان را گمراه سـاخته‌ایـم. از آنجا کـه خودمان گمراه بوده‌ایم ایشان را هـم گمراه نموده‌ایم. مـا از اینان در پیشگاه تو بیزاری مـی‌جوئیم (و مـی‌گوئیم: ایشان شهوات و آرزوهای حود را پرستش کرده‌اند و) ما را عبادت نکرده‌اند.
پروردگارا ما ایشان را با زور گمراه نساخته‌ایم. ما که بر دلهایشان سلطه و قدرت نداشته‌ایم. آنـان بـا رضـا و رغبت و اختیار خود به گمراهی افتاده‌اند.
(تَبَرَّأْنَا إِلَیْکَ).
ما در پیشگاه تو (از اینان) بیزاری می‌جوئیم.
ما خویشتن را از گـناه و بزه گـمراه کـردنشان تـبرئه می‌کنیم.
(مَا کَانُوا إِیَّانَا یَعْبُدُونَ) (٦٣)
ما را پرستش نمیکردند.
طکه آنان بتها و آفریدههای دیگر تو را می‌پرستیدند و اطــاعت مــی‌کردند، و مـا خـود را خـدایـان ایشــان نـمی‌کردیم، و بـا عـبادت و پـرستش بـه سـوی مـا نگرائیده‌اند و به ما رو نکرده‌اند!
آن گـاه ایشـان را بـه سـوی خـواری و رسـوائـی‌ای برمی‌گرداند که سخن را از مسیر آن برگردانده‌اند. آنان را به سوی خواری و رسوائی انبازهائی سوق می‌دهد و متوجّه می‌سازد که آنها را با خدا پرستش می‌کرده‌اند:
(وَقِیلَ ادْعُوا شُرَکَاءَکُمْ).
(بــه پــرستش کنندگان گـول خورده) گفته می‌شود: انبازهای خود را (که مـعبودهای دروغینند) به فریاد خوانید (تا شما را یاری کنند).
ایشان را به فریاد خوانید و از شیوۀ رفتارشان نگریزید و دوری نکنید! ایسان را به فریاد خوانید تا پـاسختان بگویند و نجاتتان دهند) ایشان را به فریاد خوانید، آخر امروز روز آنان است و امروز بـاید فـائده‌ای داشـته باشند) آن بیچارگان می‌دانند که به فریاد خواندن ایشان هیچ سودی دربر ندارد. با وجود این از فـرمان یـزدان اطاعت می‌کنند و به ناچار فریادشان می‌دارند:
(فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُمْ).
آنان ایشان را به فریاد می‌خوانند، ولی پاسخی بدانـان نمی‌دهید.
(وَرَأَوُا الْعَذَابَ).
و (در این هنگام با چشم خود) عذاب را می‌بینید.
در این گفتگو عذاب را مـی‌بینند و بس. در پشت سـر این گفتگو عذاب را مجسّم می‌بینند. در فراسوی ایـن موقعیّت جز عذاب نیست.
در اینجا و در این لحظه ای کـه صحنۀ به اوج خود می‌رسد، هدایتی که به ترک آن می‌گفـته‌اند نشـان داده می‌شود، هدایتی که آرزوی هـر آرزو کـننده‌ای در آن جایگاه و موقعیّت غم اندود و غم افزار است، آن هدایتی که در دنیا در دسترس ایشان بود اگر به سوی آن سرعت می‌گرفتند:
(لَوْ أَنَّهُمْ کَانُوا یَهْتَدُونَ) (٦٤)
کاش! هدایت یافته و راهیاب می‌بودند (و امروز گرفتار چنین مجازات شدیدی نمی‌شدند(.
آن گـاه ایشـان را بـدان صـحنۀ غـم انـدود و غـم افـزار برمی‌گرداند:
(وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ مَاذَا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ) (٦٥)
(خاطرنشان سـاز) روزی را که خـداوند مشـرکان را فریاد مـی‌دارد و مـی‌گوید: بـه پیغمپران چه پـاسخی دادید؟.
خدا قطعاً می‌داند که آنان به پـیغـبران چـه پاسخی داده‌اند. و لیکن این پرسش نیز جنبۀ تنبیه و توبیخ و خوار و رسوا داشتن را دارد. آنان با بیهوشی و سکوت با هـمچون پـرسشی رویاروی مـی‌شو‌ند، بـیهوشی عمزده‌ای و سکوت کسی که نمی‌داند چه بگوید:
(فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الأنْبَاءُ یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَسَاءَلُونَ) (٦٦)
در این هنگام (برابـر حیرت و دهشت) هـمۀ خبرها از یادشان می‌رود (و جملگی دچار فراموشی می‌شوند و سخنی برای گفتن نخواهند داشت و حتّی از هـول و هراس) نمی‌توانند چیزی از یکدیگر هم بپرسند.
تـعبیر قـرآنـی سـایۀ کـوری را بـر صـحنۀ و حر کت می‌اندازد. انگار خبرها کورند و بدیشان نـمی‌رسند، و آنان چیزی را دربارۀ هیچ چیزی نمی‌دانند! و نمی‌توانند پرسشی بکنند و نمی‌توانند پـاسخی بـدهند. آنـان در بیهوشی خود ساکت افتاده‌اند!
(فَأَمَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ) (٦٧)
)آنـچه گذشت دربـارۀ مشـرکانی است کـه بـر شرکت مرده‌اند) و امّا کسانی که (در دنیا) توبه کرده و ایـمان آورده و کارهـای شایسته انجام داده باشند، امید است که از زمزۀ رستگاران گردند.
این هم صفحۀ مقابل صفحۀ پیشین است. در این وقت که غم و اندوه برای مشرکان به اوج خود رسیده است و بر آنان خیمه زدۀ است، از کسی صحبت می‌دارد کـه توبه کرده است و ایمان آورده است و کار نیکو انجام داده است. و از امیدی سخن می‌گوید که امید به نجات دارد و انتظار آن را می‌کشد. هر کـس هر چه را می‌خواهد برگزیند و هر راهی را که می‌خواهد در پیش گیرد. میدان اختیار و گزینش هنوز باز و فراخ است!
آنگاه روند قرآنی کار و بار ایشان و کار و بار هـر چیزی را به اراده و مشـیّّت و اخــتیار و انتخاب خـدا وا می‌گذارد. چه خدا است که هر چیزی را می‌آفریند، و هر چیزی را می‌داند، و هر گونه کـار و بـاری در ایـن جهان و در آن جهان بدون باز گردانده می‌شود، و حمد و سپاس و حکم و فرمان، هم در این جهان و هـم در آن جهان برای او و متعلّق بدو است، و سر انجام همگان به سوی یزدان برمی‌گردند. ایشان نـه مـی‌توانـند برای خویشتن و نه می‌توانند برای دیگران اختیار و انتخاب کنند و برگزینند؛ چه تنها خـدا است که مـی‌آفریند و برمی‌گزیند هر آنچه را که بـخواهد:
(وَرَبُّکَ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَیَخْتَارُ مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ (٦٨) وَرَبُّکَ یَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ (٦٩) وَهُوَ اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الأولَى وَالآخِرَةِ وَلَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٧٠)
پروردگار تو هر چه را بخواهد مـی‌آفریند، و هـر کس را بخواهد برمی‌گزیند، و مردمان (پس از صـدور فرمـان خدا دربارۀ چیزی و کسی) حقّ انتخاب و اختیار ندارند. خداوند بسی منزِّه تر و بالاتر از آن است کـه چیزی را انباز او کنند. (ای پیغمبر!) پروردگار تـو آگاه است از آنچه سینه هـایشان (از کینه‌ها در خود) پنهان مـی‌دارد، و از آنــچه آنــان آشکـار مـی‌سازن (و بــه صـورت اعتراضها و طعنه‌ها بروز می‌دهند). پروردگار تـو الله است و خـدائــی جـز او نیست، و هرگونه سپاس و ستایشی بدو تعلّق دارد چه در این جهان و چه در آن جهان، و فرماندهی و داوری از آن او است، و بازگشت همۀ شما به سوی او خواهد بود. (او خالق، و او حاکم، و او قاضی است).
این پیرو پس از نقل قول ایشان می‌آید:
(إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا).
اگر هــمراه تــو هدایت را پـذیرا شـویم (و از بـرنامۀ توحیدی اسلامی پیروی کنیم، قبائل نیرومند عرب بـه جنگ ما برمی‌خیزند و) ما را از روی زمینمان می‌ربایند) (و نابودمان می‌نمایند).
و این پیرو بعد از نشان دادن موقعیِّت ایشـان در روز حساب و کتاب به سبب شرک و گمراهی می‌آید ... این پیرو می‌آید تا بـیان دارد کـه آنـان بـرای خـویشتن نمی‌توانند اختیار و انتخاب کنند، و مثلاً نمی‌توانند امن و امان یا ترس و هراس را برگزینند! همچنین این پیرو می‌آید تا وحدانیّت خدا و برگشت همۀ کارها بـدو در پایان گشت و گذار جهان را بیان دارد.
(وَرَبُّکَ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَیَخْتَارُ مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ).
پروردگار تو ه رچه را بخواهد می‌آفریند، و هـرکس را بخواهد برمی‌گزیند، و مردمان (پس از صـدور فرمان خدا دربارۀ چیزی و کسی) حقّ انتخاب و اختیار ندارند. این حقیقتی است که مـردمان اغـلب آن را فـرامـوش می‌کنند، و یا برخی از جوانب و زوایای آن را فراموش می‌کنند. خـدا هـر چـه را بـخواهـد مـی‌آفریند. کسـی نمی‌تواند بدو پیشنهاد چیزی بکند، و یا بدو بگوید که چیزی را بر موجودات و آفـریده‌ها بـیفزا، یـا از آنـها چیزی را بکاه، و یا در آفریدههای خود چیزی را تعدیل و تبدیل کن. خدا است که از مـیان آفـریده‌های خـود چیزی را انتخاب می‌کند و یا کسی را برمی‌گزیند برای کاری که از میان وظائف و تکالیف و مقامات و درجات می‌خواهد. هیچ کسی نمی‌تواند شخصی را، یا حادثه‌ای را، یا حرکتی را، یا سخنی را، و یـا عـملی را بـه خـدا پیشنهاد نماید ...
(مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ).
مردمان (پس از صدور فرمان خدا دربـارۀ چـیزی و کسی) حقّ انتخاب و اختیار ندارند.
حقّ انتخاب و اختیار نه دربارۀ خود و نه دربارۀ دیگران ندارند، و همۀ کارهای کوچک و بزرگ به خدا برگشت داده می‌شود و حواله می‌گردد. این حقیقت اگر در دلها و درونها مستقرّ و جایگزین شود، مردمان چیزی را دشمن نمی‌دارند که بر سر ایشان می‌آید، و چیزی ایشـان را سبک نمی‌دارد و به بازیچه نمی‌گیرد که آن را به دست می‌آورند و بدان می‌رسند، و چیزی ایشان را غمگین و محزون نمی‌سازد که از دستشان به در مـی‌رود یـا از پیـش ایشان می‌گریزد و به دور می شود. زیرا (این آنان نیستند که انتخاب می‌کنند و بـرمی‌گزینند، بلکه این تنها خدا است که انتخاب می‌کند و برمی گزیند و بس.
معنی این امر هم این نیست که مردمان خـردهایشان و اراده‌ها و خواستهایشان و تلاشها و کـوششهایشان را لغو و بیکاره گردانند. بلکه معنی آن این است که آنچه روی می‌دهد با رضا و رغبت بپذیرند و تسلیم گردند، پس از آن که هر چـه در تـوان دارنـد می‌اندیشند و درباره‌اش به شـور مـی‌نشینند و اخـتیار مـی‌کنند و برمی‌گزینند. زیرا آنچه در توان دارند بر عهدۀ ایشان و به حساب آنان است و فراتـر از آن به یـزدان جـهان واگذار است.
مشرکان با خدا خد‌ایـان دروغـین و ادّعـائی را (انـباز می‌کردند، و حال این که تنها خدا آفریدگار و صـاحب اختیار است، و او هیچ گونه انبازی در آفرینش جهان و در انتخاب و اختیار چیزی در سراسر کیهان ندارد.
(سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ) (68)
خداوند بسی مـنزّه تر و بالاتر از آن است کـه چیزی را انباز او کنند.
(وَرَبُّکَ یَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ) (٦٩)
(ای پــیغمبر!) پروردگار تـو آگـاه است از آنــچه سینه‌هایشان (از کینه‌ها در خود) پنهان مـی‌دارد، و از آنچه آنان آشکار می‌سازند (و به صورت اعتراضها و طعنه‌ها بروز می‌دهند).
خدا است که ایشان را در برابر کـارهائی کـه از آنـان سراغ دارد جـزا و سـزا مـی‌دهد، و چـیزی را بـدیشان می‌دهد که سزاوار آنند، چه هدایت باشد و چه ضلالت.
(وَهُوَ اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ).
پروردگار تو الله است و خدائی جز او نیست.
هیچ گونه انبازی نه در آفرینش و نه در گزینش ندارد.
(هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الأولَى وَالآخِرَة).ِ
و هر گونه سپاس و ستایشی بدو تعلّق دارد چه در این جهان و چه در آن جهان.
او (است که سپاس و ستایش می‌شود در برابر انتخاب و اختیارش، و در برابر نعمتهایش، و در برابر حکـمت و فلسفه و، اداره کردن و چرخاندن امورش، و در برابر عدالت رحمتش. حمد و ثنا و سپاس و ستایش بـدو اختصاص دارد و بس.
(وَلَهُ الْحُکْمُ).
و فرماندهی و داوری از آن او است.
او است که بر بندگان خـود با قـضاوت خـود داوری می‌کند. هـیچ کسـی نـمی‌توانـد حکـم و فـرمان او را برگرداند یا حکم و فرمان او را دگرگون گرداند.
(وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٧٠)
و بازگشت همـۀ شما به سوی او خواهد بود. (و او خالق، و او حاکم، و او قاضی است(.
او است که با قضاوت نهائی خود در میان مردمان به داوری می‌پردازد. بدین منوال ایشان را وادار مـی‌کند که قدرت خدا، و منحصر به فرد بودن اراده و مشیّت او در این هستی، و اطّلاع او بر پـنهان و آشکـارشان را احـساس کنند، و بدانند که هیچ چیز پنهانی از چـیزهای پنهان ایشان بر یزدان نهان نمی‌ماند، و برگشت ایشان هم به سوی یزدان است، و چیزی از کارهایشان از دائرۀ توان و آگاهی خدا بیرون نمی‌رود و به در نـمی‌گردد. پس چگونه باید برای خدا انباز قرار دهند و شرک بورزند بعد از این که چنین است و چنین می‌دانـند، و آنان در دست قدرت خدایـند و از دست خـدا رهـائی ندارند و نمی‌توانند از او بگریزند؟
*
آنگاه یزدان جهان ایشان را به گردش و چـرخشـی در صحنه‌های دنیا می‌برد، دنیائی که در آن می‌زیند و غافل از تدبیر و تقدیر خدا دربارۀ خود بـوده، و بیخبر از انتخاب و گزینش او برای زندگیشان و برای دنـیایشان هـستند. بدین وسیله احساسات ایشان را با دو پـدیدۀ جهانی بیدار و هـوشیار مـی‌سازد، پدیده‌های شب و روز، و اسرار و رموزی که در فراسوی آن دو است و بیانگر انتخاب و گزینش خدا هستند و بر وحدانـیّت و یگانگی آفریدگار صاحب اختیار گواه می‌باشند:
(قُلْ: أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیَاءٍ أَفَلا تَسْمَعُونَ (٧١) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَفَلا تُبْصِرُونَ (٧٢) وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (٧٣)
بگو: (ای مردم!) به من بگوئید اگر خداوند شب را تا روز قیامت همیشه ماندگار کند (و روز روشن را بـه دنـبال آن نیـاورد) بجز خدا کدام خدا است که بتواند برای شما روشنائی بیاورد؟ (و روز روشنی پدیدار کند تا در آن به تلاش بپردازید و کسب و کار کنید؟). آیا نمی‌شنوید؟ (باید که بشنوید و بنگرید و کرنش ببرید اگر عـاقلید). بگو: اگر خداوند روز را تا روز قیامت جاودانه و دائمی کند (و شب تاریک را به دنبال آن نیاورد) بجز خدا کدام خدا است که بتواند برای شما شبی را بیاورد تـا در آن بیارامید (و خستگی کار روزانه را از تن به در کنید؟). مگر نمی‌بینید (که دچار چه اشتباه بزرگی هستید؟ مگر شب و روز دو نشانۀ سترگ بـر وجود خدا بزرگ نیستید؟). این از لطف و مرحمت الهی است که شب را و روز را برای شما آفریده است تا در آن بیار امـید و (در این، به تلاش معاش بپردازید و) فصل خدا را بجوئید، و سپاسگزار (الطاف و مراحم او) باشید.
مردمان به جهت طول انس و الفتی که به آمد و شد شب و روز گرفته‌اند، تازگی و زیبائی پـیاپی آنـها را فراموش می‌کنند، تازگی و زیبائی ای که کهنه نمی‌شود و خستگی آور نمی‌گردد به خاطر عادتی که به شب و روزگرفته‌اند طلوع خورشید و غروب آن جز اندکی از انسانها را به ترس و هراس نمی‌انـدازد. طـلوع روز و روی آوردن شب جز در بتی مواقـع انسـانها را بـه تکان نمی‌اندازد. انسانها دربارۀ مهر و مرحمت خـدا دربارۀ خود که در پرتو پیاپی آمدن شب و روز بهره ایشان می‌گردد نمی‌اندیشند، و دربارۀ این بـه تـدّبر و تفکّر نمی‌نشینند که پیاپی آمدن شب و روز ایشان را از فرسودن و نابود شدن می‌رهاند یا از ملول گردیدن و از جمود و رکود پیدا کردن نجات می‌دهد.
قرآن مجید مردمان را از جمود و رکود انس و الفت و عادت بیدار و هوشیار مـی‌گردانـد، و ایشـان را به ورانداز کردن جهان پـیرامون خـود، و نگـریستن بـه صحنه‌های بزرگ آن فرا می‌خوانـد و تـوجّه مـی‌دهد بدان هنگام که به خیال ایشان می‌اندازد که اگر همیشه شب باشد یا همیشه روز باشد چـه می‌شود، و بـدان هنگام که آنان را از عواقب این و آن می‌ترساند. انسان ارزش چیزی را نمی‌داند مگر زمای که آن را از دست می‌دهد یا می‌ترسد که آن را از دست بدهد.
(قُلْ: أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیَاءٍ أَفَلا تَسْمَعُونَ) (٧١)
بگو: (ای مردم!) به من بگوئید اگر خداوند شب را تا روز قیامت همیشه ماندگار کند (و روز روشن را بـه دنـبال آن نیاورد) به جز خدا کدام خدا است که بتواند برای شما روشنائی بیاورد؟ (و روز روشنی پدیدار کند تا در آن به تلاش بپردازید و کسب و کار کنید؟). آیا نمی‌شنوید؟
)باید که بشنوید و بنگرید و کرنش ببرید اگر عاقلید). مردمان مشتاق صبح می‌گردند وقتی کـه در زمسـتان اندکی شبها طولانی می‌شوند، و به نور خورشید علاقه و گرایش پیدا می‌کنند وقتی که مدّتی خـورشید پشت ابرها پنهان می‌شود! حال اگر نور را از دست بدهند چه می‌شود؟ اگر شب تـا روز قـیامت هـمیشه بـاشد چـه می‌شود و چه می‌کنند؟ تازه این به فـرض اگـر زنـده بمانند. اگر خورشید طلوع نکند و روز نشود زندگی به طور کلّّّی در معرض تلف شدن و هلاک گردیدن قـرار می‌گیرد!
(قُلْ: أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیَاءٍ أَفَلا تَسْمَعُونَ (٧١) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَفَلا تُبْصِرُونَ) (٧٢)[2]
بگو: مرا خبر دهید، اگر خداونـد روز را تـا روز قیامت جاودانـه و دائـمی کند (و شب تـاریک را بـه دنـبال آن نیاورد) بجز خدا کدام خدا است که بتوانـد بـرای شـما شبی را بیاورد تا در آن بیارامید (و خستگی کار روزانه را از تن به در کنید؟). مگر نمی‌بینید (که دچار چه اشتباه بزرگی هستید؟ مگر شب و روز دو نشـانۀ سترگ بر وجود خدای بزرگ نیستید؟).
مردمان در زیر سایه‌ها به استراحت می پردازند وقـتی که گرمای نیمروز ساعتهائی از روز طـول مـی‌کشد. مشتاق شب می‌شوند وقتی که روزها چند سـاعتی در تابستان طولانی می گردند. در تاریکی شب و آرامش آن، مکان و مأوائی و محلّ آرمیدن و آسودنی بـرای خویشتن می‌یابند. زندگی سراسرش به مـدّتی از شب نیاز دارد تا تجدید نیروئی بکند که در تلاش روزانه از دست می دهد. پس مردمان را چه می‌شد اگـر روز تـا دامن قیامت همیشه می‌ماند، به فرض اگر مردمان زنده می‌بودند؟.. زندگی به تمام و کمال در معرض نابودی و هلاک قرار می‌گرفت اگر روز همیشگی بود و همیشه می‌ماند!
هان! هر چیزی در این جهان دارای مـقدار مشخّص و لازم است، و هر چیز کوچک و بزرگی در ایـن جـهان برابر تدبیر و تقدیر است، و هر چیزی در پیشگاه او به اندازه است:
(وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (٧٣)
این از لطف و مرحمت الهـی است کـه شب را و رور را برای شما آفریده است تا در آن بیارامید و (در این، بـه تــلاش مـعاش بـپردازیـد و) فضل خدا را بـجوئید، و سپاسگزار (الطاف و مراحم او) باشید.
شب زمان آرامش و آسودن و آرام و قرارگرفتن است. روز زمان تلاش و کار کـردن است. در روز است کـه انسان چشم به فضل و کرم خدا می دوزد و به سعی و عمل می‌پردازد. خدا هر چه به مردمان می‌دهد از فضل و کرم خود است:
(لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (٧٣)
و سپاسگزار (الطاف و مراحم او) باشید.
خدا است که نعـت و رحمت را برایتان سـاده و آسـان کـرده است و در دسترستان قرار داده است. خدا است که شب و روز را برگزیده است و انتخاب کرده است و آنها را پیاپی یکدیگر سآورد و می‌گرداند و می‌چرخـاند. خدا است که همۀ قوانین و سـنن جـهان را پـدیدار و نمودار کرده است و شما آنـها را برنگزیده‌اید و انتخاب نکر‌ده‌اید. بلکه این خدا است که از روی رحمت و در پرتو دانش و از روی حکمت، قوانین و سنن را برگزیده است و انتخاب کرده است، و شما بـه جـهت تکـرار و طول انس و الفت، از قوانین و سنن الهی غافل و بیخبر گردیده اید و در خواب غفلت آ‌رمیده اید.
*
روند قرآنی این گردشها و چرخشها را با صـحنۀ تند و سریعی از صحنه‌های قیامت پایان می‌دهد. در آن یک پرسش انکاری از ایشان می‌شود دربارۀ انبازهائی کـه گمان می‌برده‌اند، و آنان را رویاروی نگاه می‌دارند و جلو چیزهای باطل و پوچی که ادّعا می‌کرده‌اند متو‌قّف مـی‌سازند، آنـجا کـه ادّعـاهای دروغـین و گـمانهای نادرستشان نقش بر آب مـی‌شود، و همۀ انگاره‌ها و خیال‌پردازیهایشان، در جایگاه سـؤال و جنبان فـرو می‌افتد و پوچ درمی‌آید:
(وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (٧٤) وَنَزَعْنَا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیدًا فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٧٥)
روزی (را خاطرنشان سـاز کـه) خدا ایشـان را فریاد مــی‌دارد و مــی‌گوید: انـبازهائی کـه برای مـن گمان می‌بردید کجایند؟! (در آن روز، ما) از هر امّتی گواه (از میانشان برگزیده و) بیرون مـی‌کشیم و (بـه پـیش خود احصار می‌کنیم، و خطاب به مشرکان) مـی‌گوئیم: دلیل خود را (بر شرک و کفر دنیوی) بیاورید. پس آنان خواهند دانست که حقّ با خدا است، و چیزهائی کـه بـه هــم مـی‌بافتند (و انباز و بت و دست‌انـدر کار جهان می‌نامیدند از دستشان به در رفته است و) از ایشان کم و ناپدید گشته است.
تصویر روز صدا زدن، و پرسشی که در آن از مشرکان می‌شود، در گردش و چرخش پیشین گذشت. در ایـنجا عودت داده می‌شود برای تاً‌کید بیشتر و تثبیت آن، به مناسبت صحنۀ تازه‌ای که در اینعا عرضه می‌گردد. آن هم صحنه بیرون کشیدن گواهی از میان هر ملّتی است که پیغمبر آن ملّت است و بر پاسخی که بدو داده‌اند، و بر استقبالی که از رسالت او نموده‌اند، گواهی می دهد. نزع یا بیرون کشیدن، حرکت شدیدی است. مراد از آن نگاه داشتن او و نمودار ساختن او و ممتاز نمودن او ار میان ایشان است، تا همگی قوم او وی را بسند و او هم جمل قوم خود را ببیند. دررویاروئی با این‌گواه از ایشان خواسته می‌شود دلیل و برهان خود را بر اعتقادی که داشته‌اند و بر کارهائی که کرده‌اند بیان دارند. در آن روز دلیل و برهانی ندارند، و راهی برای ستیز و جدال نمی‌شناسند:
(فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ).
آنان خواهند دانست که حقّ با خدا است.
حقّ با خدا است، خالص و بدون شبهه و بدون تردید.
(وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٧٥)
و چـیزهائی کـه بـه هــم مــی‌بافتند (و انـباز و بت و دست‌اندر کار جهان می‌نامیدند، ار دستشان به در رفته است و) از ایشان گم و ناپدید گشته است.
هر گونه شرکی و هر گونه شریکی ناپدید گردیده است. نه مشرک شریکها را می‌یابد، و نه شریکها مشرک را می‌یابند، در آن هنگام که سخت بدانها نـیازمندند، و هنگامۀ جدال و برهان است. در این موقعیّت که شریکها می بایستی به جدال و دفاع از ایشان، و به ذکر دلیل و برهان برای نجات آنان بپردازند!
*
بدین وسیله پیروهای داستان موسی و عیسی به پایان می‌آید. پیروهائی که خردها و دلهـا را در آن آفـاق و جهانها و رخدادها و صحنه‌ها به گشت و گذار انداخته است، و خردها و دلها را از دنیا به آخرت برگردانده است، و از آخرت به دنیا برگشت داده است، و خردها و دلها را به گشت و گذار در نواحی جهان و در ژرفاهای درون وادار کرده است، و خردها و دلهـا را در اطراف جهان بیرون و در ژرفاهای جهان درون به گشت و گذار انداخته است، و خردها و دلها را بالای مـحلّهای نابودی گذشتگان نگاه داشته است، و در میان قانونها و سنّتهای جهان و زندگی به گشت و گـذار درآورده است. هـمۀ اینها هم با محور اصلی سوره هماهنگ هستند، و با دو داستان اصلی سوره، یعنی داستان موسی و عـیسی، و داستان قارون، همنوا گـردیده است. داسـتان نخستین گذشت. هم اینک به داستان دوم می‌پردازیـم و آن را پس از آن پیروها و این چرخشها و گردشها می‌آغازیم.
[1] مراجعه شود به اعراف/142.(مترجم)
[2] قرآن مجید وقتی که شب را ذکر می‌کند اگر ابدی و سرمدی باشد گفته است: (أَفَلا تَسْمَعُونَ؟).(آیا نمی‌شنوید؟)و وقتی‌که روز را ذکر می‌کند اگــر ابدی و سـرمدی بـاشد، گفته است: (فِیهِ أَفَلا تُبْصِرُونَ؟).(مگـر نمی‌بینید؟). این بدان علّت است که گوش اندام حسّ شبانه، و چشم اندام حسّ روزانه است... این هم از جملۀ هماهنگی هنری در شیوۀ بیان است.
