سوره‌ی هود آیه‌ی 95-84
(وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ وَلا تَنْقُصُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ إِنِّی أَرَاکُمْ بِخَیْرٍ وَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ مُحِیطٍ (٨٤) وَیَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ (٨٥) بَقِیَّةُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ (٨٦) قَالُوا یَا شُعَیْبُ أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّکَ لأنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ (٨٧) قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِیدُ إِلا الإصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِیقِی إِلا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ (٨٨) وَیَا قَوْمِ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شِقَاقِی أَنْ یُصِیبَکُمْ مِثْلُ مَا أَصَابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صَالِحٍ وَمَا قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ (٨٩) وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ (٩٠) قَالُوا یَا شُعَیْبُ مَا نَفْقَهُ کَثِیرًا مِمَّا تَقُولُ وَإِنَّا لَنَرَاکَ فِینَا ضَعِیفًا وَلَوْلا رَهْطُکَ لَرَجَمْنَاکَ وَمَا أَنْتَ عَلَیْنَا بِعَزِیزٍ (٩١) قَالَ یَا قَوْمِ أَرَهْطِی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَاءَکُمْ ظِهْرِیًّا إِنَّ رَبِّی بِمَا تَعْمَلُونَ مُحِیطٌ (٩٢) وَیَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنِّی عَامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَمَنْ هُوَ کَاذِبٌ وَارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ (٩٣) وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّیْنَا شُعَیْبًا وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَأَخَذَتِ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ جَاثِمِینَ (٩٤) کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا أَلا بُعْدًا لِمَدْیَنَ کَمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ) (٩٥)
این هم نقشی از نقشهای رسـالت یگـانه‌ای است کـه عقیدۀ جاودانه را با خود به ارمغان می‌آورد، و شعیب موظّف به اجرای همچون نـقشی در مـیان قوم خـود مردمان مدین است ... همراه با دعوت به عقیدۀ توحید، مسألۀ دیگری قرار دارد، و آن مسألۀ امانت و رعایت عدالت در معاملۀ میان مردمان است که خود ارتباط محکمی با اعتقاد به خدای یگانه، و تنها اطاعت از یزدان سبحان، و پیروی نمودن از شریعت و فرمان او دارد. اهل مدین ایـن سخن را با دهشت و تعجّب فراوانی دریافت داشتند و مایۀ شگرف و شگفت بسیار ایشان گردید، و ارتباط میان معاملات مالی و مـیان نمازی را درک و فهم نکردند که بیانگر نیایش خدا و پیروی از فرمان بود.
داستان به همان شیوه و روال داستان هود با قوم عاد، و داستان صالح با قوم ثمود، به پیش می‌رود با این تفاوت که در پایان داستان و در شیوۀ عرضه، شباهت بیشتر مشاهده می‌گردد، و الفاظی که در پایان داستان می‌آید و عبارتی که برای مجسّم ساختن عـذاب آمـده است، همان است که در داستان صالح آمده است.
*
(وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ ...).
شعیب را (نیز) به سوی قوم مدین فرستادیم که از خود آنان بود. (شعیب بـدیشان) گفت: ای قوم مـن! خدا را بپرستید (و بدانید که) جز او معبودی ندارید.
کرنش بردن برای خدای یگانه و پـیروی کـردن از او نخستین پایۀ عقیده است، و نخستین پایۀ زندگی است، و نخستین پایۀ شریعت است، و نخستین پایۀ معاملات است ... پایه‌ای که بدون آن نه عقیده‌ای و نه عبادتی و نه معامله‌ای برجا و استوار می‌گردد.
(وَلا تَنْقُصُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ إِنِّی أَرَاکُمْ بِخَیْرٍ وَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ مُحِیطٍ (٨٤) وَیَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ (٨٥) بَقِیَّةُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ )(٨٦)
و از پیمانه و ترازو مکاهید. من شما را خوب و بـی‌نیاز (از کاستن از مقادیر و اوزان) می‌بینم (و شایسته نیست که با وجود ثـروتمندی از چیزهای مـردم بـدزدید و کم‌فروشی بکنید. اگر ایـمان نـیاورید و شکر نـعمت را نگزارید) من بر شما از عذاب روز فراگیر می‌ترسم. ای قوم من! پیمانه و ترازو را از روی عدل و داد، به تمام و کمال بسنجید و بپردازید و از چیزهای مردم نکاهید و در زمین تباهکارانه تباهی نکنید. (ای قوم من!) چیزی را که خداوند (از مال حلال) بـرایتان بـاقی میگذارد (از چــیزی کــه از مال حـرام گرد مـی‌آورید و روی هـم می‌اندوزید) بهتر است، اگر مؤمن باشید (و حرف مرا و وعدۀ خدا را باور می‌دارید.) من (تنها مبلّغ اوامر خدایم و) محافظ (اقوال و افعال) شما نمی‌باشم (و توانائی جزا و سزای رفتار و کردار و گفتارتان را ندارم).
پس از مسألۀ عقیده و پرستش، مسألۀ امانت و عدالت در اینجا مطرح می‌گردد. یا مسألۀ شریعت و معاملات است، مسأله‌ای کـــه از پـایۀ عـقیده و پـرستش برمی‌جوشند. اهل مدین که شهرهایشان در راه حجاز به شام قرار داشت، از پیمانه و ترازو می‌کاستند، و اشیاء ایشان را کم می‌دادند، یعنی پول اشـیاء ایشـان را در معاملات کم می‌دادند. این هم صفت پستی بود که به پاکی دل و پاکی دست زیان می‌رسانید، هـمچنین بـه مروّت و شرافت لطـمه می‌زد. موقعیّت مسـاکن و منازلشان به گونه‌ای بود که می‌توانستند راهزنی بکنند و راه کاروانهائی را بگیرند که میان شـمال و جنوب جـزیره‌العـرب در رفت و آمـد بودند. در راه قـافله‌ها فرمانروائی می‌کردند و هر گونه معاملۀ ستمگرانه‌ای را که می‌خواستند بر کاروانها تحمیل بکنند، همان گونه که خدا در این سوره بیان فرموده است.
بدین جهت پدید می‌آید که عقیدۀ توحیدی و پرستش خدای یگانه، بـا امـانتداری و پـاکـی و دادگـری در معاملات، و با بزرگواری در دریافت کردن و پرداخت نمودن، و با مبارزه کردن با دزدی نهانی، ارتباط دارد، خواه دزدی را افراد انجام دهند، و خـواه دولتها بـدان دست یازند. بدین وسیله روشـن می‌گردد که عقیدۀ توحیدی و پرستش خدای یگانه، تنها ضمانتی است که تکیه بر هراس از خدا و جستن خشنودی او دارد. تکیه بر اصل ثابت و بنیاد استواری دارد که با مصالح و هواها و شهوات، جنبان و روان نمی‌شود، و بدینجا و بدانجا نمی‌آید و نمی‌رود.
معاملات و اخلاق باید بر اصل ثابت و بنیاد استواری تکیه کند که به انگیزه های گذرا و به عوامل ناپایدار و تغییرپذیر متعلّق نباشد ... این دیدگاه اسلام است. این دیدگاه از ریشه با همۀ دیدگاه‌های اجتماعی و اخلاقی دیگـری فـرق دارد که بـر انـدیشه‌های انسـانها و جهان‌بینیها و اوضاع و مـصالح ظـاهری ایشـان تکـیه دارند.
دیدگاه اسلام چون بر آن اصل ثابت تکـیه مـی‌کند، از مصالح مادی نزدیک متأثّر نمی‌گردد، همانگونه کـه از محیط و عوامل غالب در آن و فرمانروا بر آن مـتأثّر نمی‌شود.
آنچه بر اخلاق مردمان و بر قواعد و ارکان مـعاملات ایشان از لحاظ اخلاقی فرمان می‌راند، این نیست کـه آنان زندگی کشاورزی دارنـد، یـا از راه چـوپانی و گلّه‌داری زندگی را سـپری می‌نمایند، و یـا ایـن کـه پیشه‌ورند و از راه صنعت و تکنولوژی امـرار مـعاش می‌کنند ... این عوامل متغییر، در جهان‌بینی اخلاقی و در قواعد معاملات اخلاقی تأثیر خود را از دست میدهند، وقتی که سرچشـمۀ قانونگذاری برای زنـدگی بـه طور کلّی شریعت خدا می‌گردد، و وقـتی کـه بنیاد اخـلاق خشنودی یزدان و انتظار ثواب او و پرهیز از عقاب او میشود. ه یاوه‌سرائیهای پیروان مکتبهای زمینی که اخـلاق را تـابع روابط اقـتصادی و تـحوّل و تـرقّی اجتماعی ملّت می‌دانند، از دیدگاه اخلاق اسلامی پوچ بشمارند.[1]
(وَلا تَنْقُصُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ إِنِّی أَرَاکُمْ بِخَیْرٍ).
و از پیمانه و ترازو مکاهید. من شما را خوب و بـی‌نیاز (از کاستن از مقادیر و اوزان) می‌بینم (و شایسته نیست بــا وجـود ثــروتمندی از چـیزهای مـردم بدزدید و کم‌فروشی بکنید).
خداوند به شما رزق و روزی خوبی عطاء فرموده است، و شما نیازی به این پستی ندارید تا بدین وسیله بر دارائی خود بیفزائید. اگر از پیمانه و تـرازو نکاهید باعث تـنگدستی شـما نـمی‌شود، و به شـما زیـانی نمی‌رساند. بلکه لازم است بدانید که خیانت در معامله، و یا نادرستی در دریافت و پرداخت، این خیر و خوبی رزق و روزی را تــهدید مـی‌کند کــه شــما از آن بهره‌مندید.
(وَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ مُحِیطٍ) (٨٤)
من بر شما از عذاب روز فراگیر می‌ترسم.
این عذاب فراگیر و همه جانبه یا در آخرت از سوی خدا به شما می‌رسد. و یا این که همچون عذابی در می‌رسد بدانگاه که این خیانت و نادرستی میوه‌های تلخ خـود را در احوال و اوضاع جامعه و در تـلاش و کـوشش و حرکت و فعالیت بازرگانی به بار می‌آورد، و وقتی که مردمان برخی با برخی درگیر می‌شوند و مـی‌جنگند و بلای جان یکدیگر میگردند در هر حرکت و فعّالیّتی از حــرکات و فعّالیّتهای روزانــه و در هـر مـعامله و برخوردی.
بار دیگر شعیب اندرز و دلسوزی خـود را بـه شکـل مثبت پس از شکل نهی منفی تکرار می‌کند:
(وَیَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ).
ای قوم من! پیمانه و ترازو را از روی عدل و داد، به تمام و کمال بسنجید و بپردازید.
به تمام و کمال پرداختن پیمانه و ترازو، نیرومندتر از نکاستن و کم ندادن پیمانه و ترازو است، چرا که به تمام و کمال پرداختن، مایۀ افزایش درآمد بیشتر است.
عبارات قرآنی سایه‌هائی می‌اندازند. به تـمام و کـمال پرداختن پیمانه و ترازو برای احساس و شـعور سـایۀ خوشایندتری دارد. سایۀ آن جدای از سایۀ نکاستن و کم ندادن است. زیرا جوانمردی و وفاداری بیشتری به همراه دارد.
(وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ ).
و از چیزهای مردمان نکاهید.
این قرآن می‌گوید از چیزهای مردمان نکاهید، کلّی‌تر از چیزهائی است که به پیمانه زده می‌شوند و یا سنجیده و بر کشیده می‌شوند. چرا که از چیزهای مردمان نکاستن شامل خوب ارزیـابی کــردن اشـیاء مـردمان است، آن اشیاء از هر نوعی که باشند، اعم از ارزیابی پیمانه کردن یا برکشیدن و وزن کردن یـا قـیمت‌گذاری نـمودن یـا سنجیدن است. گاهی شامل اعمال و صـفات نیز می شود، و ارزیابی مادی و معنوی را دربر می‌گیرد. زیرا واژۀ «شیء« در مواردی برای غیر محسوسات هـم به کـار می‌رود.
کاستن از اشیاء مردمان، گذشته از این که ظلم است، در جان و دل مردمان احساسات بدی را هـمچون درد، یـا کـینه‌توزی و یــا نـاامـیدی از دادگـری و خوبی و ارجگذاری، برمی‌انگیزد و پدیدار می‌گردانـد ... هـمۀ اینها احساسهائی است که فضای زندگی و معاملات و روابط اجتماعی و جانها و درونها را تباه میگرداند و می‌آزارد، و در زنـدگی هـیچ چـیز خـوبی را برجای نمی‌دارد و نمیگذارد.
(وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ ).
و در زمین تباهکارانه تباهی نکنید.
فعل «وَلا تَعْثَوْا» از «عثوّ» است که به معنی فاسد و تباه کردن است. پس معنی چنین میشود: تـباهی و فسـاد نکنید در حالی که قصد تباهی کردن دارید و می‌خواهید تباهی رواج پیدا کند. آنگاه وجد‌ان ایشـان را بـیدار می‌سازد و آن را به کار خیری برمی‌انگیزد که پایدارتر و ماندگارتر از درآمد کسب و کار ناپاکی است که از راه کاستن از پیمانه و ترازو و کم کردن و کم دادن اشیاء مردمان به هنگام سنجش و ارزیابی به دست می‌اید:
(بَقِیَّةُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).
(ای قوم مـن!) چیزی را که خداونـد (از مـال حـلال) برایتان باقی میگذارد (از چیزی که از مال حرام گرد می آورید و روی هم می‌اندوزید) بهـتر است، اگر مؤمن باشید (و حرف مرا و وعدۀ خدا را باور می‌دارید).
آنچه در پیشگاه خدا می‌ماند پایدارتر و بـرجـای‌تر و خوبتر و بهتر است ... شـعیب در سـرآغـاز سخنانش ایشان را به عبادت و پـرستش خـدای یگـانه - یـعنی پیروی از فرمان یزدان بدون هرگونه شریک و انبازی - فراخواند، و در اینجا آن را بـدیشان تــذّکر مـی‌دهد و دوباره یادآور میشود، همراه با بیان خیری کـه بـرای ایشان در پیشگاه یزدان باقی و برجای مـی‌ماند، اگـر چنان که ایشان را دعوت کرده است ایمان آورده باشند و از اندرز و دلسوزی او در معاملات پـیروی نـموده باشند که معاملات خود فرعی از فروع آن ایمان است.
(بَقِیَّةُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).
(ای قوم مـن!) چیزی را کـه خداونــد (از مـال حـلال) برایتان باقی میگذارد (از چیزی که از مال حـرام گرد می‌آورید و روی هم می‌اندوزید) بهتر است، اگر مؤمن باشید (و حرف مرا و وعدۀ خدا را باور می‌دارید).
آنگاه شعیب ایشان را بـه خـدائـی حـواله مـی‌دارد و وامی‌گذارد که آنان را به سـوی او خـوانده بـود، و برایشان روشن می‌سازد که کاری برایشان نـمی‌توانـد بکـند و چـیزی از دست او برنمیآید، و هـمچنین او حافظ و نگاهدارشان از شرّ و بـلا و عـذاب و عـقاب نیست، و او نمی‌تواند ایشان را از گمراهی بپاید و بـه دور نماید، و اگر آنان گمراه شوند او مسـوول ایشـان نخواهد بود وگناه انان را بر او نـمی‌نویسند و مـورد پرس و جو از ضلالت ایشان قرار نخواهد گرفت. بلکه تنها و تنها آنچه بر او است تبلیغ فـرمان یزدان و رساندن پیام آسـمانی است و بس. آن را هـم بـجای آورده است و به وظیفۀ خود عمل‌کرده است:
(وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ )(٨٦)
من مراقب (احوال و افعال) شما نمی‌باشم.
همچون شیوه‌ای از سخن، مخاطبان را متوجّه عـظمت کار و سنگینی بار مسؤولیّت می‌سازد، و آنان را بدون واسطه و محافظ در برابر فرجام‌کار نگاه میدارد.
*
ولی قوم مدین سرکشی کردند، و به انحراف و فساد و بهره‌برداری ناشایست و استثمار نابایست خـو گـرفته بودند و عادت کرده بودند:
(قَالُوا یَا شُعَیْبُ أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّکَ لأنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ) (٨٧)
گفتند: ای شعیب! آیا نمازهایت به تو دستور می‌دهد که ما چیزهائی را ترک کنیـم که پدرانمان (از قدیـم و نـدیم) آنها را پرستیده‌اند؟! (مگـر مـی‌شود عبادت بـتهائی را رها سازیم که از دیرباز نیاکانمان را بر آن دیـده‌ایـم و خود نیز بر آن رفته‌ایم؟! یـا نـمازهایت بـه تـو دسـتور می‌دهد که مـا آزادی خود را از دست بدهیم) و ما نتوانیـم به دلخواه خود در اموال خویش تصرّف کنیم؟! تو که مرد شکیبا و خردمندی هستی (چرا باید چنین سخنان یاوه و پریشانی بگوئی؟!).
این پاسخ استهزاء‌آمیزی است. ریشخند کردن و مسخره نمودن در بند بند آن پیدا و هویدا است. هر چند که این تمسخر و استهزاء، از سـوی نـادان کـور، و از جـانب دشمن و سرکش بـی‌دانش و ناآگاه است:
(أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّکَ لأنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ )(٨٧)
آیا نمازهایت به تو دستور می‌دهد کـه مـا چیزهائی را تـرک کشیم کــه پـدرانـمان (از قدیم و نـدیم) آنـها را پـرستیده‌انـد؟! (مگر مـی‌شود عبادت بـتهائی را رهـا سازیم که از دیرباز نیاکانمان را بر آن دیده‌ایم و خود نیز بر آن رفته‌ایم؟! یا نمازهایت به تو دستور مـی‌دهد که ما آزادی خود را از دست بـدهیـم) و مـا نـتوانـیم بـه دلخواه خود در اموال خویـش تصرّف کنیم؟! تو که مرد شکیبا و خردمندی هستی (چرا باید چنین سخنان یاوه و پریشانی بگوئی؟!).
آنان نمی‌فهمیدند - یا نمی‌خواستند بفهمند -که نماز از مقتضیات عقیده است، و شکلی از اشکال بندگی و پرستش است، و عقیده بدون یکتاپرستی خـدا، و دور انداختن چیزهائی که بـجز خـدا ایشـان و نـیاکـانشان می‌پرستیدند، برپا و جا نمی‌گردد. همچنین می دانستند که عقیده استوار و برقرار نمی‌ماند مگر با اجراء قوانین و مقرّرات یزدان در بازرگانی، و در بکار بردن اموال، و در هر کاری از کارهای زندگی و رفتار و کردار ... چه قوانین و مقرّرات خدا دارای یک تار و پود است و در آن، اعتقاد از نماز و از قوانین و مقرّرات زندگی و از احوال و اوضاع زندگی جدا نمی‌گردد.
پیش از آن که در خرده‌گیری از این جـهان‌بینی بیمار نسبت به ارتباط موجود میان همچون آداب و رسومی با عقیده، و ارتباط میان آن دو با معاملات، سخن بـه درازا کشانیم، بلی پیش از آن که در خرده‌گیری از این جهان‌بینی سخن به درازا بکشانیم، جهان‌بینی‌ای‌که اهل مدین هزاران سال پیش داشتند، بهتر آن است که یادآور شویم امروزه مردمان در جهان‌بینی خود، و در انکار کردن همچون دعوتی، جدائی چندانی از قـوم شـعیب ندارند، و جاهلیّتی که امروزه در آن بسر می‌بریم برتر و پاکیزه‌تر از جـاهلیّت نخستین نـیست و از درک و شعور بیشتری برخوردار نـمی‌باشد! شـرکی کـه قـوم شعیب مـی‌ورزیدند هـمان شـرکی است کـه امـروزه انسانها جملگی مـی‌ورزند، چـه کسـانی کـه خـود را یهودی می‌نامند، یا کسانی که خویشتن را مسیـحی نام میدهند، و چه کسانی که خود را مسلمان می‌خوانـند. زیرا همۀ اینان مـیان عـقیده و شـعائر دیـنی، و مـیان قانونگذاری و امور زندگی، جدائی می‌اندازند. عقیده و شعائر دینی را از آن خدا می‌دانند، و قـانونگذاری و امور زندگی را از آن غیرخدا مـی‌شمارند، و مطابق فرمان دیگران نه یـزدان مـی‌چرخـانند ... ایـن هـم در حقیقت خود و در اصل خود، شرک است. نباید فراموش کنیم امروزه یهودیان تنها کسانی، هستند که معتقدند باید احوال و اوضاع ایشان بـرای چیزی اداره شود که آن را عقیده و شریعت خود گمان ببرند. بگذریم از این که در این عقیده چه انحرافی وجود دارد، و در این شریعت چه تحریفی روی داده است. بحران و غوغائی در «کنشت« که مجلس قانونگذاری آنـان در اسرائیل است درگرفت به سـبب ایــن کـه یک کشـتی اسرائیلی برای مسافران خود خوراک غـیر شرعی را از غیر یهودیان تهیّه دیده است. کنشت شرکت و کشتی را وادار کرد که تنها خوراک شرعی را برای مـسافر‌ان خود تهیّه کند و بدیشان بدهد، هر چند که دچار زیان و ضرر گردد ... آن کسانی که خود را «مسلمان» می‌نامند کجایند و اینگونه چنگ زدن به دین کجا است؟!!
امروز در میان ما که خود را مسلمان می‌نامیم کسانی هستند ارتـباط عـقیده و اخلاق را زشت و نادرست مـی‌دانـند، به ویژه مـنکر پیوند عـقیده و اخلاق در معاملات مادی هستند!
کسانی که مدارک بالا و گواهینامه‌های دانشحگاهی از دانشگاه‌های خودمان و از دانشگاه‌های کشورهای دیگر گرفته‌اند، پیش از هر چیز با سؤال انکاری مـی‌پرسند: اسلام را با رفتار شخصی و امور خصوصی ما چه کار؟ اسلام را با لختی در ساحلها و کنارهای دریا چه کـار؟ اسلام را با لباس پوشیدن زنان در کوچه‌ها و خـیابانها چه‌کار؟ اسلام را با بکار بردن تـوان جـنسی به هـر صورت و در هر راهی چه‌کار؟ اسلام را با یک، جـام می برای خود را ساختن و مزاج را خوش‌کردن چه کار؟ اسلام را با آنچه «متمدّنان« می‌کنند چه‌کار؟!.. :چه فرق است میان ایـن پـرسشها و پـرسش اهـل مـدین‌که می‌گفتند:
(أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا).
آیا نمازهایت به تو دستور می‌دهد کـه ما چیزهائی را تــرک کـنیم کـه پـدرانمان (از قدیم و نـدیم) آنــها را پرستیده‌اند؟.
همین افراد تحصیل کرده که سخت مخالف این هستند که دین در اقتصاد دخالت‌کند، و معاملات با اعتقاد پیوند پیدا کند، یا دین با اخلاق بدون اعتقاد ربطی داشته باشد ... دیگر باره می‌پرسند: دین را با معاملات ربوی چه کار؟ دین را با زبردستی و زرنگی در خیانت و دزدی چه کار. وقتی که خیانت و دزدی از چشم قانون مردمان پنهان بماند؟ نه تنها همچون پرسشهائی می‌کنند، بلکه آنان با غرور و سرمستی می‌گویند: هر گاه اخلاق در اقتصاد دخالت کند، آن را تباه می‌سازد و بر باد می‌دهد. حتّی بر بعضی از دانشمندان صاحب نـظر غربی در اقتصاد خرده می‌گیرند و دیدگاه‌های ایشان را - همچون دیدگاه اخلاقی - مردود می‌شمارند و نظریّه‌های ایشان را آمیزه‌ای از روزگاران گذشته می‌دانند!
نباید خود را چندان بر اهل مدین که در جاهلیّت پیشین می‌زیستند برتر و فراتر بگیریم و بر آنان بتازیم. مـا امروزه در جاهلیّتی بسر می‌بریم که جهالت آن سخت‌تر و ناجورتر از جهالت اهل مدین است، ولی ادّعای علم و مـعرفت و تـمدّن را دارد ولاف پـیشرفت و تـمدّن می‌زند، و کسانی را به ارتجاع و واپسگرائی و تعصّب بیجا و جمود و رکود متّهم می‌سازند که میان عقیدۀ به خدا، و رفتار شخصی در زندگی، و معاملات مادی در بازار، معتقد به پیوند و ارتباط هستند!!!
عقیدۀ یگانه‌پرستی خـدا در دلی جـایگزین و اسـتوار نمی‌گردد که به ترک قانون خدا در رفتار شخصی و در معاملات بازاری بگوید، و آنها را به قـوانـین زمـینی مردمان سپارد. چه مـمکن نیست یگانه‌پرستی و شرک‌ورزی در یک دل گرد آید. شرک انواع جوراجور و رنگهای گوناگون دارد. از جملۀ این انواع و رنگها، نوع و رنگی است که اکنون ما در آن زندگی می‌کنیم، و نماد اصل و حقیقت شرکی است کـه مشـرکان در هـر زمانی و در هر مکانی بر آن گرد می‌آیند و بـه هم می‌رسند!
اهل مدین شعیب را مسخره می‌کردند - همان گونه کـه امـروزه کسـانی بـیشرمانه دعـوت کنندگان به سـوی یگـانه پرستی راستین را مسـخره می‌کنند - و بدو می‌گفتند:
(إِنَّکَ لأنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ ).
تو که مرد شکیبا و خردمندی هستی (چرا بـاید چنین سخنان یاوه و پریشانی بگوئی؟!).
از این سخن عکس آن مقصودشان بود. چه شکیبائی و خردمندی به نظر آنان ناسنجیده و نااندیشیده چیزهائی را بپرستند که پدران و نیاکانشان آن چیزها را پرستش کرده‌اند و پرستش و معاملۀ در بازار را از یکدیگر جدا سازند! امروزه حال و وضع درست بدان شکل است و فرهیختـگان متمدّن کسانی را مورد طعنه و استهزاء قرار میدهند که متعصّب و مرتجع هستند!!!
*
شعیب در مقابل این عیبجوئی و ریشـخند قـوم خود، نرمی و خوشروئی نشان می‌دهد، نرمی و خوشروئی صاحب دعوتی که به حقّ و حقیقتی که با خود به ارمغان آورده است اطمینان و اعتماد دارد. شعیب این عیبجوئی و ریشخند را نادیده می‌گیرد و بدان اهمّیّتی نمی‌دهد، و این تمسخر و استهزاء را به حساب نـادانـی و نـفهمی ایشان می‌گیرد ... با نرمش و مهربانی بدیشان حال می‌کند که او حجّت و دلیلی از جانب پروردگارش دارد، بدان گونه که آن را در دل و درون خود می‌یابد، و به چیزی که می‌گوید اطمینان و اعـتماد دارد، زیـرا بدو دانشی عطاء گردیده است که بدیشان داده نشده است. و وقتی که آنـان را به امانتداری و امـین بودن در معاملات دعوت می‌کند، خودش نیز از نتیجۀ این امانت و انصاف بهره‌مند خواهد بود و جانب امانت و انصاف را مراعات خواهد کرد. چرا که او نـیز هـمچون ایشـان دارای اموال و صاحب معاملات است. او با این دعوت سود شخصی نمی‌جوید. آنان را از چیزی نهی نمی‌کند و بازنمی‌دارد تا خودش بدان دست بیازد و مـیدان و بازار برای او خالی شود! ایـن دعـوت او، دعـوت به اصلاح حال همگانی ایسان و خودش و سائر مـردمان است. چیزی که ایشان را بدان دعوت می‌کند، آن گـونه که گمان می‌برند زیانی بدیشان نمی‌رساند و موجب زیان و ضرر آنان نمی‌شود:
(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِیدُ إِلا الإصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِیقِی إِلا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ) (٨٨)
گفت: ای قوم من! اگر من (بر اثر نبوّت) دلیل آشکاری از پروردگارم داشته باشم (و به یقین کامل رسیده باشم) و روزی خوبی (علاوه از نبوّت) به من عطاء فرموده باشد، به من بکوشید (آیا می‌توانم برخلاف فرمان خدا، یعنی خالق و هادی و رازق خود رفتار کنم، و شما را از بت‌پرستی و بزهکاری نهی ننمایم؟). مـن نـمی‌خواهـم شما را از چیزی بازدارم و خودم مـرتکب آن شوم (و بلکه شما را به انجام کاری می‌خوانم که خود نیز بـدان عمل مـی‌کنم). مـن تـا آنجا کـه مـی‌توانــم جز اصـلاح (خویشتن و شما را) نمی‌خواهـم، و تـوفیق مـن هـم (در رسیدن به حقّ و نیکی و زدودن ناحقّ و بـدی) جز بـا (یاری و پشتیبانی) خدا (انجام پذیرفتنی) نیست. تنها بر او توکّل می‌کنم و (کار و بارم را بدو واگذار می‌سازم و با توبه و انابت) فقط به سوی او برمیگردم.
( یا قَوْم ... ) . ای قوم من ....
با محبّت و مودّت ایشـان را فـریاد میدارد، و به خویشاوندی و نـزدیکی یـادآورشان می‌گردانـد، و پیوندها و پیوستگیها را به یادشان می‌اندازد تا زمـینۀ دعوت را آماده سازد.
(أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی ).
اگر مـن (بر اثر نـبوّت) دلیـل آشکـاری از پروردگارم داشته باشم...
من بی‌دلیل سخن نمیگویم. حقیقت پـروردگارم را در جان خود می‌یابم و یقین دارم او است که به من وحی می‌کند و به من دستور می‌دهد به چیزی که آن را بـه شما می‌رسانم. در پرتو این دلیل روشنی که در درونم سراغ دارم، با یقین و اطمینان سخن میگویم.
(وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا ؟).
و روزی خوبی از جانب خود به من عطاء کرده است.
از جملۀ این روزی، ثروتی است که همچون شما با آن با مردمان معامله می کنم.
(وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ).
مــن نـمی‌خواهـم شـما را از چیزی بـازدارم و خودم مـرتکب آن شـوم (و بـلکه شـما را بـه انجام کـاری می‌خوانم که خود نیز بدان عمل می‌کنم).
بر آن نیستم که شما را از کاری بازدارم و بدان اطّلاع شما بـروم و کـاری را انـجام دهـم کـه شـما را از آن بازداشته‌ام و از این راه برای خود سودی بیندو‌زم!
(إِنْ أُرِیدُ إِلا الإصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ ).
من تا آنجا که مـی‌توانم جز اصلاح (خویشتن و شما را) نمی‌خواهم.
هدف من اصلاح کلّی زندگی و جامعهای است که خیر و صلاح آن عائد هر فردی و هر گروهی می‌گردد، هر چند که متبادر به ذهن بعضیها شود که پـیروی از عـقیده و اخلاق برخـی از درآمـدهای شـخصی و کسب و کار فردی را بکاهد، و برخی از فرصتها و اوقات نـیک را ضائع کـند و هـدر دهـد. بـلی از درآمـدها و کسب و کارهای پلید و ناپاک مـی‌کاهد و فـرصتهای زشت و پلشت را از میان می‌برد، و کسب و کار پاک و رزق و روزی حلال را جایگزین آنها می‌سازد، و جامعهای را جایگزین سائر جامعه‌ها مـی‌سازد کـه دارای ضـمانت اجتماعی، و همپشت و همکار یکدیگر خواهد بود، و در آن کینه‌توزی و ستم و دشمنی وجود نخواهد داشت!
(وَمَا تَوْفِیقِی إِلا بِاللَّهِ ).
و توفیق من هم (در رسیدن بـه حقّ و نـیکی و زدودن ناحقّ و بدی) جز بـا (یـاری و پشـتیبانی) خدا (انجام پذیرفتنی ) نیست.
خدا می‌تواند سعی و تلاش مرا در راه اصلاح پـیروز گرداند و به اندازۀ نیّتی که در من سراغ دارد، و برابر جزا و سزائـی کـه مـترتّب بـر تـلاش و کـوشش مـن می‌فرماید، توفیق خیرم دهد.
(عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ).
تنها بر او توکّل می‌کنم.
تنها بر او توکّل می‌کنم و بدو پشت می‌بندم، و بر غیر او تکیه نمی‌کنم و تکیه نمی‌زنم.
(وَإِلَیْهِ أُنِیبُ )(٨٨)
و (کار و بـارم را بدو واگذار می‌سازم، و با توبه و انابت) فقط به سوی او برمیگردم.
تنها به سوی او برمیگردم و بدو رو می‌کنم، هنگامی که کارها از هر سو بر من مـی‌تازند و مشکلات مـرا احاطه می‌کنند، و پندار و کردار و تلاش و تکاپوی خود را تنها متوجّه خشنودی او می‌سازم.
سپـس ایشــان را بـه گســترۀ دیگـری مـی‌کشاند و بـه صورت دیگری پند و انـدرزشان مـی‌دهد. ایشـان را مشرف بر چشم‌اندازهای هلاک و نابودی قوم نـوح و قوم هود و قوم صالح و قوم لوط می‌سازد و ورانـداز می‌نماید. این نگرش و وراندازی، در آن دلهای سخت و سنگین تأثیری گذاشت و کاری کرد که راهنمائی نرم خردمندانه که نیاز بـه رشـد عـقلانی و انـدیشۀ ژرف طرف سخن دارد همچنین تأثیری نداشت و چنین کاری نکرد:
(وَیَا قَوْمِ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شِقَاقِی أَنْ یُصِیبَکُمْ مِثْلُ مَا أَصَابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صَالِحٍ وَمَا قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ) (٨٩)
ای قوم من! مخالفت (موجود میان شما و) من، شـما را بر آن ندارد که بر عناد با حقّ و اصرار بـر کفر خود بیفزائید و سبب شود که همان بلائی به شما برسد که به قوم نوح یا قوم هود و یا قوم صالح رسـید، و (مکـان و زمان وقوع هلاک) قوم لوط از شما چندان دور نـیست (و دست کم از ایشــان عـبرت بگیرید و خویشتن را بپائید).
مخالفت با من، و سرکشی و سرسختی در رویاروئی با من، شما را واندارد بر این که به تکذیب و دشمنانگی فروروید و پافشاری کنید. می‌ترسم اگر چنین کنید بر سر شما همان بیاید که بر سر اقوام پیش از شما آمـده است. قوم لوط که از لحاظ مکانی، و همچنین از نظر زمانی، به شما نزدیک هستند ... قوم مدین میان حجاز و شام می‌زیستند.
آنگاه برای ایشان بدان هنگام که بـا عـذاب و هلاک روبرو گردیده‌اند، در توبه و مغفرت را باز مـی‌کند، و آنان را با نرم‌ترین واژگان و مهربانانه‌ترین الفـاظ به رحمت و نزدیکی به خدا امیدوار و آزمند میگرداند:
(وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ) (٩٠)
از پروردگارتان آمرزش (گناهان خود را) بـخواهـید و بعد (از هر گناه و لغزشی که در زندگی مرتکب می‌شوید پشــیمان شــوید و) بـــه ســوی او برگردید. بـیـگمان پروردگار من بسیار مهربان (در حقّ بندگان پشـیمان و) دوستدار (مؤمنان توبه‌کار) است.
بدین منوال شعیب قوم خود را در جولانگاه‌های پند و اندرز و یادمان و یادآوری و ترس و هراس و حرص و از میگرداند، بدان امید که دریچه‌های دلهـایشان باز شود و خـضوع و خشوع کند و نرم و لطیف گردد.
ولی آن قوم چندان دلهایشان تباهی پذیرفته بود، و آن اندازه در ارزیابی ارزشهای زندگی به خطا رفته بود، و به قدری جهان‌بینی بدی دربارۀ انگـیزه‌های کـردار و رفـتار داشـتند، از کـژراهـه به راسـتای راه درست برنگشتند و بیدار و هوشیار نشدند. تمسخر و تکذیب پیشین ایشان، پرده از گوشه‌ای از نـازش و سـرمستی آ نان برمی‌دارد:
(قَالُوا یَا شُعَیْبُ مَا نَفْقَهُ کَثِیرًا مِمَّا تَقُولُ وَإِنَّا لَنَرَاکَ فِینَا ضَعِیفًا وَلَوْلا رَهْطُکَ لَرَجَمْنَاکَ وَمَا أَنْتَ عَلَیْنَا بِعَزِیزٍ )(٩١)
گفتند: ای شعیب! بسیاری از چیزهائی را که میگوئی نمی‌فهمیم (و گوشمان به سخنانت بدهکار نیست) و ما شما را در میان خود ضعیف می‌بینیم (و قادر به دفاع از خویشتن و اقناع دیگران نـمی‌دانیم). اگر (بـه خـاطر احترام) قبیلۀ اندک تو نبود (که بر آئین ما می‌باشند) ما تو را سنگباران می‌کردیم و تو در پیش ما قدر و ارزشی نداری (تا تو را بزرگ و مـحترم داریــم و از کشـتن تـو صرف نظر کنیم، و در بـرابـر مـا قوّت و قدرت آن را نداری که از خویشتن دفاع کنی).
آنان دلهایشان کاملاً پیدا است که بر روی حقّ تنگ و بسته است، و نمی‌خواهند که حقّ را درک و فهم کنند:
(قَالُوا یَا شُعَیْبُ مَا نَفْقَهُ کَثِیرًا مِمَّا تَقُولُ).
گفتند: ای شعیب! بسیاری از چیزهائی را که میگوئی نمی‌فهمیم (و گوشمان به سخنانت بدهکار نیست). ایشان ارزشهای زندگی را با مقیاس و مـعیار نـیروی ظلاهر مادی می‌سنجند و ارزیابی می‌کنند:
(وَإِنَّا لَنَرَاکَ فِینَا ضَعِیفًا ).
و ما شما را در میان خود ضعیف می‌بینیم.
حقیقت نیرومندی که شعیب آن را با خود آورده بود و آنان را با آن مواجه و روبرو می‌کرد، در پیش ایشـان ارج و ارزشی نداشت.
(وَلَوْلا رَهْطُکَ لَرَجَمْنَاکَ ).
اگر (به خاطر احترام) قبیلۀ اندک تو نبود (که بر آئین ما می‌باشند) ما تو را سنگباران می‌کردیم.
در حساب و کتاب ایشان تـعصّب قبیله و عشیره اهمّیّت داشت، نه تعصّب عقیده، و پیوند خونی مهمّ بـود، نـه پیوند دلی و عقیدتی. گذشته از این، آنان از حمایت و هواداری خدا از دوستانش غـافل بـودند، و آن را بــه حساب نمی‌آوردند.
(وَمَا أَنْتَ عَلَیْنَا بِعَزِیزٍ) (٩١)
و تو در پیش ما ارج و ارزشی نداری.
تو در پیش ما قدر و ارزشی نداری، نه قدر و ارزش ارزیابی و بزرگواری، و نـه قـدر و ارزش چـیرگی و پیروزی. چیزی که هست ما حساب کسان و خویشان تو را می‌کنیم!
در آن هنگام که جانها از عقیدۀ راست و درست، و از ارزشهای عالی و والا، و از کمال مطلوبهای گرانـبها، خالی و تهی میشود، جانها بر زمین چمباتمه می‌زنند و به مصالح نزدیک و ارزشهای دنـیا چـهار دست و پـا می چسبند. در این وقت حرمت و کرامتی برای دعوت بزرگوار و ارزشمند، و احترام و وقاری بـرای حـقیقت ارجمند و والا مقام قائل نیستند و حرمت و وقعی بدانها نمی‌دهند. بدین هنگام جانها از یـورش و تاخت بر دعوت کنندۀ به سوی خدا باکی نـدارند و دوری نمی‌گزینند، مگر این که دعوت‌کننده به سوی حقّ و حقـیقت دسته و گروهی داشته باشد که او را پناه دهد، و یا این که خودش دارای نیروی مادی بوده و با آن خـود را بپاید و خویشتن را حمایت و حفاظت نماید. و امّـا حرمت عقیده و حقّ و دعوت، هیچ احترام و ارزشی در این جانهای خالی فروتپیده ندارند.
*
بدین هنگام غیرت و شهامت شعیب را فرا می‌گیرد و به دفاع از جلالت و عظمت و حرمت و قدرت پروردگار خود برمیخیزد. از عزّت و قوّت قبیله و عشـیر‌ۀ خود دوری و بیزاری می‌جوید، و بـا قوم به رزم و نبرد می‌نشیند و ارزیابی نادرست ایشان را دربارۀ حقیقت نیروهای موجود در سراسر گسترۀ این وجود، به تمسخر می‌گیرد، و ایشان را متوجّه می‌سازد که با خدائی که بر هر چه می‌کنند آگاه است بی‌ادب بوده‌اند. آن وقت واپسین سخن فیصله بخش خود را می‌گوید، و براساس عقیده با قوم خود قطع رابطه می‌کند و از ایشان می‌برد، و آنان را به خدا واگذار می‌کند، و از عذابی می‌‌ترساند که در انتظار اشخاص امثال ایشان است، و آنان را به دست ســـرنوشتی مـی‌سپارد کـه خـودشان آن را برمی‌گزینند:
(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَهْطِی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَاءَکُمْ ظِهْرِیًّا إِنَّ رَبِّی بِمَا تَعْمَلُونَ مُحِیطٌ (٩٢) وَیَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنِّی عَامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَمَنْ هُوَ کَاذِبٌ وَارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ )(٩٣)
شعیب گفت: ای قوم من! آیا قبیله و عشیرۀ من در نـزد شما گرامی‌تر و مهمّ‌تر از خدا است (و به خاطر آنان با مـن مـدارا و سـازش مــی‌کنید) و خــدا را فرامـوش
می‌سـازید و او را پشت سر می‌اندازیـد (و بـه قدرت و عزّت وی اعتنائی نـمی‌کنید؟!). بیگمان پـروردگار مـن آگاه از هر آن چیزی است که می‌کنید (و اعمال و افعال شما از دید او مخفی نمی‌ماند و پاداش آنها را در کـف دسـتان میگذارد). ای قوم من! هرچه در قدرت داریـد انجام دهید و کوتاهی نکنید (و بدانید که پشـتیبان مـن خدا است و از شـما بـاکـی نـیست). مـن بـه کـار خود مشــغولم (و همانگونه کـه شـما بـه راه خود ادامـه می‌دهید، من هم بـه راه خود ادامـه مـی‌دهم). بـالاخره خواهید دانست که چه کسی دچار عذابی مـی‌شود کـه او را خوار و رسوا می‌کند، و چه کسی دروغگو است (و از من و شما کدام راسترو و خوشبخت، و کدام کـجرو و بدبخت می‌باشیم). چشم به راه باشید و من هم چشم به راهم (که عاقبت چه میشود)َ
(رَهْطِی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ).
آیا قبیله و عشیرۀ من در نزد شما کرامی‌تر و مهمّ‌تر از خدا است؟.
آیا گروهی از انسانها که هر انـدازه هـم از قدرت و شوکت برخـوردار باشند، باز مردمانی هستند و ضعیف و ناتوان می‌باشند، و بندگانی از بندگان خدایند، آنان از خدا به نظر شما مقتدرتر و قدرتمندتر هسـتند؟.. آیـا اینان از یزدان جهان در انـدرون شـما هیبت و قوّت بیشتری و ترس و هراس سخت‌تری دارند؟
(وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَاءَکُمْ ظِهْرِیًّا ).
و خدا را فراموش می‌سازید و او را پشت سر می‌اندازید (و به قدرت و عزّت وی اعتنائی نمی‌کنید!).
این طرز بیان صورت محسوسی را از دوری‌گزیدن و رویگردانی نمودن به تصـویر می‌کشد که بر زشـتی کردار و پلشتی رفتارشان می‌افزاید. آنان به ترک خدا می گویند و از خدا رویگردان می‌شوند، در حالی که ایشان آفریدگان او هستند، و او رازق آنـان است و نعمت و ثروتی را بدیشان داده است که هم اینک در آن غوطه‌ورند. کاری که می‌کنند گذشته از این که کـفر و تکذیب و ارزیابی نادرست است، سرمستی و انکـار نعمت و بیشرمی است.
(إِنَّ رَبِّی بِمَا تَعْمَلُونَ مُحِیطٌ ).
بیگمان پروردگار من آگاه از هـر آن چیزی است کـه می‌کنید.
احاطه،کامل‌ترین صورت محسوس از آگاهی از چیزی، و قدرت بر آن است.
این خشمگینی بنده مؤمنی به خـاطر پـروردگار خـود است. او خشمگین می‌گردد از این که جلالت و عظمت و وقار و شوکت یزدان به بازی گرفته شـود. خشـمی اسـت که در جوار آن بزرگی یافتن و افتخار پیدا کردن بـه وسـیلۀ حسب و نسب و قـوم و قـبیله‌اش چـیزی نمی‌ارزد و برجای نمی‌ماند ... شـعیب باد به غبـغب نینداخت و خویشتن را باد کرده و آماسیده نکرده از این که قوم مدین از قبیله و عشیرۀ او می‌ترسند، و درنتیجه دستشان بدو نمی‌رسد تا کاری در حـقّ او بکنند که می‌خواهند. بدین هـم آسـوده خـاطر نـنشست و آرام نگرفت که قبیله و عشیرۀ او کسـانی هسـتند کـه او را می‌پایند و از دست قوم مـدین حـمایت و نگاهداری می‌نمایند، قومی که راه آنان از راه او جدائی پیدا کرده بود. ایمان درحقیقت این است ... مؤمن خود را جز در سایۀ خدا نیرومند نمی‌بیند و جز به خدا نمی‌نازد، و از این خشنود نمی‌گـردد که دار و دستهای داشته باشد که مردمان از ایشان بترسند، ولی مردمان از پروردگار او نترسند) چه هواداری و جانبداری او از قوم و قبیله‌اش نیست، بلکه هواداری و جانبداری او از پروردگارش و از دیــنش است. او بـه خـاندان و عشـیره‌اش نسبت نمی‌رساند، بلکه او به خداوندگارش و به آئینش نسبت می‌رساند ... این دوراهۀ جدائی حقیقی میان جهان‌بینی اسلامی و جهان‌بینی جاهلی در همۀ زمـانها و مکانها است.
از این خشم مؤمنانه برای دفاع از یزدان، و از بریدن و گسیختن از هر نوع عظمت و عزّتی جدای از عظمت و عزّت ایزد سبحان، و از این دوری گزیدن و گریختن از هر پناهگاهی و پناه بردنی به پناهگاهی و پناه بردنی حز پناهگاه خدای منّان و پناه بردن به آفریدگار جهان، چالش و مبارزه‌طلبی شعیب با قوم خود برمی‌جوشد، و آن چنان جدائی و قطلع رابطه او با ایشان پدیدار می‌آید
- پس از آن که یکی از افراد آنـان بود -و دو راه از همدیگر جدا می شوند و فاصله می‌گیرند و دیگـر به یکدیگر متّصل نمی‌شوند و نمی‌رسند:
(وَیَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ ).
ای قوم من! هر چه در قدرت دارید انجام دهید و کوتاهی نکنید (و بدانید که پشتیبان من خدا است و از شما باکی نیست).
به راه خود بروید و نقشۀ خود را اجراء کنید. من‌که از شما دست شسته‌ام.
(إِنِّی عَامِلٌ ).
من به کار خود مشغولم (و همانگونه که شـما بـه راه خود ادامه می‌دهید، من هم به راه خود ادامه می‌دهم). من به شیوه خود و برابـر بـرنامۀ خـود راه خـویش را در پیش می‌گیرم و به کار ادامه می‌دهم.
(سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَمَنْ هُوَ کَاذِبٌ ).
بالاخره خواهید دانست که چـه کسـی دچـار عذابـی میشود کـه او را خوار و رسـوا می‌کند، و چه کسـی دروغگو است (و از مـن و شـما کدام راسـترو و خوشبخت، و کدام کجرو و بدبخت می‌باشیم).
خواهی دید که آیا من یا شما راستگو و راسترو هستیم؟
(وَارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ )(٩٣)
چشم به راه باشید و من هـم چشـم بـه راه هسـتم (کــه عاقبت چه میشود).
من و شما چشم به راه فرجامی می‌مانیم که در انـتظار من و در انتظار شما است ... این تهدید بیانگر اعتماد شعیب به سرنوشت و فرجام کـار است. هـمچنین ایـن تهدید اشاره به قطع رابطه و جدائی راه دارد.
*
در اینجا پردۀ نمایش بر این سخن واپسین فیصله‌بخش، و بر این جدائی و قطع رابطه فـرومی‌افـتد، تـا جـای دیگری پردۀ نمایش بالارود، و برزوی آن پرده هلاک قوم شعیب و صحنۀ چمباتمه زدن و برجای سرد شدن آنان در خانه‌هایشان نشان داده شود، بدان هنگام کـه صاعقۀ آسمان ایشان را دربر می‌گیرد بسان صاعقه‌ای که قوم صالح را فراگـرفت، و سـرنوشت هـر دو قـوم یکسان بود. خانه‌ها از آنان خالی ماند. تـو گـوئی کـه اصلاً خانه‌هائی در آنجا نـداشـته‌انـد، و انگـار مـدّت روزگاری به آبادانی آنجا نکوشیده‌انـد. قـوم شـعیب همچون قوم صالح مردند و لعنت در پی خود بردند. هم از صفحۀ هستی برافتادند، و هم از صفحۀ دلهای) پـاک گردیدند:
(وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّیْنَا شُعَیْبًا وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَأَخَذَتِ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ جَاثِمِینَ (٩٤) کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا أَلا بُعْدًا لِمَدْیَنَ کَمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ )(٩٥)
هنگامی کـه فرمان مـا (مـبنی بـر عذاب قوم مـدین) دررسید، شعیب و مـؤمنان هـمراه او را در پرتو مـهر خـود (از عــذاب و هـلاک) نــجات دادیــم و صـدای (وحشتناک صـاعقه و زلزله) سـتمکاران را دریـافت و (براثر آن قالب تهی کردند و نـقش زمین شدند و) در خانه و کـاشانۀ خـود کــالبدهای بــی‌جانی کشتند. بدانگونه که انکار هرگز از ساکنان آن دیار نبوده‌اند (و در آنجا نزیسته‌اند و روزگاری در آن بسر نبرده‌اند. نه خود ماندند و نه اثری از ایشـان مـاند). هـان! نـابود (و دور از رحمت خدا) باد قوم مدین! همانگونه کـه قوم ثمود نابود (و دور از رحمت خدا) شدند.
صفحۀ دیگری از صفحات سیاه درهم پیچیده شـد. در این صفحه وعدۀ تهدید و بیم گریبانگیر کسانی گردید که وعدۀ تهدید و بیم را دروغ می‌پنداشتند.
[1] برای اطلاع بیشتر مراجعه شود بـه‌کـتاب:«نظریّة‌الاسلام الـلقیة» تألیف آقای ابوالأعلی مودودی، امـیر الجـماعة الاسـلامیّة در پـاکسـتان. همچنین مراجعه شود بـه کـتاب:(«نـحو مـجتمع اسلامی» فـصل «نـظام أخلاقی»، تألیف مؤلّف.
سوره‌ی هود آیه‌ی 123-100
(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِیدٌ (١٠٠) وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ لَمَّا جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَمَا زَادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ (١٠١) وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ (١٠٢) إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ (١٠٣) وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلا لأجَلٍ مَعْدُودٍ (١٠٤) یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ (١٠٥) فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ (١٠٦) خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ (١٠٧) وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ (١٠٨) فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِمَّا یَعْبُدُ هَؤُلاءِ مَا یَعْبُدُونَ إِلا کَمَا یَعْبُدُ آبَاؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ (١٠٩) وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (١١٠) وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (١١١) فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ وَلا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (١١٢) وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (١١٣) وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ (١١٤) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (١١٥) فَلَوْلا کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُو بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأرْضِ إِلا قَلِیلا مِمَّنْ أَنْجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِیهِ وَکَانُوا مُجْرِمِینَ (١١٦) وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ (١١٧) وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ (١١٨) إِلا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ (١١٩) وَکُلا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَکَ وَجَاءَکَ فِی هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ (١٢٠) وَقُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنَّا عَامِلُونَ (١٢١) وَانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (١٢٢) وَلِلَّهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَیْهِ یُرْجَعُ الأمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ)(123)
این پایان سورۀ هـود است ... مشـتمل بـر تعلیقات و تعقیبات گوناگونی است، و به همان منوال و روالی به پیش می‌رود که قـبلاً در روند سوره در د‌یـباچه و داستانها گذشت ... این تعلیقات و تعقیبات گذشته از این که پیوند استواری با چیزهائی دارد که در روند سوره از آنها سخن رفته است، در ادای اهداف و مقاصد نـیز مکمّل مطالب و مفاهیم سوره است.
پیرو نخستین این تعلیقات و تعقیبات در این درس که بدون واسطه بر داستانها زده میشود، این چنین است:
(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِیدٌ (١٠٠) وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ لَمَّا جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَمَا زَادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ (١٠١) وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ) (١٠٢)
این از خبرهای شهرها و آبادیهائی است که ما برای تو (ای پیغمبر!) بازگو می‌کنیم (تا قوم حود را بـدانـها پـند دهی، و به یاری خدا اطمینان حاصل کنی). برخی از این شهرها و آبادیها هنوز برپا و برجایند (و آثاری از آنها مانده و درس عبرت همگانند.) و بـرخـی درویـده (و از میان رفته‌اند همانند کشتزار درو شده). ما بدانان ستم نکردیم (و بیهوده نابودشان ننمودیم) و بلکه خودشان (با کفر و فساد و پرستش بتها و غـیره) بـر خویشتن سـتم روا داشـتند و مـعبودهائی را که بـغیر از خدا می‌پرستیدند و به فریاد می‌خوانـدند، کمترین سـودی بدانان نرساندند و هیچ گونـه کمکی نتوانستند بـدیشان بـنمایند (و مـثلاً آنـان را از هـلاک و نـابودی برهانند) بدانگاه که فرمان (هلاک ایشان از سوی) پروردگارت صادر گردید، و جز بر هلاک و زیـانشان نـیفزودند (و تنها مایۀ بدبختی و نابودی ایشان شدند و بس). عقاب پروردگار تو این چنین است (که دربارۀ قوم نوح و عاد و ثمود و مدین و غیره گذشت) هر گاه که (بر اثر کفر و فســاد، اهـالی) شـهرها و آبـادیهائی را عقاب کـند کـه ستمکار باشند. به راستی عقاب خدا دردنـاک و سـخت است.
پیرو دوم از عذابی سخن می‌گوید که گریبانگیر مردمان شهرها گردیده است. در ضمن اشاره دارد به تـرس و هراسی که در صحنۀ برجسته و آشکاری از صحنه‌های آخرت نشان داده میشود:
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ (١٠٣) وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلا لأجَلٍ مَعْدُودٍ (١٠٤) یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ (١٠٥) فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ (١٠٦) خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ (١٠٧) وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ) (١٠٨)
به حقیقت در این (مجازات و نابودی ملّتهای ستمگر، و در این روایات و اخبار گذشتگان) عبرت بزرگی است برای کسی که از عذاب آخرت بهراسـد. آن روزی کـه مردمان را در آن (برای حساب و کتاب) گرد می‌آورند، و روزی است کــه (از سـوی مـردمان و فـرشتگان و پریان) مشاهده می‌گردد (و همگان آن را خواهند دید و ناظر صحنه‌هایش خواهند شد). ما چنین روزی را فقط تا زمـان اندکی به تأخیر می‌اندازیم. روزی که ایـن روز فرامـی‌رسد کسـی یـارای سـخن گفتن و دم بـرآوردن ندارد، مگر با اجازۀ خدا. (در چنین روزی، مردمان دو گروه بیش نیستند:) دستهای از آنان (بـه سـبب کـفر و ضلال، به اشاع عذاب گرفتارند و) بدبختند، و دستهای (به سبب طاعت و عبادت، عرق در نعتمهای گوناگونند و) خوشبختند. و امّا آنان که بدحال و بدبیارند در آتش دوزخ جای دارند و در آنجا (در دم و بازدم خود) ناله و فریاد سر میدهند. آنان در دوزخ جاودانه می‌مانند تـا آنگاه که آسمانها و زمین (آنجـا) برپا است. (یـعنی تـا دوزخ، دوزخ است در آن بسـر مـی‌برند) مگـر ایـن که خدای تو بخواهد (و اوضاع را دگرگون کند، و عذابی را جایگزین عذاب دیگری گرداند). بیگمان پروردگار تـو هــر کــاری را که بـخواهـد انـجام مـی‌دهد (و چیزی نمی‌تواند جلو او را بگیرد و از انجام آن کار بازدارد). و امّا کسانی که (به سبب انجام کارهای نیکو) خوشبخت شـده‌انـد (وارد بـهشت گشته و) در بـهشت جـاودانـه می‌مانند، مادام که آسمانها و زمین برپا است. مگر این که خدا بخواهد (و اهل تـوحید بـزهکار را وارد بـهشت نسازد و به دوزخشـان درانـدازد و بـعدها بـیرونشـان آورد و به بهشتشان برد. خداوند به افراد خوشبخت) عطیّۀ عظیمی می‌دهد که گسیختنی (و کاستی پذیرفتنی) نیست.
به دنبال این پیرو، پیرو دیگری می‌آید که از سرنوشت شوم شهرها و از صحنۀ دلخراش قیامت مدد می‌گیرد، تا بیان دارد مشرکانی که محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم با آنان رویاروی می‌گردد، وضع و حالی مانند گذشتگان دو گروه پیش از خود در انتظارشان است. اگر عذاب ریشه‌کن در زمین بر آنان نازل نمی‌شود و گریبانگیرشان نمی‌گردد، این به خاطر فرمودۀ یزدان است که عذاب ایشان تا وقت خود به تأخیر افتد، همان گونه که عذاب قوم موسی تا وقت خود به تأخیر افتاد با وجود این که دربارۀ مطالب کتابی که برایشان آمده بود اختلاف داشتند. امّا هم اینان و هم آنان بالأخره کیفر اعمال خود را قطعاً به تمام و کمال خواهد دید. پس ای پیغمبر هم تو و هم پیروان تو که به سوی خدا برگشته‌اند بر راه خود راست و اسـتوار بمانید، و بر ستمگران و مشرکان تکیه نکنید، و نماز را بگزار و شکیبائی کن، و بدان که یزدان سبحان پـاداش خوبان و نیکوکاران را ضائع نمی‌کند و هدر نمی‌دهد:
(فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِمَّا یَعْبُدُ هَؤُلاءِ مَا یَعْبُدُونَ إِلا کَمَا یَعْبُدُ آبَاؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ (١٠٩) وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (١١٠) وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (١١١) فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ وَلا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (١١٢) وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (١١٣) وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ (١١٤) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ) (١١٥)
(ای پیغمپر! دربارۀ قوم بت‌پرست خود) شکّ و تردیدی بــه خـویشتن راه مـده که ایـنان هـمان چـیزهائی را می‌پرستند و همان عبادتی را می‌کنند که پدران ایشـان در گذشته آنها را مـی‌پرستیدند و بدانگونه پرستش مــی‌نمودند. (سـرنوشت دنـیا و آخرت بت‌پـرستان و
منحرفان پیشین را هم برایت روایت کـردیم و دانسـتی کــه بـر سـرشان چـه آمـد و چـه مـی‌آید) و ما بـهرۀ
(استحقاقی جزا و سزای) اینان را نـیز بی کم و کـاست خواهیم داد. ما کتاب (آسـمانی تـورات) را بـه موسی دادیـم و سپس دربارۀ آن (از سوی پیروان در تفسیر و معنی آن برحسب اهواء و شهوات ایشان) اختلاف شد (و بسـیاری از حـقّ بـه دور گشـتند و دسته دسـته و پراکنده شدند) و اگر سخن پروردگارت از پیش بر این
نرفته بود (که عذاب کافران و مجازات شدید مبطلان تا
روز رستاخیز به تأخیر انداخته شود) دربـارۀ «چیزی که در آن اختلاف پیدا کرده بودند (با تمییز حقّ از باطل، و برجای داشـتن محقّ و نـابود کردن مـبطل) داوری مـی‌شد (و مسألۀ کفر و نفاق خاتمه می‌یافت، چرا کـه از ترس نابودی آنـی، اختیار که رمـز تکامل و پیشرفت
است از میان برمی‌خاست و جبر مطلق بر جامعه حاکم می‌شد. امّا چون مجازات آنی مخالف سرشت انسـانی است، خدا چنین نکرد ). آنان (که تورات را از پدران خود به ارث برده‌اند) دربارۀ کتاب (آسمانی خود) به شکّ و تردید شگفتی گرفتار آمده‌اند (و از حقیقت فرسنگها به دور افتاده‌اند). پروردگارت حتماً (پـاداش و پـادافره) اعمال همگان را بی کم و کاست می‌دهد و او آگاه از هـر آن چیزی است کـه مـی‌کنند. بنابرایـن، هـمانگونه که فرمان یافته‌ای (در راه تبلیغ و ارشاد و مبارزه و پیکار و پــیاده کردن تـعلیمات قـرآن) اسـتقامت کن هـمراه کسانی که (از کفر و شرک دست کشیده‌اند و) با تو (به سوی خدا) برگشته‌اند و (ایمان آورده‌انـد، و از حدود قوانین خدا) تجاوز نکنید (و از جـادۀ اعـتدال بـه کـنار
نروید و راه افراط و تفریط مپوئید) چرا که خدا می‌بیند چیزی را که می‌کنید (پس مواظب پندار و گفتار و کردار خود باشید) و به کافران و مشرکان تکیه مکنید (که اگر چنین کنید) آتش دوزخ شما را فرو می‌گیرد، و (بـدانـید که) جز خدا دوستان و سرپرستانی ندارید (تا بتوانـند شما را در پناه خود دارند و شرّ و بلا و زیان و ضرر را از شـما بـه دور نـمایند) و پس از (تکیه بـر کـافران و مشرکان، دیگر از سوی خدا) یـاری نـمی‌گردید و (بـر دشمنان) پیروز گردانده نـمی‌شوید. در دو طـرف روز که وقت نماز صبح و عصر است) و در اوائل شب (که وقت نماز مغرب و عشاء است) چنان که بـاید نـمار را بجای آوریـد. بیگمان در ایـن (سفارشها و قـانونهای آسمانی) اندرز و ارشاد کسانی است که پند می‌پذیرند و خدای را یاد می‌کنند و به یاد می‌دارنـد. و (در بـرابـر سختیهای چیزهائی که به تو دسـتور داده شـده است) شکیبائی کن که خداونـد پـاداش نـیکوکاران را ضـائع نـخواهـد کرد (و رنـج آنـان را در دنـیا و آخرت هـدر نخواهد داد ).
سپس روند قرآنـی بـه قـرنهای گـذشته بـازمی‌گردد، قرنهائی که در آنها کمتر کسانی در میان مردمان بودند که از فساد و تباهی در زمین نهی کـنند و دیگـران را بازدارند. بیشترین مردمان سرگرم انجام کارهای خـود بودند و آنچه می‌خواسـتند مـی‌کردند، و لذا سـزاوار نابودی شدند. سنّت و عادت پروردگارت چنین نـبوده است که شهرها و آبادیها را ستمگرانه ویـران کـند، در حالی که ساکنان آنجاها متمسّک به حـقّ و مـلتزم بـه فضائل بوده و در صدد اصـلاح حـال خود و دیگـران برآمده باشند:
(فَلَوْلا کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُو بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأرْضِ إِلا قَلِیلا مِمَّنْ أَنْجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِیهِ وَکَانُوا مُجْرِمِینَ (١١٦) وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ) (١١٧)
چرا نمی‌بایست که در میان ملّتهای (گـذشتۀ) پیش از شما فرزانگانی باشند که از فساد در زمین نهی کنند (تا دیگران را از گرفتار آمدن به عذاب و نابود شدن رهائی بـخشند؟) مگـر مـردمان کمی کـه (بـه وظیفۀ امـر بـه معروف و نـهی از منکر عمل کردند و) مـا نـجاتشان دادیم، و (امّا در همان حال) کافرانی مـی‌زیستند که از خوشگذرانی و تنعّم و تلذّذی پیروی می‌کردند که آنان را مغرور و فاسد کرده بود، و دائماً گناه می‌ورزیدند (و هیچ وقت بــه دعـوت پـیغمبران و خیرخواهان گوش نمی‌دادند و از فساد و تباهی دست نمی‌کشیدند. سنّت و عادت) پروردگارت چنین نـبوده است کـه شــهرها و آبادیها را ستمگرانه ویران کند، در حـالی که سـاکنان آنجاها (متمسّک به حقّ و ملتزم به فضائل بوده و) در صدد اصلاح (حال خود و دیگران) برآمده باشند.
سپس از این قانون و سنّت خـدا سـخن می‌گوید کـه مردمان در کـردار و رفـتار و بــرنامه‌ها و رویکـردها گوناگون هستند. اگر خدا می‌خواست هـمۀ انسـانها را یک ملّت می‌کرد، ولی اراده و مشیّت خدا بر این بوده است که اندک اختیاری به مردمان دهد:
(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ (١١٨) إِلا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ) (١١٩)
(ای پیغمبری که آزمند بـر ایـمان آوردن قوم خود و مـتأسّف بـر روی‌گردانـی ایشان از دعـوت آسمانی هستی! بدان که) اگر پروردگارت می‌خواست مـردمـان را (همچون فرشتگان در یک مسیر و بر یک برنامه قرار می‌داد و) ملّت واحدی مـی‌کرد (و پـیرو آئـین یگانه‌ای می‌نمود، و آنان در مادیّات و در معنویّات و در انتـخاب راه حقّ یا راه باطل اختیار و اخـتلافی نـمی‌داشـتند. آن وقت جـهان بــه گـونۀ دیگری درمـی‌آمد) ولی (خدا مردمان را مختار و با اراده آفریده و) آنان همیشه (در همه چیز، حتّی در گـزینش دیـن و اصـول عقائد آن) متفاوت خواهند ماند. (مردمان بنا به اختلاف استعداد، در همه چیز حتّی در دینی که خدا برای آنان فرستاده است متفاوت می‌مـانند) مگر کســانی که خدا بـدیشان رحم کرده باشد (و در پرتو لطـف او بـر احکـام قطعی الدّلالۀ کتاب خدا متّقق بوده، هر چند در فهم معنی ظنّی الدّلالۀ آن که منوط بـه اجتهاد است، اختلاف داشـته باشند) و خداوند برای همین (اختلاف و تحقّق اراده و رحمت) ایشان را آفریده است، و سخن پروردگار تو بر این رفته است که: دوزخ را از جملگی جنّیها و انسانهای (پیرو نفس امّاره و اهریمن مکّاره) پر می‌کنم.
در پایان، روند قرآنی هدفی از اهداف این داستانها را می‌گوید و می‌نگارد و آن قویدل کردن و دل دادن به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است و به او فرمان مـی‌دهد کـه سـخن بازپسین خود را به مشرکان بگوید، و آنان را به غیب خدائی که چشم به راه ایشان است بسپارد. همچنین بدو دستور داده میشود که خدا را بپرستد و بر او توکّل کند، و سزا و جزا دادن مـردمان را در بـرابر کـارهائی کـه می‌کنند بدو واگذارد:
(وَکُلا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَکَ وَجَاءَکَ فِی هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ (١٢٠) وَقُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنَّا عَامِلُونَ (١٢١) وَانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (١٢٢) وَلِلَّهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَیْهِ یُرْجَعُ الأمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (١٢٣)
این همه از اخبار پیغمبران بر تو فرو مـی‌خوانیم، کلّاً برای این است که بدان دلت را برجای و استوار بداریم (و در برابر مشکلات تبلیغ رسالت، آن را تقویت نمائیم). برای تو در ضمن این (سـوره و اخبار مـذکور در آن، بیان) حقّ آمده است (همان حقّی که پیغمبران دیگران را بدان می‌خواندند) و برای مؤمنان پند و یادآوری مهمّی ذکر شده است (که می‌توانند همچون ایمانداران پیشین از آن سود جویند و راه سعادت پویند). بگو به کسـانی که ایمان نمی‌آورند: هر چه در قدرت دارید بکنید (و در راه خود بروید) که ما نیز آنچه می‌توانیم می‌کنیم (و در راه خود می‌رویم، ولی بدانید سرانجام شما شکست و بدبختی، و عاقبت مـا پـیروزی و خـوشبختی است). و چشم به راه باشید (که به مـا چه چیز مـی‌رسد از آنـچه فکر می‌کنید که می‌رسد) و ما هم چشـم بـه راه هسـتیم (که برابر وعدۀ خدا، دعوت آسمانی پیروز و اسلام بر شما و بر همۀ دشمنان دین غلبه کند. آگاهی از) غیب آسمانها و زمین ویژۀ خدا است، و کارها یکسره بـدو برمی‌گردد (و امور جهان به فرمان او می‌چرخد)، پس او را بپرست و بر او تکیه کن و (بدان کـه) پـروردگارت از چیزهائی که می‌کنید بی‌خبر نیست.
(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِیدٌ (١٠٠) وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ لَمَّا جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَمَا زَادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ (١٠١) وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ) (١٠٢)
این از خبرهای شهرها و آبادیهائی است که ما برای تو (ای پیغمبر!) بازگو می‌کنیم (تا قوم خود را بدانـها پـند دهی، و به یاری خدا اطمینان حاصل کنی). برخی از این شهرها و آبادیها هنوز برپا و برجایند (و آثاری از آنها مانده و درس عبرت همگانند) و بـرخـی درویده (و از میان رفته‌اند همانند کشتزار درو شده). ما بدانان ستم نکردیم (و بیهوده نابودشان ننمودیم) و بلکه خودشان (با کفر و فساد و پرستش بـتـها و غیره) بر خویشتن سـتم روا داشـتند و مــعبودهائی را که بغیر از خدا می‌پرستیدند و به فریاد می‌خوانـدند، کـمترین؟ سودی بدانان نرساندند و هیچ گونه کمکی نتوانستند بدیشان بـنمایند (و مـثلاً آنــان را از هـلاک و نـابودی بـرهانند) بدانگاه که فرمان (هلاک ایشان از سوی) پروردگارت صادر گردید، و جز بر هلاک و زیـانشان نیفزودند (و تنها مایۀ بدبختی و نابودی ایشان شدند و بس). عقاب پروردگار تو این چنین است (که دربارۀ قوم نوح و عاد و ثمود و مدین و غیره گذشت) هر گاه که (بر اثر کفر و فســاد، اهـالی) شـهرها و آبـادیهائی را عقاب کند که ستمکار باشند. به راستی عقاب خدا دردنـاک و سخت است.
جایگاه‌های نابودی اقوام، و صحنه‌های زندگی ایشان، بر پردۀ اندیشه و جان، به نمایش درمی‌آید، و سراپای هستی انسان را به خود مشغول می‌نماید. گـروهی از ایشان در میان امواج کوه‌پیکر طوفان فراگیر غرق شده‌اند. دستهای از ایشان با گرد باد توفنده و کوبنده برافتاده‌اند. برخی از آنان با رعد و برق و غرّش آن از پای درآمده‌اند. بعضی از ایشان نیز خودشان و خانه و کاشانۀ آنان یکجا به دل زمین فرورفته‌اند. برخی هـم قوم خود را در دنیا به سوی آتش دوزخ رهبری کرده‌اند و ایشان را در آخرت بدان انداخته‌اند ... در اینجا که روند قرآنی به ژرفای دلها فرورفته است و عواطف را برانگیخته است، و انسان را بالای سرزمینهای نابودی آن اقوام نگاه داشته است و به دیدن صحنه‌های زندگی ایشان وادار نموده است، و چیزهائی که در دنیا کرده‌اند پیش چشمهای خیال به تماشا گذاشـته است، همچون پیروی می‌آید:
(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِیدٌ) (١٠٠)
این از خبرهای شهرها و آبادیهائی است که ما برای تو (ای پیغمبر!) بازگو می‌کنیم (تا قوم خود را بـدانها پند دهی، و به یاری خدا اطمینان حاصل کنی). برخی از این شهرها و آبادیها هنوز برپا و برجایند (و آثاری از آنها مانده و درس عبرت همگانند) و بــرخـی درویده (و از میان رفته‌اند همانند کشتزار درو شده).
(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ ).
این از خبرهای شهرها و آبادیهائی است که ما برای تو بازگو می‌کنیم.
تو که از داستانهای زندگی آنان آگاهی نداشتی. بلکه این وحی است که تو را از غیب نهان در لابلای دفـتر روزگـاران مـطّلع مـی‌سازد ... برخی از مقاصد داستانسرائیها در قرآن همین است.[1]
(مِنْهَا قَائِمٌ).
برخی از این شهرها و آبادیها هنوز برپا و برجـایند (و آثاری از آنها مانده است و درس عبرت همگان شـده است).
آثار برخی از آن شهرها و آبادیهای ویــران هـنوز به ســبب تــوان سازندگان و سـاکـنان آن درکـارهای ساختمانی و عمران، دیده میشود، همچون آثار جای ماندۀ عاد در احقاف، و ثمود در حجر ... و آثار برخی از آن شهرها و آبادیها:
(وَحَصِیدٌ )(١٠٠)
درویده (و از میان رفته‌اند، همانند کشتزار درو شده).
آثار برخی از آنها تباه و ویـران گـردیده است. بسان کشتزاری که درو شده باشد. از روی زمین برچیده شده است و روی زمین از آنها لخت و خالی مـانده است. همانگونه که قوم نوح یا قوم لوط این چنین شده‌اند و جز نامی در دفتر ایام چیزی از خود برجای ننهاده‌اند. اقوام کیانند؟ آبادانی چـیست؟ ... مـردمان بسـان کشـتزارهایند. همچون کشـتزارها مـی‌رویند و درو می‌شوند! برخی از کـشتزارها سبز می‌شوند و می‌بالند و سودمند میگردند! برخی از آنها هم سبز می‌شوند و می‌بالند ولی ناپاک و بی‌بهره می‌شوند. کشتزارهائی رشد و نمو می‌کنند و پدیدار و آشکار مـی‌شوند، و کشتزارهائی هم می‌پژمرند و نابود می‌شوند!..
(وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ).
ما بدانان ستم نکردیم (و بیـهوده نابودشان ننمودیم) و بلکه خودشان (با کفر و فساد و پرستش بتها و غیره) بر خویشتن ستم روا داشتند.
آنان فهم و شعور خود را بیکاره گذاشتند، و از رهنمون و رهنمود الهی رویگردان شدند، و آیـات و مـعجزات پیغمبران را دروغ و نادرست پنداشتند، و تهدید و بیم ایشان را به تمسخر گرفتند و مورد استهزاء قرار دادند. تا به سرنوشتی گرفتار آمدند که گرفتار آمدند، و چنان شدند که شدند. ایشان خودشان به خویشتن ستم کردند، نه این که بدیشان ستم شود و ستم رود.
(فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ لَمَّا جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَمَا زَادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ )(١٠١)
معبودهائی را که بغیر از خدا می‌پرستـدند و بـه فریاد مــی‌خوانـدند، کـمترین سـودی بدانان نـرساندند و هیچ گونه کمـکی نتوانستند بدیشان بنمایند (و مثلاً آنان را از هلاک و نابودی برهانند) بدان گاه که فرمان (هلاک ایشان از سوی) پروردگارت صادر گردید، و جز بـر هــلاک و زیانشان نیفزودند (و تـنها مـایۀ بـدبختی و نابودی ایشان شدند و بس).
این هدف دیگری از اهداف ایـن داسـتانها است. ایـن سوره با تهدید کردن و بیم دادن کسانی آغاز گردیده است، کسانی که جز خداوند سبحان را پرستیده‌اند و در برابر جز یزدان جهان کرنش برده‌اند. این تهدید کردن و بیم دادن توسّط هر پیغمبری تکرار گردیده است، و به همچون کسانی گفته‌اند: این خداگونه‌های دروغین ایشــان را از ختم و شکنجۀ یـزدان بازنمی‌دارد و نمی‌رهاند ... هان! هم اینک فـرجام کار، پیغمبران را تصدیق می‌نماید، و خداگـونه‌هایشان اصـلاً کاری برایشان نـمی‌توانند بکنند، و چون فرمان یـزدان در رسیده است به هیچ وجه نتوانسته‌اند عذاب را دفـع کنند و به نجاتشان کوشند. خدا گونه‌ها نه تنها ایشان را رهائی نبـخشیده‌اند، بلکه جز زیان و نابودی چیزی بهره آنان ننموده‌اند ... واژۀ «تتْبیپ: هلاک ساختن. زیانمند کردن« با ساختار واژگانی و آهنگ بلندی که دارد، تأثیر خاص خود را می‌بـخشد. بدین منی که آنـان - خداگونه‌هایشان تکیه کرده‌اند، بر بیشرمی و بی‌آبروئی و تکذیب ایشان افزوده است، و بدین سبب مایۀ عذاب و نابودی بیشمار و ناگوارشان گردیده است. این است معنی:
(وَمَا زَادُوهُمْ ).
برای ایشان نیفزودند.
چه خداگونه‌ها نمی‌توانند بدیشان زیـانی برسانند، و نمی‌توانند سودی عائدشان گردانند. امّا به سبب آنـها زیان چندین برابر، و نابودی سخت و عذاب شـدید، بدیشان رسیده است و دامنگیرشان گردیده است.
(وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ ).
عقاب پروردگار تو این چنین است (که دربارۀ قوم نوح و عاد و ثمود و مدین و غیره گذشت) هرگاه که (بر اثر کفر و فساد، اهالی) شهرها و آبادیهائی را عقاب کند که ستمکار باشند.
بدان صورت که داستانهای ستمگران را روایت کردیم، و بدان شکل که عذاب و عـقاب و هـلاک و نابودی ستمگران را بر تو خواندیم و گفتیم پروردگار تو چگونه شهرها و آبادیها را با تازیانۀ عذاب سرکوب می‌نماید و درهم می‌کوبد وقتی که اهالی آنجاها ظلم و ستم کنند. «ظالمة» بیانگر دو مـعنی در راسـتای هـمدیگر. است. یکی به معنی مشرک، و آن وقتی است کـه مـردمان ربـوبیّت را جـز بـرای خـدا، بلکه از آن دیگران هـم می‌دانند. دوم به معنی ستمکار، و آن بدان سب‌ـ است کـه مـردمان بـا شـرک‌ورزی و فسـاد در زمـین و روی‌گردانـی از دعـوت یگـانه‌پرستی و اصـلاح، بـه خودشان ستم می‌کنند. هر وقت هم ستمگری در جهان فراگیر شود، و ستمگران بر آن چیره‌گردند، مردمان باید در انتظار عقاب و عذاب خدا باشند.
(إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ) (١٠٢)
قطعاً عذاب و عقاب خدا دردناک و سخت است .
این عذاب و عـقاب دردناک و سـخت خدا وقـتی فرامی‌رسد که خدا به مردمان مهلت و فرصت داده باشد و ایشان را با خوشیها و ناخوشیها آزموده باشد، و بعد از این که خدا به وسیلۀ پیغمبران ایشان را آگاه کرده و با دلائل آنان را قانع نموده باشد. گذشته از این ها ظلم و زور خود فراگیر گردد و ستمگران بر زمین سیطره پیدا کــرده بــاشند، و روشــن گـردد کـه دعـوت‌کنندگان اصلاح‌طلبی که دیگـران را بـه سـوی حقّ و حـقیقت می‌خوانند اندک و گوشه‌گیر گردیده‌اند و بـه کـنجی خزیده‌اند، و آنان در زندگی گروه ستمگرانی که سر در گمراهی نهاده‌اند، هیچگونه تأثیری ندارند ... گذشته از این هم،گروه مؤمنان از قوم سر در گمراهی نهادۀ خود ببرند و قطع رابطه کنند، و کاملاً بدانند کـه خـودشان مــلّت هستند و بس، ملّتی کـه دارای آئین خود و پروردگار خود و رهبری مؤمن خود هستند، و در میان خود از دوستی و سرپرستی خـاصّ خـود برخوردار می‌باشند، و همۀ این چیزها را به مـلّت مشـرک خـود اعلان کنند، و آنگاه بگذارند قوم مشرک ایشـان راه خود را بسپرند، و به سرنوشتی رسند که یـزدان بـرای آنان مقدّر و مقرّر می‌فرماید، برابر قانون و سنّتی که در طـول زمـان تخلّف ناپذیر بـوده است و تـخلّف‌ناپذیر خواهد بود.
ایـــن چــنین گـرفتار سـاختن سـخت و فــرود آوردن تازیانه‌های شدید عذاب بـر سر ستمگران، نشانۀ گرفتار آمدن ایشان به عذاب آخرت است. کسانی این نشانه را می‌بینند که از عذاب آخرت هراسناک و بیمناک باشند. یعنی آن کسانی که بینش بازدارند و با چشم بصیرت به جهان می‌نگرند، می‌فهمند و می‌بینند خدائی که شهرها و آبادیها را به گناهانشان گرفته است و بر اثر گناهان و ستمگریهایشان در همین جهان بر سرشان تاخته است، در آخـرت نـیز بـه گـناهانشان می‌گیرد و بـه سبب ستمگریهایشان دچار عذابشان می‌سازد. این است کـه مؤمنان بینادل و بیناچشم مـی‌ترسند و خـویشتن را از خشم و عذاب سخت آن سرای می پایند ... روند قرآنی در اینجا دل آدمی را از صحنه‌های زمینی به صحنه‌های قیامت می برد. این روش قرآن است که بدون هیچ گونه فاصله‌ای دو کوچ این سرای و آن سـرای را در رونـد خود به هم متّصل می‌کند و به یکدیگر می‌پیوندد:
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ (١٠٣) وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلا لأجَلٍ مَعْدُودٍ (١٠٤) یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ (١٠٥) فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ (١٠٦) خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ (١٠٧) وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ )(١٠٨)
به حقیقت در این (مجازات و نابودی ملّتهای ستمگر، و در این روایات و اخبار گذشتگان) عبرت بزرگی است برای کسی که از عذاب آخرت بــهراسـد. آن روزی که مردمان را در آن (برای حساب و کتاب) گرد می‌آورند، و روزی است کــه (از سـوی مـردمان و فرشتگان و پریان) مشاهده می‌گردد (و همگان آن را خواهند دید و ناظر صـحنــه‌هایش خواهند شد). ما چنین روزی را فقط تا زمان اندکی به تأخیر می‌اندازیم. روزی که ایـن روز فرا می‌رسد کسـی یــارای ســـخـن گفتن و دم بـرآوردن ندارد، مگر با اجازۀ خدا. (در چنین روزی، مردمان دو گروه بیش نیستند:) دستهای از آنان (بـه سـبب کفر و ضلال، به انواع عذاب گرفتارند و) بدبختند، و دستهای (به سبب طاعت و عبادت، غرق در نعتمهای گوناگون ) خوشبـختند. و امّا آنان که بدحال و بدبیارند در آتش دوزخ جای دارند و در آنجا (در دم و بازدم خود) ناله و فریاد سر میدهند. آنان در دوزخ جاودانه می‌مانند تـا آنگاه که آسمانها و زمین (آنجا) بـرپا است. (یـعنی تـا دوزخ، دوزخ است در آن بسـر مـی‌برند) مگـر ایـن که خدای تو بـخـواهد (و اوضاع را دگرگون کند، و عذابی را جایگزین عذاب دیگری گرداند). بیگمان پروردگار تـو هــر کـاری را کـه بـخواهـد انجام مـی‌دهد (و چیزی نمی‌تواند جلو او را بگیرد و از انجام آن کار بازدارد). و امّا کسـانی که (به سبب انجام کارهای نیکو) خوشبخت شـده‌اند (وارد بـهشت گشـته و) در بـهشت جاودانه می‌مانند، مادام که آسمانها و زمین برپا است. مگر این که خدا بخواهد (و اهل تـوحید بـزهکار را وارد بهشت نسازد و به دوزخشـان درانـدازد و بـعدها بیرونشان آورد و به بهشتشان برد. خداوند به افراد خوشبخت) عطیّۀ عظیمی می‌دهد که گسیختنی (و کاستی پذیرفتنی) نیست.
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ).
به حقـیقت در این (مجازات و نابودی ملّتهای ستمگر، و در این روایات و اخبار گذشتگان) عبرت بزرگی است برای کسی که از عذاب آخرت بهراسد.
در این به عـذاب دردنـاک و سـخت، گرفتار کـردن، مشابهتی به عذاب آخرت وجود دارد، مشـابهـی کـه ســرای دیگــر را یــادآور مـی‌کند. و از آن بـیمناک میگرداند.
هر چند که همچون مشابهتی را کسی مشـاهده نمی‌کند، مگر آنان که از آخرت می‌هراسـند، و بـینشهایشان در پرتو همچون هراسی بازمی‌گردد، هراسی که بصیرتها و دلهـــا را بـینائی مـی‌بخشد ... کسـانی کـه از آخـرت نمی‌ترسند دلهایشان سخت می‌گردد و در برابر آیه‌های یزدان نمی‌گشاید، و فلسفه آفـرینش در ایـن جـهان و فلسفۀ رستاخیز در آن جهان را نمی‌داند، و جـز واقعیّت نزدیک این دنیا را نمی‌بیند، و عبرتهای این جـهان در آنها احساسی برنمی‌انگیزد و بدانها اندرزی نمی‌دهد و فهم و شعو‌ری نمی‌بخشد.
سپس روند قرآنی به معرّفی آن جهان می‌پردازد:
(ذَلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ )(١٠٣)
آن روزی که مردمان را در آن (برای حسـاب و کتاب) گرد می‌آورند، و روزی است که (از سـوی مردمان و فرشتگان و پریان) مشــاهده می‌گردد (و همگان آن را خواهند دید و ناظر صحنه‌هایش خواهند شد).
در اینجا صحنۀ همایش ترسیم میشود، صحنه‌ای کـه جملگی آفــریدگان را دربـر مـی‌گیرد، بـدون ایـن کـه خودشان بخواهند که گرد آیند، بلکه همگان را به سوی آن نمایشگاه دیدنی می‌رانند و رهنمود می‌کنند. همگان در آن حاضر می‌شوند، و همگان منتظر چیزی می‌مانند که خواهد شد.
(یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلا بِإِذْنِهِ ).
روزی که این روز فرامی‌رسد کسی یارای سخن گفتن و دم برآوردن ندارد، مگر با اجازه خدا.
خاموشی هراسناکی همگان را فرامی‌گیرد، و وحشت همه جاگیری بر صحنه و بر حاضران در صحنه، خـیمه می‌زند. سخن با اجازه گفته میشود، کسی جـرأت درخواست سخن گفتن را ندارد ولی خدا به هر کس که بخواهد اجازه می‌دهد و او با اجازۀ خدا سکوت، خود را می‌شکند ... سپس کار جداسازی و تـفکیک شـروع میشود:
(فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ )(١٠٥)
(در چـنین روزی، مـردمان دو گروه بـیش نـیستند:) دستهای از آنان (به سبب کفر و ضلال، به انواع عذاب گرفتارند و) بـدبختند، و دسـته‌ای (بـه سـبب طـاعت و عبادت، غرق در نعمتهای گوناگونند و) خوشبختند. از لابلای تعبیر قرآنی کسانی را می‌بینیم:
(الَّذِینَ شَقُوا ).
کسانی که بدبخت شده‌اند.
آنان را در آتش می‌بینیم که نـفسهایشان برنمی آید.
(لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ )(١٠٦)
در آنجا (در دم و بازدم خود) ناله و فریاد سر میدهند از گرما و تنگی و سختی، خر و پف سر میداند و ناله و آه می‌کشند.
کسانی را هم می‌بینیم:
(الَّذِینَ سُعِدُوا ).
کسانی که خوشبخت شده‌اند.
آنـان را در بـهشت می‌بینیم. ایشـان در آنجا عطیّۀ هـمشگی و بخشش پیوسته‌ای دارند، عطیّۀ و بخششی که قطع و منع نمی‌گردد.
هم اینان و هم آنان جاودانه در آنجائی که هستند:
(مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ ).
مادام که آسمانها و زمین برجا و برپا است.
این تعبیری است که صفت دوام و استمرار را به ذهن ساندازد. تعبیرها دارای سایه‌هائی هستند. ســایه ایـن تعبیر در اینجا مقصـود و مراد است: دوام و استمرار.
روند قرآنی ماندگاری و استمرار را در هر دو حالت به مشیّت و خواست خدا واگذار کرده است. بلی هر قرار و مدار و هر سنّت و قانونی در نهایت به مشیت و ارادۀ خدا واگذار و حواله می‌گردد. چه مشیت و ارادۀ خدا است که مقتضی سنّت و قانون است. مشیّت و ارادۀ خدا مقیّد و محدود به سنّت و قانون یا در سنّت و قـانون نیست. بلکه مشیّت و ارادۀ خدا آزاد است و هر وقت خدا بخواهد سنّت و قانون را دگرگون می‌سازد و تغییر می‌دهد:
(إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ) (١٠٧)
بیگمان پروردگار تو هـر کاری را کـه بـخـواهد انـجام می‌دهد (و چیزی نمی‌تواند جلو او را بگیرد و از انـجام آن بازدارد).
روند قرآنی در بخش سعادتمندان چیزی را اضـافه می‌کند که ایشان را مطمئن مـی‌سازد، و آن این ه مشیّت و ارادۀ خدا مقتضی این بوده است و بر این رفته است که عطاء او بدیشان ناگسیختنی است، به فرض این که اقامت آنان را در بهشت تغییر دهد. ایـن هـم تنها فرض کردن و انگاشتن است و محض آزادی مشیّت و اراده است که چه بسا گمان برده شـود مشـیّت و ارادۀ یزدان هم مقیّد و محدود به چیزی از قبیل زمان و مکان است.
*
روند قرآنی پس از ادامۀ سـخن در بارۀ سـرنوشت مردمان در آخرت که به مناسبت بیان سرنوشت اقوام در این جهان، و به مناسبت مشابهت موجود میان عذاب دنیا و عذاب آخرت، و به تـصویرکشیدن چیزی که در انتظار تکذیب کنندگان در اینجا یا آنجا، و یا هم در اینجا و هم در آنجا است، به میان آمده بود، دیگر باره چنان که از داستانها و صحنه‌ها استفاده میشود به سـوی پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و جماعت اندک مؤمنانی که در مکّه در خدمت او بوده‌اند بر می‌گردد تا ایشان را دلداری دهد و ثــابت قدم و اسـتوار بدارد، و هـمچنین به سـوی تکذیب‌کنندگان قـوم او برمی‌گردد تـا بیشتر و بـهتر مطـالب را برای ایشان بیان دارد و آنان را بیم دهـد و برحذر کند ... در این شکّ نیست که قوم پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم چیزهائی را می‌پرستیدند که پدران و نیاکانشان پرستش می‌کرده‌اند. کار ایشان درست به کار کسانی می‌ماند که قـهرمانان آن‌چــنان داسـتانهائی بوده‌اند و چـنان سرنوشتهائی داشته‌اند، و لذا به تمام و کمال به ایـنان همان می‌رسد که بدانان رسیده است. اگر عذاب اینان به تأخیر افتاده است، عذاب ریشه کن قوم موسی نیز به تأخیر افتاده است پس از اختلافشان در آئینشان به علّت کاری که خدا در مهلت بدیشان در نظر داشته است. ولی قوم موسی و قوم محمّد صلّی الله علیه و آله وسلّم هر دو پس از ســپری شدن عمرشان، در وقت مشخص خود بدانچه سـزاوار آن هستند خواهند رسید و اگر عذاب قوم پـیغمبر به تأخیر می‌افتد بدان خاطر نیست که بر حـقّ و حـقیقت پایدار و ماندگارند. نخیر آنان بر بـاطل قـرار دارند، درست همان باطلی که پدران و نیاکانشان بر آن قرار داشتند:
(فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِمَّا یَعْبُدُ هَؤُلاءِ مَا یَعْبُدُونَ إِلا کَمَا یَعْبُدُ آبَاؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ (١٠٩) وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (١١٠) وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ) (١١١)
(ای پیغمبر! دربارۀ قوم بت‌پرست خود) شکّ و تردیدی بـه خـویشتن راه مـده کـه ایـنان هـمان چیزهائی را می‌پرستند و همان عبادتی را می‌کنند که پدران ایشـان در گذشته آنها را مـی‌پرستیدند و بدانگونه پـرستش مـی‌نمودنده (سـرنوشت دنـیا و آخرت بت‌پـرستان و منحرفان پیشین را هم برایت روایت کردیم و دانسـتی کـه بـر سـرشان چـه آمـد و چـه مـی‌آید) و مـا بـهرۀ (استحقاقی جزا و سزای) اینان را نـیز بی کم و کـاست خواهیـم داد. ما کتاب (آسمانی تـورات) را بـه مـوسی دادیم و سپس دربارۀ آن (از سوی پیروان در تفسیر و معنی آن برحسب اهواء و شهوات ایشان) اختلاف شد (و بســیاری از حـقّ به دور گشـتند و دسـته دسته و پراکنده شدند) و اگر سخن پروردگارت از پیش بر این نرفته بود (که عذاب کافران و مجازات شدید مبطلان تا رور رستاخیز به تأخیر انداخته شود) دربـارۀ چیزی که در آن اختلاف پیدا کرده بودند (با تمییز حقّ از باطل، و برجای داشـتن محقّ و نـابود کردن مبطل) داوری می‌شد (و مسألۀ کفر و نفاق خاتمه می‌یافت، چرا که از ترس نابودی آنی، اختیار که رمـز تکـامل و پیشرفت است از میان برمی‌خاست و جبر مطلق بر جامعه حاکم می‌شد. امّا چون مجازات آنی مخالف سرشت انسـانی است، خدا چنین نکرد). آنان (که تورات را از پدران خود به ارث برده‌اند) دربارۀ کتاب (آسمانی خود) به شکّ و تردید شگفتی گرفتار آمده‌اند (و از حقیقت فرسنگها به دور افتاده‌اند). پروردگارت حتماً (پـاداش و پـادافره) اعمال همگان را بی کم و کاست می‌دهد و او آگاه از هـر آن چیزی است که می‌کنند.
به پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم فرمان می‌رسد که دربارۀ تباهی عبادت مشرکان قوم خود شکّی به دل راه نـدهد. درست است که خطاب به پـیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم است ولی مـراد بـرحـذر داشتن و بیم دادن قوم او اسـت. این شیوۀ بیان در برخی از مواقع تأثیر بیشتری در دل و درون انسان دارد. زیرا چنان می‌نماید مسأله‌ای است که خدا برای پـیغمبرش روشن می‌کند و توضیح می‌دهد، و جدال بـا کسـی و خـطاب بـه کسی نـیست کـه همچون مسأله‌ای گریبانگیرشان است، تا وانمود شود که آنان آن اهمّیّت را ندارند که بدیشان خطاب گردد، و کمتر از آن هستند که بدانان پرداخته شود. بدین هنگام کـه جـانب آنـان فرو گذاشته شده است و توجّهی بدیشان نشده است، آن حقیقت خالص و پالوده از ناروا بهتر در ایشـان مـؤثّر می‌افتد و بیشتر توجّه ایشـان را به خـود مــعطوف میدارد، از این که آنان مستقیماً مورد خطاب قرار بگیرند.
(فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِمَّا یَعْبُدُ هَؤُلاءِ مَا یَعْبُدُونَ إِلا کَمَا یَعْبُدُ آبَاؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ ).
شکّ و تردیدی بـه خـویشتن راه مـده کـه ایـن آن همان چیزهائی را می‌پرستند و همان عبادتی را می‌کنند کـه پــدران ایشــان در گذشته آنــها را مـی‌پرستیدند و بدانگونه پرستش می‌نمودند.
در این صورت سرنوشت اینان همچون سرنوشت آنان خواهد بود ... آن چیزی که به هـر دوی ایـنان و آنـان می‌رسد عذاب است ... روند قرآنی در اینجا از عقاب با واژۀ عذاب سخن به میان نیاورده است، بله برای همگامی با شیوۀ تعبیر، آن را در لابلای سخن، پیچیده است و با لفظ «نصیب« بدان اشاره کرده است:
(وَإِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ )(١٠٩)
و ما بهرۀ (استحقاقی جزا و سزای) اینان را نیرز بی کم و کاست خواهیم داد.
بهرۀ اینان از بهرۀ اقوام پیش از ایشان پـیدا و هـویدا است. نمونه‌ها و صحنه‌هائی از بهرۀ گذشتگار، را قـبلاً دیدیم!
چه بسا عذابی که ریشه کن کننده باشد به قوم تو در این جهان نرسد، همانگونه که قبلاً به قوم موسی نرسید:
(وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ ).
ما کتاب (آسمانی تورات) را بـه مـوسی دادیم و سـپس دربـارة آن (از سـوی پـیروان در تـفسیر و مـعنی آن برحسب اهواء و شهوات ایشان) اختلاف شد.
اتحادشان از هـم پاشید و اعتقادات و عباداتشان دگرگون گردید، ولی فرمان یزدان بر این رفته بود که محاسبه کامل ایشان در روز قیامت صـورت پذیرد:
(وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ ).
و اگر سخن پروردگارت از پیــش بر این نرفته بود (کـه عذاب کافران و مجازات شدید مبطلان تا روز رستاخیز به تأخیر انداخته شود) دربارۀ چیزی که در آن اختلاف پیدا کرده بودند (با تمیز حقّ از باطل، و برای داشتن محقّ و نابود کردن مبطل) داوری می‌شد.فرمان خدا به سبب فلسفۀ ویژه‌ای از پیش بر این رفته است، و عذاب ریشه‌کن کننده بدیشان نـرسیده است. همچنین بدین جـهت عـذاب ایشـان را از بـیخ و بـن درنمی‌آورد کـه آنـان دارای کـتاب آسـمانی هسـتند. کسانی که از پیروان پـیغـبران کـتاب آسـمانی داشته باشند همۀ آنان تا روز قیامت مهلت داده می‌شوند و به طور کلّی نابود و از بیخ و بن پرکنده نمی‌شوند. چـون کتاب آسمانی ایشان که جا است مایۀ هـدایت آنـان است، و نسلهای آینده نیز می‌توانند آن را بررسی کنند و دربارۀ مطالب و مقاصد آن بیندیشند، بسان نسلی که آن کتاب بر ایشان نازل گردیده است و مخاطب مستقیم آن کتاب بوده‌اند. امّا معجزات و خوارق عادات مـادی این چنین نیست. تنها یک نسل آنها را می‌بینند. ایـن نسل هـم یا بدانها ایمان می‌اورند، و یا این که بدانـها ایمان نمی‌آورند و عذاب ایشـان را دربـر می‌گیرد... تورات و انجیل کتابهای کاملی بوده‌اند و در دسـترس نسلهای فراوانی مانده‌اند تا کتاب آسـمانی واپسـین یعنی قرآن آمده است و تورات و انجیل پیش از خود را تصدیق کرده است. قرآن که واپسن کتاب آسمانی است برای همۀ مردمان آمده است و همگان به پـذیرش آن دعـوت مـی‌شوند،، و جـملگی مـردمان بـراساس آن محاسبه می‌شوند و مورد پرس و جو قرار می‌گیرند، از جمله پیروان تـورات و پـیروان انـجیل بـاید از قـرآن متابعت نمایند ... «انّهـمْ: ایـن کـه ایشـان« یـعنی قـوم
موسی ...
(لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ )(١١٠)
آنـان (کـه تـورات را از پدران خود پـه ارث بـرده‌ابـد) دربارۀ کتاب (آسمانی خود) بـه شکب و تـردید شکـفتی گرفتار آمده‌اند (و از حقیقت فرسنگها به دور افتاده‌اند). قوم موسی دربـارۀ کتاب موسی به شکّ و تردید عجیبی گرفتار شده‌اند، چـون کتاب آنان پس از گذشت نسلها نوشته شده است، و روایتها دربارۀ آن پراکنده و پـریشان است، و قـابل اعـتماد و دارای یـقین بـرای پیروانش نیست.
هرچند که عذاب به تأخیر افـتاد‌ه است، قـطعاً هـمگان پاداش و پادافره نـیک و بد اعـمال و افـعال خـود را خواهند گرفت. خداوند دانای آگاه سزا و جزای رفتار و کردارشان را بیگم و کاست می‌دهد، و چیزی از اعمال و افعال ایشان ضائع نمی‌گردد و هدر نمی‌رود:
(وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ )(١١١)
پروردگارت حتماً (پاداش و پادافره) اعمال همگان را بی کم و کاست می‌دهد و او آگاه از هر آن چـیزی است که می‌کنند.
در این تـعبیر قرآنی تأکیدهای گوناگونی است تا بر اثر مهلت دادن و به تأخیر انداختن عذاب، کسی دچار شکّ و تردید نشود. همچنین دربارۀ باطل بودن چیزی که آن قوم معتقد بدان هستند شکّ و تـردیدی بـه خود راه ندهد، و بداند معتقدات ایشان همان شرکی است که قبلاً همه مشرکان بر آن بوده‌اند.
واقعیّت زندگی جنبش اسلامی در آن دوره از زمان این همه تأکیدها را می‌طلبیده است. مشرکان در برابر جنبش اسلامی و پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم و گروه اندک مؤمنانی که در خدمت او هستند،کینه‌توزانه و سرکشانه ایستاده‌اند. دعوت آسمانی تقریباً راکد بر جای خود ایستاده است. در صورتی که عذابی که خدا وعده داده است به تأخیر افتاده است و هنوز روی نداده است. اذیّت و آزار نیز بر سرگروه مؤمنان می‌آید و مؤمنان در ورطۀ شکنجه و عقاب افـتاده‌انـد و در مـیان عـذاب می‌لولند، ولی دشــمنان جـنبش اسـلامی نـجات یـافته‌انـد و آزاد و بی‌دردسر راه می‌روند!.. ایـن دوره، دوره‌ای است کـه برخی از دلها در آن به لرزه می‌افتد. حتّی دلهای استوار و نیرومند نیز دچار وحشت می‌گردد، و به همچون دلداری و غمزدائی و ثابت قدم داشتن و پایدار نمودنی نیاز پیدا می‌کند.
پایدار نمودن دلهای با ایمان با چیزی میسر نـمی‌گردد همانگونه که پـایدار میشود به وسیلۀ تأکید ایـن موضوع که دشمنان آنها، دشـمنان یـزدان است! و آن دشمنان بر باطلی ماندگار هستند کـه شکّـی در باطل همچنین ثابت و استوار داشتن دلهای با ایمان با چیزی انجام نمی‌گیرد هـمچون جـلوه‌گـر ساختن حکـمت و فلسفه‌ای که یزدان در مهلت دادن ستمکاران و به تأخیر انداختن طاغیان تا روز معلوم قیامت قرار داده است و نهان داشـته است، و آنـان در آن روز به کـیفر خـود خواهند رسید و گریزی و گزیری از آن ندارند!
بدین منوال و بر این روال مقتضیات حرکت و جنبش اسلامی در نصوص قرآنی خواهیم یافت و خواهیم دید که چگونه این عـقیده را بـاید پـیش برد، و مشـاهده خواهیم کرد که چگونه این قرآن گروه مسلمانان را به کـارزار مــی‌برد و به پیکار مـی‌نشاند، و چگـونه نشانه‌های راه را بدیشان نشان مـی‌دهد و برای آنـان آشکار و روشن میگرداند!
*
سخن گفتن با این تأکید، به جان و دل انسان می‌اندازد که سنّت و قانون ثابت و استوار یزدان، قـطعاً دربـارۀ آفریدگان و آئین و وعد و وعیدی که داده است اجراء می‌گردد. در این صورت مؤمنان باید بر آئـین یـزدان ماندگار بمانند، و دعوت‌کنندگان به سوی خدا راستای راه خـود را ثـابت قدم و راست قـامت ادامـه بـدهند، بدانگونه که بدیشان دستور داده شده است. نه در آئین خود غلو و زیاده‌روی کنند، و نه بر آن بیفزایند. و بـر ستمگران تکیه نکنند هر اندازه هم ستمگران از نیرو و توان برخوردار باشند. و کسی جز خدا را پرستش نکنند و برای جز او کرنش نبرند، هـر انـدازه هـم راه بری ایشان به درازا کشد و طولانی شود.گذشته از اینها، با تـوشه راه کـه انـجام عـبادات در اوقـات خـود است خویشتن را مجهز و مهیا کنند، و شکیبائی و اسـتقامت ورزند تا آن زمان که سنّت و قانون خدا تحقق می‌یابد و پیاده میشود، بدانگاه که خدا می‌خواهد:
(فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ وَلا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (١١٢) وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (١١٣) وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ (١١٤) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ )(١١٥)
بنا بر این، همانگونه که فرمان یافته‌ای (در راه تبلیغ و ارشاد و مبارزه و پیکار و پیاده کردن تـعلیمات قرآن) استقامت کن همراه کسانی که (از کـفر و شـرک، دست کشیده‌اند و) با تو (به سوی خدا) برگشته‌اند و (ایـمان آورده‌اند، و از حدود قوانـین خدا) تـجاوز نکنید (و از جادۀ اعتدال به کنار نروید و راه افراط و تفریط مپوئید)
چرا که خدا می‌بیند چیزی را که مـی‌کنید (بس مواظب بندار و گفتار و کـردار خـود بـاشید) و بـه کافران و مشرکان تکیه مکنید (کـه اگر چنین کنید) آتش دوزخ شما را فرو می‌گیرد. و (بدانید که) جز خدا دوستان و سرپرستانی ندارید (تـا بـتوانـند شـما را در پـناو خود دارند و شر و بـلا و زیـان و ضـرر را از شـما به دور نمایند) و پس از (تکیه بر کـافران و مشـرکان، دیگر از سوی خدا) یـاری نـمی گردید و (بـر دشـمنان) پـیـروز گردانده نـمی‌شوید. در دو طرف روز که وقت نـماز صـبح و عصر است) و در اوائـل شب (کـه وقت نـماز مغرب و عشاء است) چنان که باید نماز را بجای آورید. بیگمان در این (سفارشها و قانونهای آسمانی) اندرز و ارشاد کسانی است که پـند مـی‌پذیرند و خدای را یـاد مـی‌کنند و بـه یـاد مـی‌دارنـد، و (در بـرابـر سختیهای چیزهائی که به تو دستور داده شده است) شکیبائی کن که خداوند پاداش نیکوکاران را ضائع نخواهـد کـرد (و رنج آنان را در دنیا و آخرت هدر نخواهد داد).
این دستوری است که به پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم و به کسانی داده می شود که از کفر و شرک دست کشیده‌اند و به سوی خدا برگشته‌اند:
(فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ ).
همانگونه که فرمان یافتـه‌ای (در راه تـبلیغ و ارشـاد و مبارزه و پیکار و پیاده کردن تعلیمات قرآن) اسقامت کن.
پیغمبر صلّی اللع علیه و آله وسلّم هراس و شکوه این فرمان را به گونه‌ای احساس کرد که با اشارۀ بدین آیه فرمود:
(شیبتنی هود ).
سورۀ هود مرا پیر کرد ....
استقامتی که خواسته شده است به معنی اعتدال، و عبور در راستای راه بدون انحراف بدین سو و آن سو است. این چنین چـیزی هـم نـیاز بـه بـیداری و هوشیاری همیشگی، تدبّر و تـفکّر دائـمی، بازبینی و بـازنگری پیوستۀ مرزهای راه، و جـلوگیری از انـفعالات بشـری است که کم و بیش رویکرد رایج می‌کند و به انحراف می‌کشاند ... به همین جهت استقامت کـاری است کـه پیوسته در هر حرکتی از حرکات زندگی ضرورت دارد. آنچه در اینجا شایان ذکر است و باید بدان توجّه داشت این است که نهی بعد از امر به استقامت، نهی از قصور و کوتاهی در کار و تقصیر و تفریط نیست، بلکه نهی از زیاده‌روی و افراط و از حدّ گذشتن و طغیان و سرکشی است ... این بدان جهت است که امـر بـه اسـتقامت و بیداری و هوشیاری و پرهیزگاری که به دنبال اجـرای ایـن فـرمان در درون پـیدا مـی‌شود، گـاه بـه غـلوّ و زیاده‌روی می‌انجامد، و این دین را از سادگی و آسانی خود به سختی و دشواری تبدیل می‌کند. خدا دین خود را آن چنان می‌خواهد که آن را بدان گـونه نـازل کـرده است، و استقامت را در چیزی که بدان امر کـرده است بدون افراط و غلوّ می‌خواهد، چه افراط و غلوّ این دین را از سرشت خود بیرون می‌برند، همان گونه که تفریط و تقصیر آن را از سرشت خود بیرون می‌برند. این هـم نگرشی است که ارزش بسیار گرانبهائی دارد، و مـایۀ آن میشود که مسلمانان بر راه راست بمانند، و نه بـه افراط و غلوّ بگرایند، و نه سستی و تنبلی کنند.
(إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (١١٢)
قطعاً خدا مـی‌بیند چیزی را که مـی‌کنید (پس مـواظب پندار و گفتار و کردار خود باشید).
«بَصیرٌ: بینا» از «بـصیرت: بـینش« در ایـنجا مـناسب می‌نماید. چرا که در اینجا بصیرت و بینش و خـوب و نیکو درک و فهم کردن و سـنجیدن فرمانروا است ... بنابراین همان گونه کـه فـرمان یـافته‌ای ای پیغمبر استقامت کن همراه با کسانی که با تو به سوی خدا برگشته‌اند.
(وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ ).
و به کافران و مشرکان تکیه مکنید (که اگر چنین کـنید آتش دوزخ شما را فرو می‌گیرد.
به ستمگران تکیه نکنید و بدیشان اطمینان ننمائید. به زورمداران یاغی و سرکش و ستمگری تکیه و اعتماد نکنید که در زمین از سلطه و قدرت برخوردارند، آن کسانی که با زور و قدرت خود بندگان را مغلوب و مقهور می‌کنند و ایشان را بندگان غیر خدا می‌سازند ... بدیشان تکیه نکنید، چه تکیه کردن بر ایشان به مـعنی ماندگار کردن آنان بر این کار بسیار زشت و ناپسندی است که انـجام میدهند و بدان دست می‌یازند، و همچنین به معنی شریک ایشان شدن در گناه آن کـار بسیار زشت و ناپسند است.
(فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ ).
چه (اگر چنین کنید) آتش دوزخ شما را فرو می‌گیرد.
این هم کیفر همچون انحراف و کجروی است.
(وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ) (١١٣)
جر خدا دوستان و سرپرستانی ندارید (تا بتوانند شما را در پناه خود دارند و شرّ و بلا و زیان و ضـرر را از شـما بـه دور نـمایند) و پس از (تکـیه بــر کافران و مشرکـان، دیگر از سوی خدا) یـاری نمی‌گردید و (بر دشمـان) پیروز گردانده نمی‌شوید.
اسـتقامت بر راه در همچون دوره‌ای کار سخت و مشکلی است و به توشه‌ای نیاز دارد که کمک کند و یاری برساند.
یزدان سبحان پـیغمبر خود صلّی الله علیه وآله وسلّم را و گــروه انـدک مسلمانانی را که با او هسـتند به توشۀ راه رهنمون می‌فرماید:
(وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ ).
در دو طرف روز (که وقت نماز صبح و عصر است) و در اوائل شب (که وقت نماز مغرب و عشاء است) چنان که باید نماز را بجای آورید.
خدا می‌دانسته است که این توشه‌ای است که مـی‌ماند هنگامی که هر توشه‌ای تمام می‌گردد و از میان می‌رود. توشه‌ای است که بنیۀ روحی را اسـتوار و پـایدار میدارد. دلها را بر حقّ و حقیقت نگاه میدارد، حـقّ و حقیقتی که وظائف و تکالیف آن بسی سخت و دشوار است. زیرا این توشه این دلها را به خداوندگار مهربان و نزدیک و پاسخگو و فریادرس پیوند می‌دهد، و بر دلها نسیم انس و الفت را وزان می‌کند بدان هنگام که دلها در وحشت و عزلت همچون جاهلیّت نـامبارک و کینه‌توزی بسر می‌برند
آیه در اینجا دو طرف روز را بیان میدارد که اول و آخر روز است. و بخشی از شب را بیان می‌نماید کـه نزدیک به شب مراد است. آیه بدین وسیله اوقـات نمازهای واجب را بیان میدارد، بدون این کـه شمارۀ آنها را معیّن کرده باشد. عدد و وقت خاص هر نمازی به وسیلۀ سنّت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم مقرّر و مشخّص گردیده است.
نصّ قرآن به دنبال فرمان به ادای نماز به گونۀ کامل و لازم خود، این چنین پیروی را می‌زند:
(إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ).
بیگمان نیکیها (و از جمله نمازهای پنجگانه) بدیها را از میان می‌برد.
این نصّ عام است و شامل هر نوع نـیکی و خوبی می‌گردد. نماز از بزرگ‌ترین نیکیها و خوبیها است، و به طریق اَولی مندرج در حکم آیه است. امّا نه ایـن که نماز تنها نیکی و حسنه‌ای باشد - همان گونه که برخی از مفسّران گفته‌اند - که سینه و بدی را بزداید و محو نماید:
(ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ) (١١٤)
بیگمان در این (سفارشها و قانونهای آسمانی) اندرز و ارشاد کسانی است که پـند مـی‌پذیرند و خدای را یـاد می‌کنند و به یاد می‌دارند.
نماز در اصل خود یاد و یادآوری است، بدین جـهت همچون پیروی با آن مناسبت دارد. استقامت نیاز به شکیبائی دارد. همچنین به انتظار مدّت زمانی بودن تا سنّت خدا دربارۀ تکذیب‌کنندگان تـحقّق یـابد و پـیاده گردد نیز نیاز به شکیبائی دارد. بدین خاطر است پیروی که بر فرمان به استقامت و بر چیزی که پیش از آن آمده است زده میشود، این چنین است:
(وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ) (١١٥)
و (در برابر سختیهای چیزهائی که به تو دستور داده شده است) شکیبائی کن که خداوند پـاداش نـیکوکاران را ضائع نخواهد کرد (و رنج آنان را در دنـیا و آخرت هدر نخواهد داد).
استقامت نیکی است. به تمام و کمال خواندن نیاز در اوقات خود نیکی است. شکیبائی بر نـیرنگ تکذیب نیکی است ... خـدا هـم پـاداش نـیکوکاران را ضـائع نمی‌کند و هدر نمی‌دهد.
*
آن گـاه رونـد قـرآنـی بـرای تکمیل حـاشیه و پـیرو برمی‌گردد به سوی جایگاه‌های هلاک و نابودی شهرها و آبادیها و مردمان آنجاها. نیـم نگاهی می‌اندازد به این که اگر در میان همچون مردمانی خیرخواهان فرزانه‌ای بودند در پیشگاه خدا بـرای خویشتن خـیر و خوبی اندوخته می‌کردند و برجای می‌داشتند. برای نیل بدین امر دیگـران را از فسـاد در زمـین نــهی مـی‌کردند و بــازمی‌داشتند، و جـلو ستمگران را از ستمگری می‌گرفتند، آن وقت خدا این شهرها و آبادیها را ویران نـمی‌نمود و سـاکـنان آنـجاها را نـابود و بـه عذاب ریشه‌کن کننده گرفتار نـمی‌کرد. چه یـزدان شـهرها و آبادیها را ظالمانه گرفتار عذاب نـمی‌سازد، وقتی کـه مردمان آنجاها اصـلاحگر بـاشند. یـعنی اصـلاحگران آنجاها قدرت این را داشته باشند که در میان ساکنان آن اقطار و دیار جلو ستمگری و تباهی را بگیرند. در آن شهرها و آبادیها گروه انـدکی از مـؤمنان بـودند، ولی هیچ گونه نفوذ و قدرتی نداشتند. خدا ایشان را نجات داد در آنـــجاها گـروه بیشماری از افـراد دارای خوشگذران، و پیروان بدون چون و چرای ایشان وجود داشتند. این بود که خدا شـهرها و آبـادیها و مـردمان ستمگر آنجاها را نابود کرد:
(فَلَوْلا کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُو بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأرْضِ إِلا قَلِیلا مِمَّنْ أَنْجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِیهِ وَکَانُوا مُجْرِمِینَ (١١٦) وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ) (١١٧)
چرا نمی‌بایست که در میان مـلّتهای (گذشتۀ) پـیش از شما فرزانگانی باشند که از فساد در زمین نهی کنند (تا دیگران را از گرفتار آمدن به عذاب و نابود شدن رهائی بـخشند؟) مگـر مـردمان کمی کـه (بـه وظیفۀ امـر بـه معروف و نــهی از مـنکر عـمل کردند و) ما نـجاتشان دادیم، و (امّا در همان حال) کافرانی مـی‌زیستند که از خوشگذرانی و تنعّم و تلذّذی پیروی می‌کردند که آنان را مغرور و فاسد کرده بود، و دائماً گناه می‌ورزیدند (و هیچ وقت بـه دعوت پـیغمبران و خیرخواهـان گوش نمی‌دادند و از فساد و تباهی دست نمی‌کشیدند. سنّت و عادت) پروردگارت چنین نـبوده است که شـهرها و آبادیها را ستمگرانه ویران کند، در حـالی کـه سـاکنان آنجاها (متمسّک به حقّ و ملتزم به فضائل بـوده و) در صدد اصلاح (حال خود و دیگران) برآمده باشند.
این اشاره پرده برمی‌دارد از سنّت و قانونی از سنّتها و قانونهای یزدان که جاری و ساری در میان ملّتها است. ملّتی که فساد و تباهی در میان ایشان به سـبب بـنده گرداندن مردمان برای غیر یزدان به شکلی از اشکـال را‌ئج می‌گردد، و کسانی در آن میان پـیدا مـی‌شوند و برای دفع همچون تباهی و فسادی به پا می‌خیزند و به تلاش می‌ایستند، این چنین ملّتی نجات پیدا می‌کند، و خدا آن را به عذاب و هلاک گرفتار نمی‌سازد. ملّتی که ستمگران در میانشان به ستم می‌پردازند، و تباهکاران به تباهی می‌نشینند، و کسانی هم در ایـن مـیان پـیدا نمی‌شوند که برای دفع ظلم و فساد برخیزند و به تلاش ایستند، یا کسانی در این میان پیدا مـی‌شوند کـه این بیداد و تباهی را زشت و ناپسند بشمارند، ولی نیرو و توانی آن چنانی ندارند که واقعیّت زندگی تباه شده را دریابند و در آن تأثیر بگذارند، در حقّ چنین ملّتی سنّت و قـانون خـدا اجـراء و روان مـی‌شود و دامـنگیرش می‌گردد، یا نابود و ریشه‌کن میشود و برمی‌افتد، و یا دچار فروپاشی یا پریشانی و نابسامانی می‌گردد.
بنابراین، کسانی که مردمان را به سوی ربوبیّت خدای یگانه دعوت می‌کنند، و در اصلاح جامعه و زدودن آن از تباهی و فسادی می‌کوشند که به سبب پرستش کردن غیرخدا و کرنش بردن برای دیگران پدید آمـده است، این گونه کسانی دروازه‌بان امن و امان ملّتها و جامعه‌ها هسـتند. از هـمین جا ارزش مـبارزۀ رزمـندگان در راه استقرار ربوبیّت خدای یگـانۀ جـهان، و ایسـتادگان در مقابل ستم و تباهی به هر شکلی از اشکال کـه هست، نمودار و پدیدار می‌گردد ... ایـن گونه کسـانی نه تنها وظیفۀ خود را در برابر پروردگار و آئـین خـود انـجام میدهند، بلکه از این راه مانع آن می‌شوند که ملّتها و جامعه‌های ایشان دچار خشـم خـدا شـوند و سـزاوار عذاب و هلاک گردند.
*
واپسین پیرو دربارۀ اختلاف و فرقی است که انسانها با یکدیگر دارند. دستهای راه هدایت می پویند، و گروهی به راه ضلالت می‌روند. دخالت مستقیم و قانون خدا در رویکرد بندگان بدین جهت و یا آن جهت:
(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ (١١٨) إِلا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ) (١١٩)
(ای پیغمبری که آزمـند بـر ایـمان آوردن قـوم خود و مـتأسّف بـر روی گـردانـی ایشـان از دعوت آسـمانی هستی! بدان که) اگر پروردگارت می‌خواست مـردمان را (همچون فرشتگان در یک مسیر و بر یک برنامـه قرار می‌داد و) ملّت واحدی مـی‌کرد (و پـیرو آئـین یگانه‌ای می‌نمود، و آنان در مادیات و در معنویات و در انتخاب راه حقّ یا راه باطل اختیار و اختلافی نـمی‌داشـتند. آن وقت جــهان بــه گــونۀ دیگری درمـی‌آمد) ولی (خدا مردمان را مختار و با اراده آفریده و) آنان همیشه (در همه چیز، حتّی در گزینش دیـن و اصول عقائد آن) متفاوت خواهند ماند. (مردمان بنا به اختلاف استعداد، در همه چیز حتّی در دینی که خدا برای آنان فرستاده است متفاوت می‌مانند) مگر کسـانی کـه خدا بـدیشان رحم کرده باشد (و در پرتو لطف او بـر احکـام قطعی الدّلالۀ کتاب خدا متّفق بوده، هر چند در فهم معنی ظنّی الدّلالۀ آن که منوط بـه اجتهاد است، اختلاف داشـته باشند) و خداوند برای همین (اختلاف و تـحقّق اراده و رحمت) ایشان را آفریده است، و سخن پروردگار تو بر این رفته است که: دوزخ را از جملگی جنّیها و انسانهای (پیرو نفس امّاره و اهریمن مکاره) پر می‌کنم.
اگر خدا می‌خواست جملگی مردمان را بـر یک روال می‌آفرید، و همگان را با اسـتعداد یکسان بـه جـهان می‌آورد ... همۀ مردمان نسخه‌های مکرّری می‌شدند و هیچ گونه تفاوت و تباین و جدائی و دگرگونی با یکدیگر نمی‌داشتند. این هم سرشت این زندگی مقدّر و مقرّر بر روی زمین نیست، و با سرشت این آفریدۀ انسان نامی نمی‌خواند که خدا او را در زمین خلافت بخشیده است و جانشین کرده است.
خدا خواسته است که ایـن آفریدۀ انسان نام دارای استعدادات و تمایلات و رویکـردها و گـرایشـهای گوناگون و جوراجوری باشد، و خدا به آدمی قدرت آن را بخشیده است که آزادانه راه خود را انتخاب نماید، و به اختیار خود جهتگیری کند، و جوابگوی این انتخاب و اختیار باشد، و بار مسؤولیّت اعمال و اقوال و افکـار خویش را بر دوش کشد، و خدا در برابر گزینش هدایت یا ضلالت بدو پاداش و پادافره دهد ... سنّت و قـانون خدا چنین اقتضاء کرده است، و مشیّت و ارادۀ خدا بـر این بوده و بر این رفته است. آن کس کـه هـدایت را انتخاب می‌کند، و آن کس که ضلالت را اختیار می‌کند، عملکرد هر دو تای آنان برابر سنّت و قانون ساری و جاری یزدان دربارۀ بندگانش بوده است، و مـوافـق و مطابق با مشیّت و ارادۀ ایزد سبحان صورت پذیرفته است. چرا که آفریدگار جهان خواسته است که انسـان حقّ اختیار و انتخاب را داشته باشد، و جزا و سزای راه و روشی را که برگزیده است دریافت دارد.
خدای منّان چنین خواسته است که انسـانها یک ملّت نشوند. این یک ملّت نبودن هم می‌طلبد که با یکدیگر تفاوت و جدائی داشته باشند و جوراجور و گوناگـون شوند. این اختلاف و افتراق گاهی به اصول عقیده هـم سر می‌کشد - مگر آنان که رحمت خدا ایشان را دریابد و دربرشان گیرد - و آنان کسانیند که به حقّ و حقیقت دسترسی پیدا کرده‌انـد - حقّ و حقیقت نـیز تعدّد و چندگانگی ندارند - ایـن چنین انسـانهائی در اصول عقیده متّفق می‌شوند و اتّفاق نظر پیدا می‌کنند. این هم این را نفی نمی‌کند که ایشان با گمراهان متفاوف بوده و دوگانگی و جدائی دارند:
طـرف مقابلی را این نصّ برای راه یافتگان ذکر کرده است:
(وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ) (١١٩)
و سخن پروردگار تو بر این رفته است که دوزخ را از جملگی جنّیها و انسانهای (پیرو نفس امّـاره و اهـریمن مکّاره) پر می‌کنـم.
چنین فهم و درک می‌گردد کسانی که در حقّ و حقیقت به هم می‌رسند، و رحمت خدا ایشان را دربر می‌گیرد، آنان سرنوشت دیگری و جایگاه جداگانه‌ای دارند کـه بهشت است و بهشت از ایشان بر می‌گردد، همان گونه که دوزخ از گمراهان مقابل اهل حقّ و حقیقت پـر می‌گردد، گمراهانی که دارای گروهها و دسته‌های باطل گوناگون، و برنامه‌های فراوان گمراه و گمر‌اهساز هستند.
*
سخن بازپسین در این سوره، خطاب به پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است و دربارۀ فلسفۀ روایت داستانها به ویژه برای او و به طور عام بـرای مؤمنان است. کسـانی کـه ایـمان نمی‌آورند پیغمبر واپسـین سخن خود را با ایشـان بگوید، و قاطعانه با آنان قطع رابطه کند، و ایشان را به چیزی واگذارد که نهان در پس پردۀ غـیب است و در انتظارشان است. آن گاه رهنمود میشود که خدا را بپرستد و بر او توکّل کند، و بگذارد قوم او هر کاری را که می‌خواهند بکنند:
(وَکُلا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَکَ وَجَاءَکَ فِی هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ (١٢٠) وَقُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنَّا عَامِلُونَ (١٢١) وَانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (١٢٢) وَلِلَّهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَیْهِ یُرْجَعُ الأمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (١٢٣)
این همه از اخبار پیغمبران بر تو فرو مـی‌خوانـیم، کـلّاً برای این است که بدان دلت را برجای و استوار بداریم (و در برابر مشکلات تبلیغ رسـالت، آن را تقویت نمائیم). برای تو در ضمن این (سـوره و اخبار مـذکور در آن، بیان) حقّ آمده است (همان حقّی که پیغمبران دیگران را بدان می‌خواندند) و برای مؤمنان پند و یادآوری مهمّی ذکر شده است (که می‌توانند همچون ایمانداران پیشین از آن سود جویند و راه سعادت پویند). بگو به کسـانی که ایمان نمی‌آورند: هر چه در قدرت دارید بکنید (و در راه خود بروید) که ما نیز آنچه می‌توانیم می‌کنیم (و در راه خود می‌رویـم، ولی بدانید سرانجام شـما شکست و بدبختی، و عاقبت مـا پـیروزی و خوشبختی است). و چشم به راه باشید (که به ما چه چیز مـی‌رسد از آنـچه فکر می‌کنید که می‌رسد) و ما هم چشـم بـه راه هسـتیم (که برابر وعدۀ خدا، دعوت آسمانی پیروز و اسلام بر شما و بر همۀ دشمنان دین غلبه کند. آگاهی از) غیب آسمانها و زمین ویژۀ خدا است، و کارها یکسـره بـدو برمی‌گردد (و امور جهان به فرمان او می‌چرخـد)، پس او را بپرست و بر او تکیه کن و (بدان که) پروردگارت از چیزهائی که می‌کنید بی‌خبر نیست.
خدا پاداش پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را بدهاد چه مشکلاتی که از سوی قوم خود می‌دیده است! و چه اندازه انـحرافات درونها و کجروی انسانها را مشاهده کرده است! و چه مقدار بارهای سنگین دعوت را بـر دوش خود حـمل نموده است. آن اندازه دشـواریـها و کـژراهـه‌رویها و سنگینیها را دیـده است که بـه دلداری و غمزدائـی پروردگارش نیاز پیدا نموده است و لازم آمده است که آفریدگارش او را ثابت قدم و استوار بدارد، در عین حال که او ثابت قدم و شکیبا بوده و به خداوندگار خود اطمینان و توکّل داشته است:
(وَکُلا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَکَ ).
این همه از اخبار پیغمبران بر تـو فـرومی‌خوانـیم، کـلّاً برای این است که بدان دلت را برجای و استوار بداریم.
(وَجَاءَکَ فِی هَذِهِ الْحَقُّ ).
برای تو در ضمن این (سـوره و اخبار مـذکور در آن، بیان) حقّ أمده است (همان حقّی که پیغمبران دیگران را بدان می‌خواندند).
یعنی در این سوره، حقّ و حقیقت دعـوت، داسـتانهای پیغمبران، سنّتها و قانونهای یزدان، و تـصدیق مـژده و بشارت، و راست بودن و تهدید کردن و بیم دادن، آمده است .
(وَمَوْعِظَةٌ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ 9(١٢٠)
و برای مؤمنان پند و اندرز و یاد و یادآوری مهمّی ذکر شده است (که می‌توانند همچون ایـمانداران پـیشین از آن سود جویند و راه سعادت پویند).
این سوره آنان را با چیزهائی که بر سر مردمان نسلهای گذشته آمده است پند و انـدرز می‌دهد، و ایشان را متوجّه سنّتها و قانونهای یزدان می‌کند، و به یاد اوامر و نواهی خدا می‌اندازد.
کسانی که پس از این ایمان نیاورند، دیگر اندرز و یاد و یادآوری برای ایشان نیست. بلکه با آنـان قـاطـانه قطع رابطه می‌گردد:
(وَقُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنَّا عَامِلُونَ )(١٢١) (وَانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ) (١٢٢)
بگو به کسانی که ایـمان نـمی‌آورند. هـرچـه در قدرت دارید بکنید (و در راه خود بـروید) که مـا نـیز آنـچه می‌توانیم می‌کنیم (و در راه خود می‌رویم، ولی بدانـید سرانجام شما شکست و بدبختی، و عاقبت ما پـیروزی و خوشبـتی است). و چشم به راه باشید (که به ما چه چیز می‌رسد از آنچه فکر می‌کنید که می‌رسد) و ما هم چشم به راه هستیم (که برابر وعدۀ خدا، دعوت آسمانی پیروز و اسلام بر شما و بر همۀ دشمنان دین غلبه کند. این سخنی است‌که ی از برادران انبیاء ییشین تو که در این سوره داستان ایشان آمده است آن را به قوم خود گفته است و به ترک ایشان گفته است و آنان را به سرنوشتی واگذار کـرده است کـه در انـتظارشان بـوده است[2]... آنچه در انتظارشان بوده است در پـن پردۀ غیب یزدان نهان بوده است:
(وَلِلَّهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ ).
(آگاهی از) غیب آسمانها و زمین ویژۀ خدا است. کارها یکسره بدو برمی‌گردد، هم کـار تو و هـم کـار مؤمنان، و هم کار کسانی که ایمان نمی‌آورند، و هم کار و بار این آفریدگان همه، آنچه در دل غیب او نـهان و پنهان است، و آنچه در آینده خواهد بود و خواهد شد:
(فَاعْبُدْهُ).
پس او را بپرست.
چه تنها او شایان برستش کردن، و برای او کرنش بردن است.
(وَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ).
و بر او تکیه کن.
زیرا ولی و نصیر و یاور و مددکار او است و بس. او آگاه از هر آن چیزی است که می‌کنید چه خوب باشد و چه بد، و سزا و جزای کسی ضـائع نـمی‌شود و هدر نمی‌رود:
(وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ )(١٢٣)
و (بدان که) پروردگارت از چیزهائی که می‌کنید بی‌خبر نیست.
*
بدین منوال و بر این روال ایـن سـوره بـا تـوحید در عبادت، و توبه و پشیمانی و برگشت به یزدان در پایان کار، خاتمه می‌پذیرد، همانگونه که با پرستش خدا و تنها توجّه و روی‌کردن به خـدا، و درنـهایت گشت و گذار، برگشتن بدو، آغاز گردیده بود. این کار بعد از گشت و گذار زیاد در آفاق و اقطار جهان، و فرورفتن به ژرفـاهای درون، و دور زدن در لابـلای اعصار و قرون، صورت پذیرفته است.
بدین‌گونه زیبائی هماهنگی هنری در آغاز و در انجام به همدیگر می‌رسد، و در همنوائـی مـیان داستانها و روند قرآنی به چشم مـی‌خورد، بـا ظـرافت دیدگاه و اندیشه و رویکردی که به تمام و کمال در ایـن قـرآن موجود است. اگر قـرآن از سـوی غـیر یـزدان جهان می آمد، مردمان در آن اختلاف فراوان و ضدّ و نقیض بسیاری رآ پیدا می کردند.
*
گذشته از این مطالب و مقاصدی که بیان گردید، کسی که روند این سوره را به تمام و کمال پژوهش کند، بلکه روند همۀ قرآن مکّی را بررسی کند، دریافت خواهـد کرد که خطّ سیر اصلی استوار و فراخ و ژرفی وجـود دارد، و این سوره بر آن می‌رود و بدان تکیه می‌کند، و همان محوری است که پیرامون آن می‌چرخـد، و هـمۀ خطّ سیرهای دیگر بدان برمی‌گردند، و هـمۀ بندها و تارها نیز بدان می‌پیوندند ... این محور خطّ سیر عقیده است. محوری است که این آئین به طور کلّی بر آن تکیه می‌کند ... این محور، محور عقیده است، محوری است که این برنامۀ یزدانی که بـرای زنـدگی انسـانها است اندک و بیش و جزء و کلّ آن دور آن می‌چرخد.
ما در پیرو اجمالی این سوره نیاز خواهیم داشت تا به این که باز هم توقّفهای مختصری در برابر این خطّ سیر و در برابر این محور داشته باشیم - همانگونه که در روند سوره پیدا است -در کنار برخی از آنها قبلاً توقّفهای کوتاهی و نگاه‌های گـذرائـی داشـته‌ایـم، ولی در هـر صورت در این پیرو اجمالی به نگرش و بازبینی نـیاز پیدا خواهیم کرد، تـا جزئیات ایـن پـیرو واپسـین به یکدیگر ارتباط حاصل کند و پیوند بخورد:
*
حقیقت نخستینی که در سراسر سوره پیدا و نمایان است .... چه در دیباچۀ سوره که مضمون کتابی را بیان می‌کند که همراه با محمّد صلّی الله علیه و آله وسلّم فرستاده شده است، و چه در داستانی که خط سیر جنببش عقیدۀ اسلامی را در طول تــاریخ بــیان مــی‌کند، و چـه در پـیرو پـایانی کـه پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را برای رویاروئی با مشرکانی رهـنمود می‌کند و از او خواسته میشود که با نتائج حـاصله از این داستانها و از مضمون کتابی کـه در نـهایت بـرای ایشان آمده است به پیکارشان رود ... حقیقت نخستینی که در سراسر سوره پیدا و نمایان است، تمرکز بر فرمان به عبادت یزدان یگانه، و نهی از عبادت غیر او است ... و همچنین بیان این است که همچون چیزی هـمۀ دیـن است ... آنگاه استوار و پایدار کردن وعد و وعـید، و حساب و کتاب و سزا و جزا، و عقاب و عذاب، بر این بنیاد یگانه گستردۀ فراگـیر است ... هـمانگونه کـه در دیباچۀ سوره گفتیم و در موارد متعدّد تـفسیر آن بـیان داشتیم.
آنچه می‌ماند در اینجا این است پیش از هر چیز شیوۀ برنامه قرآنی در بیان این حقیقت را و ارزش این شیوه را روشن گردانیـم:
حقیقت وحید عبادت یزدان، در دو گـفتار ایـن چـنین است:
(یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ ).
ای قوم من! خدا را بپرستید (و بدانید که) جز او معبودی ندارید. (هود/50و65و84 )
(أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ) (٢)
(ای پیغمبر! بدیشان بگو:) این که جز خدا را نـپرستید. بیگمان من از سوی خدا بـیم‌دهندۀ (کـافران بـه عذاب دوزخ) و مژده‌دهندۀ (مؤمنان به نعمت بهشت) هستم. (هود/2)
اختلاف این دو گفتار روشن است، یکی به صورت امر، و دیگری به شکل نهی آمـده است ... آیـا مـدلول و مفهوم آن دو یکی است؟ ... مـدلول و مـفهوم گـفتار نخستین، امر به عبادت یـزدان است، و بـیان مـی‌دارد معبودی که پرستیده شود جز یزدان در میان نـیست ... مدلول و مفهوم گفتار دوم، نهی از عبادت جـز یـزدان است ...
مدلول و مفهوم دوم، مقتضی مدلول و مفهوم نـخست است ... ولیکن اوّلی «منطوق» و گویا است، و دومـی «مفهوم« و برداشت ... حکمت خدا در بیان این حقیقت بزرگ مقتضی این بوده است کـه در نـهی از عـبادت غیرخدا، به مفهوم بسنده نشود، و بیان این نهی از راه منطوق گویای مستقلّی باشد، هرچند که در ضمن امـر اوّل مفهوم و معلوم است!
این سخن ما را متوجّه اشارۀ ژرفـی به ارزش چـنین حقیقت بزرگی می‌سازد، و سنگینی آن را در تـرازوی یزدان سبحان می‌نمایاند. به گونه‌ای که سزاوار است به مفهوم ضمنی امر به عبادت یزدان، و به بیان ایـن که معبودی جز او وجود ندارد تا پـرستیده شـود، بسنده نگردد. بلکه نهی از عبادت جز خدا در منطوق گویای مستقلّی بیابد که متضمّن نهی مستقیم بوده، امّا نه با مفهوم ضمنی باشد و نه با مقتضی لازم!
همچنین شیوۀ برنامه قرآنی در بیان این حقیقت با هر دو جنبۀ آن که عبادت یزدان، و عدم عبادت دیگران است، به ما چنین می‌فهماند: انسان نیاز به نصّ قاطعی با دو بخش این حقیقت به طور یکسان دارد. درکنار آن هـم نباید به امر به عبادت یزدان، و بیان این که جز او هیچ معبودی نیست بسنده کرد. بلکه بـاید نـهی صـریح از عبادت جز او را به مفهوم ضمنی امر به عبادت خدای یگانه افزود ... زیرا زمانی خواهد آمد که مردمان خدا را انکار نمی‌کنند، و به ترک عبادت خدا هم نمی‌گویند، ولی آنان با وجود این جز او را با او می‌پرستند، و به شرک می‌افتند و انباز می‌ورزند، و گمان هم می‌برند که ایشان مسلمانند!
بدین جهت است که تعبیر قرآنی دربارۀ حقیقت توحید، یکجا به صورت امر و به صورت نهی آمده است، تـا یکی دیگری را تأکید کند، تاکیدی که با آن سوراخ و سنبه‌ای نماند و شرک از آنجا نـتواند به شکلی از اشکال فراوانی که دارد نفوذ کند.
همچون چیزی، در تعبیر قـرآنـی در جـاهای مـختلفی تکرار گردیده است. این هم نمونه‌هائی از آن در ایـن سوره و در سوره‌های دیگر است:
1-(الر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ (١) أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ) (٢)
الف.لام.را. (ایـن قـرآن) کــتاب بزرگواری است کـه آیه‌های آن (توسّط خدا) منظّم و محکم گردیده است (و لذا تناقض و خلل بدان راه ندارد) و نیز آیات آن از سوی خداوند (جهان) شرح و بیان شـده است کـه هـم حکیم است و هــم آگاه (و کـارهایش از روی کــاردانـی و فرزانگی انجام می‌پذیرد. ای پیغمبر! بدیشان بگو:) ایـن کـه جز خدا را نپرستید. بیگمان مـن از سـوی خدا بـیم‌دهندۀ (کـافران بــه عـذاب دوزخ) و مـژده‌دهثدۀ (مؤمنان به نعمت بهشت) هستم. (هود/1و2)
2-(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ (٢٥) أَنْ لا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ )(٢٦)
(هـمانگونه کـه تو را بـه پـیش قومت فرستاده‌ایـم و گروهی به دشمنانگی و سرکشی پرداختند) نوح را (هم) به پـیش قومش فرستادیم (و او بـدیشان گفت:) مـن بیـم‌دهثدۀ (شما از عذاب خدا و) بیانگر (راه نجات) برای شما میباشم. (همچنین بدیشان گفت:) جز الله (یـعنی خدای واحد یکتا) را نپرستید. بیگمان من از عذاب روز پررنج (قیامت) بر شما می‌ترسم. (هود/25و26 )
3-(وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلا مُفْتَرُونَ )(٥٠)
(مـا بــه عــنوان پیغمبر) هـود را بـه سـوی قوم عـاد فرستادیم که از خودشان بود. (هود بدیشان) گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید که جز او معبودی نداری. شما (کـه بـه خـدایـان مـتعدّدی مـعتقدید، در ادّعای) خود) دروغگویانی بیش نیستید. (هود/50)
4-(لا تتخذوا إلهین اثنین . إنما هو إله واحد . فإیای فارهبون).
خـدا گـفته است کـه دو مــعبود دوگانه بـرای خود بـرنگزینید، بـلکه خدا مـعبود یگانه‌ای است (کــه مـنم آفریدگار کائناتم) و تنها و تنها از من بترسید و بس.
5-(ما کان إبراهیم یهودیا ولا نصرانیا . ولکن کان حنیفا مسلما . وما کان من المشرکین).
ابراهیم نه یهودی بود و نه مسیـحی، ولیکن (از ادیـان باطله بیزار و منصرف و) بر (دین) حقّ و منقاد (فرمان) خدا بود، و از زمرۀ مشرکان (و کافرانی چون قریش و
همگنان ایشان) نبود. (آل عمران/67)
6-(إنی وجهت وجهی للذی فطر السماوات والأرض حنیفا . وما أنا من المشرکین). . .
بیگمان من رو به سـوی کسـی مـی‌کنم کـه آسمانها و زمین را آفریده است، و مـن (از هـر راهـی جز راه او) بکنارم و از زمرۀ مشرکان نیستم. (انعام/79)
این برنامۀ مستمرّ و پیاپی تعبیر قرآنی راجع به حقیقت توحید است. بدون شکّ مفهوم و معنی ویژۀ خود را دارد، چه در جلوه‌گر ساختن ارج و ارزش این حقیقت، و چه در روشن ساختن سترگی و سترگی‌ای که ای، حقیقت می‌طلبد که در هر جانبی از جوانب آن به مفهومهای ضمنی و به مقتضیّات لازمه تکیه نشود و حواله داده نشود. بلکه قرآن در هر جانبی از جوانب آن نصّ صریح و گویا دارد. همچنین در راهیابی انسان با سرشتی کـه دارد به رهنمود این شیوۀ گفتار بر دانش ایزد کر‌دگار، و به سبب نیازی که انسان به بیان همچون حقیقت بزرگی دارد، و برای نگاهداری آن در احساس و در اندیشه‌اش از هر گونه شکّ و شبهه‌ای و از هـر نوع تـاریکی و ابهامی، ضرورت دارد تعبیر دقیق و روشنی دربارۀ آن گفته شود، بدان منوال و بر آن روالی که قبلاً گذشت، منوال و روالی که قصد و عمد در آن آشکار شود و جلوه‌گر آید ... خدا دارای پند و اندرز رسـا و بسـنده است. خدا بهتر از هر کسی آگاه از حال آفریدگان خود است. او بسیار دقیق و بسیار اگاه است.
در مقابل مدلول و مفهوم اصطلاح «عبادت« می‌ایستیم، اصطلاحی که در این سوره، و در سراسر قـرآن آمـده است. تا ما آنچه را که در فراسوی تمرکز بـر امـر بـه عبادت خدای یگانه، و نهی از عبادت غیرخدای یگانه نهفته است دریابیم، و خوب بدانیم کـه در فـراسـوی عنایت موجود در تعبیر از دو بخش این حقیقت با نصّ صریح و گویا، و در عدم اکتفاء به دلالت ضمنی مفهوم، واقعاً چه حکمت و فلسفه‌ای وجود دارد.
قبلاً در لابلای پیرو بر داستان هود و قوم او - در این سوره - روشن کردیم کـه مـدلول و مـفهوم اصطلاح «عبادت« چیست، اصطلاحی که سزاوار این همه بر آن تکیه کردن و این همه بدان عـنایت نـمودن مـی‌گردد. همان گونه هم شایان این میشود که کـاروان پـیغمبران بزرگوار این همه تلاش و رنـج برای آن بکشـند، و دعوت کنندگان به سوی خدای یگـانه در طـول تــاریخ برای تبلیغ عبادت او این همه عذاب و درد بچشند...[3]
هم اینک بر آن پیرو برخی از نگرشها را می‌افزائیم: استعمال اصطلاح «عبادات« بر شعائر و مراسم آئینی و بر عملکردی که میان بنده و خدا صورت می‌پذیرد، و در مقابل آن اصطلاح «معاملات« اطلاق مـی‌شود بـر عملکردی که میان خود مردمان انجام مـی‌گیرد، ایـن اصطلاحات در زمان نزول قرآن مجید نـبوده است و بعدها رواج پیدا کرده است، و این تقسیم‌بندی در دورۀ نخستین اسلام معروف و مشهور نبوده است.
قبلاً در کتاب «خصائص التصور الاسلامی و مقوماته« مقداری دربارۀ تاریخ این مسأله نوشته‌ایـم. بندها و بخشهائی را از آن گلچین می‌نمائیم:
«تقسیم فعالیتهای انسان به «عبادات« و «معاملات« مسأله‌ای است نوخاسته که پس از تـدوین «فـقه« به وجود آمده است. با آن که در آغاز مقصود از این کار یک تقسیم «فنی« بوده است که قالب تألیف علمی است، ولی متأسّفانه بعدها آثار بدی در جهان‌بینی، و سپس بعد از مدّت زمانی در تمام حـیات اسـلامی از خود باقی گذاشته است. چرا که در اندیشۀ مردمان چنین نقش بست که صفت «عبادت« به نـوع اول فعّالیّتها اختصاص دارد، و « فقه عبادات« مشتمل بر آن است. در صورتی که صفت «عبادات« نسبت به فعّالیّتهای دستۀ دوم که «فقه معاملات« شـامل آن مـی‌گردد جـاری و صادق نیست! این اعتقاد بدون شکّ تحریف جهان‌بینی اسلامی است، و انحراف همه جانبه‌ای در زندگی جامعۀ اسلامی به دنبال دارد.
در جـهان‌بینی اسـلامی یک فـعّالیّت اسـلامی یـافته نمی‌شود که معنی «عبادت« بر آن منطبق نگردد، و یـا پیاده کردن این صف در آن منظور و مـقصود نـباشد. برنامۀ اسلامی سراسر آن از آغاز تا انجام هدفش پیاده کردن معنی عبادت است.
در برنامۀ اسلامی، حقوق اسـاسی، و حـقوق مـالی، و قوانین جزائی، و قوانین مدنی، و قوانـین خـانواده، و سائر قوانینی که این برنامه آنها را دربر دارد، هدفی جز پیاده کردن معنی «عبادت« در زندگی انسان ندارند ... فعّالیّتهای انسانی هم بدین صفت مـتّصف نـمی‌گردد و این هدف را پیاده نمی‌کند - هدفی که قرآن آن را هدف وجود انسانی می‌شمارد - مگر آن گاه که ایـن فعّالیّتها مطابق برنامۀ خدائی انجام پذیرد. بدین وسیله است که الوهیّت منحصر به یزدان سبحان می‌گردد، و به بـندگی یگانۀ او اعتراف میشود ... در غیر این صورت بیرون رفتن از عبادت صورت می‌پذیرد، چون بیرون رفتن از بندگی صورت پذیرفته است یعنی بیرون رفتن از هدف وجود انسانی است بدان گونه که خدا خواسته است! و آن هم بیرون رفتن از آئین یزدان بشمار است!
انواع فعّالیّتهائی که فقهاء نام «عبادات« بدانها دادهاند، به ویژه بدین صفتی که با مفهوم جهان‌بینی اسـلامی نمی‌خواند - وقتی که در قرآن به مـوارد آن مـراجعه می‌گردد - حقیقت برجسته و آشکاری جلوه‌گر میشود و نباید آن را از یاد برد. این بـخش جـدا و برکنار از انواع فعّالیّتهای دیگری نیست که نام «معاملات« بدانها دادهاند ... بلکه هم این و هم آن در روند قـرآنـی به یکدیگر مرتبط هستند، و در برنامه رهنمود اسلامی با همدیگر پیوند خورده‌اند چرا که این بسان آن، بخشی از برنامۀ «عبادت » است، عبادت که هدف وجود انسانی است، و معنی بندگی را تحقّق می‌بخشد، و مـعنی انحصار یزدان سبحان به الوهیّت را پیاده می‌کند.
این تقسیم‌بندی - به مرور زمان - به برخی از مردمان چــنین فـهمانده است کـه آنان بـا انـجام فعّالیّتهای «عبادات« نام برابر احکام اسلام، می‌توانند «مسلمان« بشمار آیند، هر چند هم همۀ فعّالیّتهای «مـعاملات« را طبق برنامه دیگری انجام دهند!.. آنان قوانین معاملات را از یزدان سبحان دریافت نمی‌دارند، و بلکه آنها را از خدای دیگری دریافت می‌دارند!.. این خدای دروغین برای ایشان دربارۀ امور زندگی چیزی را مقرّر میدارد که یزدان جهان بدان اجازه نداده است!
ایــن گـمان بزرگی است. چه اسـلام وحدتی است ناگسیختنی و جداناشدنی. هر کس که اسـلام را به دو بخش تقسیم کند - بدین شیوه‌ای کـه گـذشت - چـنین کسی از این وحدت بیرون می‌رود، یا به تعبیر دیگری: از این آئین بیرون می‌رود.
این حقیقت بزرگی است و هر مسلمانی که می‌خواهـد اسلام خود را پیاده و محقّق کند و مسلمان بودن خویش را اثبات نماید، و در عین حال می‌خواهد هدف وجود انسانی خویشتن را تحقّق بخشد، باید که بدان گوش دل فرادهد».[4]
هم اینک بدین بندها و بخشها چیزی را می‌افزائیم کـه قبلاً در این جزء گفته‌ایم. آن چـیز ایـن است که یک انسان عرب وقتی که برای نخستین بار مـخاطب ایـن قرآن می‌گردید، و به انـجام آن دسـتور داده می‌شد، مدلول و مفهوم این واژه، منحصر بـه ادای شعائر و مراسم پرستشی و بندگی نمی‌گردید ... بلکه روزی که در مکّه برای نخستین بار با قرآن مخاطب می گردید، هنوز شعائر و مراسم پرستشی و بندگی واجب نگردیده بود! آنچه یک فرد عرب وقتی که مخاطب قرآن واقع می‌گردید می‌فهمید این بود که هدف این واژه «کرنش« بردن برای خدای یگانه و «پرستش« او در هم چیز و در همه کار، و کرنش نبردن برای غیر خـدا و پرستش نکردن جز او در تـمام امـور و شـؤون زنـدگی است. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم «عبادت« را با نصّ فرموده‌های خود تفسیر نمود و آن را «اتباع« و پیروی معنی کرد و شعائر و مراسم پرستشی و بندگی ننامید. در آن حال که برای عدی پسر حاتم دربارۀ یهودیان و مسـیحیان توضیح می‌داد و ایشان را پـرستشگر احـبار و رهـبان، یعنی پیشوایان دینی یهودی و مسیحی قلمداد می‌فرمود:
(بلى إنهم أحلوا لهم الحرام , وحرموا علیهم الحلال , فاتبعوهم فذلک عبادتهم إیاهم).
بـلی (کـه احـبار و رهـبان خود را خدایـان خویش می‌کرده‌اند). پیشوایان آئینی ایشان برای آنان حرام را حلال، و حلال را حرام می‌کرده‌اند و آنان هـم از ایشـان پیروی می‌نموده‌انـد، و ایـن کـار پـرستش یهودیان و مسیحیان برای احبار و رهبان خودشان بشمار است. واژۀ «عبادت« بر «شعائر و مراسم پرستشی و بندگی« اطلاق گردیده است بدان خاطر که عـبادت شکـلی از اشکال کرنش بردن برای خدا و پرستش او در کاری از کارها است. شکلی است که مدلول و مفهوم عبادت را به طور کـلّی فـرانـمی‌گیرد و بـیانگر هـمۀ مدلولها و مـفهومهای آن نـمی‌شود. بـلکه عـبادت شـاخه‌ای از شاخه‌های کـرنش بردن و پرستش نمودن یزدان است نه تنه و همه چیز آن!..
*
قبلاً در این جزء گفته‌ایم: « واقعیّت این است اگر حقیقت عبادت تنها شعائر و مراسم آئینی بود، شایسته نبود این همه کاروانیان بزرگوار پیغمبران و پیغمبریها بـرای آن بیایند. سزاوار این نبود که این همه تلاشها و کوششهای رنــج‌آور و طـاقت‌فرسای پـیغمبران - صـلوات الله و سلامه علیهـم - صرف آن گردد. سزاوار این نبود که این همه شکنجه و عذاب و این همه درد و رنج گریبانگیر دعوت‌کنندگان و مؤمنان، در طـول تـاریخ دور و دراز گردد. آن چیزی که سزاوار این همه بـهای سـنگین و کمرشکن است بیرون آوردن جملگی انسانها از پیروی بندگان، و برگرداندن ایشان به پیروی از یزدان یگانۀ سبحان در همۀ کار و بار خودشان، و در سراسر برنامۀ زندگی این جهان و آن جهان آنان به طور یکسان است. توحید الوهیّت، توحید ربوبیّت، توحید قیمومت، توحید حاکمیّت، توحید منبع شریعت، توحید برنامۀ زندگی، و توحید جهتی که مردمان به تمام و کمـال از آن پیروی می‌کنند، این چنین توحیدی سزاوار این است که همگی پیغمبران برای آن روانه شوند، و در راه آن ایـن هـمه تلاشها و کوششها مبذول شود، و برای تحقّق بخشیدن و پیاده کردن آن همۀ این شکنجه‌ها و عذابها و دردها و رنجها در طول تاریخ تحمّل گردد ... نه بدان خاطر که یزدان سبحان نیازمند بدان است. خداوند متعال بی‌نیاز از همۀ جهانیان است. بلکه بـدان خـاطر کـه زنـدگی انسانها روبراه نمی‌گردد و شایسته و بایسته نمی‌شود و اوج نمی‌گیرد و زندگی لائق «انسان« نمی‌شود مگر با این توحیدی که تأثیر آن در زندگانی بشـریّت در هـر زاویه‌ای از زوایای آن بی‌اندازه و خارج از شمار است ...».
اکنون بـه گـونۀ چکــیده ارزش حـقیقت تـوحید را در زندگی انسانها از هر نـظر و از هـر زاویـه‌ای بـه طور یکسان بیان میداریم:
1-نخست به تأثیر حقیقت توحید - بدین شیوۀ فراگیر - در هستی خود آدمـی از زاویـۀ وجـود ذاتـی و نـیاز سرشتی و ترکیب‌بند بشری او می‌نگریم ... تأثیر حقیقت توحید را در جهان‌بینی او، و تأثیر این جهان‌بینی در هستی او را ورانداز می‌کنیم:
این جهان‌بینی از آنجا که همۀ امور را بدین شـیوۀ همه جا گستر فرا می‌گیـرد - با تمام معانی همه جا گستری - هستی انسان را با همۀ زوایـائی کـه دارد، و بـا هـمۀ دلبستگیها و شوق و ذوقها، و با همۀ نیازها و خواستها، و با همۀ رویکردها و گرایشهائی که دارد، مخاطب قرار می‌دهد، و آن را به یک سمت و سو برمی‌گرداند، سمت و سوئی که کعبه اعمال و آمال او است. در کنار ایـن کعبه همه چیز را می‌یابد. همه چیز خود را متوجّه ایـن کعبه می‌کند. یگانه کعبه‌ای است که بدان امید می‌بندد و از آن می‌هراسد، و امید و بـیم او تـنها بـدان و از آن است. خود را از خشم آن می‌پرهیزد و خشنودی آن را می‌طلبد. این کعبه برای او همه چیز را می‌تواند انــجام بدهد و همه چیز را بدو بدهد، زیرا این کعبه، آفریدگار هـمه چـیز است، و خـداونـدگار همه چیز است، و اداره کننده و گردانندۀ همه چیز است.
این جهان‌بینی همچنین هستی انسان را بـه سـرچشـمۀ یگانه‌ای برمی‌گرداند. از این سرچشمۀ یگانه، اندیشه‌ها و برداشتها، و ارزشها و معیارها، و قوانین و مـقرّرات خود را دریافت میدارد، و پاسخ همۀ پرسشها را که بر دلش بگذرد در نزد آن می‌یابد، پرسشهائی که برای او پیش می‌آید بدان هنگام که با جهان و زندگی و انسان رویاروی میشود، و در برخورد با آنها هر یک از آنها نشانه‌های پرسشی و علائم استفهامی برمی‌انگیزد. در این وقت است که هستی انسان جمع و جور و راست و ریز میشود ... احسـاس و شـعور، روش و رفـتار، اندیشیدن و پذیرفتن، و شنیدن و پاسخ گفتن او راجع به عقیده و برنامه، یاری جستن و دریافت کردن، زندگی و مرگ، تلاش و جنبش، تندرستی و روزی، و سائر امور دنیا و آخرت، جمع و جور و راست و ریز می‌شد. وقتی هستی انسان بدین گونه متمرکز گردید، دیگر صـدپاره نمی‌گردد و پـریش و پـریشان نمی‌شود، و راه‌هـای گوناگون درپیش می‌گیرد، و به کرانه‌های جوراجـور نمی‌رود و نمی‌دود، و بی‌اندیشه و ناخودآگاه گـام بر جاده‌های ناهموار و ناهمگون نمیگذارد و در آنها قدم برنمی‌دا‌رد.
هستی انسان وقتی که بدین گونه جمع و جور و راست و ریز شد، بهترین حالت از حالات خود را پیدا مـی‌کند. زیرا بدین هنگام در حالت «وحدت« قرار خواهد گرفت که قالب حقیقت و نشانۀ واقعیّت در تمام جولانگاه‌های حقیقت و واقعیّت است ... چه وحدت، حقیقت آفریدگار سبحان است. وحدت حقیقت این جهان و کیهان است با تمام نمادها و شکلها و حالتهای گوناگون و جوراجوری که دارد. وحدت حقیقت زندگی و زندگان است، با همۀ انواع و اجناسی که دارند. وحدت حقیقت انسانها است، با تمام افراد و اسـتعدادات مـختلفی کـه آنان دارنـد. وحدت هدف وجود بشری است که عبادت است با همۀ جولانگاه‌ها و شکلها و سیماهائی کـه عـبادت دارد. و وحدت است هر اندازه و تا هر کجا که انسان حـوصله کند و دربارۀ حقیقت موجود در گسترۀ این جهان هستی پژوهش و بررسی نماید!
وقتی که هستی انسان در وضع و حالتی قرار گرفت که در تمام جولانگاه‌ها همگام و مطابق با «حقیقت« باشد، در اوج نیروی ذاتی خود، و نیز در اوج هماهنگی خود با «حقیقت« این جهان و کیهانی قرار خواهد گرفت که در آن زندگی می‌کند و با آن سودا و معامله دارد و بالأخره با «حقیقت« هر چیزی همراه و دوشادوش خواهد شد که در این گسترۀ فراخ هستی است، چـه چیزهائی که از هستی متأثّر میگردند و چه چیزهائی که در هستی تأثیر می‌گذارند ... این هماهنگی است که به انسـان اجـازه می‌دهد که بزرگ‌ترین و سترگ‌ترین آثـار را پـدید آورد، و بزرگ‌ترین و سترگ‌ترین نقشها را بازی کند. هنگامی که این حقیقت در مجموعۀ برگزیدۀ مسلمانان صدر اسلام به اوج خود رسید، یزدان با دستهای ایشان در زمین نقشهائی را بازی کـرد که در سـاختار هسـتی انسانی، و در ساختار تـاریخ انسانی، آثـار ژرفی و تأثیرات عمیقی داشت.
وقتی که دیگر باره این حقیقت پدیدار گردد - و قطعاً هم با اجازۀ خدا پدیدار می‌گردد - خداوند با این حـقیقت کارهای بسـیاری را بـه انجام مـی‌رساند و چیزهای بسیاری را به وجود می‌آورد، موانـع و مشکلات هـر اندازه هم بر سر راه آن باشد. زیرا وجود ایـن حـقیقت خود به خود نیروئی را پدید می‌آورد که با آن مقاومت مـمکن نیست، چون از اصـل نـیروی ایـن هسـتی برجوشیده است، و همچنین رو به نیروئی حرکت می‌کند که این جهان را از نیستی به هستی آورده است.
این حرکت اهمّیّتش تنها در تصحیح جهان‌بینی ایــمانی نیست و بس. هر چند که این تصحیح خود به خود هدف سترگی است که سـاختار زنـدگی هـمه و هـمه بـر آن استوار و پایدار می‌گردد. بلکه اهمّیّت آن هـمچنین در خوب درک کردن و زیبا مزه کردن زندگی، و رسـیدن این خوب درک کردن و زیبا مزه کردن به بـالاترین و والاترین درجات کمال و هماهنگی است. آخر ارزش زندگی بشریّت خودش بالا می‌رود و والا میشود وقتی که سراسـر آن بـه عـبادت و پـرستش یـزدان تـبدیل می‌گردد، و زمانی که همۀ فعّالیّتها و تکاپوها در زندگی - کوچک باشد یا بزرگ - جزئی از این عبادت، یا همۀ این عبادت میشود، هنگامی که ما با دیدۀ بصیرت بـه معنی بزرگ نهفته در فعّالیّتها و تکـاپوها می‌نگریم. معنی بزرگ نهفته‌ای که انحصار الوهـیّت به یـزدان سبحان، و اعتراف به عبودیّت و بندگی برای ایزد یگانۀ جهان است ... این هم مقامی است که انسان به مقامی بالاتر از آن دستیابی پیدا نمی‌کند و گـام -می‌نهد، و انسان به کمال انسانیّت خود نمی‌رسد مگـر با تـحقّق بخشیدن و حـاصل آوردن آن. ایـن مـقامی است کـه پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم بدان دست یافته است زمانی که به سوی بالاترین و والاترین مقام خود فرارفته است، مقامی که هم مقام دریافت وحی از یزدان است، و هم مقام معراج است:
(تبارک الذی نزل الفرقان على عبده لیکون للعالمیین نذیرا ).
والامــقام و جاوید کسـی است کــه قـرآن، (یـعنی جداسازندۀ حقّ از باطل) را بر بندۀ خود (محمّد) نـازل کرده است، تا این که جهانیان را (بدان) بیم دهد (و آن را به گوش ایشان برساند).(فرقان/1)
(سبحان الذی أسرى بعبده لیلا من المسجد الحرام إلى المسجد الأقصى الذی بارکنا حوله . لنریه من آیاتنا , إنه هو السمیع البصیر).
تسبیح و تـقدیس خدائـی را سـزا است کـه بندۀ خود (محمّد پسر عبدالله) را در شبی از مسجدالحرام (مکّه) به مسجد الاقصی (بیت‌المقدّس) برد، آنجا که دور و بر آن را پربرکت (از اقوات مادی و معنوی) ساختـه‌ایم. تا (در این کوچ یک شبۀ زمینی و آسمانی) برخی از نشانه‌های (عظمت و قدرت خداوندی) خود را بدو بنمایانیم (و بـا نشان دادن فراخی گستره جهان و بخشی از شگفتیهای آن، او را از بند دردها و رنجهای زمینیان برهانیـم و بـا دل و جرأت بیشتر به میدان مبارزۀ حقّ و باطل روانـه
گردانیم). بیگمان خداونـد بس شـنوا و بـینا است. (نـه سخنی از او پـــنهان و نــه کــاری از او نــهان می‌ماند). ...[5] (اسراء/1)
٢- به ارزش دیگری از ارزشهای توحید عـبادت بـه معنی کرنش بردن و پـرستش کـردن یـزدان یگـانه، و تأثیرهای آن در زندگی بشریّت منتقل می‌شویم:
کرنش بردن و پرستش کردن یزدان، انسان را از کرنش بردن و پرستش کردن دیگران آزاد و رها میگرداند، و مردمان را از پرستش بندگان بـیرون مـی‌آورد و بـه پرستش یزدان یگانۀ جهان می‌رساند. و بدین وسـیله کرامت و شـرافت حقیقی انسـان، و حـرّیّت و آزادی حقیقی انسان را برای انسان تحقّق می‌بخشد و پـیاده میگرداند. این حرّیّت و آن کرامتی که تضمین آنها در سایۀ هر نظام و سیستم دیگری بجز نـظام و سیستم اسلامی ناشدنی و ناممکن است. زیرا در هر نـظام و سیستمی جدای از نظام و سیستم اسلامی، مردمان در آن برخی برای بعضی بندگی می‌کنند به شکلی از اشکال فراوانی که بندگی دارد .... چه این بندگی بندگی اعتقاد، با بندگی شعائر و مراسـم آئینی، و یا بندگی قوانین و مقرّرات باشد ... زیرا همۀ اینها بندگی است، و یکی همچون دیگری گردنها را برای غـیر خدا کج میگرداند و به کرنش می‌کشاند، و برای دریافت فرمان در کاری از کارهای زندگی در برابر نه یـزدان بلکه دیگران، چم و خـم می‌سازد و به خضوع و خشوع وامی‌دارد.
مردمان نمی‌توانند بدون کرنش بردن و پرستش کـردن زندگی کنند! قطعاً آنان باید کرنش و پرستش داشته باشند. کسانی کـه برای یزدان یگانۀ جـهان کرنش نمی‌برند و پرستش نمی‌کنند، فوراً به بدترین انواع کرنش بردن و پرستش کردن جز خدا در هر گوشه‌ای از گوشه‌های زندگی گرفتار می‌آیند!
مردمان نخجیرهای هواها و هوسها و شهوتها و لذّتهای بی حدّ و حصر و قاعده و قانون خود میگردند. بدین خاطر ویژگی انسانیّت خویش را از دست میدهند و گم می‌کنند و به جهان چهارپایان می‌افتند و از جملۀ آنها برشمرده می‌شوند:
(والذین کفروا یتمتعون ویأکلون کما تأکل الأنعام , والنار مثوى لهم).
کافران (چند روزی از نعمتهای زودگذر جهان) بهره و لذّت می‌برند و همچون چهارپایان (بـی‌خبر و غـافل از سرانجام کار) می‌چرند و می‌خورند، و (پس از بـدرود حیات و گام نهادن به آخرت) آتش دوزخ جایگاه ایشان است.
انسان هر چه را از دست بدهد و ببازد، زیان آن به پای از دست دادن و باختن انسـانیّت خود، و به جهان چهارپایان افتادن و همسان آنها بشمار آمدن نمی‌رسد. انسانیّت خود را باختن و به جهان چهارپایان افتادن هم قطعاً رخ می‌دهد به محض این که انسان از کرنش بردن و پرستش کردن یزدان یگانه بیرون برود، و به دام کرنش بردن و پرستش کردن هواها و هوسها و شهوتها و لذّتها بیفتد.
گذشته از این، مردمان نـخجیرهای انـواع بندگیها و پرستشهای بندگان خواهند شد ... آنان به بدترین انواع بندگیها و پرستشهای فـرمانروایـان و سردستگانی می‌افتند که کار و بار ایشان را برابر قوانین و مقرّرات ساخته و پرداختۀ خود می‌چرخانند و آنان را بدین سو و آن سو می‌گردانند، قوانین و مقرّراتی که هیچ نظم و نظامی و هیچ طرح و هدفی ندارد مگـر حـمایت از مصالح خود قانونگذاران، همه ایـن قـانونگذ‌اران در شخص فرمانروا، یا در طبقۀ حاکمه و چین فرمانفرما، و یا در نژاد حاکم و غالب، مجسّم و جلوه‌گـر شوند، در اصل قضیّه یکسان است. نگاهی به سطح بشری فراگیر انداختن و از بام آدمیّت همگانی، جهان انسانها را ورانداز کردن، پرده از این پدیده در هر حکومتی برمی‌دارد، حکومتی که از یزدان یگانه کمک و یـاری نمی‌طلبد، و مقیّد به شریعت ایزد سبحان نمیباشد و بلکه از آن درمی‌گذرد.
امّــا بندگی و پـرستش تنها به بندگی و پرستش فـرمانروایـان و سردستگان و قانونگذاران محدود نمی‌گردد ... چه این نوع بندگی و پرستش شکل آشکار و نمایانی است، ولی همه چیز و همۀ اشکال آن نیست ... بندگی و پرستش بندگان به شکلهای نهانی دیگری جلوه‌گر می‌آید، و لیکن چه بسا نیرومندتر و ژرف‌تر و خشن‌تر از این شکل باشند! مثالی برای این نوع بندگی و پرستش مــی‌زنیم. ایـن مثال بندگی و پـرستش سازندگان مدها و جامه‌ها است! اینان چه سلطه و قدرتی بر گلّه‌های فراوانی از انسـانها دارنـد؟... آن انسانهائی که ایشان را متمدّن می‌نامند!.. جامه‌هائی که خدایان جامه‌ها - در پوشاکها، یـا در ماشینها، یـا در ساختمانها، یا در منظره‌ها، یا در جشنها، و یا در سـائر چیزهای دیگر ... واجب می‌گردانند که بیانگر بندگی و پرستش قاطعانه‌ای است و هیچ مرد جاهلی و هیچ زن جاهلی را نسزد که از آن درگذرد و از آن بگریزد، یا دربارۀ نافرمانی از آن بیندیشد) اگر مردمان - در این جـاهلیّت «مـتمدّنانه« - کـمی از ایـن کـرنش بـردن و پرستش کردن سازندگان جامه‌ها را بـرای خدا می‌بردند و می‌کردند، بندگان مخلص بریده از جهان و جهانیان و به خدا رسیدگانی می‌شدند!.. بـندگی و پـرستش چـه خواهد بود اگر این مد و مد‌گرائـی و ایـن اطاعت و فرمانبرداری از سازندگان جـامه‌ها بـندگی و پـرستش بشمار نیاید؟ حاکمیّت و فــرمانروائـی، و ربوبیّت و خداوندگاری، چه خواهد بود، اگـر ایـن حـاکمیّت و فرمانروائی، و این ربوبیّت و خداوندگاری سـازندگان جامه‌ها نـیز حاکـمیّت و فـرمانروائـی، و ربوبیّت و خداوندگاری بشمار نیاید؟!
این جز یک مثال از بندگی و پرستش رسـواکـننده و خوارکننده‌ای از مـثالهای فـراوان زمـانی نیست کـه مردمان در آن برای خدا کـرنش نمی‌برند و پـرستش نمی‌کنند، و بلکه برای بندگان کرنش می‌برند و پرستش مـی‌کنند ... حاکـمیّت و فـرمانروائـی سـردستگان و فرمانروایان، یگانه شکل زشت خوارکنندۀ فرمانروائی انسانها بر انسانها، و بندگی و پـرستش انسانها برای انسانها نیست.
این امر ما را به ارزش توحید کرنش بردن و پـرستش کردن در حفظ جـانها و نـاموسها و دارائیها رهـنمود میگرداند. قطعاً جانها و ناموسها و دارائیها همه و همه بدون محافظ و نگهبان می‌مانند وقتی که بندگان برای بندگان کرنش ببرند و پرستش بکنند به شکلی از اشکال کرنش بردن و پرستش کردن ... چه این کرنش بردن و پرستش کردن به شکل حاکمیّت قانونگذاری، یا به شکل حاکمیّت عرفها و تقلیدها و آداب و رسوم، و یا به شکل حاکمیّت ا‌یدئولوژی و جهان‌بینی باشد.
کرنش بردن و پـرستش کـردن غیرخدا در اعـتقاد و جهان‌بینی، معنی آن به چنگالهای گمانها و افسانه‌ها و خــرافـه‌هائی گـرفتار آمـدن است کـه پایان‌ناپذیرند. چیزهائی هستند که جـاهلیّتهای بت‌پـرستی گـوناگـون شکلهائی از آنها را نشان می‌دهد، و گمانهای عوامـانۀ گوناگون شکلهائی از آنها را پدیدار می‌گردانـد، و در آنها نذرها و قربانیهائی از اموال - و گـاهی از اولاد - تحت فشار عقیدۀ فـاسد و جـهان‌بینی مـنحرف انجام می‌پذیرد، و مردمان به سبب وجود آنها از خداگونه‌های گوناگون خیالی، و از پرده‌داران و کاهنان مرتبط بدین خداگونه‌های خیالی، از جادوگران مـتّصل بـه جـنّها و دیوها، و از مشایخ و مقدّس مآبـهائی کـه رازدانـان و آگاهان از اسرار و رموزند! در تـرس و هـراس بسـر می‌برند ... و از ... و از ... از اوهام و خیالاتی می‌ترسند که مردمان هـمیشه از آنـها در تــرس و هـراس بسر می‌برند، و پیوسته به شیوه‌های گوناگون بدانها تـقرّب می‌جویند و امید می‌ورزند، تا گردنهایشان می‌شکند، و تلاشها و فعّالیّتهایشان پخش و پـراکـنده میشود، و نیروها و توانهایشان در همچون غـوغاها و فـریادهای بیجائی از هم می پاشد!
در سورۀ اعراف برای مشکلات و زحمات کرنش بردن و پـرستش کـردن بــرای غـیرخـدا و دشـواریــها و گرفتاریهای پیروی از خداگونه‌های جامه‌ها و مدها مثال زدیم. اکنون لازم است بدانیم چه اندازه اموال و سعی و تلاش - گذشته از نوامیس و اخلاق - در راه بـرآورده کردن اهداف این خداگونه‌ها هـدر مـی‌رود و ضـائع میشود!
خانواده‌ای که دارای درآمد متوسّط است، برای خـرید روغنها و عطرها و رنگها، و برای آرایش و پیرایش و فـــر زدن مـوها و تـهیّه کـلاه گـیسها، و بـرای خـرید پارچه‌های لباسهای مدی که سال به سال تغییر می‌کند و به شکلی درمی‌آید، و برای خرید کفشهای مناسب بـا مد روز، و زینت آلات و زیورهای هماهنگ با جامه‌ها و موها و کفشها، و برای تهیّۀ چیزهای دیگری که ایـن خداوندگاران پلشت و بدبیار بدانـها حکـم مـی‌کنند و فرمان می‌رانند، همچون خانواده‌ای نیمۀ درآمد خود را و نیمۀ سعی و تلاش خود را صرف و خرج می‌کند تا با هواها و هوسهای پوچ و نادرست و متغیّر و متقلّب این خداگونه‌ها همگام و همراه شود. در فراسوی این گونه کــارها یــهودیان ســرمایه‌دار قـرار گــرفته‌انــد و سرمایه‌هایشان در صنایع ویژۀ دنیای این خـداگـونه‌ها صرف و هزینه میشود! نه مرد و نه زن لحظه‌ای در این رنج و درد طاقت‌فرسا نمی‌توانند بایستند و به چـیزی پاسخ ندهند که چنین کـرنش بردن و پـرستش کـردن نامبارک و بدبیاری مـی‌طلبد، و تـلاشها و دارائیها و ناموسها و اخلاق ایشان را یکسان پایمال آرزوهـا و خواستهای خود می‌کند!
در این اواخر وظائف و مشکـلات بـندگی و پـرستش حاکمیّت قوانین و مقرّرات ساختار بشری به میان آمده است ... فداکاریها و قربانیهائی که پرستشگران یـزدان در راه یزدان مبذول می‌دارند، کسانی که برای غیر خدا کرنش می‌برند و پرستش می‌کنند چندین بـرابـر ایـن فداکاریها و قربانیها را در راه خداگـونه‌های فـرمانروا مبذول می‌دارند و از بذل مال و جان و ناموس کوتاهی نمی‌کنند!
بتهائی به نام «میهن« و «قوم« و «نـژاد» و «طبقه« و «تولید» و جز اینها برپا و بـرجـا مـی‌گردند، و بتهای گوناگون و خداگونه‌های جوراجور نمودار و آشکـار می‌شوند.
برای این بتها و خداگونه‌ها طبلها به صدا درمی‌آید، و پرچـمها بـرافراشته مـی‌گردد، و از پـرستشگران و پرستندگان این بتها و خداگونه‌ها خواسته میشود کـه بی‌درنگ در راه آنـها جـانها و دارائیها بـذل کنند و ببخشند ... درنگ در ایـن راه خـیانت بشـمار است و سراپا ننگ و عار است!.. حتّی اگر خواستهای این بتها و خداگونه‌ها با آبرو و ناموس ناسازگار باشد، باید که آبرو و ناموس را فدا کرد! چرا که ایـن کـار کـرامت و شرافت است و باید در راه آن خون خود را ریـخت و جان باخت! همان گونه که از بوقهائی که پیرامون آن بتها نصب شده‌اند چنین فریادهائی برمی‌آید، و در فراسوی بتها فرامـانروایـان خداگـونه همچون فـداکـاریها و جان‌نثاریهائی را فریاد می‌دارند!
همۀ فداکاریها و جان‌نثاریهائی کـه جـهاد در راه خـدا می‌طلبد تا خدای یگـانه در زمین پـرستیده شـود، و انسانها از پرستش طاغوتها و بتها رها و آزاد گردند، و زندگی بشریّت به کرانۀ ارزشمند و والائی بـرسد کـه یزدان برای انسان خواسته است، همۀ این فداکاریها و جان‌نثاریهائی که جهاد در راه خدا می‌طلبد، مثل آنها را و یا بیشتر از آنها را انجام میدهند کسانی که برای غیر خدا کرنش می‌برند و غیرخدا را می‌پرستند! کسانی که می‌ترسند که اگر در راه خدا جهاد کنند باید عـذاب و شکنجه و اذیّت و آزار ببینند و جان و مال و فرزند از دست بدهند، بر ایشان واجب است که بـیندیشند اگـر برای غیر خدا کرنش برند و غیر خدا را پرستش کـنند، همچون کرنش بردن و پرستش کردنی چه مشکلات و زحمات و فداکاریهای جـانی و مـالی را مـی‌طلبد و چگونه باید اولاد را قربان آن کرد، گذشته از فدا کردن اخلاق و نوامیس ...
وظائف و تکالیف و مشکلات و زحمات جـهاد در راه خدا با طاغوتهای سراسر روی زمین، به پای وظائف و تکالیف و مشکلات و زحماتی نمی‌رسد که کرنش بردن و پرستش کردن غیرخدا می‌طلبد، و افزون بر همۀ این دشواریها و ناگواریها، خواری و رسوائی و زشـتی و پلشتی و ننگ و عار هم به همراه دارد!
٣- در پایان باید گفت: توحید پرستش کردن و کرنش بردن برای خدای یگانه، و ترک پرستش کردن و کرنش بردن برای غیر خدای یگانه، دارای ارزش فراوانـی در حفظ سعی و تلاش بشری است، حفظ آن از این که در راه الوهیّت بخشیدن به خداگونه‌های پوچ و نـادرست صرف شود. تا بدین وسـیله انسـانها هـمۀ پـویش و کوشش خود را صرف آبادانی زمین و پیشرفت و ترقّی زندگی در آن کنند.
پدیده آشکار مکرّری در میان است که ما قبلاً در این جزء بدان اشاره کرده‌ایم ... و آن این است،، هر زمان بندهای از بندگان یزدان برخاسته است تا از خـود طاغوتی را بسازد، طاغوتی که مردمان را بندۀ خویش بجای خدا گرداند، این طاغوت نیاز پیدا کرده است که از او اطاعت و پیروی گردد تا همۀ نیروها و توانـها را نخست برای حمایت از شخص خود، و دوم برای خدا نمودن خود، مسخّر سازد! همچنین نیاز پیدا کرده است به اطرافیان و حواشی و دستگاه‌ها و بوقهائی که به ستایش او بپردازند، و نام او را فریاد دارند، و به پیکرۀ «بندگی« لاغر او بدمند، تا بیاماسد و جای «الوهیّت« بزرگ را اشغال کند! و یک لحظه هم از دمیدن در این پیکرۀ بندگی بازنایستند و پیوسته ترانـه‌ها و سرودها پیرامون او بخوانند، و با وسائل مختلف و از راه‌هـای گوناگون گروهها و دسته‌ها را برای تسبیح و تقدیس نام او، و انجام شعائر و مراسم پرستش او گرد آورند!.. این تلاش رنج‌آوری است که هرگز پایان نمی‌گیرد. زیرا پیکرۀ بندگی لاغر او پیاپی چروکیده میشود و فراهـم می‌آید و کوچک و ضعیف می‌گردد، هر وقت که دمیدن و طبل زدن و ترانه‌ها و سرودها و عطرها و عودها و تسبیحها و تقدیسها آرام گیرند و فروکش کنند. دیگر باره نیاز پیدا می کند بدان تلاش رنج‌آور و طاقت‌فرسا!..
در این تلاش رنج‌آور و طاقت‌فرسا نیروها و دارائیها - و گاهی جانها و ناموسها -صرف میشود که اگر برخی از آنها در راه آبادانی زمین صـرف مـی‌شد، و بـرای تولیدات و مـحصولات هـزینه مـی‌گردید، تـا زنـدگی انسانها پـیشرفت کند و بی‌نیاز گردد، خیر و برکت و نعمت فراوانی را به بشریّت ارمغان می‌داشت ... و لیکن این نیروها و دارائیها - و گاهی جانها و ناموسها -در این راه خوب و ثمربخش صـرف و هزینه نمی‌شود، مادام که مردمان تنها برای یزدان یگانۀ جـهان کرنش نبرند و پرستش نکنند، و بلکه بجای او برای طاغوتها کرنش ببرند و پرستش بکنند.
از این نگاه گذرا اندازۀ ضرر و زیان انسانها در نیروها و توانها و دارائیها و آبادانی و تولید پدیدار می‌گردد، ضرر و زیانی که بر اثر سرباز زدن ایشان از کرنش بردن و پرستش کردن یزدان، و کرنش بردن و پرستش کردن دیگران بجای ایزد سبحان، گریبانگیر آنان میشود ... اینها گذشته از ضرر و زیان جانها و ناموسها و ارزشها و اخلاق، و جدای از خواریها و شکستها و پلشتیها و ننگهای حاصل از آن است!
این ضررها و زیانهای مادی و معنوی مربوط به نظام و سـیستم زمینی خاصی نـیست تـا سـائر نـظامها و سیستمهای دیگر زمینی را برکنار و زدوده از آن دید و شمرد، بلکه همۀ نظامها و سیستمهای زمینی این چنین هستند، هر چند که احوال و اوضاع فرق داشته بـاشد، و انواع و اقسام فداکاریها و جان‌نثاریها مختلف باشد. «چنین روی داده است کسانی که از کرنش بردن و پرستش کردن یزدان یگانه جهان سرکشی کرده‌اند و از اشخاصی از خود فرمانبرداری نموده‌اند و قبول کرده‌اند که این اشخاص با شریعت و قانونی جدای از شریعت و قانون خدا بر آنان فرمان برانند، در نهایت به بدبختی بندگی غیر خدا گرفتار آمده‌اند. بندگی‌ای که انسـانیّت ایشان را و کرامت و حرّیّت آنان را می‌خورد و از میان می‌برد، هر اندازه هم اشکال نظامها و سیستمهائی که بر ایشان حکومت می‌کند مختلف و متفاوت باشد، نظامها و سیستمهائی که گمان برده‌اند که برخی از آنـها انسانیّت و حرّیّت و کرامت را برایشان تضمین می‌کنند. اروپا از خداپرستی گریخت، بدانگاه که از کلیسای طاغی ستمگر گریخت، کلیسای یاغی ستم پیشه‌ای که با آئین نادرستی بر مردمان فرمان می‌راند.[6] اروپـا بـر خدا شورید، در آن هنگام که بر کلیسائی شورید که همۀ ارزشـهای انسـانی را در سـرآغـاز قدرت و سلطۀ ستمگرانۀ خود پایمال و نابود کرد! آن گاه مردمان اروپا گمان بردند که انسانیّت و حرّیّت و کرامت خویش را و همچنین مصالح خویش را می‌توانند در سایۀ نظامها و سیستمهای فردی، یعنی «دموکراسی« به دست آورنـد. همۀ آرزوهای خود را آویـزۀ آزادیـها و تضمینهائی کردند که قوانین سـاختار مـردمان، اوضـاع و احوال نمایندگی مـجلس، آزادیـهای مـجله‌ها و روزنـامه‌ها، تــضمینهای قـضائی و قــانونگذاری، و حکومت بـرگزیدگان مـلّت ... و دیگـر چـیزهائی کـه هـمچون نظامهائی را در هاله‌هائی از تقدّس می‌پیچند، و مردمان آنجا خیال می‌کنند همچون چیزهائی آرزوهای ایشان را برآورده می‌کنند ... آیا عاقبت چه شد؟ عاقبت طغیان و سرکشی «سـرمایه‌داری« پـدیدار آمـد. آن طغیان و سرکشی‌ای که همۀ ایـن تضمینها و هـمۀ ایـن دم و دستگاه‌ها و تشکیلات و سـازمانها را به تـابلوها و نوارهای بسته‌بندیها و خیالها و گمانها تبدیل کرد! بدین هنگام اکثریّت مردم که له و لورده و خـرد و خـمیر و لگدمال نظامها و رژیمها شده بودند به بندگی بسـیار پست اقلیّت طاغی و یاغی‌ای درافتادند که سـرمایه را در اختیار داشتند و سرمایه‌دار بودند، و در سایۀ سرمایه اکثریّت پارلمان را به زیر چنگ و تـحت نـفوذ خـود درآوردند! و قوانـین سـاختار بشـری را، و آزادیـهای مطبوعات و مجلات و روزنامه‌ها را، و سائر ضمانتهای اجتماعی را به زیر فرمان خود کشیدند که مردمان گمان می‌بردند در اروپا ضامن انسانیّت و حرّیّت و کـرامت ایشان خواهند گردید اگر از یزدان سبحان دوری گزینند و او را در میان خود نبینند!!!
پس از آن، دستهای از مردمان اروپا از دست نظامهای فردی و سازمانهائی گریختند که در آنها «سـرمایه« و «چین و طبقه« طغیان و سرکشی می‌کرد. آنان به سوی نظامهای اجـتماعی و سـیستمهای گـروهی گـریختند! خوب چه کار کردند؟ آنان کرنش و پرستش طبقه و چین «سرمایه‌داران« را با کرنش و پـرستش «زحمتکشان« عوض کردند! یا به عبارت دیگر، آنان کرنش و پرستش سرمایه‌داران و شرکتها را به کرنش و پرستش دولت و حکومتی تبدیل کردند که هم ثروت را در اختیار داشت و هم قدرت و سلطه را! این چنین دولت و حکومتی از طبقه و چین سرمایه‌داران بسی خطرناک‌تر گردید!
در هر حالی و در هر وضعی و در هر نظامی که انسانها برای انسانها کرنش ببرند و ایشـان را پرستش کـنند، مالیات سنگین و کمرشکنی را در اموال و ارواح خود باید به اربابان گوناگون بپردازند!
بندگی و پرستش باید باشد! اگر بندگی و پرستش یزدان یگانۀ جهان نباشد، بندگی و پرستش برای غیر او خواهد شد ... تنها بندگی و پرستش یزدان است که مردمان را آزاد و بزرگوار و والا میگرداند ... بندگی و پـرستش غیرخدا انسانیّت انسانها و آزادیها و فضیلتهای ایشـان را نابود مـی‌کند، و گـذشته از آن در نـهایت امـوال و مصالح مادی آنان را نیز تباه و ویران می‌کند!
به همین خاطر است که مسألۀ الوهیّت و عـبودیّت، در رسالتهای یزدان سبحان و در کتابهای او این همه عنایت و توجّه بدان میشود ... این سـوره نمونه‌ای از ایـن عنایت و توجّه است ... چه این مسأله تنها مربوط بـه بندگان و پرستشگران بتها و خداگونه‌های سـاده کـهن نیست. بلکه این مسأله، متعلّق به جملگی انسانها در هر زمانی و در هر مکانی است، و مربوط به همۀ جاهلیّتها است ... جاهلیّتهای ماقبل تاریخ، و جاهلیّتهای سراسـر تاریخ، و جاهلیّت قرن بیستم، و متعلّق به هر جـاهلیّتی است که بر اساس بندگی و پرستش بندگان برای بندگان استوار و پابرجا می‌گردد».[7]
چکیده‌ای که سخن در این مسأله بدان می‌انجامد ایـن است که: آشکارا از فرموده‌های قرآنی به طور کلّی - و این سوره نـمونه‌ای از آنـها است - چـنین برمی‌آید مسألۀ کرنش بردن و پرستش کردن و پیروی نمودن و فرمانروائی کردن - که در این سوره از آن به عـبادت تعبیر شده است - مسألۀ عقیده و ایمان و اسلام است، و مسألۀ فقه یا سیاست و یا نظام و سیستم نیست.
این مساله، مسألۀ عقیده‌ای است که برجا می‌گردد یـا برجا نمی‌گردد و مسألۀ ایمانی است که یافته می شود یا یــافته نـمی‌شود. و مسألۀ اسـلامی است کـه تـحقّق می‌پذیرد و پیاده می‌گردد یا تحقّق نـمی‌پذیرد و پـیاده نمی‌گردد ... مسأله افزون بر این - بعد از این نه پیش از این - مسألۀ برنامۀ زندگی واقعی و عملی است، که در شـریعت و نـظام و احکـام، و در اوضاع و احوال و همایشها و گردهمآئیهائی جلوه‌گر می‌آید، هـمایشها و گردهمآئیهائی که در آنها و بر دست اعضاء آنها شریعت و نظام اسلامی تحقّق پذیرد و پیاده گردد، و احکـام و قوانین الهی اجراء شود.
همچنین مسألۀ «عبادت« مسألۀ شعائر و مراسم آئـینی نیست. بلکه مسألۀ کـرنش بردن و پـرستش کردن و پیروی نمودن و نظام و سیستم و شریعت و فقه و احکام و اوضاع در واقـعیّت زنـدگی است ... و چـون مسأله بدین اندازه مهمّ و گسترده است، سـزاوار ایــن همه عنایت در برنامۀ ربّانی مجسّم در ایـن آئـین گردیده است ... و سزاوار این همه پیغمبران و پیغمبریها شـده است. و شایان این بوده است که این هـمه عذابـها و شکنجه‌ها و رنجها و دردها و فداکاریها و جان‌نثاریها در راه آن تحمّل شود.
هم اینک برمی‌گردیم به دنبال کـردن داسـتانها در ایـن سوره، و مدلول و مفهوم آنها را در خطّ سـیر جـنبش عقیدۀ اسلامی در تاریخ بشریّت پی می‌گیریم:
قبلاً در پیرو داستان نـوح[8] بـیان داشـتیم کـه اسـلام نخستین عقیده‌ای بوده است که بشریّت آن را توسّط آدم علیه السّلام ابوالبشر اوّل، و توسّط نوح علیه السّلام ابوالبشر دوم شناخته است... و پس از آن توسّط هر پیغمبری با آن آشنا گردیده است ... اسلام یـعنی تـوحید الوهیّت از لحاظ اعتقاد و جهان‌بینی، و با عبادت و شعائر و مراسم آئینی رو به خدا کـردن، و تـوحید ربوبیّت از لحاظ کرنش بردن و پرستش کردن و پیروی نمودن و اطاعت کردن. یعنی: توحید قیمومت و حاکمیّت و رویکرد و قانونگذاری.
سپس بیان داشتیم که جاهلیّت - چه جـاهلیّت اعـتقاد و جهان‌بینی و عبادت و شعائر و مراسم باشد، یا جاهلیّت کرنش بردن و پرستش کردن و اطـاعت و خشوع و خضوع نمودن، و یا هر دو تای اینها همراه با یکـدیگر باشد، پس از آشنائی مردمان با اسلام توسّط پیغمبران - علیهم صـلوات الله و سـلامه - گـریبانگیر بشـریّت می‌گردیده است و عقائد و جهان‌بینیهای ایشان را تباه می‌کرده است، همان گونه که زندگی و اوضاع و احوال حیات ایشان را تباه می نموده است. این کار به وسـیلۀ کـرنش بردن و پرستش کردن غیر یزدان سبحان انـجام می‌گرفته است. کـرنش بردن و پرستش کردن توتمها یا سنگها یا درختها یا ستاره‌ها، یا روحهای گوناگون انجام مــی‌پذیرفته است، و یـا انسـانهائی آدمـیزادگـانی را می‌پرستیده‌اند و در برابرشان کـرنش مـی‌برده‌اند، از قبیل: کاهنان یا جادوگران و یا فرمانروایان ... همۀ اینها در مدلول و مفهوم انحراف از توحید به شـرک، و در بیرون رفتن از اسلام و ورود به جـاهلیّت، یکسان و برابرند.
از این پیجوئی و پژوهش تاریخی، پیجوئی و پژوهشی که یزدان سبحان آن را در کـتاب خود قـرآن روایت فرموده است، قرآنی که:
(لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه).
هیچگونه بـاطلی، از هیچ جهتی و نـظری، مـتوجّه آن نمی‌گردد.(فصلت/42)
خطا و اشتباه برنامه‌ای آشکار و پدیدار مـی‌گردد کـه دانشمندان سنجش و مقایسۀ ادیان دنبال می‌کنند، و خطا و اشتباه نتائجی پیدا و هریدا میشود کـه آنـان از راه سنجش و مقایسۀ ادیان بدانها می‌رسند.
خطا و اشتباه برنامه در این است که خطّ سیر جاهلیّتها را برمی‌گزیند و در پیش می‌گیرد، جاهلیّتهائی که بشریّت آنها را شناخته است، و خطّ سیر تـوحیدی را درپـیش نمی‌گیرد که پیغمبران - صلوات الله و سلامه علیهم - با خود به ارمغان آورده‌اند. حتّی دانشـمندان سـنجش و مقایسۀ ادیان در پیجوئی و پیگرد خطّ سیر جاهلیّتها جز به چیزی برنمی‌گردند و سر نمی‌زنند که آثار روزگاران جاهلیّتی آن را در خـود حفظ کـرده است کـه تـاریخ پیرامون آن می‌گردد و دور می‌زند - تاریخ، آن کودکی که از پیدایش بشریّت جز اندکی را نـمی‌دانـد، و ایـن اندک چیزی را هـم که میداند تنها از راه حدس و گمان و ترجیح دادن و گـزینش کـردن است! - و حـتّی ایـن دانشمندان وقتی که می‌رسند به اثری از آثار توحیدی که رسالتهای آسمانی با خود به ارمـغان آورده‌انـد و برای مثال در یکی از جـاهلیّتهای تـاریخی بـه شکـل توحید آمیخته و نابسامانی همچون توحید اخناتون در دیانت کهن مصر، آنان اثـر رســالت تـوحید را نـادیده می‌گیرند و از آن درمـی‌گذرند، و حـتّی بـه صـورت احتمال هم بـیان نـمی‌کنند! اخـناتون در مـصر پس از دوران یوسف علیه السّلام و مژدۀ او به توحید پای بـه جـهان گذاشته است. قرآن مجید در سورۀ یوسف حکایتی را از زبان یوسف برای دو نفری نـقل می‌کند کـه بـا او زندانی می‌شوند. در این داستان سخن از توحید است:
(إنی ترکت ملة قوم لا یؤمنون بالله , وهم بالآخرة هم کافرون . واتبعت ملة آبائی إبراهیم وإسحاق ویعقوب , ما کان لنا أن نشرک بالله من شیء , ذلک من فضل الله علینا وعلى الناس , ولکن أکثر الناس لا یشکرون . یا صاحبی السجن أأرباب متفرقون خیر أم الله الواحد القهار ? ما تعبدون من دونه إلا أسماء سمیتموها أنتم وآباؤکم ما أنزل الله بها من سلطان إن الحکم إلا لله , أمر ألا تعبدوا إلا إیاه , ذلک الدین القیم , ولکن أکثر الناس لا یعلمون).
مـن از کــیش گروهی دست کشـیده‌ام کــه بـه خدا نمی‌گروند و به روز بازپسین ایمان ندارند و من از آئین پدران (و نـیاکان) خود ابـراهـیم و اسـحاق و یـعقوب پیروی کرده‌ام (و به دنبال ایشان رفته‌ام). ما (انبیاء) را نسـزد کــه چیزی را انـباز خدا کنیم. ایـن (تـوحید و یگانه‌پرستی) لطف خدا است در حقّ ما (انبیاء که افتخار تبلیغ آن را پیدا کرده‌ایم) و در حقّ همۀ مردمان (که بـا پــذیرش آن راه بــهشت را مــی‌سپرند) و لیکـن بیشتر مــردمان سپاسگزاری (چنین لطفی را) نـمی‌کنند (و چیزهائی را انباز خدا می‌نمایند که کاری از آنها ساخته نیست). ای دوستـان زندانی من! آیا خدایان پراکـنده (و گوناگونی که انسـان بـاید پـیرو هـر یک از آنـها شـود) بهترند یا خدای یگانۀ چیره (بر همه چیز و کس؟). ایـن مـعبودهائی کـه غیر از خدا مـی‌پرستید، چیزی جز اسمهائی (بی‌مسمّی) نیست که شما و پدرانـتان آنـها را خدا نامیده‌ایـد. خداونـد حـجـّت و بـرهانی بـرای (خدا نامیدن) آنها نازل نکرده است (و وحـی و پـیامی بـرای معبود بودن آنها ارسـال نـنموده است). فرمانروائـی از آن خـدا است و بس. (ایـن او است کـه بـر کـائنات حکومت مـی‌کند و از جمله عقائد و عبادات را وضـع می‌نماید). خدا دستور داده است که جز او را نپرستید. این است دین راست و ثابتی (که ادلّه و براهین عقلی و نقلی بر صدق آن رهبرند) ولی بیشتر مردم نمی‌دانـند (که حقّ این است و جز این پوچ و ناروا است).(یوسف/34-40)
این چنین دانشمندای همچون کاری را کنند، زیـرا برنامۀ ایشان پیش از هر چیز بر پایۀ دشمنانگی و ترک برنامۀ دینی استوار گردیده است. این هم به سبب آتش کارزاری است که میان کلیسای اروپا و میان پـژوهش عـلمی در همۀ زمینه‌های خود در دوره‌ای از ادوار تاریخ شعله‌ور گردیده است. برنامۀ سنجش و مـقایسۀ ادیان آغاز گردید، در حالی کـه طرفداران آن مـصمّم بودند به جائی برسند که گـمانهای کـلیسا را از بـنیاد تکذیب نمایند و دروغ معرّفی کنند تا بدانجا که خود کلیسا را نیز درهم فرو ریزند. بدین خاطر ایـن چـنین برنامه‌ای از آغاز شروع به کار برنامه مـنحرفی بوده است، زیرا پیشاپیش رسیدن به نتائج معیّنی را در مـدّ نظر داشته است و عمداً طرح آن را درانـداخته است پیش از این که بررسی و پژوهش را بیاغازد!
حتّی وقتی که شـدّت جـنگ بـا کـلیسا پس از در هـم شکستن سلطۀ علمی و سیاسی و اقتصادی ستمگرانـه آن آرام گرفت، این برنامه به راه خود ادامـه داد. چـه نتوانست از اساس کار خود که بر آن استوار گردیده بود خویشتن را دور گردانـد، و از آداب و رسـومی دست بکشد که بر آن اساس انباشته و اندوده شده بود، تا بدانجا که همچون آداب و رسوم تقلیدی، جزو اصول برنامه گردیده بود!
معلوم است اشـتباه نـتائج به طور ضـروری و قطعی در اصل مترتّب بر اشتباه برنامه است. این اشتباهی است که همۀ نتائج برنامه را با همچون قالبی قالبریزی کرده است.
برنامه هر چه باشد، و نتائجی که برنامه بدانها می‌رسد هر چه بـاشد، بیانات ایـن بـرنامه بـا بـیانات الهـی - بدان گونه که قرآن مجید بازگو می‌کند - مخالفت اساسی دارد ... اگر برای غیر مسلمان جـائز بـاشد نـتائجی را بپذیرد که صریح و آشکار با فرمودۀ آفریدگار سبحان در مسأله‌ای از مســائل مــخالفت دارد، قـطعاً بـرای پژوهشگری که پژوهش خود را برای مردمان به عنوان یک «مسلمان« بازگو می‌کند درست نخواهد بود کـه همچون نتائجی را بپذیرد. چرا که سخنان قرآنی دربارۀ مسألۀ اسلام و جاهلیّت، و سبقت اسلام بر جاهلیّت در تـاریخ بشـری، و سبقت توحید و یگـانه‌پرستی بـر دوگانه پرستی و چندگانه پرستی، قاطعیّت دارد و جـای شکّ و گمان و تعبیر و تفسیر نیست ... این امر از جملۀ چیزهائی است دربارۀ آنها گفته میشود: آن از دیـن معلوم بالضروره است. کسی که نتائج دانش سنجش و مقایسۀ ادیان را در این باره مـی‌پذیرد، بـاید از مـیان فرمودۀ یزدان سبحان و گفتار دانشمندان ادیان، یکی را انتخاب کند. یا به تعبیر دیگری: او باید اسلام را یا غیر اسلام را انتخاب نماید! زیرا فرمودۀ یزدان دربارۀ این مسأله منطوق و صریح است، و به صورت ضـمنی و مفهوم نیست!
به هر حال این چیز موضوع مـا در این واپسین پیروی نیست که به دنبال آن هستیم ... هدفی که در اینجا به دنبال آن می‌باشیم مشاهدۀ خـطّ سـیر جنبش عقیدۀ اسلامی در تاریخ بشری است. اسلام و جاهلیّت هر یک به نوبه خود را به انسانها می‌نمایانند و بشریّت را فرامی‌گیرند. اهریمن هم از ضعف بشری و از سـرشت دو بعدی و دو سویۀ این آفریده بــهره‌برداری و سـوء استفاده می‌کند، و انسانها را پس از آشنائی با اسلام از اسلام دور و رویگردان مـی‌کند، و ایشـان را از فـراز اسلام به نشیب جاهلیّت سرازیر میگرداند. هر وقت این جاهلیّت به مـنتهای خـود رسـید، یــزدان جـهان برای مردمان پیغمبری روانه می‌کند تـا آنـان را بـه اسـلام برگرداند و از جاهلیّت رها گرداند. نخستین چیزی کـه مردمان را از اسلام بیرون می آورد و به سوی جاهلیّت برمی‌کشد، کرنش بردن و پرستش کردن خداگـونه‌های مختلفی بجای یزدان سحان است ... نخستین چیزی هم که مردمان را از جاهلیّت بیرون می آورد و بـه سـوی اسلام برمی‌کشد، کرنش بردن و پرستش کردن خـدای یگانه در همۀ کار و بار خودشان است، نه فقط کرنش بردن و پرستش کردن یزدان یگانۀ جـهان در شـعائر و مراسم آئینی، و در اعتقاد قلبی و درونی و بس.
امروزه انسانها جملگی دچار عقبگرد فراگیری به سوی جـاهلیّت شــده‌انــد! جـاهلیّتی کـه آخـرین پـیامبر، محمد صلّی الله علیه وآله وسلّم ایشان را از آن بیرون آورده بود. جاهلیّت نوین به شکلهای گوناگون خودنمائی می‌کند:
برخی از جاهلیّتها در انکـار یـزدان سـبحان جـلوه‌گـر میشود ... این جاهلیّت، جاهلیّت در اعتقاد و جهان‌بینی است، همچون جاهلیّت کمونیستها.
برخی از جاهلیّتها جلوه‌گر می‌آید در اعتراف پریشان و آلوده‌ای به وجود یزدان سبحان، و انحراف در شعائر و مراسـم آئـینی و در کـرنش بـردن و پـرستش کـردن و پـیروی نـمودن و اطـاعت کـردن، هـمچون جـاهلیّت بت‌پرستان هندی و جز ایشان ... و نیز همچون جاهلیّت یهودیان و مسیحیان.
بعضی از جـاهلیّتها هـم نـمودار مـی‌گردد در اعـتراف صحیح و اقرار درست به وجود یـزدان سـبحان، و اداء شعائر و مراسم دینی، همراه با انــحراف خـطرناکـی در جهان‌بینی راجع به معنی و دلالت لا اله الا الله، و محمد رسول الله. و توأم با شرک کاملی در کـرنش بـردن و پرستش کردن و پیروی و اطاعت نمودن. مثل جاهلیّت کسانی که خـویشتن را «مسـلمان« مـی‌نامند و گـمان می‌برند که آنان اسلام را پذیرفته‌اند و صفت اسلام و حقوق آن را به دست آورده‌اند، به محض این که گواهی لا اله الا الله، و محمّد رسول الله را بر زبان رانده‌اند، و شعائر و مراسم آئینی را انجام دادهاند، هر چند که معنی درست لا اله الا الله، و محمّد رسـول الله را نـادرست فهمیده‌اند و بد دریافت کرده‌اند. و هر چـند کـه تسـلیم غیرخدا گردیده‌اند و بجای کرنش بردن و پرستش کردن یزدان برای بندگان کرنش برده‌اند و پرستش کرده‌اند! همۀ اینها جاهلیّت است. همۀ اینها هـمچون گـروه‌های پیشین خدای را انکار کرده‌اند و کفر ورزیده‌اند. یا مثل دیگران انبازهائی را شریک خدا کرده‌اند[9]...
مشاهدۀ واقعیّت بشریّت بدین منوال آشکـار و بدین روال پدیدار، برای ما مؤکّد می‌کند که بشریّت جملگی به جاهلیّت فراگیری برگشته است، و رنج واپسگرائـی بدبیار و شـومی را مـی‌چشد، و عـقبگرد مـی‌کند به جاهلیّتی که اسلام بارها و بارها انسانها را از آن نجات داده است. آخرین باری که اسلام انسانها را از جاهلیّت رهانیده است زمانی است که محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم اسلام را با خود به ارمغان آورده است ... این هـم بـه نوبه خـود سرشت نقش اساسی طلایه‌داران اسلامی را می‌نمایاند، و وظیفۀ اساسی و بنیادینی را معیّن میدارد کـه باید بشریّت بر آن استوار و پایدار گردد، و نـقطۀ شـروع قاطعانه‌ای را مشخّص می‌سازد کـه برای انـجام ایـن وظیفۀ مهمّ بنیادین باید از آنجا آغاز کرد.
بر طلایه‌داران و پیشتازان لازم است که از نو مردمان را به اسلام فراخوانند، و در بیرون آمدن آنان از ایـن جاهلیّت بدشگون و بدبیاری کـه بدان بـرگشته‌انـد و گرفتار آمده‌اند ایشان را رهنمود گردانند. در این راستا مدلول و مفهوم اساسی اسلام را برایشـان مشخّص و روشن نمایند که اعتقاد به الوهیّت یزدان یگانۀ جـهان، انجام شعائر و مراسم بندگی ایزد یکتای سبحان، کرنش بردن و پرستش کردن آفریدگار منّان، و پیروی کردن و اطاعت نمودن و خضوع و خشوع در برابر فرمان یزدان، در همۀ امور زندگی است ... و بدیشـان بـفهمانند کـه بدون همۀ این معانی و مفاهیم ورود به اسلام صورت نمی‌گیرد و اتمام نمی‌پذیرد، و صفت مسلمان به مردمان داده نمی‌شود، و حقوقی که اسلام آن را در جان و مال برایشان در نظر می‌گیرد بدیشان تعلّق نمی‌یابد. و آنان را همچنین متوجّه سازند که تـخلّف از یکایک ایـن مدلولها و مفهومها به منزلۀ تخلّف از همۀ آنها است، و مردمان را از اسلام بیرون می‌آورد و به جاهلیّت داخل میگرداند، و قطعاً ننگ کفر یا داغ شرک بهرۀ ایشـان می‌کند و بدیشان می‌زند.
این جاهلیّت دوره‌ای از ادوار جاهلیّتی است که پس از اسلام آمده است و جـایگزین آن گـردیده است. لازم است دوره‌ای از ادوار اســلام با همچون جـاهلیّتی رویاروی گردد و بر آن بتازد و آن را از میدان بــه در کند، اسلامی که پیوسته بر جاهلیّتها می‌تازد تا مردمان را بار دیگر به سوی یزدان بـرگردانـد، و ایشـان را از پرستش بندگان بیرون بیاورد و به پرستش یزدان یگانۀ جهان برگشت دهد.
کار باید بدان سطحی از قاطعیّت و وضوح در نـفوس گــروه مســلمانانی بــرسد که بدان اشـارت رفت، مسلمانانی که رنج رویـاروئی با جـاهلیّت فـراگـیر و همه جا گستر را بر خود هموار می‌کنند، و در این برهه بدشگون و بدنهاد از زندگی انسانها با جان و مـال بـا جاهلیّت می‌رزمند و افتخارات می‌آفرینند ... بدون این قاطعیّت و این وضوح، طلایه‌داران و پیشتازان رستاخیز اسلامی از ادای وظـیفۀ خـود در ایـن دورۀ سـخت و دشوار از تاریخ بشریّت درمانده و ناتوان میگردند، و
در برابر جامعۀ جاهلی که آن را جامعۀ اسـلامی گمان می‌برند متردّد و متزلزل می‌شوند، و اهداف حقیقی خود را نمی‌توانند مشخّص سـازند و چـهارچـوب مـقاصد خویش را روشن گردانند و درست حرکت کنند. زیـرا آنان نقطۀ آغاز را گم می‌کنند و نمی‌دانند بشریّت عملاً در کجا مـی‌ایسـتد و مـوضع مـی‌گیرد، نـه ایـن کـه طلایه‌داران و پیشتازان رستاخیز اسلامی گمان برند و بینگارندا! مسافت میان گمان بردن و واقعیّت هم زیـاد است ... واقعاً فاصلۀ میان آن دو بسیار است.
*
در این واپسین پیرو، برای آخرین بار در جلو مـوضع پیغمبران در مقابل اقوامشان می‌ایسـتیم، اقـوامی کـه پیغمبران به سویشان روانه شده‌اند. اختلاف این موضع را در آغــاز و انــجام ورانـداز مـی‌کنیم، و در پـرتو داستانهای پیغمبران در این سوره بدان می‌نگریم:
هر پیغمبری به سوی قوم خود فرستاده شـده است. در آغاز دعوت، پیغمبر یکی از افراد قوم خود بوده است. ایشان را به سـوی اسـلام دعـوت کـرده است بسـان دعوت برادری که برادران خود را دعوت کند، و بـرای ایشان همان خوبی و خیری را خواسته است که برادری برای برادران خود می‌خواهد خوبی و خیری که خدا او را بدان رهنمون فرموده است و در درون خود از سوی پروردگارش بر آن حجّت و دلیلی یافته است.
این موضع هر پیغمبری با قوم خود در آغاز نقطه شروع بوده است ... و لیکن این موضع هر پیغمبری در انجام کار نبوده است!
دستهای از قوم هر پیغمبری بدو پاسخ مثبت دادهاند و رهنمود او را پذیرفته‌اند و به چیزی ایمان آورده‌اند که آن را از جانب خدا با خود به ارمـغان آورده است ... خدای یگانه را پرستیده‌اند بدان گونه که پیغمبرشان از ایشان خواسته است، و ربقۀ کـرنش بـردن و پرستش کردن هر کسی از آفریدگان یـزدان را از گـردنهایشان کنده‌اند و به دور افکنده‌اند... بـدین وسـیله مسلمان گردیده‌اند ... «ملّت مسلمان« شده‌اند ...
دستۀ دیگری از قوم هر پیغمبری هم بدو پاسخ مـثبت نداده‌اند و رهنمود او را نپذیرفته‌اند و به چیزی ایـمان نیاورده‌اند که آن را از جانب خدا با خود به ارمـغان آورده است ... کفر ورزیده‌انـد و بـر کـرنش بردن و پرستش کردن خود برای غیر یزدان جهان مـانده‌انـد و بندگان را بجای یزدان پرستیده‌اند! و بر جاهلیّت خویش ماندگار گردیده‌اند و از آن بیرون نیامده‌اند و به اسلام داخل نگردیده‌اند ... بدین سبب «ملّت مشرک« شده‌اند. یک قوم واحد در مقابل دعوت پیغمبر خود به دو ملّت تقسیم شده‌اند: ملّت مسلمانی و ملّت مشـرکی. دیگـر یک قوم واحد، یک ملّت واحد نمانده است، همان گونه که پیش از رسالت آن پیغمبر یک مـلّت واحـد بـوده است، هر چند از لحاظ نـژاد و تـخمه یک قـوم واحـد بشمار آمده است ... ولی دیگر پیوند نژاد و تـخمه، و پیوند زمین و مصالح مشترک، دیگر بر روابط ایشـان حاکم نگردیده است هـمان گونه کـه پـیش از رسـالت پیغمبرشان حاکـم بوده است ... بـا پـیدایش رسـالت پیغمبرشان پیوند دیگری پدیدار گردیده است و یک قوم واحد را گرد هم آورده است و مـتّحدشان نـموده است، و یا یک قوم واحد را پراکنده کرده است و متفرّق نموده است ... این پیوند، پیوند عقیده و برنامه و کرنش بردن و پرستش کردن است. این پیوند است که یک قوم واحد را متفرّق کرده است و دو ملّت مختلفی کرده است که به هم نمی‌رسند و با یکدیگر همزیستی نمی‌کنند! این بدان سبب است که پس از ظهور جدائی میان عقیدۀ هر یک از این دو ملّت، پیغمبرشان و ملّت مسلمانی که در خدمت او بوده‌اند، بر اساس عقیده و برنامه و کرنش بردن و پرستش کردن، از قوم خود فاصله گرفته‌اند و با آنان قطع رابطه کـرده‌انـد. از مـلّت مشـرکی فـاصله گرفته‌اند و با آنان قطع رابـطه کـرده‌انـد کـه پـیش از رسالت پیغمبرشان این ملّت قوم ایشـان بوده است و ملّت و اصل آنان بشمار آمده است ... چون دو برنامه، جدا شده است، دو نژاد مختلف و متفاوت گردیده است، و از یک قوم واحد دو ملّت نوپا و نورس پدید آمده است، دو ملّتی کـه بـه هــم نـمی‌رسند و با یکـدیگر همزیستی نمی‌کنند!
آن وقت که مسلمانان از قوم خود فاصله می‌گیرند و با ایشان قطع رابطه می‌کنند به سبب عقیده و بـرنامه و کرنش و پرستشی که دارند، یزدان جهان میان مسلمانان و دیگران داوری می‌کند و کار را با هلاک ملّت مشرک و با رستگاری ملّت مسلمان فیصله مـی‌بخشد... ایـن قاعده و قانون در طول تـاریخ بـر دوام بـوده است و استمرار داشته است، همان گونه که در این سوره دیدیم. کاری که طلایه‌داران و پیشتازان رستاخیز اسـلامی در هر کجا که هستند باید بدان یقین داشته باشند، این است که: خداوند هرگز میان مسلمانان و قوم دشمنان داوری نمی‌کند و کار را فیصله نمی‌دهد، مگر این که مسلمانان از دشمنانشان فاصله بگیرند و با ایشـان قـطع رابطه کنند، و دوری از دشمنانشان را بـه سـبب شـرکی کـه می‌ورزند بدیشان اعلان کنند، و آشکارا بدانان بگویند که ما برای یزدان یگانۀ جهان کرنش و پرستش می‌کنیم، و برای خـداگـونه‌های پـوچ و نـادرستشان کـرنش و پرستش نمی‌کنیم، و از طـاغوتهای سـلطه‌گـر پـیروی نمی‌نمائیم و در زندگی با ایشان شرکت نـمی‌جوبیم و همراهی نمی‌کنیم، و در جامعهای بسر نمی‌بریم که این طاغوتها با قوانین و مقرّرات ساختار خود بر آن فرمان می‌رانند و حکومت می‌کنند، قوانـین و مـقرّراتـی کـه یزدان یگانۀ جهان بدان اجازه نداده است، این قوانین و مقرّرات مربوط به اعتقاد یا مربوط به شعائر و مراسم آئینی، و یا مربوط به قواعد و ضوابط باشد.
دست خدا مسـتقیماً برای نـابودی سـتمگران دخـالت نمی‌کند، تا وقتی که مسلمانان با دشمنانشان قطع رابطه می‌کنند ... مادام که مسلمانان با قوم دشـمنشان تـرک مراوده و قطع رابطه نکنند، و از ایشان بیزاری و دوری نجویند، و جدائی آئین خود از آئین ایشان، و جدائـی برنامۀ خود از برنامۀ ایشان، و جدائی راه خـود از راه آنان را بدیشان اعـلام و اعـلان نکـنند، دست خـدای سبحان یـقۀ ایشـان را نـمی‌گیرد و مـیان مسـلمانان و دشمنانشان کار را فیصله نمی‌دهد و یکسره نمی‌کند، و مسلمانان را پیروز و ستمگران را نابود نمی‌سازد.
این قاعده همیشگی و مستمرّ است که باید طلایه‌داران و پیشتازان رستاخیز اسلامی از آن اطّلاع داشته باشند و آن را خوب درک و فهم کـنند، و حـرکت و جـنبش خویش را بر بنیاد و اساس آن استوار و پایدار سازند، ونخستین گام با دعوت مـردمان بـه پـذیرش اسـلام، و کرنش بردن و پرستش کردن برای یزدان یگانۀ جـهان بدون هیچ گونه شریک و انبازی، و دور انداختن هر نوع و هر شکلی از کرنش بردن و پرستش کردن هر شخصی و هر کسی و هر چیزی از آفریدگان خداونـد سـبحان، آغاز می‌گردد. آن گاه یک قوم واحد به دو دسته و دو گروه تقسیم می شود، و مسلمانان یکتاپرستی که تـنها برای یزدان یگـانۀ جـهان کـرنش می‌برند و پـرستش می‌کنند در صفی - یا ملّتی - می‌ایستند، و مشرکانی که برای شخصی و کسی و چیزی از آفریدگان ایزد سبحان کرنش می‌برند و پرستش مـی‌کنند در صـف دیگـری می‌ایستند ... بعد از آن مـؤمنان از مشـرکان فـاصله می‌گیرند و با ایشان قطع رابطه می‌کنند ... آن گاه وعدۀ یزدان مبنی بر پیروز کردن مؤمنان و نابودی مشـرکان سر می‌رسد ... همان گونه که در طول تاریخ بشری یک قانون مستمرّ و همیشگی بوده است. این چـنین بـوده است و این چنین رفته است.
دوران دعوت پیش از قطع رابطۀ عملی چه بسا به طول می‌کشد. ولی قطع رابطۀ عقیدتی درونی باید از همان لحظۀ اول به تمام و کمال صورت پذیرد.
اغلب قطع رابطه و جدائی دو ملّت نوپا و نوبنیادی که از یک قوم واحد به وجود می‌آیند، به کندی صـورت مـی‌گیرد، و قـربانیها و شکـنجه‌ها و دردهـا و رنجها گــریبانگیر نســلی و یــا چـند نسـلی از نسـلهای دعوت‌کنندگان به سوی خـداپرستی مـی‌گردد ... ولی وعدۀ خدا به فیصله دادن و جدا ساختن حقّ از باطل، و پیروزی مؤمنان و شکست مشرکان، بـاید در قـلوب گروه مؤمنان و در جـهان درون ایشان راست‌تـر از واقعیّت ظاهر و جهان بیرون نسلی با نسلهائی از ایشان باشد ... وعدۀ یزدان قطعاً سـر مـی‌رسد و تـحقّق پـیدا می‌کند، و یزدان هرگز خلاف وعده‌ای نمی‌کند که قانون و سنّت او در طول تاریخ بشری بر آن بوده است و بر آن رفته است.
همچنین ورانداز کردن این قانون و مشاهدۀ این سنّت، بدین شیوۀ قاطعانه و بدین روال آشکار، برای جنبش اسلامی در رویاروئی و نبرد با جاهلیّت فراگیر و همه‌جا گستر بشری، ضروری و لازم است. چه این قانون و سنّت مقیّد به زمانی و یا مکانی نـیست ... مادام که طلایه‌داران و پیشتازان رستاخیز اسلامی، امروزه با حـال و وضـعی از احوال و اوضـاع مکرّر جاهلیّت رویاروی می‌شوند، و با اسلحۀ همان عـقیده‌ای با آن رویاروی میگردند که پیغمبران - علیهم صلوات الله و سلامه - با آن با جاهلیّت رویاروی می‌شده‌اند هر زمان که انسانها به جاهلیّت برمی‌گشته‌انـد، و بـه جاهلیّتی - همچون این جاهلیّت سرنگون درمی‌افتاده‌اند، باید گروه مسلمانان راه خود را بپیمایند و نقطۀ آغاز و نقطۀ انجام را روشن و آشکار پیش چشم دارند، و فاصلۀ زمـانی این دو نقطه هم برای ایشان آشکار باشد، و یقین داشته باشند که قانون و سنّت خدا مسیر خود را می‌پیماید و سپری می‌نماید، و فرجام کار از آن پرهیزگاری است.
*
در پایان باید گفت: از لابلای این ایستادنها در برابر داستانهای قرآنی در این سوره، سرشت برنامۀ این آئین برای ما روشن می‌گردد، بدان گونه که در قـرآن مـجید نمودار و پدیدار میشود ... این سرشت جنبشی است که با واقعیّت بشری به وسـیلۀ ایـن قـرآن رویاروی می‌گردد، رویاروئی واقعی و عملی.
این داستانها در مکّه بر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نازل می‌گردید، و خودش و گروه اندک مؤمنانی که در خدمت او بودند هنوز در درّه‌های مکّه محصور بودند. دعوت اسلامی هم در آنجا راکد و جامد مانده بود. راه نیز سخت و دشوار و طولانی بـود و مسـلمانان پـایانی بـرای آن نمی‌دیدند! این داستانها پایان راه را بدیشان می‌نمود، و در هـمۀ منازل راه، نشـانه‌های راه را بدیشان نشـان می‌داد. دست آنان را می‌گرفت و گامهایشان را در این راه برمیداشت و به جلو می‌گذاشت. این راه با کاروان بزرگوار دعوت در طول تاریخ بشری روشن و صـاف گردیده است و متّصل شده است و مـنفصل نگـردیده است، و توسّط این کاروان گرانمایه و گران سـنگ، راه پرانس و الفتی شده است و وحشـتناک و هــراسـناک نگردیده است!.. کاروانیان دعوت، گروه‌هائی از کاروان متّصل و پیوسته‌ای در راه شناخته شده‌ای بوده‌اند. آنان دسته‌های رمندۀ سر در گمی در بیابان بی نشان و اثـری نبوده‌اند! آنان از آغاز راه به سوی انـجام راه بـرابـر قانون و سنّت جاری و سـاری خـدا حـرکت مـی‌کنند. ایشان ناسنجیده و خـودسرانـه حـرکت نـمی‌کنند و از تصادف و پیشامد ناگهانی پیروی نمی‌کنند و بی‌گدار به آب نمی‌زنند.
قرآن این گونه در صف مسلمانان به تکـان و جـنبش می‌پرداخت، و صف مسلمانان را در راه ترسیم شده و ایمنی حرکت می‌داد.
قرآن این چنین امـروز و فردا ممکن است در میان طلایه‌داران و پیشتازان رستاخیز اسـلامی به تکـان و جنبش بپردازد، و طـلایه‌داران و پـیشتازان رستاخیز اسلامی را در راه ترسیم شده و ایمن دعوت، حـرکت بدهد و به پیششان ببرد.
این طلایه‌داران و پیشتازان بدین نیازمند هستند که بـا این قرآن باشند و از آن الهام و پیام دریـافت کـنند و رهنمون و رهنمود بخواهند. از قرآن الهام بگیرند در برنامه حرکت و گامها و مـنزلهای آن. از قرآن پـیام دریافت دارند در پاسخهائی که در این گامها و منزلها بدیشان داده میشود، و در فرجـامی کـه در پـایان راه منتظرشان است.
قرآن - بدین شکل و صورت - تنها کلامی نخواهد بود که برای برکت تلاوت شود. بلکه زنده و پویا همین لحظه برای گروه کوشای مسلمانان نازل میشود، تا با آن بجنبند و از رهنمودهایش پیروی کنند، و وعدۀ خدا در آن را انتظار بکشند.
این چیزی است که مراد ما است در این کـه مـی‌گوئیم این قرآن پـرده از اسـرار خود بـرنمی‌دارد و دریـچۀ رازهای خود را باز نمی‌کند مگر برای گروه مسـلمانی که با این قرآن بجنبد تا مدلول و مفهوم آن را در جهان واقعیّت تحقّق بخشد و پیاده کند. قرآن پرده از اسـرار خود را به کنار نمی‌زند و دریچۀ رازهای خود را بـاز نمی‌کند برای کسانی که قرآن را تلاوت مـی‌کنند تـنها برای بررسی هنری یا علمی و بس، و یا آن را بررسی می‌کنند تنها برای پی بردن به طرز ادای بیانی آن!
اینها جملگی چیز قابل ذکری از ایـن قـرآن را درک و فهم نمی‌کنند. چه این قرآن نازل نگردیده است تا مادۀ پژوهش بدین گونه و شـیوه باشد. بـلکه قـرآن نـازل گردیده است تا مادۀ جنبش و رهنمود گردد.
کسانی که با اسـلام راسـتین به رویـاروئی جاهلیّت سرکش می‌پردازند، و کسانی که با انسانهای سرگردان و گمراه به جهاد می‌نشینند تا ایشان را از نو به اسلام برگردانند، و کسانی که با طـاغوت در زمـین مبارزه می‌کنند تـا مـردمان را از بـندگی و پـرستش بندگان برهانند و به بندگی و پـرستش یـزدان یگـانۀ جـهان برگردانند، تنها این کسانند که این قرآن را درک و فهم می‌کنند. چرا که ایشان در فضائی زندگی مـی‌کنند کـه قـرآن در آن نـازل گردیده است، و همان تلاش و پیکاری را می‌آغازند که کسانی آن تلاش و پـیکار را می‌آغازیدند که برای نخستین بار قرآن بـرای ایشـان نازل می‌گردیده است، و در اثنای حرکت و جهاد چیزی را مزه می‌کرده‌اند و می‌چشیده‌انـد کـه مـواد نـصوص قرآن بوده است. زیرا آنان این معانی و مفاهیم را در گرماگرم حوادث و در جرگۀ وقائع مجسّم می‌دیده‌اند و جلوه‌گر می‌یافته‌اند ... این تنها پاداش همۀ آن عذابها و شکــنجه‌ها و دردهـا و رنـجهائی است کـه بـدیشان می‌رسیده است. آیا میگویم: پاداش؟! هرگز! هرگز. به خدا سوگند، این فضل و لطف بزرگ و سترگی از سوی خدا در حقّ ایشان است ...
(قل:بفضل الله وبرحمته فبذلک فلیفرحوا هو خیر مما یجمعون).
بگو: به فضل و رحمت خدا - به همین (نه چیز دیگری) - باید مردمان شادمان شوند. این بهتر از چیزهائی است کــه (از حـطام دنیا) گـرد مـی‌آورند (و روی همدیگر می‌گذارند. (یونس/58)
سپاس خداوند بزرگواری را سزا است که دارای فضل و لطف بزرگ و سترگ است.
[1] برای اطلاع بیشتر از اهداف داستانها مراجعه شود به‌کتاب: «التـصویر الفنی فی القرآن» فصل: «القصة فی‌القرآن».
[2] مراد شعیب و قوم مدین است. (نگا: هود/٩٣)
[3] مراجعه شود به جزء دوازدهم، صفحات 631-637
[4] کتاب: «خصائص التصور الاسلامی و مقوماته»، صفحۀ 129 و 130.
[5] گلچینهائی از کتاب: «خصائص التصور الاسـلامی و مـقوماته» فـصل: «شمول» صفحۀ 126 -131
[6] مراجعه شود به کتاب: «المستقبل لهذا الدین» فصل: «الفصام النکد».
[7] گلچینی از جزء یازدهم صفحات ٢١٧ - ٢٢٠ در پیرو بر سورۀ یـونس. این گلچـین خود به خود در اینجا می‌تواند پیرو سورۀ هود نیز باشد.
[8] مراجعه شود به جزء دوازدهم صفحات: 586-597
[9] مراجعه شود به کتاب: «معالم فی الطریق» فصل: «لا اله الا الله مـنهج حیاه».
سوره‌ی هود آیه‌ی 99-96
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُبِینٍ (٩٦) إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ (٩٧) یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ (٩٨) وَأُتْبِعُوا فِی هَذِهِ لَعْنَةً وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ )(٩٩)
در پایان داستانها اشاره‌ای به داستان موسی با فرعون است، تا سرانجام کار فرعون و اشراف و درباریان او، و پایان کار آن کسانی از قوم فرعون نگاشته شود و ثبت و ضبط گردد که فرمان فرعون را بردند و بـدوگـردن نهادند. این اشارۀ گذرا اشاره‌های زیادی به وقائع و رخدادهائی را دربر دارد که در اینجا ذکر نشـده است. درضمن صحنه‌ای از صحنه‌های زنده و متحرّک قیامت را نیز دربر دارد.گذشته از ایـنها یک رکـن اصـلی از ارکان اسلام را بـیان میدارد، و آن رکـن مسـؤولیّت شخصی است، و پیروی از پیشوایـان و سـردستگان و بزرگان، آن مسؤولیّت را برطرف نمی‌سازد.
*
صحنه‌ای که نشان داده میشود، با فـرستادن مـوسی همراه با معجزات قوی به سوی فـرعون مـقتدر و به بوی بزرگان قوم او آغاز می‌گردد.
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُبِینٍ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ) (٩٦)
مـا مـوسی را هـمراه بـا مـعجزات (دالّ بر صدق او) و همراه با برهان آشکـار (و مـؤثّر در نـفوس) بـه سـوی فرعون و اشراف و اعیان او فرستادیم.
روند قرآنی همۀ مراحل داستان را خلاصه می‌کند و به اجمال از آنها می‌گذرد تا زود به پایان داستان برسد. درباریان و اشراف و اعیان از فرمان فـرعون اطـاعت مــی‌کنند، و از فـرمان خـدا سـرکشی مـی‌نمایند، در صورتی که در فرمان فرعون چـیزی جـز حماقت و جهالت و یاوه‌سرائی و پریشان‌گوئی نیست:
(فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ )(٩٧)
اطرافیان و زعماء فـرعون از فرمـان فـرعون پـیروی کردند (و دستور موسی را کردن ننهادند) در حالی کـه فرمان فرعون مترقّیانه و مـایۀ هـدایت نـبود (و ارزش پیروی را نداشت).
چون پیرو فرمـان فـرعون بـودند، در پشت سـر او راه می‌رفتند، و بدون تأمّل و تدبّر و بی آن که از خود رأی و نظری داشته باشند، پا به پای او گام برمی‌داشتند، و خویشتن را خوار می‌داشتند. چرا که یــزدان بـا اعطاء اراده و عقل و آزادی انـتخاب رویکــرد و گـزینش راه بدیشان، آنان را ارج نهاده بود و بزرگوارشـان داشـته بود. ولی ایشان با دست کشیدن از ایـن تکریم الهـی خودشان را رسوا و زبون نموده بودند ... چـون چـنین بودند روند قرآنی مقرّر میدارد که در روز قیامت نیز فرعون پیشاپیش ایشان راه می‌رود و آنان از او پیروی می‌کنند و به دنبالش راه می‌روند.
(یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ).
فرعون در روز قیامت در پیشاپیش قوم خود بوده (و ایشان را بـه سـوی آتش دوزخ رهـبری خواهـد کرد، همانگونه که در دنیا آنـان را بـه سـوی کفر و ضلال رهبری می‌کرد).
بدان هنگام که ما داستانی از گذشته و وعده‌ای از آینده را می‌شنویم، ناگهان صحنه دگرگون و عوض میشود و آینده به صـورت گـذشته‌ای درمـی‌آید کـه روی داده است، و فـرعون قـوم خـود را بـه سـوی آتش دوزخ کشانده است و رهبری کرده است، و کار پایان گـرفته است:
(فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ ).
و ایشان را به آتش دوزخ انداخته است!!!.
ایشان را به آتش وارد کـرد، همانگونه که چـوپان گـلّة گوسفندان را بـه آبشخور وارد مـی‌کند. مگـر آنـان همچون گلّۀ گوسفندان بدون تدبّر و تفکّر دنبال فرعون راه نمی‌افتادند؟ مگـر آنـان نـبودند کـه از ویـژه‌ترین ویژگیها و از عالی‌ترین خصال بشری که آزادی اراده و اخـــتیار است دست نــمی‌کشیدند و چشم‌پوشی نمی‌کـردند؟ این بود که ایشان را به آتش انداخت. وای چه آبشخور بدی است! نه سیراب می‌کند و تشنگی را می‌زداید، و نه عطشی را برطرف می‌نماید. بلکه تـنها شکمها و دلها را بریان می‌کند و بس:
(وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ )(٩٨)
چه بد جایگاهی که بدان وارد می‌شوند!.
همۀ اینها بوده است. فرعون ایشان را رهبری و رهنمود کرده است و ریاست و سرپرستی نموده است. آنان را هم به همچون آبشخور دوزخ نامی کشـانده است ... اینها به صورت داستانی است کـه روایت مـی‌شود، و تعلقه‌ای این چنین بر آن زده میشود:
(وَأُتْبِعُوا فِی هَذِهِ لَعْنَةً وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ ).
در این دنیا دچار نـفرین (مردمان) و طرد (از رحمت یزدان) شدند (و از پس ایشان بدنامی و رسوائی ماند) و در روز قیامت نیز (همین طور به لعنت و طرد از رحمت گرفتار می‌شوند و منفور خدا و فرشتگان و مـردمان میگردند).
برای استهزاء و ریشخند ایشان، لعنت و نفرین، عطاء و ارمغان نامیده میشود:
(بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ) (٩٩)
چه بد عطائی که (به آنان) داده میشود!.
این آتش دوزخ، عطاء و ارمغان و تفضّل فرعون به قوم خودش است!!! مگر فرعون به جادوگران وعدۀ بذل و بخشش فراوان، و عطاء و ارمغان بیکران نداده بـود؟!. این بذل و بخشش و عطاء و ارمغان فرعون به کسانی است که از او پیروی کردند... آنچه بدیشان داده است آتش دوزخ است... چه بد عطائی که بدانان داده است) و چه بد بذل و بخشش و هدیه‌ای که بدیشان رسانده است)
این تصویرگری هم از جملۀ تعبیرها و تصویرهای زیبا و دل‌انگیز در این‌کتاب شگفت‌انگـیز قرآن است.
بسم الله الرحمن الرحیم
رهنمودهای سوره‌ی یوسف
سورۀ یوسف مکّی و دارای121 آیه است
این سوره مکّی است. پس از سورۀ هود نازل گردیده است. در دورۀ سخت و دشواری فرود آمده است که در دیباچۀ سورۀ یونس و در دیباچۀ سورۀ هود از آن سخن گفتیم ... در فاصلۀ زمانی میان عام‌الحزن سـال فـوت ابوطالب و خدیجه، دو پشتیبان پـیغمبر خـدا صلّی الله علیه وآله وسلّم و میان بیعة العقبۀ اوّل و دوم که یزدان جهان در آنها برای پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و برای گروه مسلمانی که در خـدمت او بودند، و برای دعوت اسلامی گشایشی رسانده است و با هجر‌ت به مدینه راه فرح و فرجـی حـاصل فرموده است، این سوره نازل گردیده است ... بنابراین، سـورۀ یوسف یکی از سوره‌هائی است که در دوران سخت و دشواری در تاریخ دعوت و در حیات پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و در زندگی گروه مسلمانانی کـه در مکّـه در خد‌متش بوده‌اند، فرود آمده است.
سورۀ یوسف جملگی مکّی است، هر چند که در مصحف امیری آیات ١ و ٢ و ٣ و ٧ این سوره مدنی بشـمار آمده است. چرا که این نصّ سه آیۀ پیشین است:
(الر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْمُبِینِ (١) إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (٢) نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ) (٣)
الف.لام.را. این، آیه‌های کتاب روشن و روشنگری است (برای کسانی که از آن راهنمائی و هدایت طلبند). ما آن را (بـه صـورت) کتاب خوانـدنی (و به زبـان) عربی فرو فرستادیم تا این که شما (آن را) بفهمید (و آنچه را در آن است به دیگران برسانید). ما از طریق وحی ایـن قرآن، نیکوترین سرگذشتها را برای تو بازگو مـی‌کنیم و (تو را بر آنها مطّلع می‌گردانیم) هر چند کـه پـیشتر از زمرۀ بی‌خبران (از احوال گذشتگان) بوده‌ای.
این آیات دیباچۀ سرشتی چیزهائی است که بدون فاصله در سرآغاز داستان یوسف علیه السّلام ذکر می‌گردد ... نصّ آیۀ بعدی در روند سوره این است:
(إِذْ قَالَ یُوسُفُ لأبِیهِ یَا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ) (٤)
(ای پپغمبر! به یاد دار) آنگاه را که یـوسف بـه پـدرش گفت: ای پدر! من در خواب دیـدم که یـازده سـتاره، و همچنین خورشید و ماه در برابرم سجده می‌کنند .... سپس داستان ادامه می‌یابد و بعد از آن راه خود را به سوی پایان می‌سپرد.
دیباچۀ این داستان کـه بـا ایـن فـرمودۀ یـزدان آغـاز می‌گردد:
(نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ) (٣)
ما از طریق وحی ایـن قـرآن، نـیکوترین سرگذشتها را بــرای تـو بازگو مـی‌کنیم و (تـو را بـر آنـها مـطّلع می‌گردانیم) هر چند که پـیشتر از زمـرۀ بـی‌خبران (از احوال گذشتگان) بوده‌ای.
چنین به نظر می‌رسد که این دیباچه، دیباچۀ سـرشتی همراه با نزول داستان باشد.
همچنین این حروف مقطّعۀ «الر» و بیان ایـن کـه ایـن آیات، آیات کتاب روشن و روشنگر است، و بعد از آن بیان می‌گردد که خدا این کـتاب را بـه صـورت قـرآن عربی نازل کرده است ... این هم از زمرۀ فضای قرآن مکّی بشمار است و بیانگر رویاروئی مشرکان در مکّه با عربی بودن قرآن است، قرآنی کـه ادّعـاء مـی‌کردند یک شخص غیرعرب آن را به پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم یـاد می‌دهد! و ذکر این مطلب که قرآن وحی یزدان است و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم از رویکـرد و مـوضوعات آن غـافل و بی‌خبر بوده است ... این چنین دیباچه‌ای هـماهنگ بـا پیرو داستان در پایان داستان است، آنجا که می‌فرماید:
(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَهُمْ یَمْکُرُونَ) (١٠٢)
(ای پیغمبر اسلام!) این (داستانی را که بر تو خوانـدیم) از خبرهای نهان (در دل قرون و اعصار گذشته بسیار کهن جهان) است که آن را به تو وحی می‌کنیم. تو پیش آنان (یعنی پسران یعقوب) نبودی بدانگاه کـه تـصمیم گرفتند و نیرنگ نمودند (و بر ضدّ یوسف نقشه کشیدند و طرح درانداختند. لذا جز از طریق وحی امکان اطّلاع از آن را نداشتـی).(یوسف/102)
رشتۀ شیرازه‌ای میان دیباچۀ داستان و پیرو آن وجـود دارد. از آن پیدا است که دیباچه با داستان و پیرو نازل گردیده است.
آیۀ هفتم، روند سوره بدون آن اصلاً درست درنمی‌آید. این هم سازگار نیست که این سوره در مکّه نازل شده باشد، و آیۀ هفتم آن در مدینه بدان افزوده شده باشد. چه در آیۀ هشتم سوره ضمیری وجود دارد که به یوسف و برادرانش برمی‌گردد که در آیۀ هفتم قـرار دارنـد. درست نخواهد بود آیۀ هشتم بدون آیۀ هفتم پـیش از آن، نازل گردیده باشد. نصّ آیۀ هفتم و هشتم این چنین است.
(لَقَدْ کَانَ فِی یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آیَاتٌ لِلسَّائِلِینَ (٧) إِذْ قَالُوا لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِینَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (٨)
در (سرگذشت) یوسف و برادرانش دلائل و نشانه‌هائی (بر قدرت خدا و مرحمت او به بندگان با ایمانش) است برای کسانی که پرسندگان (و مشـتاقان آگاهی) از آن می‌باشند. هنگامی که (برادران پـدری یوسف) گفتند: یوسف و برادرش (بنیامین که از یـک مادرند) در پـیش پـدرمـان از مــا مـحبوبترند، در حـالی کـه مـا گروه نـیرومندی هسـتیم (و از آن دو بـرای پدر سـودمندتر می‌باشیـم). مسلّماً پدرمان در اشتباه روشنی است. این پیوستگی آیات هفتم و هشتم، قاطعانه بیانگر نزول هر دو با یکدیگر است، و آشکارا می‌رساند که در روند متّصل سوره این دو آیه ناگسیختنی است.
سراسر سوره دارای تار و پود یگـانه و یکنـواخـتی است، و در موضوع و در فضا و در سایه روشنها و در پیامهای خود، قالب مکّی دارد و بر روال و منوال مکّی است. بلکه مخصوصاً دارای قالب ایـن دورۀ تـنگ و دشوار و هراس‌انگیز است ... چه بدان هنگام که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم و مسلمانانی که در خدمت او بـودند و از سال عام‌الحزن به بعد دچار این همه ترس و هـراس و غربت و دوری توسّط جاهلیّت قـریش شـدند، یـزدان سبحان برای پیغمبر گرامی خود داستان برادرش یوسف پسر یعقوب پسر اسحاق پسر ابراهیم - علیهم صلوات الله و سلامه اجمعین - را بیان میدارد، برادری که انواع محنتها و بلاها را می‌چشد: محنت و رنج برادران را، و محنت و رنج چاه و بیم و هراس و وحشت درون چـاه را، و محنت و رنج بردگی را بدان هنگام کـه هـمچون کالائی دست بـه دست خـرید و فـروش مـی‌گردید و می‌گشت بدون این که خودش در این معامله کـمترین اختیاری داشته باشد، و بدون این که از جانب پـدر و مادر و اهل و عیال و دوستان و یاران، کمترین مـدد و کمکی شود! و محنت و رنج مکر و کید هـمسر عـزیز مصر و نیرنگ زنان را مـی‌چشید، و پـیش از آن هـم محنت و رنج تشویق به گناه و فریب شهوات و تحریک به جمال و دلربائی، او را فـریفته و دلبـاخته مـی‌کرد. گذشته از اینها محنت و رنج زندان را می‌چشید که پس از رفاه زندگی و خموشی آن در قصر عزیز مصر، بدان گرفتار آمده بود. گذشته از اینها محنت و رنج رفاه و سلطۀ مطلقی که داشت، و محنت و رنج فرمانروائی بر ارزاق و اقوات مردمان و بر جـان و مـال ایشان کـه داشت. محنت و رنج اخـتیار لقـمۀ نـانی کـه بـدیشان می‌داد، و محنت و رنج احساسات بشری که می‌چشید در آن ایّام که برادران خود را ملاقات می‌کرد، برادرانی که او را به ته چاه انداخته بودند و به ظاهر ایـن همه محنت و رنج را ایشان بدو رسانده بودند و بدین همه بلاها دچارش ساخته بودند ... این همه محنت و رنجی که یوسف علیه السّلام چشید، و این همه بلاهائی که دید و بر آنها شکیبائی ورزید، و در لابلای آن محنتها و بلاهای بیشمار به کار دعوت به سوی اسلام دست یازید، و از همۀ آنها پاک و پاکیزه و خالص و مخلص بیرون آمد و سرافرازانه موفّق گردید، و واپسین رویکردها و آخرین تلاشهایش در لحظۀ پیروزی بر همۀ ایـن محنتها و رنجها، و در لحظۀ ملاقات پدر و مادر خود و در لحظۀ جمع احباب و همایش خاندان، و در لحظۀ تعبیر خوابش و تحقّق پیدا کردن خوابش آن گونه که دیده بود:
(إِذْ قَالَ یُوسُفُ لأبِیهِ یَا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ)(٤)
(ای پیغمبر! به یاد دار) آنگاه را که یـوسف به پـدرش گفت: ای پدر! من در خواب دیـدم که یـازده ستاره، و همچنین خورشید و ماه در برابرم سجده می‌کند.
واپسین رویکردها و آخرین تلاشهایش در ایـن، لحظه، گرایش صادقانه و تـوجّه مخلصانه و پرهیزکارانه و توبه‌کارانه به سوی آفریدگارش بود، و آن گونه که قرآن مجید به تصویر می‌کشد، همۀ اینها را از یاد می‌برد و از همۀ اینها به در می‌آید و به آستانۀ خدا می‌گراید:
(فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى یُوسُفَ آوَى إِلَیْهِ أَبَوَیْهِ وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ (٩٩) وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ یَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنِی وَبَیْنَ إِخْوَتِی إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِمَا یَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ (١٠٠) رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ) (١٠١)
(یعقوب و خاندان او رهسپار مصر شـدند. یـوسف تـا مدخل مصر به استقبالشان شتافت) هنگامی که به پیش یوسف رسیدند، پدر و مادرش را در آغوش گرفت و (به همۀ آنان) گفت: به سرزمین مـصر داخل شوید که به خواست خدا در امن و امان خواهید بود. (کاروان داخل مصر گردید و به منزل یوسف وارد شد) و یوسف پدر و مادرش را بر تـخت نشـاند (و بـه رسـم مـردمان آن زمان، در حقّ سران و امیران و فرمانروایان، جملگی) در برابرش کرنش بردند. یوسف گفت: پدر! این تـعبیر خواب پیشین (روزگار کودکی) من است! پـروردگارم آن را به واقعیّت مبدّل کرد. به راستی خدا در حـقّ مـن نیکیها کرده است، چرا که از زندان رهایم نموده است، و بعد از آن که اهریمن میان مـن و بـرادرانـم تـباهی و جدائی انداخت، شما را از بادیۀ (شام بـه مـصر) آورده است. حقیقتاً پروردگارم هـر چه بـخواهـد سـنجیده و دقیق انجام می‌دهد. بیگمان او بسیار آگاه (و کارهایش همه) دارای حکـمت است. (یـوسف رو بــه خدا کرد و گفت:) پروردگارا! (سـپاسگزارم کـه بــس بـزرگی) از حکومت بـه مـن داده‌ای و مـرا از تـعبیر خوابـها آگاه ساخته‌ای. ای آفریدگار آسمانها و زمین! تو سرپرست من در دنیا و آخرت هستی. (همۀ امـور خود را بـه تـو وامــی‌گذارم و خویشتن را در پـناه تـو مـی‌دارم). مـرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق گردان.(یوسف/99-101)
واپسین خواست او این چنین بود ...گذشته از همۀ اینها او که در اوج قدرت و سلطه و رفاه و خوشی است و دوستان و احباب همه جمع شده‌اند، در این وقت است که فریاد برمی‌آورد که خـداونـدگارش او را مسـلمان بمیراند، و او را به صالحان و بایستگان ملحق گرداند ... این درخواست پس از بلاها و محنتها است. پس از صبر و شکـیبائی دور و دراز، و پس از پـیروزی بزرگ و بهروزی سترگ است ...
بس جای شگفت نیست که این سوره هـمراه بـا هـمۀ چیزهائی که داستان آن پـیغمبر بـزرگوار دربـرگـرفته است، و همراه با همۀ پیروهائی که بر بخشها و بندهای داستان می‌آید، از جملۀ چیزهائی باشد که بر پیغمبر خدا صلّی الله علیه واله وسلّم و بر گروه مسلمانانی که در مکّه در خدمت او هستند، مـخصوصاً در ایـن دوره، بـرای دلداری و غمزدائی، و همچنین برای اطـمینان خـاطر بـخشیدن و استوار و پابرجـا داشتن رانـده شـدگان و بـه غـربت افتادگان و هراسناک شدگان، نازل گردد!
نه نه! بلکه در این لحظه دل مرا به احسـاس دیگـری می‌کشاند و پیام ژرف دیگری را بر صفحۀ خاطرم نقش میگرداند. دل به من می‌گوید: این سوره بـر کسـانی نازل می‌گردد که از مکّه به جای دیگری اخراج و رانده شده‌اند تا پیروزی و استقرار در آنجا بهرۀ ایشان گردد، هر چند که به ظاهر چنین جلوه‌گر آید که بــیرون رفتن ایشان با اجبار و اکراه بـوده است و با بـیم و تـهدید صورت گرفته است! درست بدان گـونه کـه یوسف از آغوش پدر اخراج گردیده است و بیرون رانـده شـده است تا با این همه بلاها و آزمونها رویاروی گردد، و آن گاه به پیروزی و استقرار برسد:
(وَکَذَلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الأرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٢١)
بدین منوال ما یوسف را در سـرزمین (مـصر اسـتقرار بخشیدیم و) مکانت و منزلت دادیم، تا (در آنجا) تعبیر برخی از خوابها را بدو بیاموزیم. خدا بر کار خود چیره و مسلّط است، ولی بیشتر مردم (خفایای حکمت و لطف تدبیرش را) نمی‌دانند. (یوسف/ 21)
وقتی که یوسف علیه السّلام قدم به مصر و قصر عـزیز مصر نهاد، نوجوانی بیش نبود و به عنوان بــرده‌ای فـروخته شد!..
هم اینک دل، مرا به دنبال خود می‌کشد و خاطرم را بر آن میدارد که چشش ویژه و ذوق خاصّی داشته باشم. می‌توانم بدان اشاره کنم، ولی نمی‌توانـم از آن تـعبیر کنم! آن پیروی که به دنبال داستان می‌آید:
(وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلا رِجَالا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا أَفَلا تَعْقِلُونَ (١٠٩) حَتَّى إِذَا اسْتَیْئَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّیَ مَنْ نَشَاءُ وَلا یُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ (١١٠) لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لأولِی الألْبَابِ مَا کَانَ حَدِیثًا یُفْتَرَى وَلَکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَتَفْصِیلَ کُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (١١١)
(سنّت ما در گزینش پیغمبران و گسیل آنــان بـه میان مردمان تغییر نکرده است، و از جمله در انتخاب تو بـه عنوان خاتم‌الانبیاء نیز مرعی شده است) و ما پـیش از تو پیغمبرانی نفرستاده‌ایم، مگر این که مردانی از میان شهریان بوده‌اند و بدیشان وحی کرده‌ایم. (دستهای از انسانها بدانان گرویده و گروهی هم از ایشان بـیزاری جسته‌اند. آیا قوم تو از این بی‌خبرند که پـیغمبران نه فرشته و نه زن بوده‌اند و بلکه مردانی از شهرها بوده و در میان مردمان همچون ایشان زندگی کرده‌اند و تنها فرق آنان بـا دیگـران ایـن بـوده که حـاملان وحی و پـیام‌آوران آسـمانی بـوده‌انـد، و بـعضی راه چنین راهنمایانی را انتخاب و به بهشت رسیده‌انـد، و بـرخی هم عناد ورزیده و کفر پیشه کرده‌اند و به دوزخ واصل شده‌اند؟). مگر در زمین به گشت و گذار نمی‌پردازند تا ببینند که سرانجام کار گذشتگان پـیش از ایشـان چـه بوده و به کجا کشیده شده است؟ بیگمان سرای آخرت، بهتر (از سرای این جهان) برای پـرهیزگاران است. (ای معاندان افسار گسیخته و آرزوپرستان سرگشته!) آیـا خرد و اندیشۀ خویش را به کار نمی‌اندازید (و نمی‌دانید که هستی خود را ناآگاهانه می‌بازید و تـوشه‌ای بـرای آخرت فراهم نمی‌سازید؟! ای پیغمبر! یاری ما را دور از خویشتن مدان. یاری ما به شما نـزدیک و پـیروزیتان حتمی است. پیش از این پیغمبران متعدّدی آمده‌اند و به دعوت خود ادامه دادهاند و دشمنان حقّ و حقیقت هم به مبارزه برخاسته و مقاومت و مـخالفت نموده‌اند) تا آنجا که پیغمبران (از ایـمان آوردن کافران و پـیروزی خود) ناامید گشته و گمان برده‌اند که (از سوی پیروان انـدک خـویش هــم) تکـذیب شده‌انـد (و تـنهای تـنها مانده‌اند). در این هنگام یاری ما به سراغ ایشـان آمده است (و لطف و فضل ما آنـان را در بـر گرفته است) و هر کس را که خواسته‌ایم نجات داده‌ایم. (بـلی! در هیچ زمان و هیچ مکانی) عذاب ما از سـر مـردمان گناهکار دور و دفع نمی‌گردد، بـه حقیقت در سـرگذشت آنـان، (یــعنی یــوسف و بـرادران و دیگر پـیغمبران و اقوام ایماندار و بی‌ایمان، درسهای بزرگ) عبرت برای همۀ اندیشمندان است. (آنچه گفته شد) یک افسانۀ ساختگی (و داستان خیالی و دروغین) نبوده، و بلکه (یک وحی بزرگ آسمانی است که) کتابهای (اصیل انبیای) پیشین را تـصدیق و پــیغمبران (راسـتین) را تأیید می‌کند، و (بعلاوه) بیانگر هـمۀ چیزهائی است کـه (انسانها در سعادت و تکامل خود بدانها نیاز دارند، و به همین دلیل مایۀ ) هدایت و رحمت برای (همۀ) کسانی است که ایمان می‌آورند. (یوسف/ 109-111)
این پیامی از جریان قانون و سنّت یــزدان است، بدان هنگام که پیغمبران ناامید میگردند و یأس حاصل کنند - همان گونه که یوسف در محنت و رنـج طـولانی خـود ناامید گردید و یأس حاصل کرد - اشاره‌ای هم است به گذرگاه ناپسند و ناگـواری کـه گشـایش دلگشـائی و فرح افزائی به دنبال دارد!.. پیامی و اشاره‌ای که دلهای با ایمان آنها را درک و فـهم مـی‌کنند و بـدانـها پـی می‌برند. دلهای با ایمان در همچون دورانی می‌زیند، و در فضای آن تنفّس می‌کنند، در نتیجه دورادور پـیام و اشاره را دریافت می‌دارند و می‌چشند و می‌نگرند و می‌بینند.
این سوره دارای قالب ویژۀ منحصر به فردی اببت. چرا که داسـتان یـوسف را بــه تمام و کـمال دربر دارد. داستانهای قرآنی - جز داستان یـوسف - در بخشها و بندهای پراکنده‌ای بیان می‌شوند، بخشها و بندهائی که قسمتی یا قسمتهائی از آن وقتی که با موضوع سوره و رویکرد و فضای آن متناسب باشد ذکر میشود. حتّی داستانهائی که به طور کامل در یک سوره آمده‌اند، مثل داستانهای هود، صالح، لوط و شعیب، به گونه چکیده و به صورت خلاصه ذکر گردیده‌اند. ولی داستان یوسف به تمام و کمال و با طول و تفصیل خود در یک سوره ذکر گردیده است و از آن سخن رفته است. ایـن امر قالب منحصر به فردی در میان تمام سـوره‌های قـرآن است.
این قالب ویژه با سرشت داستان متناسب است، و آن را به طور کامل بیان میدارد ... داستان با خـواب دیـدن یوسف آغاز می‌گردد، و با تعبیر آن خواب بـه پـایان می‌آید. به گونه‌ای داستان جای گرفته است که مناسب نخواهد بود. بخش و بندی یا چند بخش و بندی از آن در سوره‌ای ذکر شود، و بـقیّۀ آن داسـتان در سـورۀ دیگری ذکر گردد.
این قالب خاصّ، ادای کامل از هر لحاظ را تضمین کرده است، گذشته از این که هدف اصلی را پیاده کرده است و تحقّق بخشیده است، هدف اصـلی‌ای کـه داسـتان و پیروهائی که به دنبال آن می‌آیند، به خاطر آن آورده و روایت شده است.
نیاز پیدا خواهیم کرد کـه دربـارۀ ایـن ادای کـامل تـا اندازه‌ای سخن به درازا بکشانیم، سـخنی که از ایـن برنامۀ منحصر به فرد قرآنی پرده به کنار بزند ... خـدا است که توفیق می دهد.
*
داستان یوسف - بدان گونه که در این سوره آمده است - نمونۀ کاملی از برنامۀ اسلام در طرز ادای هنری داستان را نشان می‌دهد، بدان اندازه که نمونۀ کاملی از ایـن برنامه را در طرز ادای روانی و عـقیدتی و تـربیتی و جنبشی را نشان می‌دهد ... هر چند که برنامۀ قرآنی در موضوع خود و در طرز ادای سخن خـود یکی است، ولی داستان یـوسف بـه گـونه‌ای جـلوه‌گـر و نـمودار می‌گردد انگار نمایشگر متخـتصّصی در نشان دادن ایـن برنامه از لحاظ هنر ادای معانی و مفاهیم است!
داســتان، شــخصیّت یـوسف علیه السّلام را نشـان مـی‌دهد. شخصیّتی که قهرمان اصلی در داستان است - به گونۀ کاملی در همۀ جولانگاه‌های زندگی چنین شخصیّتی، و بـا همۀ زوایـائی که ایـن زندگی دارد، و با همۀ پاسخگوئیهائی که این شخصیّت در این زوایا و در آن جولانگاه‌ها دارد. انواع آزمونهائی را نشان می‌دهد که این شخصیّت اصلی داستان با آنها روبرو گردیده است، آزمونهائی که در سرشت و در رویکردها گوناگـون و متنوّع است ... آزمونهای سختیها و دشواریها، خوشیها و شادیها، دلربائیهای شهوت‌انگیز، و بالأخره آزمونهای سلطه و قدرت داشـتن، و آزمـونهای تأثـیرپذیریها و احساسات بشری در برابر موضعگیریهای گوناگـون و شخصیّتهای جوراجور ... یوسف بـندۀ بـایستۀ خـدا از همۀ این آزمونها و فتنه‌گریها پاک و پاکیزه و خالص و مخلص - به ویژه در واپسین موضعی که دارد - بیرون می‌آید، و آن دعای توبه‌کارانۀ فروتنانه را سر می‌دهد، بدان گونه که در پایان بخش پیشین ذکر کردیم.
در کنار عرضۀ شخصیّت اصـلی داسـتان، شخصیّتهای فرعی پیرامون، با درجات و مـراتب مـتفاوت خـود از مرکز صـحنه نـمایش، و دوری و نـزدیکی ایشـان از دیدگاه حضّار، و اوضاع ویژگی که با پرتوها و نورها و سایه‌روشنها پیدا می‌کنند، ذکر می‌شوند ... داستان با دل و جان انسانها به گشت و گذار می‌نشیند، و به ژرفاهای واقعیّت کامل درونها می‌خزد، و در نمونه‌های گوناگون و جوراجوری نمودار و آشکار می‌گردد: یکی از ایـن نمونه‌ها یعقوب است که پدر مهربان غـمزده‌ای است. پیغمبری است که دارای یقین و اطمینان است و به خدا رسیده است ... نمونۀ دیگری برادران یـوسف هستند همراه بـا فـریادهای غـیرت و خـروشهای حسـادت و کینه‌توزیها و توطئه‌ها و مانورها، و رویاروی شدن با آثار جرم، و ضعف و حیرت در جلو این رویاروئی ... یکی از این شخصیّتها در تمام مراحل و مواضع داستان دارای شخصیّت و سـیمای ثـابت و اسـتواری است ... نمونۀ دیگری همسر عزیز مصر است با تمام غریزه‌ها و رغبتها و جـهشها و جـوششهای زنـانگی‌ای کـه دارد، بدان گونه و بدان شکلی که محیط جاهلی مصر در دربار شاهان او را می‌سازد و رهنمود میگرداند. در کنار این، قالب شخصیّت ویژۀ روشنی نیز در عـملکرد او دیـده میشود که آشکارا خبر از تأثیرپذیریهای او از محیط را نشان می‌دهد ... نمونۀ دیگر زنانی هستند که از طبقۀ بالای مصر جاهلی بشمارند! در این بخش از داسـتان نشان داده میشود که آنان چـه پـرتوهائی بر صـحنۀ نمایش زندگی می‌اندازند، و کلام ایشان چـه مـنطقی دارد. این منطق در سخنان زنان با همسر عـزیز مـصر راجع به غلام او، و در شیفتگی ایشان به یوسف، و در این که همسر عزیز مصر در حضور جملگی زنان چگونه یـوسف را تـهدید مـی‌کند و بیم مـی‌دهد، و در پس پرده‌های کاخها چـه نـیرنگبازیها و مـانورهائی وجود دارد، چنان کـه در زنـدگی کـردن یـوسف مـخصوصاً جلوه‌گر است ... نمونۀ دیگری مخصوصاً در زنـدانـی کردن یوسف جلوه‌گر میشود ... نمونه دیگری «عزیز» مصر است. در این نمونه، سایه‌های طبقۀ عزیز و محیط او در رویاروئی با گناه از دست رفتن نـاموس و بـزه بی‌آبروئی از لابلای جامعۀ او پیدا است ... نمونه‌ای هم «شاه« است که ناگهان بر صحنه می‌آید و بسان عزیز مصر در بخش سایه روشنها دور از بـخش پـرتوها در جولانگاه هماهنگ عرضۀ نمایش پـدیدار مـی‌گردد و هر چه زودتر صحنه را ترک می‌کند ... سیماهای انسانها آشکار و درست با واقعیّت کـامل، در مـیان مـجموعۀ قهرمانهای داستان و در محیطهای گوناگـون پـدیدار مــی‌آیند، و در مـوضعگیریها و صـحنه‌های فـراوان جلوه‌گر می‌شوند، و با همۀ حرکتها و احسـاسهائی کـه دارند نقش خود را بازی می‌کنند.
داستان سیماهای «واقعیّت« راست و درست را به طور کامل نشان می‌دهد، و ویژگیهای آن را در هر قهرمانی و در هر موضعی و در هر خاطره‌ای پیش چشم میدارد ...گذشته از این نمونۀ کامل برنامۀ اسلامی را در شیوۀ بیان هنری داستان جلوه‌گر مـی‌سازد ... برنامه‌ای کـه هر چند هیچ یک از خـاطره‌ها و تـپشها و تکـانهای دل انسان را نادیده نمی‌گیرد، در عین حال لجنزاری از گِل و لای را نمی‌سازد و آن را «واقعیّت« بـنامد، هـمسان لجنزاری که «واقعیّت» غربی جاهلی آن را پدید آورده است!
داستان به انواع و اقسامی از ضعف بشری پـرداخـته است، و لحظۀ ضعف جـنسی را نـمایان کـرده است، و بدون این که در به تصویر کشیدن نفس انسان و واقعیّت کامل آن در این موضعها و موردها نیرنگبازی کند و به کژراهه رود، و بدون این که نگاهی از نگاه‌ها،، حقیقی نفس را نادیده بگیرد یـا موضعی و موردی را پشت گوش اندازد و در ذکر چیزی و جائی کوتاهی کند، هرگز به دنبال این نبوده است که آن چنان لجنزاری را پدید آورد که با فـطرت سـالم نـاسازگار است و برای آن هیچ گونه خیر و خوبی به همراه ندارد، آن لجنزاری که در جاهلیّت قرن بیستـم آن را «واقعگرائی« و رئایسم، یا در ایـن اواخـر آن را «طـبیعتگرائـی« و نـاتورالیسم می‌نامند!
داستان، تصویر پاکـی بـرای ادای واقعی کـاملی، بـا گوناگونی قهرمانان و گوناگونی مـوضعها و موردها است. مانند:
ا- برادران یـوسف ... کـینه‌های کـوچک در دلهـای برادران یوسف بزرگ می‌گردیدند و انباشته می‌شدند تا آنجا که ترس از گناه و زشتی و پلشتی و اندود‌گی آن از دیدۀ درونها ناپدید و نادیده میگرداند! گذشته از آن «توجیه شرعی!» را برایشان می‌آراید، توجیهی کـه در ســایه‌اش از گـناه و بــزه رهائی مـی‌یابند و پـاک میگردند!.. آنـچه در ایـنجا لازم بـود در نـظر گرفتن واقعیّت خودشان در محیط آئینی خودشان بـود. آنـان فرزندان پیغمبر خدا یعقوب پسر اسحاق پسر ابراهیم - علیهم صـلوات الله و سـلامه - بـودند. بدین سبب تأثــــیرات ایـــن مـحیط در انــدیشه‌هایشان و در احساساتشان و در مراسـم و آداب و عـاداتشـان، و در نیازمندیهای درونی و روانیشان، احتیاج بـه تـوجیه و دلیلی برای انجام گـناه داشت، و مـی‌بایستی راهـی را برای رهائی از زشتیها و پلشتیهای آن پیدا کرد:
(لَقَدْ کَانَ فِی یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آیَاتٌ لِلسَّائِلِینَ (٧) إِذْ قَالُوا لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِینَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٨) اقْتُلُوا یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ وَتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ (٩) قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ (١٠) قَالُوا یَا أَبَانَا مَا لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ (١١) أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (١٢) قَالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَأَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ (١٣) قَالُوا لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَخَاسِرُونَ (١٤) فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (١٥) وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً یَبْکُونَ (١٦) قَالُوا یَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَکْنَا یُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ کُنَّا صَادِقِینَ (١٧) وَجَاءُوا عَلَى قَمِیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ) (١٨)
در (سرگذشت) یوسف و برادرانش دلائل و نشانه‌هائی (بر قدرت خدا و مرحمت او به بندگان با ایـمانش) است برای کسانی که پرسندگان (و مشـتاقان آگاهی) از آن می‌باشند. هنگامی که (بـرادران پـدری یـوسف) گفتند: یوسف و برادرش (بنیامین که از یک مادرند) در پـیش پـدرمان از مــا مـحبوبترند، در حـالی کـه مـا گروه نـیرومندی هسـتیم (و از آن دو بـرای پـدر سـودمندتر می‌باشیـم). مسـلّماً پـدرمان در اشــتباه روشـنی است. یـوسف را بکشـید، یـا او را بـه سـرزمینی (دوردست) بیفکنید، تا توجّه پدرتان فقط با شما باشد (و تنها و تنـها شما را دوست داشته باشد و به شما مهر ورزد) و بعد از آن (از گناه خود پشیمان می‌شوید و توبه می‌کنید و) افراد صالحی خواهـید گشت (چرا کـه خدا تـوبه‌پذیر است و پدر هـم عذرتان را قبول می‌نماید). گوینده‌ای از آنان گفت: یوسف را مکشید (که کشتن جرمی عظیم و گناهی نابخشودنی است) و بلکه او را بـه ژرفـای چـاه بـیندازیـد تــا قـافله‌ای او را برگیرد (و بــه سـرزمین دورافتاده‌ای ببرد)، اگر (برای دور کردن او و رسـیدن به هدف خود) می‌خواهـید کـاری بکـنید. (پس از اتّفاق آنان بر دور داشتن یوسف، بـه پـدرشان) گفتند: پدر جان! چرا نسبت به یوسف به ما اطمینان نمی‌کنی؟ در حالی که مـا خیرخواه او مـی‌باشیم (و جز محبّت و خلوص از ما ندیده است و راهنما و دلسوز وی بوده و هستیم). فردا او را با ما بفرست (تا در میان چمنزارها و گلزارها) بخورد و بازی کند و ما مـراقب و نگهبان وی خواهیم بود. گفت: اگر او را از پیش مـن دور کنید و ببرید، ناراحت و غمگین می‌گردم. می‌ترسم که شما از او غافل شوید و گرگ وی را بخورد. گفتند: اگر گرگ او را بخورد، در حالی که ما گروه نیرومندی هستیم (و از او محافظت می‌کنیم) در این صورت ما زیانمندانی بیش نـخواهـیم بود (و جـز ننگ و عـار بـهره‌ای نـخواهیم داشت). هنگامی که او را بردند و تصمیم گرفتند که او را به ژرفای چاه بیندازند (و عاقبت هم نقشۀ خود را اجراء کردند)، در همین حال بدو پیام دادیم که در آینده آنـان را به این کاری که (در حقّ تـو) کردند آگاه خواهی ساخت، در حالی که نخواهند فهمید (که تو برادر ایشان یوسف هستی. همان برادری که بر نیرنگ او همداستان شدند و گمان بـردند کــه از دست او آسوده گشـتند). شبانگاه گریه‌کنان پیش پـدرشان برگشتند (و شـیون سر دادند). گفتند: ای پدر! ما رفتیم و سرگرم مسـابقۀ (دو و تیراندازی) گشتیم و یوسف را نزد اثـاثیۀ خود گذاردیم و گرگ (آمد و) او را خورد. تو هرگز (سخنان) ما را باور نمی‌داری، هر چند هم راستگو باشیم (چرا که یوسف را بسیار دوست مـی‌داری و مـا را بـدخواه او مـی‌انگاری). پیراهن او را آلوده بـه خون دروغین بیاوردند (و به پدرشان نشان دادند. پدر) گفت: (چنین نیست. یوسف را گرگ نحورده است و او زنـده است) بلکه نفس (امّاره) کار زشتی را در نظرتان آراسته است و (شما را دچار آن کرده است. این کار شما، و امّا کـار من) صبر جمیل است. (صبری که جزع و فزع، زیبائی آن را نیالاید، و ناشکری و ناسپاسی اجر آن را نزداید و به گناه تبدیل ننماید) و تنها خدا است که باید از او یاری خـــواست در بــرابــر یـاوۀ رسـواگـرانــه‌ای کــه می گوئید.
ما برادران یوسف را همان کسانی می‌بینیم که بودند. در سراسر موضعگیریهای داستان کـه پس از آن مـی‌آید، ایشان همان کسانی هستند که بودند. همان گونه موقعیّت ویژۀ یکی از ایشان را از آغاز تا به انجام داستان ثابت و تغییرناپذیر می‌بینیم. بعد از آن که یوسف از ایشـان می‌خواهد برادر کوچک یوسف را با خود بیاورند، و آنان هم خیال می‌کنند که او عزیز مصر است، هـمان کسی است که از مملکت خود کنعان به پیش او آمده‌اند تا از او گندم بخرند در سالهائی که خشکسال و قعطی است، در آن زمانی که یزدان برای یوسف کارها را جمع و جور فرموده است و بدو آموخته است که برادرشان را به دلیل یافته شدن پیمانۀ شاه در بار و بنه او به گروگان بگیرد و پیش خود نگاه دارد ... همین که ایـن چاره‌سازی را دیدند - آنان هم از سرانجام آن ناآگـاه بودند - ناگهان کینۀ کـهن ایشان نسبت به یوسف جوشیدن گرفت و فوّاره زد:
(قَالُوا إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَأَسَرَّهَا یُوسُفُ فِی نَفْسِهِ وَلَمْ یُبْدِهَا لَهُمْ قَالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَکَانًا وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ) (٧٧)
(برادران یوسف) گفتند: اگر (بنیامین) دزدی کند (جای شگفت نیست، کـه آن را از سـوی مـادر بـه ارث بـرده است) و برادرش (یوسف نیز که هر دو از یک مـادرند) قبلاً دزدی کـرده است. یـوسف (از ایـن سخن سخت ناراحت شد، ولی) ناراحتی را در درون خود پنهان کرد و نگذاشت از آن مطّلع شوند. (امّا در دل) گفت: شما مقام و منزلت بدی (در پیشگاه خدا) داریـد (چرا کـه بـرادر خود را از پدر دزدیـدید و او را بــه چاه انـداختید و از پدرتان نافرمانی کردید و بدو دروغ گفتید و هنوز که هنوز است کینۀ او را به دل دارید و اینک هم وی را دزد می‌نامید) و خدا (از هر کسی) آگاه‌تر از چیزی است که بیان می‌دارید (و به من نسبت می‌دهید).(یوسف/77)
آنان را همان گونه خواهیم یافت که بودند. بدان گاه کـه برای بار دوم پدرشان در سنّ پیری با فاجعۀ غمناکی رویاروی می‌گردد، و آنان تجدید غم و اندوه یوسف را در او می‌یابند، ناگهان کینۀ کـهن ایشـان بــه خـروش درمی‌آید و فوران می‌کند، بدون این که پیری پدرشان را در نظر بگیرند و مصیبت دردناک او را پیش چشم دارند:
(وَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظِیمٌ (٨٤) قَالُوا تَاللَّهِ تَفْتَأُ تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّى تَکُونَ حَرَضًا أَوْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ) (٨٥)
و از فرزندانش روی بـرتافت و گـفت: ای وای مـن! بـر (دوری) یوسف (من!) و (از بس گریست) چشمانش از اندوه سفید (و نابینا) گردید، و او اندوه خود را در دل نهان می‌داشت و خشـم خود (بـر فرزندان) را قورت می‌داد. گفتند: (ای پدر!) به خدا سوگند آن قـدر تـو یـاد یـــوسف مـی‌کنی کــه مشـرف بـه مرگ مـی‌شوی یـا (می‌میری و) از مردگان می‌گردی. (خویشتن را بپا و به خود و به ما ترحّم فرما و از غم و اندوه بکاه).(یوسف/84و85)
این بیشرمی را دیگر باره از برادران یوسف می‌بینیم بدان هنگام که یوسف سرانجام پیراهـن خـود را بـرای پدرش می‌فرستد - در آن وقت که شـخصیّت یوسف برای برادران روشن و مـعلوم مـی‌گردد - ایـن پـیوند درونی که دالّ بر ژرفی رابطۀ میان یـوسف و پدر او است، ایشان را بر سر خشم مـی‌آورد، و نمی‌توانـند خویشتنداری کنند و ناگهان بر او می‌تازند و می‌خواهند او را به خاموشی وا دارند:
(وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّی لأجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلا أَنْ تُفَنِّدُونِ (٩٤) قَالُوا تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ) (٩٥)
هنگامی که کاروان (از مصر به سوی شام) حرکت کرد، پدرشان (به کسانـی که پیش او بـودند) گفت: اگر مـرا بـی‌خرد و بی‌مغز ننامید (به شما مــی‌گویم) مـن واقــعاً بوی یوسف را می‌بویم! (اطرافیان بدو) گفتند: به خدا قسم! بیگمان تو در سرگشتگی قدیم خود هستی (و بـر بال خیالات و خرافات در پروازی). (یوسف/94و95)
٢-زن عزیز مصر ... زنی است که در برابر هوا و هوس نقش بر زمین گشته است و بازیچۀ دست امواج سرکش و ویرانگری گردیده است. چیزی را نمی‌بیند. نه به حیاء و شرم زنانگی توجّه می‌کند، و نه بزرگی و نجابت خود را پیش چشم میدارد. هـمچنین بـه جـایگاه و پـایگاه اجتماعی، و رسوا شدن خانوادگـی، هـیچ گونه تـوجّهی نمی‌کند ... زنی است - گذشته از اینها - هر گونه مکر و کید و نیرنگ زنانگی را به کار می‌برد، چه در تبرئه و اثبات بیگناهی خود، و چه در حمایت و حفاظت کسی که او را دوست میدارد و بدو عشق می‌ورزد، حمایت و حفاظت او از کـیفر تـهمتهائی کـه بـدو زده است. می‌کوشد عقوبت او را به گونه‌ای ترتیب دهد که زندگی وی را از میان نبرد و منتهی به کشتن او نگردد! همچنین زنی است که در پاسخ به زنان مکر و کیدی را به کار می‌برد که کار خود را بدان توجیه می‌کند و ایشان را نیز قانع می‌سازد. در این نـیرنگ، از راه ضعف غـریزی شهوانی استفاده می‌کند. از ضعف هوا و هوسی سـود می‌جوید که در زنان سراغ دارد و قـیاس ایشـان را از خود می‌گیرد!.. همچنین او زنی است که در افتخار بـه هواها و هوسهایش می‌نازد بدانگاه که ضـعف ارادۀ او پدیدار می‌گردد، و عظمت او درهم می‌شکند، در برابر کسی که دوستش میدارد. در آن مجلسی که زنان با او نشسته‌اند، و زنانگی زنان بی‌پرده آشکار مـی‌شود، و پیراستگی و آراستگی و حیاء و شـرم زنـانه به کـنار می‌رود، و هیچ زنی در همچون مجلسی از سخن گفتن خواستهای زنانگی و نداهای عشق درونی خود باکـی ندارد و آن را اصلاً ننگ و عار نمی‌شمارد!.. هر چند که تصویر و تعبیر دربارۀ این نمونۀ بشری ویژه بـا تـمام حقیقتی که دارد، و تصویر و تعبیر درباره این لحظۀ ویژه با تمام واقعیّتی که دارد، ادای قرآنی کـه بـاید نمونۀ والای ادای هنری اسلامی باشد، از قالب پاک و پاکیزۀ خود برای یک بار هم خارج نگردیده است، حتّی بدان هنگام که لحظۀ لختیگری و بی‌پردگی روانی و بـدنی کامل را بــا تـمام جـهشها و جوششها و با هـمۀ حیوانگرائیها و ددمنشیهائی که دارد به تصویر می‌کشد ... این است که قرآن آن لجنزار زشت و پلشتی را پدید نـمی‌آورد کـه نـویسندگان «داسـتانهای رئـالیسم« و نویسندگان «داستانهای ناتورالیسم« در گل و لای آن می‌لولند و غلت می‌خورند، و در این جاهلیّت نامبارک، به بهانۀ کمال هنر در ادای مطلب، هر چه ببینند و بشنوند و بیندیشند، ترسیم می‌کنند و می‌نگارند!
(وَقَالَ الَّذِی اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لامْرَأَتِهِ أَکْرِمِی مَثْوَاهُ عَسَى أَنْ یَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَکَذَلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الأرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (٢١) وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْنَاهُ حُکْمًا وَعِلْمًا وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (٢٢) وَرَاوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الأبْوَابَ وَقَالَتْ هَیْتَ لَکَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوَایَ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (٢٣) وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ کَذَلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِینَ (٢٤) وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَمِیصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَأَلْفَیَا سَیِّدَهَا لَدَى الْبَابِ قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِکَ سُوءًا إِلا أَنْ یُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٢٥) قَالَ هِیَ رَاوَدَتْنِی عَنْ نَفْسِی وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ أَهْلِهَا إِنْ کَانَ قَمِیصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْکَاذِبِینَ (٢٦) وَإِنْ کَانَ قَمِیصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَکَذَبَتْ وَهُوَ مِنَ الصَّادِقِینَ (٢٧) فَلَمَّا رَأَى قَمِیصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ کَیْدِکُنَّ إِنَّ کَیْدَکُنَّ عَظِیمٌ (٢٨) یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِی لِذَنْبِکِ إِنَّکِ کُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِینَ (٢٩) وَقَالَ نِسْوَةٌ فِی الْمَدِینَةِ امْرَأَةُ الْعَزِیزِ تُرَاوِدُ فَتَاهَا عَنْ نَفْسِهِ قَدْ شَغَفَهَا حُبًّا إِنَّا لَنَرَاهَا فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٣٠) فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَکْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَیْهِنَّ وَأَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّکَأً وَآتَتْ کُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِکِّینًا وَقَالَتِ اخْرُجْ عَلَیْهِنَّ فَلَمَّا رَأَیْنَهُ أَکْبَرْنَهُ وَقَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ وَقُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ مَا هَذَا بَشَرًا إِنْ هَذَا إِلا مَلَکٌ کَرِیمٌ (٣١) قَالَتْ فَذَلِکُنَّ الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَلَئِنْ لَمْ یَفْعَلْ مَا آمُرُهُ لَیُسْجَنَنَّ وَلَیَکُونًا مِنَ الصَّاغِرِینَ (٣٢) قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ وَإِلا تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَأَکُنْ مِنَ الْجَاهِلِینَ (٣٣) فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ کَیْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٣٤)
کسی که او را در مصر خریداری کرد، به هـمسر خود گفت: او را گرامی دار (و کـاری کن که مکـان مـناسبی برای او تهیّه کنی تا احساس کند یکی از افراد خانوادۀ ما است). شاید برای ما سودمند افتد، یا اصــلاً او را بـه فرزندی بپذیریم. بدین منوال ما یوسف را در سرزمین (مصر استقرار بخشیدیم و) مکانت و منزلت دادیــم، تـا (در آنجا) تعبیر برخی از خوابها را بدو بیاموزیم. خدا بر کار خود چیره و مسـلّط است، ولی بـیشتر مـردم (خفایای حکمت و لطف تدبیرش را) نمی‌دانند. و هنگامی که یوسف به رشد و کمال خود رسید (و به نهایت قوّت جسمانی و عقلانی دست یافت، نیروی) داوری و دانائی بدو دادیم، و ما این چنین (که پاداش یـوسف را دادیـم) پاداش (همۀ) نیکوکاران را می‌دهیم. زنی که یوسف در خانه‌اش بود، آرام آرام نیرنگ آغازید و به گول زدن او پرداخت، و درها را بست و گفت: بیا جلو و دست به کار شو، با تو هستم! یوسف گفت: پناه بر خدا! او که خدای من است، مرا گرامی داشـته است (چگونه مـمکن است دامن عصمت به گناه بیالایم و بـه خود سـتم نـمایم؟!) بیگمان ستمکاران رستگار نمی‌گردند. زن (که چنین دید به پرخاشگری پرداخت و برای تنبیه عبد خـود) قصد (زدن) یوسف کرد، و یوسف (برای دفاع از خود) قصد (طرد) او کرد، امّا برهان خدای خود را دیـد (و از دفـاع دست کشید و فرار را بر قرار ترجیح داد). ما این چنین کردیم (و در حفظ وی در همۀ مراحل کوشیدیم) تا بلا و زنا را از او دور سازیم. چرا که او از بندگان پـاکیزه و گزیده ما بود. (از پی هم) بـه سـوی در (دویـدند و) بـر یکدیگر پیشی جستند، (یوسف می‌خواست زودتر از در خارج شود و زلیخا می‌خواست از خروج او جلوگیری کند. در این حال و احوال،) پیراهـن یـوسف را از پشت بدرید. دم در به آقای زن برخوردند، (زن خطاب بـه شوهر خود) گفت: سزای کسی کـه بـه همسرت قصد انجام کار زشتی کند، جز این نیست که یا زندانی گردد یا شکنجۀ دردناکی ببیند. یوسف گفت: او مرا با نیرنگ و زاری به خود می‌خواند (و می‌خواست مرا گول بزند! جدال و دفاع به اوج خود رسید. در این وقت) حاضری از (حـاضران) اهـل (خانۀ آن) زن گفت: اگر پیراهـن یوسف از جلو پاره شـده بـاشد، زن راست مـی گوید و یوسف از زمرۀ دروغگویان خواهد بود. و اگر پیراهن از پشت پاره شده باشد، زن دروغ می‌گوید و یوسف از زمرۀ راستگویان خواهد بود. هنگامی که (عزیز مصر) دید پیراهن یوسف از پشت پاره شده است، گفت: ایـن کار از نیرنگ شما زنـان سـرچشمه می‌گیرد. واقعاً نیرنگ شما بزرگ است. ای یوسف! از ایـن (موضوع) چشم‌پوشی کن و (آن را پنهان و پوشیده دار... و تو ای زن) از گناهت استغفار کن (و آمـرزش آن را از خدا بخواه)، بیگمان تو از بـزهکاران بوده‌ای. (خبر این موضوع در شهر پـیچید و) گروهی از زنـان در شــهر گفتند: همسر عزیز (مـصر) خواسـته است که خادم خویش را بفریبد و به خود خواند. عشق جـوان، بـه اندرون دلش خزیده است. ما او را در گمراهی آشکاری می‌بینیم. هنگامی کـه (همسر عزیز) نیرنگ ایشان را شنید، (کسانی را) دنبال آنان فرستاد (و ایشـان را بـه خانۀ خود دعوت کـرد) و بـالشهائی برایشـان فراهـم ساخت (و مجلس را به پشتیهای گرانبها و دیگر (وسائل رفاه و آسایش بیاراست)، و بــه دست هـر کدام کا‌ردی (برای پوست کندن میوه) داد، سپس (به یوسف) گـفت: وارد مجلس ایشان شو. هنگامی کـه چشمانشان بـدو افتاد، بزرگوارش دیدند و (به دهشت افتادند و سراپـا مـحو جمال او شـدند و بـجای مـیوه) دستهایشان را بریدند و گفتند: ماشاء‌الله این آدمیزاد نیست، بـلکه ایـن فرشتۀ بزرگواری است. (همسر عزیز) گفت: این همان کسـی است که مــرا بــه خاطر (عشـق) او سرزنش کرده‌اید. (آری!) من او را به خویشتن خوانده‌ام ولی او خویشـنداری و پاکدامنی کرده است. اگر آنچه بـدو دستور می‌دهم انجام ندهد، بیگمان زندانـی و تحقیر می‌گردد. (یوسف که این تهدید همسر عزیز و انـدرز زنان مـهمان برای فرمانبرداری از او را شـنید) گـفت: پروردگارا! زندان برای مـن خوشایندتر از آن چیزی است که مرا بدان فرامـی‌خوانـند، و اگر (شـرّ) نیرنگ ایشان را از من بـازنداری، بـدانان مـی‌گرایـم و (دامـن عصمت بـه مـعصیت مـی‌آلایم و خویشتن را بـدبخت مــی‌نمایم و آن وقت) از زمـرۀ نـادانــان مــی‌گردم. پروردگارش دعای او را اجـابت کـرد و (شـرّ) کـید و مکرشان را از او بازداشت. تنها خدا است کـه شنوای (دعاهای پناه‌برندگان به خود است و) آگـاه (از احوال بندگان و مصالح ایشان) می‌باشد.(یوسف/21-34)
همچنین وقتی که با همسر عزیز بار دیگر برخورد می‌کنیم، بدان گاه که یوسف به سبب مکر و کید او، و نیرنگ زنان به زندان افتاده است، و در آنجا مانده است تا وقتی که شاه خواب دیده است، و کسی که با او زندانی بوده است یوسف را به یاد می‌آورد و می‌گوید تنها او است که می‌تواند خواب را تعبیر کند، و شـاه دستور می‌دهد کـه یوسف را پیش او بیاورند. ولی یوسف از این کار سر باز مـی‌زند و می‌گوید وقتی خواهد آمد و خواب را تعبیر خواهد کرد که مسألۀ او بررسی و روشن گردد، و پاکدامنی وی به اثبات برسد و بیگناهی او اعلام بشود. بدین خاطر شاه همسر عزیز و سائر زنانی را که در قضیّۀ یوسف دخالت داشته‌انـد فرامی‌خواند. همسر عزیز هنوز که هنوز است عاشق یوسف است، هر چند روزگار دگرگون شده است و مزاجها تغییر پذیرفته است و زمان و عمر و حوادث و ظروف و شرائط دیگری پیش آمده است، و با ایمانی آشنائی پیدا کرده است که از یوسف سراغ داشته است و هم این که ایمان از لابلای آن همه خصال و صفات پسندیدۀ یوسف به ژرفاهای درون او خزیده است و در جان و دل او تأثیر بخشیده است:
(وَقَالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ فَلَمَّا جَاءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ إِلَى رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ اللاتِی قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ إِنَّ رَبِّی بِکَیْدِهِنَّ عَلِیمٌ (٥٠) قَالَ مَا خَطْبُکُنَّ إِذْ رَاوَدْتُنَّ یُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ قُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ مَا عَلِمْنَا عَلَیْهِ مِنْ سُوءٍ قَالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِیزِ الآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِینَ (٥١) ذَلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ وَأَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخَائِنِینَ (٥٢) وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ )(٥٣)
شاه گفت: یوسف را بـه پـیش مـن آوریـد. هنگامی کــه فرستادۀ (شاه) نزد او رفت، گفت: به سوی سرور خود بازگرد و از او بپرس: ماجرای زنانی که دستهای خود را بریده‌اند چه بوده است؟ بیگمان پروردگار من بس آگاه از نیرنگ ایشان است. (شاه، زنان را احضار کرد و بدیشان) گفت: جریان کار شما - بدان گاه که یـوسف را به خود خواندید - چگونه می‌باشد؟ (آیا به شما گرائید و خواست شما را پاسخ گفت؟). گفتند: خدا منزّه (از آن) است (که بندۀ نیک خود را رها کند که دامن طـهر او بـه لوث گناه آلوده گردد!) ما گناهی از او سراغ نداریـم. زن عزیز (مصر) گفت: هم اینک حـقّ آشکار میشود. این من بودم که او را به خود خوانـدم (ولی نیرنگ مـن در او نگــرفت) و از راسـتان (در گفتار و کردار) است. ایـن (اعتراف من) بدان خاطر است که (یوسف) بداند من در غیاب (او، جز حقّ نمیگویم و نـبودن او را بـرای خود مغتنم نـمی‌شمرم و) بـدو خیانت نـمی‌کنم، و خداونـد بیگمان نیرنگ نیرنگبازان را (به سوی هدف) رهـنمود نمی‌کند (و به هدف نمی‌رساند، و بلکه بـاطل و بـیهوده میگرداند). من نفس خود را تبرئه نمی‌کنـم (و خویشتن را بیگناه نمی‌دانم) چرا که نـفس (سـرکش طبیعتاً بـه شهوات می‌گراید و زشتیها را تزیین می‌نماید و مردمان را) به بدیها و نابکاریها می‌خواند، مگر نـفس کسـی کـه پروردگارم بـدو رحم نـماید (و او را در کـنف حمایت خود مصون و مـحفوظ فرماید). بیگمان پـروردگارم دارای مغفرت و مرحمت فراوانی است.(یوسف/ 50-53)
3- یوسف ... بندۀ صالح و شـایسته و بایستۀ یـزدان. انسان خوبی که بیان قرآنـی شخصیّت انسـانی او را نیاراسته است و فقط آنچه بوده است نشان داده است. یوسف با تمام خصال بشریّت خود با امتحان رویاروی می‌گردد - هر چند که در خانوادۀ نبوّت پـرورش یـافته است و تربیت و آئین آن را داشـته است - بشـریّت و تربیت و آئین او رویهمرفته واقعیّت وی را با تـمام جوانب واقعیّت بیان میدارد ... یوسف وقتی که همسر عزیز بر قصد او می‌کند و بر او تاخت می‌برد، ضعیف می‌گردد و او نیز قصد همسر عزیز مصر می‌کند و بر او تاخت می‌برد. و لیکـن رشـتۀ دیگــری او را محکم و استوار میدارد، و او را از سقوط عملی نجات می‌دهد. یوسف به ضعف خود در برابر مکر و کید زنان، و در برابر منطق محیط، و در برابر فضای کاخها و نیز زنان کاخها پی می‌برد، ولی به دستاویز محکم الهی چنگ می‌زند ... در این داستان نگاهی و جایگاهی نیست که دربارۀ واقعیّت شـخصیّت و سرشت آن، آراسته و پیراسته شده بـاشد. از لجـنزارهـای جـاهلیّت و گـل و لایهای هنری بوئی به مشام نمی‌رسد. چرا که در قرآن واقعیّت راست و درست با همۀ زوایائی که دارد نشان داده میشود و با آرایه‌ها و پیرایه‌ها واقعیّت رنگـین و اندوده نمی‌گردد ...
4-عزیز ... عزیز مصر با شخصیّت سرشتی ویژه‌اش، با سرشت جامه و سـیمای فرمانروائـیش، با ضعف خودبزرگ‌بینی و فخرفروشیش، چـیرگی ریـاکـاری و دوروئی اجتماعیش، پوشاندن و پنهان داشتن ظواهر، و بالأخره نجات دادن همچون شخصیّتی از دستبرد حوادث ناگهانی زمان و تاخت مردمان، همه و همۀ ویـژگیهای محیط او در این شخصیّت جلوه‌گر می‌آید.
(فَلَمَّا رَأَى قَمِیصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ کَیْدِکُنَّ إِنَّ کَیْدَکُنَّ عَظِیمٌ (٢٨) یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِی لِذَنْبِکِ إِنَّکِ کُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِینَ) (٢٩)
هنگامی که (عزیز مصر) دید پیراهن یـوسف از پشت پاره شـده است، گـفت: ایـن کار از نیرنگ شـما زنـان سرچشمه می‌گیرد. واقعاً نیرنگ شـما بزرگ است. ای یـوسف! از ایـن (مـوضوع) چشـم‌پوشی کـن و (آن را پنهان و پوشیده دار. و تو ای زن) از گناهت استغفار کن (و آمرزش آن را از خدا بخواه) بیگمان تو از بزهکاران بوده‌ای.(یوسف/ 28و29)
٥-زنان ... زنان این جامعه با همۀ سیماهای این جامعه، سر و صداهائی که پیرامون همسر عریز مصر و غلام او به راه می‌افتد و در شهر می‌پیچد، غلام جوانی کـه از انجام کار زشت و پلشت سرباز می زند و پاکی درون و بیرون او پیدا و هویدا است، ناله و آه عاشقانۀ زنان و خودباختگی ایشان در برابر طلعت دیـدار یوسف، اعتراف زنانگی ژرف آنان به موضعگیری زنی کـه دربارۀ داستان او سـر و صـداهـا راه مـی‌انـداختند و موضعگیری او را ناپسند می‌شمردند، احساسی که این زن با این اعتراف پیدا می‌کند تا بدانجا که این اعتراف بدو جسارت و جرأت می‌دهد که به عشق خـود اقـرار کند، او در سایۀ تسلیم زنان به زنانگی خودشان خود را در امن و امان می‌یابد، چرا که مـحیط خـاصّ ایشـان همچون کاری را ساخته و پـرداخـته مـی‌دارد و آن را توجیه می‌کند، گرایش همۀ زنان به سوی یوسف تا او را تحریک کنند و گول بزنند، با وجود اعتراف به پاکی او در نخستین مرحله، نظافت و طهارتی که از گفتار ایشان پیدا است:
(حَاشَ لِلَّهِ مَا هَذَا بَشَرًا إِنْ هَذَا إِلا مَلَکٌ کَرِیمٌ) (٣١)
ماشاء‌الله این آدمیزاد نیست، بلکه این فرشتۀ بزرگواری است. (یوسف/31)
این مطلب را از گفتار یوسف علیه السّلام استنباط می کنیم و برمی‌گیریم:
(قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ وَإِلا تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَأَکُنْ مِنَ الْجَاهِلِینَ) (٣٣)
(یوسف که این تهدید همسر عزیز و اندرز زنان مهمان بــرای فرمانبرداری از او را شـنید) گـفت: پروردگارا! زندان برای من خوشایندتر از آن چیزی است که مرا بدان فرامی‌خوانند، و اگر (شرّ) نیرنگ ایشـان را از مـن ازنداری، بدانان می‌گرایم و (دامن عصمت به معصیت می‌آلایم و خویشتن را بـدبخت مـی‌نمایم و آن وقت) از زمرۀ نادانان می‌گردم. (یوسف/٣٣)
تنها همسر عزیز مصر از یـوسف نـخواست کـه بـا او بیامیزد، بلکه همۀ زنان آن طبقه و چین بر او دویدند و پریدند!
٦- محیط ... محیطی کـه از لابـلای هـمۀ ایـن کـارها جلوه‌گر می‌آید. گذشته از این، از لابلای کاری که در حقّ یوسف می‌کنند، با وجود این که پاکی و بیگناهی او برایشان آشکار و نمودار می‌گردد، محیط پیدا و هویدا است. کاری که ایشان در حقّ یوسف می‌کنند بدان خاطر است که رسوائی را پنهان کنند، و اثری از نشانه‌های آن برجای نگذارند، هر چـند کـه پـاک و بیگناهی بسـان یوسف را قربان آن کنند:
(ثُمَّ بَدَا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا رَأَوُا الآیَاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِینٍ) (٣٥)
بعد از آن که نشانه‌ها (و عـلائم پـاکـدامـنی یـوسف) را دیدند، تصمیم گرفتند او را تا مدّتی زندانی کنند. (بـرای این که سر و صداها بخوابد و بلکه زن عزیز نیز بر سر عقل بیاید ). (یوسف/35)
٧- اگـر شخصیّت یوسف علیه السّلام را دنبال کنیم، در هیچ یک از جایگاه‌های داسـتان سـیماهای ایـن شـخصیّت را از دست نخواهیم داد، شـخصیّتی کـه از ارکـان و اصول واقعی خود او بـرجـوشیده است، و در بـندۀ صـالح و انسان بایستۀ او با تمام ویژگیهای بشری او جـلوه‌گـر شده است، و از پرورش و تربیت و آئـین خـانوادگـی نبوّت او مایه گرفته است.
یوسف گر چه در زندان و تاریکیهای زندان، و افزون بر آن در زندان ظلم و تاریکیهای آن، گرفتار و اسیر است، از دعوت به سوی آئـین خود غافل نـمی‌شود، و بـا هوشیاری و نرمش دل‌انگیز خود مردمان را بـه سـوی یزدان جهان مـی‌خوانـد، و در ایـن راه دورانـدیشی و دورنگری و شـناخت امـور را فـرامـوش نـمی‌کند، و سرشت محیط و خواستهای روانـی مـردمان آن را از نظر به دور نمی‌دارد. همچنین از این که شخصیّت خود را و اخلاق و آداب خود را زیبا کند و زیبا جلوه دهد برای خدمت به آئینی که مردمان را در زندان به سوی آن فرامی‌خواند، کمترین غفلتی نمی‌ورزد:
(وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّی أَرَانِی أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الآخَرُ إِنِّی أَرَانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزًا تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِیلِهِ إِنَّا نَرَاکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ (٣٦) قَالَ لا یَأْتِیکُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلا نَبَّأْتُکُمَا بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَکُمَا ذَلِکُمَا مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (٣٧) وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ مَا کَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِکَ بِاللَّهِ مِنْ شَیْءٍ ذَلِکَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ (٣٨) یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ (٣٩) مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلا أَسْمَاءً سَمَّیْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُکُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ أَمَرَ أَلا تَعْبُدُوا إِلا إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (٤٠) یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُکُمَا فَیَسْقِی رَبَّهُ خَمْرًا وَأَمَّا الآخَرُ فَیُصْلَبُ فَتَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِیَ الأمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیَانِ) (٤١)
دو جوان (از خدمتگزاران شاه) همراه یوسف زنـدانـی شدند. یکی ار آن دو گفت: من در خواب دیدم (که انگور برای) شراب می‌فشارم. و دیگری گـفت: مـن در خواب دیدم که نان بر سـر دارم و پرندگان از آن مـی‌خورند. (ای یوسف!) ما را از تعبیر آن بیاگاهان کـه تو را از زمرۀ نیکوکاران می‌بینیم؛ (یوسف) گفت: پیش از آن که جیرۀ غذائی شما به شما برسد، شما را از تعبیر خوابتان آگاه خواهم ساخت. این (تعبیر رؤیا و خبر از غـیب) کـه بـه شما میگویم از چیزهائی است که پروردگارم بـه مـن آموخته است (و به من وحی فرموده است)، چرا که من از (ورود به) کیش گروهی دست کشیده‌ام کـه بـه خدا نمی‌گروند و به روز بازپسین ایـمان نـدارنـد. و مـن از آئین پدران (و نیاکان) خود ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی کرده‌ام (و به دنبال ایشان رفته‌ام). ما (انبیاء) را نســزد کــه چیزی را انـباز خدا کنیم. ایـن (تـوحید و یگانه‌پرستی)، لطف خدا است در حقّ مـا (انـبیاء که افتخار تبلیغ آن را پیدا کرده‌ایم) و در حقّ همۀ مردمان (که با پذیرش آن راه بهشت را می‌سپرند) و لیکن بیشتر مــردمان سپاسگزاری (چنیـن لطـفی را) نمی‌کنند (و چیزهائی را انباز خدا می‌نمایند که کاری از آنها ساخته نیست). ای دوستان زندانی من! آیا خدایان پراکـنده (و گوناگونی که انسـان بـاید پـیرو هـر یک از آنـها شـود) بهترند یا خدای یگانۀ چیره (بر همه چیز و کس؟). ایـن مــعبودهائی کـه غیر از خدا مـی‌پرستید، چیزی جز اسمهای (بی‌مسمّی) نیست که شمـا و پدرانـتان آنـها را خدا نامیده‌ایـد. خداونـد حجّت و برهانی بـرای (خدا نامیدن) آنها نازل نکرده است (و وحی و پـیامی بـرای معبود بودن آنـها ارسـال نـنموده است). فرمانروائـی از آن خـدا است و بس. (ایـن، او است کــه بـر کـائنات حکومت مـی‌کند و از جمله عقائد و عـبادات را وضـع می‌نماید). خدا دستور داده است که جز او را نپرستید. این است دین راست و ثابتی (که ادلّه و براهین عقلی و نقلی بر صدق آن رهبرند) ولی بیشتر مردم نـمی‌دانـند (که حقّ ایـن است و جز ایـن پـوچ و نـاروا است). ای دوسـتان زنـدانـی مـن! (ایـنک تـعبیر خواب خـود را بشنوید). امّا یکی از شما (که در خواب دیـده است کـه انگور برای شراب مـی‌فشارد، آزاد می‌گردد و دوبـاره ساقی مجلس میشود و) به سرور خود شراب می‌دهد، و امّا دیگری (که در خواب دیده است که نان بر سر دارد و مرغان از آن می‌خورند، آزاد نمی‌گردد و) به دار زده میشود و پرندگان از (گوشت) سر او می‌خورند. ایـن، چیزی است که از من دربارۀ آن نظر خواستید و قطعی و حتمی است. (یوسف/36-41)
یوسف با وجود همۀ این خصال و مزایا انسان است. در او ضعف بشری است. او می‌خواهد از زندان رهـا و آزاد شود. در این راستا می خواهد خبر او به شاه برسد، بدان امید که توطئۀ ستمگرانه‌ای را به گوش شاه برساند که او را به زندان تاریک کشانده است. هر چند که یزدان جهان خواسته است که بدو بیاموزد از دیگران قطع امید کند، و امیدش تنها به خدا باشد و بس:
(وَقَالَ لِلَّذِی ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ فَأَنْسَاهُ الشَّیْطَانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ) (٤٢)
(یوسف خطاب) بـه یکـی از آن دو کـه مـی‌دانست آزاد می‌گردد گفت: مـرا در پـیش سـرور خود (یـعنی شـاه مصر) یادآور شو (و شرح حال مرا بدو بگو. باشد که از زندان رهایم کند). امّا اهریمن آن را از یادش ببرد که در پیش سرورش بازگو کـند. لذا یـوسف چند سـالی در زندان ماند .... ( یوسف/42)
آن گاه سیماهائی از این شخصیّت دیدار می‌نماید و پس از سالها زندان خود را به ما نشان میدهند. شاه خواب دیـده است. کـاهنان و پـرده‌داران از تـعبیر آن عـاجز میگردند. دوست زندانی او یوسف را به یاد می‌آورد. پس از آن که تربیت الهی بندۀ شایسته و بایسته را به تمام و کمال پرورده است و او به قضا و قـدر ربّـانی اطمینان پیدا کرده است و به سرنوشت و سرانجام کار خود یقین حاصل نموده است. شاه درخواست می کند او را پس از تعبیر خوابی که دیده است به پیش او بیاورند. یوسف با آرامش کسی که به خود یقین و اطمینان دارد، پاسخ می‌گوید، و نمی‌خواهد به ترک زندان خود بگوید مگر بعد از تحقیق تهمت و اثبات پاکی و بیگناهی او:
(وَقَالَ الْمَلِکُ إِنِّی أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ یَابِسَاتٍ یَا أَیُّهَا الْمَلأ أَفْتُونِی فِی رُؤْیَایَ إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّؤْیَا تَعْبُرُونَ (٤٣) قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلامٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الأحْلامِ بِعَالِمِینَ (٤٤) وَقَالَ الَّذِی نَجَا مِنْهُمَا وَادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ (٤٥) یُوسُفُ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ أَفْتِنَا فِی سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ یَابِسَاتٍ لَعَلِّی أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ (٤٦) قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَبًا فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلا قَلِیلا مِمَّا تَأْکُلُونَ (٤٧) ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ سَبْعٌ شِدَادٌ یَأْکُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلا قَلِیلا مِمَّا تُحْصِنُونَ (٤٨) ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ عَامٌ فِیهِ یُغَاثُ النَّاسُ وَفِیهِ یَعْصِرُونَ (٤٩) وَقَالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ فَلَمَّا جَاءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ إِلَى رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ اللاتِی قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ إِنَّ رَبِّی بِکَیْدِهِنَّ عَلِیمٌ (٥٠) قَالَ مَا خَطْبُکُنَّ إِذْ رَاوَدْتُنَّ یُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ قُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ مَا عَلِمْنَا عَلَیْهِ مِنْ سُوءٍ قَالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِیزِ الآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِینَ (٥١) ذَلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ وَأَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخَائِنِینَ (٥٢) وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ (٥٣) وَقَالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِی فَلَمَّا کَلَّمَهُ قَالَ إِنَّکَ الْیَوْمَ لَدَیْنَا مَکِینٌ أَمِینٌ (٥٤) قَالَ اجْعَلْنِی عَلَى خَزَائِنِ الأرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ) (٥٥)
شاه (مصر) گفت: من در خواب هفت گاو چاق را دیـدم که هفت گاو لاغر آنـها را مـی‌خوردند، و هـفت خوشۀ
سـبز و (نـارس، و هـفت) خوشۀ خشک (و رسـیده) را دیدم (که خشکها بر سـبزها مـی‌پیچند و آنـها را نـابود می‌کنند). ای بزرگان! (علماء و حکماء) اگر خوابها را تعبیر می‌کنید (و در این فن سر رشته دارید) نظر خود را دربارۀ خوابم برایـم بیان دارید. گفتند: (این خواب از زمرۀ) خوابهای پریشان و پراکنده است (و جزو اوهام و خیالات آشفته‌ای است که معنی ندارند) و ما از تعبیر (این گونه) خیالپردازیها آگاه نیستیم. کسی که از میان آن دو (نفر زندانی، از زندان) نجات یافته بود و بعد از مدّتها (سفارش یوسف را) به یاد آورد، گفت: من شما را از تعبیر چنین خوابی مطّلع می‌گردانم. مرا بفرستید (تا آن جوان یوسف نام را ببینم که او در این کار مـاهر و استاد است). ای یوسف! ای بسـیار راسـتگو! از تـعبیر خواب، ما را آگاه کن کـه (شـاه دیـده است:) هـفت گاو لاغر، هفت گاو چاق را خورده‌اند، و هفت خوشۀ خشک، و هفت خوشۀ سـبز (بـه هـم پـیچیده‌انـد و رسـیده‌ها نارسها را تباه کرده‌اند)، تا این که من بـه سـوی مـردم برگردم (و تعبیر تو را بـرای ایشـان بیان دارم). امید است که آنان (تعبیر خواب را) بدانند و (با علم و فضل تو آشنا شوند. یوسف) گفت: باید هفت سال پیاپی (بـا تلاش هر چه بیشتر، گندم و جو) بکارید، و آنچه را کـه درو می‌کنید - جز اندکی که می‌خورید - در خوشۀ خود نگاه دارید. پس از آن (سالهای خوش) هفت سال سخت درمی‌رسد و (قحطی مـی‌شود و ایـن سـالهای سـخت) آنــچه را کــه بــه خـاطرشان انـدوخته‌ایـد از مـیان برمی‌دارند، مگر مقدار کمی را (که بـرای بـذر) مـحفوظ می‌نمائید. سپس، بعد از آن (سالهای خشک و سـخت)، سالی فرامـی‌رسد کـه بـارانـهای فراوان بـرای مـردم بارانده و به فریادشان رسیده میشود و در آن شیرۀ (انگور و زیتون و دیگر میوه‌ها و دانـه‌های روغنی) را می‌گیرند (و به نعمت و خوشی مـی‌افتند). شـاه گـفت: یوسف را به پیش من آورید. هنگامی که فرستادۀ (شاه) نزد او رفت، گفت: به سوی سرور خود بازگرد و از او بپرس: ماجرای زنانی که دستـهای خود را بریده‌اند چه بوده است؟ بیگمان پروردگار مـن بس آگاه از نیرنگ ایشان است. (شـاه، زنـان را احضار کرد و بـدیشان) گفت: جریان کار شما - بدان گاه که یـوسف را بـه خود خوانـدید - چگـونه مـی‌باشد؟ (آیـا بـه شـما گرائید و خواست شما را پاسخ گفت؟). گفتند: خدا منزّه (از آن) است (که بندۀ نیک خود را رها کند که دامن طهر او بـه لوث گناه آلوده گردد!) ما گناهی از او سراغ نداریم. زن عزیز (مصر) گفت: هم اینک حقّ آشکار میشود. این من بودم که او را به خود خوانـدم (ولی نیرنگ مـن در او نگـرفت) و از راسـتان (در گفتار و کردار) است. ایـن (اعتراف من) بدان خاطر است که (یوسف) بداند من در غیاب (او، جز حقّ نمیگویم و نبودن او را بـرای خود مغتنم نـمی‌شمرم و) بـدو خیانت نمی‌کنم، و خداونـد بیگمان نیرنگ نیرنگبازان را (به سوی هـدف) رهـنمود نمی‌کند (و به هدف نمی‌رسـاند، و بلکه باطل و بـیهوده میگرداند). من نفس خود را تبرئه نمی‌کنم (و خویشتن را بیگناه نمی‌دانم) چرا کـه نـفس (ســرکش طبیعتاً بـه شهوات می‌گراید و زشتیها را تزیین می‌نماید و مردمان را) به بدیها و نابکاریها می‌خواند، مگر نـفس کسـی که پروردگارم بدو رحـم نـماید (و او را در کنف حمایت خود مصون و محفوظ فرماید). بیگمان پـروردگارم دارای مغفرت و مرحمت فـراوانـی است. (هنگامی که پاکی یوسف در پیش شاه مسلّم گردید) شاه گفت: او را به نزد من بیاورید تا وی را (از افراد مـقرّب و) خـاصّ خود کنم. وقتی که یـوسف را آوردنـد و شـاه) بـا او صحبت نمود (بر مـحبّتش افزود و بدو) گفت: از امروز تو در پیش ما بزرگوار و مـورد اطمینان و اعـتمادی. یوسف گفت: مرا سرپرست اموال و محصولات زمـین کـن، چرا کـه مـن بسـیار حـافظ و نگهدار (خـزائـن و مســـتغلّات، و) بس آگاه (از مســـائل اقـتصادی و کشاورزی) میباشم. (یوسف/43-55)
از این لحظه که شخصیّت یوسف در آن کامل و پخته و هـوشیار و مــطمئن و آرام و دارای یـقین و اعـتماد می‌گردد، می‌بینیم که این شخصیّت در صحنۀ حـوادث منحصر به فرد و برجسته می‌گردد، و شخصیّتهای شاه و عزیز و زنان و محیط، پنهان از دیدگاه می‌شوند. روند قرآنی این دگرگونی در داستان و در واقعیّت زندگی را با این چنین سخنانی تهیّه می‌بیند و فراهم می‌آورد:
(وَکَذَلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الأرْضِ یَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَیْثُ یَشَاءُ نُصِیبُ بِرَحْمَتِنَا مَنْ نَشَاءُ وَلا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (٥٦) وَلأجْرُ الآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ) (٥٧)
(شاه پیشنهاد یوسف را پذیرفت و او وزیـر اقتصاد و دارائی شد) و بدین منوال یوسف را در سرزمین (مصر بالا بردیم و جاه و جلال و) نـعمت و قدرت دادیـم. در آنجا هر کجا که می‌خواست منزل می گزید (و هر گونه که می‌خواست دخل و تصرّف می‌کرد. آری!) ما نعمت خود را به هر کس کـه بخواهـیم (و شـایسته بـدانـیم) می‌بخشیم و پاداش نیکوکاران را ضائع نمی‌گردانیم. و پاداش آخرت، برای کسانی که (در دنیا) ایمان می‌آورند و پرهیزکاری می‌کنند، بهتر (و والاتر از پاداش دنیوی ایشان) است. (یوسف/ 56و57)
از این لحظه به بعد می‌بینیم ایـن شخصیّت با انـواع دیگری از بلاها و گرفتاریها رویاروی میشود، بلاها و گرفتاریهائی که با انواع بلاها و گرفتاریهای پیشین فرق اساسی دارند. این شـخصیّت هـم بـا آنـها رویاروی میشود با کمال پختۀ هوشیارانـه، و بـا آرامش خـاطر بی‌دغدغه دارای اطمینان و اعتماد.
8- یوسف را می‌یابیم در حالی که برای نـخستین بـار پس از انجام آن کاری کـه در گـذشته در حـقّ او روا داشته‌اند با برادرانش رویاروی می‌گردد، بدان گاه کـه یوسف با مقایسۀ با ایشان والاتر و تواناتر است ... ولی ما او را آشکـارا در رفـتار و کـردار ثـابت و استوار می‌یابیم:
(وَجَاءَ إِخْوَةُ یُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ (٥٨) وَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُونِی بِأَخٍ لَکُمْ مِنْ أَبِیکُمْ أَلا تَرَوْنَ أَنِّی أُوفِی الْکَیْلَ وَأَنَا خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ (٥٩) فَإِنْ لَمْ تَأْتُونِی بِهِ فَلا کَیْلَ لَکُمْ عِنْدِی وَلا تَقْرَبُونِ (٦٠) قَالُوا سَنُرَاوِدُ عَنْهُ أَبَاهُ وَإِنَّا لَفَاعِلُونَ (٦١) وَقَالَ لِفِتْیَانِهِ اجْعَلُوا بِضَاعَتَهُمْ فِی رِحَالِهِمْ لَعَلَّهُمْ یَعْرِفُونَهَا إِذَا انْقَلَبُوا إِلَى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ) (٦٢)
(قحطی و خشکسالی در اطراف مصر به غایت رسید و مردم از هـر سـو بـدانجا سـرازیر شـدند) و بـرادران یوسف (نیز همچون دیگران از کنعان شام عازم مصر گشتند) و به پیش یوسف آمدند، و او ایشان را شناخت، ولی آنان وی را نشناختند. (یوسف به گونۀ شایسته از آنــان پذیرائی کـرد و بـار و بـنه ایشـان را چنان کـه می‌خواستند آماده نمود) و هنگامی که بار و بنه و توشۀ ایشان را آماده ساخت، گفت: (از سخنان شـما فهمیدم که برادر دیگری از پدر دارید. دفعۀ آینده) برادر پدری خـود را نـزد مـن آوریـد (و از چـیزی نـترسید) مگـر نمی‌بینید که من پیمانه را به تمام و کمال می‌دهـم (و حقّ آن را اداء می‌کنم) و بهترین میزبانم؟ و اگر او را نزد من نیاورید (بدانـید که چیزی بـه شـما داده نمی‌شود و) هیچگونه گندم و حبوباتی (از غلّه و محصولات) به شما
نمی‌دهم، و دیگر به پیش مـن نـیائید. (بـرادران یـوسف پاسخ دادند و) گفتند: ما با پـدرش گفتگو مـی‌نمائیـم، و حتماً (برای جلب موافقت پدر می‌کوشیم و) ایـن کار را خواهیم کرد. (سپس هنگامی که آهنگ کوچیدن کردند، یوسف) به کارگزاران خود گـفت: (پـول) کـالائی را که پرداخته‌اند در میان بارهایشان بگذارید، شـاید پس از مراجعت به خانوادۀ خویش، بدان پی ببرند و بلکه (بـر وفای به عهد ما اطمینان یابند و بر برادر خود بـنیامین بترسند و همراه او به پیش ما) برگردند.(یوسف/58-62)
٩- یوسف را خواهیم دید بدان گاه که با پیام خـدا بـدو کارها را روبه‌راه می‌کند و امور را میگرداند، چگونه برادر خود را نگاه میدارد. پس بنگریم بـه شـخصیّت پختۀ هوشیار حکیم مطمئنی که خـویشتندار و شکـیبا است:
(وَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى یُوسُفَ آوَى إِلَیْهِ أَخَاهُ قَالَ إِنِّی أَنَا أَخُوکَ فَلا تَبْتَئِسْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (٦٩) فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَایَةَ فِی رَحْلِ أَخِیهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسَارِقُونَ (٧٠) قَالُوا وَأَقْبَلُوا عَلَیْهِمْ مَاذَا تَفْقِدُونَ (٧١) قَالُوا نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِکِ وَلِمَنْ جَاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِیرٍ وَأَنَا بِهِ زَعِیمٌ (٧٢) قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِی الأرْضِ وَمَا کُنَّا سَارِقِینَ (٧٣) قَالُوا فَمَا جَزَاؤُهُ إِنْ کُنْتُمْ کَاذِبِینَ (٧٤) قَالُوا جَزَاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِی رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ کَذَلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ (٧٥) فَبَدَأَ بِأَوْعِیَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاءِ أَخِیهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعَاءِ أَخِیهِ کَذَلِکَ کِدْنَا لِیُوسُفَ مَا کَانَ لِیَأْخُذَ أَخَاهُ فِی دِینِ الْمَلِکِ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ وَفَوْقَ کُلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ (٧٦) قَالُوا إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَأَسَرَّهَا یُوسُفُ فِی نَفْسِهِ وَلَمْ یُبْدِهَا لَهُمْ قَالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَکَانًا وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ (٧٧) قَالُوا یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ إِنَّ لَهُ أَبًا شَیْخًا کَبِیرًا فَخُذْ أَحَدَنَا مَکَانَهُ إِنَّا نَرَاکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ (٧٨) قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلا مَنْ وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِنْدَهُ إِنَّا إِذًا لَظَالِمُونَ) (٧٩)
و وقتی که به (سرای) یـوسف داخل شـدند، بـرادرش (بنیامین) را نزد خود جای داد (و پنهانی بدو) گفت: من برادر تو (یوسف) هستم، و از کارهائی که آنان کرده‌اند ناراحت مباش. هنگامی که بار و بنه آنان را آماده کرد، پیمانۀ (قیمتی شاه را) در بار برادرش (بـنیامین) نهاد. پس (از رهسپار شدن و پیمودن مسافتی) ندا دهنده‌ای (از اطرافیان یوسف) فریاد برآورد: ای کاروانیان! شما دزدید. (بایستید و تکان مخورید. برادران یـوسف از این صدا به هم آمدند و) رو بدیشان کـرده گـفتند: چه چیز گم کرده‌اید؟ گفتند: پیمانۀ شـاه را گـم کرده‌ایــم و هر کس آن را برگرداند، بار شتری در برابر آن می‌گیرد. (رئیس آنان هم تأکید کرد و گفت:) و مـن شـخصاً ایـن پاداش را تضمین می‌کنـم. (برادران یـوسف) گفتند: بـه خدا سوگند! شما (از روی رفتار و کردار دو سفری که بدینجا داشته‌ایم هر آینه) می‌دانید ما نـیامده‌ایـم تـا در سرزمین (مصر) فساد و تباهی کنیم و ما هیچ گاه دزد نبوده‌ایـم. (اطـرافیان یـوسف) گفتند: اگر شـما دروع بگوئید، سزای آن (کسی که دزدی کرده باشد در عرف شما) چیست؟ (برادران یوسف) گفتند: سزای آن (کسی که دزدی کرده باشد، این است که) هر کس آن پیمانه در بارش یافته شود، خودش (بنده و گروگان به) سـزای آن گردد. (آری!) مــا ایـن چنین، سـتمکاران را کـیفر می‌دهیم. (یوسف) نخست بـارهای دیگران را پـیش از بار برادرش (بنیامین) بازرسی کرد، و سپس پـیمانه را از بار برادرش بیرون آورد. ما اینگونه بـرای یـوسف چاره‌سازی کردیم (و نقشه و طرح انداختیم تا بـتوانـد بـنیامین را بـه گونه‌ای نزد خود نگاه دارد کـه دیگر برادران متوجّـه نشوند و تسلیم فرمـان او گردند). چرا که یوسف طبق آئین شاه مصر نمی‌توانست برادرش را بگیرد، مگر این که خدا می‌خواست. (ما هم که خدائـیـم خواستیم و یوسف را به زیـور دانشـی فراخور حـال آراستیم و او در پرتو آن توانست راه بازداشت بـرادر را پیدا کند. بلی ما با اعطای دانش) درجات هر کس را که بخواهیم بالا می‌بریم (همان گونه که درجات یـوسف را بالا بردیم. البتّه) بـالاتر از هـر فرزانـه‌ای، فرزانـه‌تری است (و خدا هم از همه فرزانه‌تر است. برادران یوسف) گفتند: اگر (بنیامین) دزدی کند (جای شگفت نیست، که آن را از سـوی مـادر بـه ارث بـرده است) و بـرادرش (یوسف نیز که هر دو از یک مادرند) قبلاً دزدی کـرده است. یوسف (از این سخن سـخت نـاراحت شـد، ولی) ناراحتی را در درون خود پنهان کرد و نگـذاشت از آن مطّلـع شوند. (امّا در دل) گفت: شما مقام و منزلت بـدی (در پیشگاه خدا) دارید (چرا که بـرادر خود را از پـدر دزدیدید و او را به چاه انداختید و از پدرتان نـافرمانی کردید و بدو دروغ گفتید و هنوز که هنوز است کینه او را به دل دارید و اینک هم وی را دزد می‌نامید) و خدا (از هر کسی) آگاه‌تر از چیزی است که بیان می‌دارید (و به من نسبت مـی‌دهید). گفتند: ای عزیز (مصر!) او پـدر بزرگواری دارد، یکی از مـا را بـه جـای او بگیر (و بـه بندگی بپذیر، و بدین وسیله نیکی خود را در حقّ ما بـه اتمام برسان) که ما تو را از نیکوکاران مـی‌بینیم. گفت: پناه بر خدا که ما (این کار را بکنیم و) غیر از آن کس را بگیریم که کالای خود را نزد او یافته‌ایم. ما (اگـر چنین کنیم) در آن صورت (بیگناه را بجای گناهکار گرفته و) از زمرۀ ستمکاران خواهیم بود. (یوسف/69-79)
10-آن گاه با یوسف رویاروی می‌شویم، در آن اوضاع و احوالی که درد و محنت یعقوب به اوج خود رسـیده است، و یزدان سبحان مقدّر و مقرّر فرموده است بلاها و آزمونهائی که گریبانگر او و خانواده‌اش گردیده است برطرف شود و رخت بربندد. یوسف برای پدر و مادرش و برای خانواده‌اش به فریاد آمده است و مــهر آنان وی را برانگیخته است. می‌بیند که بـرادرانش به زیان و ضرر آشکاری گرفتار آمده‌اند و وضـع بـد و ناگواری را پیدا کرده‌اند. دلش به حال ایشان می‌سوزد، و خویــش را بدیشان معرّفی مـی‌کند، و با سـرزنش مهربانانه‌ای پرده از کار خود برمی‌دارد، و بزرگوارانـه آنان را می‌بخشد و مورد عفو خود قرار می‌دهد، عفوی که در جای مناسب می‌آید، و همۀ شرائـط و ظـروف، پیام آن را می‌دهد و بدان اشارت دارد، و از همچون شخصیّتی با همچون نشانه‌ها و سیماهائی که دارد انتظار آن می‌رود و بس:
(فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهِ قَالُوا یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَیْنَا إِنَّ اللَّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ (٨٨) قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَأَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ (٨٩) قَالُوا أَئِنَّکَ لأنْتَ یُوسُفُ قَالَ أَنَا یُوسُفُ وَهَذَا أَخِی قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (٩٠) قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَإِنْ کُنَّا لَخَاطِئِینَ (٩١) قَالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ (٩٢) اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیرًا وَأْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ) (٩٣)
(فرزندانش فرمان او را گردن نهادند و رهسپار مـصر شدند) و چون به پیش یـوسف رفتند گفتند: ای عزیز (مصر!) ما را و خاندان مـا را انـدوه فرا گرفته است و (جسم و روح مـا را زیـان رسـیده است و بـرای خرید مواد غذائی) کالای اندکی با خـود آورده‌ایــم (که گمان نمی‌رود از ما پذیرفته گردد و چیزی که مورد نیاز مـا است با آن خریداری شود. بیا و) بر ما ببخش و بـار و کالای ما را (بدان اندازه که نیازمندیم) به تـمام و کـمال بده بیگمان خداوند بخشندگان را (به بهترین وجه) جزا می‌دهد. (مهر برادری در دل یوسف بجنبید و خواست خویشتن را به آنان بشناساند. سرزنش کنان بـدیشان) گفت: آیا بدانگاه که (یوسف را به چاه انداختید، و پس از او اذیّت و آزارها به بنیامین رساندید و او را در فراق برادر داغدار نمودید) از روی نادانی (جوانی) نسبت به یوسف و برادرش می‌دانید چه (عمل زشت و ناپسندی) کردید؟ گفتند: آیا تو واقعاً یـوسف هسـتی؟ گـفت: مـن یوسفم و این برادر من است. به راستی یزدان بر ما منّت گذارده است (زیرا که ما را از بلاها رهانیده و دوباره به هم رسانیده و سلامت و قدرت و عزّت بخشیده است). بیگمان هر کس (خدا را پیش چشم دارد و از او بترسد و) تقوا پیشه کند و (در بـرابـر گرفتاریها و مصیبتها) شکیبائی و استقامت ورزد (خداوند پاداش او را خواهد داد) چرا که خدا اجر نیکوکاران را ضـائع نـمی‌گردانـد. گفتند: بــه خـدا سوگند! خــداونـد تو را (بـه سبب پرهیزگاری و شکیبائی و نـیکوکاری) بـر مـا برگزیده است و برتری بخشیده است، و ما بیگمان (در کاری که در حقّ تو و برادرت روا داشته‌ایم) خطا کار بوده‌ایـم. (یوسف پاسخ داد و) گفت: امروز هیچ گونه سرزنش و توبیخی نسبت به شما در میان نیست (و بـلکه از شـما درمـــی‌گذرم و بـــرایـتان طـلب آمـرزش مــی‌نمایم. ان‌شــاء‌اللـه) خداونـد شما را مـی‌بخشاید، چـرا کـه او مهربانترین مهربانان است (و مغفرت و مرحمت خود را شـامل نــادمان و تـوبه‌کاران مـی‌نماید. پس از آن، یوسف از حال پدر پرسید. وقتی که از اوضاع و احوال او آگاه گردید، بدیشان گفت:) این پیراهن مرا با خود (به کنعان) ببرید و آن را بر چهرۀ او بیندازید تا (نشانی بر پیدا شدن من بوده و روشنی بخش دل و دیده‌اش شود و دوباره) بینا گردد (و پردۀ تاریک غم و اندوه از جلو چشـمانش بـزدایـد و خرّم و خندانش نـماید) و همۀ خانوادۀ خود را به نزد من بیاورید. (یوسف/88-93)
١1- در پایان، آن جایگاه بزرگوارانه دل‌انگیز پـدیدار می‌آید ... جایگاه ملاقات همگان با یوسف که در اوج سلطه و قدرت خود است، و آشکارا خـواب او تعبیر میشود و رویاهایش تحقّق پیدا می‌کند ... او از همۀ این چیزها خویشتن را بیرون مـی‌کشد و بـه گـوشه‌ای می‌رود و با خدای خویش خلوت می‌کند و از همه چیز می‌پردازد، و مخلصانه به مناجات او می‌پردازد و همه چیز دیگر را به پشت گوش می‌اندازد:
(رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ) (١٠١)
(یـــوسف رو بـــه خـدا کـرد و گـفت:) پروردگارا! (ســپاسگزارم که بـخش بـزرگی) از حکومت بـه مـن داده‌ای و مـرا از تــعبیر خوابـها آگاه سـاخته‌ای. ای آفریدگار آسمانها و زمین! تو سرپرست من در دنـیا و آخرت هستی. (همۀ امور خود را بـه تـو وامــی‌گذارم و خویشتن را در پناه تو می‌دارم). مرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق گردان. (یوسف/101)
شخصیّت یوسف، شخصیّت یگانۀ کاملی است. دارای همۀ واقعیّت شخصیّت است، واقعیّتی که ارکان و اصول واقعیّت را در پیدایش و محیط خود جلوه‌گر می‌سازد.
12-یعقوب ... یعقوب پدر با محبّت غمزده‌ای است. پیغمبر با اعتماد به خدا رسیده‌ای است. او با هر دو تای شادی و هراس با آن خواب وعده‌دهنده‌ای که یـوسف دیده است یکجا رویاروی می‌گردد. یعقوب در ایـن خـواب مژده‌های آیندۀ خوشایند و امیدبخشی را می‌یابد. در عین حال از وسوسه‌ها و کارهای اهریمن در هراس است. می‌ترسد که اهریمن به دل و درونـهای پسرانش رخنه کند و ایشان را به انجام کارهای ناپسند بکشاند. شخصیّت یعقوب به تمام و کمال و با همۀ زوایای آن جلوه‌گر و پدیدار می‌آید:
(إِذْ قَالَ یُوسُفُ لأبِیهِ یَا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ (٤) قَالَ یَا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیَاکَ عَلَى إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْدًا إِنَّ الشَّیْطَانَ لِلإنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ (٥) وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَیُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَعَلَى آلِ یَعْقُوبَ کَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٦)
(ای پیغمبر! به یاد دار) آنگاه را که یـوسف بـه پـدرش گفت: ای پدر! من در خواب دیـدم که یـازده سـتاره، و همچنین خورشید و مـاه در بـرابـرم سـجده می‌کنند. (پــدرش) گـفت: فرزند عزیزم! خواب خود را بـرای برادرانت بازگو مکن، (چرا که مایۀ حسد آنان میشود، و اهــریمن ایشــان را بـر آن مـی‌دارد) کـه بـرای تـو نــیرنگبازی و دسـیسه‌سازی کنند. بیگمان اهـریمن دشمن آشکار انسـان است. همانگونه (کـه در خواب خویشتن را سرور و برتر دیدی) پروردگارت تو را (به پیغمبری) برمی‌گزیند و تعبیر خوابها را به تو می‌آموزد (و با خلعت نـبوّت تـو را مـفتخر مـی‌سازد) و بر تو و خاندان یعقوب نعمت خود را کامل می‌کند، همان طور که پیش از این بر پـدرانت ابـراهـیم و اسـحاق کـامل کـرد. بیگمان پروردگارت بسـیار دانـا و پـرحکمت است (و میداند چه کسی را برمی‌گزیند و خلعت نبوّت را به تن چه کسی می‌کند).(یوسف/4-6)
آن گاه ابن شخصیّت را می‌یابیم با تـمام واقعیّت شخصیّت بشری پیغمبری، در حالی که پسرانش با او دربارۀ یوسف صحبت می‌کنند. پس از آن ناگهان او را دچار فاجعه می‌کند:
(قَالُوا یَا أَبَانَا مَا لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ (١١) أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (١٢) قَالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَأَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ (١٣) قَالُوا لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَخَاسِرُونَ (١٤) فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (١٥) وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً یَبْکُونَ (١٦) قَالُوا یَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَکْنَا یُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ کُنَّا صَادِقِینَ (١٧) وَجَاءُوا عَلَى قَمِیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ) (١٨)
(پس از اتّفاق آنان بر دور داشتن یوسف، به پدرشان) گفتند: پدر جان! چرا نسبت به یـوسف بـه مـا اطمینان نمی‌کنی؟ در حالی که ما خیرخواه او می‌باشیـم (و جز محبّت و خلوص از ما ندیده است و راهنما و دلسوز وی بوده و هستیم). فردا او را بـا مـا بفرست (تـا در میان چمنزارها و گلزارها) بخورد و بازی کند و ما مـراقب و نگهبان وی خواهیم بود. گفت: اگر او را از پیش من دور کنید و ببرید، ناراحت و غمگین می‌گردم. مـی‌ترسم کـه شما از او غافل شوید و گرگ وی را بخورد. گفتند: اگر گرگ او را بـخورد، در حالی کـه مـا گروه نیرومندی هستیم (و از او محافظت می‌کنیم) در این صـورت مـا زیانمندانی بیش نخواهیم بود(و جز ننگ و عار بهره ای نخواهیم داشت). هنگامی که او را بردند و تصمیم گرفتند که او را به ژرفای چاه بیندازند (و عاقبت هم نقشۀ خود را اجراء کردند)، در همین حال بدو پیام دادیم که در آینده آنان را به این کاری که (در حقّ تو) کردند آگاه خواهی ساخت، در حالی که نخواهند فهمید (که تو برادر ایشان یوسف هستی. همان برادری که بر نیرنگ او همداستان شدند و گمان بردند که از دست او آسوده گشتند). شبانگاه گریه کنان پیش پدرشان برگشتند (و شیون سر دادند). گفتند: ای پدر! ما رفتیم و سرگرم مسابقۀ (دو وتیراندازی) گشتیم و یوسف را نزد اثاثیۀ خود گذاردیم و گرگ (آمد و) او را خورد. تو هرگز (سخنان9 ما را باور نمی داری، هر چند هم راستگو باشیم(چرا که یوسف را بسیار دوست می داری و ما را بدخواه او می انگاری). پیراهن او را آلوده به خون دروغین بیاوردند (و به پدرشان نشان دادند. پدر) گفت: (چنین نیست. یوسف را گرگ نخورده است و او زنده است ) بلکه نفس (امّاره) کار زشتی را در نظرتان آراسته است و (شما را دچار آن کرده است. این کار شما، و امّا کار من) صبر جمیل است. (صبری که جزع و فزع، زیبائی آن را نیالاید، و ناشکری و ناسپاسی اجر آن را نزداید و به گناه تبدیل ننماید) و تنها خدا است که باید از او یاری خواست در برابر یاوۀ رسواگرانه ای که می گوئید. (یوسف/11-18)
سپس با این شخصیّت – با تمام واقعیّتی که این شخصیّت دارد – برخورد می کنیم، در حالی که پسرانش بار دیگر از او می خواهند که مایۀ آرامش خود را بدیشان سپارد... یعنی برادر کوچک یوسف را در اختیار ایشان گذارد... زیرا عزیز مصر – یوسف – که وی را نمی شناسند او را از آنان خواسته است! تا در مقابل بردن او به پیش عزیز مصر بدیشان باری دهد از آن در سالهای خشکسالی تغذیه کنند!
(فَلَمَّا رَجَعُوا إِلَى أَبِیهِمْ قَالُوا یَا أَبَانَا مُنِعَ مِنَّا الْکَیْلُ فَأَرْسِلْ مَعَنَا أَخَانَا نَکْتَلْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (٦٣) قَالَ هَلْ آمَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلا کَمَا أَمِنْتُکُمْ عَلَى أَخِیهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَیْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ (٦٤) وَلَمَّا فَتَحُوا مَتَاعَهُمْ وَجَدُوا بِضَاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَیْهِمْ قَالُوا یَا أَبَانَا مَا نَبْغِی هَذِهِ بِضَاعَتُنَا رُدَّتْ إِلَیْنَا وَنَمِیرُ أَهْلَنَا وَنَحْفَظُ أَخَانَا وَنَزْدَادُ کَیْلَ بَعِیرٍ ذَلِکَ کَیْلٌ یَسِیرٌ (٦٥) قَالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَکُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِی بِهِ إِلا أَنْ یُحَاطَ بِکُمْ فَلَمَّا آتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قَالَ اللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَکِیلٌ (٦٦) وَقَالَ یَا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَمَا أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَعَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ (٦٧) وَلَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ مَا کَانَ یُغْنِی عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ إِلا حَاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضَاهَا وَإِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٦٨)
هنگامی که به پیش پدرشان برگشتند (داستان خود را با عزیز مصر بازگو کردند و از مراحم و الطاف او بسی سخن راندند و ) گفتند : (اگر بنیامین را با خود نبریم این دفعه چیزی به ما داده نخواهد شد و ) از گندم و حبوبات محروم می شویم، پس برادرمان را با ما بفرست تا کیل و پیمانه ای دریافت داریم و (خوراک مورد نیاز خانواده را با خود بیاوریم. قول می دهیم که ) ما نگهبان و حافظ او باشیم (یعقوب به یاد گذشته ها افتاد و ) گفت: آیا من دربارۀ او به شما اطمینان کنم همان گونه که دربارۀ برادرش(یوسف) قبلاً به شما اطمینان کردم؟! (نه من شما را امین نمی دانم و فرزند خود را به شما نمی سپارم. حافظ و نگهبان فقط خدا است و) خدا بهترین حافظ و نکهدار است و از همۀ مهربانان مهربانتر است (او مرا و فرزند مرا کافی است). هنگامی که بارهای خود را باز کردند، دیدند که (پول)کالای ایشان (در داخل بارهایشان گذارده شده و) بدیشان برگشت داده شده است. گفتند: ای پدر! ما دیگر (بیش از این الطاف عزیز مصر) چه می خواهیم؟!این (بهای) کالای ما است که به ما پس داده شده است. (پس بهتر است برادرمان را با ما بفرستی) و ما برای خانوادۀ خود مواد غذائی (بـیشتری) بـیاوریم و از بـرادر خود محافظت کنیم و بار شتری را (بر مقدار قبلی) بیفزائـیم که آن (چیزی که با خود آورده‌ایم با توجّه بـه جود و لطف عزیز مـصر) اندک است. (سرانـجام یـعقوب گـول سحنان فرزندان را خورد. ولی برای اطمینان خـاطر) گفت: من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد تا ایـن که عهد و پیمان مؤکّد و استوار با سوگند به خدا، بـا من نبندید که او را (سالم) بـه مـن بـرمی‌گردانـید، مگر کــه (بر اثر مرگ و یا غلبۀ دشمن و یا عامل دیگر) قدرت از شـما سـلب گردد. (فرزندانش پـیمانش را پـذیرفتند و خدای را به شهادت طلبیدند.) هنگامی که با پـدر پـیمان بستند، گفت: خداوند آگاه و مطّلع بر آن چیزی است که (به همدیگر) می‌گوئیم. (یعقوب به عـهد و پـیمان مؤکّد فـرزندان خود دل بست و شـفقت پـدری او را بر آن داشت که آنان را راهنمائی و نصیحت کـند) و گفت: ای فرزندانم! از یک در (بـه مـصر) داخل نشوید. بلکه از درهای گوناگون وارد شوید (تا از حسادت حسودان و چشم زخم پلیدان درامان بمانید. ولی بدانید کـه مـن بـا این تدبیر) نمی‌توانم چیزی را که خدا مقرّر کرده بـاشد از شمـا بدور سازم. (یقیناً آنچه باید بشود مـی‌شود، و راهی برای دفع بــلا جز رعـایت اسـباب و علل پـیدا و توسّل به خدا سـراغ نـدارم). تـنها حکـم و فرمان از آن یزدان است. (دافع شرّ و جالب خیر جـهان فقط ایـزد سبحان است). بـر او تـوکّل مـی‌کنم (و ار او اسـتمداد مــی‌جویم و کـارم را بـدو واگذار مـی‌کنـم) و باید کـه توکّل‌کنندگان بر او توکّل کنند و بس (و کار خویش را بدو حواله دادند. سفارش پدر را پذیرفتند) و هنگامی که از همان طریق و به همان شیوه (به مصر) وارد شـدند که پدرشان بدیشان دسـتور داده بـود، چنین ورودی آنان را از آنچه خدا خواسته بود بدور نداشت و (حذر بــا قـدر برنیامد و در مصر بـه دزدی مـتّـهم شـدند و برادرشان بـنیامین بـه گروگان گرفته شد و غمها و انـدوه‌ها یکـی پس از دیگری ایشـان را دربـر گرفت) و لیکن حاجتی را برآورده کرد که در انـدرون یـعقوب بـود (و آن پیدا شـدن یـوسف و شـناسائی او تـوسّط بنیامین و سرانجام به هم رسـیدن پـدر و پسـر بـعد از مدّتها فراق و هـجران بـود). بیگمان یـعقوب (در پـرتو وحی) آگاه از چیزهائی بود که ما بدو آموخته بـودیم. (از جمله مـی‌دانست کـه یـوسف زنـده است و عـاقبت خـواب او تـحقّق پـیدا مـی‌کند) امّـا بسـیاری از مردم نمی‌دانند (که یعقوب چنین آگاهی و اطـّلاعی در پـرتو وحی داشتـه است).(یوسف/63-68)
سپس در فاجعۀ دومی که یعقوب بـدان گـرفتار آمـده است با او ملاقات می‌کنیم، بدان هنگام که یعقوب پدر غمزده‌ای است و پیغمبر به خدا رسیده‌ای است ... این امـر هـم پس از آن است کـه یـزدان بـرای یـوسف چاره‌جوئی می‌کند و بدو پـیام مـی‌دهد که چگونه برادرش را بگیرد و پیش خود نگاه دارد. یکی از پسران یعقوب برجای می‌ماند، پسری که دارای شخصیّت ویژه در میان پسران است. تمام نشانه‌های برجسته‌ای را دارا است که لازمۀ موضعها و موقعیّتهای سراســر داسـتان است. او مــی‌ترسد پس از آن هــمه عــهد و پـیمان استواری که با پدرش بسته است با پدرش رویـاروی شود. وقتی حاضر است برگردد که یا پدرش بدو اجازۀ برگشت بدهد و یا خدا دربارۀ او داوری کند و دستور انجام کاری را بدهد که می‌خواهد:
(فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا قَالَ کَبِیرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاکُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ فِی یُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الأرْضَ حَتَّى یَأْذَنَ لِی أَبِی أَوْ یَحْکُمَ اللَّهُ لِی وَهُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ (٨٠) ارْجِعُوا إِلَى أَبِیکُمْ فَقُولُوا یَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَکَ سَرَقَ وَمَا شَهِدْنَا إِلا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا کُنَّا لِلْغَیْبِ حَافِظِینَ (٨١) وَاسْأَلِ الْقَرْیَةَ الَّتِی کُنَّا فِیهَا وَالْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنَا فِیهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ (٨٢) قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ (٨٣) وَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظِیمٌ (٨٤) قَالُوا تَاللَّهِ تَفْتَأُ تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّى تَکُونَ حَرَضًا أَوْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ (٨٥) قَالَ إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَى اللَّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ (٨٦) یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ) (٨٧)
هنگامی که (از آزادی بنیامین) کاملاً نـاامـید شدند، بـه کناری رفتند و بـا یکدیگر نـهانی بـه گفتگو و رایـزنی پرداختند. بزرگ آنان گفت: مگر نمی‌دانید که پدرتان از شما پیمان مؤکّد بـا سوگند بـه خدا گرفته است (کـه برادرتان را سالم بدو برگردانید؟) و (به یاد ندارید کـه) پیش از این دربارۀ یوسف کوتاهی کرده‌ایـد؟ پس (بـه چـه روئــی اکـنون بـه سوی او بـرگردیم؟!). مـن از سرزمین (مصر) حرکت نمی‌کنم تا پدرم به من اجـازۀ (خروج از آن و برگشت به کنعان را) نـدهد، یـا خدا در حقّ من داوری نکند و فرمان نرانـد (و با مرگ مـن یـا آزادی بنیامین، کار را یکسره نسازد) و او بهترین داور و فرمانده است (و جز به حقّ فرمان نراند و جز به عدل داوری نکند). شما به پیش پدرتان برگردید و بگوئید: ای پدر! پسرت دزدی کرده است (و در برابـر آن بـنده گردیده است و بــه اســارت رفـته است) و گواهـی نمی‌دهیـم مگر به آنچه (از دزدی بنیامین با چشم خود دیده‌ایم و بر آن) مطّلع شده‌ایم، و ما (در آن هنگام که با تو پیمان بسته‌ایم نمی‌دانستیم که او دزدی می‌کند. چرا که) از غیب خبر نداشته‌ایم (و راز نـهان در پشت پـردۀ غیب جهان را جز یزدان نمی‌داند). و از (اهالی) شهری که ما در آن بوده‌ایم (که مصر است) و از کاروانی که با آن (به کنعان) برگشته‌ایم بپرس (تا بیگناهی ما برای تو ثابت شود) و ما تأکید مـی‌کنیم که راسـتگوئیم (و جز حقیقت نمیگوئیم. بقیّۀ برادران بـه کنعان بـرگشتند و پدرشان را از ماجرا باخبر کردند و او) گفت: بلکه نفس (امّاره) کار زشتی را در نظرتان آراسته است (و شما را دچار آن کرده است. این کار شما، و اما کار من) صبر جـمیل است، (صـبری که جزع و فزع، زیـبائی آن را نیالاید، و ناشکری و ناسپاسی، اجر آن را نزداید و به گناه تبدیل ننماید). امید است که خداوند همۀ آنان را به من بازگرداند. بیگمان او کاملاً آگاه (از حال من و حال ایشان بوده و) دارای حکمت بالغه است و کارهایش از روی حساب و فـلسفه است). و از فـرزندانش روی برتافت و گفت: ای وای بر من بر (دوری) یوسف (من!) و (از بس کــه گـریست) چشـمانش از انـدوه سـفید (و نابینا) گردید. و او اندوه خود را در دل نهان می‌داشت و خشم خود (بر فرزندان) را قورت مـی‌داد. گـفتند: (ای پدر!) به خدا سوگند! آن قدر تو یاد یوسف مـی‌کنی که مشرف به مرگ مـی‌شوی یــا (مـی‌میری و) از مردگان می‌گردی. (خویشتن را بپا و به خود و به ما ترحّم فرما و از غم و اندوه بکاه). گفت: شکـایت پـریشان حـالی و اندوه خود را تنها و تنها به (درگاه) خدا میبرم، (و فقط بــه آسـتان خدا مــی‌نالم و حل مشکـل خود را از او می‌خواهم) و من از سوی خدا چیزهائی می‌دانـم که شما نمی‌دانید. ای فرزندانم! بروید و (در مصر همراه بـرادر مهتر خود) بـه دنـبال یـوسف و بـرادرش بگردید و از رحمت خدا ناامید مشوید، چرا کـه از رحمت خدا جز کافران ناامید نمی‌گردند. (من احساس می‌کنم روزگار دیدار نزدیک است). (یوسف/80-87)
در واپسین جایگاه‌های محنت فراوان و غم و انـدوه درازی که گریبانگـر پـیرمرد رنـجدیده و بلا کشـیده میشود، او را با همان سیماها و با همان واقعیتّها خواهیم یافت. او را خواهیم دیـد بوی یـوسف را از پـیراهـن یوسف می‌بوید، و با خشم پسرانش و با سرزنش و سرکوبی ایشان رویاروی می‌گردد، ولی در اعـتماد و اطمینان خود به پروردگارش کمترین گمانی به خویشتن راه نمی‌دهد:
(وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّی لأجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلا أَنْ تُفَنِّدُونِ (٩٤) قَالُوا تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ (٩٥) فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیرًا قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ (٩٦) قَالُوا یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ (٩٧) قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ) (٩٨)
هنگامی که کاروان (از مصر به سوی شام) حرکت کرد، پدرشان (به کسانی که پیش او بـودند) گـفت: اگر مـرا بی‌خرد و بی‌مغز ننامید، (به شما مـی‌گویم) مـن واقـعاً بوی یوسف را می‌بویم! (اطرافیان بدو) گـفتند: بـه خدا قسم! بیگمان تو در سرگشتگی قدیم خود هستی (و بـر بال خیالات و خرافات در پروازی). هنگامی که (پـیک) مـژده‌رسان بـیامد و پـیراهـن را بـر چـهره‌اش افکند، (چشمان یعقوب) بینا گردید (و نور سرور، به دیدگانش روشنی بخشید. یعقوب به حاضران) گفت: مگر به شما نگفتم: که از سـوی یـزدان (و در پـرتو وحـی رحمان) چیزهائی می‌دانم که شما نمی‌دانید؟ (فرزندان یـعقوب) گفتند: ای پدر! (بر ما بـبخشا و) آمـرزش گناهانمان را برایمان (از خدا) بخواه. واقعاً ما خطا کار بوده‌ایم. گفت: از پــروردگارم، پـیوسته بــرایـتان طـلب آمـرزش (گـناهانتان را) خواهـم کـرد. بیگمان او بخشایشگر مهربانی است. (یوسف/94-98)
این شخصیّت، شخصیّتی است با ویـژگیها و سـیماهای یگــانه. احســاسات و عــملکردهایبثن واقـعی است. شخصیّتی است که خود واقعیّت و تمام شرائط و ظروف و گستره محیط را بدون هر گونه آراسـتن و کـاستن و تحریف کردنی جلوه‌گر می‌سازد.
*
واقعیّت در عین حال که درست و مورد اطمینان و پاک و سالم است، بلکه این واقعیّت به واقعیّت شخصیّتهای انسانی بســنده نــمی‌کند، واقــعیّت شخصیّتهای آدمیزادگانی که داستان در این جولانگاه فراخ بـدانـان توجّه می کند و در این سطح و مرتبۀ دل‌انگیز از ایشان سخن می‌راند. و لیکـن در واقعیّت رخـدادها و بیان گفتارها و نشان دادن حرکات و سکنات هر یک از آنها و نمودن صدق و صداقتها و طبیعت و سرشتها در زمان و مکان خود، و در محیط و شرائـط و ظـروف خویش، جلوه‌گر می‌آید و نقاب از چهره می‌گشاید... چه هر حرکت بیرون و هر خاطرۀ درون و هر واژه‌ای، در زمان خود پدیدار می‌آید، و به شکلی که مورد انتظار است نمودار می‌گردد، و در مکان خاصّ خود در صحنۀ نمایش جای می‌گیرد، و در ناحیه سـایه روشنها و در ناحیۀ پـرتوهائی که مورد انـتظار است، به نوبه و حسب اهمیّت و نـقش و سرشت جریان حیات، جایگزین میشود و یا تغییر مکان می‌دهد ... همان کاری صورت می‌گیرد که در شـخصیّتها نـیز صـورت می‌گرفت چنان که قبلاً بیان داشتیم.
حــتّی لحظه‌های بیان جنس مخالف در داستان و جایگاه‌های او گسترۀ کامل خود را فراگرفته است. و از آن در حدود برنامۀ پـاک و سـزاوار «انسـان« بـدون هر گونه آراستن و کاستن و تـغییر و تـحریف واقعیّت بشری، سخن رفته است، و از شمول و کمال و صداقت واقعیّت بشری چیزی فروگذار نگردیده است، ولی بیان چنان لحظاتی و وراندازی گستره‌های هماهنگ با بقیّۀ رخدادها و جایگاه‌ها بدین معنی نیست که در برابر همه واقعیّتهای بشری ایستاده‌ایم، و این چیزها را به عنوان محور حیات او پیش چشم داشته‌ایم، و آنها را اهداف کلّی سراسر زندگی او شمرده‌ایم، و بدون کم و کاست همه چیز انسان را اظهار کرده‌ایم و به دیگران نموده‌ایم، بدان گونه که جاهلیّت می‌کوشد به ما چنین بفهماند تنها این، هنر راست و درست است و بس!
جاهلیّت به نام هنر صادقانه، انسـان را مسـخ مـی‌کند. وقتی که در برابر نگرش به جنس مخالف مـی‌ایسـتد، انگار جنس مخالف همه چیز زندگی بشری است. از آن لجنزار فراخ و ژرفی می‌سازد، و بالای آن را با گلها و شکوفه‌های اهریمنانه می‌آراید!
جاهلیّت این کار را نمی‌کند، چون واقعیّت خودش ایـن چنین است، و نه بدان خاطر که جاهلیّت در به تـصویر کشیدن این واقعیّت مخلص است! نـه، بـلکه جـاهلیّت چنین می‌کند بدان خاطر که «پـروتوکولهای صـهیون« یعنی طرحها و نقشه‌های صهیونیسم این را می‌خواهد! آنان می‌خواهند «انسان« را از همه چیز جز حیوانـیّت لخت و عور کنند، تا تنها یهودیان ننگین نشوند به این که آنان از همۀ معیارها و ارزشهای غیر مادّی به در می‌آیند و لخت و عور میگردند! آنان می‌خواهند کـه همۀ انسانها در گل و لای لجنزار بلولند و غرق شنوند تا همۀ تلاشهای انسانها محدود و منحصر بـدان لجـنزار گردد، و همۀ توانهایشان صرف آن شود. چه این امر از همۀ امور دیگر بهتر و زودتر از میان بردن بشریّت را تضمین می‌کند، و بدین وسیله انسانها در برابر حکومت صهیونیسم نفرین شده‌ای کـه یـهودیان در انـتظار آن هستند، به زانو درمی‌آیند و کرنش می‌نمایند! یهودیان گذشته از این که هنر را وسیله‌ای برای رسیدن بدین شرّ و بلا مورد استفاده قرار میدهند، در کنار آن در نشـر مکتبهای «علمگرا» نیز می‌کوشند، مکتبهائی که به خود همین هدف منتهی میگردند. گاهی به نام «داروینیسم« و گـاهی بـه نـام «فرویدیسم« و زمـانی به اسـم «مارکسیسم« یا «کمونیستی عـلمی« مکـتبهائی را به انسانها ارائه میدهند و در تقویت آنـها مـی‌کوشند ... همۀ این مکتبها هم در تحقّق بخشیدن و پـیاده کـردن پـــروژه‌ها و نــقشه‌های صــهیونیسم خـوفناک و وحشت‌انگیز برابر و یکسانند!
داستان پس از آن، از شخصیّتها و رخدادها می گذرد تا سایه روشنهای دوره‌ای از تـاریخ را تـرسیم کند کـه حـوادث و وقـائع داســتان در آن روی می‌دهد، و شخصیّتهای فراوان داستان در آن به جنبش و کـوشش می‌پردازند، و سیماهای همگانی شخصیّتها به تـصویر کشیده می‌شوند، و در نتیجه صحنۀ نـمایش حوادث و وقائع با ابعاد جهانی خود در این دورۀ تاریخی ترسیم می‌گردد ... ما به بخشی از نگاه‌ها و سیماها و بندها و قسمتهائی بسنده می‌کنیـم که همچون ابعادی در آنـها ترسیم میشود:
١٣- مصر در این دوره از زمان، فراعنه بر آن حکومت نمی‌کردند که از خاندانهای کــهن مـصر بـودند. بلکه «چوپانان« بر آن فرمانروائی داشـتند، آن کسانی کـه ابراهیم و اسـماعیل و اسـحاق و یـعقوب در روزگـار نزدیک به دوران آنان می‌زیسته‌اند، و ایشـان از ایـن پیغمبران چیزهائی از آئین خدا را آموخته‌اند و بدانـها آشنائی پیدا کرده‌اند ... این برداشت ما از قـرآن است. آنجا که قرآن شاه را به لقب «ملک« مـی‌خواند. در صورتی که قـرآن شـاه زمـان مـوسی علیه السّلام را بـه لقب مشهور زمان «فرعون« می‌نامد ... از ایـن سـخن تـا اندازه‌ای معلوم می‌گردد کـه روزگـار یـوسف علیه السّلام در مصر کی و چه وقت بوده است. دوران یوسف علیه السّلام در مصر، میان دوران حکومت خاندان سیزدهم و خـاندان هفدهم است. اینان هم خاندانهای «چوپانان« هستند، آن کسانی که مصریها ایشان را «هکسوس« می‌نامند، چون آنان را دوست نمی‌دارند! زیرا گفته میشود که مـعنی این واژه در زبان کهن مصر: «خـوکها» یـا «چـوپانان خوکها» است! این دوره در حدود یک قرن و نـیم بـه طول می‌انجامد.
١٤-پیغمبری یوسف علیه السّلام در این دوره از زمان بوده است، و مردمان را به سوی اسـلام خـوانـده است ... اسلام که آئین یکتاپرستی و توحید خالص است ... بدان هنگام که در زندان بسر می‌برده است، و بیان داشـته است که آئین یکتاپرستی آئین پدران و نیاکانش ابراهیم و اسحاق و یعقوب بوده است. آن گونه که قرآن روایت کرده است یوسف آئین توحید را واضح و دقیق و کامل و شامل، بیان داشته است. از جمله از ایـن سـخنان او همچون چیزی فهم و درک میشود:
(إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (٣٧) وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ مَا کَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِکَ بِاللَّهِ مِنْ شَیْءٍ ذَلِکَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ (٣٨) یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ (٣٩) مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلا أَسْمَاءً سَمَّیْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُکُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ أَمَرَ أَلا تَعْبُدُوا إِلا إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٤٠)
من از (ورود به) کیـش گروهی دست کشیده‌ام که به خدا نمی‌گروند و به روز بازپسین ایـمان نـدارنـد. و من از آئین پدران (و نیاکان) خود ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی کرده‌ام (و به دنبال ایشان رفته‌ام). ما (انبیاء) را نسـزد کــه چیزی را انباز خـدا کنیم. ایـن (تـوحید و یگـانه‌پرستی)، لطف خدا است در حقّ مـا (انـبیاء که افتخار تبلیغ آن را پیدا کرده‌ایم) و در حقّ همۀ مردمان (که با پذیرش آن راه بهشت را می‌سپرند) و لیکن بیشتر مـردمان سپاسگزاری (چنین لطفی را) نمی‌کنند (و چیزهائی را انباز خدا می‌نمایند که کاری از آنها ساخته نیست). ای دوستان زندانی من! آیا خدایان پراکنده (و گوناگونی که انسان بـاید پـیرو هـر یک از آنــها شـود) بهترند یا خدای یگانۀ چیره (بر همه چیز و کس؟). ایـن مــعبودهائی که غیر از خدا مـی‌پرستید، چیزی جز اسمهای (بی‌مسمّی) نیست که شما و پدرانـتان آنـها را خدا نامیده‌ایـد. خداونـد حجّت و بـرهانی بـرای (خدا نامیدن) آنها نازل نکرده است (و وحی و پـیامـی بــرای معبود بودن آنها ارسـال نـنموده است). فرمانروائـی از آن خـدا است و پس. (ایـن، او است کـه بر کـائنات حکومت می‌کند و از جمله عقائد و عـبادات را وضــع می‌نماید). خدا دستور داده است که جز او را نپرستید. این است دین راست و ثابتی (که ادلّه و براهین عقلی و نقلی بر صدق آن رهبرند) ولی بیشتر مردم نمی‌دانـند (که حقّ این است و جز این پوچ و ناروا است).(یوسف/37-40)
این تصویر واضح و کامل و شامل و دقـیق اسـلام از لحاظ اصول عقیده است، بدانگونه که هـمۀ پـیغمبران خدا آن را با خود به ارمغان آورده‌انـد. ایـن تـصویر دربرگیرندۀ ایمان به یزدان، ایمان به آخرت، توحید خدا، به هیچ وجه برای خدا انباز قرار ندادن، و شناخت یزدان سبحان با صفاتی که دارد، از قبیل: یگـانه، چـیره ... و حکم کردن به این که وجودی حقیقتاً وجود ندارد جــز خدا، و سلطه و قدرتی در اصل برای کسی نیست جـز خــدا ... بــدین خــاطر بــاید هــمۀ خـداگـونه‌ها و خداوندگارهائی نفی شود که بر مـردمان فـرمانروائـی دارند، و سلطه و قـدرت و حکومت و فـرماندهی را از آن یزدان دانست و بس، و آن را اعلام کرد. چرا که یزدان سبحان خود دستور فرموده است که مردمان جز او را نــپرستند. بـر دست گـرفتن سـلطه و قـدرت و حکومت و فرماندهی و ربوبیّت، به معنی بنده گرداندن مردمان است، و مخالف با فرمان یزدان مبنی بر بنده گرداندن همگان برای ایزد یگانۀ سبحان است. و مخالف با معنی «عبادت« است که مراد از آن کرنش بـردن در برابر سـلطه و فـرمان یـزدان، و اعـتراف بـه ربـوبیّت خداوند منّان است. و با تعریف دین قیّم، یـعنی آئـین راست و استوار جور درنمی‌آید که به مـعنی انـحصار خدا به عبادت - یعنی فرمانروائی را تنها بدو دادن و از آن او دانستن - است. چه فـرمانروائـی و عـبادت، ملازم یکدیگر و در کنار همدیگرند:
(إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ أَمَرَ أَلا تَعْبُدُوا إِلا إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ ).
فرمانروائی از آن خدا است و بس. (این، او است که بـر کائنات حکومت مـی‌کند و از جمله عقائد و عـبادات را وضع مـی‌نماید). خدا دسـتور داده است که جز او را نپرستید. این است دین راست و ثابتی (که ادلّه و براهین عقلی و نقلی بر صدق آن رهبرند).(یوسف/40)
این واضح‌ترین و کامل‌ترین و دقیق‌ترین و شامل‌ترین تصویر اسلام است.
روشن است که یوسف علیه السّلام زمانی که زمام امور را در مصر به دست گرفت، به دعوت خود ادامه داد و مردمان را به اسلام فراخواند بدان شکل واضح و کامل و شامل و دقیقی که لازم بود ... قطعاً باید اسلام توسّط او در مصر انتشار پـیدا کـرده باشد. زیـرا اقـوات و ارزاق مردمان در دست اخـتیار او بوده است و فـقط زمـام فرمانروائی را در دست نداشـته است و بس. هـمچنین اسلام توسّط او باید در سرزمینهای مجاور نیز پخش شده باشد، سرزمینهائی که گروه‌های اعزامی آنجاها به مصر می‌آمدند تا اقوات و ارزاقی را با خود ببرند کـه بر اثر حکمت و تدبیر یوسف اندوخته و ذخیره گـردیده است. دیدیم که برادران یوسف از سرزمین کنعان که در اردن قرار دارد و مجاور مصر است همراه با قافله‌های سائرین می‌آیند تا از مصر زاد و توشه ببرند. این حال هم خشکسالی را به تصویر می‌کشد، آن خشکسالی‌ای که در این دوره از زمان همۀ نقاط را فراگرفته است و همه جا گیر شده است.
داستان اشارت دارد به بهای سنگینی که در راه عـقیدۀ اسلامی پرداخـته شـده است، عـقیده ای که در آغـاز داستان گفته شد که سلسله چوپانان تا اندازه‌ای بـا آن آشنا شده‌اند. همچنین اشارت دارد به این که این عقیده بعد از دعوت یوسف بدان انـتشار پـیدا کرده است و آشکار گردیده است.
اشارۀ نخستین در نقل قول زنان آمده است، بدان هنگام که خورشید طلعت یوسف پیدا گردیده است و به پیش ایشان آمده است:
(فَلَمَّا رَأَیْنَهُ أَکْبَرْنَهُ، وَقَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ، وَقُلْنَ: حَاشَ لِلَّهِ! مَا هَذَا بَشَرًا. إِنْ هَذَا إِلا مَلَکٌ کَرِیمٌ) (٣١)
هنگامی که چشمانشان بدو افتاد، بزرگوارش و د‌یـدند و (به دهشت افتادند و سراپا محو جمال او شدند و بجای میوه) دسـتهایشان را بـریدند و گـفتند: مـاشاء‌‌الله ایـن آدمیزاد نیست، بلکه این فرشتۀ بزرگواری است.(یوسف/31)
در سخن عزیز خطاب به همسرش آمده است:
(یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِی لِذَنْبِکِ إِنَّکِ کُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِینَ) (٢٩)
ای یوسف! از این (موضوع) چشـم‌پوشی کـن و (آن را پنهان و پوشیده دار. و تو ای زن) از گناهت استغفار کن (و آمرزش آن را از خدا بخواه)، بیگمان تو از بزهکاران بوده‌ای.(یوسف/29)
امّا اشارۀ روشن دوم از زبان همسر عزیز روایت شده است. پیدا است که همسر عزیز به عقیدۀ یوسف، ایمان پیدا کرده است و بدان گرویده است و در پایان اسلام آورده است. روند قرآنی ایمان او را این چنین از خود او نقل کرده است:
(قَالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِیزِ الآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِینَ (٥١) ذَلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ وَأَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخَائِنِینَ (٥٢) وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ) (٥٣)
زن عزیز (مصر) گفت: هم اینک حقّ آشکار میشود. این من بودم که او را به خود خواندم (ولی نیرنگ من در او نگـرفت) و از راسـتان (در گفتار و کـردار) است. ایـن (اعتراف من) بدان خاطر است که (یوسف) بداند من در غیاب (او، جز حقّ نمیگویم و نـبودن او را بـرای خود مغتنم نـمی‌شمرم و) بـدو خیانت نـمی‌کنم، و خداوند بیگمان نیرنگ نیرنگبازان را (به سوی هدف) رهنمود نمی‌کند (و به هدف نمی‌رساند، و بلکه بـاطل و بـیهوده میگرداند). من نفس خـود را تبرئه نمی‌کنـم (و خویشتن را بیگناه نمی‌دانم) چرا کـه نـفس (سـرکش طبیعتاً بـه شهوات می‌گراید و زشتیها را تزیین می‌نماید و مردمان را) به بدیها و نابکاریها می‌خواند، مگر نفس کسـی کـه پروردگارم بـدو رحـم نماید (و او را در کـنف حمایت خود مصون و مـحفوظ فرماید). بیگمان پـروردگارم دارای مغفرت و مرحمت فراوانی است.(یوسف/51-53)
وقتی که روشن گردید که آئین یکتاپرستی - در ایـن سطح - پیش از این که یوسف زمام فرمانروائی را در مصر به دست گیرد شناخته شده است، قطعاً باید پس از آن در زمان مملکتداری یوسف در سـطح وسـیع‌تری آئین توحیدی گسـترش پـیدا کـرده بـاشد و اسـتقرار پـــذیرفته بــاشد، و پس از آن در دوران حکــومت خاندانهای چوپانان نیز آئین توحیدی انتشار و استقرار چشمگیری داشته باشد. هنگامی که فرعونها در خاندان هیجدهم زمام امور را به دست گـرفته‌انـد، با آئین یکتاپرستی مقاومت ورزیده‌انـد، آئینی کـه در نسـل یعقوب جلوه‌گر بوده است، نسلی که در مـصر کـثرت یافته است. فرعونها مبارزه را آغازیده‌اند تا بت‌پرستی را برگردانند، چون بنیاد حکومت فراعنه بر بت‌پـرستی استوار و ماندگار می‌گردیده است!
بدین منوال معلوم میشود که علاوه از علّت سیاسی به چه علّت دیگری فراعنه با بنی‌اسرائیل - یعنی فرزندان یعقوب - مبارزه می‌کردند. بنی‌اسرائیل کسانی بوده‌اند که از خارج از مصر به مصر آمده‌اند و در آنجا سکونت گزیده‌اند و فرمانروائی نموده‌انـد و در دوران شـاهان چوپانان استقرار پذیرفته‌اند، چوپانانی که خودشان هـم از خارج به مصر آمده‌اند. هنگامی که مصریها شـاهان چوپانان را راندند، همپیمانان بنی‌اسرائیل ایشان را نـیز راندند ... البتّه اختلاف دو عقیده باید تعبیر نـیرومندی برای چنان دشمنانگی و مبارزه‌ای باشد. چون انـتشار عقیدۀ صحیح توحیدی ستونی را در هم می‌شکسته است که شاهنشاهی فراعنه بر آن اسـتوار مـی‌گردیده است. عقیدۀ توحیدی، دشمن اصـلی طـاغوتها و حکـومت طاغوتها و ربوبیّت طاغوتها است.
اشاره‌ای به این چیزی که می‌گوئیم در نقل قول قرآن مجید از مؤمن آل فرعون در سورۀ غافر آمـده است. بدان گاه کـه بـه دفـاع اسـلامی بزرگوارانه خود از موسی علیه السّلام رودرروی فرعون و درباریان او پرداخـته است، وقتی که فرعون خواسته است موسی را به قـتل برساند، تا بـا کشـتن او خطری که از جانب عقیدۀ توحیدی‌ای که موسی آن را با خود به ارمـغان آورده است و شاهی و فرمانروائی او را تـهدید می‌کند، از میان رود:
(وقال فرعون:ذرونی أقتل موسى ولیدع ربه , إنی أخاف أن یبدل دینکم أو أن یظهر فی الأرض الفساد . وقال موسى:إنی عذت بربی وربکم من کل متکبر لا یؤمن بیوم الحساب . وقال رجل مؤمن من آل فرعون یکتم إیمانه:أتقتلون رجلا أن یقول:ربی الله ? وقد جاءکم بالبینات من ربکم , وإن یک کاذبا فعلیه کذبه , وإن یک صادقا یصبکم بعض الذی یعدکم , إن الله لا یهدی من هو مسرف کذاب . یا قوم لکم الملک الیوم ظاهرین فی الأرض . فمن ینصرنا من بأس الله إن جاءنا ? قال فرعون:ما أریکم إلا ما أرى . وما أهدیکم إلا سبیل الرشاد . وقال الذی آمن:یا قوم إنی أخاف علیکم مثل یوم الأحزاب . مثل دأب قوم نوح وعاد وثمود والذین من بعدهم , وما الله یرید ظلما للعباد , ویا قوم إنی أخاف علیکم یوم التناد . یوم تولون مدبرین ما لکم من الله من عاصم , ومن یضلل الله فما له من هاد . . ولقد جاءکم یوسف من قبل بالبینات فما زلتم فی شک مما جاءکم به , حتى إذا هلک قلتم:لن یبعث الله من بعده رسولا , کذلک یضل الله من هو مسرف مرتاب . الذین یجادلون فی آیات الله بغیر سلطان أتاهم . کبر مقتا عند الله وعند الذین آمنوا ! کذلک یطبع الله على کل قلب متکبر جبّارٍ...).
فرعون (به اطرافیان و مشاوران خود) گـفت: بگذارید من موسی را بکشم و او پروردگارش را (بـرای نـجات خود از دست من) به فریاد خواند. من از این مـی‌ترسم که آئین شما را تغییر دهد، یا این که در زمـین فسـاد را گسترش دهـد و پـراکنده سـازد. مـوسی (خـطاب بـه فرعون و فرعونیان) گفت: مـن بـه پروردگار خود و پروردگار شما پناه میبرم از دست هر متکبّری کــه بـه روز حساب و کتاب (قیامت) ایمان نداشته بـاشد. مـرد مـؤمنی از خاندان فرعون کــه ایمان خود را پنهان می‌داشت گفت: آیا مردی را خواهید کشت بدان خـاطر که می‌گوید: پروردگار من الله است، در حالی که دلائـل روشنی و مـعجزات آشکـاری از جانب پـروردگارتان بـرایـتان آورده است و بـه شما نـموده است؟ اگر او دروغگو باشد، دروغگوئیش دامنگیر خود او خواهـد شد، و اگر راستگو باشد، برخی از عذابهائی که شـما را از آن مــی‌ترساند گـریبانگیرتان خواهـد گشت. قطعاً خداوند کسی را (بـه راه نـجات و رسـتگاری) رهنمود نمی‌سازد که تجاوز کار و دروغ پرداز باشد. (مرد مؤمن ادامه داد و گفت:) ای قوم من! امروز حکومت در دست شما است، و در این سرزمین پیروز و چیره‌اید. امّا اگر عذاب سـخت (خانه بـرانـداز و ریشـه‌کن سـاز) الهـی دامنگیرمان شود، چه کسی ما را مدد و یـاری خواهـد کرد و برای رستگاریمان خواهد کوشید؟! فرعون گفت: من جز آنچه صلاح دیده‌ام و پـیشنهاد کـرده‌ام صـلاح نمی‌بینم و به شما پیشنهاد نـمی‌کنـم. (پس دستور مـن کشتن موسی است و باید اجراء شود). آن مرد باایمان گفت: ای قوم من! می‌ترسم همان بلائی به شما رسد که در روزگاران گذشته بـه گروهها و دسـته‌ها رسـیده است. از سزای عادتی همچون عادت قوم نوح و عاد و ثمود و کسانی که بعد از آنان بـوده‌انـد (مـی‌ترسم که گریبانگیرتان شود) خداوند نمی‌خواهد به بندگان ستم کند (و نمی‌پسندد که بندگانش هم به یکدیگر ستم کنند). ای قوم من! بر شما از روز صدا زدن (که قیامت است) می‌ترسم. آن روزی که پشت می‌کنید و می‌گریزید، امّا هیچ پناهی جز خدا (برای حفظ خود از عذاب) نداریـد. آخر خدا کسـی را که (از راسـتای بـهشت مـنحرف و) گمراه سازد، هیچ راهنما و راهبری نحواهد داشت. پیش از این، یوسف آیه‌های روشن و دلائل آشکاری را برای شما آورده بود، امّا شما پیوسته دربـارۀ آنچه آورده بود و ارائه داده بود شکّ و تردید می‌کردید (و به دنبال او راه نمی‌افتادید) تــا زمـانی کـه از دنـیا رفت، گـفتید: خداوند بعد از او دیگر پیغمبری را برانگیخته نخواهـد کرد. این چنین خداونـد اشـخاص مـتجاوز و متردّد را گمراه و سرگشته می‌سازد. آنان کسانیند که بدون هیچ دلیلی که (از عقل یـا نقل در دست) داشـته بـاشند، در برابر آیات الهی (مـوضعگیری مـی‌کنند و) بـه ،ستیز و کشـمکش مــی‌پردازنـد. (چـنین جدال بی‌اساس و نادرستی بـا آیـات الهـی) موجب خشـم عظیم خـدا و کسـانی خواهد شـد کـه ایـمان آورده بـاشند. اینگونه خداوند به هر دلی که خود بزرگ‌بین و زورگو بـاشد، مهر می‌نهد (و حسّ تشـخیص را از آن می‌گیرد).(غافر /26-35)
نبرد حقیقی میان عقیدۀ توحیدی‌ای بوده است که یزدان سبحان را به ربوبیّت اخـتصاص مـی‌داده است، او را مختصّ به عبادت می‌دانسته است، عبادت به مـعنی کـرنش بـردن و پـرستش کـردن و پـیروی نـمودن از حاکمیّت خدای یگانه، و میان فرعونیگری‌ای که بر پایۀ بت‌پرستی استوار و ماندگار می‌گردد، و جـز در سـایۀ بت‌پرستی برپا و برجای نمی‌شود.
چه بسا توحید ناقصی کـه «اخـناتون« آن را مـعرّفی و شناسانده است جز اثری از آثار پراکـنده و پـریشانی نبوده است کـه از تـوحیدی بـرجـای مـانده است کـه یوسف علیه السّلام در سرزمین مصر آن را پخش کـرده است، همان گونه که قبلاً گفتیم، بویژه اگر صحیح باشد که در تاریخ گفته میشود مادر اخناتون آسیائی بوده است و از فرعونیان و مصریان نبوده است!
پس از این حاشیه‌پردازی و جرّ مـقال، به نظرها و نگاه‌هائی بـرمی‌گردیم کـه بـیانگر سـرشت ایـن دورۀ تاریخی است، دوره‌ای که رخـدادهـای داسـتان در آن روی دادهاند و قهرمانان داستان به جنب و جوش در آن پرداخته‌اند. خواهیم دید که این دوره از مرزهای گسترۀ مصر فراتـر مـی‌رود، و قـالب و سـیمای آن زمـان را به طور کلّی می‌نگارد. کاملاً روشن است که سرشت این دوره از زمان، آمیزۀ خواب‌دیدنها و غیبگوئیهائی است که به سرزمین یگانه‌ای محدود نمی‌گردد، و خاصّ قوم ویژه‌ای نیست ... این پدیده را آشکارا در خواب دیدن یوسف و تعبیر آن، و در نهایت تحقّق یافتن و معنی پیدا کردن آن، و همچنین این پدیده را در خواب دیـدنهای دوستان زندانی، و بالأخره در خواب دیدن شاه، خواهیم یافت ... همۀ این خوابها هم مورد توجّه قرار می‌گیرد، چه از سوی کسانی که خواب می‌بینند و چه از سـوی کسانی که آن را می‌شنوند. ایـن هـم بیانگر قـالب و سیمای آن عصر به طور کلّی است.
خلاصه، این داسـتان سـرشار از عـناصر هنری است. همچنین لبریز از عنصر بشری، و پر از فعل و انفعالات و جنب و جوش است. شیوۀ بیان، این عناصر را روشن و برجسته، آشکار می‌سازد، گذشته از این که ویژگیهای الهامگرانه و مؤثّر تعبیر قرآنی جای خود دارد، و نواها و آهنگهای موسیقی مناسب فضاهائی که روند قرآنـی به تصویر می‌کشد، جان‌پرور و دلنوازند.
در این داستان عنصر مهر پدرانه در شکلها و با درجات گوناگون، و با خطّ ها و سایه‌روشنهای آشکار و نمودار جلوه‌گر می‌آید. مهر پدرانه در عشق یعقوب به یوسف، و به برادر کوچک یوسف، و نسبت به سائر فرزندانش، و در واکنشها و پاسخگوئیهای روانی به پیشامدها و به رخدادهائی که پیرامون یوسف از آغـاز تـا بـه انـجام داستان اتّفاق می‌افتد، پیدا و هویدا است.
عنصر شکّ و حسد را میان برادرانی خواهیم دید که از مادران مختلف هستند و از پدر خود محبّتهای متفاوت می‌بینند.
عنصر فرق و جدائی را خواهـیم یـافت در واکـنشها و پاسخگوئیهای گوناگون به رشک و حسد مـوجود در جانها و درونهای برادران ... رشک و حسد برخـی از آنان را می‌کشاند به این که بزه کشـتن را در دل نگـاه دارند. و برخی از آنها را می‌کشاند به این که برای گریز از بزه کشتن اشاره کنند به این که یـوسف را به چاه بیندازند تا کاروانی او را با خود بردارد و ببرد.
عنصر مکر و نیرنگ را به شکلهای گوناگون خواهـیم یافت، از مکر و نیرنگ برادران یوسف در حقّ یوسف گرفته تا مکر و نیرنگ زن عزیز نسبت به یوسف و به شوهر خود، و در حقّ زنان ...
عنصر شهوت و هوا و هوس، و جهشها و کششهای آن را خواهیم یافت. خواهیم دید که بـه شهوات چگـونه پاسخ داده میشود، و چه واکنشی در مـقابل شـهوات صورت می‌پذیرد. آیـا تسـلیم شـهوات مـی‌گردند یـا شهوات را مهار می‌کنند و در برابرش می‌ایستند. کـار در آن به شگفتی و آرزو می‌کشد، یا مـراعـات عـفّت میشود و از آن خودداری می‌گردد، و به خدا پناه برده میشود و بدو چنگ زده میشود.
عنصر پشیمانی را به شکلهای گوناگونش خواهیم یافت. عفو و گذشت را در اوقـات خود مـی‌بینیم. شـادی و شادمانی را می‌یابیم که از گرد هم آمدن پراکندگان و به هم رسیدن دورافتادگان حاصل می‌گردد ...
افزون بر اینها، برخی از شکلهای جامعۀ جـاهلی را در طبقه و چین درباریان و اشراف، خواهیم یافت. خانه و زندان و بازار و مـجلس آنــان را در مصر آن روزی خواهـیم دیـد. جـامعۀ عـبرانـی، و خـواب دیـدنها و پیشگوئی کردنهای رائـج در آن عصر را پـیش چشـم میداریم.
داستان با خواب دیدنی آغاز می‌گردد که یوسف آن را برای پدرش نقل می‌کند. پدرش بدو خبر مـی‌دهد کـه مقام بزرگی را پیدا خواهد کرد. بدو سفارش می‌کند که خواب خود را برای برادرانش روایت نکند تا رشک و حسد آنان را برنینگیزد و اهریمن ایشان را بفریبد و در حقّ او به مکر و نیرنگ پردازند ... سپس داستان چنین پیش می‌رود که گوئی آن خواب در حال تعبیر شدن و تحقّق پیدا کردن است، و آنچه یعقوب پیش‌بینی کـرده است در شرف وقوع است. همین که خواب در پـایان تعبیر میشود و تحقّق می‌پذیرد، روند قرآنی داستان را به پایان می‌برد و بیشتر از آن صحبت نـمی‌کند و به دنبال داستان نمی‌رود، و هـمچون نـویسندگان «عـهد قدیم« یعنی تورات، این شـاخ و آن شـاخ نـمی‌پرد، و شاخه‌ها و برگهائی بر آن فراهم نمی‌آورد. بلکه رونـد قرآنی همین که بدین خاتمۀ دقیق هنری رسید، و چنان که باید هدف دینی حـاصل گـردید، از داسـتانسرائـی بازمی‌ایستد و بیش از آن دم نمی‌زند.
آنچه در داستان گره هنری نامیده میشود، در داسـتان یوسف واضح و آشکار است. چنان که گذشت، داستان با خواب دیدنی آغاز مـی‌گردد، و تـعبیر آن و تحقّق یافتن آن مجهول و نامعلوم می‌ماند. سپس اندک اندک هویدا و پیدا میشود، تا خاتمۀ داسـتان سـرمی‌رسد و گره هنری به صورت طبیعی و بدون هر گونه تکلّف و مشقّتی و تظاهر و دردسری، باز میشود.
داستان به بخشهائی تقسیم گردیده است. هر بخشی هم دربرگیرندۀ چندین صحنه است. روند قرآنی فاصله‌های خالی میان هر صحنه و صحنۀ دیگر را رها می‌سازد تا خیال‌پردازی و اندیشۀ خواننده خودش آنها را پر کند، و حرکتها و کلمه‌هائی را تکمیل کند که حذف شده است. در این کار، تشویق و تحریک و خوشی و لذّتی نهفته است که نگو ...
این اندازه تجزیه و تحلیل هنری داستان یوسف، و ذکر نمایش برنامۀ قرآنی اسلامی در بیان داستان، ما را بس است. این مقدار پرده برمی‌دارد از امکاناتی که ایـن برنامه دارد و برای تلاشها و کوششهای انسانها در ادبیّات اسلامی از آنها برخوردار است. تا در پرتو آن امکانات، انسانها بتوانند بر اجراء هنری کامل، و نشان دادن واقعیّت صادقانۀ سالم، توانائی داشته باشند، بدون این که موضوع را کش بدهند و شاخه‌ها و برگهائی بر آن بیفزایند، یا این که نیازمند باشند از پاکی سزاوار هنری که به «انسان« ارمغان می‌گردد دست بکشند.[1]
*
پس از همۀ اینها آنچه مانده است عبرت و پند داستان، و قیمت و ارزش آن در جولانگاه جنبش اسلامی، و پیامها و اشاره‌های رسا و برآورندۀ نیازمندیهای جنبش در برخی از منازل و مراحل است، گذشته از این کـه برآورندۀ نیازمندیهای همیشگی و ثابتی است که متعلّق به منزل و مرحلۀ خاصّی از منازل و مـراحـل نیست. افزون بر اینها و در کنار اینها حقائق بزرگ در لابلای روند داستان بیان می‌شوند، گذشته از این که در لابلای روند سراسر سوره جای می‌گیرند و ذکر میگردند، به ویژه واپسین پیروهائی که در سوره می‌آیند و جای خاصّ خود را دارند.
در این دیباچۀ سوره، به نگاه‌های گذرائی از همۀ اینها بسنده می‌کنیم:
ا- در سرآغاز این دیباچه اشـاره کـردیم بـه مناسبت داستان یوسف رویهمرفته با دوران سخت و تنگی کـه جنبش اسلامی در مکّه به هنگام نزول این سوره از آن عبور می‌کرد. و به شدّت و مشقّتی اشاره نـمودیم که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و حماعت مؤمنان اندکی که در خدمت او بودند دچار آن می‌شدند. اینها به مناسبت یادی است که داستان از بلاها و آزمونهای یوسف علیه السّلام برادر بزرگوار، برای محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم پیغمبر بزرگوار می کند. به دنبال آن داستان تبعید و پرت کردن یوسف را از سرزمینی بـه سرزمین دیگری، و آن گاه استقرار او در آنجا را روایت می‌کند.[2]
چیزهائی که قبلاً بیان کردیم، نوعی از پـیامها و اشاره‌های داستان را بیان می‌کند، پیامها و اشاره‌هائی که نیازمندیهای جنبش اسلامی در این دوره از زمان را به تمام و کمال می‌رسانند. چیزهائی که قبلاً بیان کــردیم، نزدیک به «سرشت جنبشی« ایـن قرآن است، در آن حال که بر توشۀ دعوت می‌افزاید، و جنبش را به پیش می‌راند، و گروه مسلمانان را رهنمود حقیقی و واقعی و مثبت می‌کند، و به سوی هدف معیّن و طریق مـرسوم سوق می‌دهد و رهنمود می‌کند.
٢-همچنین در لابلای تـجزیه و تـحلیل داستان، به تصویر واضح و دقیق و کامل و شامل اسلام، اشاره کردیم، بدان گونه که یوسف علیه السّلام آن را عرضه کرده است و نشان داده است. این تصویر سزاوار آن است بسیار در برابرش ایستاد و آن را ورانداز کرد.
همچون تصویری پیش از هر چیز بیانگر وحدت عقیدۀ اسلامی است که آن را همۀ پیغمبران با خود به ارمغان آورده‌اند، و ارکان و اصول بنیادین آن در هر رسالتی به تـمام و کـمال بـیان گردیده است، و بر توحید و یکتاپرستی کامل یزدان سـبحان، و ربـوبیّت یگـانۀ او برای همۀ مردمان، و کرنش بردن و پرستش کردن ایزد یگانۀ جهان توسّط جملگی مردمان، استوار شده است ... همچنین این عقیدۀ یگانه به طور ضـمنی ایـمان به سرای آخرت را به صورت واضحی مقرّر میدارد. این بیان و تقریر نیز راه بر گمانهائی می‌بندد که آنـها را «علم مقایسه و سنجش ادیان« نام میدهند و می‌گویند انسـانها تا ایـن اواخـر چنان کـه بـاید بـا تـوحید و یکتاپرستی آشنا نبوده‌اند و به آخرت ایمان نداشته‌اند. در این اواخر از عقائد چندگانه پرستی و دوگانه پرستی به شکلها و صورتهای گوناگون عبور کرده‌اند و دست کشیده‌اند، و در شناخت عقیده ترقّی نموده‌اند و پلّه پلّه اوج گرفته‌اند، همان گونه که در علوم و فنون و صنعت و تکنیک ترقّی کرده‌اند و پلّه پلّه بالا رفته‌اند تا بدینجا رسیده‌اند!.. این انگاره‌هائی است که به بیان دربارۀ ادیان رو می‌کند، و مـی‌گوید: ادیـان سـاختار انسانها است! سرنوشت ادیان بسان سرنوشت علوم و فنون و صنعت و تکنیک است و همان راهی را سـپری کرده است که عدم و فنون و صنعت و تکنیک سپری نموده است.[3]
همچنین این داستان سرشت آئین یکـتاپرستی را بـیان میدارد، آئینی که جملگی پیغمبران آن را با خود به ارمغان آورده‌اند ... تنها توحید الوهیّت در میان نیست و بس. بلکه توحید ربوبیّت نـیز مـطرح است ... بـیان می‌گردد که فرمانروائی تنها متعلّق به خدای یگـانه در همۀ امور مردمان است. این بیان هم از فرمان یزدان سبحان برداشت میشود که دستور مـی‌فرماید: جـز او نباید پرستیده شود. تعبیر دقیق قرآنـی دربارۀ ایـن مسأله، مدلول و مفهوم «عبادت« را دقیق و روشـن مشخّص و معیّن می‌سازد: فرمان از جانب یزدان صادر می‌گردد، و کرنش بردن و پرستش کردن از سوی مردمان صورت می‌پذیرد ... این بلی تنها ایـن «دیـن قیّم« یعنی آئین درست و پابرجا است. در این صورت هیچ گونه آئینی در میان نیست، مادام که کرنش بردن و پرستش کردن مردمان تنها برای یـزدان یگانۀ جـهان نباشد، و مادام که فرمان و فرمانروائی متعلّق به ایزد یگانۀ سبحان نباشد. در این صورت هیچ گونه پرستشی برای یزدان نمی‌شود، مادام که مردمان برای غـیرخـدا کرنش برند و از غیر خدا در کاری از کارهای زندگی اطاعت کنند. پس توحید الوهیّت مقتضی توحید ربوبیّت است. و ربوبیّت در این مجسّم و جلوه‌گر می‌آید که فرمان و فرمانروائی از آن خدا باشد و بس ... یا پرستش از آن خدا باشد و بس ... چه فـرمان یـزدان و عبادت مردمان، مترادف یا متلازم هستند. عبادتی که در پـرتو آن مردمان مسلمان یـا غیرمسلمان بشمار می‌آیند، کرنش بردن و اطاعت نبودن و پیروی کردن از فرمان یزدان یا از فرمان دیگران است.
این بیان قرآنی بدین شکل قاطعانۀ خود، به همۀ جدالها و کشمکشهائی پایان می‌دهد که مردمان را در کدام زمان یا در کدام مکان مسلمان بنامیم یا مسلمان ننامیم. پیرو آئین درست و پابرجایند، و یا پیرو غیر این آئین هستند ... چه این امر به صورت ضروری از خود دین برمی‌آید ... کسی که برای غیرخدا کرنش برد و پرستش کند، و در کاری از کارهای زندگی خود غیرخدا را حکم و داوری دهد، نه از زمرۀ مسلمانان بشمار است و نه در دائرۀ این آئین قرار دارد. و کسی که حاکمیّت را منحصر به یزدان سبحان بداند، و کرنش بردن و پرستش کردن بندگان را رها کند، از زمرۀ مسلمانان است. و در دائرۀ این آئین قرار دارد ... غیر از ایـن هـر چـه هست حیله‌گری و نیرنگ است و کسی به دنبال آن نمی‌رود و در پی آن به تلاش نمی‌ایستد مگر شکست خوردگانی که در برابر واقعیّت سنگینی که در محیطی از محیطها و در قرنی از قرنها است سـرخورده و شکست خورده شده‌اند! دین خدا واضح و آشکار است. خود این نصّ به تنهائی کافی است که این حکم را به طور ضروری از دین معلوم و مشخّص گرداند. هر کس در این باره راه جدال و ستیز در پیش گیرد، او با این دین جدال و ستیز می‌آغازد.
٣- از پیامها و اشاره هائی که در لابلای داستان نـهفته است، تصویر ایمان صرف و خالص و به خدا رسیده‌ای است، بدان گونه که در دل یعقوب و یـوسف، دو بندۀ صالح و بایسته از بندگان برگزیدۀ یـزدان جلوه‌گر می‌آید.
دربارۀ یوسف قبلاً به جایگاه واپسین پاک و پالوده از هر چیز او اشاره کردیم، و گفتیم چگونه مخلصانه از همه چیز دست شست و رو به خدا کرد و فروتنانه و خاشعانه رو به پروردگار خود کرد و بـه زاری به مـناجات او پرداخت:
(رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ) (١٠١)
(یــــوسف رو بــه خـدا کرد و گـفت:) پـرو‌ردگارا! (سـپاسگزارم کـه بخش بـزرگی) از حکومت بـه مـن داده‌ای و مــرا از تـعبیر خوابـها آگاه سـاخته‌ای. ای آفریدگار آسمانها و زمین! تو سرپرست من در دنـیا و آخرت هستی. (همۀ امور خود را بـه تو وامی گذارم و خویشتن را در پناه تو می‌دارم). مـرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق گردان.(یوسف/101)
ولی این جایگاه واپسین همه چیز در این رابطه نیست. یوسف در تمام داستان همچون جـایگاه و موقعیّتی را دارا است، و به پروردگار خود رسـیده است، و یـزدان سـبحان را نـزدیک بـه خـود احسـاس کـرده است، و پاسخگوی خواستها و برآورنده نیازهای خود دانسـته است.
در موقعیّت و جایگاه گول زدن و فریفتن و گمراه کردن، فریاد برمی‌آورد:
(مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوَایَ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ) (٢٣)
پناه بر خدا! او که خدای من است، مرا گرامی داشـته است (چگونه ممکن است دامن عصمت به گناه بیالایم و بــه خود سـتم نـمایم؟!) بیگمان سـتمکاران رستگار نمی گردند . (یوسف/23)
در موقعیّت و جایگاه دیگری که یوسف از ضعف خود می‌ترسد و نگران است که به زنان بگراید و به دام آنان درآید، باز هم فریاد برمی‌آورد:
(رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ وَإِلا تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ وَأَکُنْ مِنَ الْجَاهِلِینَ) (٣٣)
پروردگارا! زندان برای مـن خوشایندتر از آن چیزی است که مرا بدان فرامـی‌خوانند، و اگر (شـرّ) نیرنگ ایشان را از من بـازنداری، بـدانـان مـی‌گرایــم و (دامـن عصمت بـه مـعصیت مـی‌آلایـم و خویشتن را بـدبخت می‌نمایم و آن وقت) از زمرۀ نادانان می‌گردم. (یوسف/33)
در آنجا که خـود را بـه بـرادرانش مـعرّفی مـی‌کند و می‌شناساند، لطف و فضل خدا را بر خود بیان میدارد و نعمتهای خدا را در حقّ خود سپاس میگذارد و آنها را ذکر می‌کند و برمی‌شمارد:
(قَالُوا أَئِنَّکَ لأنْتَ یُوسُفُ قَالَ أَنَا یُوسُفُ وَهَذَا أَخِی قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ) (٩٠)
گفتند: آیا تو واقعاً یوسف هستی؟ گفت: مـن یـوسفم و این برادر مـن است. به راستی یزدان بر ما منّت گذارده است (زیرا که ما را از بلاها رهـانیده و دوبـاره بـه هـم رسانیده و سـلامت و قـدرت و عـزّت بـخشیده است). بیگمان هر کس (خدا را پیش چشـم دارد و از او بـترسد و) تقوا پیشه کند و (در بـرابـر گرفتاریها و مصیبتها) شکیبائی و استقامت ورزد (خداوند پاداش او را خواهد داد) چرا که خدا اجر نیکوکاران را ضائع نمی‌گرداند. (یوسف/90)
همۀ اینها موضعها و موقعیّتهائی هسـتند کـه پـیامها و اشاره‌هائی دربر دارند که گسترۀ آنـها از نیاز جـنبش اسلامی در مکّه فراتر می‌رود، و به دامنۀ نیاز جـنبش اسلامی در هر دوره‌ای می‌رسد.
و امّا یعقوب، در دل او حقیقت دلربا و ژرف و لطیف و مأنوس پروردگارش در هر وضع و موقعیّتی، و در هر مناسبتی، جلوه‌گر میشود، و هر زمان که بلا و مصیبت شدّت پذیرد، ایـن حـقیقت در دل یعقوب شـفّاف‌تر و صاف‌تر میشود، و بدان اندازه که این حقیقت ژرف و برجسته می‌گردد، درخشش و پرتو آن فزونی می‌گیرد. از همان سرآغازی که یوسف خواب خـود را بـرای او روایت می‌کند، او پروردگارش را یاد می‌کند و نعمت او را شکر و سپاس می‌گوید:
(وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَیُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَعَلَى آلِ یَعْقُوبَ کَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٦)
همانگونه (کـه در خـواب خویشتن را سـرور و بـرتر دیدی) پروردگارت تو را (بـه پـیغمبری) برمی‌گزیند و تعبیر خوابها را به تو می‌آموزد (و با خلعت نبوّت تو را مفتخر می‌سازد) و بر تو و خاندان یعقوب نعمت خود را کامل می‌کند، همان طور که پـیش از این بـر پـدرانت ابراهیم و اسحاق کامل کرد. بیگمان پروردگارت بسیار دانا و پرحکمت است (و میداند چه کسی را برمی‌گزیند و خلعت نبوّت را به تن چه کسی می‌کند). (یوسف/6)
به هنگام نخستین رویاروئی با بلای خبر مرگ یوسف، رو به خداوندگار خود می‌کند و از او یـاری و کمک می‌خواهد:
(قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ) (١٨)
گفت: (چنین نیست. یوسف را گرگ نـخورده است و او زنده است) بلکه نفس (امّاره) کار زشتی را در نظرتان آراسته است و (شما را دچار آن کرده است. ایـن کار شما، و امّا کار من) صبر جمیل است، (صبری که جزع و فزع، زیبائی آن را نیالاید، و ناشکری و ناسپاسی اجر آن را نزداید و به گناه تبدیل ننماید) و تنها خدا است که باید از او یاری خواست در برابر یاوۀ رسواگرانه‌ای که میگوئید. (یوسف/١٨)
در رویاروئی با عاطفۀ پدرانۀ خود که بر فرزندانش می‌ترسد، و بدیشان سـفارش مـی‌کند از یک در وارد مصر نشوند و از درهای مختلف بدانجا داخل شـوند، فراموش نمی‌کند که ایشـان را بـی‌نیاز نـمی‌گرداند و قدرت دفع شرّ و جلب خیر برایشان ندارد، و تنها فرمان یزدان است که ساری و جاری در کُلّ جهان است. تنها نیازی در درون بود و آن هم با یزدان و قضا و قدر او برنیامد و کاری از پیش نبرد:
(وَقَالَ یَا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَمَا أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَعَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ) (٦٧)
(یعقوب به عهد و پیمان مؤکّد فرزندان خود دل بست و شفقت پدری او را بر آن داشت که آنان را راهـنمائی و نصیحت کند) و گفت: ای فرزندانم! از یک در (به مصر) داخل نشوید. بلکه از درهای گوناگون وارد شوید (تا از حسادت حسودان و چشم زخم پلیدان درامـان بمانید. ولی بدانید که من با این تدبیر) نمی‌توانـم چیزی را که خدا مقرّر کرده باشد از شما بدور سازم. (یقیناً آنچه باید بشود میشود، و راهی برای دفع بـلا جز رعـایت اسباب و علل پیدا و توسّل به خدا سـراغ ندارم). تـنها حکم و فرمان از آن یزدان است. (دافع شرّ و جالب خیر جهان فقط ایزد سبحان است). بر او توکّل می‌کنم (و از او استمداد می‌جویم و کارم را بدو واگذار مـی‌کنم) و باید که تـوکّل‌کنندگان بر او تـوکّل کنند و بس (و کار خویش را بدو حواله دارند). (یوسف/67)
در رویاروئی با بلای دوم در سـنّ پـیری و دوران نـاتوانی و غـم و انـدوه خود، نـاامیدی از رحمت پروردگارش یک لحظه هم به دلش راه نیافت:
(قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ) (٨٣)
گفت: بلکه نفس (امّاره) کار زشتی را در نطرتان آراسته است (و شما را دچار آن کرده است. این کار شما، و امّا کار من،) صبر جمیل است، (صـبری که جزع و فزع، زیبائی آن را نیالاید، و ناشکری و ناسپاسی، اجر آن را نزداید و به گناه تبدیل ننماید). امید است که خداوند همۀ آنان را به من بازگرداند. بیگمان او کاملاً آگاه (از حـال من و حال ایشان بـوده و) دارای حکمت بـالغه است و کارهایش از روی حساب و فلسفه است).(یوسف/83)
سپس حقیقت در دل یعقوب متجلّی می‌گردد و به مرتبۀ پاکی و صفا می‌رسد، و فرزندانش او را در مقابل غم و اندوه بر یوسف، و گریستنش بر یوسف تا بدانجا کـه چشمانش از غم و اندوه سفید و کور می‌گردد، سرزنش می کنند. بدیشان پاسخ می‌دهد که او حقیقت پروردگار خـود را در دل خود مـی‌یابد بدانگونه کـه ایشـان نمی‌یابند. و از کار و بار پروردگار خود چـیزهائی را میداند که آنان نمی‌دانند. از اینجا است که رو به خدا می‌کند و شکایت خود را بدو عرضه میدارد و شرح پریشان حالی و آشفتگی خود را بدو می‌گوید، و تنها امیدش بدو است، و تنها لطف و مرحمت او را انـتظار می‌کشد:
(وَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظِیمٌ (٨٤) قَالُوا تَاللَّهِ تَفْتَأُ تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّى تَکُونَ حَرَضًا أَوْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ (٨٥) قَالَ إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَى اللَّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ (٨٦) یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ) (٨٧)
و از فرزندانش روی برتافت و گـفت: ای وای مـن! بـر (دوری) یوسف (من!) و (از بس گریست،) چشمانش از اندوه سفید (و نابینا) گردید، و او اندوه خود را در دل نهان می‌داشت و خشـم خـود (بـر فرزندان) را قورت می‌داد. گفتند: (ای پدر!) به خدا سوگند آن‌قدر تـو یـاد یـوسف مـی‌کنی کـه مشـرف بـه مرگ می‌شوی یـا (می‌میری و) از مردگان می‌گردی. (خویشتن را بپا و به خود و به ما ترحّم فرما و از غـم و انـدوه بکاه). گفت: شکایت پریشان حالی و انـدوه خود را تـنها و تـنها بـه (درگاه) خدا میبرم، (و فقط به آستان خدا می‌نالم و حلّ مشکل خود را از او مـی‌خواهـم) و مـن از بوی خدا چیزهائی می‌دانم که شما نمی‌دانید. ای فررندا‌نم! بروید و (در مصر همراه برادر مهتر خود) به دنبال یوسف و برادرش بگردید و از رحمت خدا ناامید مشوید، چرا که از رحـمت خـدا جز کـافران نـاامـید نـمی‌گردند. (مـن احساس می‌کنم روزگار دیدار نزدیک است).(یوسف/84-87)
یعقوب فرزندانش را به چیزی یادآور شد که دربارۀ کار و بار خدا می‌دانست و از حقیقت پـروردگارش در دل خود می‌یافت. آنان هم با او دربارۀ بوی یوسف جدال و ستیز می‌کردند. یزدان گمان یعقوب را واقعیّت بخشید و راست گردانید:
(وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّی لأجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلا أَنْ تُفَنِّدُونِ (٩٤) قَالُوا تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ (٩٥) فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیرًا قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ) (٩٦)
هنگامی که کاروان (از مصر به سوی شام) حرکت کرد، پدرشان (به کسانی که پیش او بـودند) گفت: اگر مـرا بی‌خرد و بی‌مغز ننامید، (به شما مـی‌گویم) مـن واقـعاً بوی یوسف را می‌بویم! (اطرافیان بدو) گفتند: بـه خدا قسم! بیگمان تو در سرگشتگی قدیم خود هستی (و بـر بال خیالات و خرافات در پروازی). هنگامی کــه (پـیک) مـژده‌رسان بیامد و پیراهـن را بـر چـهره‌اش افکند، (چشمان یعقوب) بینا گردید (و نور سرور، به دیدگانش روشنی بخشید. یعقوب به حاضران) گفت: مگر به شما نگفتم: که از سـوی یـزدان (و در پـرتو وحـی رحمان) چیزهائی می‌دانم که شما نمی‌دانید؟. (یوسف/94-96)
این تصویر دلربائی از تجلّی حقیقت الوهیّت در دلی از دلهای گروه برگزیده است. این تصویر دل‌انگـیز پـیام مناسب با دورۀ شدّت و سختی و رنج و مشقّت زندگی مسلمانان مکّه را با خود به همراه دارد. همچنین ایـن تصویر چشمگیر پیام همیشگی حقیقت بزرگ ایمانی را با خود برمی‌دارد و به ارمغان می‌آورد برای هر دلی که در زمینۀ دعوت و جنبش اسلامی، در طول تاریخ به کار می‌پردازد.
*
هم اینک به پیروهای گوناگونی می‌پردازیم کـه پس از پایان گرفتن داستان در آخر سوره آمده‌اند:
ا-نخستین پیرو بدون فاصله می‌آید و با قریش که وحی آسمانی به پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را دروغ می‌نامیدند رویاروی میشود و با این بیان برگرفته از این داستانی که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در کنار رخ دادن وقائع آن حاضر و ناظر نبوده است به پیکارشان می‌رود:
(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَهُمْ یَمْکُرُونَ) (١٠٢)
(ای پیغمبر اسلام!) این (داستانی را که بر تو خواندیم) از خبرهای نهان (در دل قرون و اعصار گذشته بسیار کهن جهان) است که آن را به تو وحی می‌کنیـم. تو پیش آنان (یعنی پسران یعقوب) نبودی بدانگاه کـه تـصمیم گرفتند و نیرنگ نمودند (و بر ضدّ یوسف نقشه کشیدند و طرح درانداختند. لذا جز از طریق وحی امکان اطّلاع از آن را نداشتی).(یوسف/102)
این پیرو با دیباچۀ داستان در خود خطّ سیر آن پـیوند دارد:
(نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ) (٣)
ما از طریق وحی ایـن قـرآن، نیکوترین سرگذشتها را بـرای تــو بازگو مـی‌کنیم و (تـو را بــر آنـها مطّلع می‌گردانیم) هر چند کـه پیشتر از زمـرۀ بـی‌خبران (از احوال گذشتگان) بوده‌ای. (یوسف/3)
دیباچه و پیرو بدین نحو انگـیزۀ الهـامگرانـه‌ای از انگیزه‌های فراوان در روند سوره را تشکل میدهند، تا حقیقتی را بیان دارند که در صدد نشان دادن آن هستند، و می‌خواهند آن حقیقت را در رویاروئی با اعتراض و تکذیب دیگران تأکید کنند.
٢- از اینجا است که پـیروی می‌آید و از دل پیغمبر خــدا صلّی الله علیه وآله وسلّم غــمزدائـی مـی‌کند، و کار و بار تکــذیب‌کنندگان را بر او سـبک مـی‌دارد و بـه هیچ می‌شمارد، و اندازۀ دشمنانگی ایشان با حقّ و پافشاری ایشان بر ناحقّ و کـوری ایشـان از دیـدن نشـانه‌های پراکنده در کتاب جـهان را بیان میدارد، نشانه‌های خداشناسی کتاب جهان که برای فطرت سالـم مـردمان، جهت پی بردن به دلائل ایمان، و برای گوش فرادادن به دعوت و برهان، کافی و بسنده هستند. سپس ایشان را به عذاب یزدان تهدید می‌کند، عذابی که چه بسا ناگهانی بر سر ایشان تاخت آورد، در حالی که آنـان غـافل و بی‌خبر باشند:
(وَمَا أَکْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ (١٠٣) وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ (١٠٤) وَکَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ (١٠٥) وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلا وَهُمْ مُشْرِکُونَ (١٠٦) أَفَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غَاشِیَةٌ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) (١٠٧)
بیشتر مردم (به سبب تصمیم بر کفر و پیروی از هوا و هوس، به تو) ایمان نمی‌آورند، هر چند که تلاش کنی (و در راهنمائی ایشان بسیار خویشتن را زحمت دهی). تو در برابـر ایـن (انـدرز و راهـنمائی) پـاداشـی از ایشـان نمی‌خواهی، (پس اگر آنان نپذیرفتند غمگین مباش، چرا کـه دیگران اندر شکـم مـادر و پشت پـدرند و بـدان می‌گروند،، و تنها این قرآن برای گروهی از مردمان این زمان نیامده است، بلکه) قرآن جز پند و انـدرزی بـرای همۀ جهانیان نیست. و چه بسـیار دلائـل و نشـانه‌های (دالّ بر وجود خدا) در آسمانها و زمین وجود دارد که آنان (کورکورانه) از کنارشان میگذرند و از پذیرش آنها روی میگرداند. و اکثر آنان که مدّعی ایمان به خدا هستند، مشرک می‌باشند. آیـا از ایـن ایـمن هسـتند که عذاب فراگیری از سوی خدا ایشان را دربر گیرد، یا این که قیامت به ناگاه فـرارسـد و ایشان غـافل و بـی‌خبر باشند؟.(یوسف/103-107)
اینها نواها و آهنگهای مؤثّری هستند، بدان اندازه کـه حقائق ژرفی از سرشت انسانها را دربر دارند، و روشن می‌دارند که چرا برخی از آنـان آئـین درست خدا را نمی‌پذیرند ... این گفتار خداوند بزرگوار، جای تأمّل است:
(وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلا وَهُمْ مُشْرِکُونَ) (١٠٦)
و اکثر آنان که مـدّعی ایـمان بـه خدا هستند، مشـرک می‌باشند.(یوسف/106)
این تصویر بسیاری از مردمانی است که ایمان و شرک در درونشان به هم می‌آمیزد، چون هنوز که هنوز است مسألۀ توحید برایشان مبهم مانده است و چنان که باید قطعی نگردیده است.
٣-در ایـنجا نوا و آهـنگ مـهمّ و عـمیق و مؤثّر و الهام‌بخشی می‌آید، و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را رهنمود می‌کند که راه خود را مقرّر و مشخّص نماید و آن را از همۀ راه‌های دیگر جدا و دور سازد، و بر اساس واضـح و ممتاز آن با دیگران قطع رابطه فرماید:
(قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِیرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ) (١٠٨)
بگو: این راه من است که مـن (مـردمان را) بـا آگاهی و بینش به سوی خدا می‌خوانم و پیروان من هم (چنین مـی‌باشند). و خدا را مـنزّه (از انباز و نـقص و دیگر ناشایست) می‌دانم، و من از زمرۀ مشرکان نمی‌باشم (و کسی و چیزی را شریک خدا نمی‌انگارم). (یوسف/108)
٤- آن گاه سوره با نوا و آهـنگ دیگـری خـاتمه پـیدا می‌کند، نوا و آهنگی که عبرت همۀ داستانهای قرآنـی این سـوره و سـوره‌های دیگـر را دربـر دارد، عبرت داستانها را برای پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و بـرای گـروه انـدک مؤمنانی که در خدمت او هستند، با خود بـرمی‌دارد و بدیشان تقدیم می‌نماید، و پایداری را بدانان می‌آموزد و از ایشان غمزدائی می‌کند و بدیشان مـژده می‌دهد. برای مشرکان کینه‌توز و ستیزه‌جو نیز عبرت دربر دارد، و با آن متذکّر و یـادآورشان مـی‌گردانـد، و انـدرز و بیمشان می‌دهد. این درس عبرت برای همگان از صدق وحی و از صدق رسول صـحبت مـی‌دارد، و حـقیقت وحی و حقیقت رسالت را به تصویر می‌کشد، و همراه با آن، همچون حقیقتی را از گمانها و افسانه‌ها رهـا و آزاد می‌سازد:
(وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلا رِجَالا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا أَفَلا تَعْقِلُونَ (١٠٩) حَتَّى إِذَا اسْتَیْئَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّیَ مَنْ نَشَاءُ وَلا یُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ (١١٠) لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لأولِی الألْبَابِ مَا کَانَ حَدِیثًا یُفْتَرَى وَلَکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَتَفْصِیلَ کُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (١١١)
(سنّت ما در گزینش پیغمبران و گسیل آنـان بـه میان مردمان تغییر نکرده است، و از جمله در انتخاب تو به عنوان خاتم‌الانبیاء نیز مرعی شده است) و ما پـیش از تو پیغمبرانی نفرستاده‌ایم، مگر این که مردانی از میان شهریان بوده‌اند و بدیشان وحی کرده‌ایم. (دستـهای از انسانها بدانان گرویده و گروهی هم از ایشان بـیزاری جسته‌اند. آیا قوم تو از این بی‌خبرند کـه پـیغمبران نـه فرشته و نه زن بوده‌اند و بلکه مردانی از شهرها بوده و در میان مردمان همچون ایشان زندگی کرده‌اند و تنها فرق آنـان بـا دیگران ایـن بـوده کـه حـاملان وحـی و پـیام‌آوران آســمانی بــوده‌انـد، و بـعضی راه چنین راهنمایانی را انتخاب و به بهشت رسیده‌انـد، و بـرخـی هم عناد ورزیده و کفر پیشه کرده‌اند و به دوزخ و اصل شده‌اند؟). مگر در زمین به گشت و گذار نمی‌پردازند تا ببینند که سرانجام کار گذشتگان پـیش از ایشـان چه بوده و به یا کشیده شده است؟ بیگمان سرای آخرت، بهتر (از سرای این جهان) برای پـرهیزگاران است. (ای معاندان افسار گسیخته و آرزوپرستان سرگشته!) آیـا خرد و اندیشۀ خویش را به کار نمی‌اندازید (و نمی‌دانید که هستی خود را ناآگاهانه می‌بازید و تـوشه‌ای بـرای آخرت فراهم نمی‌سازید؟! ای پیغمبر! یاری ما را دور از خویشتن مدان. یاری ما به شـما نـزدیک و پـیروزیتان حتمی است. پیش از این پپغمبران متعدّدی آمده‌اند و به دعوت خود ادامه دادهاند و دشمنان حقّ و حقیقت هم به مبارزه برخاسته و مقاومت و مـخالفت نـموده‌انـد) تـا آنجا که پیغمبران (از ایـمان آوردن کافران و پیروزی خود) ناامید گشته و گمان برده‌اند که (از سوی پیروان انـدک خـویش هــم) تکـذیب شـده‌انـد (و تـنهای تنها مانده‌اند). در این هنگام یاری مـا به سراغ ایشـان آمده است (و لطف و فضل مـا آنـان را دربـر گرفته است) و هر کس را که خواسته‌ایم نجات داده‌ایم. (بـلی! در هیچ زمان و هیچ مکانی) عذاب ما از سر مردمان گناهکار دور و دفع نمی‌گردد. بـه حقیقت در سرگذشت آنـان، (یــعنی یـوسف و بـرادران و دیگر پـیغمبران و اقوام ایماندار و بی‌ایمان، درسهای بزرک) عبرت بـرای هـمۀ اندیشمندان است. (آنچه گفته شد) یک افسانۀ ساختگی (و داستان خیالی و دروغین) نبوده، و بلکه (یک وحـی بزرگ آسمانی است که) کتابهای (اصیل انبیای) پیشین را تـصدیق و پـیغمبران (راسـتین) را تأیید مـی‌کند، و (بعلاوه) بیانگر هـمۀ چیزهائی است کـه (انسـانها در سعادت و تکامل خود بدانها نیاز دارند، و به همین دلیل مایۀ) هدایت و رحمت برای (همۀ) کسانی است که ایمان می‌آورند. (یوسف/109-111)
این واپسین نوا و آهنگ است ... نوا و آهنگ مـهمّ و سترگی است.
*
پس از این چه بسا مناسب باشد در دیباچۀ سوره‌ای که داستان یوسف را دربر دارد، داستانی که نمونۀ کاملی از طرز ادای هنری صادقانۀ زیبا است، به بخشی از لطائف و ظرائف هماهنگی و همنوائی در طرز ادای قرآنی در این سوره به طور کامل بپردازیم و در کنار نمونه‌هائی از این لطائف و ظرائـف انـدکی بـایستیم و درنگ کـنیم، لطائف و ظرائفی که بیانگر سائر لطائف و ظرائف دیگر است:
ا- در این سوره - همان گونه که در سوره‌های دیگر قـرآنـی است - تعبیرهای مـعیّن و مشـخّصی تکـرار می‌گردد که بخشی از فضای سوره و شخـصیّت ویژۀ آن را تشکیل می دهد. در اینجا بسی از علم سخن به میان می‌آید، و از جهل و کم‌دانشی نیز کـه مـقابل عـلم و فرزانگی است در موارد مختلف سخن می‌رود:
(وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَیُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَعَلَى آلِ یَعْقُوبَ کَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٦)
همانگونه (که در خواب خویشتن را سـرور و بـرتر دیدی) پروردگارت تو را (بـه پـیغمبری) برمی‌گزیند و تعبیر خوابها را به تو می‌آموزد (و با خلعت نبوّت تو را مفتخر می‌سازد) و بر تو و خاندان یعقوب نعمت خود را کامل مـی‌کند، هـمان طور کـه پـیش از ایـن بر پـدرانت ابراهیم و اسحاق کامل کرد. بیگمان پروردگارت بسیار دانا و پرحکمت است (و میداند چه کسی را برمی‌گزیند و خلعت نبوّت را به تن چه کسی می‌کند).(یوسف/6)
(وَکَذَلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الأرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٢١)
بدین منوال ما یوسف را در سـرزمین (مـصر اسـتقرار بخشیدیم و) مکانت و منزلت دادیم، تا (در آنجا) تـعبیر برخی از خوابها را بدو بیاموزیم. خدا بر کار خود چیره و مسلّط است، ولی بیشتر مردم (خفایای حکمت و لطف تدبیرش را) نمی‌دانند. (یوسف/21)
(وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْنَاهُ حُکْمًا وَعِلْمًا وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ) (٢٢)
و هنگامی که یوسف به رشد و کمال خود رسید (و بـه نهایت قوّت جسـمانی و عقلانی دست یـافت، نـیروی) داوری و دانائی بدو دادیم، و ما این چنین (کـه پـاداش یوسف را دادیم) پاداش (همۀ) نیکوکاران را می‌دهیم.
(فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ کَیْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٣٤)
پروردگارش دعـای او را اجـابت کـرد و (شـرّ) کـید و مکرشان را از او بازداشت. تنها خدا است کـه شنوای (دعاهای پناه برندگان به خود است و) آگاه (از احوال بندگان و مصالح ایشان) می‌باشد.(یوسف/34)
(قَالَ لا یَأْتِیکُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلا نَبَّأْتُکُمَا بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَکُمَا ذَلِکُمَا مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی ).
(یوسف) گفت: پیش از آن که جیرۀ غذائی شما به شـما برسد، شما را از تعبیر خوابتان آگاه خواهـم ساخت. این (تعبیر رؤیـا و خبر از غیب) کـه بـه شـما مـی‌گویم از چیزهائی است که پروردگارم به من آموخته است (و به من وحی فرموده است)، چرا که من از (ورود به) کیش گروهی دست کشیده‌ام که به خدا نمی‌گروند و به روز بازپسین ایمان ندارند. (یوسف/37)
(إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ أَمَرَ أَلا تَعْبُدُوا إِلا إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٤٠)
فرمانروائی از آن خدا است و بس. (این، او است که بر کائنات حکومت مـی‌کند و از جمله عقائد و عبادات را وضع مـی‌نماید). خدا دسـتور داده است کـه جز او را نپرستید. این است دین راست و ثابتی (که ادلّه و براهین عقلی و نقلی بر صـدق آن رهـبرند) ولی بـیشتر مردم نمی‌دانند (که حقّ این است و جز این پوچ و ناروا است). (یوسف/40)
(قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلامٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الأحْلامِ بِعَالِمِینَ) (٤٤)
گفتند: (این خواب از زمرۀ) خوابهای پریشان و پراکنده است (و جزو اوهام و خیالات آشفته‌ای است که مـعنی ندارنـد) و مـا از تـعبیر (ایـن‌گونه) خیالپردازیها آگاه نیستیم. (یوسف/44)
(یُوسُفُ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ أَفْتِنَا فِی سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ یَابِسَاتٍ لَعَلِّی أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ) (٤٦)
ای یوسف! ای بسیار راستگو! از تـعبیر خواب، مـا را آگاه کن که (شاه دیده است:) هفت گاو لاغر، هفت گـاو چاق را خورده‌اند، و هفت خوشۀ خشک، و هفت خوشۀ سبز (بـه هــم پیچیده‌انـد و رسـیده‌ها نـارسها را تباه کرده‌اند)، تا این که من به سوی مردم برگردم (و تعبیر تو را برای ایشان بیان دارم). امید است که آنان (تـعبیر خواب را) بدانند و (با علم و فضل تو آشنا شوند).(یوسف/46)
(وَقَالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ فَلَمَّا جَاءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ إِلَى رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ اللاتِی قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ إِنَّ رَبِّی بِکَیْدِهِنَّ عَلِیمٌ) (٥٠)
شاه گفت: یوسف را بـه پـیش مـن آوریـد. هـنگامی که فرستادۀ (شاه) نزد او رفت، گفت: به سوی سرور خود بازگرد و از او بپرس: ماجرای زنانی که دستهای خود را بریده‌اند چه بوده است؟ بیگمان پروردگار من بس آگاه از نیرنگ ایشان است. (یوسف/ 50)
(ذَلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ وَأَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخَائِنِینَ) (٥٢)
این (اعتراف من) بدان خاطر است که (یوسف) بداند من در غیاب (او، جز حقّ نمیگویم و نبودن او را برای خود مغتنـم نـمی‌شمرم و) بدو خیانت نـمی‌کنم، و خداونـد بیگمان نیرنگ نیرنگبازان را (به سوی هـدف) رهـنمود نمی‌کند (و به هدف نمی‌رساند، و بلکه بـاطل و بـیهوده میگرداند ).(یوسف/52)
(قَالَ اجْعَلْنِی عَلَى خَزَائِنِ الأرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ) (٥٥)
مرا سرپرست اموال و محصولات زمین کن، چرا که من بسیار حافظ و نگهدار (خزائن و مستغلّات، و) پس آگاه (از مسائل اقتصادی و کشاورزی) میباشم. (یوسف/55)
(...وَإِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٦٨)
... و بیگمان یعقوب (در پرتو وحی) آگاه از چیزهائی بود که ما بدو آموخته بودیم. (از جمله مـی‌دانست کـه یوسف زنده است و عاقبت خواب او تحقّق پیدا می‌کند) امّا بسیاری از مردم نمی‌دانند (که یعقوب چنین آگاهی و اطّلاعی در پرتو وحی داشته است). (یوسف/68)
(قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِی الأرْضِ وَمَا کُنَّا سَارِقِینَ) (٧٣)
(برادران یوسف) گفتند: به خدا سوگند! شـما (از روی رفتار و کردار دو سفری که بدینجا داشته‌ایم هر آیـنه) می‌دانید ما نیامده‌ایم تـا در سـرزمین (مـصر) فسـاد و تباهی کنیم و ما هیچ‌گاه دزد نبوده‌ایم.(یوسف/73)
(قَالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَکَانًا وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ) (٧٧)
(یـوسف در دل) گـفت: شـما مـقام و مـنزلت بـدی (در پیشگاه خـدا) داریـد (چرا که بـرادر خود را از پـدر دزدیدید و او را به چاه انداختید و از پدرتان نافرمانی کردید و بدو دروغ گفتید و هنوز که هنوز است کینۀ او را به دل دارید و اینک هم وی را دزد می‌نامید) و خدا (از هرکسی) آگاه‌تر از چیزی است که بیان می‌دارید (و به من نسبت می‌دهید). (یوسف/77)
(فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا قَالَ کَبِیرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاکُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ...).
هنگامی که (از آزادی بنیامین) کاملاً نـاامـید شـدند، بـه کناری رفتند و بـا یکدیگر نـهانی بـه گفتگو و رایـزنی پرداختند. بزرگ آنان گفت: مگر نمی‌دانید که پدرتان از شما پیمان مؤکّد بـا سوگند بـه خدا گرفته است (کـه برادرتان را سالم بدو برگردانید؟). (یوسف/ ٨٠)
(وَمَا شَهِدْنَا إِلا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا کُنَّا لِلْغَیْبِ حَافِظِینَ) (٨١)
و گواهی نمی‌دهیـم مگر بـه آنـچه (از دزدی بـنیامین بـا چشم خود دیده‌ایم و بر آن) مطّلع شده‌ایم، و ما (در آن هنگام که با تو پیمان بسته‌ایم نمی‌دانستیم که او دزدی می‌کند. چرا که) از غیب خبر نداشته‌ایم (و راز نـهان در پشت پردۀ غیب جهان را جز یزدان نمی‌داند).(یوسف/81)
(عَسَى اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ) (٨٣)
امید است که خداوند همۀ آنـان را بـه مـن بازگرداند. بیگمان او کاملاً آگاه (از حال من و حال ایشان بوده و) دارای حکمت بالغه است (و کارهایش از روی حساب و فلسفه است). (یوسف/83)
(قَالَ إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَى اللَّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ) (٨٦)
گفت: شکایت پریشان حالی و اندوه خود را تنها و تـنها به (درگاه) خدا میبرم، (و فقط به آستان خدا می‌نالم و حلّ مشکل خود را از او می‌خواهم) و من از سوی خدا چیزهائی می‌دانم که شما نمی‌دانید. (یوسف/86)
(قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَأَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ ؟)(٨٩)
گفت: آیا بدانگاه که (یوسف را به چاه انداختید و پس از او اذیّت و آزارها به بـنیامین رساندید و او را در فراق برادر داغدار نمودید)، از روی نادانی (جوانی) نسبت به یوسف و برادرش می‌دانید چه (عمل زشت و ناپسندی) کردید؟.(یوسف/89)
(قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ؟) (٩٦)
گفت: مگر من به شما نگفتم: کـه از سـوی یزدان (و در پـرتو وحـی رحـمان) چــیزهائی مــی‌دانـم که شـما نمی‌دانید؟. (یوسف/96)
(رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ ).
پروردگارا! (سپاسگزارم که بخش بزرگی) از حکـومت بــه مـــن داده‌ای و مــرا از تــعبیر خـوابـها آگاه ساخته‌ای.... (یوسف/101)
این امر پدیدۀ برجسته‌ای است که توجّه انسان را به برخی از اسرار هماهنگی و همآوائی و لطائف و ظرائف آن در این کتاب بزرگوار، جلب می‌کند.
٢- در این سوره، ویژگیهای الوهیّت شناسانده میشود. در سـرآغـاز آنـها «حکم« است. ایـن واژه از زبان یوسف علیه السّلام به معنی حاکمیّت در میان بندگان از لحاظ کرنش بردن و پرستش کردن و اطاعت و پیروی نمودن ارادی و اختیاری آنان است. دفعۀ دیگری این واژه از زبان یعقوب علیه السّلام به معنی حاکمیّت در میان بندگان از لحاظ کرنش بردن و پرستش کردن غیر ارادی و غیر اختیاری، یعنی جبری و قهری آنان است. در نتیجه هر دو معنی مکمّل همدیگر میگردند در بیان مدلول و مفهوم حکم، و در حقیقت الوهیّت بدین شیوه‌ای که هرگز تصادفی و سرسری ذکر نگردیده است و به میان نیامده است.
یوسف به هنگام مردود و ناپسند قلمداد کردن ربوبیّت فرمانروایان در مصر، و مخالفت آن با وحدانیّت الوهیّت می‌گوید:
(یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ (٣٩) مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلا أَسْمَاءً سَمَّیْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُکُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ أَمَرَ أَلا تَعْبُدُوا إِلا إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ).
ای دوسـتان زنــدانــی مـن! آیـا خدایـان پـراکنده (و گوناگونی که انسـان بـاید پـیرو هـر یک از آنها شـود) بهترند یا خدای یگانه چیره (بر همه چیز و کس؟). ایـن مــعبودهائی که غیر از خدا مـی‌پرستید، چیزی جز اسمهای (بی‌مسمّی) نیست که شما و پدرانـتاان آنها را خدا نامیده‌ایـد. خداونـد حـجّت و بـرهانی برای (خدا نامیدن) آنها نازل نکرده است (و وحـی و پیامی بـرای معبود بودن آنـها ارسـال نـنموده است). فـرمانروائـی از آن خــدا است و بس. (ایــن، او است کـه بر کـائنات حکومت مـی‌کند و از جمله عقائد و عبادات را وضع می‌نماید). خدا دستور داده است که جز او را نپرستید. این است دین راست و ثابتی (که ادلّه و براهین عقلی و نقلی بر صدق آن رهبرند). (یوسف/39و40)
یعقوب هنگام بیان این مطلب که قـضا و قـدر یـزدان ساری و جاری است، می‌گوید:
(یَا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَمَا أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَعَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ) (٦٧)
گفت: ای فرزندانم! از یک در (به مصر) داخـل نشـوید. بلکه از درهای گوناگون وارد شـوید (تا از حسـادت حسودان و چشم زخم پلیدان درامان بمانید. ولی بدانید که من با این تدبیر) نمی‌توانم چیزی را کـه خدا مـقرّر کرده باشد از شما بدور سازم. (یقیناً آنچه باید بشـود میشود، و راهی برای دفع بلا جز رعایت اسباب و علل پیدا و توسّل به خدا سراغ ندارم). تنها حکـم و فرمان از آن یزدان است. (دافع شرّ و جـالب خیر جـهان فقط ایزد سبحان است). بر او توکّل می‌کنم (و از او ستمداد مــی‌جویم و کـارم را بـدو واگذار مـی‌کنم) و باید کـه توکّل‌کنندکان بر او توکّل کنند و بس (و کار خویش را بدو حواله دارند). (یوسف/67)
این تکامل در مدلول و مفهوم حکم، اشاره دارد بدین موضوع که آئین راست و استوار نمی‌ماند مگر این که کرنش بردن و پرستش کردن ارادی و اختیاری در حکم و حاکمیّت تنها برای خدا صورت پذیرد و بس، بسـان کرنش بردن و پرستش کردن جبری و قهری که بـدون اختیار و ارادۀ انسان و بلکه طبق قضا و قدر یزدان برای خداوند سبحان صورت می‌پذیرد. هر دو بخش ارادی و غیر ارادی کرنش بردن و پرستش کـردن، جـزو عـقیده است. تنها کرنش بردن و پرستش کردن مقرّر و مقدّر در قضا و قدر در دائرۀ اعتقاد قرار نمی‌گیرد و بس. بـلکه کرنش بردن و پرستش کردن ارادی و اختیاری معیّن و مقرّر در شریعت نیز در دائرۀ اعتقاد جای می‌گیرد.
٣- از جملۀ لطائف و ظرائف هماهنگی و همآوائی این است: یوسف خردمند و فرزانه و زرنگ و هوشیاری که دقیق به کارها می‌پردازد، صفت مـناسب خـدا را ذکـر می‌کند. او «لطیف« را در جائی به کار می‌برد که لطف خدا، یعنی دقت و ریزه‌کـاری یـزدان در گـردانـدن و چرخاندن امور جهان، جلوه‌گر می‌آید:
(وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ یَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنِی وَبَیْنَ إِخْوَتِی إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِمَا یَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ) (١٠٠)
(کاروان داخل مصر گردید و به منزل یوسف وارد شد) و یوسف پدر و مادرش را بر تخت نشـاند (و بـه رسـم مـــردمان آن زمـــان، در حــقّ سـران و امــیران و فرمانروایان، جملگی) در برابرش کرنش بردند. یوسف گفت: پدر! این تعبیر خواب پیشین (روزگار کودکی) من است! پروردگارم آن را به واقعیّت مبدّل کرد. به راستی خدا در حقّ مـن نـیکیها کـرده است، چـرا کـه از زنـدان رهایم نموده است، و بعد از آن که اهریمن مـیان مـن و برادرانم تباهی و جدائی انداخت، شما را از بادیۀ (شـام بــه مــصر) آورده است. حـقیقتاً پـروردگارم هـر چه بخواهد سنجیده و دقیق انجام می‌دهد. بیگمان او بسیار آگاه (و کارهایش همه) دارای حکمت است. (یوسف/100)
٤-از جملۀ لطائف و ظرائف هماهنگی و همآوائی چیزی است که قبلاً بدان اشاره کردیم، و آن طباق یا مـطابقۀ میان دیباچۀ سوره و میان پیروی است که بلافاصله به دنبال دیباچه مـی‌آید، و مـیان پـیرو درازی است کـه واپسین پیرو است و در آخرین قسمتهای سوره جـای گرفته است ... همۀ این پیروها متوجّه بیان مسائل همسو و همنوائی هستند، و پیرامـون آن مسـائل در آغـاز و انجام گرد می‌آیند و به هم می‌رسند.
این پسوده‌ها در شناسائی سوره و آشنائی با آن مـا را بس است تا در روند سوره دوباره بدانها خواهیم رسید.
[1]برای اطّلاع بیشتر از این بحث، مراجعه شـود بـه کـتاب: «مـنهج الفنّ الاسلامی» تألیف محمّد قطب.
[2] برای اطّلاع بیشتر مراجعه شـود بـه چـیزهائی کـه پـیشتر دربـارۀ ایـن مسأله در این جزء در صفحات 1878 تا 1882 گفتیم.
[3] مراجعه شود به چیزهائی که در همین جزء در صفحات 1878 تا 1882 راجع بدین مسأله بیان گردیده است.
سوره‌ی یوسف آیه‌ی 20-1
(الر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْمُبِینِ (١) إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (٢) نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ (٣) إِذْ قَالَ یُوسُفُ لأبِیهِ یَا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ (٤) قَالَ یَا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیَاکَ عَلَى إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْدًا إِنَّ الشَّیْطَانَ لِلإنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ (٥) وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَیُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَعَلَى آلِ یَعْقُوبَ کَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (٦) لَقَدْ کَانَ فِی یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آیَاتٌ لِلسَّائِلِینَ (٧) إِذْ قَالُوا لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِینَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٨) اقْتُلُوا یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ وَتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ (٩) قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ (١٠) قَالُوا یَا أَبَانَا مَا لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ (١١) أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (١٢) قَالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَأَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ (١٣) قَالُوا لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَخَاسِرُونَ (١٤) فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (١٥) وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً یَبْکُونَ (١٦) قَالُوا یَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَکْنَا یُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ کُنَّا صَادِقِینَ (١٧) وَجَاءُوا عَلَى قَمِیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ (١٨) وَجَاءَتْ سَیَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَأَدْلَى دَلْوَهُ قَالَ یَا بُشْرَى هَذَا غُلامٌ وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَعْمَلُونَ (١٩) وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَکَانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ) (٢٠)
این درس دربرگیرندۀ دیباچه و بخش نخستین داسـتان است، و از شش صحنه تشکیل میشود که بـا خواب دیدن یوسف آغاز می‌گردد، و تا پایان توطئه و دسیسۀ برادرانش دربارۀ او، و رسـیدن وی به مصر ادامـه می‌یابد. این درس پس از دیباچۀ پـیشین سـوره قـرار می‌گیرد، دیباچه‌ای که ما را از سخنان بیشتری بی‌نیاز میگرداند:
*
(الر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْمُبِینِ (١) إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (٢) نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ) (٣)
الف.لام.را. این، آیه‌های کتاب روشن و روشنگری است (برای کسانی که از آن راهنمائی و هدایت طلبند). ما آن را (بـه صـورت) کتاب خواندنی (و بـه زبـان) عربی فروفرستادیم تا این که شما (آن را) بفهمید (و آنـچه را در آن است به دیگران برسانید). ما از طریق وحی ایـن قرآن، نیکوترین سرگذشتها را برای تو بازگو مـی‌کنیم و (تو را بر آنها مطّلع می‌گردانیم) هرچند کـه پـیشتر از زمرۀ بی‌خبران (از احوال گذشتگان) بوده‌ای.
الف.لام.را ... «آیه‌های کـتاب روشـن و روشـنگری» هستند.
این حروف، و حروف دیگری از نوع آنـها که در دسترس مـردمان و مـتداول در مـیان ایشـان هستند، خودشان آیه‌هائی می‌باشند که فراتر و والاتر از تـوان بشری قرار گرفته‌اند. آیه‌های کتاب روشن و روشنگری هستند. خدا این کتاب را به زبان عربی فروفر‌ستاده است و از همین حروف عربی مشـهور و در دسترس همگان فراهم آورده است:
(لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ).
تا این که شما (آن را) بفهمید (و آنچه را در آن است بـه دیگران برسانید).
تا دریابید آن کسی که از این واژه‌های عادی همچون کتاب معجزه‌ای را ترتیب می‌دهد و می‌سازد، امکان ندارد آدمیزاد باشد. پس به ناچار از دیدگاه خرد ایـن قرآن باید وحی باشد. خرد در اینجا دعوت می‌گردد تا دربارۀ این پدیده و معانی و مقاصد چیره آن بیندیشد و پژوهش کند.
چون پیکرۀ این سوره داستان است، از میان مدمولها و مفهومهای این کتاب از داستانها به صورت خاصّی یاد شده است.
(نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ ).
ما از طریق وحی ایـن قرآن، نـیکوترین سرگذشتها را بــرای تـو بازگو مــی‌کنیم و (تــو را بـر آنـها مـطّلع می‌گردانیم).
این قرآن را با وحی خود برای تو فروفرستاده‌ایم و این داستان را بر تو فروخوانده‌ایـم که زیباترین داسـتان است، و بخشی از قرآنی است که به تو وحی گردیده است.
(وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ) (٣)
هـر چـند کـه پـیشتر از زمـرۀ بـی‌خبران (از احوال گذشتگان) بوده‌ای.
تـو در مـیان قوم خود یکی از بـیسوادان و درس نخواندگان بوده‌اند، آن بیسوادان و درس‌نخواندگانی که به همچون موضوعات و مسـائلی گـوششان بدهکار نیست و بدانها چندان توجّهی ندارند. از جملۀ ایـن موضوعات این داستان کامل و دقیق است.
*
سپس پرده از برابر صحنۀ اول در بخش نخست به کنار می‌رود، تا یوسف کودک را بـبینیم که دارد خواب خویش را برای پدرش حکایت می‌کند:
(إِذْ قَالَ یُوسُفُ لأبِیهِ یَا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ (٤) قَالَ یَا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیَاکَ عَلَى إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْدًا إِنَّ الشَّیْطَانَ لِلإنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ (٥) وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَیُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَعَلَى آلِ یَعْقُوبَ کَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٦)
ما از طریق وحی ایـن قرآن، نـیکوترین سرگذشتها را بـرای تـو بازگو مـی‌کنیم و (تــو را بر آنـها مـطّلع می‌گردانیم) هر چند کـه پـیشتر از زمـرۀ بـی‌خبران (از احوال گذشتگان) بـوده‌ای. (ای پـیغمبر! بـه یـاد آور) آنگاه را که یـوسف بـه پـدرش گـفت: ای پـدر! مـن در خواب دیدم که یازده ستاره، و همچنین خورشید و ماه در برابرم سجده می‌کنند. (پدرش) گفت: فرزند عزیزم! خواب خود را برای برادرانت بازگو مکن، (چـرا که مـایۀ حسد آنان میشود، و اهریمن ایشان را بر آن مـی‌دارد) که برای تو نیرنگبازی و دسیسه‌سازی کنند. بیگمان اهریمن دشمن آشکار انسان است. همانگونه (کـه در خواب خویشتن را سرور و برتر دیدی) پروردگارت تو را (به پیغمبری) برمی‌گزیند و تعبیر خـوابـها را بـه تـو می‌آموزد (و با خلعت نبوّت تو را مفتخر می‌سازد) و بر تـو و خـاندان یـعقوب نـعمت خود را کـامل مـی‌کند، همان طور که پیش از این بر پدرانت ابراهـیم و اسـحاق کامل کرد. بدگمان پروردگارت بسیار دانا و پـرحکمت است (و میداند چه کسی را برمی‌گزیند و خلعت نبوّت را به تن چه کسی می‌کند).
یوسف کودکی یا نوجوانی بود. این خواب، بدان گونه که برای پدرش روایت کـرده است، از جـملۀ خوابـهای نیست که کودکان یا نوجوانان می‌بینند. آنچه که ممکن است نوجوانـان در خواب بـبینند - بـدان هنگام کـه خوابهای کودکانه می‌بینند یا پژواک چیزهائی باشد که دربارۀ آنها خواب می‌بینند - این است که نوجوانی در خواب بیند این ستاره‌ها و خورشید و ماه در آغوش یا در پیش او هستند و او آنها را دراز می‌کند و با آنها به بازی می‌نشیند. ولی یوسف آنها را دیـد که برای او سجده می‌کنند، و بر سان مردمان عاقلی هستند که برای تعظیم و بزرگداشت سـر فـرود مـی‌آورند و سـجده می‌برند. روند قـرآنـی بـا واژه‌هـا و ســاختار روشـن مؤکّدی این چنین از او نقل کند:
(إِذْ قَالَ یُوسُفُ لأبِیهِ یَا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ ...).
(ای پیغمبر! به یاد آور) آن گاه را که یوسف بـه پدرش گفت: ای پدر! من در خواب دیـدم کـه یـازده ستاره، و همچنین خورشید و ماه ....
سپس واژۀ در خواب دیدن را تکرار می‌کند:
(رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ ).
آنها را دیدم که برای من سجده می‌کنند.
بدین خاطر، پدرش یعقوب در پرتو احساس و شعور و فهم و بینش خود درک کرد که در فراسوی این خواب مقام بزرگی برای این نوجوان در پیش است. او آن مقام را توضیح نداده است، و روند قرآنی هم از آن چـیزی بازگو نکرده است و سخنی نگفته است.
پیش‌درآمدها و نشانه‌های این مقام بزرگ تا دو بخش از داستان می‌گذرد هویدا و پیدا نمی‌گردد. و همۀ آن، وقتی عیان و روشن می‌گردد که داستان به پایان می‌آید پس از آن که پرده برمی‌افتد و کنار مـی‌رود، و غـیب نهان از پس پرده به در می‌آید و پدیدار و نـمودار میشود. بدین خاطر پدر پسر را نصیحت می‌کند که خواب خود را برای برادرانش نـقل و روایت نکند، از ترس این که مبادا متوجّه مقام و منزلتی بشوند کـه در انتظار برادر کو‌چکشان است که از مادر ایشان نیست، و اهریمن از اینجا راه نفوذ به انـدرونشان پیدا کند، و دلهـایشان را از کـینه‌توزی لبـریز کـند، و در حـقّ او چاره‌جوئی کنند و کاری را تـرتیب دهند که وی را بدحال سازد و مایۀ درد سرش گردد:
(قَالَ یَا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیَاکَ عَلَى إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْدًا ).
(پــدرش) گفت: فـرزند عزیزم! خـواب خود را بـرای برادرانت بازگو مکن، (چرا که مایۀ حسد آنان میشود، و اهـریمن ایشـان را بـر آن مــی‌دارد) کــه بـرای تـو نیرنگبازی و دسیسه‌سازی کنند.سپس این گونه سبب و علّت آنرا بیان میدارد:
(إِنَّ الشَّیْطَانَ لِلإنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ) (٥)
بیگمان اهریمن دشمن آشکار انسان است.
اهریمن چون دشمن آشکار انسانها است سینه‌هایشان را از آتش کینه‌توزی یکی بر دیگری پر و برافروخته می‌سازد، و گناهان و بدیها را در نظرشان می‌آراید. یعقوب پسر اسحاق پسر ابراهیم بود. از خواب پسرش یوسف چنین برداشت کرد که او دارای شأن و مـنزلتی خواهد شد. دل او متوجّه این شد که این شأن و منزلت در مسیر دین و صلاح و معرفت است. زیرا فضائی که یعقوب در آن مـی‌زیست فضای پیغمبری بود و می‌دانست که نیای او ابراهیم و اهل بیت مؤمن ابراهیم، از سوی یزدان میمنت و برکت بدیشان داده شده است. بدین خاطر امیدوار گردید که یوسف همان کسی باشد که از میان پسرانش که از نـژاد ابراهیم هسـتند به پیغمبری برگزیده شود، و میمنت و برکت نصیب او گردد، و حلقه‌ای از حلقه‌های این زنجیرۀ مبارک خانوادۀ ابراهیم شود. این است که بدو گفت:
(وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَیُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَعَلَى آلِ یَعْقُوبَ کَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٦)
همانگونه (که در خواب خویشتن را ســرور و برتر دیدی) پروردگارت تو را (بـه پـیغمبری) برمی‌گزیند و تعبیر خوابها را به تو می‌آموزد (و با خلعت نبوّت تو را مفتخر می‌سازد) و بر تو و خاندان یعقوب نعمت خود را کامل می‌کند، همان طور کـه پیش از ایـن بـر پـدرانت ابراهیم و اسحاق کامل کرد. بیگمان پروردگارت بسیار دانا و پرحکمت است (و میداند چه کسی را برمی‌گزیند و خلعت نبوّت را به تن چه کسی می‌کند).
این که یعقوب چنان بیندیشد و توقّع داشته باشد کـه خواب پسرش یوسف نشانۀ این است که خدا او را به پیغمبری برمی‌گزیند، و نعمت خویش را بر او و بر آل یعقوب تمام می‌کند، همان گونه که بر دو تا پدرش - نیا را پدر نیز می‌گویند - ابراهیم و اسحاق تمام کرده بود، امری طبیعی است. ولی آنچه جای تأمّل و تفکّر است و مایۀ شگرف و شگفت است این گفتۀ او است:
(وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ ).
و تعبیر خوابها را به تو می‌آموزد.
تأویل به معنی شـناختن مآل و پـایان کـار است. امّـا مقصود از احادیث چیست؟.. آیا مقصود یعقوب آن بوده است که خداوند یوسف را به پیغمبری برخواهد گزید و چنان روشن‌بینی و بینش و تیزهوشی را بـدو خواهـد بخشد که از همان آغاز سخنان می‌فهمد و میداند کـه سرانجام و نتیجۀ آنها چه خواهد بود و به کجا خواهـد انجامید! یعنی در اوائل کلام به اواخر آن پی خواهـد برد! این امر الهامی از سوی یزدان به صاحبان بینش تیز و شعور فوق‌العاده است. آیا به همین جـهت همچون پیروی آمده است؟
(إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٦)
بیگمان پروردگار تو بسـیار دانـا و پـرحکـمت است (و میداند چه کسی را برمی‌گزیند و خلعت نبوّت را به تن چه کسی می‌کند).
آیا این پیرو مناسب با فضای حکـمت و تـعلیم آمـده است؟ یا مقصود از احادیث، رؤیـاها و خوانا است، همان گونه که بعدها عملاً در زندگی یوسف پیش آمد؟ هر دوی اینها روا است، و هر دوی آنها با فضای محیط بر یوسف و یعقوب سازگار است.
به همین مناسبت در اینجا چند کلمه‌ای دربارۀ رؤیاها و خوابها که موضوع این داستان و این سوره است، سخن می‌گوئیم:
ما ناچاریم معتقد باشیم که بعضی از رؤیاها و خوابـها پیشگوئیهائی از آیندۀ نزدیک یا دور هستند. ما ناچار بر این اعتقاد و باور هستیم اولاً بدان عـلّت کـه تـعبیر خواب یوسف، و دو دوست هـمزندانـی او، و پـادشاه مصر، در این سوره آمده است. ثانیاً بدان سبب که مـا می‌بینیم در زندگی شخصی خودمان خوابـهائی تـحقّق پیدا می‌کنند، خوابهائی که مشتمل بر پیشگوئی از آینده است و بارها تکرار مـی‌گردند و نـفی بـودن و انکـار وجود آنها مشکل است، چون همچون واقعیّتی عـملاً وجود دارد!
علّت نخستین کـافی و بسـنده است ... ولی مـا از آن جهت سبب دوم را بیان داشتیم چون حقیقت واقـعی و روی دادنی است و نمی‌توان منکر آن شد مگر از روی عناد و لجاجت و خیره‌سری.
آیا ماهیّت و حقیقت خواب چیست؟
مکـتب روانکـاوی مـی‌گوید: خـواب تـصویرهائی از تمایلات و خواستهای سرکوب شده است که به هنگام عدم حضور عقل و شعور رؤیـاها آنـها را نشـخوار و بازگو می‌کنند.
این سخن جنبه‌ای از خواب را جلوه‌گر مـی‌سازد، ولی تمام آن را نمی‌نمایاند و نشان نمی‌دهد. خود «فروید» با وجود خودکامگی غیرعلمی و تکلّف در نـظریّه‌اش، بیان میدارد که خوابهائی وجود دارند که مشـتمل بـر پیشگوئی از آینده هستند.
آیا ماهیّت و حقیقت این خوابهائی کـه خـبر از آیـنده میدهند و پیشگوئی می‌کنند چیست؟ پیش از هر چیز می‌گوئیم که شناختن یا نشناختن ماهیّت و حقیقت ایـن خوابهائی که آینده را پیشگوئی می‌کنند، ارتـباطی بـه اثبات وجود این گونه خوابها و راستی و درستی برخی از آنها ندارد. ما تنها می‌کوشیم که بعضی از ویژگیهای این آفریدۀ شگفت انسان نام را دریابیم، و با برخی از قانونها و سنّتهای خدا در گسترۀ جـهان هستی آشـنا شویم.
ما ماهیّت و حقیقت این گونه خوابها را چـنین تـصوّر می‌کنیم: زمان و مکان است که میان این آفریدۀ انسان نام، و میان دیدن چیزی که گذشته و حال و آیندۀ نهان در پس پردۀ غیب می‌نامیم، مـانع و حـائل مـی‌شوند. چیزی که بدان گذشته یا آینده می‌گوئیم، پدیدۀ زمان آن را از ما نهان می‌کند، همان گونه که پدیده مکان حـال دور از ما را بر ما پـوشیده مـی‌دارد. دستگاه احساس کننده‌ای در وجود انسان کار گذاشته شده است که مـاهیّت و حـقیقت آن را نمی‌دانـیم، گـاهی بـیدار می‌گردد یا نیرومند مـی‌شود و بـر مـانع زمـان چـیره می‌گردد و غلبه می‌کند و آن سوی زمـان را بـه شکـل مبهمی می‌بیند. این دیدن را نمی‌توان علم خواند، بلکه روشن‌بینی می‌توان نامید. همسان چیزی که در بیداری نیز گاهی برای بعضی از افراد حاصل میشود، و گاهی هم در خواب به برخی از اشخاص دست می‌دهد، و بر مانع مکان یا مانع زمان، یا چه بسا بـر هـر دوی مـانع مکان و زمان چیره مـی‌شود و غلبه پـیدا مـی‌کند.[1] هر چند در عین حال چیزی از ماهیّت و حقیقت زمـان نمی‌دانیم، همان گونه که ماهیّت و حقیقت خود مکان نیز - که ماده نامیده میشود - به صـورت محقّقانه و بـه شکل یقینی چنان که باید برای مـا مـعلوم و روشـن نیست، چه:
(وما أوتیتم من العلم إلا قلیلا).
جز دانش اندکی به شما داده نشده است.(اسراء/85)
به هر حال یوسف چنین خوابی را دیـد، و پس از ایـن خواهیم دید که تعبیر خواب او چگونه خـواهـد بـود و چگونه تحقّق پیدا می‌کند.
*
در اینجا روند قرآنی پرده بر صحنۀ یوسف و یـعقوب فرومی‌اندازد تا پردۀ صحنۀ دیگـری را کنار بـزند، و صحنۀ برادران یوسف را نشـان بدهد کـه دارند با یکدیگر توطئه می‌چینند. در ضمن جنب و جوشی نشان داده میشود دربارۀ اهمّیّت چیزی که پیش می‌آید و رخ خواهد داد:
(لَقَدْ کَانَ فِی یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آیَاتٌ لِلسَّائِلِینَ (٧) إِذْ قَالُوا لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِینَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٨) اقْتُلُوا یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ وَتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ (٩) قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ) (١٠)
در (سرگذشت) یوسف و برادرانش دلائل و نشانه‌هائی (بر قدرت خدا و مرحمت او به بندگان با ایمانش) است برای کسانی که پرسندگان (و مشـتاقان آگاهی) از آن می‌باشند. هنگامی که (بـرادران پـدری یـوسف) گفتند: یوسف و برادرش (بنیامین که از یک مادرند) در پیش پــدرمان از مــا مـحبوبترند، در حــالی که مـا گروه نیرومندی هسـتیم (و از آن دو بـرای پـدر سـودمندتر می‌باشیم). مسـلّماً پـدرمان در اشتباه روشنی است. یـوسف را بکشـید، یـا او را بـه سـرزمینی (دوردست) بیفکنید، تا توجّه پدرتان فقط با شما باشد (و تنها و تنها شما را دوست داشته باشد و به شما مهر ورزد) و بعد از آن (از گناه خود پشیمان می‌شوید و توبـه می‌کنید و) افراد صـالحی خواهـید گشت (چرا کـه خـدا تـوبه‌پذیر است و پدر هـم عذرتان را قبول می‌نماید). گوینده‌ای از آنان گفت: یوسف را مکشید (که کشتن جرمی عظیم و گناهی نابخشودنی است) و بلکه او را بـه ژرفای چاه بـیندازیـد تــا قافله‌ای او را برگیرد (و بـه سرزمین دورافتاده‌ای ببرد)، اگر (برای دور کردن او و رسـیدن به هدف خود) می‌خواهید کاری بکنید.
هر کس که در آیه‌ها و نشانه‌های خدائی قصد تحقیق و تفحّص داشته باشد،، در داسـتان یوسف و برادرانش نشانه‌ها و علامتهائی بر حقائق فراوانی خواهد یـافت. همین گونه آغاز سخن کردن خود به خود جلب توجّه می‌کند و دقت مردمان را تضمین می‌نماید. بدان خاطر آن را به حرکت کنار رفتن پرده از مقابل صحنۀ نمایش تشبیه می‌کنیم که در پشت آن پـرده رخد‌د‌ادها و جنبشهائی در جریان است. در پس این پرده مسـتقیماً صحنۀ برادران یوسف را می‌بینیم که دربارۀ کار و بار یوسف با یکدیگر کنکاش و چاره‌انـدیشی می‌کنند، و توطئۀ کاری را می‌چینند که باید بکنند.
آیا یوسف چنان که در کتاب «عهد قدیم« یعنی تورات آمده است، از خواب خود با برادران خویش سخن گفته است. از روند قرآنی چنان برمی‌آید که خبر چنین نشده است. آنان از این سخن می‌گویند که یعقوب، یوسف و برادر تنی او را بر ایشان ترجیح می‌دهد و برتر می‌نهد و گرامی‌تر میدارد. اگر ایشان از خواب یوسف آگـاه بودند یاد آن بر زبانشان می‌گذشت، و انگیزۀ مهمّتری برای این می‌شد که کینه‌توزانه از آن سخن بگویند، و آنچه یعقوب از آن بر یوسف می ترسید -اگر خـواب خود را برای برادرانش نقل کرده بود - به شکل دیگری مطرح می‌کرد و چاره‌اندیشی می‌نمود. آنچه مایۀ کینۀ ایشان بر یوسف شده است این است که پدرتان یوسف را بر آنان ترجیح داده است و گرامی‌تر داشته است ... به ناچار می‌بایستی چنین کینهای به وقوع می پیوست، تا این کار حلقه‌ای از زنـجیرۀ داستان بزرگ تـرسیم شده‌ای می‌گردید، و تا این که یوسف به پایان معلوم و طراحی شدۀ آن می‌رسید، پایانی که شرائط - ظـروف زندگی او، و واقعیّت زندگی خاندان او، و آمدن پدرش در کهنسالی به پیش او، آن را ساخته و پرداخته می‌کرده است. همیشه هم این چنین بوده است: کوچکترین فرزندان عزیزترین ایشان است، به ویژه وقتی که پدر به سنّ پیری می‌رسد و کهنسال میشود، همان گونه که حال و وضع یوسف و برادر کوچک او، و برادران او که از مادران دیگری بوده‌اند چنین بوده است و چنین پـیش آمده است.
(إِذْ قَالُوا لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِینَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ ).
هنگامی که (بـرادران پدری یـوسف) گـفتند: یـوسف و برادرش (بنیامین که از یک مادرند) در پیش پدرمان از ما محبوب‌ترند، در حالی که ما گروه نیرومندی هستیم (و از آن دو برای پدر سودمندتر می‌باشیم).
ما که گروه نیرومندی هستیم و مـی‌توانـیم در برابر دشمن دفاع کنیم و سودمند باشیم. لذا:
(إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (٨)
مسلّماً پدرمان در اشتباه روشنی است.
زیرا او نوجوان کم سنّ و سالی و کودک کوچکی را بر گروهی از مردان سودمندی تـرجیح می‌دهد و برتر می‌نهد که می‌توانند به دفاع برخیزند!
سپس دیگر کینه به جوش می‌آید و اهریمن پای به میان می‌نهد، و سنجش وقائع و حوادث را بـر ایشـان تـباه می‌کند و برمی‌شوراند، و چیزهای کوچکی در نظرشان بزرگ و سترگ جلوه‌گر میشود، و وقائع و حوادث مهمّ به نظرشان حقیر و ناچیز می‌آید. کـار بسیار زشت و پلشتی که از میان بـردن جـان و کشـتن انسـانی است برایشان کوچک و سبک جلوه‌گر می‌گردد. گرفتن جان نوحوان پاک و بیگناهی که نمی‌تواند از خود دفاع کند، و برادر ایشان هم هست، و خودشان هم پسران پیغمبری هستند - و اگر هم آنان پیغمبرانی نبوده‌اند - این چنین کم اهمّیّت و بی‌ارج به نظرشان می‌رسد! داستان محبّت بیشتر پدر در حقّ یوسف آن چنان پــیش چشـمانشان بزرگ و بزرگتر میشود تا بدانجا که با کشتن انسان همطراز و همسنگ می‌گردد! کشتن انسـان کـه پس از شرک برای خدا، بزرگ‌ترین گـناهان و بـزهکاریهای روی زمین است:
(اقْتُلُوا یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا ).
یـوسف را بکشـید. یـا او را بـه سـرزمینی (دوردست) بیفکنید.
کشتن یوسف و انداختن او در بیابان برهوت، همسان و نزدیک به یکدیگرند. افگندن او به سرزمین دوردست و دورافتاده‌ای که پرت و برهوت است، چه بسا به مرگ منتهی میشود ... برای چه این کار را بکنند؟
(یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ ).
تا توجّه پدرتان فقط با شما باشد (و تنها و تنها شما را دوست داشته باشد و به شما مهر ورزد).
تا یوسف در پیش پدر نباشد، و دل پـدرشان بدیشان بگراید. انگار وقتی که یعقوب یوسف را بـرابـر خـود نبیند دلش خالی از مـهر او می‌گردد، و ایـن مهر و عطوفت را متوجّه دیگران می‌کند! باشد، جنایت را باید چه کار کرد؟ چیزی نیست از آن توبه می‌کنید و چیزی را که با ارتکاب جنایت تباه کرده‌اید اصلاح می‌کنید، و پس از فساد راه صلاح درپیش می‌گیرد:
(وَتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ) (٩)
و بـعد از آن (از گناه خود پشـیمان مـی‌شوید و تـوبه می‌کنید و) افراد صالحی خواهید گشت (چرا که خدا توبه‌پذیر است و پدر هم عذرتان را قبول می‌نماید).
این چنین اهریمن فساد و تباهی میان مردمان می‌اندازد، و این چنین اهریمن بدیها و بزهکاریها را زینت می‌دهد و می‌آرایـد برای مردمان، هنگامی که خشـمگن میگردند و زمام اختیار را از دست میدهند، و ارزیابی درست اشیاء و حوادث را گم مـی‌کنند. بـدین گونه کـه دیگر کینه‌ها در سینه‌های مردمان به جوش درمی‌آید، اهریمن پیدا می‌گردد تا بدیشان بگوید: بکشید ... توبه کردن پس از آن، کار را درست و جبران گذشته می‌کند! ولی توبه این چنین نیست. بلکه توبه وقتی توبه بشمار می‌آید که انسان از روی غفلت و نادانـی و بیخبری گناهی را انجام می‌دهد، و آن گـاه بـیدار و هـوشیار می‌گردد و پشیمان میشود، و دل و درونش برای توبه به جوش و خروش درمی‌آید و از ژرفای جان پشیمان می‌گردد. امّا توبه‌ای که از پیش آماده میشود، و قبل از ارتکاب گناه طرح‌ریزی و ساخته و پرداخته می‌گردد تا نشانه‌های گناه را با آن از بـین برد و کنار زد، توبه محسوب نمی‌شود، بلکه بهانه‌ای برای مـرتکب شـدن گـناهی است کـه اهـریمن آن را آراسـته و پـیراسـته میگرداند!
ولی دل و درون یکی از برادران در برابر هول و هراس کاری که می‌خواستند بدان اقدام کنند به لرزش و تپش درآمد. پس راه حلی پیشنهاد می‌کند کـه ایشـان را از یـوسف آسـوده خاطر سازد، و چهرۀ پـدرشان را بر رویشان بگشاید و بدیشان محبّت و مرحمت نماید. او یوسف را نـمی‌کشد، و او را به سـرزمین مـتروک و دورافتاده‌ای هم نمی‌اندازد که در آنجا مرگ بر او چیره شود و وی را دررباید. بلکه او را به چاهی می‌انـدازد که بر سر راه قافله‌ها و کاروانها قرار دارد. چه بسا قافله و کاروانی او را در چـاه پـیدا کـنند و وی را از آنـجا بیرون بیاورند و با خود یه جای دوردستی ببرند:
(قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ) (١٠)
گوینده‌ای از آنان گفت: یـوسف را مکشـید (کـه گشن جرمی عظیم و گناهی نابخشودنی است) و بلکه او را به ژرفای چـاه بـییدازیـد تـا قـافله‌ای او را برگیرد (و بـه سرزمین دورافتاده‌ای ببرد)، اگر (برای دور کردن او و رسیدن به هدف خود) می‌خواهید کاری بکنید.
از گفتار این گوینده چنان برمی‌آید که می‌خواهد آنان را به شکّ و تردید و درنگ در کار گرفتار کند:
(إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ) .
اگر می‌خواهید کاری بکنید.
انگار او می‌خواهد در تصمیمی که چـه بسا بر آزردن یوسف گرفته باشند، ایشان را به شکّ و تـردید دچار سازد. این هم شیوه‌ای از شیوه‌های جلوگیری از اقدام به جنایت و بزهکاری است. آشکارا پیدا است که خود گوینده نیز از پیاده شدن و تحقّق یافتن پـیشنهاد خـود خشنود و آسوده خاطر نیست. امّا این کمترین کمکی است که می‌تواند بکند و بـدان آتش کـینۀ بـرادران را فرونشاند و دلهایشان را نیز تا اندازه‌ای خنک کند و تسکین دهد. چه برادران آمـادگی بــرگشت از تصمیم خود را نداشتند، و حاضر نبودند از آنچه می‌خوسـتند دست بکشند ... این مطلب را از صحنۀ بعدی در روند قرآنی برداشت می‌کنیم.
*
هم اینک آنان در خدمت پدرشان هستند. با او بحث و گفتگو می‌کنند دربارۀ این که از فردا یوسف را هـمراه ایشان گرداند. هم اینک آنان مـی‌خواهـند پـدرشان را گول بزنند و بفریبند و بـدو نـارو و نـیرنگ زنند، و دربارۀ او و یعقوب به حیله و مکر نشینند. پس ببینیم و بشنویم چیزی را که در میان ایشان می‌گذرد:
(قَالُوا یَا أَبَانَا مَا لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ (١١) أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (١٢) قَالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَأَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ (١٣) قَالُوا لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَخَاسِرُونَ) (١٤)
(پس از اتّفاق آنان بر دور داشتن یوسف، به پدرشان) گفتند: پدر جان! چرا نسبت به یـوسف بـه مـا اطمینان نمی‌کنی؟ در حالی که ما خیرخواه او می‌باشیم ( و جز محبّت و خلوص از ما ندیده است و راهنما و دلسوز وی بوده و هستیم). فردا او را بـا مـا بـفرست (تـا در مـیان چمنزارها و گلزارها) بخورد و بازی کند و ما مراقب و نگهبان وی خواهیـم بود. گفت: اگر او را از پیش من دور کنید و ببرید، ناراحت و غمگین می‌کردم. مـی‌ترسم که شما از او غافل شوید و گرگ وی را بخورد. گفتند: اگر گرگ او را بخورد، در حـالی که مـا گروه نـیرومندی هستیم (و از او محافظت می‌کنیم) در ایـن صـورت مـا زیانمندانی بیش نخواهیم بود (و جز ننگ و عار بهره‌ای نخواهیم داشت).
تعبیر قرآنی با کلمات و عبارات خود همۀ حیله‌هائی را به تصویر می‌کشد که فرزندان یعقوب به کار برده‌اند تا به دل پدری راه پیدا کنند که متعلّق بـه پسـر کوچک محبوب خود است، پسر کوچک مـحبوبی کـه پـدرش چنین می‌بیند که او وارث برکات نیایش ابراهیم خواهد شد.
(یَا أَبَانَا).
ای پدر ما ... ای پدر جان.
پسران یعقوب، پدر را با این واژۀ الهامگرانۀ یـادآور پیوند میان او و خودشان مخاطب قرار دادند.
(مَا لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ ).
چرا نسبت به یوسف به ما اطمینان نمی‌کنی؟.
پرسشی است که در آن سرزنش و ابزار انزجار پنهانی است. این پرسش چنان بیان کردیده است که به ردکردن و نپذیرفتن مدلول و مفهوم آن بـرانگـیزد و وادارد، و بر عکس آن تسلیم ایشان شود و برای اثبات آن یوسف را در اختیارشان قرار دهد. یعقوب یوسف را در پـیش خود نگاه می‌داشت و او را با برادرانش به چراگاه‌ها و جاهای خلوتی نمی‌فرستاد که پسرانش بدانجاها رفت و آمد می‌کردند و سیر و سیاحت می‌نمودند. زیرا یوسف را دوست می‌داشت و می‌ترسید که یوسف تاب آب و هوا و سختیها و دشواریهائی را نـیاورد که برادرانش تاب آنها دارند، چون بزرگ هستند. نه این که از ایشان بر یوسف ایمن نباشد و بدیشان اطمینان نکند. این که برادران یوسف مسأله را به صورت عدم اطمینان پـدر بـدیشان بـیان مـی‌دارنـد برای ان است کـه پـدر را برانگیزند و برآن دارند که همچون انـدیشه‌ای را نـفی کند، و بدین وسیله از اصرار بر نگاهداری یـوسف در پیش خود دست بردارد... این هم اقدام مکّارانۀ کثیفی از سوی ایشان بود.
(مَا لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ) (١١)
چرا نسبت به یوسف به ما اطمینان نمی‌کنی؟ در حـالی که ما خیرخواه او می‌باشیم (و جز محبّت و خلوص از ما ندیده است و راهنما و دلسوز وی بوده و هستیم).
دلهای ما نسبت بدو پاک است و هیچ خیال بدی نداریم - نزدیک است که شخص متردّد، بگوید مرا بگـیرید - ذکر دلسوزی در اینجا که صفا و اخلاص است، بیانگر دغلبازی و نیرنگ‌سازی نهان در خـاطر ایشـان است، مکر و کیدی که تلاش می‌کردند آن را پنهان و پوشیده دارند.
(أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ) (١٢)
فردا او را با ما بفرست (تا در میان چمنزارها و گلزارها) بخورد و بازی کند و ما مراقب و نگهبان وی خواهـیم بود.
این سخن را برای تأکید بیشتر گفتند. همچنین خواستند شـادی و سـرور و بازی و ورزشی را پـیش چشـم پدرشان دارند که در انتظار یوسف است، و بدین وسیله او را بر سر حال آورند و او را راضی کنند که یوسف را همراه ایشان کند همان گونه که می‌خواستند.
یعقوب برای پاسخ به سرزنش انکاری نخستین ایشان، به طور غیرمستقیم بدیشان فهماند که بر ایشـان ایـمن نیست و بدانان اطمینان نـدارد، و گفت: تاب دوری یوسف را ندارد و می‌ترسد گرگها او را بخورند:
(قَالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَأَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ) (١٣)
گفت: اگر او را از پیش من دور کنید و ببرید، ناراحت و غمگین می‌گردم. می‌ترسم که شما از او عافل شـوید و گرگ وی را بخورد.
(إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ ).
اگر او را از پیش من دور کنید و ببرید، ناراحت و غمگین می‌گردم.
من قطعاً تاب فراق یوسف را ندارم ... حتماً این سخن کینه‌های پسران یعقوب را به هیجان و تکان درانداخته است، و کینه‌هایشان را چندین برابر نموده است. وقتی که شنیده‌اند عشق یعقوب به یوسف بدان درجه است که تاب فراق یوسف را ندارد و غمگین می‌گردد اگـر هـم بـرای پـاره‌ای از یک روز بـاشد، و چـنان کـه آنـان می‌گویند او برای شادی و خوشی بیرون برود.
(وَأَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ ).
مـی‌ترسم کـه شـما از او غـافل شوید و گرگ وی را بخورد.
چه بسا آنان در این سخن بهانه‌ای را یافته‌انـد کـه بـه دنبالش بوده‌اند، یا ایـن کـه کـینۀ به هـیجان و تکـان درآمده، ایشان را کور نموده است، و نیندیشیده‌اند که پس از انجام این کار زشت و پلشت به پـدرشان چـه بگویند. تا پدرشان این پاسخ را بدیشان تلقین می‌کند و عذر بدتر از گـناه را بـدانـان مـی‌آموزد. شـیوه‌ای از شیوه‌های مؤثّری را برای زدودن این خـاطره از ذهـن پدر برگزیدند:
(قَالُوا لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَخَاسِرُونَ) (١٤)
گفتند: اگر گرگ او را بـخورد، در حـالی کـه مـا گروه نیرومندی هستیم (و از او مـحافظت مـی‌کنیم) در ایـن صورت ما زیانمندانی پیش نخواهیم بود (و جز ننگ و عار بهره‌ای نخواهیم داشت).
اگر گرگ در کار او بر ما پیروز شود، با این که ما این چنین جماعت نیرومندی هستیم، دیگر خیری در ما برای خودمان نخواهد بود و همه چیز را از دست داده‌ایم و به هیچ کاری نمی‌آئیم!
پدر عاشق پسر در برابر این همه تأکید و اصرار و بـه تنگنا انداختنی، ناچار تسلیم شد ... این هم برای آن بود که قضا و قدر الهی تحقّق پذیرد، و داستان آن گونه که اراده و مشیّت خدا بود کامل گردد.
*
هم اینک یوسف را برده‌اند. آهای دارند توطئۀ پلید خود را پیاده می‌کنند. یزدان سـبحان بـه دل نـوجوان الهـام می‌فرماید که ایـن کار آزمایشی است و به پـایان می‌آید. او زنده خواهد ماند و زندگی خواهد کرد و به یادشان خواهـد آورد کـه چـه مـوضعی در برابـر او داشته‌اند و در حقّ او چه کرده‌اند، بدون این کـه او را بشناسند و بدانند که این همان یوسف است که با ایشان سخن می‌گوید:
(فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) (١٥)
هنگامی که او را بردند و تـصمیم گرفتند که او را بـه ژرفای چاه بیندازند (و عاقبت هم نقشۀ خود را اجراء کردند)، در همین حال بدو پیام دادیـم که در آینده آنـان را به این کاری کـه (در حقّ تو) کـردند آگاه خواهـی ساخت، در حالی که نخواهند فهمید (که تو برادر ایشان یوسف هستی، همان برادری که بر نیرنگ او همداستان شدند و گمان بردند که از دست او آسوده گشتند).
بر این کار متّفق شدند که او را در ژرفای بن چاه قرار دهند، تا در آنجا از نظرهایشان پـنهان شـود. در ایـن لحظۀ تنگ و سختی که یوسف در آن با همچون ترس و هراسی روبه‌رو بود، و مرگ بـا او فـاصلۀ چندانـی نداشت، و نجات‌دهنده و فریادرسی نبود، و او نوجوان کوچکی و تنهای تنها بود، و آنـان ده نـفر نـیرومند و قوی‌هیکل بودند، در این لحظۀ یأس و نومیدی، خدا به دل او الهام کرد که او نجات پیدا خواهد کرد، و خواهد زیست تا بدانجا که همچون موضع زشت و پلشتی را رودرروی برادران خود یادآور خواهد شد و به یادشان خواهد انداخت، بدون این که آنان متوجّه گردند که این کسی که رودرروی ایشان است و همچون واقعه‌ای را بازگو می‌کند یوسف است، یوسفی که او را در ژرفای چاه رها کرده‌اند، در حالی که پسر بچّۀ کـوچکی بـیش نبوده است.
*
یوسف را با غم و محنتی که دست به گریبان است، در بن چاه رها می‌کنیم. بدون شکّ چیزی که خدا به دل او الهام کرده است و پیام داده است، بـدو انس و الفت و اطــمینان و آرامش می‌بخشد، تـا آن وقت که خدا گشایش را می‌رساند. یوسف را رها می‌کنیم تا ببینیم که برادرانش پس از انجام ایـن جـنایت چگـونه با پـدر داغدیده و رنج کشیده روبرو میگردند:
(وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً یَبْکُونَ (١٦) قَالُوا یَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَکْنَا یُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ کُنَّا صَادِقِینَ (١٧) وَجَاءُوا عَلَى قَمِیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ) (١٨)
شبانگاه گریه‌کنان پیش پـدرشان برگشتند (و شـیون سر دادند). گفتند: ای پدر! ما رفتیم و سرگرم مسـابقۀ (دو و تیراندازی) گشتیم و یوسف را نـزد اثـاثیۀ خود گذاردیم و گرگ (آمد و) او را خورد. تو هرگز (سخنان) ما را باور نمی‌داری، هر چند هم راستگو باشیم (چرا که یوسف را بسـیار دوست مـی‌داری و مـا را بـدخواه او می‌انگاری). پیراهن او را به خون دروغین بیاوردند (و بـه پـدرشان نشـان دادند. پدر) گفت: (چنین نـیست. یوسف را گرگ نخورده است و او زنده است) بلکه نفس (امّاره) کار زشتی را در نظرتان آراسته است و (شما را دچار آن کرده است. این کار شما، و امّا کار من) صبر جـمیل است. (صـبری کـه جـزع و فزع، زیـبائی آن را نیالاید، و ناشکری و ناسپاسی اجر آن را نزدایـد و بـه گناه تبدیل ننماید) و تنها خدا است کـه بـاید از او یـاری خواست در برابر یاوۀ رسواگرانه‌ای که میگوئید.
کینه جوشان و در فوران، چنان بی‌خبرشان کرده بود که نمی‌توانستند دروغ را نیز به هم ببافند و بسازند. اگـر اعصاب آرامی داشتند از اوّل چنین نمی‌کردند و از آن زمان که یعقوب بدیشان اجازه می‌داد یوسف را همراه با خود ببرند به ترک زشتیها و پـلشتیها و دروغ‌بـافیها و یاوه‌سرائیها می‌گفتند. ولی ایشان شتاب‌زدگانی بودند کــه شکـیبائی نـمی‌شناختند. مـی‌ترسیدند دیگـر باره فرصتی برایشان پـیش نـیاید. هـمچنین سـرهم کـردن داستان گرک که کاملاً پیدا بوده که دروغ است دلیل بر شتاب‌زدگی آنان است. دیـروز پـدرشان ایشـان را از همچون واقعه‌ای برحذر داشته بود، و آنان هـم وقوع همچون واقعه‌ای را نفی نموده بودند و مواظبت خویش را اظهار کرده بودند و همچون واقعه‌ای را به تـمسخر گرفته بودند. دیگر جای این نبود که بامدادان بروند و یوسف را به گرکی سپارند که دیروز پدرشان ایشان را از آن بیم داده بود! با همین شتاب‌زدگی پیراهن یوسف را آلوده به خـون دروغینی نـموده و آن را نـاشیانه خون‌آلود کردند. کارشان تا آنجا دروغ بود که آشکارا فریاد می‌زد که من دروغم ... بلی این کـار نـاشیانۀ ناشایست را کردند.
(وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً یَبْکُونَ (١٦) قَالُوا یَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَکْنَا یُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ).
شبانگاه گریه‌کنان پیش پـدرشان برگشتند (و شـیون سر دادند). گفتند: ای پدر! ما رفتیم و سرگرم مسـابقۀ (دو و تیراندازی) گشتیم و یوسف را نـزد اثـاثیۀ خود گذاردیم و گرگ (آمد و) او را خورد.
احساس می‌کردند که دروغ ایشان پیدا است - نزدیک بود که متردّد فریاد برآورد مرا بگیرید - گفتند:
(وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ کُنَّا صَادِقِینَ) (١٧)
تو هرگز (سخنان) مـا را باور نمی‌داری، هـر چند هـم راستگو بـاشیم (چـرا کـه یـوسف را بسـیار دوست می‌داری و ما را بدخواه او می‌انگاری).
یعنی تو به چیزی که می‌گوئیم اطمینان نمی‌کنی، و اگر هم راست باشد آن را باور نمی‌داری، چون تو دربارۀ ما شکّ و تردید داری و به چیزی که می‌گوئیم اطمینان نداری.
یعقوب از روی دلائل و قرائن حال، و با توجّه به ندای دلش، فهمید که گرک یوسف را نخورده است، و آنـان حیله و مکری تهیّه دیده‌اند و توطئه‌ای در ایـن راسـتا چیده‌اند. ایشان برای او داستانی را سر هم می‌بافند که رخ نداده است، و حال و وضعی را برای او توصیف می‌کنند که وجود نداشته است. این است که رویاروی بدیشان می‌گوید که دلها و درونـهایشان کار زشت و پـلشتی را در نـظرشان آراسته و پـیراسته است، و ارتکاب آن را ساده و آسـان جلوه داده است و در دسترسشان قرار داده است. توضیح می‌دهد و می‌گوید: کاری که او می‌کند صبر جمیل و تحمّل همچون مصیبت کمرشکن و سنگین است. جزع و فزعی نمی‌کند و شکوه و شکایتی نمی‌نماید. از خدا مدد و یاری می‌جوید در برابر دروغی که به هم بافته‌اند و حیله‌ها و نـیرنگها و دروغها و نارواهائی که انجام دادهاند و گفته‌اند:
(قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ) (١٨)
گفت: (چنین نیست. یوسف را گرگ نـخورده است و او زنده است) بلکه نفس (امّاره) کار زشتی را در نظرتان آراسته است و (شما را دچار آن کرده است. ایـن کـار شما، و امّا کار من،) صبر جمیل است، (صبری که جزع و فزع، زیبائی آن را نیالاید، و ناشکری و ناسپاسی اجر آن را نزداید و به گناه تبدیل ننماید) و تنها خدا است که باید از او یاری خواست در برابر یاوۀ رسواگرانه‌ای که می گوئید.
*
اینک برمی‌گردیم و به سراغ یوسف در چاه می‌رویم، تا صحنۀ واپسین در این بخش نـخستین از بخشهای داستان را ببینیم:
(وَجَاءَتْ سَیَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَأَدْلَى دَلْوَهُ قَالَ یَا بُشْرَى هَذَا غُلامٌ وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَعْمَلُونَ (١٩) وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَکَانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ) (٢٠)
و (بـعدها) قـافله‌ای (بـدانـجا) آمـد و آب‌آور خود را فرستادند (تا از چاه آب برای آنان بیاورد. هنگامی که) سطل خود را به پائین انداخت (و از ماه بالا کشید، دید که پسری بدان آویـخته است! فریاد بـرآورد و) گفت: مژده باد! این پسری (بس زیبا و دوست داشتنی) است، و او را به عنوان کالائی (برای فروش، از دیگران) پنهان داشتند (و عازم مصر شدند). و خداوند آگاه از هـر آن چیزی بود که می‌کردند (و به دل می‌گرفتند). و او را به پول ناچیزی، تنها به چند درهم فروختند، و (نسبت بدو چندان سخت‌گیری نکـردند، چرا کــه از تـرس خـانوادۀ یوسف) از (نگهداری) او پرهیز داشتند.
چاه بر سر راه قافله‌ها و کاروانهائی بود که در جاهائی که گمان آب می‌بردند به دنبال آب می‌رفتند. از جملۀ این چاه‌ها چاهی بود که آب باران در آن جمع می‌گردید و مدّتی باقی می‌ماند. گاهی هم خشک می‌شد.
(وَجَاءَتْ سَیَّارَةٌ ).
و (بعدها) قافله‌ای (بدانجا) آمد.
سیّاره به معنی قافله و کاروان است. از واژۀ سَیْر است و بیانگر رفتن زیاد است، مـثل: کَشّـافة، و جَوّالَـة، و قَنّاصَة ... یعنی بسیار کشف‌کننده، و بسیار گردنده، و بسیار شکار کننده...
(فَأَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ).
آب‌آور خـود را فرستادند (تـا از چـاه آب بـرای آنـان بیاورد).
یعنی آبدار و مأمور تهیّه آب کاروان را فرستادند کـه آب برایشان بیاورد، کسی که جاهای آب را ناسائی می‌کرد و می‌دانست آب در کجاها موجود است.
(فَأَدْلَى دَلْوَهُ).
او سطل خود را به پائین انداخت.
سطل خود را به بن چاه انداخت تا ببیند آبی وجود دارد، و یا سطل او پر می‌گردد. روند قرآنی از حرکت یوسف و چگونگی چسبیدن به سطل سخن نمی‌گوید تا تأثیر و گیرائی داستان برای خواننده و شنونده بیشتر شود:
(قَالَ یَا بُشْرَى هَذَا غُلامٌ ).
(فریاد برآورد و) گفت: مژده باد! این پسری (بس زیبا دوست داشتنی) است.
بار دیگری، روند قرآنی همۀ چیزها و همه سخنهائی را حذف کرده است کـه روی داده است و گـفته است، و حالی و وضعی را ذکر نمی‌کند که یـوسف پیدا کـرده است، و از این هم سخن نمی‌گوید که چگونه و تا چـه اندازه‌ای از نجات خود شاد و شادمان گردیده است. این کار را بدان لحاظ کرده است تا از سرنوشت یوسف با کاروان سخن بگوید:
(وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً).
او را به عنوان کالائی (برای فروش، از دیگران) پـنهان و داشتند (و عازم مصر شدند).
یعنی یوسف را همچون کالای نهانی به شمار آوردند و تصمیم گرفتند او را به عنوان برده‌ای بفروشند. از آنجا که یوسف برده نبود، او را نـهان کردند تـا وی را از دیدگان مردمان مخفی دارند. سپس او را با پول کـمی فروختند:
(وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ ).
و او را به پول ناچیزی، تنها به چند درهم فروختند.
آنان در معاملات چیزهای کم پولها را می‌شمردند، و در خرید و فـروش چـیزهای فـراوان پـولها را بـا تـرازو برمی‌کشیدند و می‌سنجیدند.
(وَکَانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ) (٢٠)
و (نسبت بدو چندان سخت‌گیری نکردند، چرا که از ترس خانوادۀ یوسف) از (نگهداری) او پرهیز داشتند. زیرا آنان می‌خواستند نجات پیدا کنند، و از تهمت برده کردن یوسف و فروش او خلاص شوند.
این بود پایان نخستین رنج و محنتی که در زندگی آن پیغمبر بزرگوار روی داد.
[1] من هر چه را بتوانـم تکذیب کنم این حادثه را نمی‌توانم تکذیب کنم که برای من که در آمریکا بودم و خانوادۀ من در قـاهره بـودند پـیش آمد. در خواب دیدم در چشم خواهرزادۀ جوان من خونی است و چشــم را از دیـدن بازمی‌دارد. نامه‌ای برای خانواده‌ام نـوشتم و مـخصوصاً احوال چشـم آن جوان را پرسیدم. پاسخ نامه برایم آمد که چشم آن جوان دچـار خـونریزی داخلی شده است و مشغول معالجه است...باید دانست که خونریزی داخلی از خارج دیده نمی‌شود، و چشم شخص مبتلا بـرای کسـی کـه بـا چشم غیرمسلح بدان مینگرد سالم به نظر می‌رسد و غیرعادی دیده نمی‌شود. به همین جهت آن پسر جوان با داشتن چشم ظاهراً سالم از بینائی مـحروم مانده بود. خواب، آن خونریزی داخلی را که دیده نمی‌شد نشان داد! من غیر از این چیزی نمیگویم، چون همین یک مثال به تنهائی کافی است.