تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی شعراء آیه‌ی 68-10
سوره‌ی شعراء آیه‌ی 68-10
وَإِذْ نَادَى رَبُّکَ مُوسَى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (١٠) قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلا یَتَّقُونَ (١١) قَالَ رَبِّ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ (١٢) وَیَضِیقُ صَدْرِی وَلا یَنْطَلِقُ لِسَانِی فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ (١٣) وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ یَقْتُلُونِ (١٤) قَالَ کَلا فَاذْهَبَا بِآیَاتِنَا إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ (١٥) فَأْتِیَا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٦) أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ (١٧) قَالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ (١٨) وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَأَنْتَ مِنَ الْکَافِرِینَ (١٩) قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ (٢٠) فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْمًا وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ (٢١) وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ (٢٢) قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِینَ (٢٣) قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ (٢٤) قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلا تَسْتَمِعُونَ (٢٥) قَالَ رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الأوَّلِینَ (٢٦) قَالَ إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ (٢٧) قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ (٢٨) قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَیْرِی لأجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ (٢٩) قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُکَ بِشَیْءٍ مُبِینٍ (٣٠) قَالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (٣١) فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُبِینٌ (٣٢) وَنَزَعَ یَدَهُ فَإِذَا هِیَ بَیْضَاءُ لِلنَّاظِرِینَ (٣٣) قَالَ لِلْمَلإ حَوْلَهُ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ عَلِیمٌ (٣٤) یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ (٣٥) قَالُوا أَرْجِهْ وَأَخَاهُ وَابْعَثْ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ (٣٦) یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ (٣٧) فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ (٣٨) وَقِیلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ (٣٩) لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إِنْ کَانُوا هُمُ الْغَالِبِینَ (٤٠) فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ أَئِنَّ لَنَا لأجْرًا إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِینَ (٤١) قَالَ نَعَمْ وَإِنَّکُمْ إِذًا لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (٤٢) قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ (٤٣) فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِیَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ (٤٤) فَأَلْقَى مُوسَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ (٤٥) فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ (٤٦) قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ (٤٧) رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ (٤٨) قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ (٤٩) قَالُوا لا ضَیْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ (٥٠) إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ (٥١) وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ (٥٢) فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ (٥٣) إِنَّ هَؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ (٥٤) وَإِنَّهُمْ لَنَا لَغَائِظُونَ (٥٥) وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ (٥٦) فَأَخْرَجْنَاهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (٥٧) وَکُنُوزٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ (٥٨) کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا بَنِی إِسْرَائِیلَ (٥٩) فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ (٦٠) فَلَمَّا تَرَاءَى الْجَمْعَانِ قَالَ أَصْحَابُ مُوسَى إِنَّا لَمُدْرَکُونَ (٦١) قَالَ کَلا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ (٦٢) فَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ (٦٣) وَأَزْلَفْنَا ثَمَّ الآخَرِینَ (٦٤) وَأَنْجَیْنَا مُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ (٦٥) ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِینَ (٦٦) إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (٦٧)وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (٦٨)
این حلقهای از زنجیرۀ داستان موسی علیه السلّم است. در این سوره هماهنگ با مـوضوع سوره، و بـارویکرد ذکر می‌شود. رویکرد سوره می‌گراید به سوی بیان فرجـام تکذیب‌کنندگان رسالت، و دلجوئی از پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و غمزدائی از او در برابر رنجها و اندوه‌هائی که از روی گردانی مشرکان و از تکذیب ایشان دیده است، و ذکر عنایت و رعایتی که یزدان نسبت به دعوت خود و در حقّ مؤمنان دارد هر چند آنان دارای شوکت و قدرت نباشند و دشمنانشان در زمین نیرومند و مقتدر باشند و با اذیّت و آزار بر ایشان چیره شوند. این همان موقعیّتی است که مسلمانان در مکّه داشتند، بدان هنگام که این سوره نازل می‌گردید. داستانهای قرآنی یکی از وسائل تربیت قرآنی است که در قرآن مجید ذکر گردیده است. حلقه‌هائی از زنجیرۀ داستان موسی علیه السلّم تاکـنون در سوره‌های بقره، مائده، اعراف، یونس، اسراء، کهف و طه ذکر گردیده است، جدای از اشاره‌هائی که در سوره‌های دیگر به داستان موسی علیه السلّم رقته است.
هر بار حلقه‌هائی از زنجیرۀ داستان یا اشاره‌هائی بدان ذکر می‌شود که هماهنگ با موضوع سوره، یا با روندی است که سوره در آن ذکر می‌گردد، بدان‌گونه که در این سوره آمده است. این حلقه ها یا اشاره‌ها در به تصویر کشیدن موضوعی که روند قرآنی به سوی آن می‌گراید و جهتگیری می نماید شرکت می کند.[1]
حلقه‌ای‌که در اینجا عرضه شده است حلقۀ رسالت و تکذیب و سرگذشت غرق شدن فرعون و فرعونیان به عنوان سزا و جزایشان، و به عنوان عـقاب و عذاب توطئه‌ای است که درباره موسی و مؤمنانی روا دیده است که با موسی بوده‌اند. گوشۀ دیگری از این حلقه نجات موسی و بنیاسرائیل از نیـرنگ ستمگران است. در این بخش تصدیق گفتار یزدان سبحان است کـه در این سوره دربارۀ مشرکان ذکر شده است:
(وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) (٢٢٧)
و کسانی کـه ستم می‌کنند خواهند دانست که بازگشتشان به کجا و سرنوشتشان چگونه است!.(شعراء/277)
و تصدیق این گفتار یزدان است:
فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتِیهِمْ أَنْبَاءُ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ (٦)
آنان (آیات قرآنی را) دروغ می‌نامند، وهر چه زودتر خبر (مجارات) چیزی که بدان استهزاء و تمسخر می‌کنند بدیشان خواهد رسید (و کیفر کمرشکن و دردناک کار خود را خواهند دید). (شعراء/6)
این حلقه به صحنه‌های نمایشی تقسیم گردیده است. در وسط آنها فاصله‌هائی است بدان اندازه که پرده بـر صحنه فرو افتد، و سپـس پرده از صحنۀ دیگری به کنار
رود که در پی آن می‌آید. این هم یک پدیدۀ هنری دیدنی در شیوۀ قرآنی به هنگام عرضۀ داستان است.[2] در اینجا هفت صحنه است: اول صحنۀ ندا در دادن و وحی کردن و مناجات موسی علیه السلّام با پروردگار خودش است. دوم صحنۀ رویاروی شدن موسی با فرعون و فرعونیان به وسیلۀ رسالتش و دو معجزۀ عصا و ید بیضاء است. سوم صحنۀ توطئه چینی و نیرنگبازی و همایش جادوگران و جمع فراوانی از مردمان برای مبارزه بزرگ است. چهارم صحنۀ جادوگران در دربار فرعون است. جادوگران به اجر و پاداشی که دریافت می‌دارند اطمینان پیدا می‌کنند و فرعون را به غلبه کردن و چیره شدن خود اطمینان میدهد. پنجم صحنۀ خود مسابقه و مبارزه و ایمان آوردن جادوگران و تهدید کردن و بیم دادن ایشان توسّط فرعون است. ششم صحنه‌ای با دو بخش است : بخش نخست صحنۀ پیام دادن خدا به موسی است مبنی بر این که بندگان او را در شب حرکت بدهد و بکوچاند.. بخش دیگر صحنۀ ارسال قاصدان از طرف فرعون به شهرها است برای جمع‌آوری سپاهیان جهت پیوستن به بنیاسرائیل. هفتم صحنۀ رسیدن به دریا، و سرانجام دو تکّه شدن دریا و غرق گردیدن ستمگران و نجات مؤمنان است.
این صحنـه‌ها در سوره‌های اعراف و یونس و طه نشان داده شده است. ولیکن در هر جائی گوشهای عرضه می‌شود که مناسب با آن جا باشد، و به شیوه‌ای اداء می‌گردد که هماهنگ با رویکرد آن جایگاه باشد. هم در اینجا و هم در آنجا نقطه‌های معیّنی است که بر آنها تکیه می‌شود.
برای مثال در سورۀ اعراف با صحنۀ رویارویی موسی و فرعون چکـیده‌وار آغاز گردیده است، و صحنۀ جادوگران ادامه مییابد و تند و سریع پایان می‌گرد. در صورتی که توطئه‌ها و نیرنگهای فرعون و فرعونیان بعد از آن با شرح و بسط به میان آمده است، و از معجزات موسی و اقامت در مصر بعد از توفیق در مبارزه ، و پیش از صحنۀ غرق شدن فرعون و فرعونیان و نجات از دریا، در حلقه‌های زیادی استمرار پیدا کرده است ... این امر را در اینجا خلاصه نموده است و بدان اشاره نکرده است. در صورتی که در صحنۀ سـتیز و جدال موسی و فرعون پیرامون وحدانـیّت یزدان سبحان و وحی او به ییغمبرش گسترده سخن رفته است. وحی در این سوره موضوع ستیز و جدال مشرکان و پیغمبر یزدان صلّی الله علیه و آله و سلّم است.
در سورۀ یونس، روند قـرآنی با صحنۀ رویاروئی آغازیده است و چکیده‌وار بدان پرداخته است و معجزه‌های عصا و ید بیضاء را رها کرده است، و صحنۀ مبارزه را نیز چکیده وار بیان داشته است. در صورتی که در این جا به هر دو تای اینها به طور مشروح و مسبوط پرداخته است.
روند قرآنی در سورۀ طه صحنۀ اوّل مناجات میان موسی و پروردگارش را بسط داده است. بعد از دو صحنه رویارویی و مبارزه ، به پیش رفته است و با بنیاسرائیل در کوچ دور و درازشان همسفر گردیده است. از صحنۀ غرق شدن فرعون و فرعونیان و نجات موسی و مؤمنان، در اینجا فراتر نرفته است.
همچنین در عرضۀ داستان هرگز تکرار نمیبینیم، با وجود کثرت عرضۀ داستانها در سوره‌های قرآن. زیرا گوناگونی گزینش حلقه‌هائی که عرضه مـی‌گردند، و صحنه‌هائی که در هر حلقهای نشان داده مـی‌شوند، و گوشهای که از هر صحنه‌ای برگزیده می‌شود، و شیوۀ عرضۀ هر صحنه‌ای، اینها همه داستان را در هر جائی تازه و خوشایند می‌کند، و با این جایگاه هماهنگ و همآوا می‌سازد.
*
(وَإِذْ نَادَى رَبُّکَ مُوسَى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (١٠) قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلا یَتَّقُونَ (١١) قَالَ رَبِّ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ (١٢) وَیَضِیقُ صَدْرِی وَلا یَنْطَلِقُ لِسَانِی فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ (١٣) وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ یَقْتُلُونِ (١٤) قَالَ کَلا فَاذْهَبَا بِآیَاتِنَا إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ (١٥) فَأْتِیَا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٦) أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٧)
برای قوم خود بیان دار) هنگامی را که پروردگارت موسی را (نزدیک کوه طور) ندا داد که به سوی قوم ستمکار (فرعون و فرعونیان) برو. (قومی که با کفر و معاصـی بر خود ستم کرده‌اند، و با به بندگی کشاندن بنیاسرائیل، بدانان ظلم نموده‌اند). قوم فرعون (شگفتـا چـگونه در ظلم فرو رفته‌اند!) آیا (از سرانجام کار و کیفر ستم خود نـمی‌ترسند و از خشـم و عـذاب خدا) نمی‌پرهیزند؟ (موسی) گفت: پروردگارا! من می ترسم که مرا تکذیب کنند (و از روی تکبّر و تفرعن رسالتم را نپذیرند. اگر تکذیپم کنند، از غم و غصه) سینه‌ام تنگ می‌شود، و (بدین هنگام چنان که باید در مجادلۀ بـا آنان) زبانم نمی‌گردد (و روان و گویا صحبت نمی‌کنم) پس (جبرئیل را) به پپش (برادرم) هـارون بفرست (و پیغمبرش گردان، تا یاری و کمکم کند). آنان (به گمان خود، قصاص) گناهی بر من دارند و می‌ترسم (پیش از انجام وظیقۀ تبلیغ ) مرا بکشند. (خداونـد این تقاضای صادقانۀ موسی را اجابت کرد و گفت:) این چنین نیست (کـه بتوانند تو را به قتل برسانند. درخواستت را راجع به هارون پذیرفتم). دو نفری با (توشۀ) معجزات ما (که عصا و ید بیضاء است ، به سـوی فرعون و فرعونیان) پروید (و بدانید که) ما با شما هستیم و (شما را در پناه خود می‌داریم، و کاملاً مطالبی را که در میان شما و ایشـان مـی‌گذرد) می‌شنویم. (قطعاً شما پیروزید). به سـراغ فـرعون بـروید و بگوئید: ما فرستادگان پروردگار جهانیانیم. (پروردگار جهانیان به تو دستور میدهد) این که بنی اسرائیل را (آزاد از زنجیر اسارت و بردگی کنی و) با ما همراه سازی (تا به سرزمین مقدّس، یعنی فلسطین برویم(.
به پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم با این داستان خطاب می شود ، بعد از آن در سرآغاز سوره بدو فرموده است:
(لَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ أَلا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (٣) إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِینَ (٤) وَمَا یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلا کَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِینَ (٥) فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتِیهِمْ أَنْبَاءُ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ) (٦)
انگار مـی‌خواهی از غـم و اندوه ایـن که آنان ایمان نمی‌آورند، خویشتن را نابود کنی؟! اگر مـا بخواهیم معجزه‌ای ار آسـمان بر آنـان نـازل می‌نمائیم که گردنهایشان را در برابر آن (خم گردد، و از روی اجبار ایمان بیاورند و) تسلیم شوند. (امّا سنّت خدا و حکمت الله مقتضی اختیار است، و ثواب یا عقاب را مترتّب بر آن کرده است) هیچ گونه موعظه و اندرز تازه‌ای (از قرآن) برای آنان از سوی خداوند رحمان نمی‌آید، مگر این که ایشان از آن روی‌گردان می‌شوند. آنان (آیات قرآنـی را) دروغ می‌نامند، و هر چه زودتر خبر (مجازات) چیزی که بدان اسـتهزاء و تمسخر می‌کنند بدیشان خواهد رسید (و کیفر کمرشکن و دردناک کار خود را خواهند دید(.
آن گاه روند قرآنی به بیان اخبار تکذیب کنندگان روی گردان استهزاء کننده میپردازد، و از عذاب دردناکی سخن میگوید که دامنگرشان گردیده است:
(وَإِذْ نَادَى رَبُّکَ مُوسَى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (١٠) قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلا یَتَّقُونَ) (١١)
برای قوم خود بیان دار) هنگامی را که پروردگارت موسی را (نزدیک کوه طور) ندا داد که به سوی قوم ستمکار (فرعون و فرعونیان) برو. (قومی که با کفر و معاصی بر خود ستم کرده‌اند، و با به بندگی کشـاندن بنیاسرائیل، بدانان ظلـم نموده‌اند). قوم فرعون (شگفتا چگونه در ظلم فرو رفته‌اند!) آیا (از سرانجام کار و کیفر ستم خود نمی‌ترسند و از خشم و عـذاب خدا) نمی‌پرهیزند؟.
این صحنۀ نخستین است، صحنۀ واداشتن موسی علیه السّلام به پذیرش رسالت، که با اعلان صفت قوم او می‌آغازد:
(الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ) (١٠)
قوم ستمکار.
آنان با کفر و ضلالت به خویشتن ستم ورزیده‌اند، و به بنیاسرائیل نیز ستم نموده‌اند، چرا که پسرانشان را سر میبریدند، و دخترانشان را زنده نگه می‌داشتند، و بنی اسرائیل را به سخره میگرفتند و زورکی از ایشان کار می‌کشیدند، و آنان را شکجه می د‌ادند ... بدین سبب روند قرآن صفت ایشان را پـیشاییش ذکـر می‌کند و سپس آن را معیّن و مشخّص می‌سازد:
(قَوْمَ فِرْعَوْنَ).
قوم فرعون (شگفتا چگونه در ظلـم فرو رفته‌اند!).
(أَلا یَتَّقُونَ) (١١)
آیا (از سرانجام کار و کیفر ستم خود نمی‌ترسند و از خشم و عذاب خدا) نمی‌پرهیزند؟.
آیا نمی‌ترسند؟ آیا از سرانجام ظلم خود نـی‌هراسند؟ آیا از گمراهی و سرگردانی خویش برنمی‌گردند و پشیمان نمی‌شوند؟ هان بدانید که کار و بارشان جای شگفت است و سزاوار تعجّب است! همچون کار و بار همۀ ستمگران همسان آنان جای شگفت و مایه تعجّب است.
کار فـرعون و فرعونیان برای موسی علیه السّلام تازگی نداشت. او را مـی‌شناخت. با ظلم و ستم فرعون و سرکشی و قلدری او آشنا بود. می‌دانست رسالت آسمانی کار بزرگ و وظیفۀ سترگی است. بدین خاطر به درگاه پروردگار خود می‌نالد و از ضعف و ناتوانی خویش سخن میگوید، نه بدان جهت که از کـار شـانه خالی کند یا از پذیرش وظیفه عذر خود را بخواهد. بلکه می نالد و ضعف و نـاتوانی خویشتن را اظهار میدارد تا از خدای و یاری بخواهد و در انجام این وظیفۀ دشوار عنایت و رعایت یزدان جهان را درخواست کند.
(قَالَ رَبِّ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ (١٢) وَیَضِیقُ صَدْرِی وَلا یَنْطَلِقُ لِسَانِی فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ (١٣) وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ یَقْتُلُونِ) (١٤)
)موسی) گفت: پروردگارا! من می‌ترسم که مرا تکذیب کنند (و از روی تکبّر و تفرعن رسالتم را نپذیرند. اگر تکذیبم کنند، از غم و غصه) سینه‌ام تنگ می‌شود، و (بدین هنگام چنان که باید در مجادلۀ با آنان) زبانم نمی‌گردد (و روان و گویا صحبت نمی‌کنم) پس (جبرئیل را) به پیش (برادرم) هارون بفرست (و پیغمبرش گردان، تا یاری و کمکم کند). آنان (به گمان خود، قصاص) گناهی بر من دارند و می‌ترسم (پیش از انجام وظیفۀ تبلیغ ) مرا بکشند.
از گفتار موسی علیه السّلام این برمی‌آید که ترس او تنها از تکذیب کردن ایشان نیست. بلکه چه بسا در وقتی از اوقات به تنگ آیـد و زبانش روان و گویا نشود و نتواند سخنان خود را آشکارا بیان دارد، و این تکذیب را نقد کند و مردود دارد و چارۀ آن را بسازد. زیرا زبان موسی علیه السّلام لکنت داشت، لکنتی که در سورۀ طه از آن سخن رفته است:
(واحلل عقدة من لسانی یفقهوا قولی).
و گره از زبانم بگشای (تا روشن و گویا آن را بیان دارم.) تا این که سخنان مرا بفهمند (و دقیقاً متوجّه مقصود من شوند).(طه/ ٢٧و ٢٨)
بر اثر لکنت، حالتی از تنگی و بنگی و منگی به انسان دست میدهد که ناشی از عدم قدرت بر ادای سخن و شرمندگی بردن از این کار است. هر اندازه هم ناتوانی سخن گفتن و شرمندگی بردن از آن بیشتر گردد، لکنت زیادتر می‌شود و دلتنگی را فزونی میبخشد و باعث گرفتاری بیشتری می‌گردد... و به همین منوال ... این هم حالت شناخته شده‌ای است. بدین خاطر بود که موسی علیه السّلام می‌ترسید همچون وضعی و همچون حالتی برای او پیش آید، بدانگاه که رسالت را به کسی ابلاغ میدارد که ستمکار و قلدری فرعون نام است. لذا شکایت ضعف و ناتوانی خود را و آنچه از آن می‌ترسید که برای تبلیغ رسالت او پیش آید، به پیشگاه خداوندگار ـود می‌برد و با تضرّع و زاری درخواست می‌نماید که به برادرش هارون وحی کند و پیام دهد، و او را با موسی در رسالت شرکت دهد تا از او در ادای وظیفه قصوری نشود و کوتاهی پیش نـیاید، و از آن سرباز نزند و عذر تقـصیری در انجام وظیفه نـداشته باشد. زیرا هارون دارای زبانی گویاتر است و بدین جهت کمتر منقلب و دگرگون گردد، و هرگاه موسی دچار لکنت زبان شود یا دلتنگی و گرفتاری برای او پیش بیاید، هارون کار مجادله و بیان حجّت و دلیل را بر عهده گیرد و تبلیغ رسالت را به انجام رساند. مـوسی پروردگارش را به فریاد خواند - همان گونه که در سورۀ طه آمده است - تا گره را از زبان او بگشاید و این مشکل را برطرف فرماید. برای احتیاط بیشتر و انجام وظیفۀ بهتر از یزدان جهان درخواست می‌نماید که برادرش هارون را یاور و مددکار او فرماید:
همچنین این گفتارش نیز بدین سمت و سو جهت دارد:
(وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ یَقْتُلُونِ) (١٤)
آنان (به گمان خود، قصاص) گناهی بـر من دارند و می‌ترسم (پیش از انجام وظیفۀ تبلیغ) مرا بکشند.
ذکر این قصاص و گناه در این جا ناشی از هراس از روبروشدن، و شانه خالی کردن از انجام وظیفه نیست. بلکه نشات می‌گیرد از علاقه‌ای که موسی علیه السّلام هارون دارد. این را درخواست می‌نماید تا اگر او را کشتند، پـس از او هارون عهده‌دار تبلیغ رسالت شود، و وظیفۀ واجب آسـمانی را بدون تأخیر و بدان گونه که پروردگارش دستور فرموده است به انجام رساند.
این احتیاط برای دعوت است نه دعوت‌کننده. احتیاط در مرتبۀ اوّل برای این است که نکند زبانش در بیان دعوت بند آید و در تبلیغ رسالت ناتوان نماید، بدانگاه که در موضع دفاع از رسالت پروردگارش و بیان آن قرار دارد. نگرانی (و (ز این بوده است دعوت ناتوان و نارسا جلوه‌گر آید. احتیاط در مرتبۀ دوم برای این است که موسی را بکشند و دعوت پروردگارش متوقف گردد، دعوتی که انجام آن برعهدۀ او گذاشته شده است و موظّف به اداء و تبلیغ آن گردیده است و سخت آزمند بر استمرارش شده است. این چیز لائق و سزاوار موسی علیه السّلام است، موسائی که خدا او را تحت رعایت و نظارت خاصّ خود پرورش و تربیت کرده است و او را برای وحی و حمل رسالت خود برگزیده است و از زمرۀ مقرّبان نموده است.
وقتی که پروردگارش این حرص و آز و دلسوزی و احتیاط او را دید، بدانچه درخواست نمود پاسخ مثبت داد، و او را از آنچه از آن می‌ترسند اطمینان بخشید. تعبیر قرآنی در اینجا مرحلۀ اجابۀ دعا، و ارسال جبرئیل به سوی هارون، و رسیدن موسی به مصر، و ملاقات او با هارون را، چکیده و مختصر بیان مدارد. صحنۀ موسی و هارون را برجسته نشان میدهد، بدانگاه که با یکدیگر گرد می‌آیند و دو نـفری فرمان پروردگار بزرگوارشان را دریافت می‌نمایند، در همان لحظه‌ای که خدا موسی را در آن اطمینان میبخشد و خاطر جمع می‌کند، و سخت ترسها و هـراسها را از او به دور میدارد، با واژه‌ای که در حقیقت برای رد‌ع و انکار به کار می‌رود، و آن واژۀ «کلا: هرگزً هرگز!» است:
(قَالَ کَلا فَاذْهَبَا بِآیَاتِنَا إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ (١٥) فَأْتِیَا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٦) أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٧)
خداوند این تقاضای صادقانۀ موسی را اجابت کرد و گفت:) این چنین نیست (که بتوانند تو را به قبل برسانند. درخواستت را راجع به هارون پذیرفتم). دو نفری با (توشۀ) معجزات ما (که عصا و ید بیضاء است ، به سوی فرعون و فرعونیان) بروید (و بدانید که) ما با شما هسـیم و (شما را در پناه خود می‌داریم، و کاملاً مطالبی را که در میان شـما و ایشان می‌گذرد) می‌شنویم. (قطعاً شما پیروزید). به سراغ فرعون بروید و بگوئید: ما فرستادگان پروردگار جهانیانیـم. (پروردگار جهانیان به تو دستور میدهد) این که بنی اسرائیل را (آزاد از زنجیر اسارت و بردگی کنی و ) با ما همراه سازی (تا به سرزمین مقدّس، یعنی فلسطین برویم).
هرگز! هرگز! هیچ وقت دلتنگ نمی‌گردی و زبانت بند نمی‌آید. هرگز! هرگز! تو را نخواهند کشت. هـمۀ اینها را سخت از دلت بران. تو و برادرت بروید.
(فَاذْهَبَا بِآیَاتِنَا).
دو نفری با (توشۀ) معجزات ما (که عصا و ید بیضاء است، به سوی فرعون و فرعونیان) بروید.
موسی از جملۀ معجزات، دو چیز را دیده بود که عصا و ید بیضاء است. روند قرآنی آن دو را در اینجا خلاصه می‌کند، چه در اینجا و در این سوره جایگاه تمرکز بر رویاروئی و موضعگیری جادوگران و موقعیّت غرق شدن و نجات یافتن است. بروید ...
(إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ (١٥)
ما با شما هستیم و (شما را در پناه خود می‌داریم، و کاملاً مطالبی را که در میان شما و ایشان می‌گذرد) می‌شنویم. (قطعاً شما پیروزید).
چه نیروئی است؟ چه سلطه و قدرتی است؟ چه رعایت و عنایت و امن و امانی است؟ خدا با شما دو نفر است و با هر انسانی در هر لحظه‌ای و در هر مکانی است، ولیکن مراد از بودن خدا در این جا بودن مدد و یاری و کمک و پشتیبانی است. روند قرآنی همچون بودنی را به صورت شنیدن ترسیم می‌کند که شدیدترین بودن و آگاه شدن است.این هم کنایه از دقّت رعایت و وجود مدد کاری است. این هم شیوه قرآن در تعبیر با تصویر است ... دو نفری بروید ...
(فَأْتِیَا فِرْعَوْنَ).
به سراغ فرعون بروید.
او را از وظیفۀ خود بدون ترس و هراس و من من کردن بیاگاهانید:
(فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (١٦)
و بگوئید: ما فرستادگان پروردگار جهانیانیم.
موسی و هارون دو نفر بودند ولی به سوی یک وظیفه و برای یک رسالت می‌روند. لذا آنان فرستاده هستند، فرستادۀ پروردگار جهانیان.[3] رو در روی فرعونی سخن بگوئید که ادّعای الوهیّت دارد، و به قوم خودمی گوید:
(ما علمت لکم من إله غیری).
من خدائی جز خودم برای شما سراغ ندارم. (قـصص/٣٨)
این رو در روئی نیرومندی است که آشکارا حقیقت توحید و یگانه‌پرستی را از همان لحطۀ اول بیان میدارد، بدون این‌که گام به گام و آهسته به سوی آن حرکت شود، و بدون این‌که ترس و هراس و هوشیار باش و بیدار باشی در آن رود. یک رویاروئی حقیقی است و احتمال پلّه‌پّله بالا رفتنی و سازش کردنی در آن نیست که نیست.
(إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٦) أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٧)
ما فرستادگان پروردگار جهانیانیم. (پروردگار جهانیان به تو دستور میدهد) این که بنی اسرائیل را (آزاد از زنجیر اسارت و بردگی کنی و ) با ما همراه سازی (تا به سرزمین مقدّس، یعنی فلسطین برویم).
از این سخن و از امثال آن در داستان موسی علیه السّلام در قرآن پیدا و هویدا است که موسی علیه السّلام پبغمبری نبوده است که فقط به سوی فرعون و قوم او رود و ایشان را به آئین خودش دعوت کند و برابر برنامۀ رسالت خودش آنان را رهنمون گرداند. موسی علیه السّلام پیغمبری بود که به سوی ایشان فرستاده شده بود تا از آنان بخواهد بنیاسرائیل را آزاد و رها سازند و بگذارند آن گونه که خود می‌خواهند به پرستش پروردگارشان بپردازند. بنیاسرائیل از گذشته‌ها اهل دین بوده‌اند، از آن زمان که نیایشان اسرائیل، کـه همان بعقوب پدر یوسف رضی الله عنه است آنان پیرو آئین آسمانی بوده‌اند. ولی آئین آسمانی در دل و درونشان فروکش کرده است و به خاموشی گرائیده است، و عقائدشان تباهی گرفته است. این است که یزدان سبحان موسی علیه السّلام را به سویشان روانه داشته است تا ایشان را از ظلم و جور فرعون برهاند و آزاد گرداند و از نو تربیت ایشان را با آئین توحیدی و یگانه برستی بیاغازد و دین خدا را در میانشان زنده سازد و رونق دهد.
*
تا بدینجا ما روبروی صحنۀ رستاخیز و وحی و وظیفه بوده‌ایم، ولیکن پرده در اینجا فرو می‌افتد، تا ایـن‌که خویشتن را در برابر صحنۀ رویاروئی و مبارزه بیابیم:
(قَالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ (١٨) وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَأَنْتَ مِنَ الْکَافِرِینَ (١٩) قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ (٢٠) فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْمًا وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ (٢١) وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ) (٢٢)
)فرعون) گفت: آیا ما تو را در کودکی مـیان خود (در دامان مهر و در آغوش لطف خویش) نپرورده‌ایم؟ و آیا سالهای متمادی از عمرت در بین ما ماندگار نـبوده‌ای و از رعایت و حفاظت و نان و نمک ما برخوردار نگشته‌ای؟!) و آن کاری را کرده‌ای که کرده‌ای و مرتکب قبل یکی از طرفداران ما شده‌ای ، و از اینها گذشته، تو اینک) کفران نعمتهای ما می‌کنی (و حقّ نان و نمک ما را فراموش می‌نمائی ، و با ادّعای پیغمبری پروردگار جهان، الوهیّت ما را نادیده می‌گیری. موسی) گفت: من در حین انجام این کار (نمی‌دانسـم مشتی که برای تأدیب و تنبیه به قبطی می‌زنم، منتهی به قتل می‌گردد، و) از سرگشتگان (و بـیخبرانـی) بـودم (که اطّلاع ندارند ضربۀ مشت هم گاهی منجر به قتل می‌شود). پس من از دست شما گریختم وقتی که از شما ترسیدم (که در برابر این قتل غیرعمد مرا بکشید) و خداوند به من علم و دانش بخشید (تا در پرتو آن چیزها را درست ببینم و کارها را صحیح و به جا انجام دهم) و مرا از زمرۀ پیغمبران کرد (تا بندگان خدای را به سوی نجات از عذاب فراخوانم). آیا این منّتی است که تو بر من میگذاری این که بنیاسرائیل را بنده و بردۀ خود ساخته‌ای؟!).
فرعون تعجّب می‌کند، وقتی که موسی را با این ادّعای بزرگ رویاروی خود می‌بیند:
(أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٧)
(پروردگار جهانیان به تو دستور میدهد) این که بنی اسرائیل را (آزاد از زنجیر اسارت و بردگی کنی و ) با ما همراه سازی (تا به سرزمین مقدّس، یعنی فلسطین برویم).
واپسین چیزی که یادآور می‌شود این است که میگوید تو که پرورش یافتۀ کاخ ما بوده‌ای و از آن روز که در صندوقی تو را از آب گـرفته‌ایم در دامان خویشت پرورده‌ایم[4] تو پس از کشتن یک نفر قبطی گریخته‌ای، قبطی‌ای که با یک اسرائیلی می‌جنگیده است.[5] گویند: این فرد قبطی از چاکران فرعون بوده است. میان آخرین باری که فرعون موسی را دیده است با امروز که موسی این ادّعای بزرگ را دارد، فاصلۀ زمانی زیادی افتاده است. امروز موسی با ادّعای بزرگ با فرعون رویاروی می‌شود. بدین خاطر فرعون با ریشخند و.تمسخر و تعجّب میگوید:
قَالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ (١٨) وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَأَنْتَ مِنَ الْکَافِرِینَ (١٩)
)فرعون) گفت: آیا ما تـو را در کودکی میان خود (در دامان مهر و در آغوش لطف خویش) نپرورده‌ایم؟ و آیا سالهای متمادی از عمرت در بین ما ماندگار نبوده‌ای و از رعایت و حفاظت و نان و نمک ما برخوردار نگشـته‌ای؟!) و آن کاری را کرده‌ای که کرده‌ای و مرتکب قبل یکـی از طرفداران ما شده‌ای، و از اینها گذشته، تو اینک) کفران نعمتهای ما می‌کنی (و حقّ نان و نمک ما را فراموش می‌نمائی، و با ادّعای پیغمبری پروردگار جهان، الوهیّت ما را نادیده می‌گیری(.
آیا این سزای تربیت و احترامی است که درکودکی از ما دیده‌ای؟ آیا این سزای ما است که امروز بیائی و با آئینی که داریم مخالفت نمائی؟ و آیا این سزای ما است که بر پادشاهی بشوری که در خانه‌اش پرورش یافته‌ای و بزرگ گردیده‌ای، و امروز بیائی و او و دیگران را به سوی خدائی جدای از او دعوت کنی؟! تو که سالهای زیادی از عمر خود را در میان ما گذرانده‌ای و چیزی از این ادّعائی که امروز داری نداشته‌ای، و از مقدّمات این کار بزرگ هـم چیزی به ما خبر نداده‌ای، امروز تو را چه شده است؟!
فرعون موسی را با تهدید و بیم به یاد حادثۀ کشتن فرد قبطی می‌اندازد:
(فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ).
آن کاری را کرده‌ای که کرده‌ای.
کار زشتی را کرده‌ای که آشکارا نمی‌توان با واژگان بیان کرد و بی‌پرده از آن سخن گفت! آن کار پلشت را کرده‌ای در حالی که:
(وَأَنْتَ مِنَ الْکَافِرِینَ) (١٩)
کفران نعمتهای ما می‌کنی (و حقّ نان و نمک ما را فراموش می‌نمائی، و با ادّعای پیغمبری پروردگار جهان، الوهیّت ما را نادیده می‌گیری.
بدان گاه که تو این کار زشت را کرده ای خدائی را قبول نداشته‌ای که امروز از او سخن می‌گوئی. تو که آن وقت درباره خداوندگار جهان سخن نمی‌گفتی!
بدن منوال فرعون همۀ چیزهائی را گرد می‌آورد که گمان می برد پاسخ کشنده‌ای برای موسی علیه السّلام است و موسی علیه السّلام پاسخی برای آنها نخواهد داشت، و تاب ایستادگی نخواهد آورد. به ویژه داستان کشتن را به میان می‌کشد، و با آن از پشت پردۀ واژگان او را تهدید به قصاصی می‌کند که به دنبال آن قتل است و کیفر کار او است!
ولی موسی که خدا دعای او را پذیرفـه است و لکنت زبان او را زدوده است، به فرعون پاسخ میدهد:
(قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ (٢٠) فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْمًا وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ (٢١) وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ) (٢٢)
موسی گفت: من در حین انجام این کار (نمی‌دانستم مشتی که برای تأدیب و تنبیه به قبطی می‌زنم، منتهی به قبل می‌گردد، و) از سرگشتگان (و بیخبرانی) بودم (که اطّـلاع ندارند ضـربۀ مشت هم گاهی منجر بـه قتل می‌شود). پس من از دست شما گریختم وقتی که از شما ترسیدم (که در برابر این قتل غیرعمد مرا بکشید) و خداوند به من علم و دانش بخشید (تا در پرتو آن چیزها را درست ببینم و کارها را صحیح و به جا انجام دهم) و مرا از زمرۀ پپغمبران کرد(تا بندگان خدای را به سوی نجات از عذاب فراخوانم). آیا این منّتی است که تو بر من میگذاری این که بنیاسرائیل را بنده و بـردۀ خود ساختـه‌ای؟!.
این کار را کرده‌ام در آن حال و احوالی که هنوز جاهل بوده‌ام، و برای جانبداری از قوم خود برجهیده‌ام و دست اندرکار شده‌ام، نه این‌که برای دفاع از عقیده‌ای که امروزه با آن آشنا شده‌ام و نه از روی حکمتی که پروردگارم به من بخشیده است به پا خاسته و به تلاش نشسته‌ام.
(فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ).
پس من از دست شما گریختم وقتی که از شما ترسیدم (که در برابر این قتل غیرعمد مرا بکشید(.
از شما بر خود ترسیدم و گریختم. خدا هم به من خیر و خوبی عطاء فرمود و به مـن حکمت و فرزانگـی بخشید:
(وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ) (٢١)
و مرا از زمرۀ پیغمبران کرد(تا بندگان خدای را به سوی نجات از عذاب فراخوانم(.
من چیز نوظهور و پیغمبر بدون نمـونه نیستم. بلکه من شخص از کاروان ییغمبرنم:
(مِنَ الْمُرْسَلِینَ)[6] (٢١)
از زمرۀ پیغمبران هستم.
سپس موسی علیه السّلام ریشخند او را با ریشخند پاسخ میگوید: ولی با ریشخند حقّ و حقیقی :
(وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ) (٢٢)
آیا این منّتی است که تو بـر من میگذاری این که بنیاسرائیل را بنده و بردۀ خود ساخته‌ای؟!.
تربیت و پرورش من در کودکی در خانۀ تو جز بدان خاطر نبوده است که بنیاسرائیل را بنده و بردۀ خود کرده‌ای، و پسرانشان را کشته‌ای. بدین سبب مادرم مجبور گردیده است که مرا در صندوقچه‌ای بیندازد، و صندوقچه را به آب بیندازد، و تو مرا از آب برگیری و در خانه‌ا‌ت تربیت کنی. در نتجه من در خانۀ پدری پرورش نشدم. آیا این چیزی است که با آن بر من منّت می‌نهی؟! آیا این فضل و بزرگواری بزرگی است که تو داشته‌ای و روا دیده ای؟!
بدین هنگام فرعون از این پرسش درمی‌گذرد، و شروع به پرسش از اصل دعوت موسی علیه السّلام می‌کند، ولی خود را به نادانی می‌زند و با تـمسخر و بی‌ادبی در حقّ خداوند بزرگوار به پرسش و کنکاش میپردازد:
(قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِینَ) (٢٣)
فرعون گفت: پروردگار جهانیان کیست؟ (که این همه از او صحبت می‌کنی و خویشتن را فرستادۀ او می‌دانی). فرعون- خدا رسوایش کناد - می‌پرسد: چه چیز پروردگار جهانیان می‌شود، پروردگاری که تو می‌گوئی که از یپش او آمده‌ای؟ پرسشی بدین گونه پـرسش کسی است که اصلاً خدا را قبول نداشته باشد، و گفته و گوینده را به تمسخر گیرد، و مساله را به طور کلّی شگفت بداند تا بدین وسیله تصوّر آن را تا ناممکن بیند و بشمارد، و آن را قابل سخن گفتن و بررسی و وارسی نداند!
موسی علیه السّلام به فرعون پاسخ میدهد، پاسخی که مشتمل است بر ربوبیّت خداوند بزرگوار بر جهان دیدنی و هر آنچه در آن است:
(قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ) (٢٤)
)موسی) گفت: پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است، اگر شما راه یقین می‌پوئید (و حقیقت را می‌جوئید، حقّ این است که گفتم ).
پاسخی است که با آن تجاهل سنگ می‌گردد و آن را فرو می‌پوشاند ... خدا پروردگار این جهان هراس انگیزی است که ای فرعون سلطه و قدرت تو و آگاهی و بینش تو بدو نـی‌رسد. آنچه فـرعون ادّعاء می کرده است در این خلاصه می‌شود که او خداوندگار این ملّت و این بخش از سررمین وادی نیل است و بس. این هم ملک و مملکت کوچک ناچیزی است. بسان ذرّه‌ای یا همگون دانۀ گرد و غباری در آسمانها و زمین و میان آن دو است. پاسخ موسی علیه السّلام بدو ناچیزی چیزی را همراه دارد که فرعون ادّعاء می‌کرد، و اصلاً بطلان آن ادّعاء را متضمّن است. او را فرا می‌خواند به نگریستن به این جهان هراس انگیز، و اندیشیدن دربارۀ کسی که می‌تواند خداوندگار وی باشد... و آن خداوند جهانیان است! .. سپس بر این رهنمود یپروی می‌زند با نقل قول موسی علیه السّلام[7]:
(إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ) (٢٤)
اگر شما راه یقین می‌پوئید (و حقیقت را می‌جوئید، حقّ این است که گفتم(.
این، بلی تنها این است و بس که باید بدو یقین داست و تصدیق کرد. فرعون به افراد ییرامون خود می‌نگرد، و آنان را از این سخن شگفت زده می‌کند. یا چه بسا او می‌خواهد ایشان را از متأثّر شدن بدان باز دارد، همان گونه که شیوۀ زورهداران و قلدرانی است که می‌ترسند سخنان حقّ ساده و آشکار به دلها فرو خزد و بر دلها بنشیند:
(قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلا تَسْتَمِعُونَ) (٢٥)
فرعون رو) به اطرافیان خود (کرد و مسخره کنان) گفت: آیا نمی‌شنوید (این مرد چه میگوید؟! می‌شنوید که جز یاوه نمی‌گوید؟!).
آیا گوش بدین سخن شگفت دور از عقل نمی‌دارید؟ سخنی که ما هر آن را نشنیده‌ایم، و کسـی را نمی‌شناسیم که تا به حال آن را گفته باشد! موسی بدون کمترین توقّف بر فرعون و فرعونیان تاخت برد با صفت دیگری از صفاتی که پروردگار جهانیان دارد:
(قَالَ رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الأوَّلِینَ) (٢٦)
)موسی پس از اشاره به جهان کبیر، اشاره به جـهان صغیر کرد و ) گفت: او پروردگار شما و پروردگار نیاکان پپشین شما است (که مردند و چون جـاودانه نبودند خدا نبودند(.
این سخن با فرعون و ادّعاء او و احوال و اوضاع وی تماس بیشتری دارد و بیشتر می‌خواند. موسی علیه السّلام این سخن به مبارزۀ فرعون می‌رود و بدو میگوید که خداوندگار جهانیان خداوندگار او نیز میباشد، و او بیش از فردی از بندگان پروردگار جهانیان نیست. او آن‌گونه که در میان قوم خود ادّعاء می‌کند خداوندگار نیست. خداوند جهانیان خداوندگار قوم او نیز میباشد، و فرعون آن‌گونه که گمان می‌برد خداوگار ایشان نیست. خداوند جهان خداوندگار نـیاکان پـیشین نیز میباشد. وراثتی که الوهیّت فرعون بر آن استوار است ادّعای باطل و پوچی است. قبلاً هم جز خدا برای جهانبان خداوندگاری نبوده است.
این سخن، کمر فرعون را می‌شکند. دیگر در برابر این سخن تاب شکیبائی و سکوت را نمی‌آورد. مگر می‌شود که درباریان و فرعونیان، ییرامون او باشند و او همچون سخنی را بشنود؟! بدین سبب گویندۀ این سخن را به دیوانگی متّهم می‌سازد:
(قَالَ إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ) (٢٧)
(فرعون به خیره‌سری همچنان ادامه داد و )گفت: پپغمبری که به سوی شما فرستاده شده است قطعاً دیوانه است! (چرا که سخنان پریشان میگوید، و جز مرا خدا می‌داند(.
پیغمبری که به سوی شما فرستاده شده است ... فرعون می‌خواهد رسالت را به طور کلّی مورد ریشخند و تمسخر قرار دهد، نه این‌که بخواهد به رسالت اعتراف کند و بگوید چه بسا رسالت روی دهد و ممکن گردد. موسی علیه السّلام را نیز به دیوانگی متّهم می‌کند، تـا تأثیر سخن او را از بین ببرد، سخنی که وضع سیاسی و دینی فرعون را از ریشه مورد طعنه قرار می‌داد، و مردمان را به سوی یزدان، یعنی خداوندگار مردمان و خداوندگار نیاکان پیشین ایشان برمی‌گرداند.
لیکن این ریشخند و این تهمت، از شوکت موسی نمی‌کاهد. موسی به کار خود ادامه میدهد و سخن حقّ را آشکارا میگوید، سخن حقیّ که سرکشان و قلدران را به تکان می‌اندازد و بنیاد ایشان را به لرزه می‌افکند:
(قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٨)
موسی باز هم به نشانه‌های خداشناسی گسترده در پهنۀ آفرینش اشاره کرد و ) گفت: او پروردگار طلوع و غروب (کواکب و سیارات جهان) و همۀ چیزهائی است که در میان آن دو قرار دارد، اگر شما عاقل می‌بودید (چنین چیزی را در پرتو خرد، از روی نـظام طلوع و غروب ستارگان و برنامۀ دقیق و اسرارآمیز آنها می‌فهمیدید(.
مشرق و مغرب دو صحنه‌ای هستند که هر روز دیده می‌شوند، ولیکن دلها به سبب انس فراوان بدانها و کثرث تکرارشان متوجّه آنها نـمی‌گردند. واژه‌هـای مشرق و مغرب هم بر طلوع و غروب، و هم بر مکان طلوع و غروب دلالت دارند. این دو پدیدۀ بزرگ به گـونه‌ای هستند که فرعون و غیر او از قلدران و زورمداران جرأت نمی‌کنند که ادّعاء نمایند می توانـند آنها را پدیدار و در آنها تصرّف کنند. پس چه کسی است که آنها را پـدیدار می‌سازد و در آنها دخل و تصرّف می نماید و آنها را با این نظم و نظام متوا‌لی به وجود می‌آورد که یک بار هـم تخلّف نمی‌کنند و از وقت معیّن به تأخیر نمی‌افتند؟ این رهنمود، دلهای کودن را نیز به تکان و لرزه می‌اندازد، و خردهای خفته را سخت بیدار و هوشیار مـی‌سازد. موسی علیه السّلام احساسات ایشان را برمی‌انگیزد و خردهایشان را به کار می‌اندازد و آنان را به تدبّر و تفکّر فرا می‌خواند:
(إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٨)
اگر شما عاقل می‌بودید.
طاغیان و زورمداران از چیزی نـی‌ترسند بدا ن‌گونه که از بیداری ملّتها، و از بیداری دلها می‌ترسند. و کسی را بدان‌گونه دشمن نمی‌دارند که دعوت کنندگان به سوی بیداری و هوشیاری را دشمن می‌دارند. و از کسی انتقام نمی‌گیرند بدان سان که از کسانی انتقام می‌گیرند که دلها و درونهای خفته را به تکان می‌اندازند. بدین خاطر است که می‌بینی فرعون بر موسی می‌تازد و بر سرش فریاد می‌کشد، بدان هنگام که موسی با این گفتار خود تـارهای دلها را می‌پساید و سرود بیداری و هوشیاری را بر آن تارها لای لائی می‌نماید. این است که از گفتگوی با او سخت ممانعت به عمل می‌آورد و با تهدید شدید و تاخت صریح آن را اعلام میدارد، تهدید شدید و تاخت صریحی که طاغیان و زورمداران بر آن تکیه می‌کنند وقتی که دستپاچه می‌شوند و دلیل و برهان ایشان را خوار و رسوا می‌سازد:
(قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَیْرِی لأجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ)[8] (٢٩)
فرعون سخت بـرآشفت و) گفت: اگر جز مرا به پروردگاری برگزینی تو را از زمرۀ زندانیان خواهم کرد (و در بیغوله‌های زندان همچون دیگران خـواهی پوسید).
حجّت این است و دلیل این: تهدید کردن و بیم دادن به این که او را از زمرۀ زندانیان خواهد کرد. زندان از او دور نیست. زندانی کردن هم چیز تازه‌ای نیست! این هم دلیل عجز است و ناتوانی، و نشانۀ احساس ضعف باطل و واپس اندا‌ز، در برابر حقّ نیرومند و جلوانداز است. این نشانۀ طاغیان و زورمداران است، و این راه آنان در گذشته و حال است!
اما این تهدید و بیم پیوند دل موسی را نگسیخت و نیروی آن را به هم نریخت ... چگونه موسی علیه السّلام دلش پریشان و آشفته می‌شود و نیرویش درهم می‌ریزد و نابسامان می‌گردد؟ مگر نه این است که او پیغمبر خدا است؟ مگر نه این است که خدا با او و با برادر او است؟ ناگهان موسی صفحه‌ای را باز نگاه میدارد که فرعون می‌خواهد آن را ببندد و خویشتن را آسوده کند. صفحه را با سخن نوینی و با دلیل تازه‌ای باز نگاه میدارد:
(قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُکَ بِشَیْءٍ مُبِینٍ) (٣٠)
)موسی) گفت: آیا اگر من چیز روشنی را به تو نشان دهم (که دلیل قاطع و برهان واضحی بر وجود خدای متعال و نمایان‌گر صدق رسالت و پپغمبری من باشد، باز هم مرا زندانی می‌کنی؟
آیا اگر هم برای تو دلیل وا‌ضح و برهان قاطعی بر صدق رسالت خود بیاورم باز هم مرا زندانی خواهی کرد و از زمرۀ زندانیانم خواهی گرداند؟ این سخن فرعون را در پیش درباریان و فرعونیان به تنگنا می‌اندازد که به گفتار یپشین موسی گوش فرا داده‌اند. اگر فرعون نخواهد به ذکر برهان و دلیل موسی گوش فرا دارد، دلیل بر این می گردد که فرعون از برهان و دلیل مـوسی در ترس و هراس است، در حالی که ادّعاء می‌کرده است که موسی دیوانه است. بدین علّت خود را ناچار دید که از موسی بیان برهان و دلیل را بخـواهد:
(قَالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ) (٣١)
(فرعون) گفته اگر از زمرۀ راستگویانی، آن را بنمای. اگر در ادّعای خود راستگوئی، آن را ذکر کن. یا اگر تو از زمرۀ راستگویانی که چیز روشن و روشنگری داری، این گوی و این میدان. فرعون هنوز که هنوز است مردمان را به شکّ و تردید دربارۀ موسی می‌اندازد، از ترس این که نکند دلیل و برهان موسی در دل و جان مردمان تأثیری داشته باشد و مایۀ گرایش ایشان بدو شود.
در اینجا موسی دو معجزۀ مادی و محسوس خود را نشان میدهد. نشان دادن این دو معجزه را به تأخیر می‌اندازد تا بدانجا که فرعون مبارزه طلبی را به اوج خود می‌رساند:
(فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُبِینٌ (٣٢) وَنَزَعَ یَدَهُ فَإِذَا هِیَ بَیْضَاءُ لِلنَّاظِرِینَ) (٣٣)
(در این هنگام موسی) عصای خود را انداخت. به ناگاه اژدهای (حقیقی و )نمایانی گردید. و دست خود را (به گریبان فرو برد و سپس آن را) بـیرون آورد. ناگهان بینندگان آن را سفید و روشـن (همچون ماه تابان) دیدند. (پرتو آن همه جا را نور باران و درخشان کرد).
تعبیر سخن می‌رساند که عصا عملاً به اژدهائی تبدیل گردید و جان به پیکرش دوید، و وقتی که موسی علیه السّلام دستش را بیرون آورد عملاً سفید و درخشان گردید. این سخن خدا دالّ بر این است:
(فَإِذَا هِیَ).
ناگهان عصای او ... ناگهان دست او ....
کار تنها به تصوّر انداختن و به خیال افکندن نیست، هان‌گونه که در سحر و جادو حال بر این روال است. سحر و جادو سرشت و هاهیّت چیزها را تغییر نمی‌دهد. بلکه حواس را به گمان و تصوّر می‌اندازد به گونه‌ای که غیر واقعی را واقعی می‌انگارد.
معجزۀ حیات که به پیکر اشیاء می‌دود و انسانها از آن چیزی نمی‌دانند، معجزه‌ای است که در هر لحظه روی میدهد. اما انسانها به خاطر طول الفت و تکرار بدان دل نمی‌دهند و توجّه نمی‌کنند. یا آنان خزیدن حیات به پیکر ممات را به عنوان مبارزه نمی‌نگرند و به تماشای آن با دیدۀ معجزه نمی‌نشینند. ولی در این صحنه که
موسی علیه السّلام رو در روی فرعون ایستاده است و این دو خارق‌العاده را به رخ او کشیده است، کار تفاوت می‌کند و همگان را به لرزه و تکان و هول و هراس می‌اندازد. فرعون بزرگی و نیروی معجزه را احساس کرد. با شتات به مقاومت پرداخت. خواست به دفع آن بکوشد. خودش هم ضعف موقعیّت خود را دریافت. کاری کرد که مردمان پیرامون خویش را گول بزند و با ایشان به چاپلوسی بنشیند. هراس ایشان از موسی و قوم او را برانگیخت، تا تأثیر معجزه‌هائی را پوشیده دارد که همگان را به لرزه و تکان انداخته است:
(قَالَ لِلْمَلإ حَوْلَهُ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ عَلِیمٌ (٣٤) یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ) (٣٥)
(فرعون) به اشراف و بزرگان دور و بر خود گفت: این (مرد) جادوگر بس آگاه (و ماهری) است. می‌خواهد با جادوی خود (عامّۀ مردم را پیرامون خویش جمع آورد و )شما را از سرزمین خودتان (مصر) بیرون کند. پس شما (چه می‌اندیشید و) چه فرمان می‌دهید؟.
از این گفتار فرعون، اقرار و اعتراف به عظمت معجزه پیدا است، هر چند که او آن را سحر و جـادو قلمداد می‌کرد، و آورندۀ معجزه را ساحر و جادوگر «بس آگاه» می‌نامید. هراس او از متأثّر شدن مردمان از معجزه بود. بدین خاطر فرعون مردمان را بر ضدّ موسی تحریک می‌کند و می‌آغالاند:
(یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِ).
می‌خواهد با جادوی خود (عامّۀ مردم را پیرامون خـویش جـمع آورد و )شما را از سرزمین خودتان (مصر) بیرون کند.
سقوط فرعون از اوج عظمت و ترس و هراس و فروتنی و کرنش او در برابر مردمانی پیدا است که خود را خدای ایشان می‌کرد. این است که فرمان و رایزنی آنان را درخواست می‌کند:
(فَمَاذَا تَأْمُرُونَ) (٣٥)
پس شما (چه می‌اندیشید و) چه فرمان می‌دهید؟.
آخر کی فرعون فرمان پیروان خود را خواسته است، فرمان کسانی که برای او سجده می‌کرده‌اند و کرنش می‌برده‌اند؟
این خوی طاغیان و زورمداران است، وقتی که احساس می‌کند زمین زیر یاهایشان متزلزل و لرزان می‌شود، این چنین سخنانشان نرم می‌گردد، به دنبال دستورهای قلدرانه‌ای که می‌داده‌اند و فرمانهای حاکمانه‌ای که می‌رانده‌اند. به ملّتها پناه می‌آورند و مردمان را به کمک و یاری میطلبند، پس از آن که ایشان را با پاها له و لورد می‌کرده‌اند. به مشورت و رایزنی دربارۀ کارها تظاهر و خودنمائی می‌کنند، پس از آن که از روی هوا و هوس خود فرمان می‌رانده‌اند و خودرأیی و استبدا‌د می‌کرده‌اند. این کار هم تا بدانگاه است که از منطقۀ خطر می‌گذرند. وقتی که خطر از سرگذشت، همان هستند که بودند. همان ستمگران و استبدادگران و قلدرانند که بودند!
درباریان و اشراف که گول نیرنگ فرعون را خوردند، و خودشان نیز انبازهای فرعون در پوچگرائی بودند، و صاحبان مصلحت نظام در اوضاع و احوالی بودند که آنان را حواشی و اطرافیان مقرّب و متنفّذان و دارندگان سلطه و قدرت می‌کرد، و ترسیده بودند که موسی و بنیاسرائیل بر سرزمینشان چیره شوند اگر عامّۀ مردمان به سویشان روند و ییرو ایشان شوند، وقتی که دو معجزۀ موسی را دیده‌اند و گوش به سخنان او فرا داشته‌اند، به فرعون گفتند: سحر و جادوی موسی را با سحر و جادوی همگون و همسان پاسخ گوید. برای این کار جادوگران را جمع کند و آمادگی فرا چنگ آورد:
(قَالُوا أَرْجِهْ وَأَخَاهُ وَابْعَثْ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ (٣٦) یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ) (٣٧)
گفتند: موسی و برادرش را مهلت بده (و در کار شکنجۀ آنان عجله مکن) و به تمام شهرها (ی مصر، مأمورانی) برای بسیج اعزام کن، تا همۀ جادوگران ماهر و زبر دست را پیش تو بیاورند.
او را و برادر او را تا مدّتی مهلت بده. قاصدان خود را به شهرهای بزرگ بفرست تا جادوگران ماهر و زبردست را برای مبارزه سحر و جادوی موسی با سـر و جادوی خود گرد آورند و رزم را بیاغازند.
*
در این جا پرده بر این صحنه فرو می‌افتد تا در جای دیگری پرده بالا رود که صحنه جادوگران است و جادوگران گرد آمده‌اند، و مردمان برای دیدن مسابقه و مبارزه جمع شده‌اند. جانبداری از جادوگران، و در پشت سر ایشان هواداری از صاحبان قدرت، به تار و پود پیکرشان دویده است و آنان را سراپا شور کرده است. زمین مبارزه میان حقّ و باطل آماده گردیده است. یا به عبارت دیگر: زمین مبارزۀ میان ایمان و طغیان مهیّا است.
(فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ (٣٨) وَقِیلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ (٣٩) لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إِنْ کَانُوا هُمُ الْغَالِبِینَ) (٤٠)
سرانجام جادوگران در روز موعود (که چاشتگاه روز جشن مـصریها بـود، در مکان معیّنی) گرد آورده شدند(و به میدان مبارزه گسیل گشتند. از مردم نیز برای حضور در میدان مبارزۀ دعوت به عمل آمد) و به مردم گفته شد: آیا (در این صحنه) شما گرد می‌آئید؟ تا اگر جادوگران پیروز شوند، ما از آنان پیروی کنیم (و آن چنان صحنه را گرم و داغ نمائیم و هـو و جنجالی برپا کنیم که دشمن خدایان ما برای همیشه از میدان به در رود.
از تعبیر سخن چنین پیدا است که جنبش تحریک و تشویق مردمان و به شور و غوغا انداختن ایشان در میان است:
(هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ (٣٩) لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ).
آیا (در این صحنه) شما گرد می‌آئید؟ تا اگر جادوگران پیروز شوند، ما از آنان پیروی کنیم؟.
آیا شما گرد می‌آئید و از موعد تخلّف نمی‌نمائید؟ تا ما پیروزی جادوگران و چـیره شدن ایشان بر موسای اسرائیلی را ببینبم؟! عامّۀ مردم همیشه بـرای همچون کارهائی گرد می‌آیند، بدون این‌که بدانند که حاکمان طاغی و یاغی ایشان خویشتن را بدان امـور سرگرم می‌نمایند و به بازیچه می‌نشینند. به همچون مسابقاتی و جشنهائی و همایشهائی می پردازند تا اندکی از رنج و ستم و سرکوبی و درد غافل شوند و آرامشی به هم رسانند و دیگر باره مردمان را بدان سمت و سـوئی برا‌نند که می‌خواهند و میدانند! همایش مصریها نیز برای دیدن مسابقه و مبارزۀ جادوگران و موسی علیه السّلام از این قبیل قماش بود!
*
آن گاه صحنۀ جادوگران به میان می‌آید که در پیشگاه فرعون برای مسابقه آماده گردیده‌اند. به پاداش و مزد خود اطمینان دارند اگر چیره شوند. از فرعون وعدۀ پاداش و مزد فراوان، و تقرّب بـه آستان عـالی او را می‌گیرند!
(فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ أَئِنَّ لَنَا لأجْرًا إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِینَ (٤١) قَالَ نَعَمْ وَإِنَّکُمْ إِذًا لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ) (٤٢)
هنگامی که جادوگران (نزد فرعون حاضر) آمدند و به فرعون گفتند: آیـا ما پاداش بزرگ و قابل ملاحظه‌ای خواهیم داشت اگر پیروز شویم؟ (فرعون که سخت از موسی به وحشت آفتاده بود و در تنگنا قرآر داشت) گفت: بلی! (هر چه بخواهید می‌دهم) به عـلاوه شـما در این صورت از مقرّبان (درگاه من) خواهید بود.
بدین منوال موقعیّت گروه مزدوری برملا می‌گردد که فرعون طاغی از آنان کمک می‌گیرد. گروه مزدوری که مهارت خود را در برابر مزدی که منتظر آن هستند به کار می‌برند، و هیچ گونه پیوندی با عقیده و هیچ گونه رابطه‌ای با مسأله‌ای ندارند، و چیزی جز مـزد و مصلحت وقت نمی‌خواهند. اینان کسانیند که طاغیان و زورمداران همیشه در هر مکانی و در هر زمانی ایشان را استخدام می‌کنند و به کار می‌گیرند.
هان! هم اینک این‌گروه هستند کـه از مزد رنج و خستگی و بازی و وارستگی خود در گول زدن اطمینان پیدا می‌کنند. هان! این فرعون است که بدیشان وعدۀ بیشتر از مزدشان را میدهد. بدیشان وعده میدهد که آنان را از زمرۀ مقرّبان درگاه خود خواهد کرد، فرعونی که به گمان خویش خود را شاه ایشان و بلکه خدای ایشان می‌داند!
*
سپس ناگهان صحنه بزرگ مسابقه و رخدادهای سترگ آن به میان می‌آید:
(قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ (٤٣) فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِیَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ (٤٤) فَأَلْقَى مُوسَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ (٤٥) فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ (٤٦) قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ (٤٧) رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ (٤٨) قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ (٤٩) قَالُوا لا ضَیْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ (٥٠) إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ) (٥١)
(در روز موعود و در مـیدان مبارزه، موسی) به جادوگران گفت: آنچه را می‌خواهید بیفکنید، بیفکنید! (و هر چه در قدرت دارید بنمائید و به میدان آورید). پس جادوگران (با غرور و نخوت) طنابها و عصاهای خود را افکندند و گفتند : به عزّت فرـون سوگند که ما قطعاً چیره و پیروزیم! موسی (مهلت نداد و) عصای خود را افکند. ناگهان (اژدهای بزرگی گردید و با سـرعت) شروع به بلعیدن ابزارهای دروغین ایشان کرد (و آنها را یکی بعد از دیگری در کام خود فرو برد). جادوگران سجده کنان بر زمین افـتادند. گفتند: به پروردگار عالمیان ایمان داریم، به پروردگار موسی و هارون (فرعون جادوگران را تهدید کرد و ) گفت: آیـا بـه او ایمان آوردید پیش از آن که من به شما اجازه دهم؟! او بیگمان بزرگ و استاد شما است و به شما جادوگری آموخته است. پس خواهید دانست (که با چه زجر ، شکنجه ای شما را خواهم کشت). حتماً دستها و پاهای شما را عکس یکدیگر قطع می‌گردانم و همگی شما را به دار می‌آویزم. (جادوگران شجاعانه) کفتند: هیچ زیانی نیست (از این کاری که تو خواهی کرد. هر کاری که می‌خواهی بکن باکی نیست. چرا کـه) ما به سوی پروردگارمان باز مـی‌کردیم (و به لقای معشوق و معبود حقیقی خود می‌رسیم و پاداش خویش را از او دریافت می‌داریم.) ما امیدواریم که پروردگارمان گناهان ما را ببخشایاد، چرا که مـا (در میان قوم تو) نخستین ایمان آورندگان بوده‌ایم.
صحنه آرام و عادی آغاز می‌گردد، جز این که از همان آغاز شروع به موسی اطمینان میدهد به حقیّ که با خود دارد. به گروه‌ها و دسته‌های جادوگرانی هم توجّه کند و اهمّیّت ندهد که از شهرها جمع آوری شده‌اند، جادوگرانی که آمادگی نهایت مهارت را در کار مـورد نظر خود دارند، و فرعون و درباریان و اشراف او در پشت سر ایشانند، و عامّۀ مردمان گمراه و گول خورده نیز پیرامون آنان هستند ... این اطمینان پیدا و جلوه‌گر است در این که موسی می‌گذارد ایشان کار را بیاغازند - به جادو و جنبل خود بپردازند:
(قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ) (٤٣)
در روز مـوعود و در میدان مـبارزه، موسی) به جادوگران گفت: آنچه را می‌خواهید بیفکنید، بیفکنید! (و هر چه در قدرت دارید بنمائید و به میدان آورید).
در خود تعبیر سخن، تحقیر نهفته است:
(أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ) (٤٣)
آنچه را می‌خواهید بیفکنید، بیفکنید!
هیچ گونه ملاحظه‌ای و توجّهی به کارشان نمی‌شود و مرزی برای آن تعیین نمی‌گردد. جادوگران نهایت هارت خود را و بزرگترین نیرنگ خـود را فراهم وردند و چرخش و مبارزه را آغازیدند به نام فرعون با استمداد از عزّت او:
(فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِیَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ) (٤٤)
پس جادوگران (با غرور و نخوت) طنابها و عصاهای خود را افکندند و گفتند : به عزّت فرعون سوگند که ما قطعاً چیره و پیروزیم!
روند قرآنی در اینجا توضیح نمی‌دهد که ریسمانها و چوگانهای ایشان چه کار کردند، بدان گونه که در سورۀ اعراف و سورۀ طه بیان داشته است. تا سایۀ اطمینان و ماندگاری بر حقّ برجای بماند، و شتابان به عاقبت مسابقۀ حقّ و باطل برسد، چون این هدف اصلی سوره است.
(فَأَلْقَى مُوسَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ) (٤٥)
موسی (مهلت نداد و ) عصای خود را افکند. ناگهان (اژدهای بزرگی گردید و با سرعت) شروع بـه بلعیدن ابزارهای دروغین ایشان کرد (و آنها را یکی بعد از دیگری در کام خود فرو برد).
بلای ناگهانی سرگیجه‌آوری درگرفت، بلائی که بزرگان جادوگران انتظار آن را نمی‌کشیدند. آنان که همۀ جدّ و جهد را در هنر خود نموده‌اند، هنری که با آن زیسته‌اند و خوب آن را فراگرفته اند و در آن مهارت یپدا کرده‌اند، و آخرین توانی را به کار برده‌اند که جادوگران می‌توانند انجام دهند. آنان گروه‌ها و دسته‌های فراوانی هستند، و از هر مکانی گردآوری شده‌اند. ولی موسی تک و تنها است، و جز چوگانش را به همراه ندارد. آن گاه چه شد؟ چوگان او ترفندها و دروغهای جادوگرانه را با سرعت و قدرت فرو بلعید! لقف یا فـرو بلعیدن سریع ترین حرکت برای خوردن است. آنان از آن روز که با جادو آشنا شده‌اند جادوکاری جز این نکرده است که دیگران را به گمان و خیال اندازد، ولیکن این چوگان ریسمانها و چوگانهایشان را واقعاً فرو می‌بلعد و آنها را قورت میدهد و هیچ گونه اثری از آنها را برجای نمی‌گذارد! اگر آنچه را که موسی می‌کند سـر بود، ریسمانها و چوگانهایشان برجای می‌ماند پس از آن که مردمان را به گمان و خیال انداخته است و بدیشان چنین فهمانده است که مار موسی آنها را بلعیده است. ولی جادوگران می‌نگرند و می‌بینند اثری از ابزارهای دروغین جادوگرانۀ ایشان بر جای نمانده است!
بدین هنگام است که آنان نـی‌توانند خویشتن را نگاه دارند و از اعتراف و اقرار به حقّ روشنی دوری کنند که جای جدالی و ستیزی باقی نمی‌گذارد. جادوگران از همۀ مردمان سزاوارتر برای اعتراف و اقرار به این هستند که آنچه موسی با خود به ارمغان آورده است حقّ و حقیقت است:
(فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ (٤٦) قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ (٤٧) رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ) (٤٨)
جادوگران سجده کنان بر زمـین افتادند. گفتند: بــه پروردگار عالمیان ایمان داریم، به پروردگار موسی و هارون.
جادوگران از همین لحظه دارای مزد بـودند، و انتظار پاداش از فرعون در برابر مهارت خود داشتند. آنان که عقیده ای نداشتند، و مسأله و قضیّه‌ای برایشان مطرح نبود. ولی حقیّ که دلهایشان را لمس کرد و پسود ایشان را کاملاً دگرگون نمود. تکانی بود که ایشان را به لرزه افکند، و سخت به حرکتشان انداخت. تکانی بود که بـه ژرفای درونشان و به ته دلهایشان رسید، و تـوده‌های ضلالت را از درونها و دلهابشان زدود، و آنها را در لحظه‌های کوتاهی صاف و زنده و فروتن در برابر حقّ، و آباد با ایمان نمود. ناگهان همچون جادوگرانی خویستن را در سجده و کرنش می‌بینند و سر بر زمین مییابند، بدون این که اراده‌ای در ایـن باره از خود داشته باشند. زبانشان به گفتار درمی آید و با سخن ایمان روان می‌شود و آشکارا و بـی‌پرده گواهی به وجدانیّت الهی می‌دهند:
( آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ (٤٧) رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ) (٤٨)
به پروردگار عالمیان ایمان داریم، به پروردگار موسی و هارون.
(ما من قلب إلا بین أصبعین من أصابع الرحمن . إن شاء أقامه وإن شاء أزاغه).[9]
هیچ دلی نیست مگر این که میان دو انگشت از انگشتان خـداونـد قرار دارد. اگر خدا خواست آن دل را (بر راستای راه ایمان) استوار میدارد، و اگر خدا خواست آن دل را (از راستای راه ایمان) منحرف می‌سازد.
بدین منوال جادوگران مزدور به مؤمنان برگزیده تبدیل شدند، آن هـم در برابر دیده‌ها و گوشهای عامّۀ مردمانی که گرد آمده بودند، و در جلو دیده‌ها و گوشهای فرعون و درباریان و اشراف او! بدون این کـه دربارۀ چیزی بیندیشند که پیآمد و نتیجۀ ایمان آوردن آشکار است. ایمان آوردن آشکاری که رو در روی فرعون طـاغی یاغی صورت می‌پذیرد! اصلاً برای آنان مـهمّ نـیست فرعون چه می‌کند یا چه میگوید!
قطعاً این دگرگونی ناگهانی همچون صاعقه‌ای بر فرعون و درباریانش فرود مده است. چه عامّۀ مـردمان گرد آمده‌اند. مزدوران فرعون ایشان را آماده کرده‌انـد تا مسابقه را ببینند . آنان را آماده کرده‌اند با دروغ این‌که موسای اسرائیلی جادوگر است و می‌خواهد ایشان را از سرزمینشان با جادوی خود اخراج کند و بـرانـد، و می‌خواهد حکومت و قدرت را به دست قوم خود بسپارد، و جادوگران او را مغلوب و خاموش خواهند کرد ... مردمان می‌بینند که هم اینـک جادوگران به نام فرعون و عزّت او آنچه دارند می‌اندازند و هر نیرنگی دارند بکنند، ولی شکست می‌خورند تا بدانجا که به شکست خود اعتراف هم می‌کنند، و اقرار می‌نمایند که موسی در رسالت خود از جـانب یزدان جهان راست میگوید و صادق است، و به پروردگار جهانیان ایمان می‌آورند، پروردگاری که او را برانگیخته است و روانه کـرده است، و به ترک پرستش و بندگی فرعون می‌گویند! هـمان جادوگرانی که تا لحظه‌ای پیش لشکریان او بودند، لشکریانی که برای خدمت بدو آمده بودند، و چشم به راه پاداش و مزد او بودند، و با عزّت و شکوه او کار را آغاز کرده بودند!
این انقلاب است، انقلابی که تخت سلطنت فرعون را تهدید می‌کند. چرا که افسانۀ آئینی‌ای را تهدید می‌کند که این تخت سلطنت بر آن پا بر جا کردیده است و یایدار مانده است، افسانۀ الوهیّت، یا افسـانۀ فـرزند خدایان بودن فرعون - هم بدان‌گونه که در برخی از ازمنه و عصور شائع و را‌یج بوده است - اینان جادوگرانند. جادو هم پیشۀ مقدّسی بوده است که جز کاهنان معابد در طول و عرض مملکت کسی بدان دست نیازیده است و آن را به دست نگرفتد است. هان! هـم اینک این جادوگرانند که به پروردگار جهانیان ایـمان می‌آورند، پروردگار موسی و هارون. عامّۀ مردمان هم به دنـبال کاهنان در مـعتقدات خود راه مـی‌روند، معتقداتی که کاهنان ایشان را بدانها سرگرم می‌نمودند و غافل و بی خبرشان می‌کردند. پس در این صورت برای تخت سلطنت فرعون چه تکیه گاهی جز قدرت و قوت می‌ماند؟ قدرت و قوّت هم به تنهائی و بـدون عقیده تخت سلطنتی را برجای نمی‌دارد و از حکومت و فرمانروائی حمایت و محافظت نمی‌نماید.
ما می‌توانیم اندازۀ هراس فرعون، و اندازۀ ترس درباریان و اشراف پیرامون او از رویاروئی با این بلای ناگهانی را پیش چشم داریـم، وقتی که این حقیقت را درک و فهم می‌کنیم و به تصوّر در می آوریم. این حقیقت که ایمان آوردن جادوگران کـاهن است، ایـمان آوردنی که این گونه بی‌پرده و آشکار و چیره صورت می‌پذیرد و با پیدایش آن چاره‌ای برانسان نمی‌ماند جز این که به سجده درافتند و اعتراف کنند و اظـهار توبه و پشیمانی نمایند.
بدین هگام فرعون دیوانۀ دیوانه شد، و به تهدید و بیم پلشتی پرداخت، و جادوگران را به عقاب و عذاب و شکنجه و آزار تهدید کرد، پس از آن که جادوگران را جلوتر به توطئه و دست به یکی‌کردن با موسی بر ضدّ خود و بر ضدّ ملّت متّهم کرده بود!
(قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ) (٤٩)
(فرعون جادوگران را تـهدید کرد و ) گفت: آیا به او ایمان آوردید پیش از آن که من به شما اجازه دهم؟! او بیگمان بزرگ و استاد شما است و بـه شما جادوگری آموخته است. پس خواهید دانست (که با چه زجر و شکنجه‌ای شما را خواهم کشت). حتماً دستها و پـاهای شما را عکس یکدیگر قطع می‌گردانم و همگی شما را به دار می‌آویزم.
(قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ).
آیا به او ایمان آوردید پپش از آن که من به شما اجازه دهم؟!.
فرعون نگفت: «آمنتم به: بدو ایمان آوردید»... بلکه گفت : «آمنتم له : برای او ایمان آوردید». یعنی فرعون کار ایشان را تسلیم موسی علیه السّلام شدن می‌شمرد، آن هم بدون اجازۀ او! انگار ایمان آوردن جادوگران شیوۀ مانورها و توطئه چینیها است. در مانورهای سیاسی و توطئه چینیها افراد از روی اراده و آشنایی با هدف، و سنجش فرجام، و دقّت در نتیجه ، کار را مـی‌آغازند و بدان دست می‌یازند. فرعون از آن پسوده‌ای که دلهایشان را لمس کرد و پسود، اطّلاع نداشت و بی خبر بود. آخر چه وقت طاغیان و یاغیان دل داشته‌اند، دلی که این پسوده‌های درخشان و درفشان را درک و فهم کند؟ آن گاه فرعون به متّهم کردن ایشان شتافت، تا این انقلاب بزرگ و باشکوه را بپوشاند و آن را در نظر مردمان توطئه جلوه گرگرداند:
(إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ).
او بیگمان بزرگ و استاد شما است و به شما جادوگری آموخته است.
این تهمت شگفتی است و قابل تفسیر و توجیه نیست، مگر این که گفته شود برخی از این جادوگران -که جزو کاهنان بوده‌اند - تربیت موسی را در کاخ فرعون بر عهده گرفته‌اند در آن روز و روزگـاری که فرعون موسی علیه السّلام را به فرزندی پذیرفته است، یا به معابد می‌رفته است و به پیش ایشان رفت و آمد می‌کرده است. فرعون به این ارتباط دور چنگ زده است و کار را وارونه جلوه داده است، و به جای این که بگوید: او شاگرد شما جادوگران است، گفته است: او سردسته و بزرگ شما است. تا بدین وسیله بر عظمت کار بیفزاید، و هول و هـرا‌س را در مقابل دیدگان عـامّۀ مـردمان چندین برابر نماید!
آن‌گاه پس از بیم دادن، به عذاب و عـقاب تـهدید می‌کند، عذاب و عقابی که در انتظار مؤمنان است:
(فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ) (٤٩)
پس خواهید دانست (که با چه زجر و شکنجه‌ای شما را خواهم کشت). حتماً دستها و پاهای شما را عکس یکدیگر قطـع می‌گردانم و همگی شما را به دار می‌آویزم. این حماقتی است که هر طاغی یاغی‌ای مـرتکب آن می‌شود، بدان گاه که احساس خطر برای تخت سلطنت خود یا برای وجود خود می‌کند. مرتکب آن می شود با درشتی و تندی و زشتی، بدون این‌کـه از دلی یـا از درونی بترسد و بیندیشد که آه مظلومی به عرش خدا سرکشد .... این سخن فرعون طـاغی زورمدار بـوده است، آن‌کسی‌که می‌تواند هر چه را میگوید اجـراء کند... امّا سخن گروه مؤمنانی که نور را دیده‌انـد چه بوده است?
سخن ایشان سخن دلی است که خـدا را یافته است و دیگر به چیزی اهمّیّت نمی‌دهد که پس از این یافتن از دست میدهد. دلی است که با خدا تماس پیدا کرده است و مزۀ عزّت را چشیده است و دیگر به طـاغی یاغی اهمّیّت نمی‌دهد. دلی است که آخرف را می‌خواهد، و نه اندک و نه پیشکار و بار ایـن جهان برای او مهمّ نمی‌باشد
(قَالُوا لا ضَیْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ (٥٠) إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ) (٥١)
(جادوگران شجاعانه) گفتند: هیچ زیانی نیست (از این کاری که تو خواهی کرد. هر کاری که می‌خواهــی بکـن بـاکی نیست. چرا که) ما به سوی پروردگارمان بازمـی‌گردیم (و به لقای معشوق و معبود حقیقی خود می‌رسیم و پاداش خویش را از او دریافت می‌داریم.) ما امیدواریم که پروردگارمان گناهان ما را ببـخشایاد چرا که مـا (در میان قوم تو) نخستین ایمان آورندگان بوده‌ایم.
هیچ مانعی نیست. هیچ مانعی نیست در این که دستها و پاها برعکس یکدیگر قطع شود.[10] هیچ مانعی نیست به دار زدن و عذاب و عقاب رساندن. هیچ مانعی نیست از این که مرگ بیاید و شهادت فرارسد .. چه مانعی است ما به سوی پروردگار خود بـرمی‌گردیم ... هر چه بشود در این زمین بگذار بشود. چه ما آنچه بدان دل بسته‌ایم و امید خـود را آویـزۀ آن کرده‌ایم و آن را می‌طلبیم این است که :
(أَنْ یَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا).
پروردگارمان گناهان ما را ببخشاید.
به پاداش این‌که:
(أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ) (٥١)
چرا که مـا (در میان قوم تو) نخستین ایمان آورندگان بوده‌ایم.
ما پیشتاز دیگران و مقدّم بر ایشان بوده‌ایم.
خدایا، خداوندگارا ! ایمان چه زیبا و چه والا است بدان هنگام که در دلها می‌درخشد! و بدان هنگام که به جانها می‌تابد! و بدان هنگام که آرامش را به درونها میدهد! و بدان هنگام که نژاد خاک زاد زمین را برمی‌گیرد و به سوی اعلی علّیّین می‌برد! و بدان هنگام که دلها را لبریز از بینیازی و اندوخته و وفور نعمت می‌کند. در این وقت است که همۀ چیزهائی که در زمین است در برابر دیدگان حقیر و ناچیز و بی ارج و سبک جلوه‌گر می‌آید. در اینجا پرده بر این زیبائی فراوان و فراگیر فـرو می‌افتد، و چیزی بر آن نمی‌افزاید، تا حلال و شکوه دل انگیز صحنه، و آهنگ و نوای مؤثّر آن در ژرفای دلها باقی بماند، صحنه‌ای که خداوند با آن جانها را در مکّه می‌پرورد در حالی که با اذیّت و آزار و غم و اندوه و شدّت و سختی رویاروی هستند و به تنگا درآمده‌اند و به ناله افتاده‌اند، و با آن هنر صـاحب عـقیده‌ای را می‌پرورد که با اسـلحۀ عقیده به جنگ طـاغیان و ستــگران و عذاب و عقاب رسـانندگان می‌رود و رویاروی می‌شود.
و امّا بعد از این، خدا سرپرستی بندگان مؤمن خود را برعهده می‌گیرد. فرعون بـه توطئه میپردازد. همۀ لشکریان خود را گرد می‌آورد:
(وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ (٥٢) فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ (٥٣)
إِنَّ هَؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ (٥٤) وَإِنَّهُمْ لَنَا لَغَائِظُونَ (٥٥) وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ) (٥٦)
ما به موسی وحـی کردیم که شبانه بندگان (مؤمن بنیاسرائیل) مرا (از مصر) کوچ بدهد. شما حتماً تعقیب می‌شوید (و فرعون و فرعونیان برای دستگیری شما دنبالتان می‌کنند. توسّط جاسوسان خبر بـه دربـار رسید که مـوسی و بـنی‌اسـرائیل درصدد کـوچ به سرزمین دیگری هستند) پس فرعون (مأمورانی) به شهرها فرستاد تا (نیرو) جمع کنند (و جلو ایشـان را بگیرند. فرعون به مأمـوران دسـتور داد و ) گفت: (به اهالی شهرها بگوئید:) اینها (که قصد فـرار و تجمّع و تقویت در جای دیگری را دارند) گروه اندک و ناچیزی هستند (و ما با نخستین تاخت ایشان را گرفتار و به شکنجه و آزار می‌رسانیـم) آنـان مــا را بر سر خشم می‌آورند. (البته جای هیچ گونه نگرانی نیست، و لیکن) مـا گروهی هستیم محتاط (و بیدار و دوراندیش(.
در اینجا فاصله‌ای در رخدادها و زمانها پیش می‌آید و از آن در این مکان سخن نمی‌رود. چه موسی و بنی اسرائیل پس از مسابقه دوره‌ای زیست می‌کنند. در این دوره معجزه‌های دیگری روی مـی‌دهد که در سـورۀ اعراف ذکر شده اند [11] و بیش از این بوده‌اند که خدا به موسی وحی فرماید قوم خود را بکوچاند و عازم جای دیگری گرداند. و لیکن روند قرآنی در اینجا این فاصلۀ زمانی را در هم می نوردد تا به پایان مناسب با موضوع و رویکرد اصلی سوره برسد.
خداوند به موسی پیام داد که بندگان او را در شب کوچ بدهد، پس از آن که تدبیر و تنظیم کار را فراهم می‌بیند. بدو خبر داد که فرعون و سپاهیانش او را تعقیب خواهند کرد. بدو دستور فرمود قوم خود را به سوی ساحل دریا حرکت دهد. ظاهراً این مکان باید محلّ برخورد خدج سوئیس با منطقۀ دریاچه‌ها باشد.
فرعون از خروج بنیاسرائیل در دل شب آگاهی پیدا کرد. دستور داد چیزی صورت بپذیرد که «آماده باش همگانی» گفته می‌شود. به شهرها کسانی را فرستاد تا سپاهیان را برای او گردآوری کنند، و همراه با ایشـان حرکت کند و به موسی و قوم او برسد، و کار را بر ایشان تباه کند و چاره سازی آنان را نقش بر آب سازد. امّا او نمی‌دانست که این چاره‌سازی کار چاره سـاز واقعی است!
مزدوران فرعون روانه شدند تا سپاهیان را گردآوری کنند... ولیکن این همایش اشـاره به تـربن و هراس فرعون دارد، و بیانگر قدرت و قوّت موسی و کسانی است که با او هستند، و می‌رساند که از جانب ایشان چه خطر بزرگی متوجّه فرعون و فرعونیان است، تا آنجا که شاهی که به گمان خود خویشتن را خدا می‌دانست نیاز به گردآوری سپاهیان و بسیج عمومی و آماده باش همگانی پیدا می‌کند! در این صورت لازم است از شأن و مقام مؤمنان کاسته شود:
(إِنَّ هَؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ) (٥٤)
)فرعون به مأمـوران دستور داد و گفت: بـه اهـالی شهرها بگوئید:) اینها (که قصد فرار و تجمّع و تقویت در جای دیگری را دارند) گروه اندک و ناچیزی هستند (و ما با نخستین تاخت ایشان را گرفتار و بـه شکـجه و آزار می‌رسانیم).
چرا باید این همه به کارشان اهمّیّت داد، و لشکریان و سپاهیان برای مقابله با ایشان گردآورد؟ مگر نـه ایـن است که آنان گروه اندک و ناچیزی هستند؟!
(وَإِنَّهُمْ لَنَا لَغَائِظُونَ) (٥٥)
آنان ما را بر سر خشم می‌آورند.
آنان کارهائی می‌کنند و سخنانی می‌گویند که خشم و کین ما را برمی‌انگیزند!
در این صورت کارشان بزرگ و خطرشان سترگ است بگذار مزدوران بگویند: این مهمّ نیست، چـون ما در کمین ایشان هستیم و آنان را می‌پائیم:
(وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ) (٥٦)
البتّه جای هیچ گونه نگرانی نیست، و لیکن) ما گروهی هستیم محتاط (و بیدار و دوراندیش(.
ما هوشیار و بیداریم و مگر و کید ایشان را می‌پائیم. نسبت به کار و بارشان احتیاط و دوراندیشی می‌کنیم. زمام ا‌مورشان را در دست داریم!
این حیرانی و سرگردانی باطلگرایان قلدری است که همیشه رودرروی صاحبان عقیدۀ آسمانی می‌ایستند و با مؤمنان می‌رزمند!
*
پیش از این که روند قرآنی صحنۀ واپسین را نشان دهد، شتابان پایان کار را پیش چشم میدارد و از اخراج فرعون و فرعونیان از میان نعمتها و کالاها، و از وراثت بنیاسرائیل مستضعف، سخن می‌راند:
(فَأَخْرَجْنَاهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (٥٧) وَکُنُوزٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ (٥٨) کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (٥٩)
(سرانجام آنچه مـی‌بایست بشود شد، و عاقبت بنی اسرائیل بر فرعون و فرعونیان پپروز شدند) و ما آنان را از باغها و چشمه‌سارها بیرون راندیم، و (ایشان را) از میان گنجها و کاخهای مجلّل (به در کردیم). این چنین (شد که بنی اسرائیل پیروز گشتند) و آنها را میراث بنیاسرائیل کردیم.
فرعون و فرعونیان به دنبال موسی و قوم او رهسپار شدند و درصدد پیجوئی ایشان برآمدند. ایـن بیرون رفتن، واپسین بیرون رفتن ایشان بود. این بیرون رفتن بیرون کردن ایشان بود از میان باغها و چشمه‌سارها و گنجها و جایگاه‌های ارزشمند و مـقامات مهمّی که داشتند، و پس از آن بدین نعمتها برنگشتند! روند قرآنی بدین خاطر است که همچون فرجام و سرنوشت واپسینی را به دنبال بیرون شدنشان برای پـیجوئی و تعقیب مؤمنان بیان میدارد، تا شتابان سزای ستم و سرمستی و تعدّی ناگوار و ناجورشان را پیش چشم مجسم دارد.
(وَأَوْرَثْنَاهَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (٥٩)
و آنها را میراث بنیاسرائیل کردیم.
معلوم نیست که بنی اسرائیل پس از بیرون رفتنشان به سوی سرزمین مقدّس به مصر برگشته‌اند یا خیر، و ملک و مملکت مصر و گنجهای فرعون و مقام او را به تاراج برده و بدانها رسیده‌اند یا خیر. بدین جهت مفسّران می‌فرمایند: بنی اسرائیل به چیزهائی رسیدند که شبیه چیزهائی بود که فرعون و درباریانش و فرعونیان از آنها برخوردار بودند. این وراثت، وراثت نـوعی از باغها و چشمه‌سارها و گنجها و مقام بزرگ و سترگ بوده است.
*
بس از نمایش این بخش، صحنۀ واپسین قاطعانه‌ای به میان می‌آید:
(فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ (٦٠) فَلَمَّا تَرَاءَى الْجَمْعَانِ قَالَ أَصْحَابُ مُوسَى إِنَّا لَمُدْرَکُونَ (٦١) قَالَ کَلا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ (٦٢) فَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ (٦٣) وَأَزْلَفْنَا ثَمَّ الآخَرِینَ (٦٤) وَأَنْجَیْنَا مُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ (٦٥) ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِینَ) (٦٦)
(فرعون و فرعونیان) بنی اسرائیل را تعقیب کردند و به هنگام طلوع آفتاب بدیشان رسیدند و هنگامی که هر دو گروه یکدیگر را دیدند، یاران موسی گفتند، ما (در چنگال فرعونیان) گرفتار می‌گردیم (و هلاک مـی‌شویم. موسی) گفت: چنین نیست. پروردگار من با من است. (قطعاً به دست دشمنم نمی‌سپارد و به راه نجات) رهنمودم خواهد کرد. به دنبال آن به موسی پیغام دادیم که عصای خود را به دریا بزن. (وقتی عصا را به دریا زد) دریا از هم شکافت، و هر بخشی همچون کوه بزرگی گردید (و دوازده راه خشک در آن پدیدار شد، و هر گروهی از اسباط دوازده‌گانۀ بنی اسرائیل در جاده‌ای حرکت کرد)، و در آنجا دیگران را (نیز به موسی و بنیاسرائیل) نزدیک گرداندیم (و فرعون و فرعونیان را وارد آن راه‌های دوازده گانه کردیم). موسی و جملگی همراهان او را نجات دادیم. سپس دیگران را غرق کردیم.
موسی شبانه بندگان خدا را با وحی و چاره اندیشی خدا کوچاند. لشکریان فرعون بامدادان با نیرنگ و سرمستی فرعون بندگان خدا را دنبال کردند. هان! هم اینک صحنه به پایان خود نزدیک می‌شود! و پیکار به اوج خود می‌رسد! .. موسی و قوم او جلو دریا هستند و کشتیبانی با ایشان نیست، و نمی‌توانند خود را به دریا بزنند. چرا که آمادگی همچون کاری را ندارند. فرعون همراه لشکریانش بدیشان نزدیک گردیده است، لشکریانی که سراپا غرق در اسلحه‌انـد و آنان را می‌جویند و رحمی ندارند و رحمی نمی‌کنند!
حال به گونه‌ای است که از خود میگوید! دلائل حال همه بیانگر این است که دیگر راه گریزی نیست! دریا هم در پیش روی آنان است، و دشمنان در پشت سـر ایشان:
قَالَ أَصْحَابُ مُوسَى إِنَّا لَمُدْرَکُونَ (61)
یاران موسی گفتند، ما (در چنگال فرعونیان) گرفتار می‌گردیم و هلاک می‌شویم.
غم و اندوه به نهایت خود رسیده است! جز چند دقیقه‌ای نمانده است که آن هم هر چه زودتر می‌گذرد و بعد از آن مرگ بر سرشان می‌تازد! نه راه نجاتی در پیش است و نه یاوری وجود دارد!
ولی موسی، آن کسی که از پروردگارش وحی دریافت میدارد، لحظه‌ای به شکّ و تردید نمی‌افتد. او دلش از اعتماد به پروردگارش لبریز است. به یاری خدا یقین دارد. مؤکّدانه به نجات دل بسـته است، هر چند که نمی‌داند این نجات چگونه روی میدهد. ولیکن باید که نجات باشد، چه این خدا است کـه او را راه می‌برد و رهنمود می‌کند. این خـدا است ک ه او را مـی‌پاید و رعایت و حمایت می‌نماید.
(قَالَ کَلا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ) (٦٢)
موسی گفت: چنین نیست. پروردگار من با من است. (قطعاً به دست دشمنم نمی‌سپارد و به راه نجات) رهنمودم خواهد کرد.
هرگز! هرگز! .. با این شدّت و تأکید موسی فریاد برمی‌آورد. هرگز! هرگز! ما گرفتار نمی‌آئیم و به چنگال دشمن درنمی‌آئیم. هرگز! هرگز! فتنه زده و بلا زده نمی‌گردیم. هرگز! هرگز! ضایع نمی‌شویم و هـدر نمی‌رویم.
(کَلا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ) (٦٢)
چنین نیست. پروردگار من با من است. رهنمودم خواهد کرد.
موسی با این قاطعیّت و تأکید و یقین همچون سخنی را بر زبان می‌راند. در واپسین لحظه پرتو تابان در شب ناامیدی و اندوه درخشیدن می‌گیرد، و راه نجات به گونه‌ای پدیدار می‌شود که حساب آن را نکرده بودند:
(فَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْبَحْرَ).
به دنبال آن به موسی پیغام دادیم که عصای خود را به دریا بزن.
روند قرآنی نمی‌ایستد تا بگوید موسی چوگان خود را به دریا زد.چه این مفهوم و معلوم است. ولی با شتاب نتیجه را اعلام میدارد:
(فَانْفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ) (٦٣)
دریا از هم شکافت، و هر بخشی همچون کوه بزرگی گردید.
معجزه روی داد، و آنچه مردم می‌گفتند ناممکن و محال است تحقّق حاصل کرد و شد. مردم قانون و سنّت خدا را از روی آنچه خود می شناختند و با آن خوی و الفت داشتند و تکرار می‌گردید و می‌دیدند می‌سنجیدند. خدائی که قانونها و سنّتها را آفریده است، می‌تواند آن قانونها و سنّتها را برابر خواست و ارادۀ خود به کار اندازد هر وقت که بخواهد.
معجزه روی داد، و میان دو بخش آب راه پدیدار گردید. آب بر دو سوی راه همچون کوه بزرگ ایستاد.
بنیاسرائیل خود را به آن انداختند و رهسپار شدند. فرعون با سپاهیانش میخکوب شدند. دهانشان از حیرت باز ماند، از حیرت این صحنۀ خارق‌العاده ای که دیدند و از این رخداد شگفتی که درگرفت.
فرعون باید هم حیران و سرگردان بر جای خود میخـکوب شده باشد. ایستادن به طول انجامید. فرعون موسی را و قوم او را می‌دید که در میان امواج عظیم آب راهی طی می‌کردند کـه پیدا گردیده است. این حیرت پیش از وقتی بود که به لشکریان خود دستور دهد خویشتن را به دنبال بنی اسرائیل به آب بزنند و همان راه شگفتی را در پیش بگیرند که پـدیدار آمده است.
چاره سازی خدا به کمال رسید. بنی اسرائیل از ساحل آن سوی آب بیرون آمدند . فرعون و لشکریان او میان دو بخش آب همگی گرد آمده بودند. خدا ایشان را به سرنوشت حتمی و قطعی خود نزدیک‌گردانده بود:
(وَأَزْلَفْنَا ثَمَّ الآخَرِینَ (٦٤) وَأَنْجَیْنَا مُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ) (٦٥)
و در آنجا دیگران را (نیز به مـوسی و بنیاسرائیل) نزدیک گردانـدیم (و فرعون و فرعونیان را وارد آن راه‌های دوازده گانه کردیم). موسی و جملگی همراهان او را نجات دادیم.
(ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِینَ) (٦٦)
سپس دیگران را غرق کردیم.
این معجزه‌ای بود که در طول روزگاران از آن سخن رفته است و سخن می‌رود. نسلها و نسلها از آن سخن می‌گویند. امّا آیا مردمان بسیاری بدان ایمان آورده اند؟
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ) (٦٧)
بیگمان در این کار (ماجرای نجات مؤمنان و غرق کافران) درس عبرت بزرگی است (بـرای کسانی که چشـم باز و دل آگاه داشته باشند و دربارۀ سرگذشت جبّاران مغرور بیندیشند و اوراق تاریخ مکتوب و منظور را به دقّت بخوانند و ببینند). ولی اکثر آنان ایمـان نیاوردند (و کمتر ایشان، همچون آسیه و چادوگران، به جمع مؤمنان پیوستند(.
معجزه‌های خارق العاده همیشه و قطعی ایمان به دنبال نمی‌آورند. هر چند مردمان به ناچار در برابر آنها تسلیم می‌شوند. چه ایمان هدایتی در میان دلها است.
(وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (٦٨)
بیگمان پروردگار تو با عزّت و توانا، و با محبّت و مهربان است.
این هم پیروی است که در سوره با آن آشنائیم و به دنبال معجزه‌ها و تکذیب، زده می‌شود.
[1]مراجعه شود به صفحات 381-388 جزء شانزدهـم فی ظلال القرآن، و به کتاب «التصویر الفنی فی القرآن» فصل : داستان در قرآن.
[2]مراجعه شود به کتاب :«التصویر الفنی فی القرآن» فصل: داستان در قرآن.
[3]«رسول»: علّت این که به صورت مفرد آمده است نه به صورت مثنّی، یعنی : «رسولا» این است (رسول) مصدر و به معنی (رسـاله) است و به عنوان مفرد و مثنّی و جمع و مؤنّث و مذکّر ذکر شود. همچنین (رسول) معنی جمع نیز دارد. مانند: ضیف درهولاء ضیفی (حجر/68) .و طفل در ثُم نخرجکـم طفلاً (حج/5)... (مترجم).
[4]مراجعه شود به فی ظلال القرآن. جزء شانژدهم. سورۀ طه.
[5] مراجعه شود به سورۀ قصص.
[6]ملاحظه می‌شود که از ناحیۀ هماهنگی هنـری در فن سخنوری، حرف فاصلۀ سوره میـم یا نون است و پیش از آن حرف مدّی است. این فرموده: من المرسلین، همنوای با آهنک حاکم بر سوره است. بر عکس اگر گفته می‌شد: و جعلنی رسولا همچون نوائی نمی‌داشت. اما با این وجود، معنی مقصود را می‌رساند. این هم یکی از بسیار و مشـتی از خروار است. همچون کاری در قرآن نه نادر است و نه شگفت. این چنین هماهنگی هنری و دینی در تعبیر قرآنی گرد می‌آید.
[7] موسی به زبان عربی سخن نگفته است. با فـرعون به زبان مصری سخن گفته است، و لیکن قرآن گفتۀ او را روایت می‌نماید.
[8] راجع به «من المسجونین» همان چیزی گفته می‌شود که دربارۀ «مــن المرسلین» گفته شد.
[9] بخاری و مسلم آن را استخراج کرده‌اند.
[10] دست راست با پای چپ و دست چپ با پای راست.
[11] جلد پنجم فی ظلال القران، جزء نهم، صفعه 98-113
