تفسیر سوره‌ی فرقان آیه‌ی 62-45

سوره‌ی فرقان آیه‌ی 62-45

(أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاءَ لَجَعَلَهُ سَاکِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلا (٤٥)ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَیْنَا قَبْضًا یَسِیرًا (٤٦)وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا (٤٧)وَهُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا (٤٨)لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتًا وَنُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِیَّ کَثِیرًا (٤٩)وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبَى أَکْثَرُ النَّاسِ إِلا کُفُورًا (٥٠)وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ نَذِیرًا (٥١)فَلا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا (٥٢)وَهُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَحْجُورًا (٥٣)وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا وَکَانَ رَبُّکَ قَدِیرًا (٥٤)وَیَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لا یَنْفَعُهُمْ وَلا یَضُرُّهُمْ وَکَانَ الْکَافِرُ عَلَى رَبِّهِ ظَهِیرًا (٥٥)وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلا مُبَشِّرًا وَنَذِیرًا (٥٦)قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلا مَنْ شَاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلا (٥٧)وَتَوَکَّلْ عَلَى الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَکَفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِیرًا (٥٨)الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِیرًا (٥٩)وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا (٦٠)تَبَارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّمَاءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِیهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُنِیرًا (٦١)وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُورًا (٦٢))

روند  قرآنی  در  این  مرحله  به  ترک  سخنان  مشرکان  و  مجادلۀ  ایشان  با  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  می گوید،  تا  چرخش  و  گردش  و گشت  و  گدار  دیگری  را  در  صحنه‌های  جهان  و  در  جولانگاه‌های  آن  بیاغازد،  و  دل  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   را  متوجّه  آنها کند،  و  ذهن  و  هوش  او  را  بدانها  متصّل  و  مرتبط  سازد. این  اتّصال  و  ارتباط  به  تنهائی  کافی  است  که  خاطر  مبارک  او  را  از  تنگناهای ‌کـوچک  مشرکان  برهاند،  و  دریچۀ  دل  او  را  رو  به  آن  افقهای  فراخ  باز  کند،  افقهای  فراخی  که  نیرنگ  نیرنگبازان  و  دشمنانگی  بزهکاران  در  برابر  آنها  بسی  ناچیز  می‌نماید.

قرآن  دلها  و  خردها  را  همیشه  متوجّه  صحنه‌های  این  جهان  می نماید،  و  میان  صحنه‌های  این  جهان  و  میان  خردها  و  دلها  ارتباط  برقرار  می‌سازد،  و  ذهن  و  شعور  را  برای  پذیره  رفتن  این  صحنه‌ها  با  احساس  تـازۀ  بازی  بیدار  می‌کند،  احساس  تازۀ  بازی که   صداها  را  می‌شنود  و  پرتوها  را  دریافت  می‌دارد،  و  از  آنها  مقلب  و  دگرگون  می‌شود  و  بدانها  پاسخ  می‌گوید،  و  در  این  جهان  به  سیر  و  سفر  درمی‌آید  تا  نشانه‌های  عظمت  و  شناخت  خدا  را  ببیند  و  بفهمد،  نشانه‌هائی ‌که  در  لابلاها  و گوشه  و  کنارهای  جهان  پخش  و  پراکنده‌اند،  و  در  صفحات  جهان  به  تماشا  گذاشته  شده‌اند.  و  دست  آفریدگار  گرداننده  و اداره ‌کنندۀ  امور  جهان  را  ببیند،  و  آثار  این  دست  را  در  هر  چیزی  مشاهده  کند که  چشـم  بدان  می‌افتد،  و گوش  آن  را  می‌شنود.  آن  گاه  همۀ  این  نشانه‌های  دیدنی  و  شنیدنی  را  ماده‌ای  برای  تدبّر  و  تفکّر  سـازد،  و  از  راه  تماس  با  ساختارهای  دست  خدا  با  خدا  تماس  برقرار  سازد..

زمانی ‌که  انسان  در  این  جهان  با  چشمان  باز،  دل  بیدار،  حسّ  و  روح  هوشیار،  و  اندیشه  و  خاطر  جمع  و  در  ارتباط  با  خالق  دادار،  زندگی  بکند،  قطعاً  زندگی  او  از  شرائط  و ظروف  ‌کوچک  زمین  اوج  می‌گیرد  و  فراتر  می‌رود،  و  احساس  و  شعور  او  نسبت  به  زندگی  بالا  و  والا  می‌گردد،  و  در  عین  حال  چندین  برابـر  می‌شود.  انسان  در  هر  لحظه‌ای  احساس  می‌کند  که  کرانه‌های  هستی  بسیار  فراخ‌تر  از  سطح  این  زمین  است‌،  و  هر  آنچه  را  که  می‏‎بیند  از  ارادۀ  واحدی  بیرون  می‌آید،  و  با  قانون  واحدی  در  ارتباط  است‌،  و  رو  به  آفریدگار  واحدی  می‏‎کند،  و  خود  انسان  هم  یکی  از  این  پدیده‌ها  و  آفریده‌های  فراوانی  است  که  با  خدا  تماس  و  پیوند  دارند،  و  دست  خدا  در  هر  چیزی  است‌ که  پیرامون  او  ا‌ست‌،  و  در  هر  چیزی  است ‌که  چشمان  او  بدو  می‌خورد،  و  در هر  چیزی  است ‌که  دستهایش  لمس  می‌نماید  و  می پساید.

احساسی  از  پرهیزگاری‌،  و  احساسی  از  انس  و  الفت‌،  و  احساسی  از  یقین  و  اعتماد  د‌ر  حسّ  و  شعور  او  به  هم  می‌آمیزد،  و  بر  روح  و  روانش  می ریزد،  و  دنیای  او  را  آباد  مـی‌سازد،  و  در  نتیجه  او  را  بـا قالب  ویژه‌ای  از  شفّافّیت  و  مودّت  و  اطمینان  و  آرامش  در کوچی‌  که  بر  این‌ کره  دارد  قالب  ریزی  و  سرشته  می‌کند،  تا  آن‌گاه ‌که  به  سوی  خدا  می‌رود  و  او  را  ملاقات  می‌کند.  انسـان  تمام  این کوچ  را  در  جشنی  به  پایان  می‏‎برد،  جشنی ‌که  خدا  آن  را  تهیّه  دیده  است  و  ترتیب  داده  است‌،  و  دست  خدای  اداره  کننده  و گردانندۀ  جهان  سفرۀ  آ‌ن  را  پهن  کرده  است  و  چیده  است  و  زیبا  و  آراسته  نموده  است‌.  روند  قرانی  در  این  درس  از  صحنۀ  سایۀ  دل‌انگیزی ‌که  دست  خدا  آن  را  می‌گسترد  و  سپس  ساده  و  زیبا  آن  را  جمع  می‌کند،  به  صحنۀ  شب  و  آنچه  در  شب  از  خواب  و  آرامش  است‌،  و  بـه  صحنه  روز  و  آنچه  در  روز  از  حرکت  و  جنبش  است‌،  و  به  صحنۀ  بادها که  مژده‌رسان  رحمت  یزدانند  و  به  دنبال  وزیدن  آنها  آب  است‌ که  زنده  کنندۀ  چیزهای  مرده  و  بی‌جان  است‌،  و  بـه  صـحنۀ  دریاهای  شیرین  و  تلخی‌ که  میانشان  سدّ  و  مانعی  است  و  آنها  را  از  همدیگر  جدا  می‌سازد  و  به  یکـدیگر  نمی‌آمیزند،  و  از  صحنۀ  آب  آسمان  به  صحنۀ  آب  نطفه  که  بعدها  انسانی  می‌گردد  و  در  زندگی  دخل  و  تصرِّف  می‌کند،  و  به  صحنۀ  آفرینش  آسمانها  و  زمین  در  شش  دوره‌،  و  به  صحنه  بروم  و  منازل  موجود  در  آسـمان  و  آنچه  در  آسمان  چراغ  درخشان  و  ماه  تابان  است‌،  و  به  صحنۀ  شب  و  روز که  در  طول  زمان  پیاپی  می‌آیند  و  به  دنبال  یکدیگر  فرا  می‌رسند،  منتقل  می‌گردد.

روند  قرانی  در  لابلای  این  صحنه‌های  الهامگرانه‌،  دل  را  بیدا‌ر  و  خرد  را  هوشیار  می‌سازد،  و  آن‌گاه  دل  و  خرد  را  به  تدبّر  و  تفکّر  درباره  آفریده‌ها  و  ساختارهای  خدا  در  آن  صحنه‌ها  وامی‌دارد،  و  قدرت  و  تدبیر  یزدان  سبحان  را  یادآور  می‌شود،  و  همراه  با  آن  از  شرک ورزی  مشرکان  اظهار  شگفت  می‌کند،  و  از  این ‌که  چیزی  را  می‌پرستند  که  سودی  و  زیانی  بدیشان  نمی‌رساند،  و  از  ناآگاهی  ایشان  از  یزدان  و  از گردن  افرازی  آنان  بر  او  ،  و  از  تظاهر  ا‌یشان  به ‌کفر  و  منکر  خدا  شدنشان‌،  تعجّب  می‌نماید.  راستی  کار  شگفت  و  شکّ  برانگیزی  است‌ که  آنان  با  وجود  قرار  گرفتن  در  میان  این  همه  نشانه‌های خداشناسی‌،  و  دیدن  صحنه‌های  جهانی  که  خدا  آنها  را  آفریده  است‌،  کفر  بـورزند  و  منکر  آفریدگار  هستی  شود.

بگذار  لحظه‌هائی  در  آن  جشنی  به  سر  بریم ‌که  آفریدگار  هستی  بخش  و  شکل  و  صورت  دهنده  ما  را  در  طول  زندگی  بدان  دعوت  می‌فرماید.

(أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاء لَجَعَلَهُ سَاکِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلاً (45) ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَیْنَا قَبْضاً یَسِیراً) (46)

مگر  نمی‌بینی  که  پروردگارت  چگونه  سایه  را  گسترانیده  است‌؟  (‌و  شامل  همۀ  کرۀ  زمین  به  طور  متناوب  کرده  است‌،  و  با  نظام  ویژۀ  نور  و  ظلمت‌،  زندگی  را  برای  انسانها  و  جانداران  و  گیاهان  ممکن  و  آسان  ساخته  است  ؟‌!)  و  همچنین  خورشید  را  دالّ  بر  این  سایۀ  گسترده  کرده  است‌؟  اگر  خدا  می‌خواست  سایه  را  ساکن  می‌کرد  (‌و  با  استقرار  دائم  ظلمت‌،  توازن  حرارت  را  به  هم  می‌زد،  و  حیات  را  از  گستره  زمین  برمی‌چید)‌.  سپس  ما  آن  سایه  را  آهسته  جمع  کرده  و  برمی‌چینیم  (‌واین  برچیدن  تدریچی  بیشترین  فائده  را  برای  موجودات  دارد(.

صحنۀ  سایۀ  ‌گستردۀ  دل  انگیز،  به  انسـان  خستۀ  رنج  کشیدۀ  درمانده ،  پیام  آسایش  و  آرامش  و  ا من  و  امان  می‌دهد.  انگار  همچون  سایه‌ای  دست  نوازشگر  مهربانی  است ‌که  بر  جان  و  تن  نسیم  فرح  انگیز  را  وزان  می‌کند،  و  بر  زخمها  مرهم  می‌نهد،  و  دردها  را  از  میان  می‏‎برد،  و  دلهای  خستۀ  رنج  کشیدۀ  درمانده  را  نوازش  می‌دهد  و  آرامش  می‌بخشد  ...  آیا  این  چیزی  است  که  یزدان  سبحان  آن  را  می‌خواهد،  در  آن  حال  و  احوالی‌ که  او  دل  بندۀ  خود  را که  به  تمسخر  و  استهزاء  و  شدّت  و  محنت  گرفتار  آمده  است‌،  متوجّه  سایه  می‌کند؟‌!  آیا  خداوند  مهربان  دل  خستۀ  رنج‌کشیدۀ  بندۀ  خود  را  در  این  پیکار  سخت  می‌نوازد  و  دردها  و  محنتهایش  را  دست  می‌کشد  و  می‌زداید،  در  حالی ‌که  بنده‌اش  هنوز  در  مکّه  است  و  با  کفر  و  تکبّر  و  نیرنگ  و  دشمنانگی  و  ستیزه  جوئی  روبرو  است‌،  و  تعداد  مؤمنان  اندک  است‌،  و  شماره  مشرکان  فراوان  است‌،  و  هنوز  هم  بدو  اجازۀ  مقابلۀ  به  مثل  پیکار،  و  دفع  اذیت  و  آزار  و  یورش  و  استهزاء‌،  بدو  داده  نشده  ا‌ست‌؟‌!  این  قرآ‌ن ‌که  بر  دل  پیغمبر  ٢صلّی الله علیه و آله و سلّم  نازل  می‌گردید،  به  منزلۀ  مرهم  آرام  بخش  ،  و  سایۀ  گستردۀ  فرح  افزا،  و  روح  حیات  بخشی  در گرمای ‌کفر  و  منکر  خدا  بودن  و  عصیان  از  فرمان  یزدان  بود.  سایه  -  به  ویژه  درگرمای  بیابان  سوزان  -  صحنه‌ای  است‌ که  با  روح  سراسر  سوره  و  آنچه  در  آن  از  بارانها  و  سایه‌ها  است  هماهنگی  و  همآوائی  دارد.

تعبیر  قرآنی  صحنۀ  سایه  را  ترسیم  می‌کند،  در  آن  حال  که  دست  خدا  نهانی  و آهسته  آن  را  می‌گستراند،  و  آن  را  آرام  و، لطیف  و  ظریف  جمع  می‌آورد  و  در  هم  می‌پیچد: 

(أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ ).

مگر  نمی‌بینی  که  پروردگارت  چگونه  سایه  را  گسترانیده  است‌؟  (‌و  شامل  همۀ  کرۀ  زمین  بـه  طور  متناوب  کرده  است‌،  و  با  نظام  ویژۀ  نور  و  ظلمت‌،  زندگی  را  برای  انسانها  و  جانداران  و  گیاهان  ممکن  و  آسان  ساخته  است؟!).

(ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَیْنَا قَبْضاً یَسِیراً) (46)

سپس  ما  آن  سایه  را  آهسته  جمع  کـرده  و  برمی‌چینیم  (‌و ایـن  برچیدن  تدریجی  بیشترین  فائده  را  برای  موجودات  دارد(.

سایه  همان  تاریکی  خفیفی ‌که  اجسام  می‌افکنند  وقتی ‌که  اشعّۀ  خورشید  در  روز  پشت  افق  ناپدید  می‌گردد.  سایه  با گردش  زمین  به  دور  خورثبید  حرکت  می‌کند،  و  وضع  و  درازا  و  شکل  آن  تغییر  می‌کند.  خورشید  شناسانندۀ  سایه  ا‌ست  و  با  نور  و  حـرارت  خود  سایه  را  معرّفی  می‌کند  (‌چرا که  ضدّ  به  ضدّ  شناخته  می‌شود)‌،  و  مساحت  و  امتداد  و  گشتن  آن  را  مشخص  می‌گرداند.  پیجوئی  گامهای  سایه  در گسترش  و  همایش  و  امتداد  و  انقباضی  که  دارد،  به  دل  و  درون  انسان  شادی  و  آرامش  می‌بخشد.  همچنین  در  دل  و  درون  انسان  بیداری  زیبای  روشنی  را  برانگیخته  می‌دارد،  بدان  گاه  که  دل  و  درون  انسان  ساختارهای  آفریدگار  دقیق  و  توانا  را  دنبال  می‌کند  و  پیجوئی  می‌نماید  ...  صحنۀ  سایه‌ها  در  حالی  که  خورشید  دارد  غروب  می‌کند،  و  سایه‌ها  درازتر  و  درازتر  می‌شوند،  و  امتداد  می‌یابند و  می‌گسترند،  آن‌گاه  در  یک  لحظه‌،  بلی  فقط  در  یک  لحظه  انسان  نگاه  می‌کند  و  هیچ  کدام  از آنها  را  نمی‌بیند.  قرص  خـورشید  پنهان  شده  است‌،  و  سایه‌ها  با  آن  نهان  گردیده  است‌.  راستی  سایه‌ها  باید  کجا  رفته  باشند؟  دست  نهان  یزدان  که  سایه‌ها  را گسترده  بود،  آنها  را  جمع  گردانده  است‌.  همه  آنها  درهم  پیچیده  شده‌اند  و  در  سایۀ  بسیار  تاریکی  گرد  آورده  شده‌اند  و  برچیده  گردیده‌اند!

این  دست‌،  دست  قدرت  توانای  ماهری  است‌. دستی  است‌ که  انسانها  از  پیجوئی  آثار  آن  در  جهان  پیرامونشان  غافل  می‌مانند.  این  دست  همیشه  به‌ کار  مشغول  است  و  خستگی  بدان  راه  ندارد.

(وَلَوْ شَاء لَجَعَلَهُ سَاکِناً ).

اگر  خدا  می‌خـواست  سایه  را  ساکن  می‌کرد  (‌و  با  استقرار  دائم  ظلمت‌،  توازن  حرارت  را  به  هم  می‌زد،  و  حیات  را  از  گسترۀ  زمین  برمی‌چید(.

ساختار  جهان  دیدنی  با  این  نظم  و  نظام‌،  و  نظم  و  نظام  منظومۀ  شمسی  بدین  روال‌،  باعث  می‌شود که  سایه  این  گونه  لطیف  و  دقیق  حرکت  کند.  اگر  این  نظم  و  نظام  کمترین  اختلافی  پیدا  بکند،  آثار  آن  در  سایه‌ای  که  می‏‎بینیم  اختلاف  ییدا  می‌کند.  اگر  زمین  ثابت  می‌ماند  و  حرکت  نمی‌کرد،  سایه  نیز  بر  سطح  زمین  ثابت  می‌ماند  و  نمی‌گسترد  و  دامن  فراهم  نمی‌چید.  اگر  سرعت‌ گردش  زمین ‌کندتر  یا  تندتر  از  آنچه  هست  می‌شد،  سایه  نیز  در  گسترش  یافتن  و  دامن  فراهم  چیدن‌ کـندتر  یا  تندتر  می‌گردید.  سازماندهی  جهان  دیدنی  بر  این  قانونی  که  دارد  سبب  می ‌گردد  که  پدیده  سایه  بر  این  روال  باشد،  و  بدان  ویژگیهائی  می‌بخشد  که  مشاهده  می‌کنیم‌.

توجّه  دادن  بدین  پدیده ای  که  هر  روز  می‏‎بینیم،  و  غافل  و  بی  خبر  از  کنار  آن  می‌گذریم‌،  گوشه‌ا‌ی  ار  برنامۀ  قرآن  در  پیوسته  زنده  نگاه  داشتن  جهان  در  برابر  دیدگان  درونمان  است‌.  و گوشه‌ای  از  زنده  نگاه  داشتن  حسّ  و  شعور  ما  نسبت  به  جهانی  است ‌که  در  پیرامون  ما  است‌.  قرآن  کاری  می‌کند  احسـاسات  خاموش  شدۀ  ما  را  تحریک‌ کند  و  برانگیزد،  احسـاساتی  که  طول  انس  و  الفت‌،  آهنگ  و  نوای  صحنه‌های  شگفت  هستی  را  از  گوش  جانشان ‌گرفته  است  و  ا‌ز  یادشان  تردد  ا‌ست‌.  این  گوشه‌ای  از  شیوۀ  قرآن  است  ‌که  خردها  را  و  دلها  را  با  این  جهان  هولناک  عجیب‌،  پیوند  و  آشتی  دهد. 

*

روند  قرآنی  از  صحنۀ  سایه  به  صحنۀ  شب  پوشنده‌،  و  خواب  آرام بخش،  و  روز  و  حرکت  و  جنبشی ‌که  در  آن  است‌،  منتقل  می‌گردد:

وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِبَاساً وَالنَّوْمَ سُبَاتاً وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُوراً (47)

این  خدا  است  که  برای  شما  شب  را  (‌همچون‌)  پوشش‌،  و  خواب  را  (‌مایۀ)  آرامش  و  آسایش‌،  و  روز  را  (‌هنگام‌)  بیداری  (‌و  جنـش  و  تلاش  و  کوشش‌)  نموده  است‌.

شب  اشیاء  و  زنده‌ها  را  می‌پوشاند.  این  جهان  به ‌گونه‌ای  نمایان  می‌گردد که  انگار  جامۀ  شب  را  به  تن  می‌کند  و  تاریکی  آن  را کمربند  خود  می‌نماید.  پس  شب  لباس  است‌.  در  شب  حرکت  قطع  می‌گردد  و  آرامش  برقرار  می‌شود  و  مردمان  و  بسیاری  از  حیوانات  و  پرندگان  و  حشرات  می‌خوابند.  خواب ‌گسیختن  از  حسّ  و  شعور  و  اطّلاع  و  آگاهی  است‌.  پس  خواب  تعطیل ‌کار  به  منظور  استراحت  و  تجدید  قوا  است‌. آن  گاه  صبح  می‌دمد  و  نفس  می‌کشد  و  حرکت  و  جنبش  آغاز  می‌شود،  و  زندگی  در  روز  به  راه  می‌افتد.  این  هم  زنـده  شدن  دوباره  رستاخیز  از  آن  مرگ  کوچک  خواب  نام  است‌،  مرگی ‌که  زندگی  روی  زمین  را  بطور  متناوب  فرا  می‌گیرد،  و  رستاخیز  و  حیات  دوباره  را  پدید  می‌آورد،  و  در  هـر  گردشی  از  گردشهای  همیشگی  و  بدون  وقفۀ  زمین‌،  جان  به  پیکر  جهان  می‌دمد.  این  مرگ  و  زندگی  بر  انسانها  می ‌گذرد  و  آنان  غافل  هستند  از  این  که  این  کار  دالّ  بر  اداره  کردن  جهان  توسط  یزدان  سبحانی  است  که  لحظه‌ای  غافل  نمی‌شود  و  به  خواب  نمی‌رود.

*

آن  گاه  از  پدیدۀ  بادهای  مژده  رببان  باران  و گـیاهان  سحن  می‌رود:

(وَهُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُوراً (48) لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَّیْتاً وَنُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَاماً وَأَنَاسِیَّ کَثِیراً) (49)

خدا  کسی  است  که  بادها  را  به  عنوان  مژده رسانهای پیشقراول  باران  رحمت  خود وزان  می کند...و این ما   هستیم  که  از  آسمان  آب  پاک  و  پاک‌کننده  (‌محیط  و  چرک  و  کثافت‌)  را  نازل  می‌گردانیم‌،  تا  با  آن  سرزمین  مرده (و خشکیده را با رویاندن  گیاهان ، سرسبز  و )  زنده گرداندیم  ، و آن را برای نوشیدن  در  اختیار  مخلوقاتی  که آفریده ایم ، از جمله  چهارپایان  زیاد و مردمان  فراوان ، قرار دهیم.

زندگی  روی  زمین  به طور  کلّی  با  آب  باران  بر دوام  برقرار  است ، چه  مستقیم ، و چه به وسیلۀ  کانالها  و  مسیرها  و  رودخانه ها  و  جویبارهائی  که  بر  سطح  زمین تشکیل می دهد،  و  چشمه‌سارها  و  چشمه‌ها  و  چاه‌های  داخل  زمین  فرو  رفته‌اند.  امّا  کسانی  که  مستقیماً  با  باران  سر و کار  دارند آنان  رحمت  خدا  را  کامل  و   صحیح  تشخیص  می دهند.  این گونه  افراد به  باران  چشم  می دوزند،  و  کاملاً    آگاهند  که  زندگیشان  به  تمام  و کمال  بر  باران  ا‌ستوا‌ر  و  با  باران  مرتبط  است‌.  ایشان  بـادها  را  ا‌نتظار  می‌دآرند،  بادهائی  که  می‌دانند  ابرها  را  می‌رانند، و از  آنها  شادمان  می گردند،  و  رحمت  خدا  را  در  آنها  احساس  می کنند، اگر  از  زمرۀ  کسانی  باشند  که  یزدان   سینه‌هایشان  را  برای  ایمان  باز  و  گشوده  باشد.

تعبیر  قرآنی  معنی  پاکی  و پاکسازی  را  آشکارا  بیان  می دارد:

(وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُوراً) (48)

این  ما  هستیم  که  از  آسمان  آب  پاک  و  پاک کننده  (محیط  و  چرک  و  کثافت )  را  نازل  می گردانیم.

این  سخن  وقتی  به  میان  می‌آید  که  قرآن  در  صدد  ذکر  زندگی  و  حیاتی  است  که  در  آب  وجود  دارد:

(لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَّیْتاً وَنُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَاماً وَأَنَاسِیَّ کَثِیراً) (49)

تا  با  آن  سرزمین  مرده (و خشکیده  را  با  رویاندن  گیاهان ، سرسبز ) زنده  گردانیم ،  و  آن  را  برای  نوشیدن  در  اختیار  مخلوقاتی  که  آفریده ایم ،  از  جمله  چهارپایان  زیاد  و  مردمان  فراوان‌،  قرار  دهیم‌.

تعبیر  قرآنی  سایۀ  ویژه‌ای  بر  زندگی  می‌اندازد،  سایۀ  پاکی  و  پاکسازی  را.  چه  یزدان  سبحان  اراده  فرموده  است  زندگی  پاک  و  پاکیزه  بماند،  و  او  است  که  سطح  زمین  را  با  آب  پاک  و  تمییزی  شستشو  می‌دهد،  آب  پاک  و  تمییزی ‌که  زندگی  به  پیکر  زمین خشک  و  مرده  می‌دمد،  و  مردمان  و  چهارپایان  را  سیراب  می‌کند.

*

روند  سخن  هنگام  رسیدن  بدین  مقطع  از  عرضه  داشتن  صحنه‌های  جهانی‌،  به  سوی  قرآن  نازل  شده  از  آسمان  نگاهی  می‌اندازد،  قرآنی  که  آن  هـم  از  آسمان  نازل  می‌گردد  تا  دلها  و  جانها  را  پاک  و  پاکیزه  بدارد.  مردمان  چگونه  از  آب  حیات  بخش  اجسام  شاد  می‌گردند،  ولی  از  قرآن  حیات  بخش  ارواح  شاد  نمی‌شوند:

( وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبَى أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً (50) وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ نَذِیراً (51)

فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَاداً کَبِیراً (52)

ما  قرآن  را  به  صورتهای  گوناگون  (‌در  قالب  الفاظ  زیبا  و  جمله‌های  مؤثّر  و  گیرا  و  شیوه‌های  دلربـا)  در میان  مردمان  بیان  داشته‌ایم  تا  آنان  (‌خدای  خود  را  )  یاد  کنند  و  پند  گیرند،  امّا  بسیاری  از  مردم  جز  کفر  و  ناسپاسی  (‌در  بـرابر  آن  از  خود)  نشان  نمی‌دهند.  اگر  مـا  می‌خواستیم  در  هر  شهر  و  روسـتائی‌،  (‌پیغمبر)  بیم  رسانی  را  برمی‌انگیختیم‌. (‌ولی  صلاح  امّتها  و  ملّتها  در  این  نمی‌باشد.  پس  (‌در  تبلیغ  رسالت  و  دعـوت  به  حقّ‌،  استوار  و  کوشا  باش  و)  از  کافران  اطاعت  مکن  (‌و  به  دنبال  هوسها  و  خرافات  ایشان  مرو)  و  با  (‌اسلحۀ‌)  قرآن  با  آنان  جهاد  بزرگ  (‌و همه  جانبۀ  تبلیغاتی‌)  را  بیاغاز. 

( وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا).

ما  قرآن  را  به  صورتهای  گوناکون  (‌در  قالب  الفاظ  زیبا  و  جمله‌های  مؤثّر  و  گیرا  و  شیوه‌های  دلربا)  در میان  مردمان  بیان  داشته‌ایم  تا  آنان  (‌خدای  خود  را  )  یاد  کنند  و  پپد  گیرند.

قرآن  را  به  صورتهای  مختلف‌،  و  با  شیوه‌های  متعدّد  و  با  نگرشهای  متنوّع‌،  بدیشان  عرضه ‌کرده‌ایم‌،  و  با  آن  ذهن  و  شعور  و  درک  و  فهم  آنان  را  مخاطب  قرار  داده‌ایم‌،  و  از  هر  دری  از  درهای  درونشان  داخل  شده‌ایم‌،  و  از  هر  وسیله‌ای  برای  به  جوش  وخروش  انداختن  دلهایشان  سود  برده‌ایم‌.

(لِیَذَّکَّرُوا).

تا  آنان  (‌خدای  خود  را  )  یاد  کنند  و  پند  گیرند.

کار  به  بیش  از  تذکّر  و  یادآوری  نیازی  ندارد.  حقیقتی‌ که  قرآن  می‌کوشد  ایشان  را  به  سوی  آن  برگرداند،  در  فطرتشان  متمرکز  است  و  جای  دارد.  هوا  و  هوسی‌ که  از  آن  معبودی  را  ساخته‌اند،  آن  را  از  یادشان  برده  است‌. 

(فَأَبَى أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً ).

اما  بسیاری  از  مردم  جز  کفر  و  ناسپاسی  (‌در  برابـر  آن  از  خود)  نشان  نمی‌دهند.

وظیفۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌در  این  صورت  سنگین  است‌.  او  با  همۀ  انسانها  رویاروی  می‌گردد،  و  بیشتر  آنان  را  هوا  و  هوسشان  گمراهشان  ساخته  ا‌ست‌،  و  از همه  چیز  جز کفر  سرپیچی  کرده‌اند،  هر  چند  که  دلائل  ایمان  آوردن  حاضر  و  آماده  بوده  است‌.

) وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ نَذِیراً) (51)

اگر  ما  می‌خواستیم  در  هر  شهر  و  روستائی‌،  (‌پیغمبر)  بیم  رسانی  را  برمی‌انگیختیم‌.  (‌ولی  صلاح  امتّها  و  ملّتها  در  این  نمی‌باشد  .(

برخی از مفسّران ضمیر  «‌ه‌» در فعل «‌صرّفناه‌» را به آب بـرمی‌گردانند که نزدیکترین واژۀ مذکور  در عبارت است‌، و واژۀ قرآن هم در این مقام ذکر نشده است تا ضمیر را بدان برگرداند. ولی ما  ترجیح می‌دهیم ‌که این ضمیر به قرآن برمی‏گردد، چون شکّی در این نیست ‌که ضمیر«‌ه‌‌» در این  فرمودۀ خدا: ( وجاهدهم به )  (‌و  با  آن  با  ابشان  جـهاد  کن‌)‌. (‌فرقا ن/52)     به قرآن برمی‌گـردد. زیرا با آب به جنگ دیگران نمی‌رود.کسی ‌که ضمیر دوم را به قرآن  برمی‌گرداند ضمیر ا‌ول را نیز به قرآ‌ن برمی‌گردا‌نـد این هم نگرشی از نگرشهای بسیار قرآن  است ‌که به مناسبت چیزی  که در مدّ نظر است ذکر می‌شود. این مناسبت در اینجا نازل ‌کردن آب پاک  کنندۀ حیات بخش است و ذهن را به نازل کردن قرآن پاک کنندۀ حیات بخش متوجّه می‌سازد که  سراسر این سوره پیرامون آن می‌چرخد.

در  این  صورت  زحمت  و  مشقّت  تقسیم  می‌شد،  و  ادای  وظیفه  تخفیف  پیدا  می‌کرد.  ولیکن  یزدان  جهان  برای  انجام  این  مهمّ  بنده‌ای  را  برگزیده  است  که  خاتم‌الانبیاء‌،  یعنی  واپسین  پیغمبران  است‌،  و  بیم  دادن  مردمان  همۀ  شهرها  و  روستاها  را  برعهدۀ  او گذاشته  است‌،  تا  واپسین  رسالت  وحدت  پیدا  کند  و  بر  زبانهای  پیغمبران  فراوان  در  شهرها  و  روستاها  پراکـنده  نگردد.  قرآن  را  بدو  ارمغان  داشته  است  تا  با  آن  به  جهاد  دیگران  برود  و  برزمد:

فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَاداً کَبِیراً (52)

پس  (‌در  تبلپغ  رسالت  و  دعوت  به  حقّ‌،  استوار  و  کوشا  باش  و)  از  کافران  اطاعت  مکن  (‌و  به  دنـبال  هوسها  و  خرافات  ایشـان  مرو)  و  بـا  (‌اسلحۀ)  قرآن  بـا  آنان  جهاد  بزرگ  (‌و  همه  جانبۀ  تبلیغاتی‌)  را  بیاغار.

در  این  قران  قوّت  و  قدرت‌،  سلطه  و  شوکت‌،  تأثیر  ژرف‌،  و کشش  و  جاذبیّتی  است ‌که  با  آن  مـقاوت  و  پایداری  نمی‌گردد.  این  قرآن  دلهای  مشرکان  را  سخت  تکان  می‌داد،  و  ارواحشان  را  به  تندی  به  لرزه  می‌انداخت‌.  آنان  با  هر  وسیله‌ای  با  تأثیر  قرآن  پـیکار  می‌کردند  و  می‌خواستند  از تأثیر  آن  بکاهند  و  جلوگیری  نمایند،  ولی  راهی  بدین  کار  نمی‌یافتند  و  چـارۀ  آن  راسران  و  بزرگان  قریش  به  تودۀ  مردمان  می‌گفتند:

(لا تسمعوا لهذا القرآن والغوا فیه لعلکم تغلبون).

گوش  به  این  قرآن  فرا  ندهید،  و  در  (‌هنکام  تلاوت‌)  آن  یاوه‌سرائی  و  جار  و  جنجال  کنید  تا  (‌مردمان  هم  قرآن  را  نشنوند  و  مجال  اندیشۀ  درباره  مفاهیم  آن  از  ایشان  گرفته  شود  و )  شما  پیروز  گردید. (فصّلت/26)

این  گفتار  می‌رساند  که  چه  اندازه  از  تأثیر  این  قرآن  درون  سران  و  بزرگان  قریش  و  درون  تودۀ  مردمان  به  زلزله  و  تکان  درآمده  است  و  به  ترس  و  هراس  افتاده  است‌.  آنان‌ گرویدگان  به  این  قرآن  را  می‌دیدند که  از  تأثیر  آیه‌ای  یا  دو  آیه‌ای‌،  و  سوره‌ای  یا  دو  سوره‌ای  که  محمّد  پسر  عبدالله  صلّی الله علیه و آله و سلّم   ‌آنها  را  تلاوت  می‌فرمود،  در  فاصلۀ  بامدادی  و  شامگاهی  چه  اندازه  تغییر  می‌کردند  و  دگرگون  می‌شدند  و  انگار  جـادو  می‌شدند!  جانها  فرمانبردار  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  می‌گردید،  و  دلها  به  سویش  می‌گرائید.

رؤسای  قریش  این  سخن  را  به  پیروان  و  همفکران  خود  نمی‌گفتند  و  خودشان  از  تأثیر  این  قرآن ‌کنار  بمانند.  اگر  آنان  در  ژرفای  درونشـان  احساس  لرزه  و  تکانی  نمی‌کردند  که  ایشان  را  به  ترس  و  هراس  اندازد،  چنین  دستوری  نمی‌دادند،  و  در  میان  قوم  خود  این  برحذر  باش  و  هوشیار  باش  را  پخش  نمی‌کردند که  از  هر  سخنی  بیشتر  بر  ژرفای  تأثیر  این  قرآن  دلالت  دارد!

«‌ابن  اسحاق ‌گفته  است‌:  محمّد  پسر  مسلم  پسر  شهاب  زهری  برایم  روایت  کرده ‌است ‌که  برای  او  نـقل  شده  است‌:  ابوسفیان  پسر  حرب‌،  و  ابوجهل  پسر  هشام‌،  و  اخنس  بسر  شریق  پسر  عمر  پسر  وهب  ثقفی  همپیمان  بنی  زهره‌،‌شبی  بیرون  ‌رفتند  تا  سخن  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  بشنوند  بدان  گاه ‌که  او  در  خانه‌اش  نماز  شب  را  می‌خواند.  هر  یک  از  آنان  در  جائی  جایگزین  شدند  تا  بشنوند.  هیچ  یک  از  ایشان  از  محلّ  دیگری  خبر  نداشت‌.  تمام  شب  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌گوش  فرا  دادند  تا  سپیدۀ  صبح  دمید.  بامدادان  پراکنده   شدند.  در  راه  به  هم  رسیدند.  یکدیگر  را  سرزنش‌ کردند،  و  یکی  به  دیگری  گفت‌:  به  همچون  کاری  برنگردید.  چه  اگر  یکی  از  بی‏‏‏خردان  شما  را  ببیند  به  دل  و  درون  او  دغدغه  می‌اندازید.  سپـس  رفتند  و  برگشتند.  شب  دوم  هر  یک  از  آنان  به  جایگاه  شب  قبلی  خود  برگشت.  تمام  شب  به  ییغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌گوش  فرا  دادند  تا  سپیدۀ  صبح  دمید.  بامدادان  پراکنده  شدند.  در  راه  باز  به  هم  رسیدند.  یکی  به  دیگری  همان  چیزی  را گفت  ‌که  شب  قبلی گفته  بود.  سپس  رفتند  و برگشتند.  شب  سوم  نیز  هر  یک  از آنان  به  جایگاه  پیشین  خود  برگشت‌. تمام  شب  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  گوش  فرا  دادند  تا  سپیدۀ  صبح  دمید.  بامدادان  پراکنده  شدند.  در  راه  دوباره  به  هم  رسیدند.  همدیگر  گفتند: 

از  اینجا  تکان  نمی‌خوریم  و  نمی‌رویم  تا  پیمان  نبندیم‌ که  دیگر  بدینجا  برنگردیم‌!  بر  این‌ کار  پیمان  بستند  و  سپس  پراکنده  شدند  و  رفتند.

هنگامی ‌که  آفتاب  طلوع  ‌کرد،  اخنس  پسر  شریق  چوگان  خود  را  برداشت  و  بیرون  رفت‌.  به  نزد  ابوسفیان  در  خانه‌اش  رفت‌.  بدو گفت‌:  ای  ابوحنظله  به  من  بگو  رأی  تو  دربارۀ  چیزی  که  از  محمّد  شنیده‌ای  چیست‌؟  گف‌:  ای  ابو  ثعلبه‌،  به  خدا  سوگند  چیزهائی  را  شنیده‌ام  که  از  آنها  آگاهم  و  می‌دانم  مراد  از  آنها  چیست‌.  و  چیزهائی  را  هم  شنیده‌ام  که  معنی  آنها  را  ندانسته‌ام  و  از  مراد  آنها  آگاه  نشده‌ام‌.  اخنس ‌گفت‌:  من  هم  بدان  کسی  سوگند که  تو  بدو  سوگند  خوردی  این  چنین  هستم‌.

سپس  از  پیش  او  برخاست  و  به  نزد  ابوجهل  رفت  و  در  خانه‌اش  او  را  ملاقات‌  کرد.  بدو گفت‌:  ای  ابوالحکم‌،  نظر  تو  دربارۀ  آنچه  از  محمّد  شنیده‌ای  چیست‌؟  گفت  : چه  چیز  شنیده‌ام‌؟‌!  ما  و  بنی  عبد  مناف  بر  سر  بزرگی  و  احترام  کشمکش  و  ستیز  کردیم‌. آنان  خوراک  دادند،  مـا  نیز  خوراک  دادیم‌.  آنان  دیگران  را  بر  شتران  خود  سوار  کردند،  ما  نیز  چنین‌کردیم‌.  ایشان  بذل  و  بخشش  نمودند،  ما  هم  بذل  و  بخشش  نمودیم‌.  تا  جائی‌ که  بر  مرکبها  سوار  شدیم‌،  و  بسان  دو  اسب  مسابقه‌،  با  یکدیگر  به  پیش  تاختیم‌!  امّا  وقتی  فرا  رسید که  آنان  ‌گفتند  :  از  میان  ما  پیغمبری  برانگیخته  شده  است‌ که  از  آسمان  بدو  وحی  می‌شود.  ما  کی  بدین  پایگاه  و  جایگاه  می‌توانیم  برسیم‌؟  به  خدا  سوگند  هرگز  ما  به  پـغمبرشان  ایمان  نمی‌آوریم  و  او  را  تصدیق  نمی‌کنیم!!!

اخنس  پسر  شریق  از  پیش  او  هم  برخاست  و  رفت‌»‌. 

بدین  منوال  و  بر  این  روال  با  خویشتن  ورمی‌رفتند  و  جلو  دل  خود  را  می‌گرفتند  و  سعی  می‌کردند  بدین  قرآن  نگرایند  و  بدان‌ گوش  جان  نسپارند  تا  این  قرآن  بر  ایشان  چیره  نشود  و  زمام  اختیار  را  از  دست  آنان  نگیرد.  سران  و  بزرگان  قریش  مواظب  بودند  تودۀ  مردم  از آنان  مطّلع  نشوند.  چرا که  اگر  تودۀ  مردم  می‌دانستند  که  سران  و  بزرگان  قریش  چگونه  اسیر  بیان  قرآن  شده‌اند  و  شبه  جادو شدگان  گردیده‌اند،  ریاست  ایشان  مورد  تهدید  قرار  می گرفت.

در  قرآن  حقّ  سرشتی  ساده‌ای  است‌.  وقتی‌  کـه  دل  را  مستقیماً  به  چشمۀ  اصلی  متّصل  نمود،  متوقف ‌کردن  این  چشمۀ  جوشان‌،  و  جلوگـری  از  اموا  خروشان  آن  دشوار  می‌گردد.  در  قرآن  صحنه‌هائی  از  قیامت‌،  داستانها،  صحنه‌هائی  از  جهان  گویا،  جایگاه‌های  هلاک  و  نابودی  گذشتگان‌،  و  نیروی  برجسته  و  نمایان  و  مجسم  نشان  دادن  است‌،  به‌ گونه‌ای  ‌که  دلها  را  سخت  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد،  و  دلها  با  وجود  آن  آرام  نمی‌یابد  و  قرار  نمی گیرد.

در  بعضی  از  موارد،  تنها  یک  سوره  هستی  انسان  را  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد،  و  همۀ  جوانب  را  بـر  تفنس  می‌گیرد،  بدان  گونه‌  که  سپاه  عظیمی  که  دارای  ساز  و  برگ  فراوان  باشد  از  عهدۀ  چنین  کاری  برنمی آید.

در  این  صورت  جای  شگفت  نیست  اگر  خدا  به  ییغمبر  خود  صلّی الله  علیه و آله و سلّم دستور  دهد  کـه  از کافران  فرمانبرداری  نکند،  و  در کار  دعوت  خود  لرزان  و  هراسان  نشود،  و  با  این  قرآن  به  جهاد  و  پیکار  کافران  رود.  چه  او  با  نیروئی  به  جهاد  و  پیکار  ایشان  می‌رود که  هستی  انسان  در  برابر  آن  توان  ایستادگی  ندارد،  و  نمی‌تواند  با  آن  بجنگد  و   چارۀ  آن  را  بسازد.

*

روند  قرآنی  بعد  از  این  نگرش،  به  صحنه‌های  هستی  برمی‏گردد،  و  بر  صحنۀ  بادهای  مژده  رسان  و  آب  پاک  و  پاک‌ کننده  با  صحنۀ  دریاهای  شیرین  و شور  و  حاجز  و  مانعی‌  که  در  میان  آنها  قرار  دارد،  پیرو  می‌زند:

وَهُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخاً وَحِجْراً مَّحْجُوراً (53)

خدا  کسـی  است  که  دو  دریا  را  در  کنار  هم  روان  می‌سازد  (‌و  بر  اثر  وزن  مخصوص‌،  بی  تفاوت  درجۀ  غلظت  آب  شور  و  شیرین‌،  آ‌میزۀ  یکدیگر  نمی‌شوند  و  )  این  یکی  شیرین  شیرین  است‌،  و  آن  دیگر  شور  شور  خداوند  در  میان  آن  دو  حاجز  و  مانعی  ایجاد  کرده  است  که  آنها  را  کاملاً  از  هم  جدا  ساخته  است.

خدا  کسی  است  ‌که  دو  دریا  را  به  حال  خود  رها کرده  است‌.  این  یکی  شیرین  شیرین  است‌،  و  آن  دیگری  شور  شور.  جاری  می‌گردند  و  به  همدیگر  برخورد  می‌کنند،  ولی  با  یکدیگر  نمی‌آمیزند  و  مخلوط  نمی‌شوند.  بلکه  در  میان  آن  دو  حاجز  و  مانع  سرشتی  است ‌که  خدا  آنها  را  بر  آن  سرشته  است‌.  مسیر  رودبارها  اغلب  بلندتر  از  سطح  دریا  است‌.  بدین  خاطر  رودبارهای  شیرین  به  دریاهای  شور  می‌پیوندند،  ولی  بـرعکس  صـورت  نمی‌گیرد  مگر  به  ندرت‌.  با  این  ا‌ندازه  گیری  دقیق‌،  دریاها  -  هر  چند  که  بزرگتر  و  پرآب‌ترند  -  بر  رودبارها  طغیان  نمی‌کنند  و  سرنمی‌کشند،  رودبارهائی  که  زندگی  انسانها  و  حیوانها  و  گیاه‌ها  در  گرو  آنها  است‌.  این  اندازه‌گیری  و  سنجش  کار  تصادف  گذرائی  و  جهش  ناگهـانی  و  نابجائی  نیست‌.  بلکه  قـانون  مستمرّی  و حساب  دقیقی  در  میان  است  که  با  ارادۀ  آفـریدگاری  صورت  می‌گیرد که  این  جهان  را  برای  هدفی  و  منظوری  آفریده  است‌که  قوانین  خدا  با  دقّت  و  استواری  آن  را  محقّق  می‌دارند  و  پیاده  می‌کنند.

در  قوانین  این  هستی  در  نظر گرفته  شده  است  ‌که  آبهای  شور  اقیانوسها  بر  رودخانه‌ها  و  بر  خشکیها  طغیان  نکنند  و  سرنکشند،  حتّی  در  حالتهای  جزر  و  مدّی  ‌که  جاذبه  و  کشش  ماه  آنها  را  ایجاد  می‌کند.  ماه  آبهای  سطح  زمین  را  به‌ گونه‌ای  به  سوی  خود  می‌کشد که  آبها  تا  ارتفاع  زیادی  فرا  می‌روند  و  اوج  می‌گیرند.

صاحب  کتاب‌: «‌ا‌نسان  به  تنهائی  برجای  نمی‌ماند»  که  ترجمۀ  عربی  آن  :  «‌العلم  یدعو  الی  الایمان‌»  نامیده  شده  است‌،  می‌گوید:

«‌قمر  از  ما  ٢٤٠٠٠٠  مایل  فاصله  دارد.  مدّی ‌که  در  شبانه  روز  دو  بار  رخ  می‌دهد  یادآوری  ظریف  و  لطیفی  از  وجود  ماه  دارد.  مدّی  که  در  اقیانوس  روی  مـی‌دهد  گاهی  تا  ارتفاع ‌٦  60پا^[1]  در  بعضی  جاها  بالا  مـی‌رود.  حتّی  قشر  زمین  دو  بار  در  شبانه  روژ  به  سوی  خارج  در  حدّ  چندین  بوصه‌^[2] به  سبب  جاذبۀ  ماه  منحنی  می‌گردد  و  قوس  پیدا  می‌کند.  همه  چیز  هم  به  نظرمان  منظّم  و  دست  نخورده  می‌رسد،  تا  بدانجا که  ما  به  نیروی  هراس  انگیزی  پی  نمی‌بریم ‌که  سطح  اقیانوس  را  چند  پا  بالا  می‌برد،  و  قشر  زمینی  که  به  نظرمان  تا  اندازه‌ای  سخت  و  سفت  است  منحنی  می‌گردد  و  قوس  پیدا  می‌کند.

مرّیخ  دارای  یک  ماه  است ‌٩  ماه  کوچکی  است‌.  جز  .0 ٦٠٠  مایل  از  آن  فاصله  ندارد...  اگر  ماه  ما  به  جای  فاصلۀ  زیادی‌  که  ‌اکنون  با  ما  دارد،  50000  مایل  مثلاً  ا‌ز  ما  دور  می بود،  مدّ  آبها  بدان  درجه‌ای  بالا  می‌رفت  که  همۀ  زمینهای  آبی  را  در  شبانه‌روز  دو  بار  زیر  می‌گرفت‌،  با  آب  جوشان  و  خروشانی ‌که  با  نیروی  خود  کوه‌ها  را  از  جا  می‌کند.  در  این  حالت  چه  بسا  هم  اینک  قاره‌ای  وجود  نمی‌داشت  که  با  سرعت  ممکن  از  ژرفای  آب  بیرون  بیاید  و  سربرآورد،  و کرۀ  زمین  از  این  پریشانی  و  نابسامانی  درهم  می‌شکست‌،  و  مدّی  ‌که  به  هوا  خیز  برمی‌داشت  هر  روز  طوفانهائی  پدید  می‌آورد.  اگر  فرض  ‌کینم  ‌که  قاره‌ها  از  میان  می‌رفتند،  میانگین  عمق  آب  بالای  سراسر  کرۀ  زمین  در  حدود  یک  مایل  و  نیم  می‌گردید.  در  این  صورت  اگر  هـم  حیاتی  وجود  می‌داشت  جز  در  ژرفای اقیانوسهای  عمیق  کجا  ممکن  می‌شد?»

دست  خدائی  که  این  جهان  را  می‌گرداند  و  اداره  می‌فرماید،  دو  دریا  را  ساری  و  جاری  کرده  است  و  میان  آن  دو  حاجز  و  مانعی  از  سرشت  خودشان  و  از  سرشت  این  جهان  به  وجود  آورده  است‌،  این  جهان  هماهنگی  ‌که  مقدارها  و  اندازه‌های  آن  با  دست  سازندۀ  مدبّر  حکیمی  جریان  می‌یابد،  جریان  مقدّر  و  مقرّر  و  سنجیده  و  طرح‌ریزی  شده‌ای ‌که  همه  چیز  آن  دقیقاً  ترسیم  و  تعیین  گردیده  است‌.

*

آن  گاه  روند  قرآنی  از  آب  آسمان  و  آب  دریا و  رو‌دخانه‌،  به  آب  نطفه  می‌پردازد،  آبی  که  از  آن  حیات  مستقیـم  انسان  سرچشمه  می‌گیرد:

(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاء بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً وَکَانَ رَبُّکَ قَدِیراً) (54)

خدا  است  که  از  آب  (‌منی‌)  انسـانها  را  آفریده  است  و  ایشان  را  به  (‌دو  گروه‌)  ذکور  و  اناث  تبدیل  کرده  است‌،  و  پروردگار  تو  همواره  (‌بر  انجام  هر  چه  بخواهد)  توانا  بوده  و  هست‌.

از  این  آب  جنین  را  می‌آفریند.  اگر  نر  باشد  نسب  است‌،  و  اگر  ماده  باشد  صهر  است‌،  چون  صهر  به  معنی  دامادی  است‌،  و  ماده  داماد  می‌آورد.^[3]

حیات  شری  حاصل  از  این  آب  منی  نام‌،  شگفت‌انگیزتر  و  سترگ ‌تر  از  آن  حیاتی  است ‌که  از  آب  آسمان  پدید  می‌آید.  چه  از  یک  سلول‌^[4]  از  میان  ده‌ها  میلیون  سلول  نهان  در  یک  قطرۀ  آب  مرد که  با  تخمک  زن  در  درون  رحم  می‌آمیزد،  آن  آفریدۀ  پیچیدۀ  تـرکیبی  انسان  نام  وجود  می‌آید،  انسان  که  شگفت انگیزترین  موجودات  به  طور کلی  است‌!

از  سلولهای  همگون  و  از  تخمکهای  همسان  و  نرها  و  ماده‌ها  به  شیوۀ  شگفتی  پدید  می‌آیند،  شیوه‌ای  که  بشر  را‌ز  آ‌ن  را  نمی‌داند،  و  دانش  بشر  نمی‌تواند  آن  را  ثبت  و  ضبط  کند  یا  علّت‌یابی  نماید.  سلولی  در  مـیان  هزاران  سلول  را  نمی‌توان  با  صفات  مشخّصه‌ای  شناسائی  ‌کرد  و  گفت‌:  این  سلول  است ‌که  تولید  نر  یا  مـاده  می‌کند!  همچنین  تخمکی  را  نمی‌توان  با  صفات  مشخّصه‌ای  شنناسائی‌ کرد  و گفت‌:  این  تخمک  است  که  تولید  نر  یا  ماده  می‌کند!..با  وجود  این  مشخّصات است  که  در  آخر  این  یکی  تبدیل  به  مـرد  و  این  یکی  تبدیل  به  زن  می‌گردد!

(وَکَانَ رَبُّکَ قَدِیراً) (54)

و  پروردگار  تو  همواره  (‌بر  انجام  هر  چه  بـخواهد)  توانا  بوده  و  هست‌.

آهای! این  قدرت  است  که  گوشه‌ای  از  آن  در  این  شگفت  بس  شگفت  نشان  داده  می‌شود!

اگر  انسان  برود  و  در  بارۀ  آبی ‌که  انسان  از  آن  پیدا  می‌گردد  پژوهش  کند،  سرگیجه  می‌گیرد،  بدان  گاه  ‌که  از  ویژگیهای  انسان‌  کامل  نهان  دربارۀ  اجسام  بسیار  ریز  و  کوچکی  به  بررسی  می‌پردازد  که  حامل  عناصر  وراثتی  هر  جنسی‌،  و  پدر  و  مادر  او،  و  خویشاوندان  نزدیک  او  است‌.  آن  عناصر  وراثتی  را  برمی‏دارد  تا  آنها  را  به  جنین  نر  و  جنین  ماده  تحویل  دهد،  برحسب  چیزی ‌که  دست  قدرت‌،  آفرینش  و  رویکرد  او  را  در  مسیر  زندگی  برآن  ترسیم  و  تعیین می کند.

اینها  هم  اشاره‌هائی  از  کتاب‌:  «‌انسان  به  تنهائی  برجای  نمی‌ماند»  دربارۀ  ویژگیهای  عناصر  وراثتی  نهان  در  آن  ذرّات  بس  کوچک  است‌:

«هر سلولی  چه  نر  باشد  و  چه  ماده‌، حامل  کروموزوم‌ها^[5]،  و  ژنها^[6]  یعنی  واحد‌های   وراثتی  هستند.  کروموزوم‌ها  هسته‌^[7]  را  تشکیل  می‌دهند  که  تیره  رنگ  بوده  و  حامل  ژن‌ها  می‌باشند.  ژن‌ها  عامل  اصلی  و  قطعی  چیزی  هستند که  هر  موجود  زنده‌ای  یا  انسانی  بر  آن  استوار  می‌گردد.  سیتوپلاسم‌^[8]   ترکیب‌های  شیمیائی  شگفتی  است‌ که  هر  دوتای کروموزوم‌ها  و  ژنها  را  احاطه  می‌کند.  ژنها  یا  واحـدهای  وراثتی - کـه 

مسؤول  همۀ  پدیده‌های  بشری  موجود  بر  سطح  زمین  اعم  از  خصائص  فردی  و  احوال  روانی  و  رنگها  و  جنسهای  آنـها  هستند  -  آن  اندازه  ریز  و  کوچک  می باشند  که  اگر  همۀ  آنها  گردآورده  شوند  و  در  یک  مکان‌ گذاشته  شوند،  حجم  آنها  کمتر  از  حجم  «‌انگشتانه‌»  می‌گردد!

این  ژنهای  بسیار  ریز  و  کوچک  میکروسکپی‌،‌ کلیدهای  بدون  چون  و  چرای  خواصّ  همۀ  انسانها  و  حیوانـها  و  گیاه‌ها  هستند.  «‌انگشتانه‌ای‌»  که  همۀ  صفات  فردی  دو  بیلیون  انسان  را  در  خود  جای  می‌دهد،  واقعاً  مکان  کم  حجمی  است‌.  امّا  با  وجود  این  ،  حقیقتی  است ‌که  جای  جدال  و  ستیزی  در  آن  نیست‌.

جنین  با  تمایز  تدریجی  خود  از  سلول  نطفه  به ‌گونۀ  بالغ‌،  بازگو  کنندۀ  ‌گذشتۀ  حیاتی  و  صفات  ا‌رثی  است  ‌که  با  ترکیب  و  سازمان  مـنظّم  مولکولی  موجود  در  ژنها  و  سیتوپلاسم  از  آن  محافظت  می‌شود.

مشاهده  کرده‌ایم  که  ژنهای  موجود  در  سلولهای  هـمۀ  موجودات  زنده  در  داشتن  نظامهای  خاصّ  مولکولی  (‌کد  بندی  ژنـتیکی‌)  مشترک  هستند.  این  سیستمهای  مولکولی  که  از  مقیاسهای  میکروسکپی  رایج  بسیار  کوچکترند،  نگهدارندۀ  نقشۀ  وراثتی  و  صفات  ا‌جداد  و  وگیهای  هر  موجود  زنده  بوده  و کنترل  همۀ  ویژگیهای  ریشه  و  ساقه  و  برگ  و گل  و  میوه  در گیاهان‌،  و  نیز  نظارت  بر  شکل  ظاهری  پوست  و  مو  و  اعضاء  در  حیوانات  و  انسان  را  به  عهده  دارد».

بدین  مقدار  از  شگفتیهای  حیات  بسنده  مـی‌کنیم‌،  شگفتیهائی  که  قدرت  آفریننده  و  اداره  کننده  و گردانندۀ  جهان  آنها  را  در  حیات  به  ودیعت  نهاده  است‌.

(وَکَانَ رَبُّکَ قَدِیراً) (54)

و  پروردگار  تو  همواره  (‌بر  انجام  هر  چه  بخواهد)  توانا  بوده  و  هست‌. 

*

در  مثل  همچون  فضائی‌،  فضای  آفرینش  و  سنجش‌،  و  در  جلو  آن  چنان  حیاتی‌ که  از  آب  آسمان  و  از  آب  نطفه  پدیدار  می‌شود،  نطفه‌ای  که  آن  همه  خـصائص  در  آن  اندوخته  شده  است‌،  خصائصی  که  از  یک  سلول  پسری  را  با  تمام  ویژگیهایش  و  وراثتهایش  می‌سازد،  و  از  یک  سلول  نیز  دختری  را  با  تمام  ویژگیهایش  و  وراثتهایش  میسازد...  در  مثل  همچون  فائق،  پرستش  غیر  خدا  چیز  عجیب  و  زشتی  بشمار  می‌آید.  آن  اندازه  عجیب  و  زشت  که  فطرت  از  آن  بیزاری  می‌جوید...  روند  قرآنی  در  اینجا  عبادات  ایشان  برای  غیر  خدا  را  نشان  می‌دهد: 

(ویعبدون من دون الله مالا ینفعهم ولا یضرهم وکان الکافر على ربه ظهیرا).

مشرکان  معبودهائی  جز  خدا  را  پرستش  می‏‎کنند  که  نه  سودی  به  آنان  می‌رسانند  و  نه  زیانی‌،  کافران  پیوسته  در  راه  سرکشی  از  پروردگارشان  همدیگر  را  پشتیبانی  می‌کنند.

(وکان الکافر على ربه ظهیرا).

کافران  پیوسته  در  راه  سرکشی  از  پروردگارشان  همدیگر  را  پشتیبانی  می‌کنند.

همۀ  ‌کافران  -  مشرکان  مکّه  هم  در  ضمن  ایشان  هستند  دشمن  پروردگارشان  می‏‎باشند،  پروردگاری  که  آنان  را  آفریده  است  و  اندامهایشان  را  همآوا  و  همساز  فرموده  است  و  هر  عضوی  از  اعضاء  ا‌نسان  را  جهت‌ کاری  و  برای  حکمتی  سامان  داده  است‌.  آخر  چنین  چیزی  چگونه  باید  باشد؟  کافری ‌که  آن  اندازه  کوچک  و  نـاچیز  است  کی  می‌تواند  دشمن  و  ضدّ  خدا  باشد؟  کافر  دشمن  دین  خدا  است‌.  کافر  دشمن  برنامه‌ای  است  که  خدا  آن  را  برای  زندگی  اراده  فرموده  است  و  خواسته  است‌.  تعبیر  قرآنی  تنها  می‌خواهد  پرده  از  بزه  کافر  بردارد  و  زشتی  گناه  او  را  برساند،  و  کافر  را  دشمن  پروردگارش  و  سرورش  به  تصویر  بکشد!

کافر  وقتی ‌که  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌و  با  رسالت  او  می‌جنگد،  در  اصل  با  خدا  می‌جنگد.  دیگر  جنگ  با  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   نیست‌،  بلکه  جنگ  با  خدا  است‌،  خدائی  که  ضامن  و  روزی  رسان  او  است‌.  پس  از  آن  بنده  خود  را  مطمئن  می‌سازد  و  بدو  آرامش  می دهد،  و  سنگینی  را  بر  دوش  او  سبک  می‌کند،  و  بدو  می‌فهماند  وقتی‌ کـه  وظیفۀ  خود  را  در  بشارت  دادن  و  بیم  دادن  انجام  می‌دهد،  و  با  قرآن  به  جهاد  کافران  می‌پردازد،  دیگر  مسؤولیّتی  در  برابر  دشمنانگی  بزهکاران  و  ستیزه‌ جوئی  کافران  با  خود  ندارد.  خدا  به  جای  او  عهده‌دار  پیـکار  با  دشمنانش  می‌گردد،  دشمنانی  که  با  خدا  دشمنی  می‌ورزند.  پس  باید که  بر  پروردگارش  توکّل  کند  و  پشت  بدو  بندد.  خدا  آگاه‌تر  از  هرکسی  و  هر  چیزی  است!

(وما أرسلناک إلا مبشرا ونذیرا . قل:ما أسألکم علیه من أجر إلا من شاء أن یتخذ إلى ربه سبیلا . وتوکل على الحی الذی لا یموت وسبح بحمده , وکفى به بذنوب عباده خبیرا)

ما  تو  را  جز  په  عنوان  بشارت  دهنده  (‌مؤمنان  به  بهشت( و  بیم  دهنده  (‌کافران  به  دوزخ‌،  به  سوی  مردم‌)  نفرستاده‌ایم‌.  بگو: من  در  برابر  ابلاغ  این  آئین  هیح  گونه  پاداشی  از  شما  مطالبه  نمی‌کنم‌.  تنها  پاداش  من  این  است  که  کسی  -  اگر  خواست  -  راه  را  به  سوی  پروردگارش  در  پیش  گیرد  (‌و  در  مسیری  که  منتهی  به  رضا  و  رحمت  و  پاداش  فراوان  یزدان  است  گام  بردارد)  و  (‌در  همۀ  امور)  بر  خداوندی  تکیه  کن  که  همیشه  زنده  است  و  هرگز  نمی‌میرد.  و  حمد  و  ثنای  او  را  بجای  آور  (‌و  بدان  تو  عهده‌دار  ایمان  یا  کفر  مردمان  نیستی  و  خدا  همگان  را  می‌پاید)  و  همین  کافی  است  کـه  خداوند  از  گناهان  بندگانش  آگاه  است  (‌و  هیچ  گونه  گناهی  از  دید  او  مخفی  نمی‌ماند(.

بدین  وسیله  خدا  وظیفۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌را  مشخّص  و  معیّن  می‌فرماید،  و  آن  مژده  دادن  و  ترساندن  است  بدان  گونه ‌که  بعداً  در  مدینه  بدو  دستور  داده  است‌.  این  هم  حکمتی  دارد که  خدا  از  آن  آگاه  است‌.  گمان  می‏بریم  از  جملۀ  این  حکمت  این  است  که  خداوند  سبحان  مردانی  را  در  این  دوره  آماده  می‌کرده  است  که  این  عقیدۀ  تازه  بر  آنان  تکیه  بکند،  و  این  عقیده  در  دل  و  درونشان  زیست  نماید،  و  در  زندگانیشان  ترجمه  شود،  جامعه‌ای  که  اسلام  بر  آن  حاکم  ‌گردد  و  فرمان  براند  و  مراقب  و  محافظ  آن  شود.  در  این  دوره  آمادگی‌،  جامعۀ  اسلامی  به  جنگها  و  خونریزیهائی  نپردازد که  قریش  را  از  پذیرش  اسلام‌،  باز  دارد،  و  دلهایشان  بر  روی  اسلام  بسته  شود.  خدا  چنین  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  بود که  بعد  از  هجرت  برخی  از  آنان  وارد  اسلام  کردند،  و  سائر  ایشان  بعد  از  فتح  مکّه  اسلام  را  بپذیرند،  و  از  میان  آنان  هستۀ  سخت  و  توانمندی  برای  عقـدۀ  جاویدان  با  ا‌جازۀ  یزدان  پدید  آید.

باید  دانست ‌که  تب  و  مغز  رسالت‌،  در  مدینه  باقی  ماند،  همان‌ گونه ‌که  در  مکّه  بود،  و  آن  مژده  دادن  و  ترساندن  است.  جنگیدن  برای  برطرف ‌کردن  و  از  میان  بردن  سدّها  و  مانعهای  مادی  موجود  بر  سر  راه  آزادی  دعوت‌،  و  برای  حمایت  و  حفاظت  مؤمنان  مقرّر گردیده  است  تا  مؤمنان  بتوانند  آزادانه  به  عبادت  و  پرستش  خود  بپردازند  و کسی  نتواند  ایشان  را  با  زور  از  دین  برگرداند.  این  نصّ  قرآنی  در  مکّه  و  در  مدینه  بطور  یکسان  صادق  است‌:

(وما أرسلناک إلا مبشرا ونذیرا).

ما  تو  را  جز  به  عنوان  بشارت  دهنده  (‌مؤمنان  به  بهشت‌  و  بیم  دهنده  (‌کافران  به  دوزخ‌،  به  سوی  مردم‌ (نفرستاده‌ایم‌.

(قل:ما أسألکم علیه من أجر إلا من شاء أن یتخذ إلى ربه سبیلا).

بگو:  من  در  برابر  ابلاغ  این  آئین  هیچ  گونه  پاداشی  از  شما  مطالبه  نمی‏‎کنم.  تنها  پاداش  من  این  است  که  کسی  اگر  خواست  -  راه  را  به  سـوی  پروردگارش  در  پیش  گیرد  (‌و  در  مسیری  که  منتهی  به  رضا  و  رحمت  و  پاداش  فراوان  یزدان  است  گام  بردارد(.

پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌هیج ‌گونه  چشم  داشتی  به  اجر  و  پاداش  کسی  ندارد،  و  به  خاطر  به  دست  آوردن‌  کالائی  از  کالاهای  د‌نیوی  به  کار  تبلیغ  نمی‌پردازد.  چشم  انتظار  دریافت  چیزی  از  کسانی  ندارد  که  راهیاب  به  اسلام  می‌شوند  و  آن  را  می‌پذیرند.  جزیه  و  خراج  و  مالیات  و  رشوه‌ای  از کسی  نمی‌خواهد،  و  نذر  و  قربانی  مسلمانی  را  انتظار  نمی‌کشد.  کسی ‌که  اسلام  را  می‌پذیرد  فردی  از  افراد  گروه  مسلمانان  می‌شود  همین  که  زبان  به  ادای  واژه‌ها  و  جمله‌هائی  می‌گشاید  و  دل  او  بدانها  اعتقاد  دارد.  این  مشخّصۀ  اسلام  است‌.  مشخّصۀ  اسلام  این  است‌ که  کاهنی  در  اسلام  نیست  که  حقّ  کهانت  خود  را  تقاضا  کند،  و  واسطه‌ای  در  میان  نیست ‌که  پول  وساطت  و  میانجیگری  خود  را  دریافت  دارد.  در  اسلام  «‌رسم  دخول‌»  و  شیوۀ  ورودی  وجود  ندارد.  در  اسلام  پولی  برای  دریافت  راز  یا  برکت  دادن  و  یا  استقبال  و  پذیره  رفتن  در  میان  نیست‌.  این  سادگی  این  آئین  و  پاکی  آن  از  هر  چیزی  است ‌که  میان  دل  و  میان  ایمان  فاصله  بیندازد،  و  در  اسلام  واسطه‌ها  و کاهنهائی  در  میان  نیست  ...  پاداش  پیغمبر  تنها  یک  چیز  است  و  بس‌:  راهیابی  راهیاب  به  خدا  و  نزدیکی  او  به  پروردگارش  مطابق  آنچه  می‏‎بیند  و  تشخیص  می‌دهد!

(إلا من شاء أن یتخذ إلى ربه سبیلا).

تنها  پاداش  من  این  است  که  کسی - اگر  خواست  - راه  را  به  سوی  پروردگارش  در  پیش  گیرد  (‌و  در  مسیری  که  منتهی  به  رضا  و  رحمت  و  پاداش فراوان  یزدان  است گام  بردارد).

این  یگانه  پاداش  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  است  ...  دل  پاک  او  خشنود می‌شود،  و  وجدان  بزرگوار  او  آسوده  می‌شود،  اگر  بنده‌ای  از  بندگان  یزدان  را  ببیند  که  به  سـوی  پروردگارش  راهیاب  شده  است‌.  چه  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   رضا  و  خشنودی  خدای  خود  را  می‌طلبد،  و  راه  او  را  انتخاب  می‌کند  و  برمی‌گزیند،  و  به  سوی  مولا  و  سرور  خود  رو  می‌کند  و  رهسپار  می‌شود.

(وتوکل على الحی الذی لا یموت وسبح بحمده).

و  (‌در  همۀ  امور)  بر  خداوندی  تکیه  کن  که  همیشه  زنده  است  و  هرگز  نمی‌میرد.  و  حمد  و  ثنای  او  را  بجای  آور  ‌(و  بدان  تو  عهده‌دار  ایمان  یا  کفر  مردمان  نیستی  و  خدا  همگان  را  می‌پاید(.

هر کسی  جز  خدا  می‌میرد،  چون  او  به  سـوی  مرگ  می‌رود.  تنها  زنده‌ای  می‌ماند  که  نمی‌میرد.  توکّل  کردن  و  تکیه  زدن  بر کسی  ‌که  روزی  از  روزها  -  هر  چند  هم  عمر  او  طولانی  یا  کوتاه  باشد  -  به  درود  حیات  می‌گوید،  تکیه  زدن  بر  تکیه‌ گاهی  است  که  در  حال  سقوط  و  فروافتادن  است‌،  و  پشت  بستن  به  سایه‌ای  است ‌که  برطرف  و  برچیده  می‌شود.  تنها  باید  توکّل  ‌کرد  و  تکیه  زد  بر  زنده  جاویدی که  برطرف  نمی‌شود  و  نابود  نمی‌گردد...

(وسبح بحمده).

و  حمد  و  ثنای  او  را  بجای  آور.

کسی  حمد  و  ثنا  نمی‌گردد  مگر  دهندۀ  نعمت  و  حیات  بخش  سرمدی  ...  کار  کافران  را  به  کسی  واگذار  که  همیشه  زنده  است  و  هرگز  نمی‌میرد.  چه  او  از  گناه‌ها  و بزهکاریهایشان  مطّلع  است‌،  و  چیزی  از  گناه‌ها  و  بزهکاریهایشان  بر  او  پوشیده  و  پنهان  نمی‌ماند.

(وکفى به بذنوب عباده خبیرا).

و  همین  کافی  است  که  خداوند  از  گناهان  بندگانش  آگاه  است  (‌و  هیج  گونه  گناهی  از  دید  او  مخفی  نمی‌ماند)‌.  به  هنگام  نشان  دادن  آگاهی  مطلق  و  قدرت  بر  سزا  و  جزا،  از  آفرینش  آسمانها  و  زمین  توسّط  یزدان‌،  و  از  استقرار  او  بر  عرش‌،  سخن  میرود:

 (الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِیراً) (59)

آن  کسی  که  آسمانها  و  زمین  را  و  همۀ  چیزهای  میان  آن  دو  را  در  شش  دوره  آفریده  است،  و  آن  گاه  بر  تـخت)  فرماندهی  و  ادارۀ  امور  جهان‌)  نشسته  است  (‌و  کار  و  بار  کائنات  را  با  دست  قدرت  خود  چرخانده  است  و  پیوسته  مراقب  احوال  و  اوضـاع  عالم  بوده  است‌)‌.  او  دارای  رحمت  فراوان  و  فراگیر  است  (‌و  رحمت  عام  وی  همۀ  موجودات  را  در  برگرفته  است  و  مطیع  و  عاصی  و  مؤمن  و کافر  بر  این  خوان  یغما  نشسـته‌اند  اگر  می‌خواهی  از  ادوار  آفرینش  هستی  باخبر  کردی‌)  پس  از  شخص  بسیار  آگاه  و  فرزانه  بپرس‌.

قطعاً  روزهائی  که  خدا  در  آنها  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است  متفاوت  با  روزهای  زمینی  ما  است‌.  چه  روزهای  ما  حاصل  از  نطم  و  نظام  منظومۀ  شمسی  است‌،  و  مقیاس  و  معیاری  است ‌که  نتیجۀ  ‌گردش ‌کرات  بوده  و  بعد  از  آفرینش  آسمانها  و  زمین  پدیدار  گردیده  است‌.  کرۀ  زمین  یک  بار  در  برابر  خورشید  دور  خود  بگردد  شبانه  روزی  بشمار  می‌آید.  آفریدن  چیزی  جز  این  نیست ‌که  ارادۀ  خدا  بدان  تعلّق  ‌گیرد  و  بگوید:

(کُن).

بشو....  پدید  آی ...

شدن  و  پدید  آمدن  فوراً  صورت  می‌گیرد:

(  فیکون  ).

پس  می‌شود ...  فوراً  پدید  می‌آید...

چه  بسا  مراد  از  این  شش  روز  از  روزهای  خدا  که  مقدار  آنها  را  کسی  جز  خدا  نمی‌داند،  شش  دوره  از  زمانی  باشد که  در  آنها  تحوّل  و  تبدّل  فراوانی  در  آسمانها  و  زمین  صورت‌ گرفته  است  تا  جهان  به  وضع  فعلی  درآ‌مده  است‌.  و  اما  استواء  بر  عرش‌،  به  معنی  کاملاً  چیره  شدن  و  فرماندهی  را  به  دست  گرفتن  است‌.  واژة  «‌ثم:  سپس‌»  دالّ  بر  ترتیب  زمانی  نیست‌.  بلکه  دالّ   ژرفا  و  فراخنای  مرتبۀ  چیرگی  و  فرماندهی  است‌.

همراه  با  چیرگی  و  فرماندهی‌،  رحمت  واسعۀ  همیشگی  است:‌

(الرَّحْمَنُ).

دارای  رحمت  فراگیر  خدائی  که  دارای  رحمت  عظیم  و   لطف  عظیم  است.

همراه  با  رحمت‌،  اطّلاع  و  آگاهی  است‌:        

(فَاسْأَلْ بِهِ خَبِیراً) (59).^[9]

از  شخص  بسیار  آگاه  و  فرزانه  بپرس  (‌که  من  هستم  که  خدایم).

از کسی  بپرس  ‌که  آگاهی  مطلق  دارد  و  چیزی  از  دائرۀ  آگاهی  او  بیرون  نیست  و  بر  او  چیزی  پوشیده  و نهان  نمی‌ماند.  هر  گاه  از  خدا  بپرسی،  از  شخص  بسیار  اگاه  سؤال  می‌کنی‌.  آن‌  کسی  ‌که  چیزی  نه  در  زمین  و  نه  در  آسمان  بر  او  پنهان  و  نهان  نمی‌ماند.  

* 

با  این  وجود،  آن  اشخاص  خود  بزرگ  بین  و  گردن  افراز،  دعوت  به  پرستش  خداوند  مهربان  را  سبک  می‌شمارند  و  زشت  می‌انگارند:

 وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُوراً (60)

هنگامی  که  به  کافران  گفته  مـی‌شود:  برای  خداونـد  رحمان  (‌که  سراسر  وجود  شما  غرق  رحمت  او  است‌،  کرنش  ببرید  و)  سجده  کنـد.  (‌از  روی  کبر  و  غرور  و  از 

سر  استهزاء  و  تمسخر)  می‌گویند:  رحمان  چه  چیز  است‌؟  (‌ما  که  او  رانمی‌شناسیم  تا  برایش  سجده  برده  و  پرستش  کنیم‌)‌.  آیا  ما  بـرای  چیزی  سجده  کنیم  (‌و  پرستش  نمائیم‌)  که  تو  به  ما  دستور  می‌دهی‌؟  (‌مگر  ما  به  سخن  تو  گوش  می‌دهیـم  و  فرمان  تو  را  می‌پذیریم‌؟‌!  امر  به  سجده  در  آن  بیماردلان  اثر  معکوس  می‌گذارد)  و  بر  نفرت  و  گریز  ایشان  (‌از  پذیرش  ایمان‌)  می‌افزاید.

این  شکل  زشت  و  پلشتی  از  شکلهای  بی شرمی  و  گردن  افرازی  است‌.  در  اینجا  از  آن  یاد  می‌شود  تا  نمودار  دست  کم  و  ناچیز گرفتن  گردن  ‌افرازی  ا‌یشان  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  باشد.  آنان‌  که  برای  پروردگارشان  احترام  قائل  نیستند،  و  با  این  شیوۀ  نابهنجار  از  ذات  والای  کردگار  سخن  می‌رانند،  آیا  باید  از  ایشان  تعجّب‌  کرد  که  دربارۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بگویند  آنچه  راکه  مـی‌گویند؟  ایشان  که  از  اسـم  خداوند  بزرگوار  مـی‌رمند  و  می‌گریزند،  و  گمان  می‏‎برند  که  آنان  از  نام  «‌رحمان‌»  آگاهی  ندارند،  و  از  آن  پرسش  می‌نمایند،  پرسشی ‌که  بر  بی شرمی  و  پرروئی  ایشان  می‌افزاید: 

(قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ).

می‌گویند:  رحمان  چه  چیز  است‌؟‌. 

گردن  افرازی  و  سبکسری  ایشان  بدان  اندازه  رسیده  است  که  بگو‌یند:  ما  جز  رحمانی  را  نمی‌شناسیم  که  در  یمامه  است  ...  مرادشان  مسیلمۀ  کذاب  بود!

روند  قرآنی  به  گردن  افرازی  ایشان  با  تمجید  و  بزرگ  داشت  یزدان  سبحان‌،  و  با  سخن  از  برکت  و  عظمت  ایزد  منان‌،  و  با  یادی  از  عظمت  آفرینش  و  آفریده‌هایش‌،  و  با  بیان  آیات  و  نشانه‌هائی‌ که  بدین  آفرینش  و  آفریده‌های  بزرگ  تذکّر  میدهند،  پاسخ  می‌گوید:

تَبَارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّمَاء بُرُوجاً وَجَعَلَ فِیهَا سِرَاجاً وَقَمَراً مُّنِیراً (61) وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُوراً (62)

پاینده  و  بزرگوار  خدای  رحمانی  است  که  در  آسمان  برجهائی  را  به  وجود  آورده  است  و  در  آن  ،  چراغ  (‌فروزان  خورشید)  و  ماه  تابان  را  ایجاد  نموده  است‌.  خدای  رحمان  کسی  است  کـه  شب  و  روز  را  (‌بـه  طور  متناوب‌)  جایگزین  یکدیگر  می‌سازد،  بـرای  (‌عبرت‌)  انسـانی  که  بخواهد  به  یاد  خدا  باشد  (‌و  فطرت  خداشنـاسی  را  در  خود  بیدار  نگاه  دارد)  یا  بخواهد  (‌نعمتهای  بیشمار  آفریدگارش  را)  سپاسگزاری  کند  (‌و  با  زنده  نگاه  داشتن  روح  شکر گزاری‌،  بر  الطاف  و  انعام  خدا  در  حقّ  خود  بیفزاید).

مراد  از  بروج  -  بنا  به  قول  ارجح - منازل  سیّارات  و  مدارات  نجومی  عظیم  آنها  است‌.  عظمتی ‌که  در  اینجا  است‌،  چنین  احساس  می‌شود که  در  مقابل  سبک  داشتن  و  ناچیز  شمردنی  است  که  در  این ‌گفتار  مشرکان  نهفته  است:

(وَمَا الرَّحْمَنُ).

رحمان  چه  چیز  است‌؟‌.

این  چیزی  از  آفریده‌های  او  است‌،  چیزی  که  سترگ  و  هراس  انگیز  و  بزرگ  در  حسّ  و  در  حقیقت  است‌.  از  جمله  این  بروج‌،  خورشید  ذکر  می‌شود  و  ان  را  «‌سراج‌:  چراغ‌»  می نامد.  زیرا  خورشید  است ‌که  پرتوهای  خود  را  به  زمین  ما  و  جز  ان  می‌تاباند.  در  میان  ذکر  بروج  از  ماه  تابانی  سخن  می‌رود که  انوار  ارام  بخش  و  زیبای  خود  را  ارسال می‌دارد.

همچنین  صحنۀ  شب  و  روز  را  نشان  می‌دهد،  و  از  پیاپی  آمدن  آن  دو  سخن  می‌گوید.  شب  و  روز  دو  نشانۀ  بزرگ  خداشناسی  هستند که  چون  پیوسته  تکرار  و  دنبال  یکدیگر  می‌آیند  مردمان  آنها  را  فراموش  می‌نمایند.  در  صورتی  که  اگر  این  دو  پدیده  بررسی  گردند  برای  خداشناسی  بس  است:

(لِّمَنْ أَرَادَ أَن یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُوراً) (62)

برای  (‌عبرت‌)  انسانی  که  بخواهد  به  یاد  خدا  باشد  (‌و  فطرت  خداشناسـی  را  در  خود  بیدار  نگاه  دارد)  یـا  بـخواهد  (‌نعمتهای  بیشمار  آفریدگارش  را)  سپاسگزاری  کند  (‌و  با  زنده  نگاه  داشـن  روح  شکرگزاری،  بر  الطاف  و  انعام  خدا  در  حقّ  خود  بیفزاید(.

اگر  خداوند  به  نوبه  روز  را  جایگزین  شب‌،  و  شب  را  جایگزین  روز  نمی‌کرد،  و  یکی  را  یشت  سر  دیگری  نمی‌آورد،  زندگی  بر  روی  کرۀ  زمین  برای  انسانی  و  حیوانی  و گیاهی  امکان  نمی‌داشت‌.  بلکه  اگر  طول  شب  و  روز  تغییر  پیدا  می‌کرد  زندگی  نیز  تغییر  پیدا  می‌نمود.  درکتاب‌: ‌«‌انسان  به  تنهائی  برجای  نمی‌ماند»  که  ترجمۀ  عربی  آ‌ن‌:  «‌لـم  یدعو  (‌لی  (‌لایمان‌»  ا‌ست‌،  آمده  است‌:  «‌کرۀ  زمین  پیرامون  محور  خـود  در  بیست  و  چهار  ساعت  یکبار  می‌چرخد،  تقریبا  با  سرعت  هزار  مایل  در  ساعت‌.  هم  اینک  تو  فرض‌ کن ‌که ‌کرۀ  زمین  تقریباً  با  سرعت  صد  مایل  در  ساعت  بگردد...  چرا  چنین  نشود؟  ...  اگر  چنین  می‌شد،  شب  ما  و  روز  ما  ده  برابر  مدّت  فعلی  طولانی  می‌گردیدند.  در  این  حـال  و  احـوال‌،  خـورشید  سوزان  تـابستان  هر  روز گیاهان  ما  را  می‌سوزاند،  و  هر  شب  هر گیاهی ‌که  در  زمین  است  یخ  می‌بست‌!»

پاینده  و  بزرگوار  خدائی  است  که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است،  و  هر  چیزی  را  به  مقدار  و  اندازۀ  لازم  خلق  نموده  ا‌ست  و  به  جهان  ‌گسیل  داشته  است‌.  پاینده  و  بزرگوار  خدائی  است  که  در  آسمان  برجهائی  را  آفریده  است  و  در  آسمان  چراغ  تابان  خورشید،  و  ماه  درخشان  را  پدید  آورده  است‌.

وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُوراً (62)

خدای  رحمان  کسـی  است  که  شب  و  روز  را  (‌به  طور  متناوب‌)  جایگزین  یکدیگر  می‌سازد،  برای  (‌عبرت‌( انسانی  کــه  بخواهد  بـه  یاد  خدا  باشد  (‌و  فطرت  خداشناسی  را  در  خود  بیدار  نگاه  دارد)  یا  بخواهد  (‌نعمتهای  بیشمار  آفریدکارش  را)  سپاسگزاری  کند  (‌و  با  زنده  نگاه  داشتن  روح  شکرگزاری،  بر  الطاف  و  انعام  خدا  در  حق  خود  بیفزاید).

---

[1] پا مقیاس طول‌، برابر با یک قدم متوسّط‌؛ گام‌. قدم‌. قوت (‌foot)‌. )فرهنگ معین)
[2]بوصه=pouce  مقیاس قدیمی است. هر بوصه ٢٧ میلیمتر است (‌نگا: ضمیمۀ لسان العرب. با کوشش آقایان یوسف خیّاط‌، و ندیم مرغشلی‌(.
[3] «‌نسباً‌» : خویشاوندی  حاصل  از  جهت  مردان‌.  «‌صهراً»‌ :  خویشاوندی  حاصل  از  جهت  زنان .  مراد  از  «‌نسباً  و  صهراً»  دو  دستۀ  نر  و  ماده‌،  یعنی  مردان  و زنان  است‌.  (‌مترجم‌(
[4] در بدن انسان در حدود  ١٢/10 تا  ١٣/10  عدد سلول وجود دارد. (‌مترجم‌)
[5] تعدادکروموزوم‌ها در هر سلولی از سلولهای بدن انسان ٤٦ عدد است‌. کروموزوم‌ها  ساختمانهای مسؤول انتقال عـوامل و خـصوصیّات وراثتی هستند. (‌مترجم‌(
[6] ژنها عامل ا‌یجاد کنندۀ صفات و خصوصیّات ارثی هستندکه از والدین به‌کودک منتقل  می‌کردند.بر روی کروموزوم‌های هر سلول از سلولهای انسان حدود یک میلیون ژن وجود دارد! (مترجم)
[7] هسته محلّ ذخیرۀ اطّلاعات وراثتی و فرامین سـنتز ترکیبات سلولی است‌.(‌مترجم‌(
[8] سیتوپلاسـم مادۀ پروتوپلاسمی است‌که پیرامون هسته را فرا گرفته است‌.(‌مترجم‌( 
[9] «‌خبیراً‌»  مفعول  یا  حال  است‌.  معنی  این  بخش  از  آیه  چنین  است‌: از  من‌ که  خدایم  بپرس‌،  چرا که  من  آگاه  و  آشنایم  ...  آگاهانه  از  آفرینش  و  نیاز  جهان  به  آفریدگار  سبحان  پرس  و  جو  و  بحث  و  فحـص‌ کن  و  تحقیق  در  ا‌ین  باره  برایت  مهـمّ  باشد.  (‌مترجم)