تفسیر سوره‌ی نور آیه‌ی 57-46

سوره‌ی نور آیه‌ی 57-46

لَقَدْ أَنْزَلْنَا آیَاتٍ مُبَیِّنَاتٍ وَاللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (٤٦) وَیَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَمَا أُولَئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ (٤٧) وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ (٤٨) وَإِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ (٤٩) أَفِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ یَخَافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ أُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (٥٠) إِنَّمَا کَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (٥١) وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللَّهَ وَیَتَّقْهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ (٥٢) وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (٥٣) قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَیْکُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (٥٤) وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الأرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ (٥٥) وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (٥٦) لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَلَبِئْسَ الْمَصِیرُ (٥٧)

پس  از  آن  چرخش  و گردش  سترگی ‌که  در  جولانگاه‌های  نور  و  در  صحنه‌های  جهان  بزرگ  انجام  پذیرفت‌،  روند  سوره  به  موضوع  ا‌صلی  خود  برمی‌گردد،  موضوع  آ‌دا‌ب  و  اخلاقی ‌که  قرآن  گروه  مسلمانان  را  بر  آنها  پرورده  می‌کند  و  آ‌موزش  می‌دهد،  تا  دلهای گروه  مسلمانان  پاک  و  پاکیزه  شود  و  بدرخشد  و  منوّر گردد،  و  با  نور  خدا  در  آسمانها  و  زمین  تماس  پیدا  کند.

روند  سوره  در  درس  گذشته  از کسانی  سخن  گفت  که  بازرگانی  و  معامله‌ای  ایشان  را  از  یاد  خدا  و  از  خواندن  نماز  و  از  دادن  زکات  غافل  نمی‌سازد.  و  از کسانی  سخن  به  میان  آوردگه  کفر  را  برمی‌گزینند.  اعـمالشـان  چه  مـی‌شود،  و  ســرانـجامشان  به  کجا  می‌انجامد.  از  تاریکیهائی  سخن  رفت که  برخی  بالای  برخی  و  توده‌ای  انباشته  و  توده‌ای  است  و  آنان  در  آن  تاریکیها  گرفتارند.

هم  اینک  در  این  درس‌،  روند  سوره  از  منافقان  سخن  می‌گوید،  منافقانی‌ که  از  آیات  روشن  و  روشنگر  خدا  سود  نمی‌برند  و  راهیاب  نمی‌گردند.  آنان  به  ظاهر  از  اسلام  سخن  می‌گویند  و  خویشتن  را  مسلمان  می‌نامند،  ولیکن  ایشان  در  اطاعت  از  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  در  خـشنودی  به  حکم  او ،  و  اطمینان  بدو،  مـتأدّب  به  ادب  مؤمنان ‌نیستند.  آن‌گاه  روند  سوره  آنان  را  با  مؤمنانی‌ که  صادق  در  ایمان  خود  هستند  می‌سنجد،  آن  مؤمنانی ‌که  خدا  وعده  داده  است ‌که  ایشان  را  در  زمین  جایگزین ‌کند  و  خلافت  بخشد،  و  در  دین  پابرجا  شوند،  و  در  مقام  امن  و  امان  پیداکنند،  به  پاداش  ادبی ‌که  با  خـدا  و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  داشته‌اند،  و  اطاعتی  که  از  خدا  و  پیغمبرش  نموده‌اند،  با  وجود  این  که  کـافران  با  ایشان  دشمنی  ورزیده‌اند  و  به  مبارزه  پرداخته‌اند.  کسانی  که  کفر  را  برگزیده‌اند  خدا  را  در  زمین  درمانده  نکرده‌اند،  و  از  دست  انتقام  او  نتوانسته‌اند  بگریزند.  جایگاه  آنان  آتش  است‌،  وه‌ که  آتش  چه  بد  جایگاهی است‌!

*

(لَقَدْ أَنْزَلْنَا آیَاتٍ مُبَیِّنَاتٍ وَاللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ) (٤٦)

ما  (‌از  طریق  وحی‌)  آیـه‌های  روشن  و  روشنگری  را  فرو  فرستاده‌ایم  (‌که  هم  خود  واضح  بوده  و  هم  بیانگر  احکام  دینی  و  امثال  زندگی  و  اسرار  کونی  می‌باشند)  و  خداوند  هر که  را  بخواهد  (‌در  پرتو  تلاش  شخص  و  توفیق  الهی‌)  به  راه  راست  رهنمود  می‌کند.

آیات  خدا  روشن  و  روشنگر  هستند.  نور  خدا  را  جلوه‌گر  می‌سازند.  سرچشمه‌های  هدایت  و  رهنمود  خدا  را  نشان  می‌دهند.  خیر  و  خوبی  و  شرّ و  بدی  را  مشخّص  و  معلوم  می‌دارند.  پاک  و  ناپاک  را  جدا  می‌سازند.  برنامۀ  خدا  را  در  زندگی‌ کامل  و  دقیق  و  بدون  هـر گونه  پیچیدگی  و  ابهامی  آشکار  و  نمودار  می‌نمایند.  احکام  خدا  را  در  زمین  بدون  هر گونه  شبهه  و  تردیدی  معیّن  می‌گردانند.  هرگاه  مردمان  داوری  را  به  ییش  آیه‌های  خدا  ببرند  آنان  داوری  را  به  پیشگاه  شریعت  واضح  و  معلوم  و  روشن  و  منظّمی  می‏‎برند.  صاحب  حقّ  بر  حقّ  خود  نمی‌ترسد،  و  در  آن  حقّ  با  باطل  نمی‌آمیزد،  و  حـلال  آمیـختۀ  حرام نمی گردد.

وَاللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (٤٦)

و خدا هر که را بخواهد (در پـرتو  تلاش  شخص  و  توفیق  الهی‌)  به  راه  راست  رهنمود  می‌کـند.

مشیّت  و  ارادۀ  خدا  مطلق  و  آزاد  است  و  هیچ ‌گونه  قید  و  قیودی  آن  را  مقیّد  و  محدود  نمی‌گرداند.  جز  این ‌که  خدا  برای  هدایت  راهی  را  قرار  داده  است‌.  هرکس  رو  بدان  راه‌ کند  و  سر  در  آن  راه  نهد،  هدایت  یزدان  و  نور  خدای  سبحان  را  در  آن  راه  می‏‎یابد،  و  به  سوی  خدا  رهسپار  می‏‎گردد  و  -‌با  مشیّت  و  ارادۀ  خدا  -  به  آسـتانۀ  قرب  می‌رسد.  هـرکس  هم  از  آن  راه ‌کناره ‌گیری  ‌کند  و  رویگردان  از  راستای  آن  شود،  نور  راهنما  را  از  دست  می‌دهد،  و  به  مسیر گمراهی  می‌افتد  و  بدان  فرو  می‌رود.  این  هم  برابر  مشـیّت  و  ارادۀ  خدا  در کار  هدایت  و  ضلالت  است‌.

به  همراه  این  آیه‌های  روشن  و  روشنگر،  دسته‌ای  از  مردمان  پیدا می‌شوند،  دستۀ  منافقانی ‌که  تظاهر  به  اسلام  می‌کنند،  ولی  با  ادب  اسلام  متأدّب  و  متخلّق  نمی‌گردند: 

(وَیَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَمَا أُولَئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ (٤٧) وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ (٤٨) وَإِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ (٤٩) أَفِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ یَخَافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ أُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (٥٠)

)‌از  جملۀ  کسانی  کـه  خدا  توفیق  هدایت  قرینشان  نفرموده  است‌،  مناققانـی  هستند  که  پرتو  ایـمان  به  دلهـایشان  نتابیده  است‌،  ولی  دم  از  ایمان  می‌زنند)  و  می‌گویید:  به  خدا  و  پـیغمبران  ایمان  داریم  و  (‌از  اوامرشان‌)  اطاعت  می‌کشیم،  امّا  پس  از  این  ادّعاء‌،  گروهی  ار  ایشان  (‌از  شرکت  در  اعمال  خیر  همچون  جهاد،  و  ار  حکم  قضاوت  شرعی‌)  رویگردان  می‌شوند،  و  آنان  در  حقیقت  مؤمن  نیستند.  هنگامی  که  ایشـان  به  سوی  خدا  و  پیغمبرش  فرا خوانده  می‌شوند  تا  (‌پیغمپر،  برابر  چیزی  که  خدا  نازل  فـرموده  است‌)  در  میانشـان  داوری  کند،  بعضی  از  آنان  (‌نفاقشان  ظاهر  می‌شود  و  از  قضـاوت  او)  رویگردان  می‌کردند.  (‌زیرا  که  می‌دانند  حقّ  به  جانب  ایشـان  نیست  و  پیغمبر  هم  دادگرانـه  عمل  می‌فرماید،  و  حقّ  را  په  صاحب  حقّ  مـی‌دهد)‌.  ولی  اگر  حقّ  داشته  باشند  (‌چون  می‌دانند  د!وری  بـه  نفع  آنان  خواهد  بود)  با  نهایت  سلیـم  به  سوی  او  می‌آیند.  آیا  در  دلهایشان  بیماری  (‌کفر)  است‌؟  یا  (‌در  حقّانیّت  قرآن‌)  شک  و  تردید  دارند؟  یا  می‌ترسند  خدا  و  پیغمبرش  بر  آنان  ستم  کنند؟  (‌بلی‌! ایشان  دچار  بیماری  کفر  و  گرفتار  شک  بوده  و  از  داوری  پیغمبر  که  برابر  احکام  الهی  است  هراسناک  می‌باشند.  خوب  می‌دانند  کـه  خدا  و  رسول  ستمگر  نپوده  و  حقّ  کسـی  را  حیف  و  میل  نمی‌کنند)  بلکه  خودشان  ستمگرند.

هرگاه  ایمان  صحیح  در  دل  مستقرّ  شود،  آثار  آن  در  روش  و  رفتار  آشکار  می‌گردد.  اسلام  عقیدۀ  متحرّک  و  پویا  است  و  تاب  تحمّل  مـنفی‌بافی  و کناره‌روی  را  ندارد.  عقیدۀ  اسلامی  همین  که  در  جهان  فهم  و  شور  درون  پیاده  شود،  مدلول  و  مفهوم  آن  در  امـور  جهان  بیرون  پیاده  می‌شود،  و  به  زبان  حرکت  و  پویش  از  خود  می‌گوید،  و  در  جهان  واقعیّت  به  رفتار  و کردار  درمی‌آید،  و  باور  نهان  درون  به  صورت  عمل  آشکار  بیرون  سر  بر  می‌زند.  برنامه  روشن  اسلام  در کار  تربیت‌،  بـراساس  تبدیل  درک  و  فهم  درونی  عـقیده  و  دریافت  آداب  و  اخلاق  نهانی  عقیده‌،  به  حرکت  و  پویش  روش  و  رفتار  واقعی  بیرونی‌،  و  همچنین  بر  اسـاس  تبدیل  این  حرکت  و  پویش  به  عادت  ثابت  یا  قـانون‌،  استوار  و  پایدار  می‌گردد.  همراه  با  آن‌،  انگیزه  و  محرّک  نخستین  هر  حرکت  و  پویشی  را  نیز  باید  زنده  نگاه  داشت  تا  پیوسته  زنده  و  متّصل  به  سرچشمۀ  اصلی  باقی  بماند.

این  منافقان  می‌گفتند:

(آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا).

به  خدا  و  پیغمبر  ایمان  داریم  و  (‌از  اوامـرشان‌)  اطاعت  می کنیم.

این  سخن  را  با  زبان  می‌گفتند،  ولیکن  مدلول  و  مفهوم  آن  در  روش  و  رفتارشان  پیاده  نمی‌شد.  پشت  می‌کردند  و  سر  به  زیر  می‌اندا‌ختند  و می رفتند.  با  اعمال  تکذیب  می‌کردند  آنچه  را با  زبان  می‌گفتند:

(وَمَا أُولَئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ) (٤٧)

و  آنان  در  حقیقت  مؤمن  نیستند.

زیرا  مؤمنان  افعالشان‌،  اقوالشان  را  تصدیق  می‌ کند.  ایمان  عروسکی  نیست‌ که  صاحب  آن  با  آن  شوخی  و  بازی  بکند و  خویشتن  را  سرگرم  بدارد.  سپس  به  ترک  آن  بگوید  و  برود.  بلکه  ایمان  دگرگونی  وضع  درون‌،  و  خمیرۀ  دل  گردیدن  و  با  دل  آ‌میخش‌،  و  عمل  جهان  واقعیّت  شدن  است‌.  وقتی  هم  چنین  شد  و  حقیقت  ایمان  در  درون  جایگزین  و  در  دل  مستقرّ گردید،  نفس  انسان  نمی‌تواند  از  آن  برگردد  و  به  ترک  آن  بگوید.

آن  منافقانی  که  ادعای  ایمان  را  داشتند،  با  مدلول  و  مفهوم  ایمان  مخالفت  می‌ورزیدند  وقتی  که  دعـوت  می‌شدند  به  این ‌که  داوری  را  به  پیش  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم   ببرند  و  برابر  شریعتی  رفتار کنند که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  آن  را  با  خود  به  ارمغان  آ‌ورده  ا‌ست‌:

(وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ (٤٨) وَإِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ) (٤٩)

هنگامی  که  ایشان  به  سوی  خدا  و  پیغمبرش  فراخوانده  می‌شوند  تا  (‌پیغمبر،  برابر  چیزی  که  خدا  نارل  فرموده  است‌)  در  میانشان  داوری  کند،  بعضی  از  آنان  (‌نفاقشان  ظاهر  می‌شود  و  از  قضاوت  او)  رویگردان  مـی‌گردند.  (‌زیرا  که  می‌دانند  حقّ  به  جانب  ایشان  نیست  و  پیغمبر  هم  دادگرانه  عمل  می‌فرماید،  و  حقّ  را  به  صاحب  حقّ  می‌دهد)‌.  ولی  اگر  حقّ  داشته  باشند  (‌چـون  مـی‌دانند  داوری  به  نفع  آنان  خواهد  بود)  با  نهایت  تسلیم  به  سوی او می آیند.

آنان  می‌دانستند که  حکم  خدا  و  پیغمبرش  از  حقّ  نمی‌گذرد  و  از  آن  دور  نمی‌افتد،  و  با  هوا  و  هوس  بدین  سو  و  آن  نمی‌گراید،  و  از  دوستی  و  دشمنانگی  متأثّر  و  منفعل  نمی‌گردد.  این  دسـته  از  مردمان  نه  حقّ  را  می خواهند  و  نه  تاب  تحمّل  دادگری  را  دارند.  بـدین  جهت  از  داوری  بردن  به  پیش  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم    روی  می‌گرداندند،  و  از  رفتن  به  خدمت  او  سر  باز  می‌زدند.  امّا  (‌گر  در  مسأله‌ای  حقّ  به  جانب  بودند  آنان  شتابان  به  خدمتش  می‌رفتند  تا  به  پیش  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  داوری  را  بــبرند.  داوری  او  را  مـی‌پسندیدند  و  تسلیم  آن  می‌شدند.  زیرا  آنان  مطمئن  بودند که  به  نفع  ایشـان  داوری  می‌کند  و  حقّ  را  بدیشان  می‌دهد،  برابر  شریعتی  که  خدا  نازل کرده  است‌ ،  و  ستمی  به‌ کسی  روا  نمی‌دارد  و  حقّی  از  حقـوق  نمی‌کاهد.

این  دسته‌ای  که  ادّعای  ایمان  را  داشتند،  با  وجود  این  ادعاء  همچون  راه  کج  و  کوله‌ای  را  در پیش  مـی‌گرفتند.  این  دسته  از  منافقان  نمونه‌ای  از  همۀ  منافقانی  هستـد که  در  هر  زمانی  و  در  هر  مکانی  یافته  می‌شوند،  آن‌ کسانی  که  جسارت  آشکارا  گفتن ‌کفر  را  ندارند،  و  زمانی‌ که  به  سوی  حکم  خدا  و  پیغمبرش  فراخوانده  می‌شوند  سرباز  می‌زنند  و  روی  می‌گردانند  و  معذرتها  سر  هم  می‌بندند  و می آورند:

(وَمَا أُولَئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ) (٤٧)

و   آنان  در  حقیقت  مؤمن  نیستند.

آخر  ایمان با سرپیچی  از  حکم  خدا  و  پیغمبرش  جور  درنمی‌آ‌ید،  و  ایشان  تنها  وقتی  داوری  را  به  سوی  شریعت  خدا  می‌برند  یا  قانون  خدا  را  به  داوری  می‌پذیرند که  مصـلحت  آنان  در  آن  باشد!

رضا  به  حکم  خدا  و  پیغمبرش،  دلیل  ایمان  راستین  است‌.  خشنود  بودن  از  داوری  خدا  و  پیغمبرش  خبر  از  استقرار  حقیقت  ایمان  در  دل  می‌دهد،  و  نشانۀ  رعایت  ادب  لازم  با  خدا  و  با  پیغمبر  خدا  است‌.  حکم  خدا  و  حکم  پیغمبرش  را  مردود  و  ناپذیرفته  نمی‌دارد  مکر  شخص  بی‌ادب  و  تاریک  دل  و  درونی  که  با  ادب  اسلام  متأدّب  نگردیده  است‌،  و  دل  او  با  نور  ایمان  درخشان  و  تابان  نشده  است‌.  بدین  خاطر  است‌ که  روند  سـوره  با  پرسشهائی ‌کـه  بیماری  دلهایشان  را  بـه  اثبات  مـی‌رساند،  بـر  این  رفتارشان  پیرو  می‌زند،  و  از  شکّ  و  تردید  ایشان  اظهار  شگفت  می ‌کند،  و  عملکرد  شگفت  آنان  را  زشت  می شمارد: 

(أَفِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ یَخَافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَرَسُولُهُ).

آیا  در  دلهایشان  بیماری  (‌کفر)  است‌؟  یا  (‌در  حقّانیّت  قرآن‌)  شکّ  و  تـردید  دارند؟  یا  مـی‌ترسند  خدا  و  پیغمبرش  بر  آنان  ستـم  کنند؟‌.

پاسخ  پرسش  اوّل  مثبت  است‌.  چه  بیماری  دل  است ‌که  همچون  اثری  را  دارد  و  همچـون  تأثیری  را  می‌گذارد.  آخر  انسانی  که  دارای  فطرف  سالم  باشد،  بدین  گونه  منحرف  نمی‌گردد  و  به  کژراهه  نمی‌افتد.  بلکه  هـمچون  بیماری  و  مرضی  است ‌کـه  فطرت  او  با  آن  خـلل  می‌پذیرد  و  سلامت  خود  را  از  دست  می‌دهد.  آن  وقت  است‌ که  فطرت  بیمار  او  حقیقت  ایمان  را  نمی‌چشد،  و  در  راستای  راه  ایمان  حرکت  نمی‌کند.

برسش  دوم  برای  تعجّب  و  شگفت  است‌.  آیا  آنان  دربارۀ  حکم  خدا  شکّ  و گمان  می‌ورزند،  در  حالی ‌که  گمان  می‌برند که  ایمان  دارند؟  ایا  دربارۀ  نزول  این  حکم  از  سوی  خدا  شکّ  وگمان  دارند؟  یا  درباره  صلاحیّت  این  حکم  در  برقراری  دادگری  شکّ  و گمان  دارند؟  هر  دوی  این  حالتها  راه  مؤمنان  نیست‌.

برسش  سوم  برای  زشت  شمردن  و  تعجّب‌ کردن  از کار  شگفت  و  عجیب  ایشان  است‌.  آیا  ایشان  می ترسند  که  خدا  و  پیغمبرش  بر  آنان  جور  و  ستم‌ کنند؟جای  تعجّب  است  که  همچو‌ن  ترس  و  هراسی  در  دل  انسانی  پدیدار  گردد.  چه  خدا  آفریدگار  همگان  و  خداوندگار  همگان  است‌.  چگونه  در  حکم  خود  بر کسی  جور  و  ستم  روا  می‌دارد  تا  حقّ  او  را  به  کس  دیگری  از  آفریدگان  خود  دهد؟

حکم  خدا  یگانه  حکمی  است  ‌که  از گمان  جور  و  ستم  پاک  و  مبرّا  است‌.  زیرا  خداوند  دادگری  است  کـه  به  کسی  ظلم  روا  نمی‌دارد،  و  همة  بندگانش  در  برابر  او  یکسانند.  به کسی  برای  مصلحت ‌کسی  ظلم  نمی‌کند.  هر  حـکمی  جدای  از  حکم  خدا،  شکّ  و گمان  جور  و  ستم  در  آن  می‌رود.  چه  انسانها  بدان ‌گاه ‌که  قانونگذاری  می‌کنند  و  داوری  می‌نمایند  نمی‌توانند  به  مصالح  خود  نیندیشند  و  نگرایند،  انسانها  چه  فرد  و  چه  طبقه  و  چه  دولت فردی  وقتی  که  قانونگذاری  می‌کند  و  داوری  می‌نماید  به  ناچار  در  قوانین  و  مقرّرات‌،  حمایت  از  خود  و  حمایت  از  مصالح  خود  را  درنظر  می‌گیرد.  زمانی  که  طبقه‌ای  برای  طبقه‌ای  قانونگذاری  می‌کنند،  و  وقتی  که  دولتی  برای  دولتی  قانونگذاری  می‌نمایند،  و  یـا  دسته‌ای  از  میان  دولتها  برای  دسته‌ای  قوانـین  و  مقرّرات  تعیین  می کند،  به  همین  روال  عمل  می‌کنند.  امّا  وقتی ‌که  خـدا  قانونگذاری  می‌فرماید  از  کسی  و  طبقه‌ا‌ی  و  دولتـی  و  دسته‌ای  حمایت  نمی‌نماید  و  مصلحت  ایشان  را  در  مدّ  نظر  نـی‌گیرد.  آنچه  خدا  انجام  می‌دهد  عدالت  مطلقی  است‌که  قوانین  و  مقرّراتی  فراتر  از  قوانین  و  مقرّرات  او  توان  چنین ‌کاری  را  ندارد،  و  حکمی  جز  حکم  او  همچو‌ن  چیزی  را  محقّق  نمی‌گرداند  و  پیاده  نمی‌کند.

بدین  سبب ‌کسانی‌ که  به  حکم  خدا  و  پیغمبرش  راضی  و  خشنود  نمی‌شوند  آنان  ستمگرند،  ستمگرانـی  کـه  نمی‌خواهند  عدالت  برقرار  گردد،  و  نمی‌خواهند  حـقّ  فرمانروا  شود  و  سلطه  و  قدرت  داشته  باشد.  آنان  در  حکم  خدا  از  جور  و  ستم  نمی‌ترسند،  و  اصلاً  در  دادگری  یزدان  شکّ  نمی‌کـند.

(بَلْ أُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (٥٠)

بلکه  آنان  خودشان  ستمگرند.

ولی  آنان ‌که  واقعاً  مؤمن  هستند،  ادب  و  اخلاقی  جز  این  با  خدا  و  پیغمبرش  دارند.  ایشان  سخن  دیگری  دارند  بدا‌ن  هنگامی‌ که  به  سوی  خدا  و  پیغمبرش  فرا خـوانـده  می‌شوند  تا  میانشان  داوری  کند.  و  آن  سخنی  است  که  سزاوار  مؤمنان  است،  و  خبر  از  درخشش  دلهایشان  با  نور  می‌دهد:

(إِنَّمَا کَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِکَ هُمُالْمُفْلِحُونَ) (٥١)

مؤمنان  هنگامی  که  به  سوی  خدا  و  پیغمبرش  فراخوانده  شوند  تا  میان  آنان  داوری  کند،  سخنشان  تنها  این  است  که  می‌گویند:  شنیدیم  و  اطاعت  کردیم‌!  و  رستکاران  واقعی  ایشانند.

شنیدن  و  اطاعت  کردن  است  بدون  درنگ  و  ستیز  و  کجروی‌.  شنیدن  و  اطاعت‌ کردنی‌ که  از  اعتماد  و  باور  مطلق  برمی‌خیزد،  اعتماد  و  باور  مطلق  به  این‌ که  حکم  خدا  و  پیغمبرش  حکم  است  و  جز  آن  هوا  و  هوس  است‌،  شنیدن  و  اطاعت  کردنی‌که  از  تسلیم  مطلق  خدای  بخشندۀ زندگی  و  حـیات‌،  و  خدای  متصرّف  در  آن  بدان گونه ‌که  خود  بخواهد،  و  از  اطمینان  بدین  امریه  هرچه  خدا  برای  مردمان  بخواهد  همان  خوبتر  از  چیزی  است  که  ایشان  برای  خودشان  می‌خواهند،  چشمه  می‌گیرد،  چه  خدائی‌که  انسانها  را  آفریده  است  از  حال  و  وضع  ایشان  از  همگان  آ‌گاه‌تر  است‌.

(وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (٥١)

آنان  رستگاران  واقعی  هستند..

ایشان  رستگارا‌نند.  زیرا  خدا  است‌ که  ا‌مور  آنـان  را  می چر ‌خاند  و  اداره  می‌گردانـد،  و  ارتباطات  ایشـان  را  نظم  و  نظام  می‏بخشد  و  با  عـلم  و  عـدل  خویش  در  میانشان  دا‌وری  می‌کند.  مومنان  به  ناچار  باید  بهتر  از  کسانی  باشند  که  انسانهائی  همچون  خودشان  امور  زندگیشان  را  می‏‎گرداند،  و  ارتباطات  ایشان  را  نظم  و  نظام  می‏‎بخشند،  و  در  میانشان  داوری  و  فرمانروائی  می‌کن‌،  انسانهائی‌ که  دانش  و  آگاهیشان  به  همه  چیز  قد  نمی‌کشد،  و  جز  دانش  اندکی  بدیشان  داده  نشده  است  ...  مومنان  رستگارانند،  چون  آنان  بر  راستای  راه  یگانه‌ای  هستند،  راهی‌ که  کج  وکوله‌ای  و  پیچ  و  خمی  در  آن  وجود  ندارد.  آنان  از  این  برنامه  مطمئن  هستند  و  یقین  دارند.  در  آن  حرکت  می‌کنند  و  دست  و  پای  خود  راگم  نمی‌کنند  و  سرگردان  و  حیران  نمی‌گردند.  نیروهایشان  پخش  و  پراکنده  نمی‌شود  و  هرز  و  هدر  نمی‌رود.  هواها  و  هوسها  ایشان  را  متفرّق  نمی‌سازد،  و  شهوترانیها  و  هواپرستیها  زمام  اختیارشان  را  به  دست  نمی‌گیرد  و  بدینجا  و  آنجا  رهنمودشان  نمی‌گرداند  بلکه  برنامۀ  خدا  در  جلوشان  آماده  است  و  راست  و  روشن  است‌.

(وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللَّهَ وَیَتَّقْهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ) (٥٢)

و  هرکس  اژ  خدا  و  پیغمبرش  پیروی  کند  و  از  خدا  بترسد  و  از  (‌مخالفت  فرمان‌)  او  بپرهیزد،  این  چنین  کسانی  (‌به  رضایت  و  محبّت  خدا  و نعیم  بهشت  و  خیر  مطلق  دست  یافتگان  و)  به  مقصود  خود  رسیدگانند.

در  آیۀ  پیشین  سخن  از  اطاعت  و  تسلیم  در  احکام  بود.  هم  اینک  سخن  می‌رود  از  اطاعت  به  طور کلی  در  هر  امر  یا  در  هر  نهی‌.  این  اطاعت  هم  باید  همراه  باشد  با  هرا‌س  و  پرهیزگاری.  پرهیزگاری  فراگیرتر  از  هـراس  است‌.  پرهیزگاری  خدا  را  در  نظر  داشتن  و  احسـاس  حضور  او  در  هر کار کوچکی  و بزرگی  کردن‌،  و  دوری  نمودن  از  انجام  هر  آن  چیزی  است که  خدا  نمی‌پسندد  و  آن  را  زشت  می‌شمارد.  پرهیزگاری  بدین گونه  و  بدین  شیوه‌ گذشته  از  خوف  و  هراس  از  خدا  برای  تکـریم  و  تـعظیم  ذات  خدا،  و  به  خاطر  حیا  و  شرم  از  او  است‌.  هرکس  از خدا  و  پیغمبرش  پیروی‌کند،  و  از  خدا  بترسد،  و  از  نافرمانی  او  بپرهیزد،  این  چنین ‌کسانی  به  مقصود  و  مراد  خود  می‌رسند.  آنان  در  دنیای  خود  و  در  آخرت خود  رستگار  می‌شوند.  خدا  چنین  وعـده  داده  است  و  خدا  خلاف  وعده  نمی‌کند.  آنـان  شایان  رستگاری  و.  رسیدن  به  مقصود  و  مراد  خود  هستند.  چه  اسباب  رستگاری  و  رسیدن  به  مـقصود  و  مـراد  در  واقعیّت  زندگانی  ایشان  موجود  است‌.  اطـاعت  از  خدا  و  پیغمبرش  مقتضی  سـیر  و  حرکت  در  راه  راست  و  استواری  است‌ که  خدا  آن  را  از  روی  علم  و  حکمت  برای  انسانها  ترسیم ‌کرده  است‌.  همچون  راهـی  طبیعی  است  ‌که  به  رستگاری  و  نیل  به  مقصود  در  دنیا  و  آخرت  منتهی  شود.  هراس  از  خدا  و  پرهیزگاری  پاسبانی  است  که  ماندگاری  بر  راستای  برنامه  را  تضمین  می‌کند،  و  انسانها  را  از گول  و  فریب  لذّات  و  شهواتی  می‌رهاند که  بر  دو  سوی  آن  راه  هستند  و  انسانها  را  فریاد  می‌دارند  و  به  خود  می‌خوانند،  ولی  آنان  نه  منحرف  می‌شوند  و  نه  بدان  لذّات  و  شهوات  توجّه  می‌کنند.

ادب  اطاعت  از  خدا  و  پیغمبرش،  همراه  با  ترس  از  خدا  و  تقوای  او،  ادب  والائی  است‌،  و  از  اندازةۀ درخشش  دل  با  نور  یزدان‌،  و  پیوند  با  خدا،  و  احساس  شکوه  و  وقار  و  ترس  و هراس ‌کردن  از  خدا  است‌.  همچنین  خبر  از  عزّت  دل  مؤمن  و  والائی  او  می‌دهد.  چه  هر  اطاعتی ‌که  بر  اطاعت  از  خدا  و  ییغمبرش  تکیه  نداشته  باشد،  و  از  اطاعت  خدا  و  پیغمبرش  استمداد  نـخواهد  و  یاری  نطلبد،  خواری  است  و  شخص  محترم  و  بزرگوار  از  آن  سرپیچی  و  خودداری  می‌کند،  و  سرشت  مؤمن  از  آن  گریزان  و  بیزار  است‌،  و  دل  و  درون  او  فراتر  و  والاتر  از  آن  است ‌که  آن  را  بپذیرد.  زیرا  مؤمن  راستین  سر  خود  را  جز  برای  خداوند  یگانۀ  توانا  خم  نمی‌کند  و کرنش  نمی‏برد.

روند  سوره  بعد  از این  مقابلۀ  میان  ادب  زیبای  مؤمنان‌،  و  ادب  نازیبای  منافقانی‌ که  ادّعای  ایمان  را  دارند  ولی  مؤمن  نیستند،  برای  تکـمیل  سخن  از  این  منافقان برمی‌گردد:                

(وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (٥٣) قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَیْکُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ) (٥٤)

آنان  مؤکّدانه  سوگندهای  مغلّظه  یاد  می‏‎کنند  که  اگر  بدیشـان  دستور دهی  (‌جان  بر  کف  به  سوی  میدان  جهاد)  ببرون  می‌روند  (‌و  از  خانه  و  کـاشانه  و  اموال  و  اولاد  خود  درمی گذرند)‌.  بگو:  سوگند  یاد  نکنید.  اطاعت  شناخته  شده‌ای  است  (‌که  شما  دارید.  هرگز  قول  به  فعل  درنیامده  است‌.  گفتار  چیزی  نیست‌،  کردار  نشان  دهید)  چرا  که  قطعاً  خدا  از  آنچه  می‌کـنید  آگاه  است‌.  بگو:  از  خدا  و  از  پیغمبر  اطـاعت  کنید  (‌اطـاعت  صادقانـه‌ای  که  اعمالتان  بیانگر  آن  باشد)‌.  اگر  سـرپیچی  کردید  و  رویگردان  شدید،  پر  او  (‌که  محمّد  و  پیغمپر  خدا  است‌( انجام  چیزی  واجب  است  که  بر  دوش  وی  نهاده  شده  است  (‌و  آن  تبلیغ  رسالت  است  و  از  عهده‌اش  هم  برآمـده  است  و  کار  خود  را  کرده  است‌)  و  بر  شما  هم  انجام  چیزی  واجب  است  که  بر  دوش  شما  نهاده  شده  است (که اطاعت  صادقانه  و  عبادات  مخلصانه  است‌)  اما  اگر  از  او  اطاعت  کنید  هدا‌یت  خواهید  یافت  (‌و  به  خیر  و  سعادت  جهان  نائل  می‌گردید.  در  هر  حال‌)  بر  پیغمبر  چیزی  جز  ابلاغ  روشـن  و  تـبلیغ  آشکـار  نـیست  (‌و  به  وظیفۀ  خود  هم  عمل  کرده  است‌(.

منافقان  برای  پیغـبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  سوگند  می‌خوردند  اگر  بدیشان  دستور  بدهد  که  برای  جنگ  بیرون  روند،  قطعاً  بیرون  خواهند  رفت  ...  خدا  می‌داند  کـه  قطعاً  آنان  دروغگویند.  خدا  ریشخندکنان  پاسخ  ایشان  را  می‌دهد،  و  سوگندهایشان  به  تمسخر  می‌گیرد:

(قُلْ لا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ).

بگو،  سوگند  یاد  نکنید.  اطاعت  شناخته  شده‌ای  است  (‌که  شما  دارید.  هرگر  قول  به  فعل  درنیامده  است‌.  گفتار  چیزی  نیست‌،  کردار  نشـان  دهید(.

سوگند  یاد  نکنید،  چه  اطاعت  شما  معلوم  و  مشخص  است  و  جای  سخن‌ گفتن  او  آن  نیست‌.  نیازی  به  قسـم 

خوردن  و  تأکید  کردن  نمی‌باشد!..  این  سخن  بدا‌ن  مـی‌ماند که  به ‌کسی‌ که  او  را  می‌شناسی‌،  و  بـه  دروغگوئی  معروف  باشد،  بگوئی‌:  بر  صداقت  خـود  برایم  سوگند  مخور.  مساله  روشن  است  و  نیازی  بـه  دلیل  و  برهان  ندارد.

  روند  سوره  بر  ریشخند  مسخره‌آمیز،  هـمچون  پیروی  می‌زند:

(إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ) (٥٣)

چرا  که  قطعآ  خدا  از  آنچه  می‌کنید  آگاه  است‌.

دیگر  نیازی  به  قسم  خوردن  و  مؤکّد کردن  نیست‌.  خدا  می‌داند که  شما  اطاعت  نمی‌کنید  و  بیرون  هم  نمی‌روید!  بدین  خاطر  برمی‌گردد  و  از  ایشان  می‌خواهد که  اطاعت  بکنند،  اطاعت  حقیقی‌،  نه  آن  اطاعتی  که  مشهور  و  مفهوم  است‌!

(قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ).

بگو:  از  خدا  و  از  پیغمبر  اطاعت  کنید  (‌اطاعت  صادقانه‌ای  که  اعمالتان  بیانگر  آن  باشد(.

(فَإِنْ تَوَلَّوْا)

اگر  سرپیـچی  بکنید  ....

و  روگردان  شدید،  یا  منافقی  و  دوروئی  نمودید  و  فرمان  را  اجراء  ننمودید  ...

(فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ).

پر  او  (‌که  محمّد  و  پیغمبر  خدا  است‌)  انجام  چیزی  واجب  است  که  بر  دوش  وی  نهاده  شده  است  (‌و  آن  تبلیغ  رسالت  است  و  از  عهده‌اش  هم  برآمده  است  و  کار  خود  را  کرده  است‌(.

تبلغ  رسالت  بر  او  وا‌جب  است  و  به  وظیفۀ  خود  هم  عمل  کرده  است  و  تبلیغ  رسالت  نموده  است‌.

(وَعَلَیْکُمْ مَا حُمِّلْتُمْ).

و  بر  شما  هم  انجام  حیزی  واجب  است  که  بر  دوش  شما  نهاده  شده  است  (‌که  اطاعت  صادقانه  و  عبادات  مخلصانه  است  (.

آنچه  بر  شما  هم  واجب  است  این  است  اطاعت  بکنید  و  مخلص  باشید.  ولی  شما  آن  را  انجام  نداده‌اید  و  از  آن  سرباز  زده‌اید:

(وَإِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا).

و  اگر  از  او  اطاعت  کنید  هدایت  خواهید  یافت  (‌و  به  خیر  و  سعادت  جهان  نائل  می‌گردید(راهیاب  می‌شوید  به  برنامۀ  راست  و  درستی  که  به  رستگاری  می‌انجامد  و  به  آرزویتان  می‌رساند.

(وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ) (٥٤)

بر  پیغمپر  چیزی  جز  اپلاغ  روشن  و  تبلیغ  آشکار  نیست  (‌و  به  وظیفۀ  خود  هم  عمل  کرده  است‌(.

پیغمبر  مسؤول  ایمان  آوردن  شما  نیست‌،  و  زمانی‌ که  خودتان  پشت  می‌کنید،  او  مقصرّ  بشمار  نمی‌آید.  شما  خودتان  مسؤول  هستید  و  بازخواست  می‌گردید  و  عذاب  و  عقاب  می‏‎بینید  به  سبب  عصیانی ‌که  می‌ورزید  و  مخالفتی‌ که  می‌کنید  و  از  فرمان  خدا  و  از  فرمان  پیغمبر  سرکشی  می‌نمائید  و  دوری  می‌گزینید.

*

پس  از  سخن  گفتن  از کار  منافقان‌،  و  به  پایان  رسانیدن  سخن  از  ایشان  بدین  شیوه‌،  روند  قرآنی  ایشان  را  به  خود  وامی‌گذارد،  و  از  آنان  روی  می‌گرداند  و  به  مؤمنان  مطیع  رو  می‌کند،  و  پاداش  اطاعت  مخلصانه‌،  و  ایمان  پویا  را  در  همین  زمین‌،  پیش  از  واپسـین  حساب  در  روز  قیامت‌،  روشن  می‌سازد:

(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الأرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ) (٥٥)

خداوند  به  کسانی  از  شما  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  شایسته  انجام  داده‌اند،  وعده  می‌دهد  که  آنـان  را  قطعاً  جایگزین  (‌پیشینیان‌،  و  وارث  فرماندهی  و  حکومت  ایشان‌)  در  زمین  خواهد  کرد  (‌تا  آن  را  پس  از  ظلم  ظالمان‌،  در  پرتو  عدل  و  داد  خود  آبادان  گردانند)  همان گونه  که  پیشینیان  (‌دادگر  و  مؤمن  ملتهای  گذشته‌(را  جایگزین  (‌طاغیان  و  یاغیان  ستمگر)  قبل  از  خود  (‌در  ادوار  و  اعصار  دور  و  دراز  تاریخ‌)  کـرده  است  (‌و  حکومت  و  قدرت  را  بدانان  بخشیده  است‌)‌.  همچنین  آئین  (‌اسلام نام)  ایشان  را  که  برای  آنان  می‌پسندد،  حتماً (‌در  زمین‌)  پا برجا  و  برقرار  خواهد  ساخت‌،  و  نیز  خوف  و  هراس  آنان  را  به  امنیّت  و  آرامش  مبدّل  می‌سازد،  (‌آن  چنان  که  بدون  دغدغه  و  دلهرۀ  از  دیگران،  تنها)  مرا  می‌پرستند  و  چیزی  را  انبازم  نمی‌گردانند.  بعد  از  این  (‌وعدۀ  راستین‌)  کسانی  که  کافر  شوند،  آنان  کاملاً  بیرون  شوندگان  (‌از  دائرۀ  ایمان  و  اسلام‌)  بشمارند  (‌و  متمرّدان  و  مرتدّان  حقیقی  می‌باشند(.

این  وعدۀ  خدا  به کسانی  از  امّت  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم   است‌ که  ایمان  ا  آورده‌اند  و  کارهای  پسندیده  کرده‌اند.  وعده  این  است‌ که  خدا  ایشان  را  در  زمین  جایگزین  دیگران  در  زمین  می‌گرداند،  و  آئین  ایشان  را  که  برای  آنان  می‌پسندد،  حتما  پا بر جا  و  برقرار  خواهد  ساخت‌.  و  نیز  خوف  و  هراس  آنان  را  به  امنیّت  و  آرامش  مبدّل  می‌سازد  ...  این  وعدۀ  خدا  است‌،  و  وعدۀ  خدا  حقّ  است‌،  و  وعدۀ  خدا  رخ  می‌دهد  و  وقوع  پیدا  می‌کند.  و  خدا  هرگـز  خلاف  وعده  نمی‌کند  ...  حقیقت  این  ایمان  چیست‌؟  حقیقت  این  جانشینی  و  جایگزینی  چیست‌؟  حقیقت  ایمانی  که  وعدۀ  خدا  بدان  پیاده  می‌شود  و  تحقّق  می‌پذیرد  حقیقت  بزرگ  و  سترگی  است ‌که  همه  تلاشها  و  پویشهای  بشری  را  فرا  می‌گیرد،  و  همه  تـلاشها  و  پویشهای  بشری  را  جهت  می‌دهد.  همین‌ که  در  دل  مستقرّ  می‌گردد  به  صورت  عمل  و  فعّالیّت  و  ساختن  و  پدید  آوردنی  خود  را  اعلان  و  اعلام  می‌کند که  همه  و  همه  رو  به  خدا  می‌دارد،  و  صاحب  آنها  از  آنها  جز  رضای  خدا  مرادی  و  مقـصودی  نمی‌خواهد  و  نمی‌جوید.  این  هم  اطاعت  از  خدا  و  تسلیم  فـرمان  او  شدن  در  کارهای ‌کوچک  و  بزرگ  است‌،  اطاعتی‌ که  با  وجود  آن  هوا  و  هوسی  در  نفس‌،  و  لذّت  و  شهوتی  در  دل‌،  و  میل  و  گرایشی  در  فطرت  باقی  نمی‌ماند  مگر  این ‌که  متابعت  و  پیروی ‌کند  از  آنچه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌آن  را  با  خود  از سوی  خدا  به  ارمغان  آورده ا‌ست‌.

این  است  ایمانی‌ که  سراسر  هستی  انسان  را  فرا  می‌گیرد:  همه  خاطره‌های  نفس  او  را،  و  همۀ  چیزهائی  را که  بر  دل  او  می‌گذرد،  و  همۀ  علاقه‌ها  و  رغبتهای  روح  او  را،  و  همۀ  آرزوها  و  خواستهای  فطرف  او  را،  و  هـۀ  حرکتها  و  جنبشهای  جسم  او  را،  و  همه  نگـرشها  و گرایشهای  اندامهای  او  را،  و  همۀ  روشها  و  رفتارهائی  را که  برای  رضای  خدای  خود  با  اهل  و  خانوادۀ  خویش‌،  و  با  جملگی  مردمان  دارد  ...  اینها  را  همه  و  همه  رو  به  خدا  می‌دارد،  و  با  همۀ  آنها  همه  و  همه  رضای  خدا  را  می‌خواهد  و  می‌جوید  ...  این  امـر  در  فرمودۀ  یزدان  سبحان  در  خود  آیه  جلوه‌گر  می‌آید  و  بیانگر  علّت  جانشین  و  جایگزین  گرداندن  و  استقرار  و  تمکین  بخشیدن  و  امن  و  امان  به  وجود  آوردن  است‌:

( یعبُدونی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا ).

(تنها  مرا  می‌پرستند  و  چیزی  را  انبازم  نمی‌ گردانند. 

شرک  راه‌ها  و  رنگها  دارد.  رو کردن  به  غیر  خدا  با  عمل  یا  با  احساس  و  شعور،  رنگی  از  رنگهای  شرک  ورزیدن  برای  خدا  است‌.

آن  چنان  ایمانی  برنامۀ ‌کامل  زندگی  است  و  در برگیرنده  هر  آن  چیزی  است  که  خدا  بدان  دستور  داده  است‌.  از  جملۀ  چیزهائی ‌که  خدا  به  انجام  آنها  دستور  داده  است  فراهم  آوردن  اسباب‌،  و  تهیۀ  توشه‌،  و  چنگ  زدن  بـه  وسائل‌،  و  آمادگی  پیداکردن  برای  حمل  امانت  بزرگ  در  زمین  است‌ که  امانت  خلافت  و  جانشینی  است‌.

حقیقت  خلافت  و  جانشینی  در  زمین  چیست‌؟

حقیقت  خلافت  و  جانشینی  تنها  حکومت  و  قدرت  در  دست ‌گرفتن  و  چیره  شدن  و  غلبه  پیـداکردن  نیست  ...  بلکه  همۀ  اینها  است‌،  به  شرط  این ‌که  به‌کار گرفتن  در  راه  اصلاح  و  آبادانی  و  ساختن  و  بناکردن‌،  و  پیاده کردن  برنامه‌ای  باشد که  خدا  برای  بشریّت  ترسیم‌ کرده  است  تا  برابر  آن  رفتار کند  و  برابر  آن  رود،  و  از  راه  حرکت  در  آن  به  سطح‌ کمالی  برسد که  برا‌ی  بشریّت  مقدّر  و  مقرّر  گردیده  است  و  شایستۀ  آفریده‌ای  است  که  خدا  بدو  کرامت  و  شرافت  ارزانی  داشته  است‌.

جانشینی  و  خلافت  در  زمین‌،  قدرت  بر  آبادانی  و  اصلاح  است‌،  نه  قدرت  بر  نابودی  و  تباهی‌.  قدرت  بر  تحقّق  بخشیدن  دادگری  و  آرامش  است‌،  نه  قـدرت  بر  ستمگری  و  چیرگی‌.  قدرت  بر  بالا  بردن  نفس  بشری  و  نظام  بشری  است‌،  نه  قدرت  بر  سرازیر کردن  فرد  و  جماعت  به  سوی  مراتب  حیوانی‌.

این  خلافت  و  جانشینی  همان  است‌ که  خدا  آن  را  به  کسانی  وعده  داده  است‌ که  ایمان  آورده  باشند  و کارهای  شایسته  کرده  باشند  ...  خدا  بدیشان  وعده  می‌دهد  که  آنان  را  در  زمین  جانشینی  و  خلافت  بخشد  همان ‌گونه  که  مؤمنان  خوب  و  شایستۀ  پیش  از  ایشان  را  جانشبنی  و  خلافت  بخشیده  است  -  تا  برنامه‌ای  را  پیاده‌ کنند  که  خدا  اراده  فرموده  است  و  آن  را  خواسته  است‌،  و  دادگری  و  عدالتی  را  مقرّر  و  مستقرّ  دا‌رند که  خدا  اراده  فرموده  است  و  آن  را  خواسته  است‌،  و  بشریّت  را گامهائی  در  راهی  سیر  و  حرکت  د‌هند که  راه ‌کمال  است  و  آن  روز  خدا  آن  را  برای  انسانها  مقدّر  و  مقرّر  داشته  است  که  ایشان  را  آفریده  است  ...  ولی  کسـانی  که  ملک  و  مملکت  را  به  دست  می‌گیرند  و  قدرت  و  قوّت  پیدا  می‌کنند  و  در  زمین  فساد  و  تباهی  می‌نمایند،  آنان  بدانچه  دست‌اندر کار  آن  هستند  مورد  آزمایشند،  یا  دیگران  با  ایشان  آزمایش  می‌گردند  و  در  معرض  آزمون  قرار  می‌گیرند،  آ‌ن  کسانی  که  همچون  ستمگران  و  تباهی ییشگانی  بر  ایشان  مسلط  می‌شوند  به  خاطر  حکـتی ‌که  خدا  مقدر  می‌فرماید.

دلیل  این  برداشت  دربارۀ  حقیقت  جانشینی  و  خلافت‌،  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  است‌ که  بعد  از  آن  آمده  است‌: 

(وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ).

آئین  (‌اسلام  نام‌)  ایشان  را  که  برای  آنان  می‌پسندد،  حتماً  (‌در  زمین‌)  پا برجا  و  برقرار  خواهد  ساخت‌.

پا بر جا  و  برقرار کردن  دین  با  پا بر جا  و  برقرار کردن  آن  در  دلها،  و  هچنین  در  ادارۀ  زندگی  و گرداندن  امور  آن‌،  صورت  می‌پذیرد.  در  این  صورت  خدا  بدیشان  وعده  داده  است‌ که  ایشان  را  در  زمیق  جانشینی  و  خلافت  بخشد،  و  آئین  ایشان  را  بر  زمین  سلطه  و  قدرت  دهـد،  آئینی ‌که  خدا  برای  آنان  پسندیده  است  و  بدان  خشنود  گردیده  است‌.  دین  ایشان  به  اصلاح‌،  به  دادگری‌،  به  چیره  شدن  بر  شهوات  زمین‌،  آبادان  کردن  این  زمین‌،  و  به  سود  بردن  از  همۀ  چیزهائی  دستور  می‌دهد ‌که خدا  آنها  را  در  زمین  به  ودیعت  نهاده  است‌،  از  قبیل‌:  ثروت  و  اندوخته  و  نیرو  ...  و  جهت  دادن  همۀ  فعّالیّتها  و  تلاشها  در  آنها  در  مسیر کسب  رضای  خدا.

(وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا).

و  خوف  و  هراس  آنان  را  به  امنیّت  و  آرامش  مبدّل  می‌سازد.

آنان  در  ترس  و  هراس  بسر  می‌بردند،  و  امنیّتی  نداشتند،  و  اسلحۀ  خود  را  هرگز  زمین  نمی‌گذاشتند،  تا  آن‌گاه ‌که  هجرت  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  مدینه‌،  یعنی  پایتخت  نخستین  اسلام‌،  صورت  پذیرفت‌.

ربیع  از  انس  و  او  از  ابوالعالیه  دربارۀ  این  آیـه  روایت  کرده  است‌:  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   و  اصحاب  او  در  مکّه‌،  حدود  ده  سال  مردمان  را  به  سوی  خدای  یگانه‌،  و  به  سوی  پرستش  بدون  انباز  خـدای  یگانه‌،  پنهانی  دعـوت  می‌کردند.  آنان  در  ترس  و  هراس  بودند  و  به  خنگ  دستور  داده  نشدند  تا  آن  وقت ‌که  به  مدینه  هجرت  کردند. به مدینه ‌که  آمدند  خدا  بدیشان  دستور  جنگیدن  داد.  در  آنجا  هم  می‌ترسیدند  و  در  ترس  و  هراس  سر  می‏بردند.  شبانه  با  اسلحه  می‌خوابـیدند.  روزهـا  نیز  اسلحه  به  همراه  داشتند.  بر  این  امر  صبر  و  شکیبائی  در پیش ‌گرفتند  تا  آن‌گاه ‌که  خدا  خواست‌.  آن  وقت  بود  که  مردی  از  اصحاب گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  ما  برای  همیشه این  گونه در  ترس  و  هراس  باشیم؟  آیا  روزی  فرا  نمی‌رسد که  در  آن  در  امن  و  امان  باشیم  و  اسلحه  را  از  خود  دور کنیم‌  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرمود:

(لن تصبروا إلا یسیرا حتى یجلس الرجل منکم فی الملأ العظیم لیست فیه حدیدة)

صپر  و  شکیبائی  جز  مدّت  اندکی نخواهـید  کرد  مگر  تا  آن  زمان  که  مردی  از  شما  در  میان  جمـع  عظیمی  می‌نشیند  و  آهنی  در  میان  نخواهد بود.

این  بود که  خدا  این  آیه  را  نازل ‌کرد،  و  خدا  پیغمبر  خود  را  بر  جزیره‌العرب  چیره  فرمود.  مسلمانان  در  امن  و  امان  بسر  بردند  و  اسلحه  را  بر  زمین‌گذشتند.  آن‌گاه  خدا  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌خود  را  میراند.  هـمچنین  مسلمانان  در  زمان  فرمانروائی  ابوبکر  و  عمر  و  عثمان  در  امن  و  امان  بودند.  تا گرفتار  چیزهائی  شدند که  شدند.  خدا  ترس  و  هراس  را  به  میانشان  اندا‌خت‌.  آ‌ن  وقت  بود که  مر‌قبها  و  نگاهبانها  گذاشتند،  و  اوضاع  خود  را  تغییر  دادند  و  خدا  هم  اوضاع  جامعه  را  با  دسترایشان  تغییر  داد.

(وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ) (٥٥)

بعد  از  این  (‌وعدۀ  راستین‌)  کسانی  که  کافر  شوند،  آنـان  کاملاً  بیرون  شوندگان  (‌از  دائرۀ ایمان  و  اسلام‌)  بشمارند  (‌و  متمرّدان  و  مرتدّان  حقیقی  می‌باشند(.

آنان  از  شرط  خدا  به  در  رفته‌اند،  و  به  ترک  وعدۀ  خدا  گفته‌اند،  و  پیمان  خدا  را  نادیده  گرفته‌اند.

وعدة  خدا  یک  بار  تحـقّق  پیداکرد،  و  پیاده  شد  و  واقعیّت  یافت‌،  وقتی‌ که  مسلمانان  بر  شرط  خدا  ماندگار  ماندند:

(یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیًّْا ).

(تنها)  مرا  می‌پرستند  و  چیزی  را  انبازم  نمی‌گردانند. 

هیچ  چیزی  را  انبازم  نمی‌گردانند،  نه  از  الهه  و  بتها  و  نه  از  هواها  و  هوسها  و  شهوتها.  و  ایمان  می‌آورند  چنان ‌که  باید،  و کارهای  نـو  می‌کنند.  وعدۀ  خدا  انـدوخته  و  آماده  است  تا  دنیا  دنیا  است  برای  هر  فردی  از  این  امّت‌،  فردی‌ که  بر  شـرط  مـاندگار  مـی‌ماند  و  عهدشکنی  نـمی‌کند.  تنها  پیروزی  و  جانشین ‌کردن  و  تمکیق  بخشیدن  و  امن  و  امان  دادن  را  به  تأخیر  می‌اندازد.  آن  هم  به  خاطر  سرباز  زدن  از  شرط  خدا  در  زاویه‌ای  از  زوایای‌ گشاد  و  فراخ  آن  است‌،  یا  به  ترک  تکلیفی ‌گفتن  ازتکالیف  مشکل  و  بزرگ  آن  است‌.  این  وضع  ادامه  ییدا  می‌کند  تا  ملّت  از  آزمون  سود  می‏‎برد،  و  از  مرحلۀ  امتحان  می‌گذرد،  و  می‌ترسد  و  به  دنبال  امن  و  امان  راه  می‌افتد  و  امنیّت  را  می‏طلبد.  احساس  می‌کند  به  خواری  و  پستی  افتاده  است‌،  لذا  به  دنبال  عزّت  و  شـوکت  راه  می‌افتد،  و  عقب  افتاده  است  و  واپس  مانده  است‌،  و  به  فکر  خلافت  می‌افتد  و  جویای  جانشینی  می‌گردد  ...  همۀ  اینها  با  وسائل  ویژۀ  خودش  صورت  می‌پذیرد،  وسائلی  که  خدا  تهیّه  و  تدارک  آنـها  را  خـواسته  است  و  اراده  فرموده  است‌،  و  برابر  شروطی  انجام  می‌گیرد  که  خـدا  مقرّر  و  معلوم‌ کرده  است  ...  تحقّق  یافتن  و  پیاده  شدن  وعدۀ  خدا  تخلّف ‌نایذیر  است‌،  و  هیچ  نیروئی  از  همۀ  نیروهای  زمین  نمی‌تواند  بر  سر  راه  آن  بایستد.

بدین  سبب  بر  این  وعده  پیرو  می‌زند  با  دستور  به  نماز  و  زکات  و  اطاعت‌،  و  این‌ که  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم   و  امّت  او  به  نیروی کافرانی  اهمّیّت  ندهند  که  با  ایشان  می‌جنگد  و  با  آئینشان  می‌رزمند،  آئینی  کـه  خدا  آن  را  بـرایشان  پسندیده  است  و  از  آن  خشنود  گردیده  ا‌ست‌:

 (وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (٥٦) لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَلَبِئْسَ الْمَصِیرُ) (٥٧)

نـماز  را  ‌در  وقت  معیّن  و  با  خشوع  و  خضوع  لازم  بخوانید،  و  زکات  را  (‌په  مستحقّان  آن‌)  بپردازید،  و  از  پپغمبر  اطاعت  کنید،  تا  این  که  (‌از  سوی  خـدا)  به  شما  رحم  شود  (‌و  مشمول  رضایت  و  عنایت  او  گردید)‌.  گمان  مبر  که  کافران  درمانده ‌کنندگان  (‌خدا)  در  زمین  باشند  (‌و  بتوانند  از  چنگال  مجازات  الهی  فرار  کنند  و  از  قلمرو  قدرتش  بیرون  روند.  نه  تنـها  در  این  جهان  از  مجازات  خدا  مصون  نـسـتند)  بلکه  در  آخرت  جا‌یگاهشان  دوزخ  است  و  چه  بد  جایگاهی  است‌!.

این  است  توشه‌،  توشۀ  ارتباط  با  خدا،  و  راست  و  درست  گرداندن  دل  با  خواندن  نماز،  و  چیره  شدن  بر  بـخل  و  تنگچشمی‌،  و  پاک  و  پاکیزه  داشتن  نفس  خود  و گروه  مسلمانان  با  دادن  زکات‌،  و  اطاعت  از  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  خشنودی  از  حکم  و  داوری  او،  و  اجراء  شریعت  خدا  در  هر کـار کوچکی  و  بزرگی‌،  و  پیاده  کـردن  و  تحقّق  بخشیدن  برنامه‌ای که  خدا  برای  زندگی  خواسته  ا‌ست  و  اراده  فرموده  است‌:

(لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ) (٥٦)

تا  این  که  (‌از  سوی  خدا)  به  شما  رحم  شود  (‌و  مشـمول  رضایت  و  عنایت  او  گردید)‌.

تا  خدا  به  شما  در  زمین  رحم ‌کند  و  شما  را  از  تباهی  و  سرازیر  شدن  و  ترس  و  هراس  و  پریشانی  وگمرا‌هی  برهاند،  و  در  آخرت  شما  را  از  خشم  و  عذاب  و  عقاب  خود  نجات  دهد.

هرگاه  شما  مسلمانان  بر  راستای  را‌ه  باشید  و  برنامۀ  خدا  را  پیاده ‌کنید،  از  نیروی  کافران  بر  شما  باکی  نیست‌.  آنان  نمی‌توا‌نند  مسلمانان  را  در  زمین  درمانده  کنند.  نیروی  ظاهری  ایشان  نمی‌تواند  در  هـیچ  راهـی  بـر  سـر  راه  مسلمانان  بایستد  و  سدّ  راه  آنان‌ گردد.  شما  مسلمانان  با  برخورد‌اری  از  ایمانتان  نیرومندید.  با  نظام  و  سیستمی  که  دارید  توانـائید.  با  توشه  و  ابزاری  که  دارید  و  می‌توانید  از  آن  بهره‌مندگرد‌ید  قدرتمندید.  چه‌بسا  شما  مسلمانان  از  توشه  و  ابزاری  برخوردار  نباشید که  کافران  از  توشه  و  ابزار  مادی  دارند،  ولیکن  دلهای  با  ایمانی  که  به  جهاد  می‌پردازند  خوارق  عادات  و  شگفتیهائی  را  می‌آفرینند  که  نگو.

اسلام  حقیقت  بزرگ  و  سترگی  است‌.  کسی‌ که  می‌خواهد  به  حقیقت  وعدۀ  خدا  در  این  آیات  برسد،  لازم  است  این  حقیقت  بزرگ  و  سترگ  را  ورانداز کند،  و  لازم  است  مصداق  !ن  را  در  تاریخ  زندگی  بشـریّت  پـژوهش  و  بررسی  نماید.  چنین  کسی  باید  شروط  حقیقت  ا‌سلام  را  چنان ‌که  باید  درک  و  فهم کند،  پیش  از  این‌که  دربارۀ  آن  به  شک  و  تردید  بپردازد،  یا  وقوع  آن  را  در  حـالتی  از  حالات  دیر  و  دور  بداند  و  بینگارد.

هیچ  باری  نبوده  است  که  این  امّت  برابر  برنامۀ  خدا  حرکت  بکند،  و  این  برنامه  را  در  زندگی  حاکـم  و  فرمانروا  سازد،  و  آن  را  در  همه  امور  خود  بپذیرد  و  از  آن  خشنود  باشد،  مگر  این‌ که  وعدۀ  خدا  تحقّق  یافته  است  و  پیاده  گردیده  است‌،  وعده‌ای‌ که  خدا  به  خلافت  و  جانشینی  و  مکانت  و  منزلت  و  امن  و  امـان  داده  است‌.  هیچ  باری  نبوده  است‌ که  این  امّت  با  این  برنامه  مخالفت  کرده  باشد،  مگر  این  که  دنباله‌رو  قافله  گردیده  است‌،  و  خواری  و  رسوائی  یافته  است‌،  و  آئین  خود  را  از  تسلّط  و  حاکمیّت  بر  بشریّت  مطرود  و  محروم  ساخته  است‌،  و  ترس  و  هراس‌،  این  امّت  را  بازیچه  دست  خود  نموده  است‌،  و  دشمنان  هم  این  امّت  را  در  ربوده‌اند.

هان  ای  مسلمانان‌!  وعدۀ  خدا  برجا  و  برقرار  است‌!  هان  ای  مسلمانان‌!  شرط  خدا  معلوم  و  مشخّص  برای  همگان  است‌!  کسانی  که  پیاده  شدن  و  تحقّق  پیدا  کردن  وعدۀ خدا  را  می‌خواهند  باید که  شرط  را  مراعات  کنند.  راستی  چه  کسی  از  خدا  بهتر  به عهد و پیمان  خود  وفا  می کند؟