تفسیر سوره‌ی نور آیه‌ی 45-35

سوره‌ی نور آیه‌ی 45-35

اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَلا غَرْبِیَّةٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ وَیَضْرِبُ اللَّهُ الأمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٣٥) فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ (٣٦) رِجَالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالأبْصَارُ (٣٧) لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ (٣٨) وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ (٣٩) أَوْ کَظُلُمَاتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرَاهَا وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ (٤٠) أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَتَسْبِیحَهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ (٤١) وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (٤٢) أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَابًا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ جِبَالٍ فِیهَا مِنْ بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشَاءُ وَیَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشَاءُ یَکَادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالأبْصَارِ (٤٣) یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ (٤٤) وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى بَطْنِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى رِجْلَیْنِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٤٥)

در  دو  درس  گذشتۀ  سوره‌،  روند  قرآنی  به  چاره‌جوئی  تندترین  و  سخت‌ترین  چیزی  پرداخت  که  در  هستی  بشری  است‌.  تا  هستی  بشری  را  لطیف  و  ظریف  و  پاک  و  تمییز گرداند  و  آن  را  به  اوج  آفاق  نور  رساند.  به  چاره‌جوئی  جهش  ‌گوشت  و  جوشش  خون  و  شـهوت  چشم  و  هوس  عورف  پرداخت‌.  از  رغبت  و  علاقۀ  جریحه‌دار کردن  و  زخم  زبان  زدن  و  بدنام  نمودن  و  جهش  خشم  سخن  گفت‌.  به  چاره‌سازی  زنا  پرداخت‌،  و  برای  جلوگیری  از  پخش  آن  در  د‌لها  و  درونها،  و  در  زندگی  و  محیط‌،  و  در  قول  و گفتار،  ارائۀ  طریق ‌کرد.  به  چاره‌جوئی  آن  با  شدّت  و  حدّت  حدّ  زنا  و  حدّ  تهمت  زدن  پرداخت‌.  به  چاره‌سازی  آن  نشست  با  عرضه ‌کردن  نمونۀ  زشت  و  رسواگرانه‌ای  از  تهمت  زدن  ناموسی  به  زنـان  مؤمن  و  باعفّت  و  بی‌خبر  از  هـر  جائی‌.  بـه  چاره‌جوئی  آن  بـا  وسائل  و  راه‌هـای  پیشگیری  و  جلوگیری  پرداخت‌:  با  اجاز٥  خواستن  ورود  به  خانه‌ها،  نظر  نکردن‌،  پنهان  داشتن  زینت  و  جمال‌،  نهی  از  انگیزه‌ها  و  محرّکهای  فتنه  و  بلا،  بیدار کردن  و  بـرانگیختن  شهوت‌،  ازدواج  کردن‌،  قدغن  کردن  فاحشه‌گری  و  زنا،  و  آزاد  کردن  برده  و  بنده  ...  همۀ این  کارها  بدان  خاطر  است‌ که  سر  راه  را  بر  پرشهای ‌گوشت  و  بر  جهشهای  خون  بگیرد،  و  برای  دلها  و  درونها  وسائل  عفّت  و  والائی  و  پاکی  و  پاکیزگی  و  درخشش  و  روشنائی  را  فراهم  آورد.

قرآن  در  دنبالۀ  داستان  افک‌،  به  چاره‌جوئی  خشم  وکین  و  تغییر  معیارها  و  مـقیاسها  و  ا‌رزشها،  و  اضطرا‌ب  و  پریشانی  دلها  و  درونها  پرداخت‌.  ناگهان  دیدیم  دل  و  درون  محمّد،  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  آرام  می‌گیرد  و  آرامش  به  هم  می‌رساند.  دل  و  درون  عائشه  -  رضی‌الله‌‌عنها  -  روشن  و  خشنود  می‌شود.  دل  و  درون  ابوبکر رضی الله عنه  با  گواهی  خدا  و  پاک  قلمداد کـردن  او  خشنود  می‌شود.  دلها  و  درونهای  مسلمانان‌،  توبه ‌کار  و  پشیمان  از گناه  و  بزه  می‌گردد.  بدان  هنگام  ‌که  دلها  و  درونها  در  بیابان  برهوتی  که  دست  و  پا  می‌زدند  و  راه  به  جائی  نمی‌بردند  راهیاب  می‌شوند  و  راستای  راه  رستگاری  روشن  و  پدیدار  می‌گردد،  و  دلها  و  درونها  به  سـوی  پروردگار  خود  برمی‌گردند  و  فضل  و  لطف  و  رحمت  و  هدایت  او  را  شکر  و  سپاس  می‌گویند.

قرآن  با  همچو‌ن  تعلیم  و  تربیتی‌،  و  با  هـمچون  پاک  و  پاکیزه  داشتنی‌،  و  با  همچون  رهنمود  و  رهنمونی‌،  به  معالجه  و  چاره‌جوئی  هستی  بشری  نشسته  است‌،  تا  با  نور  درخشان  گردیده  است‌،  و  به  ا‌فق  رخشان  و  تابان  چشم  دوخته  است‌،  و  به  ورانداز ‌کردن  نـور  عـظیمی  پرداخته  است که  در  آفاق  آسمانها  و  زمین  پرتو ا‌فکن  است‌،  در  آن  حال  و  احوالی‌ که  آمادگی  دریافت  فیض  و  لطف  شامل  و کاملی  را  پیداکـرده  است که  جـهانی  را  فرا گرفته  است‌ که  همۀ  آن  رخشان  و  همۀ  آن  نور  است‌:    

(اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ).

خدا  روشنگر  آسمانها  و  زمین  است  (‌و  او  است  که  جهان  را  با  نور  فیزیکی  ستارگان  تابان‌،  و  با  نور  معنوی  وحی  و  هدایت  و  معرفت  درخشان‌،  و  با  شواهد  و  آثار  موجود  مخلوقات  فروزان  کرده  است‌(.

هنوز  چنانکه  باید  نصّ  شگرف  جلوه‌گر  نمی‌آید،  نور  آرام  درخشانی  بر می تابد  و  سراسر  جهان  را  فرامی‌گرد،  و  از  عواطف  و  احساساف  و  اعضاء  و  اندامها  سـرریز  می‌گردد،  و  به  زوایا  و  پیچ  و  خمها  مـی‌ریزد  و  روان  می‌گردد.  تا  آنجا  که  سراسر  جهان  در  امواج  نور  خیره‌ کننده  شناور  می‌شود،  و  چشمها  و  بینشها گلاویز  آن  می‏‎گردد  و  آن  را  می‌مکد،  و  پرده‌ها  کنده  و  برداشته  می‌شود،  و  دلها  شفّاف  مـی‌گردد،  و  ارواح  بال  و  پر  می‌گیرد  و  به  پرواز  درمی‌آید،  و  همه  چیز  در  امواج  خروشان  و  بر  سر  و کول  یکدیگر  دوان  به  شنا  درمی‌آید،  و  همه  چیز  در  دریـای  نور  پاک  و  تمییز  می شود،  و  همه  چیز  از  انباشتگی  و  سنگینی  خود  بیرون  می‌آید.  ناگهان  آنچه  هست  حرکت  و  پرواز  است‌.  ملاقات  و  آشنائی  است‌.  آمیختن  و  الفت  یافتن  است‌.  شادی  و  سرور  است  ...  ناگهان  جهان  و  هر چه  و  هر که  در  آن  است  نور  می‌شود  و  از  قید  و  قیود  و  مرز  و  حدود  درمی‌گذرد  و  آزاد و  رها  می‌شود.  آسمانها  و  زمین  در  این  بزم  و  سرور  به  هـم  متّصل  می‌گردند.  زندگان  و  جمادات  یکسان  می‌شوند.  دور  به  نزدیک  می‌پیوندد.  درّه‌ها  و  راه‌ها،  و  درونها  و  بیرونها،  و  حواسّ  و  قلوب  همدیگر  را  ملاقات  می‌کنند.

(اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ).

خدا  روشنگر  آسمانها  و  زمین  است‌.

خدا  است  که  نور  را  پدیدار  می‌گرداند،  و  خدا  است  که  بدان  نظم  و  نظام  می‌بخشد  ...  خدا  است که  آسمانها  و  زمین  را  هستی  می‌بخشد.  خدا  است  که  در  آسمانها  و  زمین  قانون  را  پدیدار  و  برقرار  می‌گرداند  ...  انسانها  در  این  اواخر  با  درک  گوشه‌ای  از  این  حقیقت  بزرگ  در  پرتو  دانش  خود،  توانسته‌اند  آنچه  را  که  ماده  نامیده  می‌شود  -  پس  از  شکافتن  اتم  -  به  پرتوهای  آزادی  تبدیل ‌کنند که  اساسآ  نور  هستند  و  ماهیّتی  جز  نور  ندارند.  ذرّات ‌«‌ماده‌»  هم  که  از  بارهای  الکـتریکی  و  الکترونها  تشکیل  شده‌اند،  هنگام  شکافتن‌،  به  شکـل  تابشهائی  از  جنس  نور  آزاد  می‌شوند  ...  دل  انسانها،  قرنها  و  قرنها  پیش  از  عـلم‌،  این  حقیقت  بزرگ  را  می‌دانسته  است‌.  دل  انسانها  هر  وقت  شفاف  و  درخشان  گردیده  است  و  به  آفاق  نور  بال  و  پرکشیده  است‌،  چنین  چیزی  را  درک  و  فهم  می‌کرده  است‌.  دل  محمّد  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  این  چیز  را  به  تمام  وکمال  و  همه‌ جانبه  درک  و  فهم  فرموده  است  و  لبریز  و  سرریز  از  آن‌ گردیده  است‌،  در  آن  حال ‌که  از  طائف  برمی‌گشته  است  و  دست  از  همۀ مردمان  شسته  است  و  به  ذات  یزدان  جهان  پناه  برده  است  و  گفته  است‌:

(أعوذ بنور وجهک الذی أشرقت به الظلمات , وصلح علیه أمر الدنیا والآخرة ).

پناه  می‌برم  به  نور  ذات  تو  که  تاریکیها  بدان  تابناک  گشته‌اند  و  کارهای  دنیا  و  آخرت  یدان  سر  و  سـامان  پذیرفته‌اند.

دل  مبارک  پیغمبر  صلّی الله علیه و آل و سلّم  همچنین  از  این  امــر  لبریز  و  سرریز گردیده  است‌،  بدان  هنگام  که  کوچ  زمینی  و  آسمانی  معراج  پیش  آمده  است‌.  هنگامی  که  عائشه  از  او  می‌پرسد:  آیا  پروردگارت  را  دیده‌ای‌؟ فرموده است:

 (نور . أنى أراه ).

او  نور  است‌،  چگونه  او  را  می‌بینم‌؟‌

ولیکن  هـستی  بشری  همیشه  نمی‌تواند  آن  نور  درخشان  و  فراگیر  را  به  وفور  دریافت  دارد،  و  به‌گونۀ  طولانی  آن  افق  دور  را  ورانداز کند.  بعد  از  آن‌ که  این  نصّ  قرآنی  آن  افق  دور  و  فراخ  را  جلوه‌گر  می‌سازد،  برمی‏گردد  و  فاصلۀ  آن  را  نزدیک  می‌کند،  و  آن  را  به  درک  و  فهم  محدود  بشری‌،  با  مثال  نزدیک  به  ذهن  و  محسوس  و  ملموسی  نزدیک  می‌گرداند:

(مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَلا غَرْبِیَّةٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ).

نور  خدا،  به  چلچراغی  می‌ماند  که  در  آن  چراغی  باشد  و  آن  چراغ  در  حبابی  قرار  گیرد،  حباب  درخشانی  که  انگار  ستارۀ  فروزان  است‌،  و  این  چراغ  (‌با  روغنی‌)  افروخته  شود  (‌که‌)  از  درخت  پربرکت  زیتونی  (‌به  دست  آید)  که 

نه  شرقی  و  نه  غـربی  است  (‌بلکه  تک‌ درختی  است  در  سرزمین  بار  و  بلندی  که  از  هر  سو  آفتاب  بدان  می‌تابد.  به  گونه‌ای  روغنـش  پالوده  و  خالص  است‌)  انگار  روغن  آن  بدون  تماس  با  آتش  دارد  شعله‌ور  می‌شود.  نوری  است  بر  فراز  نوری‌!  (‌نور  چلچراغ  و  نور  حباب  و  نور  روغن  زیتون،  همه  جا  را  نورباران  کرده‌اند.  به  همین  منوال  هم  نور  تشریعی  وحی  و  نور  تکوینی  هـدایت  و  نور  عقلانی  معرفت  پرده‌های  شک  و  شبهه  را  از  جلو  دیدگان  همگان  به  کنار  زده‌،  و  جمال  ایزد  ذوالجلال  را  بر  در  و  دیوار  وجود  به  تجلّی  انداخته‌اند.  امّا  این  چشم  بینا  و  دل  آگاه  است  که  می‌تواند  ببیند  و  دریابد(.

این  مثالی  است ‌که  شکل  غیر  محدود  را  به  درک  و  فهم  محدود  نزدیک  می‌گرداند،  و  نمونۀ  کوچکی  را  ترسیم  می‌کند  که  احساس  بشری  بتواند  آن  را  ورانداز  کند  و  درباره‌اش  بیندیشد،  آن  زمان  که  نمی‌تواند  اصل  را  ورانداز  کند  و  درباره‌اش  بیندیشد.  این  مثالی  است  که  سرشت  نور  را  به  درک  و  فهم  نزدیک  می‌گرداند،  بدان  هنگام‌ که  درک  و  فهم  انسان  از  پیگری  فاصله  و  آفاق  دور  و  دراز  نوری  عاجز  و  درمانده  می‌شود که  در  فراسوی  درک  و  فهم  تنگ  و  محدود  بشری  قرار  دارد.  پس  از  نشان  دادن  آسمانها  و  زمین‌،  به  چراغدان  می‌پردازد.  چراغدان  طاقچۀ  کوچکی  در  دیوار  است  و  جدای  از  پنجره  است‌.  در  آنجا  چراغ  گذاشته  می‌شود.  این  طاقچه  نور  را  جمع  و  جور  می‌گرداند،  و  با  تجمّع     

 پرتوها نور قوی و درخشان جلوه گر می آید:

(کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ).

نور خدا به چلچراغی می ماند که در آن چراغی باشد.

(الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ).

چراغ در حبابی قرار دارد.

این حباپ چراغ را از باد می پاید و نور آن را صاف و زلال می نماید ، و چراغ می درخشد و هر دم فروزانتر می شود:

(الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ ).

حباب درخشانی که انگار ستارۀ فروزانی است.

این حباب خودش شفّاف و ارزشمند و گرانبها و درخشان  و  رخشان  است  ...  در  اینجا  مثال  و  حقیت‌،  و نمونه و اصل به همدیگر می پیوندند بدان هنگام که روند قرآنی از حباب کوچک به ستارۀ بزرگ  می‌پردازد،  تا  تدبّر  و  تأمّل  به  نمونۀ  کوچک  و  ماکت  ناچیز،  منحصر  و  محدود  نگردد،  نمونه  و  ماکتی  که  جز  برای  نزدیک  گردا‌ندن  آ‌ن  اصل  بزرگ  و  سترگ  به  دهن‌، ترسیم  و تهیّه نشده است...روند قرآنی پس از این نگرش به سوی نمونه و ماکت برمی گردد که چراغ است:

 (یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ).

این چراغ (با روغنی ) افروخته شود (که) از درخت پر برکت زیتون است.

نور روغن زیتون ، درخشان ترین و رخشان ترین نوری بوده است که مخاطبان روزی با آن آشنا بوده اند.امّا  گزینش  این  مثال  تنها  بدین  خاطر  نبوده  است  و  بس‌.  بلکه  آن  سایه‌های  مقدّسی  که  درخت  یر برکت  می‏اندازد  نیز  دخیل  است‌.  سایه‌های  وادی  مقدّس  در  کوه  طور  نزدیک ترین سرزمین روئیدن درختان زیتون به جزیره العرب است. در قرآن اشاره به این سرزمین و به سایه های پیرامون آن گردیده است:

 (وشجرة تخرج من طور سیناء تنبت بالدهن وصبغ للآکلین).

همچنین  درختی  (‌با  آن‌)  پدیدار  کرده‌ایم  که  در  کوه  طور  سینا  می‌روید  و  (‌صدها  سال  عمر  می‌کند  و  پیوسته  سبز و  خرّم  است  و  بدون  زحمت  زیاد،  برکات  فراوانی  بهرۀ  شما  می‌سازد)  و  تولید  روغنی  و  نان  خورشی  مـی‌کند  (‌که  دارای  املاح  کلسیم  و  آهن  و  فسفر  و  ویتامینهای  «‌آ»  و  «‌ب‌»  بوده  و  سرشار  از  پروتئین  است‌،  و  استفاده‌های  صنعتی  دارد  و  در  طبّ  نیز  مورد  اسـتقاده  می‌باشد،  و  نیز  مواد  غذائی‌) برای  خورندگان  (‌است‌)‌. (‌مؤمنون‌/ 20).

درخت  زیتون  عمر  درازی  دارد.  هر چه  در  آن  است  به  سود  مردمان  است‌:  روغن  و  چوب  و  برک  و  میوۀ  آن  ...  بار  دیگری  روند  قرآنی  از  نـمونه  و  ماکت ‌کوچک  می‌پردازد  تا  نگاهی  به  اصل  بزرگ  و  سترگ  بـیندازد.  این  درخت‌،  یک  درخت  معیّن  نیست  و  در  مکانی  و  جهتی  نمی‌گنجد  و  محدود  و  محصور  نمی‌شود.  بلکه  درختی  است  تنها  برای  مثال  نزدیک ‌گرداندن  به  ذهن‌:

(لا شَرْقِیَّةٍ وَلا غَرْبِیَّةٍ).

نه  شرقی  و  نه  غربی  است‌.

روغن  این  درخت  هم  از  جنس  این  روغنهای  دیدنی  و  محدود  نیست‌.  بلکه  این  روغن‌،  روغن  شگفت  دیگری است:

(یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ).

انگار  روغن  آن  بدون  تماس  با  آتش  دارد  شعله‌ور  می‌شود.

این  روغن  آن  اندازه  درخشان  و  رخشان  ا‌ست‌،  و  آن  اندازه  روشن  و  تابان  است  نزدیک  است  بدون  آتش گرفتن  هم  بدرخشد  و  پرتو افکن  شود.

(وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ).

اگر  هم  آتش  بدان  نرسد.

(نُورٌ عَلَى نُور).

نوری  است  بر  فراز  نوری‌.

بدین  وسیله  در  پایان  گشت  و گذار  به  سوی  نور  انباشتۀ  آزادی  برمی‌گردیم‌!

این نور،  نور  خدا‌ئی  است‌ که  تاریکیهای  آسمانها  و  زمین  با  پرتو  آن  درخشان  و  رخشان  گردیده  است  و  روشن  و  تابان  شده  است‌.  نوری  است‌ که  حقیقت  و  اصل  و  اندازۀ  آن  را  نمی‌دانیم‌.  بلکه  این  تنها  کوششی  است  تا  در  سایۀ  آن  دلها  بدان  برسند،  و  دیدار  آن  را  ورانـداز  کنند:

(یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ).

خدا  هر که  را  بخواهد  به  نـور  خود  رهنمود  می‌کند  (‌و  شمعک  نور  خرد  را  به  چلچراغ  نور  احد  می‌رساند  و  سراپا  فروزانش  می‌گرداند(.

خداوند  رهنمون  می‌کند  کسانی  را که  دلهایشان  را  رو  به  نور  باز کنند  و  آن  را  ببینند.  این  نور  در  آسمانها  و  زمین  پخش  و  پراکنده  است‌.  در  آسمانها  و  زمین  در  تلألؤ  و  طلوع  است‌.  هرگز  قطع  نمی‌شود،  و  هرگز  محبوس  و  محدود  نمی‌گردد.  خاموشی  ندارد  و  فروکش  نمی‌کند.  دل  به  هر کجا  بنگرد  آن  را  می‌بیند.  شخص  سرگشته  هرگاه  آن  را  ورانداز کند  هدایت  می‏‎یابد.  و  رهنمون  می‌شود.  هرکجا  و  هر  زمان  با  این  نور  تماس  بگیرد  و  اتّصال  ییدا  کند،  خدا  را  میابد.

مثالی ‌که  خدا  برای  نور  خدا  آورده  است‌،  وسیله‌ای  برای  نزدیک  گرداندن  نور  خود  به  درک‌ و  فهم  بشر  است‌.  خدا  بس  آگاه  از  توان  انسان  است‌:

(وَیَضْرِبُ اللَّهُ الأمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٣٥)

خداوند  برای  مردمان  مثلـها  می‌رند  (‌تا  معقول  را  در  قالب  محسوس  بنمایاند  و  دور  از  دائره دریافت  خرد  را  -‌تا  آنجا  که  ممکن  است‌،  با  تلسکوب  وحی  و  در  پرتو  دانش  -  به  خرد  نردیک  نماید)  و  خداوند  آگاه  از  هر  چیزی  است  (‌و  می‌داند  چگونه  مخلوق  را  با  معپود  آشنا  کرداند)‌.  این  نور  روان  و  پخـش  در  آسمانها  و  زمین‌،  و  پر  آسمانها  و  زمین‌،  درخشان  و  تابان  در  خانه‌های  خدا  است‌،  آنجاهائی‌ که  دلها  با  خدا  پیوند  پیدا  می‌کنند  و  بدو  چشم  می‌دوزند  و  به  یادش  می‌آورند  و  به  ذکرش  می‌نشینند  و  از  او  می‌ترسند  و  می‌هراسند،  و  خالصانه  از آن  او  می‌گردند،  و  او  را  بر  همۀ  چیزهای  جذاب  و  دل‌انگیز  زندگی  ترجیح  می‌دهند:

(فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ (٣٦) رِجَالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالأبْصَارُ (٣٧) لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٣٨)

)اگر  در  جستجوی  این  نور  پرفروغ  هستید،  آن  را  بجوئید)  در  خانه‌هائی  که  خداوند  اجازه  داده  است  برافراشته  شوند  و  در  آنها  نام  خدا  برده  شود  (‌و  با  ذکر  و  یاد  او،  و  با  تلاوت  آیات  قـرآنی‌،  و  بررسی  احکام  آسمانی  آباد  شود.  خانه‌های  مسجد  نامی  کـه‌)  در  آنها  سحرگاهان  و  شامگاهان  به  تقدیس  و  تنزیه  یزدان  می‌پردازند،  مردانی  که  بازرگانی  و  معامله‌ای‌،  آنان  را  از  یاد  خدا  و  خواندن  نماز  و  دادن  زکات  غافل  نمی‌سازد.  از  روزی  می‌ترسند  که  دلها  و  چشمها  در  آن  دگرگون  و  پریشان  می‏‎گردد.  تا  این  که  خداوند  برابـر  بهترین  کارهایشان  پاداششان  را  بدهد  و  از  فضل  خود  بـر  پاداششان  بیفزاید،  چرا  که  خداوند  هـرکس  را  که  خود  بخواهد  بی‌حساب  از  مواهب  خویش  بهره‌مند  می‌سازد.  رابطۀ تصویری  میان  صحنۀ  چراغدان  در  آیۀ  پیشین‌،  و  میان  صحنۀ  خانه‌ها  در  اینجا  موجود  است‌،  بـه  شیوۀ  هماهنگی  قرآنی  در  نشان  دادن  صحنه‌هائی  که  دارای  شکل  همگون  یا  نزدیک  به  هم  هستند.  در  آنجا  نیز  پیوند  مشابهی  میان  چراغی  بود  که  با  نور  در  چراغدان  می‌درخـشید،  و  میان  دلهائی  بود  که  با  نور  در  خانه‌های  خدا  درخشان  و  رخشان  می‌شوند.

در  این  خانه‌:

(أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ).

خداوند اجازه داده است برافراشته شوند.

اجازۀ  خداوند،  فرمان  برای  اجراء  است‌.  این  خانه‌ها  برافراشته  و  والایند،  و  پاک  و گرانبهایند.  صحنۀ  برافراشته  و  والا  بودن  این  خانه‌ها  هماهنگ  با  نور  درخشان  و  رخشان  در  آسمانها  و  زمین  است‌.  سرشت  والای  این  خانه‌ها  با  سرشت  والای  نور  درخشان  و  تابان  هماهنگی  دارد.  این  خانه‌ها  با  والائی  و  ارزشمندی  خود  آماده  برای  این  می‌شوند که  نام  خدا  در  آنها  برده  شود  و  به  ذکر  و  یاد  خدا  برداخته  شود:

(وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ).

و  در  آنها  نام  خدا  برده  شود  (‌و  با  ذکر  و  یاد  او،  و  بـا  تلاوت  آیات  قرآنی‌،  و  بررسی  احکام  آسمانی  آباد  شود).

با  این  خانه‌های  والا  دلهای  پاک  و  روشن  و  تسبیحگو  و  یرهیزگار  و  نمازگزار  و  بخشایشگر  نیز  هماهنگ  هستند،  دلهای  کسانی  که‌:

(لا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ).

بازرگانی  و  معامله‌ای‌،  آنان  را  از  یاد  خدا  و  خوانذن  نماز  و  دادن  زکات  غافل  نمی‌سازد

بازرگانی  و  معامله  می‌کنند  برای  به  دست  آوردن  اموال  و  دارائی‌.  ولیکن  آنان  با  وجود  اشتغال  به  کسب  و کار  از  ادای  حقّ  خدا  در  نماز،  و  از  ادای  حقّ  بندگان  در  زکات  غافل  نمی‌گردند. 

(یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالأبْصَارُ) (٣٧)

از  روزی  می‌ترسند  که  دلها  و  چشمها  در  آن  دگرگون  و  پریشان  می‌گردد  . 

دلها  و  چشمها  به  حیرت  و  اضطراب  می‌افتد،  و  از  ترس  و  اندوه  و  پریشانی  بر  چیزی  پایدار  و  برقرار  نمی‌مانند.  آنان  از  همچون  روزی  می‌ترسند،  و  ایـن  است  که  بازرگانی  و  تجارتی‌،  و  معامله  و  خرید  و  فروشی  ایشان  را  از  یاد  خدا  غافل  نمی‌گرداند.

ایشان  با  وجود  این  خوف و  هراسی ‌که  دارند،  به  اجر  و  پادا‌ش  خدا  دل  می‌بندند  و  چشم  امید  می‌دوزند: 

(لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ).

تا  این  که  خداوند  برابر  بهترین  کارهایشان  پاداششان  را  بدهد  و  از فضل  خود  بر  پاداششان  بیفزاید.

امید  ایشان  به  فضل  و کرم  خدا  بی‌نتیجه  نمی‌ماند:   

(وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٣٨)

چرا  که  خداوند  هرکس  را  که  خود  بخواهد  بی‌حساب  از  مواهب  خویش  بهره‌مند  می‌سازد. 

*

این  مقابل آن نور رخشان و تابان در آسمانها و  زمین  آن نوری که در خانه های خدا جلوه گر می آید و در دلهای اهل ایمان می درخشد، روند قرآنی گسترۀ دیگری را عرضه می دارد ، گسترۀ تاریکی که هیچ نوری در آن نیست. ضائع و هدر رفته است و هیچ  خیر و خوبی در  آن  وجود ندارد. و  آن  گسترۀ  کفری  است  که  کافران  در  آن  بسر  می برند:   

 (وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ (٣٩) أَوْ کَظُلُمَاتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرَاهَا وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ) (٤٠)

کافران اعمالشان به سرابی می ماند که در بیابان بی آب و علفی شخص تشنه ای آن را آب پندارد. امّا هنگامی که به سراغ آن رود، اصلاً چیزی نیابد، مگر خدا را (که او را بمیراند و ) به حساب او برسد و سزای (عمل) وی را  به  تمام  و  کمال  بدهد.  خداوند  در  حسابرسی  سریع  است  (‌و  محاسبۀ  بنده‌ای  او  را  از  محاسبۀ  بنذۀ  دیگری  باز نمی‌دارد)‌.  یا  (‌اعمال  آنان‌)  بسـان  تاریکیهائی  در  دریای  ژرف  مواجی  است  که  امواج  عظیمی  آن  را  فراگرفته  است  و  بر  قرار  آن  امواج  عظیم‌،  امواج  عظیم  دیگری  قـرار  گرفته  باشد  (‌و  موجهای  کوه ‌پیکر  بر  یکدیگر  دوند  و  به  بالای  همدیگر  روند)  و  بر  فراز  امواج  (‌خوفناک  دریا)  ابرهای  تیره  خیمه  زده  باشند.  تـاریکیها  یکی  بر  فراز  دیگری  جای  گرفته  (‌و  آن  چنان  ظلمتی  و  وحشتی  پدید  آمده  باشد  که  مسافر  دریا)  هرگاه  دست  خود  را  به  در  آورد  (‌و  بدان  ببکرد،  به  سپب  تاریکی  وحشتزای  بیرون  و  هراس  دل  از  جای  کنده  درون‌ (ممکن  نیست  که  آن  را  ببیند.  (‌آری‌!  نور  حقیقی  در  زندگی  انسانها  فقط  نور  ایمان  است  و  بدون  آن  فضای  حیات 

تاریک  و  ظلمانی  است‌.  نور  ایمان  هم  تنها  از  سوی  خدا  عطاء  می‌گردد)  و  کسی  که  حدا  نوری  بهرۀ  او  نکرده  باشد،  او  نوری  ندارد  (‌تا  وی  را  به  راه  راست  رهـنمود  کند  و  بر  راستای  راه  بدارد(.

تعبیر  قرآنی  برای  حال  کافران  و  برای  فرجام  ایشان  دو  صحنۀ  شگفت  را  ترسیم  می‌کند،  دو  صحنه‌ای ‌که  از  حرکت  و  حیات  موج  می زند.

در  صحنۀ  نخست  اعمال  ایشان  را  ترسیم  می‌کند  و  اعمالشان  را  به  سرابی  تشبیه  می‌کند که  در  سرزمین  برهوت  گسترده‌ای  باشد.  سراب  لمعان  و  درخشش  دروغینی  داشته  باشد،  و کسی ‌که  تشنه  است  و  به  دنبال  آب  است  به  سوی  آن  برود  و  از  اینجا  بدانجا  در  پی  آن  بدود  و  سرگشته  شود.  او  که  توقّع  دارد  سیراب  بشود.  ولی  غافل  از  چیزی  است ‌که  در  آنجا  در  انتظار  او  است  ...  عاقبت  بدانجا  می‌رسد.  هیچ‌گونه  آبی  نمی‌یابد  که  سیرابـش ‌کند.  بلکه  چیز  ناگهانی  هراسناکی  را  می‌یابد که  بر  دلـش  نگذشته  است‌.  چیز  هراس‌ انگیزی  که  بندهای  اندام  او  را  می‌گسلد،  و  جنون  می‌آورد  و  دیوانه  می‌کند: 

(وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ).

خدا  را  در  نزد  سراب  می‌یابد!.

خدائی  را  می‌یابد که  بدو کفر  ورزیده  است  و  منکرش  بوده  است‌،  و  با  او  دشمنی  نموده  است‌.  خدا  را  در  آنجا  می‌یابد  که  در  ا‌نتظار  او  است‌!  اگر  او  در  آنجا  ناگهانی  دشمنی  از  دشمنان  انسان  خود  را  بیابد  زهره‌ترک  می‌شود  و  هراسناک  می‌گردد،  در  آن  حال  و  احوالی  که  غافل  است  و  آمادگی  روبرو  شدن  را  ندارد.  پس  باید  او  چه  حالی  و  احوالی  پیداکـد  وقتی‌ که  در  آنجا  خدائی  را  می‌یابد  که  نیرومند  و  انتقام ‌گیرنده  و  دارای  قـدرت  و  جبروت است؟

(فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ).

به  حساب  او  می‌رسد  و  سزای  (‌عمل‌)  وی  را  بـه  تمام  و  کمال  می‌دهد.

این گونه  تند  و  شتابان  به  حساب  او  می‌رسد  و  سـزای  وی  را  به  تمام  و کمال  می‌دهد،  با  تندی  و  شتابی‌ که  با  ناگهانی  و  یک  مرتبه  فرارسیدن  هماهنگ  می‌گردد. 

(وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ) (٣٩)

خداوند  در  حسابرسی  سریع  است‌.

در  صحنۀ  دوم‌،  تاریکی  پس  از  آن  لمعان  و  درخشش  دروغین  محیط  را  فرا می‌گیرد،  و  هول  و  هراس  در  تاریکیهای  دریای  پرآب  و  موّاج‌،  مـجسّم  جلوه‌گر  می‌آید.  موجی  بالای  موجی  می‌افتد  و  امواج  بر  سر  و  کول  یکدیگر  می‌دود!  بالای  آن  امواج  هم  ابری  قرار  می‌گیرد.  و  بدین  وسیله  تاریکیها  یکی  بالای  دیگری  می‌افتد  و  متراکم  می‌شود،  تا  آنجا که  مسافر  دریا  دست  خود  را  بیرون  بیاورد  و  پیش  چشمان  خود  نگاه  دارد،  به  خاطر  شدّت  خوف  و  هراس  و  تاریکیهای  متراکم‌،  آن  را  نمی بیند!

این  کفر  است  که  تاریکی  دور افتاده  از  نور  درخشان  و  تابان  خدا  است‌،  نوری‌ که  سراسر  جهان  را  روشن‌ کرده  است‌.  این  گمراهی  است  که  دل  در  آن  نزدیک‌ترین  نشانه‌های  هدایت  را  نمی‌بیند.  این  خوف  و  هراس  است  که  هیج  امن  و  امانی  و  آرام  و  قراری  در  آن  نیست‌.

وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ (٤٠)

و  کسی  که  خدا  نوری  بهرۀ  او  نکرده  باشد،  او  نوری  نذارد  (‌تا  وی  را  به  راه  راست  رهنمود  کند  و  بر  راستای راه بدارد).

نور  خدا  هدایتی  است  در  دلها.  بینشی  است  در  درون‌.  ییوندی  است  در  فطرت که  با  قوانین  خدا  در  آسمانها  و  زمین  مرتبط  است‌.  ملاقات  با  خدا  در  آسـمانها  و  زمین  است‌،  خدائی ‌که  نور  آسمانها  و  زمین  است‌.  کسی‌ که  با  این  نور  اتّصال  پیدا  نکند،  او  به  تاریکی  می‌افتد،  تاریکی‌ای  که  رخت  برنمی‌بندد  و  زدوده  نمی‌شود.  به  مخالفتی  می‌افتد که  هیج  امن  و  امانی  در  آن  نیست‌.  به  گمراهی  و  ضلالتی  فرو  می‌رود که  برگشت  و  رهائی  از  آن  ممکن  نیست‌.  پایان‌ کار  هم  سراب  و  آبگونه‌ای  است  که  هدر  می‌رود  و  ضائع  می‌شود  و  به  هلاک  و  عذاب  رهنمود  می‌گردد.  زیرا  هیج  عملی  بدون  عقیده  سودمند  نمی‌افتد،  و  هیچ  شایانی  و  صلاحی  بدون  ایمان  نفعی  نمی‌رساند.  هدایت  و  رهنمود  خدا  هدایت  و  رهنمود  است  و  بس.  و  نور  خدا  نور  است  و  بس‌.

*

این  صحنۀ  کفر  و گمراهی  و  تاریکی  است  در  جهان  مردمان‌.  به  دنبال  آن  صحنۀ  ایمان  و  هدایت  و  نور  است  در  جهان  فراخ  و  پهناور.  صحنه‌ای  است ‌کـه  سراسر  هستی  در  آن  نمودار  می‌شود.  هر که  و  هر چه  در  آن  است  نمایان  جلوه‌گر  می‌آید  و  به  تسبیح  و  تقدیس  یزدان  ا‌قدام  می‌نماید.  انسان  و  پری  جهان‌،  و  فـرشتگان  و کرات  کیهان‌،  و  زنده‌ها  و  جمادات  آن‌،  همه  و  همه  به  تسبیح  و  تقدیس  یزدان  می‌پردازند  ...  ناگهان  همۀ  جهان  همآوا  با  یکدیگر  به  تسبیح  و  تقدیس  می‌نشینند،  و  آوای  تسبیح  و  تقدیس  در گوشه  و کنار  عالم  طنین‌انداز  مـی‌شود،  و  در  صحنه‌ای  هماهنگ  می‌شوند  که  وجدان  به  هراس  می‌ا‌فتد،  وقتی‌ که  آن  را  ورانداز  میکند:

َ(لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَتَسْبِیحَهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ) (٤١)

‌(ای  پیغمبر!)  مگر  نمی‌دانی  که  همۀ  کسـانی  و  همۀ  چیزهائی  که  در  آسمانها  و  زمین  بسر  مـی‌برند،  و  جملگی  پرندگان  در  حالی  که  (‌در  هوا)  بال  گسترده‌اند،  سرگرم  تسبپح  (‌خدا  و  فرمانبردار  اوامر)  او  هستند؟‌!  همگی  په  نماز  و  تسبیح  خود  آشنایید  (‌و  برابر  فرمان  تکوینی  یا  تشریعی‌،  و  یا  ا‌لهام  !لهی‌،  به  وظیفۀ  خویش  در  زندگی  آگاهند،  و  به  زبان  قال  یا  حال  بیانگر  عظمت  و  جبروت  پروردگار  و  نمایان‌گر  قدرت  و  حکمت  آفریدگارند)‌،  و  خدا  دقیقا  آگاه  از  کارهائی  است  که  انجام  می‌دهند. 

انسان  در  این  جهان  فراخ  تک  و  تنها  نیست‌.  هر که  و  هر چه  پیرامون  او  است‌،  و  هر که  و  هر چه  در  طرف  راست  و  چپ  ا‌و  است‌،  و  هر که  و  هر چه  بالا  و  پابین  ا‌و  است‌،  و  هر کجا  چشم  بیندازد  یا  خیال  او  را  بدانجا  ببرد،  و  ...  همه  و  همه  دوستان  او  و  ا‌ز  آفریده‌های  خدایند.  دارا‌ی  سرشتهای ‌گوناگون‌،  و  دارای شکلهای  گوناگون‌،  و  دارای  سیماهای ‌گوناگونند،  ولیکن  با  وجود  این  هـگان  در  آفریدۀ  خدا  بودن  و  خدا  را  پرستش ‌کردن  بدو  می‌رسند  و  می پوندند،  و  به  سوی  یزدان  رو  می‌کنند،  و  به  تسبیح  و  تقدیس  او  می‌پردازند:

(وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ) (٤١)

و  خدا  دقیقاً  آگاه  از  کارهائی  است  که  انجام  می‌دهند. 

قرآن  انسان  را  متوجه  می‌سازد که  به  چیزهائی  بنگرد که  از  آفریده‌های  یزدان  در  پیرامون  او  قرار  دارند.  و  به  کسانی  بنگرد  که  از  آفریدگان  یزدان  و  در  آسـمانها  و  زمینند،  و  آنان  به  تسبیح  و  تقدیس  خدا  مشغولند  و  از  او  می‌ترسند  و  می‌هراسند.  به‌ویژه  انسان  باید  چشم  خود  و  دل  خود  را  متوجّه  صحنه‌ای  سازد که  هـر  روز  آن  را  می‏‎بیند،  ولی  توجّه  او  را  به  خود  جلب  نمی‌گرداند  و  او  را  بیدار  و  هوشیار  نمی‌کند  و  دل  او  را  به  حرکت  درنمی‌آورد،  به  خاطر  این‌ که  بسیار  آن  را  می‏‎بیند  و  مشاهده  می‌کند.  این  صحنه‌،  صحنۀ  پرندگان  است‌،  بدان گاه ‌که  پاهای  خود  را  جفت  یکدیگر  می‌کنند  و  در  هوا  به  پرواز  درمی‌آیند  و  به  تسبیح  و  تقدیس  خدا  می‌پردازند:

(کل قد علم صلاته وتسبیحه ).

همگی  به  نماز  و  تسبیح  خود  آشنایند  (‌و  برابر  فرمان  تکوینی  یا  تشریعی‌،  و  یا  الهام  الهی‌،  به  وظیقۀ  خویش  در  زندگی  آگاهند،  و  به  زبان  حال  بیانگر  عظمت  و  جبروت  پروردگار  و  نمایان‌گر  قدرت  و  حکمت  آفریدگارند)‌. 

تنها  انسان  است‌ که  از  تسبیح  و  تقدیس  پروردگارش  غافل  می‌گردد.  در  صورتی  که  از  همۀ  آفریده‌های  خدا  سزاوارتر  برای  ایمان  و  تسبیح  و  تقدیس  و  نماز  است‌.  جهان  و  جهانیان  در  این  صحنۀ  خاشعانه  و  خاضعانه  همه  و  همه  رو  به  آفریدگار  خود  می‌کنند.  به  تسبیح  و  تقدیس  و  حمد  و  سپاس  او  می‌پردازند.  در  حال  نماز  و کرنش  برای ا‌و  هستند.  جهان  و  جهانیان  در  فطرتشان  نیز  چنین  می‏‎باشند،  و  از  اراده  و  فشیّت  آفریدگار  خود  پیروی  می‌کنند  که  در  قوانین  دستگاه‌های  وجودشان  نهفته  و  تعبیه  گردیده  است‌.  انسان  -  وقتی ‌که  دل  شفّاف  و  صاف  و  روشنی  داشته  باشد  -  این  صحنه  را  مجسّم  بر  پـردۀ  حس  و  شعور  خود  می‏‎بیند،  بدان گونه ‌که  انگار  خود  آنها  را  مشاهده  می‌کند.  حتّی  صداهای  تپش  قلب  این  جهان  را،  و  نواها  و  زمزمه‌های  تسبیح  و  تقدیس  خدا  را  از  زبان  این  جهان  می‌شنود.  او  هم  با  همۀ  پدیده‌های  این  هستی  در  نماز  و  مناجات  آنها  شرکت  می‌کند  ...  محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم  پسر  عبدالله  این  چنین  بود  هـر  وقت  راه  می‌رفت  تسبیح  و  تقدیس  سنگ ‌ریزه‌های  زیر  پای  خود  را  می‌شنید.  داوود علیه السّلام  نیز  هنگامی‌ که  سرودها  و  اشعار  مذهبی  زبور  را  می‌خواند کوه‌ها  و  پرندگان  با  او  همآوا  و  همصدا  می‌گردیدند.^[1]

(وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (٤٢)

مالکیّت  آسمانها  و  زمین  (‌و  فرماندهی  مــجموعۀ  جهان  هستی‌)  از آن  خداوند  است‌،  و  بازگشت  (‌همکان  در  روز  قیامت  برای  حساب  و  کتاب  و  سزا  و  جزا)  به  سوی  یزدان  است‌. 

هیچ  جهتی  و  رویکردی  نیست  مگر  این ‌که ‌کوی  او  است  و  رو  بدو  است‌!  هیچ  پناه  و  پناهگاهی  جز  او  نیست‌!  گریزی  و گزیری  از  ملاقات  او  نیست‌.  هیچ  چیزی  و  هیچ  کسی  نیست که بتواند  انسان  را  از  عذاب  و  عقاب  او  برهاند  و  مصون  و  محفوظ  بدارد.  بازگشت  همگان  به  سوی  یزدان  است‌که  مالک  جهان  است‌.

* 

صحنۀ دیگری  از  صحنه‌های  این  جهانی  که  مردمان  غافل  ازکنار  آنها  می‌گذرند،  صحنه ای‌ که  چشمها  از  آن  لذّت  خواهند  برد،  و  درس  عبرتی  برای  دلها  است‌،  و  جولانگاه  تدبّر  و  تفکّر  در  بارۀ  ساختارهای  خدا  و  نشانه‌های  شناخت  او  است‌،  و  جولانگاه  پی  بردن  به 

دلائل  نور  و  هدایت  و  ایمان  است‌،  این  صحنه  است‌:  

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَابًا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ جِبَالٍ فِیهَا مِنْ بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشَاءُ وَیَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشَاءُ یَکَادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالأبْصَارِ (٤٣) یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ) (٤٤)

مگر  نمی‌دانی  که  خداوند  ابرها  را  آهسته  (‌به  سوی  هم‌)  می‌راند،  سپس  آنها  را گرد  می‌آورد،  بعد  آنها  را  متراکم  و  انباشته  می‌سازد،  آن گاه  می‌بینی  که  باران  از  لابلای  آنها  بیرون  می‌ریزد،  و  نیز  خدا  از  آسمان‌،  از  ابرهای  کوه  مانند  آن‌،  تگرکهای  بزرگی  را  فرو مـی‌آورد،  و  هر کس  را  بخواهد  با  آن  زیان  می‌رساند،  و  هرکس  را  بخواهد  از  زیـان  آن  به  دور  می‌دارد.  درخشش  برق  (‌حاصل  از  اصطکاک‌)  ابرها  (‌آن  انـدازه  نیرومند  است‌( نزدیک  است  چشمها  را  (‌خیره  و)  از  مـیان  بردارد.  (‌هریک  از  این  یدیده‌ها  دلیل  بر  قدرت  خدا  و  موجپ  ایمان  به  آفریدگار  آنها  است‌(.

صحنه  آهسته  و  آرام  نشان  داده  می شود،  ولی  نشان  دادن  آن  به  درازا  می‌کشد.  تکّه‌های  آن  را  به  تدبّر  و  تفکّر  وامی‌گذارد،  تکّه‌هائی ‌کـه  پیش  از  برخورد  و  همایش  وجود  دارند.  همۀ  اینها  برای  این  است‌ که  هدف  نمایش  و  عرضۀ  آنها  را  در  پسودن  دل  و  بیداری  آن  بنمایاند،  و  دل  را  به  اندیشیدن  و  عبرت‌گرفتن  برانگیزد،  و  به  وارسی  و  پژوهش  ساختارهای  یزدان  بکشاند که  در  فراسوی  آنها  است‌.

دست  قدرت  خدا  ابرها  را  می‌راند  و  از  این  مکان  بدان  مکان  می کشاند.  سپس  آنها  را  به  یکدیگر  نزدیک  و  متّصل  می‌گرداند.  آن‌گاه  آنـها  را  متراکم  و  انباشته  می‌نماید.  وقتی‌ که  ابرها  سنگن بار  شدند  از  آنها  آب  میبارد.  باران‏های  تند  فرود  می‌آید.  ابرها  به  شکل  کوه‌های  بزرگ  و  نزدیک  به  هم  پدیدار  می‌گرداند.  از  لابلای  آنها  تگرگ  میبارد  ...  صحنۀ  ابرها  به  شکل  کوه‌ها  چنان‌ که  باید  برای  کسی  پدیدار  نـمی‌آید،  مگر  برای  آن‌ کسی ‌که  بر  هواپیما  سوار  شود  و  بالای  ابرها  رود  یا  از  لابلای  ابرها  بگذرد.  آن  وقت  است ‌که  واقعاً  ابرها  را  بسان ‌ کوه‌ها  می‌بیند.  بسان  کوه‌ها  بزرگ  و  دارای  درّه‌ها  و  فرازها  و  نشیبها  هستند.  این  هم  تعبیر  تصویرگری  از  حقیقی  است‌ که  انسـانها  آن  را  ندیده  بودند  تا  وقتی ‌که  بر  هواپیماها  سوار  شدند  و  در  فضا  به  پرواز  درآمدند.

این  ابرهای  کوه‌پیکر  به  فرمان  یزدان  مسخّر  انسانند،  و  برابر  قانونی ‌که  بر  جهان  حکمفرما  است  به  سود  انسانها  درگشت  و  گذارند.  برابر  همین  قانون  خدا  باران  را  برای  کسانی  می‌باراند که  خود  بخواهد،  و  باران  را  از کسانی  باز می‌گیرد که  خود  بخواهد  ...  مکمّل  این  صحنۀ بزرگ  چنین  است‌:

(یَکَادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالأبْصَارِ) (٤٣)

درخشش  برق  (‌حاصل  از  اصطکاک‌)  ابرها  (‌آن  اندازه  نیرومند است) نزدیک است چشمها را (خیره و ) از میان بردارد..

این  هم  برای  تکمیل  هماهنگی  با  فضای  آن  نور  بزرگی  است  که در  جهان  پهناور  است. این  هماهنگی نیز  به  شیوۀ  هماهنگی در  کار  تصویرگری  قرآنی  است.

*

سپس  صحنۀ  جهانی  سوم  به  میان  می آید  صحنۀ  شب  و  روز:

(یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ) (٤٤)

خدا  شب  و  روز  را  (‌با  کوتاه  و  دراز  کردن‌،  و  گرم  و  سرد  نمودن‌،  و  یکی  را  ظاهر  و  دیگری  را  محو  ساختن‌،  و  دیگر  حو!دث  و  فعل  و  انفعالها)  دگرگون  می‌نماید.  واقعاً  در  این  (‌کار  تغییر  احوال‌)  عبرت  بزرگی  برای  کسانی  است  که  چشـم  داشته  باشند  (‌و  بنگرند  و  بـیندیشند  و  نتائج  گشت  و  گذار  و  تـغییر  تدریجی  شب  و  رور  که  سرچشمۀ  پیدایش  فصول  چهارگانه  و  عامل  اصلی  حیات  موجودات  زنده  است  در  مدّ  نظر  دارند  (.

اندیشیدن  دربارۀ ‌گشت  و گذار  و  دگرگونی  شب  و  روز،  آن  هم  با  این  نظم  و  نظامی ‌که  مختلّ  نمی‌گردد  و  سستی  نمی‌گیرد،  در  دل  حسّاسّیت  و  تدبّر  و  تفکّر  دربارۀ  قانونی  را  بیدار  می‌گرداند که  ا‌ین  جهان  را  می‌چرخاند  و  ا‌داره  می‌کند،  و  وارسی  و  وراندازی  آفریده‌های  خدا  را  به  دل  مخابره  مـی‌کند.  قـرآن  دل  را  متوجّه  آن  صحنه‌هائی  می‌سازد که  الفت  و  انس  بدانها  تأثیر  بسزای  آنها  را  از  میان  برده  است‌.  این  کار  قرآن  بدان  خاطر  است ‌که  دل  پیوسته  با  حسّ  و  شعور  نوینی  و  با  پذیرش  تازه‌ای  بــا  این  جهان  رویاروی‌ گردد.  شگفتی  شب  و  روز  در  بسیاری  از  اوقات  دل  انسان  را  مشتاق  خود کرده  است  و  آن  را  از کف  ایشان  ربوده  است‌،  بدانگاه  کـه  برای  نخستین  بار  آن  شگقتی  را  ورانداز  نموده  است‌.  شگفتی  شب  و  روز  همان  است‌ که  هست  و  تغییر  نکرده  است  و  دگرگون  نشده  است  و  زیبائی  و  دلربائی  خود  را  از  دست  نداده  است‌.  بلکه  این  دل  انسان  است  که  زنگ  زده  است  و  خاموش ‌گردیده  است‌،  و  دیگر  در  برابر  شگفتی  شب  و  روز  به  تپش  نیفتاده  است  و  به  تکان  درنیامده  است‌.  چه  اندازه  از  زندگی  خود  را  از  دست  می‌دهیم‌،  و  چه  اندازه  زیبائی  این  هستی  را نادیده  می‌گیریم  و  آن  را می‌بازیـم‌،  بدان  هنگام  که  غافل  از  کنار  این  پدیده‌ها  می‌گذریم‌،  پدیده‌هائی‌ که  حس  و  شعور  ما  را  دلباخته  و  شیفتۀ خود  می‌سازند،  وقتی  که  این  پدیده‌ها  تازه  و  نوین  باشند،  یا  به  عبارت  دیگر  حسّ  و  شعور  ما  تازه  و  نوین  باشد!  قرآن  حسّ  و  شعور  خاموش  و  افسردۀ  ما  را  تازه  و  نوین  می‌گرداند،  و  حواسّ  خسته  و  ملول  ما  را  بیدار  می‌نماید،  و  دل  سرد  ما  را  مـی‌پساید،  و  وجدا‌ن ‌کـند  ما  را  برمی‌انگیزد،  تا  این  جهان  را  وراندازکنیـم  و  وارسی  نمائیم‌،  بدان‌ گونه ‌که  انگار  برای  نخستین  بار  است ‌که  آن  را  می‌بینیم  و  به  تماشای  آن  می‌نشینیم‌.  باید  در  مقابل  هر  پدیده‌ای  بایستیم  و  به  تدبّر  و  تفکّر  راجع  بدان  بپردازیم‌،  و  پرس  و  جو  و  جستجو  نمائیـم ‌که  چه  راز  نهانی  و  جادوی  پنهانی  در  فراسوی  آن  نهفته  است  و  در  پشت  سر  آن  قرار گرفته  است‌.  و  دست  خدا  را  ببینیم‌،  که چگونه در همه چیز پیرامون ما کار خود را می کند. حکمت خدا را در ساختارهایش ببینم ، و  از این  آیه ها  و نشانه‌های  پراکنده  در  اینجا  و  آنجای  جهان  و  جایگزین  درگوشه  وکنار  کیهان  درس  عبرت  و  پـند  و  اندرز  بگیریم‌. 

یزدان  سبحان  می‌خواهد  در  حقّ  ما  لطف  فرماید،  بدین  گونه ‌که  هر  بار که  به  یکی  از  پدیده‌هایش  می‌نگریم  و  خیره  می‌شویم‌،  وجود  تازه‌ای  به  ما  ارمغان  می‌دارد،  و  ما  را  با  نعمت  احساس  نوینی  نسبت  بدان  آمادگی  می‌بخشد  و  ما  انگار  برای  نخستین  بار  است  که  آن  را  می‌بینیم‌.  ما  پیوسته  بارها  و  بارها  جهان  را  می‌بینیم  و  بیرون  از  شمار  محو  تماشای  آن  می‌شویم‌،  ولی  انگار  که  ما  هر  بار  از  نو  خلعت  دیدن  را  به  دست  آورده‌ایم‌.  و  می‌بینیم  و  نو  می‌شنویم  و  از  نو  لذّت  می‌بریم‌.

این  هستی  به  راستی  زیبا  و  دلربا  و  دل‌انگیز  است‌!  فطرت  ما  هم  با  فطرت  هستی  همگام  و  همآوا  است‌.  فطرت  ما  از  همان  سرچشمه‌ای  یاری  می‌طلبد که  هستی  از  آن  یاری  می‌خواهد،  و  بر  همان  قانونی  استوار  و  پایدار  می‌گردد که  هستی  بر  آن  استوار  و  پایدار  می‌شود.  ارتباط‌ گرفتن  با  دل  این  هستی  به  ما  انس  و  الفت‌،  آرامش  و  آسایش‌،  خویشاوندی  و  آشنائی‌،  و  شادی  و  سروری  می‌بخشد که  بسان  شادی  و  سرور  ملاقات‌کردن  و  دیدن  خویشاوندی  است‌که  مدّتها  است  غائب  یا  از  دیدگان  نهان  و  دور  است‌!

ما  در  آنجا  نور  خدا  را  می‌بینیم‌.  چه  خدا  نور  آسمانها  و  زمین  است  ...  نور  خدا  را  در  آفاق  بیرون  و  در  زوایای  درون  خود  می‌یابیم  در  همان  لحظه‌ای‌ که  این  هستی  را  با  حسّ  و  شعور  بینا،  و  با  دل  باز  و گشوده‌،  و  با  چشم  تدبّر  و  تفکّری  می‌نگریم  و  می‌بینیم ‌که  به  حقیقت  تدبّر و  تفکّر  رسیده  است  و  پیوند  پیدا کرده  است‌.

بدین  جهت  است‌ که  قرآن  ما  را  بارها  و  بارها  بیدار  می‌گرداند،  و  حسّ  و  شعور  و  روح  و  جان  ما  را  به  صحنه‌های‌ گوناگون  و  دلربای  هستی  خیره  می‌کند،  تا  از  کنار  صحنه‌ها  غافل  و  چشم  بسته  نگذریم‌. که  اگر  چنین  کنیم  ا‌ز  این ‌کوچ  زندگی‌ که  بر  پشـت  این  زمین  سپری  می‌شود،  بدون  توشه  و  بدون  اندوخته  به  در  می‌رویم‌،  یا  با  اندوختۀ  اندک  و  ناچیز  جهان  را  به  درود  می‌گوئیم‌. 

* 

روند  قرآنی  برای  نشان  دادن  صحنه‌های  جهان  به  پیش  می‌رود،  و  وراندازی  ما  را  بدانها  برمی‌انگیزد.  پیدایش  حیات  را  عرضه  می‌دارد،  و  آن  را  از  اصل  واحدی‌،  و  از  سرشت  یگانه‌ای‌،  معرّفی  شکند  و  برجوشیده  می‌شمارد  و  می‌گوید  بعدها  حیات  تنوّع  و  دگرگونی  پیدا کرده  است‌،  و  در  آغاز  وحدت  پیدایش  و  سرشت  داشته  است‌:

(وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى بَطْنِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى رِجْلَیْنِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٤٥)

خداوند  هر  جنبنده‌ای  را  از  آب  آفریده  است  (‌ولی  با  این  که  اصل  همۀ  آنها  آب  است‌،  دارای  انواع  گوناگون  و  استعدادهای  مختلف  و  طرز  زندگی  متفاوت  شگفت‌انگیزی  هستند)  گروهی  از  آنها  بر  شکم  خود  راه  می‌روند  (‌همچون: ماهیها  و  خزندگان‌)  و  گروهی  از  آنها  بر  روی  دو  پا  راه  می‌روند  (‌مانند:  انسانها  و  پرندگان‌)  و  دسته‌ای  پر  روی  چهار  پا  راه  می‌روند  (‌از  قبیل‌:  چهارپایان‌.  تازه  جنبندگان  و  جانداران‌،  منحصر  به  اینها  نیستند  و  بلکه  چهره‌های  بسیار  متنوّع  و  اشکال  مختلف  دیگر  دارند،  و)  خدا  هر چه  را  بخواهد  می‌آفریند.  قطعآ  او  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

این  حقیقت  سترگی ‌که  قرآن  آن  را  با  این  سادگی  بـیان  می‌دارد،  این  است  که  هر  جنبنده‌ای  از  آب  آفریده  شده  است‌.  مراد  قرآن  وحدت  عنصر  اساسی  در  ترکیب‌بند  جملگی  جانداران  و  جانوران  است‌.  این  عـنصر  اصلی  آب  است‌.  مقصود  همان  چیزی  است ‌که  دانش  نوین  می‌کوشد  آن  را  ثابت  بدارد  و  بگوید  حیات  از  دریا  یدیدار گشته  است  و  اصلاً  در  آب  نشاً‌ت  گرفته  است‌.  سپس  به  انواع  و  اجناس  متنوّع  و گوناگونی  تبدیل  شده  است  و  شاخه‌ها  و  نژادهای  جوراجوری  از  آن  منشعب  و  جدا  گردیده  است‌.

ولیکن  ما  به  شیوۀ  خود  به  پیش  می‌رویم  و  حقائق  ثابت  قرآنی  را  آویزه  و  د‌نباله‌رو  نظریّه‌های  علمی  قابل  تعدیل  و  تبدیل  نمی‌نمائیم ...  بر  این  اشارۀ  قرآنی  چیزی  نمی‌افزائیم‌،  و  به  اثبات  حقیقت  قرآنی  بسنده  می‌کنیم‌،  و  آن  این ‌که  خداوند  همۀ  جانداران  و  جانوران  را  از  آب  آفریده  است‌،  و  همۀ  آنها  دارای  اصل  واحدی  هستند.  سپس  همان‌ گونه  که  با  چشم  دیده  می‌شوند  دارای  سیماها  و  شکلهای  گوناگونی  گردیده‌اند.  از  جمله  خزندگان  هستند که  بر  روی  شکم  راه  مـی‌روند.  و  انسانها  و  پرنگان  هستند که  بر  روی  دو  پا  راه  می‌روند.  دستۀ  دیگری  حیوانات  هستند که  بر  روی  چـهارپا  راه  می‌روند.  همه  اینها  برابر  قانون  و  سنّت  و  مشیّت  و  اراده  خدا  صورت‌ گرفته  است‌،  و  از  جهش  و  تصادف  به  وجود  نیامده  است  و  پدیدار  نگردیده  است‌:

(یَخْلُقُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ).

خدا  هر چه  را  بخواهد  می‌آفریند.

خدا  هرحه  را  بخواهد  می‌افریند  و  مقیّد  به  شکلی  و  سیما  و  نمادی  نیست‌.  چه  قوانین  و  سننی  ‌که  د‌ر  جهان  است‌،  مشیّت  و  ارادۀ  آزاد  الهی  مقتضی  آن  بوده است  و  بدان  خشنود  گردیده  است:

إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٤٥)

قطعاً  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

اگر  جانداران  و  جانوران  را  ورانداز کنی  و  آنها  را  با  این  همه  انواع  و  اشکال  و  احجام  و  نشانه‌ها  و  رنگهای  گوناگون  پیش  چشم  داری‌،  و  بدانی ‌که  همۀ  آنها  از  یک  اصل  واحد  نشأت  پیدا  کرده‌اند،  برای  تو  روشن  و  آشکار  می‌گردد  پیدایش  آنـها  از  روی  طرح  و  نقشۀ  پیشین  و  مورد  نظر،  و  برابر  اراده  و  مشیّت  اندیشندانه‌،  صورت‌ گرفته  است‌،  و  اندیشۀ  جهش  ناگهانی  و  تصادف  کور  نفی  و  مردود  می ‌گردد.  آخر  کدام  جهش  ناگهانی  است‌ که  این  همه  طرح  و  نقشه  دربر  داشته  باشد؟  و کدام  تصادف  کور  است‌ که  این  همه  اندازه‌گیری  و  دقّت  را  به  همراه  آورد؟  بلکه  ییدا  و  هویدا  است  که  اینها  سـاختار  خداوند  توانا  و کار  بجائی  است‌ که  هر  چیزی  را  آفریده  است  و  آفرینش  بخشیده  است  و  آن‌گاه  به  راه  خود  هدایت ‌کرده  است  و  رهنمود  فروده  است‌.

---

^[1] مراجعه شود به انبیاه/79 و سبأ /10 و ص/18 و 19.(مترجم)