تفسیر سوره‌ی یونس آیه‌ی 25-1

سوره‌ی یونس آیه‌ی 25-1

(الر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ (١) أَکَانَ لِلنَّاسِ عَجَبًا أَنْ أَوْحَیْنَا إِلَى رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ الْکَافِرُونَ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ مُبِینٌ (٢) إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الأمْرَ مَا مِنْ شَفِیعٍ إِلا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلا تَذَکَّرُونَ (٣) إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا إِنَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ (٤) هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِکَ إِلا بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (٥) إِنَّ فِی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ (٦) إِنَّ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَرَضُوا بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا وَالَّذِینَ هُمْ عَنْ آیَاتِنَا غَافِلُونَ (٧) أُولَئِکَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ (٨) إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمَانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الأنْهَارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (٩) دَعْوَاهُمْ فِیهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَتَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٠) وَلَوْ یُعَجِّلُ اللَّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُمْ بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ فَنَذَرُ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ (١١) وَإِذَا مَسَّ الإنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٢) وَلَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذَلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ (١٣) ثُمَّ جَعَلْنَاکُمْ خَلائِفَ فِی الأرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ (١٤) وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلا مَا یُوحَى إِلَیَّ إِنِّی أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (١٥) قُلْ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَلا أَدْرَاکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُرًا مِنْ قَبْلِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ (١٦) فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ (١٧) وَیَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لا یَضُرُّهُمْ وَلا یَنْفَعُهُمْ وَیَقُولُونَ هَؤُلاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لا یَعْلَمُ فِی السَّمَاوَاتِ وَلا فِی الأرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ (١٨) وَمَا کَانَ النَّاسُ إِلا أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فِیمَا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (١٩) وَیَقُولُونَ لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ (٢٠) وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذَا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیَاتِنَا قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَکْرًا إِنَّ رُسُلَنَا یَکْتُبُونَ مَا تَمْکُرُونَ (٢١) هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَجَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِیحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنْجَیْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ (٢٢) فَلَمَّا أَنْجَاهُمْ إِذَا هُمْ یَبْغُونَ فِی الأرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَى أَنْفُسِکُمْ مَتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ إِلَیْنَا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٢٣) إِنَّمَا مَثَلُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا کَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الأرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَالأنْعَامُ حَتَّى إِذَا أَخَذَتِ الأرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّیَّنَتْ وَظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَیْهَا أَتَاهَا أَمْرُنَا لَیْلا أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِیدًا کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالأمْسِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (٢٤) وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلامِ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ) (٢٥)

همه  این  سوره  -  همان  گونه‌ که  در  دیباچۀ  آن‌ گفتیم  -  تار  و  پود  یگانه‌ای  است‌.  سخت  است  بتوان  آن  را  به  بخشها  و  بندهای  جدا‌گانه  تقسیم‌ کرد.  در  این  ویژگی  به  سورۀ  انعام  می ماند،  سوره‌ای ‌که  در  جزء  هـفتم  از  آن  سـخن  رفت‌.  البتّه  هر  سوره‌ای  شخصیّت  و  قالب  خاصّ  خود  را  دارد...  این  سوره  به  شکل  موجهای  پیاپی  به  جوش  و  خروش  درمی‌آید،  و  پیامهای  الهام‌بخش  خود  را  به  دل  انسان  می‌ریزد،  و  دل  انسان  را  با  آهنگها  و  نو‌اهـای  گوناگون  مخاطب  می‌سازد  و  با  آن  به  سخن  درمی‌آید...  گاهی  نوائی  از  شگفت  از کار  مشـرکان  در  استقبال  از  وحی  و  قرآن  سر  می‌دهد.  زمانی  به  نمایش  صحنه‌های  هستی  می‌پردازد،  صحنه‌هائی  که  الوهیّت  یزدان  سبحان  در  آ‌نها  جلوه‌گر  می‌آید.  وقتی  هم  صحنه‌های  قیامت  و  رستاخیز  را  پیش  چشم  می‌دارد. گاهی  نیز  احوال  انسانها  را  در  رویاروئی  با  رخدادهائی  نمایش  می‌دهد کـه  بر  آنان  می‌گذرد.  زمانی  هـم  مـهلکه‌ها  و  کشـتارگاه‌های  پیشینیان  را  نشـان  مـی‌دهد...  و  دیگـر  مـوضوعات  و  اشاراتی  که  سوره  در  بر  د‌ارد  و  قبلاً  بدانها  اشاره  شد.  اگر  درست  باشد  این  سـوره  را  به  بـخشها  و  بندهای  جداگانه  تقسیم ‌کرد،  می‌توان گفت‌:  بیش  از  نیمۀ  نخستین  سوره  یک  بخش  و  بند  بشـمار  است  و  لبـریز  از  ایـن  موجهای  پیاپی  است‌.  آن‌ گاه  داستان  نوح  به  میان  می‌آید  و  چکیده‌وار  از کسـانی  سخن  مـی‌رود کـه  پس  از  او  زیسته‌اند.  سپس  داستان  موسی  ذکر  می‌شود.  آن  وقت  به  داستان  یونس  اشاره  می‌رود.  همۀ  اینها  بخش  و  بند  دیگری  را  تشکیل  می‌دهند.  سپس  آهـنگها  و  نـواهای  واپسین  سوره  زمزمه  می‌شود،  و  آخرین  بخش  و  بند  را  می‌سازند.

با  توجّه  به  سرشت  این  سوره‌،  خواهیم ‌کوشید  موج  موج  آن  را  بررسی‌ کنیم‌،  یا  مجموعه‌ای  از  امواج  متناسب  و  هماهنگ  آن  را  عرضه  داریم‌،  بدان گونه ‌کـه  سـرشت  متمایز  سوره  می‌طلبد.

*

نخستین  درس  این  سوره  با  سه  حـرف‌:  «‌الف‌،  لام‌،  را»  آغاز  می‌گردد،  همان  گـونه  کـه  سـوره‌های  بـقره  و  آل  عمران  و  اعراف  با  حروفی  آغاز  شده  بودند  و  در  تفسیر  آنها  نظریّۀ  مورد  پسند  خود  را  بیان  داشتیم‌.  این  سه  حرفی ‌که  سوره  با  آنها  آغاز  می‌شود  مبتدا  هستند  و  خبر  مبتدا: «‌تلک  آیات  الکتاب  الحکیم‌«  است‌.

سپس  روند  سوره  به  عرضه ‌کـردن  و  بـررسی  نـمودن  چندین  کار  می‌پردازد،  کارهائی  کـه  در  آنها  فلسفه  و  حکمت  است‌.  بدین  فلسفه  و  حکمت  نیز  در  وصف‌ ‌کتاب  اشاره  شده  است  و گفته  شده  است‌ که  هدف  از  وحی  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  این  است  مردمان  را  بترساند  و  به  مؤمنان  مژده  دهد.  به  معترضانی  پاسخ  داده  می‌شود که  می‌گفتند  چگونه  خدا  باید  به  انسان  وحی  کند...  آن  گاه  از  آفرینش  آسمانها  و  زمین  و  ادارۀ  آنها  سخن  رفته  است..  سپس  به  این  اشاره‌ گردیده  است‌ که  خورشید  تابان  است  و  ماه  رخشان‌،  و  برای  ماه  منازلی  ترتیب  داده  شده  است ‌کـه  مردمان  با  توجّه  بدان  حساب  سالها  و  معاملات،  خود  را  نگاه  می‌دارند...  از  اختلاف  و  دگـرگونی  شب  و  روز  و  حکمت  و  تدبیری‌ که  در  آن  است  بحث‌ گردیده  است‌.  روند  سوره  آن‌ گاه  پس  از  عرضۀ  این  نشانه‌های  جهانی‌،  به  غافلان  از  این  نشانه‌ها  می‌پردازد،  آن ‌کسانی‌ که  چشم  به  راه  ملاقات  با  خدائی  نیستند که‌ گردانندۀ  امور  هـمه  چیز  است‌.  از  فرجام  بدی  سخن  می‌گوید که  در  انـتظار  هـمحون  غــافلانی  است‌.  از  دیگـر  سـو  از  نعمتهای  جاویدانی  صحبت  می‌کند  که  در  انتظار  مـؤمنان  است‌.  حکمت  به  تأخیر  انداختن  سرنوشت  تا  روز  ‌موعود  را  می‌نگارد،  و  فلسفۀ  شتاب  نورزیدن  در  رساندن  شـرّ  و  بلا  به  مردمان  را  پیش  چشـم  مـی‌دارد،  و  به  مـردمان  گوشزد  می‌شود که  سرشت  انسان  این  است‌ که  در  دنیا  با  همان  شتابی ‌که  خوبی  را  برای  خود  می‏طلبد  بدی  را  نیز  برای  خویش  درخواست  می‌نماید.  لذا  خداوند  اگـر  بـه  شتاب  ایشان  در  درخواست  شرّ  و  بلا گوش  فرا  دارد،  کارشان  به  تـباهی  مـی‌کشد  و  هـر  چـه  زودتر  نابود  می‌شوند  و  بدون  هیچ  گونه  مهلتی  به  کـیفر گناهانشان  می‌رسند  و کار  از کار  می‌گذرد.

بدین  خاطر  است‌ که  از  سرشت  انسان  سخن  می‌رود  و  گفته  می‌شود که  انسانها  در  وقت  روبرو  شدن  با  خیر  و  شرّ  و  خوبی  و  بدی  چگونه  رفتار  می‌کنند.  زمانی‌ که  بلا  و  مصیبتی  بدیشان  دست  می‌دهد  در  پیشگاه  یزدان  به  تضرّع  و  زاری  می‌ا‌فتند،  و  هنگامی‌ که  خدا  بلا  و  مصیبت  را  دفع  و  بر  طـرف  فـرمود  خـدا  را  فـرامـوش  می‌کنند،  و  دیگر  باره  مصرّانه  به  همان  کـارهائی  دست  می‌یازند  که  قبلاً  می‌کردند،  بدون  این  کـه  از  نسـلهای  پیشینی  عبرت  بگیرند که  در گذشته  خود  هـمین  راه  را  پیموده‌اند  و  در  مسیر  آن  هلاک  و  نابود گردیده‌اند!

  با  وجود  این‌ که  هلاک  و  نابودی  پیشینیان  برای  عربهائی  که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آنان  را  به  پـذیرش  اسـلام  دعـوت  می‌فرمود  روشن  بوده  است‌،  تکـذیب  کـنندگان  حـقّ  و  حقیقت  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخـواست  مـی‌کردند  بــرای  ایشان  قرآنی  جدای  از  این  قرآن  بیاورد  یـا  برخی  از  قرآن  را  تغییر  دهد.  دیگر  نمی‌اندیشیدند  و  نمی‌فهمیدند  که  این  قرآن  از  سوی  یزدان  جهان  نـازل  مـی‌گردد،  و  دارای  فـلسفه  و  حکـمت  ویـژۀ  خـود  است  و  تـغییر  و  تبدیلی  در  آن  صـورت  نـمی‌گیرد.  آنـان  غـیر  از  خـدا  چیزهائی  را  پرستش  می‌کردند کـه  نـه  بدیشان  زیـانی  می‌رسانید  و  نه  سودی  بهرۀ  آنان  می‌کرد،  بدون  این  که  در  این  پرستش  دلیل  و  برهانی  و  سند  و  مدرکی  داسته  باشند.  پرستش  خـدای  یگانه  را  رهـا  مـی‌کردند  و  از  یگاپرستی‌ که  متکّی  به  وحی  از  سوی  خدا  است  دوری  می‌گزیدند. گذشته  از  اینها  به  معجزۀ  روشن  یـزدان  در  قرآن  نگاهی  نمی‌انداختند  و  توجّهی  نـمی‌نمودند،  و  از  نشانه‌های  اعجازانگیز  موجود  در  گسترۀ  هستی  غـافل  می‌گردیـند،  و  پیشنهاد  می‌کردند  که  یـزدان  مـعجزه‌ای  جدای  از  اینها  را  بدیشان  بنماید  و  خارق  العاده‌ای  کـه  آنان  می‌خواهند  روی  نماید.

پس  از  سخن  از  این  امـور،  رونـد  سـوره  بـه  سـرشت  انسانها  برمی‌گردد  و  می‌فرماید  چگونه  انسـانها  پـذیرۀ  رحمت  و  زیان  می‌شوند.  نمونۀ  زنده‌ای  از  این  سرشت  در  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  جنبان  و  پـویا  و  مـؤثّر  بـه  تصویر  زده  می‌شود.  این  صحنه  مربوط  به‌ کسانی  است  که  در  دریا  سوار  بر کشتی  به  مسافرت  می‌پردازند.  در  آغاز  سفر کشتی  خوش  و  خرّم  ایشان  را  به  پیش  می‏‎برد.  ولی  بعدها  طوفان  باد  درمی‌گیرد  و  امواج  از  هر  سو  بر  سر  و کول  همدیگر  می‌دوند  و کشتی  را  ا‌ز  هر  سـو  در  برمی‌گیرند...

صحنۀ  دیگری ‌گول  این  جهان  را  به  تصویر  می‌کشد که  چگو‌نه  با  زرق  و  برقی ‌که  دارد  مردمان  را  مـی‌فریبد.  ولی  رخشندگی  و  تـابندگی  آن  نـاگـهان  در  لحظه‌ای  خـاموشی  مـی‌پذیرد،  و  دل  به  دنـیا  دادگـان  و  فـریب  خوردگان  زر  و  زیور  جهان  که  غافل  از  فـرجـام  بد  و  ناگوار  و  هراسناک  خود  بوده‌اند  نابود  شـده انـد  و  به  عذاب  گرفتار  آمده‌اند...  یـزدان  جـهان  مـردمان  را  به  سرا‌ی  ا‌من  و  ا‌مان‌،  یعنی  بهشت  جاویدان  می‌خواند.  آ‌ن  سرای  سرمدی  و  جاویدا‌نی ‌که  جای  آرامش  و  آسایش  است‌،  هیچ  ترس  و  هراسی  نیست  از  ناگهانی  آمدن  آن‌:

(کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (٢٤)

ما  این  چنین  (‌روشـن‌)  آیـه‌ها  را  بـرای  قومی  تشـریح  و  تبیین  می‌کنیم  که مـی‌اندیشند  (‌و  می‌فهمند)‌.(‌یونس  /  ٢4)

 آیات  خود  را  برای  مردمانی  شرح  و  بسط  می‌دهیم  و  روشن  می‌کنیم ‌کـه  فـلسفه  و  حکـمتی  را  درک  و  فـهم  می‌کنند  که  یزدان  سـبحان  در  آفـرینش  و  آفـریده‌های  جهان  و  در  ا‌دارۀ  امور  و گردا‌ندن  کار  و  بار کیهان‌،  به  ودیعت  نهاده  است‌.

*

(الر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ) (١)

الف‌.  لام‌.  را...  این  آیه‌های  کتاب  استواری  است  (‌که  هر  چند  از  همین  نوع  حرفها  فراهم  آمـده  است‌،  نـمی‌توانید  هـمانند  آن  را  بســازید.  از  اســتحکام  و  نـظم  و  نـظام  برخوردار  است  و  باطل  و  خرافه  و  هزل  بدان  راه  ندارد،  و  پـر  است  از  سـخنان  حکمت‌آمیزی  که  سـود  دنیا  و  آخرت  مردم  را  در  بر  دارد)‌‌.

ا‌ز  ا‌ین  حروف  و  همسان  آنها،  آیـات‌ کـتاب  استوار  و  حکمت‌آمیز،  فراهم  می‌آید،‌ کـتابی‌ کـه  برخیها  قـبول  نمی‌کنند که  یزدان  آن  را  برای  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم نازل  و  وحی کرده  باشد.  این  حروف  در  دسترس  همچون‌ کسانی  است‌.  امّا  نمی‌توانند  از  آنها  آیـه‌ای  هـمچون  آیـه‌های  کتاب  قرآن  ترتیب  دهند  -‌ همان‌ گونه‌ که  در  این  سوره  ا‌یشان  را  به  مبارزه  طلبیده  است  -‌ ا‌ین کار  هم  ایشان  را  به  اندیشه  و  بینش  نمی‌کشاند،  و  بدین  درک  و  فـهم  نمی‌رساند که  متوجّه‌ گردند  وحی  دو  راهۀ  جدائی  میان  آنـان  و  مـیان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌،  و  اگر  وحی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم نیز  همچون  ایشان  از  ساختن  یک  آیه  با  این  حروف  درمانده  و  ناتوان  می‌گردید،  حروفی ‌که  در  دسترس  همگان  است‌.

(تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ) .

این  آیه‌های  کتاب  استواری  است  (‌که  هر  چند  از  هـمین  نوع  حرفها  فراهم  آمده  است‌،  نـمی‌توانید  هـمانند  آ‌ن  را  بسازید.  از  استحکام  و  نظم  و  نظام  بـرخوردار  است  و  بـاطل  و  خرافـه  و  هـزل  بدان  راه  نـدارد،  و  پـر  است  از  سخنان  حکمت‌آمیزی  که  سود  دنیا  و  آخرت  مردم  را  در  بر  دارد)‌.

قرآن  کتاب  استوار  و  حکمت‌آمیزی  است  که  انسانها  را  با  چیزی  مخاطب  قرار  مـی‌دهد کـه  با  سـرشت  آنـان  مناسبت  و  سـازگاری  دارد.  قــرآن  در  ایـن  سوره  گوشه‌های  درست  و  ماندگاری  ا‌ز  سرشتهای  انسانها  را  عرضه  می‌دارد که  مصداق  آنها  را  در  هر  نسلی  خواهیم  یافت‌.  قرآن  کـتاب  اسـتوار  و  حکـمت‌آمیزی  است‌ کـه  غافلان  را  هوشیار  می‌گرداند  و  ایشـان  را  به  اندیشه  دربارۀ  نشانه‌های  خداشناسی  موجود  در گسترۀ  هستی  و  در  لابلای  آن‌،  در  آسمان  و  زمین‌،  در  خورشید  و  ماه‌،  در  شب  و  روز،  در  هلاک  و  نابودی  نسلهای  پیشین‌،  در  داستانهای  پیغمبران  با  اقوام  خویش،  و  در  دلائل  قدرت  پنهان  و  پیدا  در  این  جهان‌...  فرا  می‌خواند.

*

(أَکَانَ لِلنَّاسِ عَجَبًا أَنْ أَوْحَیْنَا إِلَى رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ الْکَافِرُونَ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ مُبِینٌ) (٢)

آیــا  ایــن  برای  مـردم  شگـفتی  دارد  کـه  مـا  مردی  از  خودشان  را  (‌پـیغمبر  کردیم  و  بـدو)  پـیغام  داد‌یـم  که  مردمان  را  (‌از  عذاب  خدا)  بـترسان  و  مؤمنان  را  مژده  بده  که  آنان  در  نزد  پروردگارشان  دارای  مقام  و  متزلت  عالی  هستند  (‌و  از  سابقۀ  نیک  برخوردار  و  بـر  دیگـران  برتری  دارند.  امّا  با  وجود  صدق  رسول  و  اعجاز  قرآن‌)  کافران  می‏‎گویند  که‌:  این  مرد،  (‌محمّد  نام‌)  واقعاً  جادوگر  آشکاری  است‌.

ایـن  یک  پــرسش  اسـتنکاری  است‌.  شگـفتی  را  زشت  می‌شمارد  که  مردمان  از  حقیقت  وحی  اظهار  داشته‌اند  از  آن  زمان ‌که  پیغمبران  به  میانشان  روانه  شده‌اند.

پرسشی  که  پیوسته  از  پیغمبری  شده  است  ایـن  بـوده  است‌:  آیا  خدا  انسانی  را  به  عنوان  پیامبر  برانگیخته  و  روانه  داشته  است‌؟  انگیزۀ  این  پرسش  پی  نـبردن  بـه  ارزش  «‌انسان‌«  است‌.  انسانها  خودشان  ارزش  «‌انسان‌«  را  نشناخته‌اند که  در  ایشان  مجسّم  است‌.  مردمان  این  را  زیاد  می‌بینند که  انسانی  پیامبر  خدا گردد،  و  با  خـدا  از  راه  وحی  ارتباط  پیدا کند،  و  خدا  او  را  موظّف  فرماید  انسانها  را  هدایت  و  رهنمود  سازد.  هـمچون  مردمانی  انتظار  دارند  که  یزدان  فرشته‌ای  یا  آفـریده  دیگری  را  بفرستد  و  برانگیخته ‌کند  که  از  انسان  در  پـیشگا‌ه  خـدا  والا  مقام‌تر  و  برتر  باشد.  بدون  این  که  این  مردمان  بـه  حرمت  و کرامتی  بنگرند که  یزدان  به  این  آفریده  انسان  نام  بخشیده  است‌.  از  جملۀ  این  حرمت  و کرامت  یزدان  سبحان  در  حقّ  انسان  این  است ‌که  او  را  شایستۀ  حـمل  رسالت  فرموده  است  و  از  میانشان  افرادی  را  برگزیده  است‌ که  بدین  شیوۀ  ویژه  بـا  آفــریدگار  جـهان  تـماس  حاصل  کرده‌اند  و  مفتخر  به  مقام  پیغمبری  شده‌اند.

این  شبهه‌ای  بود که‌ کافران  تکذیب‌کنندۀ  حقّ  و  حقیقت  در  زمان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  داشتند،  و  شبهۀ  امثال  ایشان  در  روزگاران  پیشین  بـوده  است‌.  ولی  در  ایـن  روز‌گـار  و  زمانی‌ که  ما  در  آن  بسر  می‌بریم  برخی  از  مردمان  برای  خودشان  شبهۀ  دیگری  را  ایجاد  و  مـطرح  مـی کنند کـه  بی‌ارزش‌تر  و  ناچیزتر  از  شبهۀ  روزگار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  شبهۀ  روزگاران  پیشین  است‌!

آنان  می‌پرسند:  چگونه  تـماس  حـاصل  مـی‌شود  مـیان  انسانی  که  دارای  سرشت  مادی  است‌،  و  میان  یزدانی‌ که  دارای  سرشت  جدای  از  سرشت  همۀ  چیزهائی  است‌ که  آفریده  است‌،  یزدانی ‌که  هیچ  چیزی  بسان  او  نـیست  و  هیچ  چیزی  بدو  نمی‌ماند؟

این  پرسشی  است‌ که  شایستۀ  کسـی  نـیست‌ کـه  آن  را  بپرسد  مگر  این ‌که  دانش  او  از  یک  سو  به  غور  حقیقت  یزدان  سبحان  و  سرشت  ذات  الهی  رسـیده  بـاشد،  و  از  دیگر  سو  دانش  او  همۀ  ویژگیهائی  را  شناخته  باشد کـه  یزدان  به  انسان  ارمغان  داشته  است  و  در  وجود  او  بـه  ودیعت  نهاده  است‌.  این  هم  چیزی  است  کسی  که  برای  عقل  خود  احترام  قائل  باشد  و  حدود  و  ثغور  این  خرد  را  بشناسد،  آن  را  ادّعاء  نمی‌کند.  بلکه  کسـی  کـه  بـدانـد  ویژگیهای  انسان  پیوسته  قابل  کشف  است  و  هر  زمـان  چیزهای  تازه‌ای  از  ویـژگیهای  انسـان  کشـف  مـی‌شود  همچون  ادّعائی  نمی‌کند.  او که  می‌داند  هـنوز  دانش  از  تکاپو  نایستاده  است  و  علم  به  آخرین  مرز  خود  نرسیده  است  تا گفته  شود:  او  به  همۀ  ویژگیهائی  پی‌ برده  است‌ که  انسان  دارد  و  می‌توان  بدانها  دسترسی  پیدا  کرد...  افزون  بر  اینها  باید  گفت  که  همیشه  کرانـه‌ها  و گـوشه‌هائی  از  خصائص  هستی  انسان  ناشناخته  می‌ماند  و  در  فراسوی  فهم  و  درک  علم  و  عقل  قرار  می‌گیرد!

در  هستی  انسان  نیروهای  ناشناخته‌ای  وجود  دارد که  جز  خدا  کسی  از  آنها  آگاهی  پیدا  نمی‌کند.  خـدا  است‌ کـه  می‌داند  چگو‌نه  رسالت  خود  را  در  هستی  انسـان  قـرار  می‌دهد  و  پیامبری  را  بدین  آفـریده  ارمـغان  مـی‌دارد،  آفریده‌ای  که  دارای  تاب  و  توانی  است  که  این  تـاب  و  توان  همچون  رسالتی  را  برمی‌تابد  و  آن  را  حمل  می‌کند.  مردمان  بدین  تـاب  و  تـوان  پـی‌ نمی‌برند.  حـتّی  خـود  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدین  تاب  و  توان  پـیش  از  رسـیدن  بـه  نبوّت  پی ‌نبرده  است‌.  امّا  خدائی  که  از  روح  مـتعلّق  بـه  خود  به  انسان  دمیده  است‌،  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است ‌که  هر  سلولی  و  یاخته‌ای‌،  و  هـر  بـنیه  و  سـاخته‌ای‌،  و  هـر  آفریده  و  پدیده‌ای‌،  در  برمی‌گیرد.  یزدان  جهان  می‌تواند  به  انسانی  نیروی  این  تماس  ویژه  را  ارمـغان  دارد  به  گونه‌ای  که  کسی  به‌ کیفیّت  آن  پی  نمی‏برد  مگر  انسانی  که  خودش  مزۀ  آن  را  چشیده  است  و  این  خلعت  الهـی  بدو  داده  شده  است  و  بر  تن  ا‌و  چست  گردیده  است‌.

برخی  از  مفسّران  معاصر کوشیده‌اند که  از  راه  علم  وحی  را  اثبات‌ کنند  و  تا  اندازه ای  به  ذهن  نزدیک‌ گردانند.  ما  بــطور کـلّی  با  ایـن  شـیوه  مخالف  هسـتیم  و  آن  را  نمی‌پسندیم‌.  چه  علم  دارای  پهنه  و گسترۀ  خود  است‌،  پهنه  و گستره‌ای‌ که  دانش  ابزار  آن  را  در  دسترس  دارد  و  می‌تواند  در  آن  به  تاخت  و  تـاز  درآیـد.  دانش  دارای  کرانه‌هائی  است  که  ادوات  و  اسباب  کشف  آن  کرانه‌ها  و  پائیدن  و  نگهبانی  از  آنـها  بدو  داده  شــده  است‌.  ولی  دانش  ادّعاء  نکرده  است ‌که  یک  چیز  حقیقی  از  روح  را  می‌دانـد.  چـه  روح  در کـمربند  حـوزۀ  عـملکرد  دانش  نیست‌،  و  روح  چیزی  نـیست‌ که  بتوا‌ن  بـا  آ‌زمـایش  مـادی‌ای  کـه  عـلم  وسـائل  آن  را  در  اخـتیار  دارد  بـه  آزمایش  روح  پرداخت‌.  لذا  دانشی  که  پای‌بند  اصول  و  ارکان  علمی  باشد  از  این ‌که  به  مـیدان  روح  گـام  نـهد  خودداری  می‌کند.  چیزی  که  «‌عـلوم  روحـی‌«  نـامیده  می‌شود،  در  حقیقت  تلاشهائی  در  پی  شکـّها  و گـمانها  است  و  روان  شدن  به  دنبال  خیالات  و  اوهام  است‌[1]  در  این  زمینه  راهی  برای  شناخت  چیزی  نیست‌ که  یقینی  و  حقیقی  بـاشد،  مگـر  آن  انـدازه که  از  منبع  یـقینی  و  حقیقی‌ای  همچون  قرآن  و  حدیث  به  ما  رسیده  است‌،  و  در  حدودی‌ که  در  آنها  آمده  است‌،  بدون  این‌ که  افزایش  و  قیاس  و  دخل  و  تصرّفی  در  آنها  صورت  پذیرد.  چـه  افزایش  و  قیاس  و  دخل  و  تصرّف‌،  عـملکردهای  عـقلی  است‌.  عقل  هم  اینجا  به  مـیدانـی  گـام  مـی‌گذارد  و  در  زمینه‌ای  کار  می‌کند که  میدان  و  زمینۀ  عـقل  نـیست  و  وسائل  و  ادوات  آنها  را  با  خود  ندارد.  آخر  با  وسائل  و  ادوات  عمل  در  همچون  میدا‌نی  و  در  همچون  زمینه‌ا‌ی مجهّز نگردیده است.

(أَکَانَ لِلنَّاسِ عَجَبًا أَنْ أَوْحَیْنَا إِلَى رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ؟).

آیــا  ایـن  بــرای  مـردم  شگفتی  دارد  که  مـا  مـردی  از  خودشان  را  (‌پیغمبر  کـردیم  و  بدو)  پـیغام  دادیـم  که  مردمان  را  (‌از  عذاب  خدا)  بترسان  و  بـه  مؤمنان  مـژده  بده  که  آنان  در  نزد  پروردگارشان  دارای  مقام  و  منزلت  عالی  هستند  (‌و  از  سابقۀ  نیک  برخوردار  و  بـر  دیگران  برتری  دارند؟‌)‌. 

این‌،  چکیدۀ  وحی  است‌:  بیم  دادن  مـردمان  از  فرجام  مخالفت‌،  و  مژده  دادن  مردمان  به  سرانجام  اطاعت‌.  این  هم  متضمّن  بیان  تکالیف  و  وظائفی  است‌ که  باید  از  آنها  پیروی  شود،  و  بیان  نواهی  و  منکراتی  است‌ که  باید  از  آنها  پرهیز گردد.  ایـن  هم  بیم  دادن  و  مـژده  دادن  و  مقتضیات  آن  دو  بطور  خلاصه  است‌.

بیم  داد‌ن  هم  برای  هـمگی  مـردمان  است‌.  چه  هـمگی  مردمان  نیازمند  تبلیغ  و  بیان  و  تحذیرند.  مژده  نیز  تنها  به  کسانی  داده  می‌شود که  مؤمن  هستند.  بدیشان  مژده  می‌دهد که  آرامش  و  آسایش  و  ثبات  و  استقرار  خواهند  داشت‌...  این  معانی  و  مفاهیمی  است  که  واژۀ  «‌صِدْقٍ‌«  همران  با  «‌قَدَمَ»  در  فضای  بیم  دادن  و  ترساندن‌،  بدانها  اشارت  دارد....

(قَدَمَ صِدْقٍ).

مقام  و  منزلت  و  درجات  رفیعه‌.

مراد  از  قَدَمَ  صِدْقٍ،  قدم  ثابت  ا‌ستوار  دا‌رای  یقینی  است  که  در  فضای  بیم  و  هراس  و  در  هنگامۀ  ترس  و  خوف  و  در  اوقات  سخت  و  دشوار،  بر  خود  نمی‌لرزد  و  پریشان  نمی‌شود  و  تزلزل  به  خود  راه  نـمی‌دهد  و  پس  و  پـیش  نمی‌رود.

(قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ؟).

در  نزد  پروردگارشان  دارای  مقام  و  منزلت  عالی  هستند  (‌و  از  سابقۀ  نیک  برخوردار  و  بر  دیگران  برتری  دارند)‌. 

آنان  در  پـیشگاه  خداوندگارشان  از  مقام  و  منزلت  برخوردارند،  پیشگاهی  که  انسـانهای  مؤمن  در  آنجا  آرام  می‌گیرند  و  در  امن  و  امان  می‌مانند،  در  صورتی  که  دلها  و  قدمهای  افراد  دیگر  بر  خود  می‌لرزد  و  ترسان  و  هراسان  می‌گردد.

حکمت  و  فلسفۀ  خدا  در  وحی  به  مـردی  از خودشان  روشن  و  پیدا  است‌.  مردی  است‌ که  ایشان  را  می‌شناسد  و  آنان  هم  او  را  می‌شناسند.  بدو  یقین  و  اطمینان  دارند.  از  او  دریافت  می‌دارند  و  می‌آموزند،  و  بدو  می‌دهند  و  می‌آموزند،  بدون  هیچ ‌گونه  مشکلی  و  ستمی  و  ر‌نجش  خاطری‌...  حکمت  و  فلسفۀ  یزدان  در  ارسال  پیغمبران،  روشن‌تر  و  پیداتر  از  این  است‌.  انسان  بگونۀ  سرشتی  آمادۀ  انجام  خیر  و  خوبی  و  شرّ  و  بــدی  است‌.  عقل  او  ابزار  تشـخّص  او  است‌.  ولی  ایـن  عقل  به  ترازوی  درست  و  به  معیار  راستی  نیاز  دارد،  هر  وقت ‌کار  بر  او  پوشیده  بماند،  شبهه‌ها  او  را  احاطه ‌کند،  امواج  و  شهوات  او  را  به  خود کشد،  و  تأثـیرات  عـارضی  و  انگیز‌ه‌های  گذرائی‌ که  به  بدن  و  اعصاب  و  مزاج  می‌رسد  در  او  اثر  کند.  چه  گاه‌ گاهی  سنجشها  و  برآوردهای  عقل  تغییر  و  تبدیل  پیدا  می‌کند  و  ضدّ  و  نقیض  می‌افـتد...  عقل  بـه  ترازوی  درستی  و  به  معیار  راستی  نیاز  دارد که  همچون  تأثـیرات  و  انگیزه‌هائی  در  آن  اثر  نگـذارد  و  آن  را  نلرزاند  و  نامیزان  نگرداند،  ترازو  و  مـعیاری  که  عقل  بدان  رجوع  کند،  و  تسلیم  رهنمونها  و  رهـنمودهای  آن  شود،  و  در  پرتو  ارشاد  و  هدایت  آن  به  راه  درست  برگردد.  این  ترازوی  سبحان  و  شریعت  ایزد منّان  است‌.  این  هم  می‌طلبد  که  دین  خدا  دارای  حقیقت  ثابتی  باشد،  حقیقت  ثـابتی ‌که  عقل  بشری  همۀ  آموخته‌ها  و  برداشت‏های  خود  را  بدان  برگرداند،  و  آنها  را  با  این  ترازو  و  معیار  درست  بسنجد.  بدین  هنگام  است‌ که  آمو‌خته‌ها  و  بــرداشـتهای  درست  از  نــادرست  تشخیص  داده  می‌شود...

این  سخن  که  می‌گوید:  آئـین  خدا  هـمیشه  «برداشت  انسان  از  آئین  یزدان  است‌«  و  بدین  خـاطر  «‌اصول  و  ارکان  آن  متغیّر  و  متحوّل  می‌شود»‌،  این  قاعدۀ  اساسی  آئین  خدا که  «‌ثابت  و  تغییر  ناپذیری  حقیقت  دین  خدا،  و  راست  و  درست  ماندن  ترازوی  او  است‌«  را  در  معرض  شلی  و  ولی  و  لرزش  و  چرخش  مستمرّ با  آموخته‌ها  و  برداشت‏های  بشری  قرار  می‌دهد،  به  گونه‌ای‌ که  دیگر  ترازو  و  معیار  ثابتی  بر  جای  نمی‌ماند  تـا  آموخته‌ها  و  برداشت‏های  بشری  بدان  عرضه  و  سنجیده  شود.

این  سخن  فاصلۀ  کوتاهی  با  این  سخن  دارد که  می‌گوید:  دین  سـاختۀ  انسـان  است‌!  نـتیجۀ  نـهائی  یکی  است‌.  لغزشگاه  خطرناکی  ا‌ست  و  بسیار  هم  خطرناک  است‌.  این  شیوه  و  طریقه‌ای  است‌ که  باید  سخت  از  آن  خویشتن  را  حذر  داشت‌،  و  از  نتائج  نزدیک  یا  دور  آن  خود  را  پائید.

با  وجود  روشنی  مسألۀ  وحی  بدین  نـحوی‌ کـه  از  آن  سخن  رفت‌،‌ کافران  به  عـنوان‌ کـار  بسـیار  شگـفت  و  عجیبی  پذیرۀ  آن  می‌رفتند:

(قَالَ الْکَافِرُونَ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ مُبِینٌ) (٢)

 (‌امّا  بـا  وجود  صدق  رسـول  و  اعـجاز  قرآن‌)  کافران  می‏‎گویند  که‌:  این  مرد،  (‌محمّد  نام‌)  واقعاً  جادوگر  آشکار  است‌.

او  جادوگر  است  چون  چیزی  را  که  بیان  می‌دارد  معجزه  است  و  دیگران  را  درمانده  می دارد.  اگر  می‌اندیشیدند  برای  آنان  بهتر  بود  بگویند:  او  پیغمبر  است‌،  چون  چیزی  را که  بیان  می‌دارد  معجزه  است‌.  چه  جادو،  دربرگیرنده  و  آورندۀ  حقائق  بزرگ  جهانی‌،  و  برنامۀ  زندگی  و  حرکت‌،  و  رهنمودها  و  قوانینی  نیست‌ که  جامعۀ  مترقّی  بدان  استوار  و  رهسپار  شود،  و  یک  نظام  منحصر  به  فـردی  متّکی  بدان‌ گردد.

وحی  و  سحر  برای‌ کافران  آمیزۀ  همدیگر  می‌گردید،  چون  در  همۀ  بت‌پرستیها  دین  با  سحر  می‌آمیخت‌.  همچنین  در  ذهن  ایشان  روشن  نبود  آن  چیزی  که  برای  یک  شخص  مسلمان  روشن  است  بدان  هنگام‌ که  حقیقت  دین  خدا  را  فـهم  و  درک  مـی‌کند  و  در  نـتیجه  از  ایـن  بت‌پرستیها  و  از گمانها  و  افسانه‌های  بت‌پرستیها  آزاد  و  رها  می‌گردد. 

* 

(إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الأمْرَ مَا مِنْ شَفِیعٍ إِلا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلا تَذَکَّرُونَ (٣) إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا إِنَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ (٤) هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِکَ إِلا بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (٥) إِنَّ فِی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ) (٦)

پروردگار  شما  خداوندی  است  که  آسـمانها  و  زمـین  را  در  شش  دوره  بیافرید،  سـپس  بـه  ادارۀ  جـهان  هسـتی  پرداخت‌.  زمام  ادارۀ  جهان  هستی  بـه  دست  او  است  (‌و  چرخش  امور  آن  به  فرمان  او)‌.  کسی  میانجی  نمی‌تواند  بشود  مگر  پس  از  اجازۀ  او.  این  خدا  است  که  صاحب  و  پروردگار  شما  است‌،  پس  او  را  پرستش  کنید  (‌نه  دیگری  را)‌.  آیا  گوشزد  نمی‌شوید  (‌و  پند  و  عبرت  نـمی‌گیرید؟‌)  بازگشت  همۀ  شما  به  سوی  او  است‌.  این  وعدۀ  راستین  خداوند  است  (‌و  خداونـد  خـلاف  وعده  نـمی‌کند)‌.  خدا  است  که  از  آغاز،  موجودات  را  می‌آفریند  (‌و  جامۀ  هستی  به  تن  کائنات‌،  از  جمله  انسانها  می‌کند)  و  هم  او  است  که  آنها  را  (‌دیگر  بار  پس  از  تخریب  جهان‌،  هستی  می‌بخشد  و  به  سوی  خدا)  برمی‌گرداند،  تا  دادگرانه  پاداش  کسانی  را  بدهد  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  نیکو  کرده‌اند.  و  امّا  کسانی  که  راه  کفر  پوئیده‌انـد  (‌بـی‌سزا  نمی‌مانند،  و  بـلکه‌)  نـوشیدنی  از  آب  داغ  و  سـوزانـی  دارنـد  و  دارای  عـذاب  بس  دردنــاکـی  هسـتند،  بـه  سـبب  کفری  کـه  ورزیده‌اند.  خدا  است  که  خورشید  را  درخشان  و  ماه  را  تابان  گردانده  است‌،  و  بـرای  مـاه  مـنازلی  مـعیّن  کرده  است  تــا  شـمارۀ  سـالها  و  حسـاب  (‌کـارها)  را  بـدانـید.  خداوند  (‌آن  همه  عجائب  و  غرائب  آفرینش  و  چرخش  و  گردش  مهر  و  ماه  را  سرسری  و  از  بهر  بازیگری  پـدید  نیاورده  است  و  بلکه‌)  آن  را  جز  به  حکمت  نیافریده  است‌.  خداوند  آیات  (‌قرآن  و  نشانه‌های  جهان‌)  را  برای  آنان  که  می‌فهمند  و  درک  می‌کنند  شرح  و  بسط  می‌دهد.  بیگمان  در  آمدن  و  شدن  شب  و  روز  (‌و  تفاوت  کیفی  و  کمی  آنها)  و  در  چیزهائی  که  خداوند  در  آسمانها  و  زمین  آفـریده  است‌،  نشـانه‌هائی  (‌بر  وجود  آفریدگار  و  دلائـلی  بـر  عظمت  پروردگار)  برای  کسانی  است  که  پرهیزگارند  (‌و  هراس  از  عقاب  و  عذاب  خدا  را  در  مدّ  نظر  دارند)‌.

ایـن‌،  مسألۀ  اساسی  بزرگی  در  عقیده  است‌.  مسألۀ  ربوبیّت  است‌...  مسألۀ  الوهیّت‌،  بطور  جدّی  از  سوی  مشرکان  انکار  نگردیده  است‌.  آنان  معتقد  به  وجود  خدا  بودند.  زیرا  فطرت  بشری  نمی‌تواند  از  اعتقاد  به  وجود  خداوندگار  این  جهان ‌کناره‌گیری  و  دوری  کند  مگر  در  حالتهای  نادری  که  دچـار  انـحراف  و  کـجروی  سـختی  می‌گردد.  مشرکان  خداگونه‌هائی  را  انباز  خدا  می‌کردند  و  آنها  را  پرستش  می‌نمودند.  پرستش  خداگونه‌ها  را  بدان  خاطر  انجام  می دادند کـه  ایشـان  را  به  خـدا  نـزدیک  گردانند،  و  در  پیشگاه  خدا  بـرایشـان  مـیانجی  شـوند.  گذشته  از  این‌،  همچون  خداگونه‌هائی  از  پـیش  خـود  و  برای  خود  قوانین  و  مقرّرات  وضع  می‌کردند،  قوانین  و  مقرّراتی‌ که  خدا  از  آنها  ناخشنود  بوده  است  و  بـدانـها  اجازه  نداده  است‌.

قرآن  مجید  دربارۀ  مسألۀ  الوهیّت  و  ربوبیّت  به  جـدال  ذهنی  خشکی  می‌پردازد ‌که  بعدها  مسلمانان  تحت  تأثیر  منطق  یونانی  و  فلسفۀ  رومی  سخت  بدان  سرگرم  شدند  و  به  غور  آن  فرو  رفتند.  بلکه  قرآن  مجید،  منطق  فطری  را  لمس  و  پسوده  می‌کند،  منطق  فطری ‌که  روشن  و  ساده  و  بدون  واسطه  است‌.  فطرت  را  ندا  در  می‌دهد که  هان‌!  خدا کسی  است ‌کـه  آسـمانها  و  زمـین  و  چـیزهائی  را  آفـریده  است‌ که  در  میان  آسمانها  و  زمـین  است‌.  خورشید  را  نورافشان  و  ماه  را  تابان ‌کـرده  ا‌ست‌.  برای  ماه  منازلی  را  پدید  آورده  است‌.  آمد  و  شد  شب  و  روز را  پدیدار  کرده  است‌،  و  کمیّت  و کیفیّت  جداگانه‌ای  را  بدانها  بـخشیده  است‌...  ایـنها  پـدیده‌های  برجسته‏ای  هستند که  حسّ  و  شعور  را  لمس  می‌کنند  و  می‌پسا‌یند،  و  دل  را  بیدار  می‌نمایند،  اگر  دل  دریچۀ  خود  را  به  روی  آنها  بگشاید،  و  هـوشیارانـه  و  آگـاهانه  دربـارۀ  آنـها  بیندیشد  و  پژوهش  کند...  خدائی  کـه  ایـنها  را  آفریده  است  و  امور  آنها  را  گردانـده  است‌،  سـزاوار  است  کـه  پروردگار  باشد،  پروردگاری  که  انسـانها  بـا  بـند‌گی  و  پـرستش  در  بـرابـرش‌ کرنش  بـبرند،  و  چیزی  از  آفریده‌های  او  را  انباز  وی  نکنند...  آیا  این  مسأله،  یک  مسألۀ  منطقی  زندۀ  واقعی  نیست‌؟  مسأله‌ای  که  نیازی  به  خسته  کردن  ذهن  ندارد،  و  نیازی  نیست  که  به  دنبال  پژوهش  قیاسهای  جدلی  راه  افتاد،  قـیاسهائی  که  ذهـن  بیفائده  آنها  را  بر  زبان  می‌رانـد  و  مـی‌جوَد،  قـیاسهای  جدلی  خشک  و  بیسودی‌ که  یک  بار  هم  به  دل ‌گرمی  نــمی‌بخشند،  و  وجــدان  را  بــه  جـوش  و  خر‌وش  نمی‌اندازند!

این  هستی  سترگ  و  شگـفت‌:  آسـمانها  و  زمـین  آن‌،  و  خورشید  و  ماه  آن‌،  و  چیزهائی‌ که  در  آسمانها  و  زمین  است‌،  اعم  از  آفریده‌ها،  ملّتها،  گیاه‌ها،  پرنده‌ها،  حیوانها،  و  غیره‌...  همه  و  همه  برابر  قوانینی  حـرکت  مـی‌کنند  و  می‌زیند که  یزدان  آن  قوانین  را  نیز  همچون  تمام  اشیاء  هستی‌،  پدیدار  و  در  جهان  برقرار کرده  است‌.

این  شب  دیر  پای  دامن  فروهشتۀ  همه‌ جا گیری‌ که  از  همه  چیز  جز  خوابها  و  شبحها  آرمیده  است‌،  و  این  بامدادی  که  در  تاریکی  شب  چون  غنچه  لب  به  خنده‌ گشوده  است  و  بسان  کودک  خشنود  لبخند  می‌زند،  و  این  جنبشی ‌که  بامداد  آن  را  تنفس  می‌کند  و  سرور  و  شادی  به  زندگی  و  زندگان  می‌دمد  و  می‌خزد،  و  این  سایه‌های  جنبنده‌ای‌که  بیننده  آنها  را  بی‌تکان  و  جنبش  می‏‎بیند  ولی  آرام  حرکت  می‌کند،  و  این  پرندگانی  که  بامدادان  بیرون  مـی‌پرند  و  شــامگاهان  بـرمی‌گردند  و  ایـنجا  و  آنـجا  مـی‌پرند  و  می‌جهند  و  در  هیچ  حال  و  وضعی  آرام  نمی‌گیرند،  و  این  گیاهانی‌ که  بـرمی‌دمند  و  سـر  از  نـقاب  خـاک  بیرون  می‌آورند  و  پیوسته  رو  به  رشـد  و  حـیات  مـی‌روند  و  می‌نهند،  و  این  همه  آفریدگانی‌ که  سیلابگون  با  جهش  و  جنبش  می‌آیند  و  می‌روند،  و  این  رحمهائی ‌که  می‌زایند  و  نوزادانی  بیرون  می‌دهند،  و  این‌ گورهائی ‌که  می‌بلعند،  و  بالأخره  زندگی  آن‌ گونه ‌که  خدا  خواسته  است  به  راه  خود  می‌رود...  اینها  مجموعه‌ای  از  تصویرها  و  سایه‌ها،  شیوه‌ها  و  نمونه‌ها  و  شکلها  و گونه‌ها،  حرکتها  و  جنبشها،  احوال  و  اوضاع‌،  آمدنها  و  رفـتنها،  فـرسودنها  و  تـازه  شدنها،  پژمردنها  و  بالیدنها،  تولّدها  و  مردنها،  و  حرکت  همیشگی  در  این  هستی  بزرگ  و  شگفت‌انگیزی‌ که  لحظه‌ای  در  شبی  و  در  روزی  سستی  نمی‌پذیرد  و  باز  نمی‌ایستد...  یکایک  اینها  خاطره‌های  هستی  انسـان  را  برای  اندیشیدن  و  نگریستن  و  متأثّر گردیدن‌،  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد،  بدان  هنگام  که  دل  بـیدار گـردد،  و  دریچۀ  آن  رو  به  صحنه‌های  خداشناسی  پراکنده  در  پدیده‌ها  و  کرانه‌های  جـهان  بـاز  شـود...  قـرآن  مـجید  می‌خواهد  بدون  واسطه  دل  را  بیدار  و  عقل  را  هوشیار  کند  تا  بدین  مجموعۀ  عظیم  شکلها  و  صورتها  و  نشانه‌ها  بنگرند  و  دربارۀ  آنها  بیندیشند.

(إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ).

پروردگار  شما  خداوندی  است  که  آسـمانها  و  زمـین  را  در  شش  دوره  بیافرید.

پروردگار  شـما  کـه  سزاوار  ربوبیّت  و  عـبادت  است‌،  آفربدگاری  است  که  آسمانها  و  زمین  را  آفـریده  است‌.  آسمانها  و  زمین  را  از  روی  اندازه  و  سنجش  و  حکمت  و  فلسفه  و  اندیشه  و  بینش،  هستی  بخشیده  است‌:

(فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ).

در  شش  دوره‌.

خدا  در  شش  روز  جهان  را  آفریده  است  بـرابـر  آنـچه  حکمت  او  مقتضی  بوده  است  و  خواسته  است  ترکیب  بند  و  هماهنگی  آن  تکمیل  شود  و  برای  چیزی  آماده‌ گردد که  یزدان  سبحان  اراده  فرموده  است‌.

ما  به  معیّن  و  مشخّص‌ کردن  این  شش  روز  نمی‌پردازیم‌.  چه  این  شش  روز  در  اینجا  برای  این  ذکر  نشده  است ‌که  اندازه  و  نوع  آن  محدود  و  مقرّر گردد.  بلکه  ایـن  شش  روز  در  اینجا  ذکر گردیده  است  تا  حکـمت  سـنجش  و  اندیشه  و  بینش  آفرینش  بیان ‌گردد،  و گفته  شود که  این  آفرینش  برای  اهـداف  و  مـقاصدی  صـورت  پـذیرفته  ا‌ست‌،  و  جهان  برای  رسیدن  بدین  اهداف  و  مقاصد  آماده  گردیده  است  و  آفریده  شده  است‌.

به  هر  حال  روزهای  ششگانه  غیبی  از  غـیبهای  یـزدا‌ن  است‌،  غیبی  است‌ که  بـرای  پـی  بـردن  بدان،  منبع  و  مصدری  جز  این  منبع  و  مصدر  وجود  ندارد.  پس  بر  ما  لازم  است‌ که  در  پیشگاه  این  منبع  و  مصدر  بایستیم  و  از  آن  در  نگذریم‌.  مقصود  از  ذکر  این  شش  روز،  اشاره  به  حکمت  اندازه‌گیری  و  سنجش  و  ادارۀ  امور  جهان  و  نظم  و  نظام‌ کیهان  است‌،  نظم  و  نظامی ‌که  هستی  از  آغاز  تا  انجام  خود  برابـر  آن  حـرکت  مـی‌کند  و  بــه  چـرخش  و  گردش  می‌پردازد.

(ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ ).

سپس  به  ادارۀ  امور  جهان  هستی  پرداخت‌.

استواء  بر  عرش‌،  یعنی  استقرار  بر  تخت  سلطنت‌،‌ کنایه  از  مقام  سیطرۀ  والای  ثابت  و  استوار  است  به  زبـانی‌ کـه  مردمان  آن  را  می‌فهمند  و  معانی  و  مفاهیم  را  با  آن  به  تصویر  می‌کشند.  این  هم  شیوه  و  ا‌سلوب  قرآن  در کـار  تصویرگری  است‌،  همان  گـونه  کـه  ما  آن  را  در کـتاب  «‌التصویر  الفنی  فی  القرآن‌«  در  فصل‌:  «‌التخییل  الحسی  و  التجسیم‌«  شرح  داده‌ایم‌.

واژۀ  «‌ثُمّ‌«  به  معنی  سپس‌،  در  اینجا  برای  تراخی  زمانی‌،  یعنی  بیان  فـاصله‌ها  و  ابعاد  مـوجود  در  مـیان  اوقات  روزگاران‌،  نیست‌...  بلکه  برای  ذکر  فاصله  و  بعد  معنوی  است‌.  چه  زمان  در  این  مقام  معنی  ندارد.  مگر  نه  ایـن  است‌ که  حالت  و  هیئتی  نیست‌ که  وقتی  از  اوقات  یزدان  سبحان  نداشته  است  و  سپس  پیدا  کـرده  است‌؟  یـزدان  سبحان  منزّه  از  رخداد،  و  زمان  و  مکانی  است‌ که  رخداد  در  آنها  انجام  مـی‌پذیرد.[2] بـدین  سـبب  مـا  قـاطعانه  می‌گوئیم‌:  وا‌ژۀ  «ثُمّ‌«  به  معنی  سپس‌،  در  اینجا  برای  بُعد  معنوی  است‌.  ما  مطمئن  هسـتیم  کـه  از  مـنطقه‌ای  در  نگذشته‌ایم‌ که  در  حوزۀ  آن  عقل  بشری  حقّ  دارد  داوری  کند  و  قاطعانه  اظهار  نظر  نماید.  زیرا  ما  تکیه  بـر  یک  قاعدۀ  کلّی  داریم‌،  و  آن  این  است  که  یزدان  سبحان  از  پیاپی  آمدن  هیئتها  و  حالتها،  و  ا‌ز  مـقتضیات  زمـانها  و  مکانها،  برکنار  و  منزّه  است‌...  یعنی‌:  اوضـاع  و  احوال  گریبانگیر  خدا  نمی‌گردد،  و  به  ازمنه  و  امکنه  نیازمند  نیست‌. 

(یُدَبِّرُ الأمْرَ).

زمام  ادارۀ  جهان  هستی  بـه  دست  او  است  (‌و  چرخش  امور  آن  به  فرمان  او)‌.

اوائل  و  اواخر  امور  جهان  را  می‌سنجد  و  در  آنها  اندازه  نگاه  می‌دارد.  احوال  و  مقتضیات  امور کیهان  را  نـظم  و  نظام  می‌بخشد،  و  مقدّمات  و  نتائج  امـور  را  مـرتّب  و  منظّم  می‌کند،  و  قوانینی  را  برمی‌گزیند که  بر  قدم  به  قدم  و  بر  حالات‌ گوناگون‌ و  بر  نتائج  امور  فرمان  می راند.

(مَا مِنْ شَفِیعٍ إِلا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ).

کسی  میانجی  نمی‌تواند  بشود  مگر  پس  از  اجازۀ  او.

  فرمان  در  همه  چیز  فرمان  او  است‌.  حکومت  همه  چیز  در  دست  او  است‌.  ا‌و  است ‌که  فرمان  می‌راند،  و  او  است ‌که  داوری  می‌فرماید.  میانجیانی  وجود  ندارند  که  دیگـران  را  بدو  نزدیک  گردانند.  هیچ  مـیانجی‌ای  وجـود  نـدارد  مگر  پس  از  این ‌که  خدا  بدو  اجازه  دهد  و  برابر  خواست  و  صلاح  دید  یزدان  دم  برآورد  و  خواستار  چیزی  شود.  سزاوار  مورد  شفاعت  قرار گرفتن  هم  با  ایمان  و  با  عمل  صالح  است‌،  نه  با  توسّل  به  میانجیان‌...  این  هم  قلم  بطلان  می‌کشد  بر  اعـتقادی  کـه  مشـرکان  در  حقّ  فـرشتگان  داشتند.  آنان  معتقد  بودند  فرشتگانی  که  مجسّمه‌هایشان  را  می‌پرستند  در  پیشگاه  خدا  آن‌ گونه  شفاعتی  می‌کنند  که  ردخور  ندارد!

خدا  آفریدگار  جهان  و گردانندۀ  امور  آن  و  فـرمانروای کل‌ّ کیهان  است‌،  خدائی ‌که  در  پیشگاه  او کسی  نمی‌تواند  شفاعت  بکند  جز  با  اجازۀ  او...

(ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ ).

خدا  است  که  صاحب  و  پروردگار  شما  است‌،

خدا  است ‌که  سزاوار  ربوبّیت  است

 (فَاعْبُدُوهُ).

 پس  او  را  پرستش  کنید.

چه  تنها  خدا  است‌ که  سزاوار  این  است‌ که  با  کرنش  پرستش  شود.  هیچ‌کس  و  هیچ  چیز  دیگری  نیست‌کـه  سزاوار کرنش  و  پرستش  باشد...

(أَفَلا تَذَکَّرُونَ) (٣)

آیا  گوشزد  نمی‌شوید  (‌و  پند  و  عبرت  نمی گیرید‌؟‌)‌. 

چه‌کار  آن  اندازه  ثابت  و  روشن  است ‌که  به  چیزی  جز  گوشزد کردن  و  یادآور  شـدن  ایـن  حقیقت آشکار  و  پدیدار  نیازی  نیست‌.

در  برابر  این  سخن‌ گهربار  آفریدگار که  به  دنبال  بیان  دلائل  الوهیّت  موجود  در  آسمانها  و  زمین  آمده  است‌،  لحظه‌ای  می‌ایستیم‌:

(ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ ).

این  خدا  است  که  صاحـب  و  پروردگار  شما  است ، پس  او  را  پرستش  کنید  (‌نه  دیگری  را)‌.

ما گفتیم‌:  مسألۀ  الوهیّت‌،  محل  انکار  مشرکان  نبود.  آنان  معترف  بودند  که  یـزدان  سـبحان  روزی  دهـنده‌‌، زنـده  کننده‌،  می‌رانند٥،  اداره  کننده‌،  و  گردانندۀ  جهان  هسـتی  است  و  بر  هر  چیزی  تـوانا  است‌...  ولی  ایـن  اعـتراف  مقتضیات  خود  را  به  دنبال  نداشت‌.  چرا  که  از  مقتضـیات  اعتراف  به  الوهیّت  یزدان  -  با  ا‌ین  صفات  و  ‌خصالی‌ کـه  گذشت  -  این  است‌ که  در  زندگانی  ایشان  ربوبیّت  تنها  متـعلّق  به  خدا  باشد  و  بس‌...  ربوبیّت  هم  جلوه‌گـر  می‌آید  در  این‌که  تنها  خدا  پرستش‌گردد،  و  برای  جز  او  بندگی  وکرنش  نشود.  دیگر  آنان  نباید  شعائر  دینی  و  مراسـم  عبادی  را  جز  برای  خدا  انجام  بدهند،  و  نـباید  در  هـمۀ  امور  زندگانی  خود  جز  او  را  حاکم  و  قـاضی  بکـنند  و  فرمانروا  بدانند...  این  است  معنی  ایـن  فـرموده  یـزدان  جهان‌:

(ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ ).

این  خدا  است  که  صاحب  و  پروردگار  شما  است‌،  پس  او  را  پرستش  کنید،  (‌نه  دیگری  را)‌.

عبادت  و  پرستش‌،  عبودیّت  و  بندگی  است‌.  عبودیّت  و  بندگی  نیز کرنش  بردن  و  تسلیم  فرمان  یزدان  شدن  است‌.  کرنـش  بردن  و  تسلم  فرمان  یزدان  شدن  هم  پـیروی  و  اطاعت  نمودن  است‌،  همراه  با  منحـصر کردن  همۀ ایـن  ویژگیها  به  خداوندگار کیهان‌.  چه  این  امور  از  مقتضیات  اعتراف  به  الوهیّت  است‌.

در  همۀ  جاهلیّتها  دائرة  الوهیّت  تنگ  می‌گردد  و  فـراهـم  می آید.  مردمان  گمـان  می‏‎برند  که  اعتراف  به  الوهیّت  فقط  ایمان  آوردن  و  ایـمان  داشتن  است‌،  و  هر  وقت  آنان  اعتراف  و  اقرار  کنند  به  این  کـه  یـزدان  خـداونـدگار  و  معبود  ایشان  است‌،  به  هدف  رسیده‌اند! بدون  این‌ که  به  دنبال  الوهیّت  مقتضی  آن  را  بیاورند که  ربوبیّت  است‌...  یعنی  تنها  در  برابر  خدا کرنش  بردن،  و  فـقط  او  را  بـه  یگانگی  پرستش‌کردن‌،  تا  یزدان  جهان  خـداونـدگار  و  مــعبودشان  شـود،  خداوندگار  و  مـعبودی  کـه  هـیچ  خداوندگار  و  معبودی  جز  او  وجود  ندارد،  و  یزدان  جهان  حاکم  و  فرمانروایشان ‌گردد،  حاکم  و  فرمانروائی‌ که  هیچ  کسی  سلطه  و  قدرتی  پیدا  نمی‌کند  مگر  در  پرتو سلطه  وقدرت او...

هـچنین  در  همۀ  جاهلیّتها  دائرۀ  معنی  «‌عــادت‌«‌  تنگ  می‌گردد  و  فراهم  می آید،  تا  آنجا که  معنی  عـبادت  به  انجام  شعائر  و  مراسـم  دیـنی  منحصر  مـی‌شود  و  بس.  مردمان  گمان  می‏‎برند  هر  وقت  شعائر  و  مراسم  دینی  را  برای  خـدای  یکـتا  انـجام  دهند،  او  را  به  یگـانگی  پرستیده‌اند...  در  صورتی  که  واژۀ عبادت  پیش  از  هـر  چیز،  مشتقّ  از  فعل  «‌عَبَدَ»  است‌ کـه  معنی  اصـلی  آن‌:  «‌کرنش  برد  و  سر  تسلیم  فـرود  آورد»  است‌.  شعائر  و  هراسم  دینی‌،  فقط  مظهر  و  نمادی  از  مظاهر  و  نمادهای  کـرنش  بردن  و  سر  تسـلیم  فـرود آوردن  است‌،  و  هـمۀ  حقائق  و  همۀ  مظاهر کرنش  بودن  و  سـر  تسـلیم  فـرود  آوردن  را  در  برنمی‏گیرد.

جاهلیّت  نیز  تنها  دوره‌ای  از  روزگاران‌،  و  تنها  مرحله‌ای  از  مراحل  نیست‌.  بلکه  جاهلیّت،  تنگ  شـدن  و  فـرا‌هم  آمدن  دائرۀ  معنی  الوهیّت  و  معنی  عبادت  است  بدان  گونه ‌که‌ گذشت‌.  این  تنگ  شدن  و  فراهم  آمدن‌،  مردمان  را  به  شرک  ورزیدن  می‌کشاند.  آ‌نان  برای  یزدان‌،  خدا  گونه‌ها  و  انبازها  تهیّه  می‌بینند  و  می‌تراشند،  در  حالی‌ که  گمان  می‏‎برند  ایشان  بر  آئین  خدایند!  هـمان  گونه‌ کـه  امروزه  در  همه  ممالک  و کشورها  حـال  و  وضـع  ایـن  جنین  است‌،  از  جمله  در  ممالک  و کشورهائی‌ که  اهالی  آنجاها  نامهای  اسلامی  را  بر  خود  نـهاده‌اند،  و  بـه  خویشتن  لقب  مسلمان  داده‌اند،  و  شعائر  و  مراسم  دینی  را  نیز  برای  خـدا  انـجام  مـی‌دهند.  امّـا  در  عین  حال  خداوندگارانی  بجز  خدا  دارند.  چه  خداونـدشان  کسـی  است‌ که  با  سلطه  و  شـریعت  خـود  بر  ایشـان  فـرمان  می‌راند،  و  خداوندشان  کتب  است  که  برای  او کرنش  می‏‎برند  و  در  برابر  امر  و  نهی  او  سر  تسـلیم  فرود  می‌آورند،  و  از  قوا‌نینی  فرمانبرداری  می‌نمایند  که  وی  برای  ایشان  وضع  و  مقرّر کند.  این  است‌ که  می‌گوئیم  او  را  می‌پرستند،  همان‌ گونه ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(فاتبعوهم . فذلک عبادتهم إیاهم).

...  آنان  از  پیشوایان  دینی  (‌در  هـر  آنچه  از  پیش  خود  گفتند  و  کردند)  پیروی  کردند.  این  پرستش  پیروانشان  برای  ایشان  (‌یعنی  احبار  و  رهبان‌)  است‌.

این  حدیث  در گفتگوی  عدی  پسر  حاتم  آمـده  است  و  ترمذی  آن  را  استخراج  و  روایت‌ کـرده  است‌.

برای  تأکید  معنی  مقصود  عبادت،  در  خود  این  سوره  این  فرمودۀ  یزدان  بزرگوار  آمده  است‌:

(قُلْ أَرَأَیْتُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلالا قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَى اللَّهِ تَفْتَرُونَ) (٥٩)

بگو:  به  من  بگوئید:  آیا  چیزهائی  را  کـه  خدا  بـرای  شـما  آفریده  و  روزی  شما  کرده  است  و  (‌خودسرانه‌)  بخشی  از  آنها  را  حرام  و  بخشی  از  آنها  را  حلال  نموده‌ایـد.  آیـا  خدا  به  شما  اجازه  داده  است  (‌که  از  پیش  خود  چنین  کنید)  یا  این  که  بر  خدا  دروغ  می‌بندید  (‌و  از  زبـان  خدا  چیزهائی  میگوئید  و  می‏‎کنید  که  خدا  بدانها  دستور  نداده  است‌؟‌)‌.(‌یونس  /  5٩)

 آنچه  ما  در  این  روز  و  روزگار  در  آن  هستیم‌.  به  هیچ  وجه  فرقی  با  چیزی  ندا‌رد که  اهل  جاهلیّت  در  آن  بودند،  آن‌ کسانی‌ که  یزدان  سبحان  با  این  سخن  خود  ایشان  را  فریاد  می‌زند:

(ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلا تَذَکَّرُونَ) (٣)

 این  خدا  است  که  صاحب  و  پروردگار  شما  است‌،  پس  او  را  پرستش  کنید  (‌نه  دیگری  را)‌.  آیا  گوشزد  نمی‌شوید  (‌و  پند  و  عبرت  نمی‌گیرید؟‌)‌.

خدا  را  بپرستید  و  چیزی  را  انباز  او  نکنید.  چه  برگشت  شما  به  سوی  او  است‌،  و  حساب  و کتابتان  در  پیشگاه  او  صورت  می‌پذیرد،  و  او  است ‌که  مؤمنان  را  پـاداش  و  کافران  را  پادافره  می‌دهد:

(إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا ).

بازگشت  همۀ  شما  به  سوی  او  است‌.  این  وعدۀ  راستین  خداوند  است  (‌و  خداوند  خلاف  وعده  نمی‌کند)‌.

فقط  به  سوی  خدا  برمی‌گردید،  و  نه  به  سوی  انبازها  و  میانجیان‌.

خدا  وعده  داده  است  و  خلافی  و  واپس‌کشیدنی  در  آن  نیست‌.  دوباره  زنده‌کردن  و  زندگی  نو  بخشیدن،  یعنی  رستاخیز،  مکمّل  آفرینش  نخستین  است‌:

(إِنَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ) (٤)

 خدا  است  که  از  آغاز،  موجودات  را  مـی‌آفریند  (‌و  جـامۀ  هستی  به  تن  همۀ  کائنات‌،  از  جمله  انسانها  می‌کند)  و  هم  او  است  که  آنها  را  دیگر  بار  پس  از  تخریب  جهان‌،  هستی  می‌بخشد  و  به  سوی  خدا)  برمی‌گردانـد،  تـا  دادگرانـه  پاداش  کسانی  را  بدهد  که  ایمان  آورده‌اند  و  کـارهای  نیکو  کـرده‌انـد  و  امّـا  کسانی  کـه  راه  کفر  پـوئیده‌انـد،  (‌بــی‌سزا  نمی‌مانند،  و  بـلکه‌)  نـوشیدنی  از  آب  داغ  و  سوزانی  دارند  و  دارای  عذاب  بس  دردناکی  هستند،  بـه سبب  کفری  که  ورزیده‌اند.

چه  دادگری  در  جزا  و  سزا،  هـدفی  از  ا‌هـداف  آفرینش  نخستین  و  آفرینش  واپسین  است‌:

(لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ...).

تا  دادگرانه  پاداش  کسانی  را  بدهد  که  ایمان  آور‌ده‌اند  و  کارهای  نیکو  کرده‌اند.

نعمتی‌ که  هرگز  چیزی  آن  را  به  هم  نزند  و  از  میان  نبرد،  و  هیچ  وقت  موانع  و  ناگواریهائی  به  دنبال  آن  نـیاید  و  خوشیها  و  شادیهای  آن  را  نزدایـد،  هـدفی  از  اهـداف  آفرینش  نخستین  و  آفرینش  واپسین  است‌. ایـن  هـدف‌،  اوج  کمال  بشری  است‌،  کمالی که  انسانها  می‌توا‌نند  بدان  برسند.  انسانها  هم  هرگز  نمی‌توانند  بـه  چنین‌،  هد‌فی  برسند  در  این  جهان  خاکدان‌،  و  در  این  زندگی  دنـیوی  آمیخته  با  پریشانیها  و  ناگواریها،  و  در  این  دنیائی  کـه  یک  لذّت  و  خــوشی  آن  پـیراسـته  و  زدوده  از  غـم  و  اندوهی  نیست‌،  یـا  هیچ  لذّت  و  خوشی  آن  ‌خالی  از  دردسرها  و  ناگواریهائی  نیست  که  به  دنبال  آن  سر  بـر  می‌زنند  و  سور  را  به  سوگ  تبدیل  می‌کنند.  -  مگـر  لذّتهای  روح‌آزاد  و  رها  از  بند  جهان‌،  و  این  هم  بـرای  انسان‌ کمتر  دست  می‌دهد  -  اگر  در  جهان  بینگاریم  برای  انســان  هــیچ ‌گونه  دردهـا  و  رنـجها  و  نـاگو‌اریـها  و  ناخوشیهائی  وجود  ندارد  مگـر  احسـاس  کـردن  پایان  پذیرفتن  نعمتهای  جهان‌،  این  خود  به  تنهائی‌، کافی  است  از  شادیها  و  خوشیهای  نـعمت  دنـیا  بکـاهد  و  نگـذارد  انسان  به  کمال  آن  نائل  آید.  انسانها  در  زند‌گی  این  جهان  خاکدان  به  بالاترین  و  والاترین  مـنزلتهائی  کـه  می‌توانند  برسند،  نخواهند  رسید.  این  منزلت‌،  نجات  ا‌ز  کــمی  و کاستی  و  ضـعف  و  نــاتوانـی‌،  و  رهـائی  از  پیآمدهائی  است  که  آنها  بـه  دنبال  دارند.  و  هـمچنین  بهره‌مند  شدن  از  نعمتها  و  رسیدن  به  خوشیها  است  بدون  این  که  هراسی  از  نابودی  آنها  و  دلهره  و  اضطرابی  از  پایان‌پذیری  آنها  در  میان  باشد...  انسانها  به  همۀ  اینها  در  بهشت  می‌رسند،  همان‌ گونه  که  قرآن  فرموده  است  و  نعمتهای‌ کامل  و  فراخ  آن  را  برشمرده  است‌...  پس  لازم  است‌ کـه  هـدف  از  آفـرینش  نخستین  و  از  آفـرینش  واپسین‌،  رساندن  انسـانهای  راهیاب  به  بالاترین  و  والاترین  مقام  و  منزلت  بشـری  یـعنی  بهشت  بـاشد،  انسانهای  راهیابی ‌که  از  قانون  راست  و  درست  زندگی  پیروی  می‌کنند  و  در  راستای  راست  و  درست  زنـدگی  راه  می‌سپرند.

ولی  کسانی‌ که  راه  کفر  را  در  پیش  می‌گیرند،  با  قانون  زندگی  مخالفت  می کنند،  و  راستای  راه‌ کمال  بشری  را  نمی‌سپرند،  و  بلکه  از  آن‌ کـناره‌گـیری  مـی‌کنند  و  بـه  کژراهه  می‌روند.  این‌ کارها  مقتضی  این  است ‌که  برابر  سنّت  تخلّف‌ناپذیر  خدا  از  آنان  به  مرتبۀ  کمال  نـرسند،  چون  ایشان  از  قانون  کمال  منحرف  مـی‌شوند  و  بـاید  فرجام  انحراف  خود  را  ببینند  و  عـذاب  آن  را  بـچشند،  همان ‌گونه ‌که  بیمار  اگر  از  قوانین  تندرستی  سرپیچی  و  دوری‌ کند  باید  فرجام  سرپیچی  و  دوری  خود  را  ببیند  و  بچشد.  بیمار کیفری ‌که  می‌بیند  و  به  رنجی  که  می‌افتد،  ضعف  و  مرض  است‌،  ولی‌ کافران ‌کیفری‌ که  می‌بینند  و  به  رنجی‌ که  می‌افتند  سرنگون  به  دوزخ  درافتادن  و  به  غمها  و  اندوه‌هائی  گرفتار  آمدن  است  که  اصلاً  لذائذ  و  خوشیهائی  به  دنبال  ندارد،  بـجای  ایـن‌ کـه  بـه  عـنوان  انسانهای  راهیاب  به  لذائذ  و  خوشیهائی  برسند  که  غمها  و  اندوه‌هائی  به  دنبال  ندارد.[3]

(وَالَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ) (٤)

کسانی  که  راه  کفر  پوئیده‌اند،  (‌بی‌سزا  نمی‌مانند،  و  بلکه‌)  نوشیدنی  از  آب  داغ  و  سوزانی  دارند  و  دارای  عذاب  بس  دردناکی  هستند،  به  سبب  کفری  که  ورزیده‌اند.

روند  قـرآنی  به  دنـبال  تـوجّه  دادن  بـه  نشـانه‌های  خداشناسی  موجود  در  آفرینش  و  آفریده‌های  آسمانها  و  زمین‌،  نگاه  و  نگرشی  به  عبادت  و  پرستش  یزدان  یگانۀ  جهان  دارد،  یزدانی‌ که  همگان  به  سوی  او  برمی‌گردند  و  در  پیشگاه  او  جزا  و  سزای  خود  را  می‌بینند  و  پاداش  و  پادافره  خـویش  را  می‌گیرند...  رونـد  قـرآنی  پس  از  همچون  نگاه  و  نگرشی‌،  دیگر  باره  به  سوی  نشانه‌های  خداشناسی  موجود  در  چیزهای  جهان  هستی  برمی‏گردد،  چیزهائی‌ که  از  لحاظ  سیما  و  ستبرا  پس  از  آسمانها  و  زمین  قرار  دارند:

(هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِکَ إِلا بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (٥)

خـدا  است  کــه  خورشید  را  درخشـان  و  ماه  را  تـابان  گردانده  است‌،  و  برای  ماه  منازلی  معیّن  کرده  است  تـا  شمارۀ  سالها  و  حساب  (‌کارها)  را  بدانید.  خداونـد  (‌آن  همه  عجائب  و  غرائب  آفرینش  و  چرخش  و  گردش  مهر  و  ماه  را  سرسری  و  از  بهر  بازیگری  پدید  نیاورده  است  و  بلکه‌)  آن  را  جز  به  حکمت  نیافریده  است‌.  خداوند  آیات  (‌قرآن  و  نشانه‌هـای  جهان‌)  را  برای  آنان  که  مـی‌فهمند  و  درک  می‏‎کنند  شرح  و  بسط  می‌دهد.

این‌،  دو  منظرۀ  برجسته  از  مناظر  جهان  ا‌ست‌.  چون  زیاد  آنها  را  دیده‌ایم  و  بدانها  الفت‌ گرفته‌ا‌یم  آنها  را  فراموش  می‌کنیم‌،  و  بر  اثر  تکرار  دیـدار  تأثـیر  چـندانـی  در  دل  ندارند  و  آن  را  به  شگفت  و  شگرف  نمی‌اندازند.  پیش  خود  تصوّر کنید که  اگر  انسان  نخستین  طلوع  و  نخستین  غروب  خورشید،  و  نخستین  برآمدن  و  نخستین  فـرو  شدن  ماه  را  می‌دید،  چه  حالی  بدو  دست  می‌داد  و  چـه  ترس  و  هراسی  او  را برمی‌داشت‌؟‌!

قرآن  ما  را  متوجّه  ا‌ین  دو  منظره  می‌گردانـد کـه  بارها  تکرار گردیده‌اند  و  با  آنها  خون‌ گرم  شده‌ایم‌،  تا  در  دل  و  جان  ما  حالت  تازه‌ای  برانگـیزد،  و  مـا  را  به  نگرش  زنده‌ای  و  پژوهش  پویائی  بکشاند،  و  به  تأمّل  و  تفکّری  وا‌دارد که  تکرار  دیدار  آن  را  سست  و کند  نکرده  باشد،  و  بیدارمـان  سـازد کـه  بـنگر‌یم  و  ببینیم  در  آفـرینش  خورشید  و  ماه  و  در  سرشت  ساختار  آنـها  چـه  تدبیر  محکمی  و  چه  دقّت  ماهرانه‌ای  به  کار  رفته  است‌:

(هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً ).

خدا  است  که  خورشید  را  درخشان  گردانده  است‌.  خورشید  شعله‌ور  و  روشنگر  است‌.

(وَالْقَمَرَ نُورًا).

و  ماه  را  تابان  گردانده  است‌.

ماه  تابان  و  روشن  است‌.

(وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ).

و  برای  ماه  منازلی  معیّن  کرده  است‌.

ماه  هر  شب  به  شکل  ویژه‌ای  در  منزلی  جای  مـی‌گیرد.  منازل  ماه  برا‌ی  همگان  روشن  و  قابل  دیدار  است  و  در  این  باره  نیازی  به  علوم  ستاره شناسی  نیست‌،  علومی‌ که  تنها  افراد  متخصّص  در  نجوم‌،  بدان  آشنا  هستند.

(لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَالْحِسَابَ ).

تا  شمارۀ  سالها  و  حساب  (‌کارها)  را  بدانید.

پیوسته  مردمان  حساب  وقتها  و  وعده‌ها  را  به  وسیلۀ  دقّت  در گشت  و گذار  خورشید  و  ماه  نگاه  می‌دارند.  آیا  همۀ اینها  سرسری  و  بیهوده  است‌؟  آیـا  همۀ  ایـنها  باطل  و  پوچ  است‌؟  آیا  همۀ  اینها  تصادفی  و  نـاسنجیده  است‌؟

هرگزاهرگز!  همۀ  این  نظم  و  نظامها،  و  همۀ  این  همآوائیها  و  هماهنگیها،  و  همۀ  این  دقتّها  و  سنجشهائی‌ کـه  هـیچ  حرکتی  و  تکانی  از  قوانین  آنها  تخلّف  نمی‌کند  و  سر  باز  نمی‌زند،  ممکن  نیست  اینها  یـاوه  و  بـیهوده  و  پـوچ  و  سرسری  باشد،  و  تصادفی  و  همین  جوری  ناگهان  نیستی  به  هستی  تبدیل  شده  باشد:

(مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِکَ إِلا بِالْحَقِّ ).

خداوند  (‌ آن  همه  عجائب  و  غرائب  آفرینش  و  چرخش  و  گردش  مهر  و  ماه  را سرسری  و  از  بهر  بازیگری  پـدید  نیاورده  است  و  بلکه‌) آن  را جز  به  حکمت  نیافریده  است‌.  حقّ  بنیاد  آن  است‌.  حق ّ ابزار  آن  است‌.  حقّ  هـدف  آن  است‌.  حقّ  پایدار  و  استوار  و  بالا  و  والا  است‌...  ایـن  دلائلی  که  بر  حق  گواهی  می‌دهند،  و  این  نشانه‌هائی  که  بیانگر  حقّ  هستند،  همه  آشکار  و  روشن  بوده  و  پیوسته  بر  جای  و  استوار  و  هـمیشه  آمـاده  در  جلو  یـدگان  همگانند:

(یُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (٥)

خداوند  آیات  (‌قرآن  و  نشـانه‌های  جهان‌)  را  برای  آنان  که  مـی‌فهمند  و  درک  می‏‎کنند،  شرح  و  بسط  می‌دهد.

صحنه‌ها  و  منظره‌هائی  که  در  اینجا  نموده  می‏شود  برای  پی  بردن  به  گردانندۀ  نهان  در  فراسوی  آنـها،  و  برای  درک  رازها  و  رمزهای  نهفته  در  ماورای  آنها،  به  علم  و  دانش  نیاز  است‌.

از  نحوۀ  ساختار  آسمانها  و  زمین‌،  و  از  این ‌که  خورشید  درخشان  و  ماه  تابان  است‌،  و  برای مـاه  مـنزلها  و  برجهائی  قرار  داده  است‌،  شب  و  روز  پدید  می آید.  پدید  آمدن  شب  و  روز  نیز  پدیدۀ  الهامگری  برای‌ کسی  است  که  دریچۀ  دل  خود  را  به  سـوی  الهـامهای  صحنه‌ها  و  منظره‌های  موجود  در  این  جهان  شگفت  بازکند:

(إِنَّ فِی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ )(٦)

    بیگمان  در  آمد  و  شدِ  شب  و  روز  (‌و  تفاوت  کیفی  و  کمی  آنها)  و  در  چیزهائی  که  خـداوند  در  آسمانها و  زمـین آفریده  است‌،  نشانه‌هائی  (‌بر  وجود  آفریدگار  و  دلائـلی  بر  عظمت  پروردگار)  برای  کسانی  است  که  پرهیزگارند  (‌و  هراس  از  عقاب  و  عذاب  خدا  را  در  مدّ  نظر  دارند)‌.

اختلاف  شب  و  روز  در  پی  هم  آهدن  آن  دو  تا  است‌.  همچنین  اختلاف  شب  و  روزبه  معنی  تفاوت آن  دو  در  درازی  و کوتاهی  است‌.  شب  و  روز  هردو  تا  پدیده‌های  نمودار  و  آشکار  شگفت‌انگیزی  هستند،  ولی  به  سـبب  دیدنهای  مکرّر  و  خوی  گرفتنهای  فـراوان  با  آ‌نـها،  تأثـیرشان  در  حسّ  و  شـعور کـاستی  پـذیرفت‌،  است  و  شگفتی  و  شگرفیشان  در  دل  و  جان  فروکش‌ کرده  است‌.  مگر  در  لحظاتی  که  جان  بیدار  می‌شود،  و  وجدان‌ها  در  آن  لحظات  برای  مشاهدۀ  طلوعها  و  غروبها  تکان  می‌خورد.  بدین  هنگام  است‌ که  انسان  همچون  کسی‌ که  تـازه  به  جهان  پای  نهاده  باشد،  بامدادان  و  شامگاهان  می‌ایستد  و  به  تماشای  طلوع و  غـروب  مـی‌پردازد،  و  در  پـدیدۀ تازه‌ای  را  با  چشم  باز  و  با  حسّ و  شعور  آگاه  ورانداز  می‌کند.  این  همان  لحظاتی  است‌ که  آدمـی  در  آنـها  زندگی ‌کامل  و  حقیقی  دارد،  و  خشکیدگی  و  پوسیدگی  دستگاه‌های  گیرنده  و  فرستنده  بدن  از  میان  مـی‌رود  و  زدوده  می‌شود،  خشکیدگی  و  پوسیدگی  حاصل  از  انس  و  الفت  فراوان  با  پدیده‌های  جهان‌.

(وَمَا خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ ).

و  چیزهائی  که  خداوند  در  آسمانها  زمین  آفریده  است‌.  اگر  انسان  لحظه‌ای  -  بلی  فقط  لحظه‌ای  -  بایستد  و  به  «‌چـزهائی ‌که  خداوند  در  آسمانها  و  زمین  آفریده  است‌« آگاهانه  بنگرد،  و  این  همۀ  پدیده  و  آفریدۀ  فراوان  جهان  را  پیش  چشم  دارد،  و  انواع  و  اجناس  و  احوال  و  اوضاع  و  اشکال  و  هیئات  بیرون  از  شمار  مخلوقات  آفریدگار  را  در  چشم‌انداز کیهان  با  دیدۀ  خرد  ورانداز  کند،  مَشک  او  پر  می‌گردد  و  از  چیزی  سرریز  می‌شود که  در  هـمۀ عمرش  او  را  بی‏نیاز  می‌کند،  و  تا  زنـده  است  او  را  بـه  اندیشه  و  پژوهش  و  نگرش  می‌خواند  و  به  تدبّر  و  تفکّـر  می‌نشاند...  بگذریم  از  این ‌که  آفرینش  آسمانها  و  زمین  و  پیدایش  و  ساختار  آنها  بـدین  شکل  و  بـدین  شـوۀ  شگرف  و  شگفت‌،  خود  به  تـنهائی  آدمـی  را  چگـونه  منقلب  و  دگرگون  می‌سازد  و  تارهای  دل  او  را  تند  و  سریع  می‌نوازد  و  هر  چه  زودتر  به  خود  مشغول  و  سرگرم  می سازد،  آن‌گـاه  دل  را  رهـا  مـی‌کند  تـا  مـحـو  تماشای  جهان  بالا  و  پائین  شود...  در  همۀ  این  کارها: 

(لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ) (٦)

نشانه‌هائی  (‌بـر  وجـود  آفریدگار  و  دلائلی  بـر  عظمت  پروردگار)  برای  کسانی  است  که  پرهیزگارند  (‌و  هراس  از  عقاب  و  عذاب  خدا  را  در  مدّ  نظر  دارند)‌.

پرهیزگاران  دلهایشان  بدین‌ گونۀ  ویژه  دریافت  می‌دارد.  آنان  فهم  و  درکی  دارند که  از  پـرهیزگاری  سـرچشـمه  گیرد.  پرهیزگاری  است‌ که  این  دلهـا  را  خروشان  و  حسـاس  و  تاثـیرپذیر  مـی‌سازد،  و  آنـها  را  در  مـقابل  نمادهای  قدرت  و  جلوه‌گاه‌های  نـوآفرینی  و  مـعجزات  آفریده‌هائی‌ که  چشـمها  و گوشها  آنـها  را  می‏بینند  و   می‌شنوند،  به  کرنش  می‌اندازد.  

* 

ایـن  شیـوۀ  قرآن  است‌.  قرآن  به  زبان  نشانه‌های  خداشناسی  موجود  در  پدیده‌های  جهان  که  پراکـنده  در  پیرامون  انسان  هستند،  با  فطرت  بشری  سخن  می‌گوید.  چه  یزدان  سبحان  می‌داند که  میان  فطرت  انسان  و  میان  فطرت  پدیده‌های  جهان  زبان  مشـترکی  وجود  دارد،  و  پیامهای  شنیدنی  و  فهمیدنی  میان  این  د‌و  فطرت  ردّ  و  بدل  می‌گردد!  شیوۀ  قرآنی  به  اسلوب  جدلی  نـپرداخـته  است‌،  اسلوب  جدلی‌ای  که  بعدها  در  میان  اهل  کـلام  و  فیلسوفان  پیدا گردید  و  سخت  سرگرم  آن  شدند.  زیـرا  خدا  می‌دا‌ند که  اسلوب  جدلی  به  دلها  فرو  نمی‌رود،  و  از  منطقۀ  سرد  ذهن  تجاوز  نمی‌کند،  منطقوۀ سردی ‌که  جنبش  و  پویشی  را  پـدید  نـمی‌آورد،  و  زنـدگی  و  حیاتی  را  نمی‌سازد.  تنها  چیزی  که  اسلوب  جـدلی  مـنتهی  بدان  می‌شود  جنبش  و  پویشی  در  ذهن  سرد  است‌ که  آن  هم  بر  باد  می‌رود  و  در  هوا  پراکنده  می‌شود!

برنامه  قرآنی  با  شیوۀ  ویژۀ  خود دلائلی  را که  می‌آورد،  نیرومندترین  دلائل است‌.  دلائلی  است  که  دل  و  عقل  را  قانع  می‌سازد.  این  هم  صفت  مشخصۀ  دلائـل  قـرآنـی  ا‌ست‌...  پیش  از  هر  چیز،  بودن  خود  این  جهان‌،  و  در  ثانی  حرکت  و  چرخش  منظم  و  مرتب  و  هماهنگ  و  همآوای  جهان،  و  تحولات  و  تبدلات  و  دگرگونیهائی‌ که  بـرابر  قوانین  معلوم  و  روشنی  انجام  می‌گیرند  -  قوانش  معلوم  و  روشنی‌ که  پیش  از  آشنائی  انســانها  بـا  آنـها  وجـود  داشته‌اند  -  اینها  را  نمی‌توان  توجیه  و  تفسیر کرد،  مگر  با  اعتقاد  به  نیروئی  که  گرداننده  امور  جهان  است‌،  یـعنی  یزدان  که  آفریدگار کیهان  و  پروردگار  همگان  است‌.  کسانی‌که  دربارۀ  این  حقیقت  به  ستیز  می‌پردازند،  دلیل  معقولی  برای  جایگزینی  آن  ندارنـد.  چیزی  جز  ایـن  نمی‌توانند  بگویند:  جهان  هستی  و  قوانین  آن  خـود  بـه  خود  پدید  آمده  است‌،  و  وجود  آن  نیازی  به  علّت  و  دلیل  ندارد،  و  وجود  جهان  متضمّن  قوانین  خود  نیز  می‌باشد! اگر  این  سخـن‌،‌کلام  مفهوم  یا  معـقولی  است‌،  بگذار  چنین  انگاشته  شود. 

این  چنین  سخنی  در  اروپا  برای ‌گریز  از  اعتقاد  به  خدا  گفته  می‌شد.  چرا که  در  آنجا گریز  مردمان  از کلیسا  مقتضی ‌گریز  ایشان  از  قبول  یزدان  بود!  سپس  این  سخن  در  اینجا  و  آنجا گفته  شد.  اروپائیان  دیدند  اعـتراف  به  الوهیّت  یزدان  مقتضی  اعتراف  به  حقانیّت  کـلیسا  است‌.  لذا  به  ترک  خدا گفتند  تا  به  ترک‌ کلیسا  بگویند!

مشرکان  جاهلیّتهای  قـدیم  بـیشترشان  به  وجود  خدا  اعتراف  می‌کردند،  ولی  دربـارۀ  ربوبیّت  او  بـه  سـتیز  می‌پرداختند،  هـمان‌گونه  کـه  در  دورۀ جاهلیّت  عربی  دیدیم‌،  جاهلیّتی ‌که  این  قرآن  نخستین  بار  با  آن  روبرو  گردید.  برهان  قرآنی  با  مـن  خودشان  و  بـا  عـقیدۀ  خودشان  دربارۀ  یزدان  سبحان  و  صـفات  ا‌یزد  منّان،  ایشان  را  محاصره  می‌کرد.  به  مقتضی  خود  این  منطق  از  آنان  می‌خواست‌ که  تنها  یزدان  یگـانه  را  خـداونـدگار  خویش  بدانند،  و  با  پیروی  و  اطاعت  از  آفریدگار  جهان  در  شعائر  و  مراسم  و  قوانین  و  شرائع‌،  تنها  در  برابر  او  کرنش ‌کنند  و  فـقط  او  را  بـپرستند...  جـاهلیّت  عربی  الوهیّت  را  می‌پذیرفت  و  در  ربوبیّت  کشمکش  و  سـتیز  می‌کرد،  ولی  جاهلیّت  قرن  بیستم  می‌خواهد  از  زیر  بار  سنگین  این  منطق  خویشتن  را  پیش از هر  چیز  با گریز  از  پذیرش  الوهیّت  آزاد  و  رها  سازد،  و  خدا  را  از  زندگی  خود  حذف  کند!

جای  شگفت  است  در کشورهائی  که  ‌«‌اسلامی‌«  نامیده  می‌شوند،  با  هر  وسیله‌ای  پنهان  و  آشکار  ایـن‌گریز  رسواگرانه‌،  به  نام  «‌علم‌«  و  «علمگرائی‌«  تبلیغ  و  ترویج  می‌گردد!  وگفته  می‌شود:  «‌غیبگرائی‌«  در  سـیستمها  و  نظامهای  «‌علمگرائی‌«  جایگاهی  ندارد...  از  جملۀ  غیب  هم  همۀ چیزهائی  ا‌ست‌ که  به  الوهیّت  مربوط  و  مـتعلق  باشد!  ا‌ز  این  رهرو  پنهان  و گریزگاه  نـهان  در  قسـمت  عقبی  ساختمان‌،  کسـانی  می‌خواهـند  بـیرون  رونـد  و  بـریزند که  از  بندگی  خدا گـریزانـند!  آنـان  از  خدا  نمی‌ترسند،  بلکه  از  مردم  می‌ترسند!  این  است  این  چنین  حیله‌گرانه  با  مردمان  حیله  می‌کنند! همیشه  و  همیشه‌،  خود  وجود  جهان‌،  و  همچنین  حـرکت  منظّم  و  مرتّب  و  همآوا  و  همنوائی‌ که  بر  سـراسر  آن  حکمفرما  است‌،  به  عنوان  دلیل  قوی  و  برهان  محکمی‌،  همگان  را  به  پذیرش  وجـود  یـزدان  فـریاد  مـی دارد،  و  گریزندگان  از  یزدان  سبحان  را  در  اینجا  و  آنجا  محاصره  می‌کند  و  در  تنگنا  قرار  می‌دهد.  سراپای  وجود  فـطرت  بشری  -  اعـم  از  قلب  و  عقل  و  شـعور  و  وجـدان  -  بـا  همچون  دلیل  و  برهان  متین  و  محکمی  روبرو  می‌گردد  و  بدان  پاسخ  می‌گوید.  پیوسته  این  برنامه  قرآنی‌،  سراپای  وجود  فطرف  را  مخاطب  قرار  می‌دهد،  و  از کوتاه‌ترین  و  فراخ‌ترین  و  ژرف‌ترین  راه  با  آن  به  سخن  درمی‌آید.

کسانی ‌که  همۀ  اینها  را  می‌بینند،  و  با  وجود  این‌،  دیدار  با  یزدان  را  باور  نمی‌دارند،  و  چشم  به  راه  حساب  و کتاب  با  ایزد  منان  نمی‌مانند،  آنان  نمی‌دانند که  این  نظم  و  نظام  محکم  و  استوار  مقتضی  است ‌که  جهان  دیگری  در  پیش  باشد،  و  این  دنیا  هدف  نهائی  و  نقطۀ  پایانی  جهان  هستی  نیست‌،  زیرا  انسانها  در  این  دنیا  به‌ کمال  مطلوب خـود  نــمی‌رسند...  کســانی  کــه  از  کـنار  ایـن  نشانه‌های  خداشناسی  و  پدیده های  شگرف  هستی‌،  غافل  -  بی‌خبر  می‌گذرند،  و  این  همه  عظمت  و  قدرت  دلهایـشا‌ن  را  به  تدبّر  و  عـقلهایشان  را  به  تفکّر  نـمی‌انـدازد،  این ‌گـونۀ  کسان  هرگز  راه‌ کمال  مردمی  را  نمی‌پیمایند،  و  هرگز  به  بهشتی  در نمی‌آیند  که  یزدان  به  پرهیزگاران  نوید  داده  است‌.  بهشت  فقط  متعلق  بـه  کسانی  است  که  ایـمان  می‌آورند  و  کارهای  نیکو  می‌کنند.  آنان  در  بهشت  از  رنــجها  و  سـختیهای  ایـن  دنـیا  رهـائی  می‌‌یابند  و  می‌آسایند،  و  جاودانه  خوش  و  خشنود،  به  ذکر  و  سپاس  و  ستایش خدا  می‌پردازند:

(إِنَّ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَرَضُوا بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا وَالَّذِینَ هُمْ عَنْ آیَاتِنَا غَافِلُونَ (٧)

أُولَئِکَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ (٨)

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمَانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الأنْهَارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (٩)

دَعْوَاهُمْ فِیهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَتَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ )(١٠)

مسلّماً  کسانی  که  (‌به  روز  رستاخیز  و  زندگی  دوبـاره  ایمان  نـدارنـد  و)  دیـدار  مـا  را  انـتظار  نـمی‌کشند،  و  بـه  زندگی  دنیوی  بسنده  می‌کنند  (‌و  گمان  می‌برند  که  جهان  دیگری  پس  از  این  چهان  وجود  ندارد)  و  به  ایـن  جـهان  دل  می‌بندند  (‌و  برای  جهان  دیگر  تلاش  نمی‌نمایند)‌،  و  از  آیات  (‌قرآنی  و  نشانه‌های  جهانی‌)  ما  غـافل  و  بـی‌توجّه  می‌مانند،  چنین  کسانی  چایگاهشان  دوزخ  است  به  سبب  کارهائی  که  می‌کنند.  بی‏گمان  کسانی  که  ایمان  می‌آورند  و  کارهای  شایسته  می‌کنند،  پروردگارشان  آنـان  را  بـه  سبب  ایمان  (‌راستین  و  کارهای  خداپسند)  رهنمودشان  می‌نماید  (‌و  در  دنیا  بر  ایمان‌،  استوار  و  ثـابت  قدمشان  می‌دارد،  و  در  آخرت  به  بهشت  نائلشان  می‌فرماید  که‌)  جویبارها  در  زیر  (‌کاخهای‌)  ایشان  در  بهشت  خوش  و  پر  ناز  و  نـعمت  روان  است‌.  در  بهشت  دعـای  مومنان‌:  پروردگارا!  تو  منزّهی  (‌از  آنچه  کافران  در  دنیا  می‌گفتند)  و  سلام  آنان  در  آن  (‌خطاب  به  هـمدیگر)  درودتـان  بـاد  (‌ای  فـرمانبرداران  یـزدان  ســبحان‌!)  و  خـتم  دعــا  و  گفتارشان،  شکر  و  سپاس  پروردگار  جهانیان  را  سـزا  است‌،  (‌که  ایمان  را  نصیب  ما  کرد  و  از  ما  خشنود  گردید)  می‌باشد.

قطعاً کسانی‌ که  به  تفکّر  و  تدبّر  نمی‌پردازند  در  بارۀ نظم  و  نظامی ‌که  دالّ  بر  وجود  یــزدان  است‌،  و  بیانگر  ایـن  است  که  این  جـهان  آفـریدگار  مـدبّری  دارد،  همچون  کسانی  این  مطلب  را  درنمی‌یابند که  جهان  دیگر  لازمۀ  همین  نظم  و  نظام  بوده  و  آن  جهان  ادامۀ این  جهان  است‌،  و  در  آنجا  است  که  عدالت  و  دادگری  به  تمام  و  کـمال  انجام  می‌پذیرد،  و  خدا  انسانها  را  به  اوج  والای  بشریّت  می رساند...  کسانی  که  دربارۀ  کـیهان‌،  و  نـظم  و  نظام  شگفت  و  شگرف  آن  نمی‌اندیشند،  بدین  خاطر  انـتظار  ملاقات  با  خدا  را نیز  نمی‌کشند!  در  نتیجۀ  همین  قصور  و  کوتاهی  است‌ که  به  زندگی  دنیوی  بسنده  می‌کنند،  و  به  کاستیها  و  پستیهای  آن  راضی  و  قانع  می‌گردند.  این  دنیا  را  مــی‌پسندند  و  بدان  ســخت  چنگ  مـی‌زنند  و  می‌چسبند.  به  دنیا  کـاملاً دل  مـی‌بندند  و  غـرق  در  آن  می‌شوند. کاستی  و  پستی  را  در  آن  بد  نمی‌دانند،  و  بر  زشتیها  و  بدیها  نمی‌شورند.  آنان  نمی‌دانند  که  این  دنیا  لیــاقت  و  ارزش  ایــن  را  نـدارد کـه  هـدف  نـهائی  و  پایان‌بخش  زندگانی  انسانها  باشد.  انسانها  مـی‌میرند  و  به  ترک  این  جهان  می‌گویند  در  حالی  که  پاداش‌ کـامل  کارهای  نیک  خود  را  نگرفته‌اند،  یا  کـاملاً  بـه  کـیفر  و  سزای  بدیها  و  زشتیهائی  نرسیده‌اند که  مرتکب  شده‌اند.  همچنین  به‌ کمالی  نائل  نیامده‌اندکه  مردمی  آنان  مقتضی  و  خواستار  آن  است‌...  بسنده  کردن  بـه  دنـیا  و  راضـی  شدن  بدان‌،  کسانی  را  پیاپی  از  مرتبۀ  بشـریّت  سـقوط  می‌دهد  و  پائین‌تر  و  پائین‌تر  مـی‌کشد کـه  دل  بـه  دنـیا  داده‌اند  و  شیفته  و  دلباختۀ  آن  شده‌اند.  چـه  ایـن  گـونه  کسان  سرهایشان  را  به  سوی  قلۀ  بالا  برنمی‌افرازنـد،  و  چشمانشان  را  به  سوی  افق  والا  نمی‌دوزند.  بلکه  همیشه  سرهای  خود  را  به  سوی  این  زمین  و  چیزهائی ‌که  در  آن  است  پائین  می‌اندازند،  و  چشمهای  خویش  را  به  ایـن  زمین  و  چیزهائی ‌کـه  در  آن  است  مـی‌دوزند  و  خـیره  مـی‌کنند!  غــافل  و  بــی‌خبر  مـی‌مانند  از  نشـانه‌های  خداشناسی  پراکنده  در  گسترۀ  جـهان  و  از  پـدیده‌های  اعجازانگیزی  که  یزدان  آنـها  را  آفریده  است  و  پیش  چشمانشان  داشته  است‌.  نشانه‌ها  و  پدیده‌هائی  که  دل  را  بیدار  می‌کنند،  و  حس  و  شعور  را  برمی‌انگیزند،  و  انسان  را  بر  آن  می‌دارند  که  به  والائی  و کـمال  بـنگرد...  آن  کـسانی‌ که  فقط  خواستار  دنیایند،  و  غافل  از  همه  چیز  و  همه  جایند،  آنان‌:

(أُولَئِکَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ )(٨)

آنان  جـایگاهشان  دوزخ  است‌،  بـه  سبب  کارهائی  کـه  می کنند.

چه  بد منزل  و  جایگاهی  است‌!  و  چه  بـد  سـرنوشت  و  فرجامی  است‌!

در  سوئی  این  گونه  کسانند...  و  امّا  در  دیگر  سو  کسانی  هستند  که  ایمان  آورده‌اند  و کارهای  نیک  و پسندیده کرده‌اند.  این  چنین  مؤمنانی  به  مقتضی  ایمان‌،  و  برای  اجرای  فرمان  یزدان‌،  و  به  خاطر  چشـم  امـید  و  انـتظار  دوختن  به  فرجام  خجستۀ  جهان  آخرت  خوش  و  خـرّم‌،  کارهای  نیک  و  پسندیده ‌کرده‌اند،  -  البتّه  راه  رسیدن  به  سعادت  آخرت  هم  انجام  دادن  کارهای  نیک  و  پسندیده‌،  یعنی  اعمال  صالحه  است  -  همچون  کسانی‌:

(یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمَانِهِمْ ).

پــروردگارشان  آنــان  را  به  سـبب  ایـمان  (‌راستین  و  کارهای  خداپسند)  رهنمودشان  می‌فرماید.

خدای  سبحان  ایشان  را  در  پرتو  ایمانی‌ که میان آنان  و  میان  یزدان  پـیوند  برقرار  می‌کند،  به‌کـارهای  خـوب  و  پسندیده  رهنمود  و  راهیاب  می‌نماید،  و  چشم  درونشان  را  برای  ماندگاری  بر  راستای  راه  باز  می‌کند،  و  آنان  را  با  الهام  حسّاسیّت  و  تقوای  دل  و  درون  به  انجام  خوبیها  و  نیکیها  هدایت  و  رهنمون  می‌فرماید...  آنان  به  بهشت  داخل  می‌گردند.

(تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الأنْهَارُ ).

جویبارها  در  زیر  (‌کاخهای‌)  ایشان  روان  است‌.

همیشه  آب،  نماد  و  نشانۀ  فراوانی  و  فراوانی  نـعمت  و  شادی  و  شادابی  و  ترقّی  و  تعالی  و  رشد  و  نمو  و  حیات  و  زندگی  بوده  است  و  خواهد  بوده

آیا  آنان  در  این  بهشت  در  اندیشۀ  چه  چیزهائی  هستند؟  چه  چیزهائی  ایشان  را  به  خود  مشغول  و  سرگرم  می‌کند؟  خواستهائی‌ که  می خواهند  حاصل  آید  و  تـحقق  پـذیرد  کدام  است‌؟  ایشان  در  بهشت  در  انـدیشۀ  جـاه  و  مـال  نیستند.  چیزهائی‌ که  ایشان  را  به  خود  مشغول  و  سرگرم  دارد،  دفع  اذیّتها  و  آزارها  و  رفع‌ گرفتاریها  و  ناگواریها  نیست‌،  و  برای  بهبود  وضع  و  مصلحت  حال  نیز  تلاش  و  کوشش  نمی‌کنند.  چه  آنـان  از  غـم  و  شـر  هـمۀ  ایـنها  رسـته‌انـد،  و  از  دست  ایـن  گـونه  نیازمندیها  رهـائی  یافته‌اند،  و  با  چیزهائی‌ که  یزدان  سبحان  بدیشان  ارمغان  فرموده  است  و  ارزانی  داشته  است‌،  بی‏نیاز  از  همـه  چیز  گشته‌اند،  و  بر  تمام  این  گرفتاریها  فائق  آمده‌اند،  و  بـر  همگی  این  اندیشه‌ها  و  غص همچون  مسائل  و  شواغلی  بالاتر  رفته‌اند.  بزرگ‌ترین  و  سترگ‌ترین  چیزی‌ کـه  ایشـان  را  بـه  خـود  مشغول  و  سرگرم  می‌دارد،  تا  ا‌نجا که  عنوان‌:

(دَعْوَاهُمْ )

دعای  ایشان  ...  خواست آنان‌.

به  خود گرفته  است‌،  ذکر  و  تسبیح  آفریدگار  در  آغاز  مناجات‌،  و  حمد  و  سـپاس  کردگار  در  پـایان  مناجات  است‌.  در  لابلای  ابتداء  و  انتهاء  تسبیح  و  نقدی،  یزدان‌،  سلامها  و  درودهائی  است  که  مـیان  خودشان  و  مـیان  ایشان  و  فرشتگان  رد  و  بدل  می شود:

(دَعْوَاهُمْ فِیهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَتَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلامٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ )(١٠)

  در  بهشت  دعـای  مؤمنان :  پروردگارا!  تـو  منزّهی  (‌از  آنـچه  کـافران  در  دنـیا  مـی‌گفتند)  و  سـلام  آنـان  در  آن  (‌خطاب  بـه  هـمدیگر)  درودتـان  بـاد  (‌ای  فرمابرداران  یزدان  سبحان‌)‌!  و  ختم  دعا  و  گفتارشان‌:  شکر و سپاس  پروردگار  جهانیان  را  سزا  است  (‌که  ایمان  را  نصیب مـا  کرد  و  از  ما  خشنود  گردید)  می‌باشد.

بهشت  جای  رهائی  از  غـمها  و  رنجها  وگـرفتا‌ریها  و  پریشانیهای  زندگانی  دنیا،  و  برتری  یافتن  و  فراتر  رفتن  از  ضرورتها  و  حاجتهای  آن‌،  و  پرواز  در کرنه‌های  آسمان  رضـایت  و  تسبیح  و  حمد  و  سلام  است‌،  آن  کرانه‌هائی  که  سزاوار  و  شایستۀ  کمال  انسان  است.

*

پس  از  این‌،  روند  قرآنی  به  ذکر  مبارزه  طلبی  مشرکان  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله وسلّم  و  بیان  درخواست  نـزول  عذابی  می‌پردازد که  پیغمبر صلّی الله علیه و اله وسلّم  ایشان  را  از  آن  بیم  می‌داد،  ولی  آنان  تـمسخرکنان  و  شتابان  همچون  عذابی  را  درخواست  می‌کردند.  روند  قرآنی  بدیشان  تذکّر  می داد  که  به  تأخیر  انداختن  همچون  عذابی  تا  وقت  معیّن‌  خود،  از  حکمت  و  رحمت  یزدان  سرچشمه  می‌گیرد.  آن‌گاه  صحنۀ  حال  و  وضعی  را  برای  آنان  به  تصویر  می کشد که  هنگام  عملاً گرفتار  آمدن  به  بلا  و  مصیبت‌،  و  دچار  شدن  به زیان  و  ضـرر  پـیدا  مـی‌کنند.  در  وقت  بلا  فطرت 

مـردمان  از  زیـر  تـوده‌های  دنـیادوستی  و  خـودپرستی  برمی‌خیزد  و  خالصانه  به  آفریدگار  خود  رو  مـی‌کند.  و  همین‌ که  بلا  بـرطرف ‌گردید،  زیاده‌روی‌ کنندگان  در  زشتیها  و  پلشتیها  دیگر  باره  به  سوی  غفلتی  برمی‌گردند  کـه  پـیش  از  نـزول  بلا  بدان  دچـار  بودند  و  در  آن  می‌غنودند.  رونـد  قرآنـی  سپس  هلاک  و  نابودی  پیشینیانی  را  به  یادشان  می‌آوردکـه  هم  اینک  آنان  جانشینان  ایشان  شده‌اند  و  در  جایگاه‌هایشان  زنـدگی  می‌کنند.  بدیشان  تذکّر  می‌دهد کـه  هـمچون  فـرجـام  و  سرنوشتی  در  انتظار  ایشان  نیز  می‏‎باشد،  پس  خویشتن  را  بپایند  تا  بدان  دچار  نـیایند.  آن‌گـاه  برایشـان  بیان  می‌کند که  زندگی  دنیا  تنها  جنبۀ  امـتحان  و  آزمـون  را  دارد،  و  پس  از  سپری  شدن  آن‌،  وقت  سزا  و  جزا  است‌.

(وَلَوْ یُعَجِّلُ اللَّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُمْ بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ فَنَذَرُ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ (١١)

وَإِذَا مَسَّ الإنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٢)

وَلَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذَلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ (١٣)

ثُمَّ جَعَلْنَاکُمْ خَلائِفَ فِی الأرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ )(١٤)

اگر  خداوند  در  رساندن  شرّها  و  بلاهائی  شـتاب  ورزد  که  مردمان  (‌در  حـالت  خشـم  و  غضب  و  یـا  حماقت  و  جهالت‌)  در  طلب  آنـها  شتاب  مـی‌ورزند،  عمر  (‌هـمگی  انسانها  به  پایان  می‌رسد  و  اثری  از)  آنان  باقی  نمی‌ماند  (‌و  اختیار  که  پایۀ تکلـیف  و  وجه  امتیاز  انسان  از  حیوان  است‌،  از  میان  می‌رود،  و  اطاعت  جنبۀ  اضطراری  پـیدا  می‌کند)‌.  امّا  ما  افرادی  را  کـه  مـعتقد  بـه  مـلاقات  مـا  (‌در  قـیامت‌)  نـیستند،  بـه  حـال  خود  رهـا  مـی‌سازیم  (‌و  در  مجازاتشان  عجله  نمی‌کنیم  و  بلکه  در  دنیا  بدیشان  مهلت  می‌دهیم‌)  تا  در  سرکشی  و  نـافرمانی  خود  (‌بـلولند  و)  سرگردان  شوند  (‌و  حقّ  را  از  باطل‌،  و  راه  را  از  چاه  بـاز  نشـناسند)‌.  هنگامی  که  بـه  انسـان  نـاراحتی  و  بـلائی  می‌رسد  (‌که  نه  خود  و  نه  دیگران  نمی‏‎توانند  آن  را  دفع  و  چاره  کنند)‌،  چه  بر  پهلو  خوابیده‌،  و  چه  نشسـته‌،  و  چه  ایسـتاده  بــاشد  (‌بـرای  رفــع  مشکل‌)  مـا  را  بـه  کمک  می‌خواند.  امّا  هنگامی  که  نـاراحتی  و  بـلائی  را  (‌که  در  مقابل  آن  درمانده  بود)  از  او  به  دور  داشتیم‌،  آن  چنان  راه  (‌سابق‌)  خود  را  در  پیش  می‏‎گیرد  (‌و  خدای  را  باز  هم  فراموش  می‌کند)  که  انگار  ما  را  برای  دفع  محنتی  که  بدو  رسیده  است  به  فریاد  نخوانده  است  (‌و  اصـلاً  ضـرر  و  زیانی  متوجّه  او  نبوده  و  بلائی  بـدو  دست  نـداده  است‌.  آری‌!  همیشه‌)  این  چنین  اعمال  اسرافگران  در  نظرشان  آراسته  شده  است  (‌و  تکرار  گناه  از  قباحت  آن  کـاسته  است‌،  و  اهریمن  نابکار  باطل  را  بـرای  آنـان  حقّ  جـلوه  داده  است‌)‌.  مـا  گروهها  (‌و  نسـلهای  زیـادی‌)  را  هـلاک  کرده‌ایم  که  پیش  از  شما  بـوده‌انـد،  بـدان  گاه  که  سـتم  کرده‌اند  (‌و  راه  گناه  سپرده‌انـد)  و  پـیغمبرانشـان  بـرای  آنان  دلائل  روشن  و  معجزات  آشکاری  آورده‌اند  و  ارائه  نموده‌اند،  ولی  آنان  جزو  کسـانی  نبوده‌انـد  کـه  ایـمان  بـیاورند  (‌و  سـخنان  پـیغمبران  را  بشـنوند  و  بـه  دنـبال  ایشان  روند.  آری  در  گذشته  و  حال  و  آینده‌)  این  چنین 

گروه  بـزهکاران  را  سـزا  مـی‌دهیم‌.  (‌پس  خویشتن  را  بپائید  و  نافرمانی  ننمائید)‌.  سپس  به  دنبال  آنان  شـما  را  در  زمـین  جـانشینان  (‌ایشــان  و  سـرنشینان  زمـین‌)  کرده‌ایم  تا  بنگریم  شما  چگونه  عمل  می‌کنید.

مشـرکان  عــرب  پیغمبر  خدا  را صلّی الله علیه و آله وسلّم ‌به  مبارزه  می‌طلبیدند  و  از  او  درخواست  می‌کردند که  عذاب  را  هر  چه  زودتر  بر  سرشان  بیاورد  و  بدیشان  مهلت  ندهد...  از  جملۀ چیزهائی  که  خداوند  متعال  در  این  سـوره  راجـع  بدیشان  بیان  می‌فرماید،  این  چنین  است‌:

(وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ )(٤٨)

 می گویند:  این  وعدۀ  (‌عذاب‌)  اگر  راست  می گوئید  (‌که  عذابی  در  میان  است‌)  کی  عـملی  مـی‌شود  (‌و  مـوقع  و  موعد  آن  کی  خواهد  بود؟‌)‌.                      (‌یونس/48 )   در  غیر  این  سوره  هم  آمده  است‌:

(ویستعجلونک بالسیئة قبل الحسنة وقد خلت من قبلهم المثلات)

 (‌کافران  و  مشرکان  تمسخرکنان‌)  از  تو  می‌خواهند  کـه  بــدی  (‌و  عـذابــی  کــه  از  سـوی  خدا  ایشـان  را  از  آن  می‌ترسانی‌)  پیش  از  خوبی  (‌و  نعمتی  که  از  سـوی  خدا  بدیشان  مژدۀ  آن  را  می‌رسانی‌)  بدانان  رسد!  و  حال  آن  که  عذابهای  درهم  کوبنده  و  خوار  کننده  قبل  از  ایشـان  بوده  است  و  (‌بـر  سـر  گذشتگان  آمـده  است  و  طـومار 

حیات  افراد  کـافر  و  مشـرکان  چون  ایشـان  را  درهـم 

نوردیده  است‌)‌.                                            (‌رعد  /  6‌)

 همچنین  قرآن  مجید  این‌گفتارشان  را  نیز  نقل  می‌فرماید:

:(وإذ قالوا:اللهم إن کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا حجارة من السماء أو ائتنا بعذاب ألیم).  

 (‌ای  پـیغمبر!  بــه  خــاطر  بـیاور)  زمـانی  را  کـه  کافران  می‌گفتند:  خداوندا  اگر  این  (‌آئین  و  این  قرآن‌)  حقّ  است  و  از  ناحیۀ  تو  است‌،  از  آسمان  بارانی  از  سنگ  بر  سـر  مـا  فرود  آور  یا  به  عذاب  دردناک  (‌دیگری‌)  مـا  را  گرفتار  ساز.             (انفال/32)

همۀ  اینها  حالت  سرکشی  و  دشمنانگی ‌کافران  و  مشرکان  را  به  تصویر  می‌زند،  سرکشی  و  دشمنانگی  با  هدایت  یزدان ‌که  در  قرآن  برای  ایشان  به  ارمغان  آمده  بود!  حکمت  یزدان  خواستار  این  بود که ‌کافران  و  مشرکانی  را  که  نخستین  مخاطبان  این  قرآن  بودند  با  عذاب  ریشه‌کن  کننده  هلاک  و  نابود  نکند  و  ایشـان  را  از  روی  زمـین  برندارد،  همان‌گونه ‌که  تکذیب‌کنندگان  حقّ  و  حقیقت  را  در  گذشته‌های  پیش  از  ایشان  با  عذاب  ریشه‌کن  کننده  نابود  و  هلاک  سـاخته  بود.  چـرا کـه  یـزدان  سبحان  می‌دانست ‌که  بسیاری  از  جمعیّت  این ‌کافران  و  مشرکان‌،  آئین  اسلام  را  می‌پذیرند،  و  این  آئین  توسط  ایشان  بر  جای  و  ماندگار  می‌ماند،  و  با  د  ست  آنان  در کرۀ  زمین  روان  و  که  پیش  می‌رود.  این  امر  پس  از  فتح  مکّه  به  وقوع  ییوست‌،  چیزی‌که  آنان  بی‏خبر  از  آن  بودند،  بدان  هنگام‌که  با  قرآن  مبارزه  می‌کردند.  آنان  نمی‌دانستندکه 

یزدان  سبحان  می‌خواهد  بدیشان  خیر  حقیقی  برساند،  نه  خیری  که  می‌انگاشتند  و  شـتابگرانـه  آن  را  در‌خواست  می‌کردند،  همان‌گونه ‌که  شرّ  را  شتابگرانه  می‌طلبیدند  و  در  آن  نیز  عجله  می‌ورزیدند!

یزدان  سبحان  در آیة  نخست  بدیشان  می‌فرما‌ید:  اگر  خدا  شرّ  و  عذابی  را  بر  سر  ایشان  می آورد که  در مبارزۀ  با  پیغمبر صلّی الله علیه و اله وسلّم  شتابگرانه  آن  را  درخواست  ه‌ـی‌کردند  که  انگار  خیر  و  خوبی  را  با  عجله  برای  خود  درخواست  می‌کنند،  ایشان  را  نابود  می‌نمود  و  به  زندگیشان   پـایان  می‌داد.  ولی  خدا  آنان  را  برای  چیزی  کـه  در  آیـنده  در  نظر  داشت  برجای  گذاشت‌...  آن  گاه  ایشان  را  بـرحـذر  می‌فرماید  از  این ‌که  غافل‌ گردند  و  سرا‌نجام  این فرصت  و  مهلت  را  پیش  چشم  ندارند  و  به  فکر  آخرت،  نباشند.  چه ‌کسانی ‌که  ملاقات  با  خدا  را  انتظار  نمی‌کشند  و  به  حساب  و کتاب  قیامت  ایمان  نـدارنـد،  در  گمـراهـی  و  سرگشتگی  خود  خواهند  ماند،  تا  مرگشان  فـرا  خـواهـد  رسید،  مرگی ‌که  وقت  مشخص  و  مـنعی  دارد.

روند  قرآنی  به  مناسبت  سخن  از  شـتابگری  انسـان  در  درخواست  شرّ  برای  خود،  تصویری  از  بشریّت  آ‌دمـیان  را  شان  می‌دهد  بدان  هنگام‌ که  بلا  و  مصیبتی  و ضرر  و  زیانی  بدیشان  می‌رسد.  این  تصویر  بیانگر  تناقضی  در  سرشت  بـعضی  از  انسـانها  است‌.  آنـان  از  شرّ  و  بلا  می‌ترسند،  امّا  با  این  وجود  شتابان  آن  را  بـرای  خـود  درخواست  می‌کنند!  وقتی ‌که  دچار  شرّ  و  بلا  گردیدند  با  تضرّع  و  زاری  مخلصانه  آفریدگار  جهان  را  به  یـاری  می‌طلـبند.  ولی  زمانی‌ که  شرّ  و  بلا  از  ایشان  دفع  و  رفع  شد،  دیگر  باره  به  همان  زشتیها  و  پلشتیهائی  برمی‌گردند  که  قبلاً  می‌کردند:

(وَإِذَا مَسَّ الإنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ )(١٢)

  هنگامی  که  به  انسان  ناراحتی  و  بلائی  مـی‌رسد‌.  (‌که  نـه  خود  و  نه  دیگران  نمی‌توانند  آن  را  دفع  و  چاره کنند)‌،  چه  بر  پهلو  خوابیده‌،  و  چه  نشسـته‌،  و  چه  ایسـتاد‌ه  بـاشد 

(‌برای  رفع  مشکل‌)  ما  را  به  کمک  می‌خواند.  امـا  هـنگامی  که  ناراحتی  و  بلائی  را  (‌که  در  مقابل  آن  درمانده  بود)  از  او  به  دور  داشتیم‌،  آن  چنان  راه  (‌سابق‌)  خود  را  در  پیش  می‏‎گیرد  (‌و  خدای  را  باز  هم  فراموش  می‌کند)  که  انگار  ما  را  بـرای  دفـع  مـحنتی  کـه  بدو  رسـیده  است  بـه  فریاد  نخوانده  است  (‌و  اصلاً  ضرر  و  زیانی  متوجّه  او  نبوده  و  بلائی  بدو  دست  نداده  است‌.  آری‌!  هـمیشه‌)  این  چنین  اعمال  اسرافگران  در  نـظرشان  آراسـته  شـده  است  (‌و  تکرار  گناه  از  قباحت  آن  کاسته  است‌.  و  اهریمن  نابکار  باطل  را  برای  آنان  حقّ  جلوه  داده  است‌)‌.

تصویر  زیبا  و  شگرفی  است  و  نمایانندۀ  نمونه  و  مثالی  از  انسانها  اسب‌،  نـمونه  و  مـثالی‌کـه  پـیوسته  تکـرار  می‌گردد  و  در  طول  روزگاران  دیده  مـی‌شود.  انسـانها  وقتی  که  صحّت  کامل  و  قدرت  فراوان  دارند،  و  شرائط  و  ظروف  مکانی  و  زمانی  به  مرام  ایشان  است‌،  خویشتن  را  به  امـواج  سیـلاب  زنـدگی  مـی‌سپارند  و  راه  خطا  می‌پویند  و گناه  می‌ورزند  و  طغیان  و  سرکشی  می‌کنند  و  به  گزاف  و  اسـراف  مـی‌پردازنــد...  انسـانها  -  مگـر  کسانی‌ که  یزدا‌ن  بدیشان  لطف  و  عنایت  فرماید  و  ا‌یشان  را  با  فضل  و کرم  خـود  بـباید  و  مـحفوظ  نـماید  -  در  بحبوحۀ  قوّت  و  قدرت  خویش‌،  بیدار  نمی‌شوند  و  به  یاد  نمی‌آورند که  در  مسیر  زندگی  ضعف  و  عجز  و  ناتوانی  و  درماندگی  نیز  هست‌.  اوقات  خوشی  و  رفاه‌،  خدا  را  از  یاد  ایشان  می‌برد،  و  احساس  بی‌نیازی  و  ثروتمندی  مایۀ  سرکشی  ایشان  از  فـرمان  یـزدان  مـی‌شود...  و  هـمین  انسانها  وقتی‌ که‌ گزند  و  بلائی  مـی‌بینند  و  بیماری  و  زیانی‌ گریبانگیرشان  می‌گردد،  به  جزع  و  فزع  می‌افتند  و  بی‏تاب  و  پریشان  می‌شوند.  دست  دعا  به  پیشگاه  خدا  برمی‌دارند  و  دعاهای  عریض  و  طویلی  سر  می‌دهند.  به  خدا  امیدها  می‌بندند  و  با  تضرّع  و  زاری  او  را  به  کمک  می‌طلبند.  از  سختیها  و گرفتاریها  به  تـنگ  مـی‌آیند،  و  آسایش  و گشایش  زودرس  را  خواهان  می‌گردند،  و  از  خدا  می‌خواهند که  هر  چه  زودتـر  از  سـختی  و  تـنگی  برهند  و  به  رفاه  و  خوشی  برسند...  جای  شگـفت  است 

زمانی‌ که  دعاها  و  زاریهایشان  پذیرفته  شد،  و  بلاها  و  سختیها  زدوده  و  برطرف  گردید،  دیگر  باره  راه  خود  را  در  پیش  می‌گیرند  و  به  همان  پرده‌دریها  و  بی‌شرمیها  و  بزهکاریها  و  پلشتیها  می‌پردازند  و  نگاهی  هم  به  عقب  نمی‌اندازند  و  بی‌اندیشه  و  بی‌خیال  به  پیش  می‌تازند.  روند  قرآنی‌،  گامها  و  آهـنگهای  تـعبیر  را  بـا  حـالتهای  نفسانی‌ای  که  به  تصویر  می‌زند،  و  مثالها  و  نمونه‌هائی  که  از  انسانها  پیش  چشم  می‌دارد،  همردیف  و  هـمطراز  می‌گرداند،  و  منظرۀ  زیان  و  ضرر  و  بلا  و  مصیبت  را کند  و  آرام  و  دیرپا  و  دراز آ‌هنگ‌،  به  تصویر  می کشند:

(دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا ).

چه  بر  پهلو  خوابیده‌،  و  چه  نشسته‌،  و  چه  ایستاده  باشد  (‌برای  رفع  مشکل‌)  ما  را  به  کمک  می‌خواند.

روند  قرآنی  هر  حالتی  و  هر  وضعی  و  هر  مـنظره‌ای  را  می‌نمایاند  تا  توقف  این  انسانها  را  به  تصویر  زند  در  آن  حال ‌که  امواج  قوت  و  قدرت  بدنی  و  مالی  ایشان  توقف  می‌کند،  بدان گونه ‌که  ا‌مواج  آ‌بها  در  پشت  سدّها  متوقّف  می‌شود  و  از  جریان  باز می‌ایستد  یا به  عقب  برمی‌گردد.  ا‌مّا  زمانی‌ که  سدّها  و  مـانعهائی  از  سـر  راه  آن  امـواج  برداشـه  شد  «‌مَـرّ  »   می‏‎گذرد  و  مـی‌رود.  تک  واژۀ  «‌مَرّ»  بیانگر  جـهش  و  سـرکشی  و  روان  شـدن  است‌...  (‌«‌مَرّ»  می‌گذرند  و  نمی‌ایستند  تا  سـپاسگزاری‌ کـنند  و  بنگرند  و  بیندیشند.  ایشان  نمی‌ایستند  تا  پند  و  عـبرت  بگیرند:

(مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ).

آن  چنان  می‌رود  (‌و  راه  سابق  خود  را  در  پیش  می‏‎گیرد  و  خدای  را  باز  هم  فراموش  می‌کند)  کـه  انگار  ما  را  بـرای  دفع  محنتی  که  بدو  رسیده  است  به  فریاد  نخوانده  است  (‌و  اصلاً  ضرر  و  زیانی  مـتوجّه  او  نـبوده  و  بــلائی  بـدو  دست  نداده  است‌!)‌.

بر می‌جهند  و  راه  می‌افتند،  و  بدون  توجّه  بـه  رادعـی  و  مانعی‌،  با  امواج  زندگی  به  پیش  مـی‌روند  و  انـدرزی  نمی‌شنوند  و  عبرتی  نمی‌گیرند.

این  گونه  کسان  با  سرشت  ناجوری  که  دارنـد  در  وقت  قدرت  و  قـوّت  و  خـوشی  و  نـعمت  سـر  به  طـغیان  برمی‌دارند،  و  تنها  در  زمان  گرفتار  آمدن  بـه  بلاها  و  مصیبتها  و  زیانها  و  ضررها  بیدار  و  هوشیار  می‌گردند.  ولی  هنگامی‌ که  مشکلات  و  مــعضلات  بـرطرف  شـد،  دوباره  راه  خود  را  در  پیش  می‌گیرند  و  با  سلاب  زمان  حرکت  می‌کنند  و  هر  چه  دلشان  بخـواهد  انجام  می‌دهند...  گزافکاران  و  اسراف‌کنندگان  بـا  همچون  سـرشتی  به  زشتیها  و  پـلشتیها  و  نـاکاریها  مـی‌پردا‌زنـد  و  اصـلاً  احســاس  نـمی‌کنند  کـه  از  حـدود  و  مقرّرات  یـزدان  می‌گذرند:

(کَذَلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (١٢)

این  چنین‌،  اعمال  اسرافگران  در  نظرشان  آراسته  شـده  است  (‌و  تکرار  گناه  از  قباحت  آن  کاسته  است‌،  و  اهریمن  نابکار  باطل  را  برای  آنان  حقّ  جلوه  داده  است‌)‌.

آیا  فرجام  کار  اسراف  کنندگان  در  میان  نسلهای  گـذشته  چه  بوده  است  و  سرنوشت  ایشان  به‌کجا  انجامیده  است؟

(وَلَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذَلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ) (١٣)

ما  گروهها  (‌و  نسلهای  زیادی‌)  را  هلاک  کرده‌ایم  که  پیش  از  شما  بوده‌اند،  بدان  گاه  که  ستـم  کرده‌انـد  (‌و  راه  گناه  سپرده‌اند)  و  پیغـبرانشان  برای  آنـان  دلائـل  روشـن  و  معجزات  آشکاری  آورده‌ند  و  ارائه  نموده‌اند،  ولی  آنـان  جزو  کسانی  نـبوده‌انـد  کـه  ایـمان  بـیاورند  (‌و  سـخنان  پیغمبران  را  بشنوند  و  به  دنبال  ایشـان  رونـد.  آری  در  گذشته  و  حا‌ل  و  آینده‌)  این  چنین  گروه  بزهکاران  را  سزا  می‌دهیم‌.  (‌پس  خویشتن  را  بپائید  و  نافرمانی  ننمائید)‌. 

اسرافکاری  و  تجاوز  و  تعدّی  از  حدود  و  ثغور  قوانین  و  مقررات  الهی  و  ستم  و  ظلم  -  به  معنی  شرک  -‌کارشان  ساخت  و  ایشان  را  به  هلاک  رسـاند...  مشـرکان  آثـار  جـایگاه‌های  هـلاک  اسـرافکـاران  و  تـجاوزپیشگان  روزگاران‌ گذشته  را  پیش  روی  خود  در  جزیرةالعرب  می‌دیدند  و  از کنار  مساکن  و  منازل  قـوم  عـاد  و  قـوم  ثمود،  و  شهرها  و  آبادیهای  قوم  لوط  می‌گذشتند  و  آنها 

را  ورانداز  می‌کردند. 

پیغمبران  این  اقوام  با  دلائـل  و  مـعجزات  رو-‌ن  به  میانشان  آمدند،  همان‌گونه‌که  ـغمبر  شما  به  میان  شما  آمده  است‌:

(وَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا ).

آنــان  کســانی  نـبودند  کـه  ایـمان  بـیاورند  (‌و  سخنان  پیغمبران  را  بشنوند  و  به  دنبال  ایشان  روند)‌.

آنان  راه  ایمان  نـپیمودند  و  بـلکه  راه  طـغیان  در  پـیش  گرفتند  و  تا  توانستند  طاغی  و  یاغی  شدند.  به  سـوی  ایــمان  بـرنگشتند  و  خویشتن  را  آمـادۀ  پذ‌یرش  آن  نکردند.  به  ناچار  به  سزا  و  جزای  بزهکاران  رسیدند. 

(کَذَلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ )(١٣)

 (‌در  گذشته  و  حال  و  آیـنده‌)  این  چنین  گروه  بزهکاران  را  کیفر  و  سزا  می‌دهیم‌.

زمانی  که  روند  قرآنی  پـایان  کـار  و  فـرجـام  زنـدگی  بزهکا‌ران  را  به  مشرکان‌ گوشزد  می‌کند،  بزهکارانی ‌کـه  پیغمبرانشان  هـمراه  بـا  دلائـل  و  مـعجزات  روشن‌  بـه  میانشان  آمـدند  ولی  ایـمان  نـیاورد‌ند  و  بدین  سـبب  مستحقّ  عذاب  شدند  و  عـذاب  ایشـان  را  دربـرگرفت‌،  روند  قرآنی  به  مشرکان  تذکّر  می‌دهد کـه  هـم  اینک  آنانند  که  جانشینان  بزهکاران  قرون  و  اعصارند.  و  در  سرزمینهایشان  زندگی  بسر  می‏‎برند.  ایشان  هم با همین  جانشینی  امتحان  و  آزمایش  می‌شوند،  و  آزمون  آنـان  در  چـیزهائی  است ‌کـه  بـه  ارث  برده‌اند  و  به  دست  آورده‌اند:

(ثُمَّ جَعَلْنَاکُمْ خَلائِفَ فِی الأرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ) (١٤)

سپس  به  دنبال  آنان  شما  را  در  زمین  جانشینان  (‌ایشان  و  سرنشینان  زمین‌)  کرده‌ایم  تا  بنگریم  شما  چگونه  عمل  می‌کنید.

این  پسودۀ  نیرومندی  برای  دل  انسـان  است‌.  چرا که  انسان  با  این  پسوده  مـتوجّه  مـی‌گردد کـه  او  جانشین  ملکی  است‌ که  در  میان  مالکان  پیشین  دست  به  دست  گشته  است  و  اینک  به  دست  او  افتاده  است‌.  صاحبان  پیشین  این  ملک‌ که  در  آن  برو  و  بیائی  داشته‌اند  همه  و  همه  این  ملک  را  به ‌درود گفته‌اند  و  مرده‌اند!  او  نیز  در  وقت  خودش  این  ملک  را  به ‌درود  می‌گوید  و  می‌میرد.  تنها  چند  روزی  در  این  ملک  می‌ماند.  آنـچه  از  او  در  این  ملک  سرمی‌زند  و  هرکاری‌ که  در  آن  می‌کند  آزمون  و  امتحان  او  است  و  در  مقابل‌کارهایش  محاسبه  می‌گردد  و  به  حساب  و کتاب  او  رسیدگی  می‌شود  بعد  از  اندک  ماندنی  که  در  آن  دارد!

ایـن  انـدیشه‌ای  که  اسـلام  آن  را  در  دل  انسـان  برمی‌انگیزد،  گذشته  از  این‌ که  حقیقت  را  بدو  نشـان  می‌دهد  و  نمی‌گذارد  نیرنگها  او  را  از  این  حقیقت  غافل  گرداند،  پیوسته  بیداری  و  حسّاسیّت  و  پرهیزگاری  را  در  او  برمی‌انگیزد که  اینها  بنیاد  امن  و  امان  او،  و  بنیاد  امن  و  امان  جامعه‌ای  است‌ که  در  آن  زندگی  می‌کند.وقتی  که  انسان  احساس  کند:  او  در  برابر  روزگارانی  که  بر  این  زمین  سپری  خواهدکرد،  و  در  مقابل  هر  چیزی‌ که  خواهد  داشت  و  هر  چیزی  که  بدو  بخشیده  مـی‌شود،  امتحان  می‌گردد  و  از  او  حساب  و کتاب‌گرفته  می‌شود،  این  احساس  بدو  عظمتی  و  مناعتی  می‌بخشد که  وی  را  از  مـغرور  شـدن  و گـول  خـوردن  و  غـافل ‌گـردیدن  بازمی‌دارد،  و  بدو  خویشتنداری  و  استقامتی  می‏بخشد  که  نمی‌گذارد  غرق  در  مال‌پرستی  و  دنیادوستی  شود،  و  سخت  شیفته  و  دلباختۀ کالاها  و  امتعه‌ای  گردد  که  در  مقابل  آنها  از  او  پرس  و  جو  می‌شود  و  مورد  امـتحان  قرار  می‌گیرد.

انسان  وقتی‌ که  احساس  می‌کند که  یزدان  او  را  می‌پاید  و  زیر  نظر  می‌دارد،  بدان‌گونه‌ که  ایـن  فرمودۀ خداونـد  سبحان  همچون  پائیدن  و  زیر  نظر  داشتنی  را  به  تصویر  می‌کشد‌:

(لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ )(١٤)

تا  بنگریم  شما  چگونه  عمل  می‌کنید.

هـمچون  احسـاسی  انسـان  را  سـخت  مـحافظه‌کـار  و  خویشتندار  می‌کند،  و  او  را  بر  آن  می‌دارد کـه  آگـاه  و  هوشیار  باشد،  و  به  احسان  و  نیکوکاری  سـخت  عشـق  ورزد  و  رغبت  نماید،  و  در  راه  نجات  از  این  آزمون  و  توفیق  در  این  امتحان  نیز  به  جان  کوشد.

این  دوراهۀ  جدائی  جهان‌بینی‌ای  است  که  اسلام  آن  را  در  دل  ا‌نسان  توسط  همچون  پسوده‌های  نیرومندی  پدید  می‌آورد،  و  میان  جهان‌بینـهائی  است‌ که  نظارت الهی  و  محاسبۀ  اخروی  را  از  حساب  خود  حذف  می‌کند،  و  به  خدا  و  جهان  آخرت  ایمان  ندارد! هرگز  ممکن  نیست  دو  نفر  با  هم  بسازند  و  به  هـم  برسند  یکی  از آنـها  با  جهان‌بینی  اسلامی  و  دیگری  با  هـمچون  جـهان‌بینیهای  نــاقص  و کـوتاه ‌بینانه‌ای  زنـدگی  کـند...  ایـن  دو  نـفر  نمی‌توانند  در  جهان‌بینی  زندگی‌،  و  در  اخلاق  و  آداب‌،  و  در  حرکت  و کوشش  زندگی‌،  به  هم  برسند  و  متّفق‌ گردند.  همچنین  ممکن  نیست  دو سیستم  و  نظام  بشری  با  هـم  بسازند  و  متّحد  شوند،  یکی  از  آنها  بر اساس  یک  نوع  جهان‌بینی‌،  و  دیگری  براساس  نوع  دیگری  از  جهان‌بینی  زندگی  را  سپری‌کند.

زندگی  در  اسلام  یک  زندگی  است ‌که  دارای  قواعد  و  ارکان  و  اصول ‌کاملی  است‌.  کافی  است  مثل  این  حقیقت  اساسی  موجود  در  جهان‌بینی  اسـلامی  را  پـیش  چشـم  داریم‌،  و  آثاری  را  بـنگریم ‌که  از  ایـن  جهان‌بینی  در  حرکت  فرد  و  جامعه  سرچشمه  می‌گیرد  و  بـرمی‌خیزد.  بــدین  خـاطر  زنـدگی  اسـلامی  را  نـمی‌توان  آمـیزۀ  زندگی‌ای  کرد  که  براساس  و  پـایه‌ای  اسـتوار  و  جـا  می‌گردد که  جدای  از  این  حقیقت  است‌.  هـچنین  زندگی  اسلامی  را  نمی‌توان  آمیزه  و  آمیختۀ  دستاوردهای  این  چنین  زندگی‌ای  نیزکرد.

کـسانی‌ که  چنین  می‌اندیشند که  می‌توان  زندگی  اسلامی‌،  و  سیستم  و  نظام  اسلامی  را  با  فرآوردها  و  دستاوردهای  یک  نوع  زندگی  دیگری  و  سیـستم  و  نظام  دیگری  تغذیه  و  رو  به  راه‌کرد،  ناآگاه  و  بی‌خبرند  از  سرشت  اختلافات  ژرف  و  ریشه‌ای  موجود  در  مـیان  قواعد  و  ارکان  و  اصولی‌ که  زندگی  در  اسلام  بر  آنـها  استوار  و  پابرجا  می‌گردد،  و  قواعد  و  ارکان  و  اصولی ‌که  زندگی  در  همۀ  سیستمها  و  نظامهای  بشری  سـاختار  انسان  بر  آنا  استوار  و  پابرجا  می‌شود. 

*

در  اینجا  رونـد  قرآنـی  از  خطاب  با  مشرکان  دست  برمی‏دارد  و  به  نمونه‌هائی  از  کارهایشان  می‌پردازد  که  پس  از  بر  سرکار  آمدن  و  جانشین‌ گذشتگان  شدن  انجام  داده‌اند.  آنان  جایگزین  اقوام  بزهکار گشته‌اند،  آیا  چه  کارهائی  کرده‌اند؟

(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلا مَا یُوحَى إِلَیَّ إِنِّی أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (١٥)

قُلْ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَلا أَدْرَاکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُرًا مِنْ قَبْلِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ (١٦)

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ )(١٧)

هنگامی  که  آیه‌های  روشن  ما  بر  آنان  خوانده  می‌شود،  کسـانی  کـه  بـه  مـلاقات  مـا  (‌در  روز  رسـتاخیز)  ایـمان  ندارند  می‌گویید:  قرآنـی  جز  این  را  بـرای  مـا  بـیاور  (‌و  کتابی  جز  قرآن  را  ارائه  بده‌)  یا  این  که  آن  را  تغییر  بده  (‌و  آیه‌های  مربوط  به  قیامت  و  آیه‌های  راجع  به  بتان  مـا  را  حذف  و  دگرگون  کن‌)‌.  بگو:  مرا  نرسد  که  خودسرانه  و  به  میل  خود  آن  را  تغییر  دهم‌.  من  جز  بـه  دنـبال  چیزی  نمی‌روم  و  جز  چیزی  را  نمیگویم  که  بر  من  وحی  گردد.  اگر  از فرمان  پـروردگارم  تـخطّی  کـنم‌،  از  عذاب  روز  بزرگ  می‌ترسم  (‌که  دامنگیرم  شـود  و  تـغییر  و  تـبدیل  قـرآن  مـایۀ  عقاب  و  عذابـم  گردد)‌.  بگـو:  اگر  خـدای  می‌خواست  (‌قرآنی  بر  من  نازل  نمی‏‎کرد  و  من‌)  آن  را  بر  شما  نمی‌خواندم  (‌و  آن  را  به  کسی  از  شما  نمی‌رساندم‌،  و  خدا  توسط  من‌)  شما  را  از  آن  آگاه  نمی‏‎کرد.  (‌بـه  هـر  حال  من  تنها  مبلّغ  قرآنـم  نـه  مـؤلّف  آن‌،  و  در  ایـن  بـاره  اختیاری  از  خود  ندارم‌.  سالهائی  در  میان  شـما  بـوده‌ام  (‌و  صـدق  و  امـانت  خود  را  نشـان  داده‌ام‌.  از  بـررسی  گذشته  و  حال  می‌توانید  بـفهمید  که  آنـچه  بـرای  شـما  مـی‌خوانــم  وحـی  آسمانی  است‌)‌.  آیـا  (‌مـطلبی  به  ایـن  روشنی  را)  نمی فهمید؟  چـه  کسـی  سـتمکارتر  از  کسـی  است  که  دروغی  را  به  خدا  نسبت  دهد،  یـا  آیه‌های او  را  تکذیب  کند؟  (‌دروغ  بستن  به  خدا  و  تکذیب  آیات  او‌،  کفر  بشــمار  است  و  جـرم  بزرگی  در  بـر  دارد  و)  هرگز مجـرمان  (‌کفرپیشه‌)  رستگار  نـمی‌گردند  (‌و قطعاً از  عذاب  خدا  رهائی  نمی‌یابند)‌.

(وَیَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لا یَضُرُّهُمْ وَلا یَنْفَعُهُمْ وَیَقُولُونَ هَؤُلاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لا یَعْلَمُ فِی السَّمَاوَاتِ وَلا فِی الأرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ (١٨) وَمَا کَانَ النَّاسُ إِلا أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فِیمَا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (١٩)وَیَقُولُونَ لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ )(٢٠)      

اینان  غیر  از  خدا،  چیزهائی  را  می‌پرستند  کـه  نه  بدشان  زیان  می‌رسانند  و  نه  سودی  عـائدشان  مـی‌سازند،  و  می‌گویید:  ایـنها  میانجیهای  مـا  در  نـزد  خدایـند  او  در  آخرت  رستگارمان  مـی‌نمایند!)  بگـو:  خدا  را  از  وجود  چــیزهائی  (‌بــه  نـام  بـتان  و  انـبازهای  یـزدان‌)  با‌خبر  می‌سازید  که  خداوند  در  آسـمانها  و  زمـین  سـراغی  از آنها  ندارد؟  (‌مگر  شما  بتها  را  نمایندۀ خدا  نمی‌دانید؟  آیا  ممکن  است  خدا  اگر  نماینده‌ای  مـی‌داشت  از  بـودن  آن  بی‌خبر  می‌گشت‌،  ولی  شما  بـاخبر  از  آن  مـی‌شدید؟‌!)‌.  خـداونـد  مـنزّه  (‌از  هرگونه  انـبازی‌)  و  فراتر  از  آن  چیزهائی  است  که  مشرکان  انبازشان  می‌دانند.  مردمان  (‌در  آغاز  آفرینش‌)  ملّت  واحدی  بیشن  نبودند  (‌و  سرشت 

انسـانی  ایشـان  اسـتعداد  خـیر  و  شـرّ  در  خود  داشت‌.  خداوند  پیغمبرانـی  از  مـیانشان  بـرانگیخت  تـا  آنا‌ن  را  برابر  وحی  آسمانی  به  راه  خیر  براند  و  ارشـاد کنند.  بعدها)  مردمان  دو  گروه  شدند  و  بـا  هـم  اختلاف  پـیدا  کردند.  (‌یعنی  دسته‌ای  از  کلام  آسمانی  پیروی  کردند  و  راه  خیر  در  پیش  گرفتند،  و  گروهی  به  وسوسۀ  سیطانی  گوش  فرا  دادنـد  و  به  راه  شـرّ  رفـتند  و  میکروب  پبکر  جامعۀ  انسانی  شدند)‌.  اگر  سخن  پروردگارت  از  پـیش  بر  این  نرفته  بود  (‌که  عذاب  بزرگ  کـافران  و  مـجازات  شدید  مبطلان  تا  روز  رستاخیز  به  تاخیر  انداخته  شود)‌،  دربارۀ  چیزی  که  در  آن  اختلاف  دارند  (‌با  تمییز  حق  از  باطل‌،  و  بر  جای  داشـتن  مـحقّ  و  نـابود  کردن  مـبطل‌)  داوری  می‌شد  (‌و  مسألۀ  کفر  و  نفاق  خاتمه  می‌یافت‌،  چرا  کــه  از  تـرس  نــابودی  آنـی‌،  اختیار  که  رمز  تکـامل  و  پیشرفت  است  از  میان  بـرمی‌خاست  و  جبر  مـطلق  بر  جامعه  حاکم  مـی‌شد.  امـا  چون  مـجازات  آنـی  مـخالف  سـرشت  انســانی  است‌،  خـدا  چـنین  نکـرد)‌.  کـافران  مــی‌گویند:  ای  کـاش‌!  مـعجزه‌ای  جز  قـرآ‌ن‌،  همچون  معجزۀ  سائر  پیغمبران‌)  بر  او  (‌که  محمّد  است‌)  از  سوی  پروردگارش  فرو  فرستاده  مـی‌شد  (‌و  مـا  را  بـه  صـدق  رسـالتش  قانع  می‌کرد!  بدیشان‌)  بگو:  (‌نزول  معجزات  از  عالم  غیب  است  و)  تنها  خدا  است  که  بر  غیب  آگاه  است‌.  (‌اگر  قرآن  شما  را  قانع  نمی‌سازد)  پس  مـنتظر  بـاشید  و  من  هم  با  شما  منتظر  می‌مـانم  (‌تـا  بـبینیم  عـاقبت  کار  و  فرمان  پروردگار  چه  خواهد  بود)‌.

پس  از  جانشینی  و  جایگـزینی‌،  کارشان  این  چنین  بـود.  رفتارشان  با  پـیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   نـیز  بدین‌گـونه  بود کـه  گذشت‌!!!

(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ )

هنگامی  که  آیه‌های  روشن  ما  بر  آنان  خوانده  می‌شود،  کسـانی  که  بـه  مـلاقات  مــا  (‌در  روز  رسـتاخیز)  ایـمان  ندارند  می‌گویند:  قرآنـی  جز  ایـن  را  بـرای  مـا  بـیاور  (‌و  کبابی  جز  قرآن  را  ارائه  بده‌)  یا  این  که  آن  را  تغییر  بده  (‌و  آیه‌های  مربوط  به  قیامت  و  آیه‌های  راجع  به  بتان  مـا  را  حذف  و  دگرگون  کن‌)‌.

این  درخواست  عجیبی  است‌.  همچون  درخواستی  جدّی  نباید  باشد.  بلکه  انگیزۀ  آن  یاوه‌گوئی  و  بیهوده‌کاری‌،  و  همچنین  بی‌خبری  از  وظیفۀ این  قـرآن  و  نـاآگـاهی  از  جدّی  بودن  نزول  آن  بوده  است‌.  این  درخواسـتی  است  که  تنها کسانی  آن  را  مطرح  می‌کنند که‌ گمان  نمی‌برند  با  یزدان  روبرو  می‌گردند!

این  قرآن  دستور کامل  و  شامل  زندگی  است‌.  به ‌گونه‌ای  ترتیب  و  تنظیم  شـده  است ‌کـه  پـاسخگوی  مـطالب  و  مقاصد  انسانها  در  زندگی  فردی  و  اجتماعی  آنان  است‌،  و  انسانها  را  در  زندگی  این  جهان  تا  آنجا که  بتوانند  به  سوی  کمال  رهبری  و  رهـنمود  مـی‌کند،  و  ایشـان  را  در  پایان  گشت  و  گذاری  که  در  این  دنیا  خواهند  داشت‌،  به  سعادت  آخرت  نائل  می‌گرداند.  کسی ‌که  حقیقت  قرآن  را  درک  و  فهم‌ کند،  هرگز  بر  دل  او  نمی‌گذرد که  سوای  آن  را  درخواست‌ کند،  و  یا  بـخواهـد  برخی  از  قسـمتها  و  بخشهای  آن  را  تغییر  دهد.

چیزی‌ که  بیشتر گمان  آن  می‌رود  این  است  که  آن ‌گونه  کسانی  توقّع  و  انتظار  نـداشـتند کـه  خـدا  را  روزی  و  روزگاری  ملاقات  کنند،  ایـن  مسأله  را  مسألۀ  مـهارت  می‌انگاشتند،  و  بدان  به  چشـم  مسابقات  و  رقابتهائی  می‌نگریستند  که  در  بازارهای  عربها  در  دورۀ  جـاهلیّت  انجام  می‌پذیرفت‌.  به  همین  جهت  بود که  می‌گفتند:  چه  می‌شود  اگر  محمّد  این  مبارزۀ  پیشنهادی  را  بـپذیرد  و  قرآن  دیگری  را  جمع  و  جور  و  تألیف‌ کند،  و  یا  قسمتی  از  آن  را  حذف‌ کند  و  بجای  آن  بخش  دیگری  را  بیاورد  و  چیز  دیگری  را  جایگزین  آن  قسمت  ساز‌؟‌!

(قُلْ مَا یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلا مَا یُوحَى إِلَیَّ إِنِّی أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ )(١٥)

بگو:  مرا  نرسد  که  خودسرانه  و  به  میل  خود  آن  را  تغییر  دهم‌.  من  جز  به  دنبال  چیزی  نمی‌روم  و  جـز  چـیزی  را  میگویم  کـــه  بــر  مــن  وحـی  گردد.  اگر  از  فرمان  پروردگارم  تخطّی  کنـم‌،  از  عذاب  روز  بزرگ  مـی‌ترسـم  (‌که  دامنگیرم  شود  و  تغییر  و  تبدیل  قرآن  مایۀ عـقاب  و  عذابم  گردد)‌.

قرآن  بازی  بازیگران،  و  مهارت  شاعران  نـیست‌.  بـلکه  قرآن  قانون  کامل  و  شاملی  است  که  از  جانب  گردانـندۀ  کلّ  جهان  و  آ‌فریدگار  انسان  صادر  شده  است  و  فـرود  آمد٥  است‌،  خدا  نیک  می‌داند که  چه  چـیزی  بـه  سـود  انسان  است  و  حال  و  زندگی  او  را  اصلاح  و  رو  به  راه  می‌کند.  فرستاده  خدا  را  نرسد که  این  قرآن  را  خودسرانه  تغییر  دهد.  او  جز  یک  مبلغ  و  پیام‌رسان  نیست‌.  او  تنها  پیرو  وحی  و  پیغامی  است ‌که  از  سوی  خدا  بدو  می‌رسد.  هر  تغییر  و  تبدیلی  که  در  قـرآن  داده  شـود  گـناه  است‌،  گناهی‌ که  عذاب  روز  بزرگ  قیامت  را  در  پی  خـواهـد  داشت‌.

(قُلْ لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَلا أَدْرَاکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُرًا مِنْ قَبْلِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ )(١٦)

 بگو:  اگر  خدای  می‌خواست  (‌قرآنی  بر  من  نازل  نمی‌کرد  و  من‌)  آن  را  بر  شما  نـمی‌خوانـدم  (‌و  آن  را  بـه  کسـی  از  شما  نمی‌رساندم‌،  و  خدا  توسط  من‌)  شما  را  از  آن  آگاه  نمی‌کرد.  (‌به  هر  حال  من  تنها  مبلّغ  قرآنم  نه  مولّف  آن‌،  و  در  این  باره  اختیاری  از  خود  ندارم‌.  سـالهائی  در  مـیان  شما  بسر  برده‌ام  و  از  این  نوع  سخنان  چیزی  نگفته‌ام  و)  عمری  پیش  از  این  با  شما  بوده‌ام  (‌و  صدق  و  امانت  خود  را  نشان  داده‌ام‌.  از  بـررسی  گذشته  و  حـال  مـی‌توانـید  بفهمید  که  آنچه  بـرای  شـما  مـی‌خوانـم  وحی  آسـمانی  است‌)‌.  آیا  (‌مطلبـی  به  این  روشنی  را)  نمی‌فهمید؟‌.

این  قرآن  وحی  یزدان  است‌،  و  رساندن  آن  به  شما  نیز  به  فرمان  او  است‌.  اگر  خدا  می‌خواست  که  آن  را  بر  شـما  نخوانم  هرگز  آن  را  بر  شما  نـمی‌خوانـدم‌.  اگر  خدا  می‌خواست ‌که  قرآن  را  به  شما  نیاموزم  هرگز  آن  را  به  شما  نمی‌آموختم‌.  پس  در  فرود  آمدن  و  نازل  شـدن  و  تبلیغ  و  رساندن  این  قرآن‌،  فرمان  یزدان  در  میان  است  و  بس.  این  مطلب  را  بدیشان  بگو.  و  بدانان  بگو که‌:  تـو  یک  عمر کامل  چهل  ساله‌،  پیش  از  نبوّت‌،  در  مـیانشان  مانده‌ای  و  زندگی  را  سپری  کرده‌ای‌،  و  چـیزی  از  ایـن  قرآن  برایشان  نگفته‌ای‌،  چرا که  تو  به  چیزی  از  این  قرآن  دسترسی  پیدا  نکرده  بودی‌،  و  توان  نازل‌ کردن  و  فرود  آوردن  چیزی  از  آن  را  نداشته‌ای‌.  قرآن  در  آن  زمان  به  تو  وحی  و  پیغام  نشـده  بود.  اگـر  در  این  مـدّت  تـو  می توانستی  همچـون‌ کاری  را  بکنی  و  قرآنی  را  تألیف  و  فراهم  آوری‌،  یا  بخشهائی  از  آن  را  تهیّه  و  تنظیم ‌کنی‌،  چه  چیز  باعث  شده  است  در  این  عمر کامل  بـدین‌کـار  اقدام  نکنی‌؟  هان‌!  بدان  که  این  قرآن  وحی  و  پیغامی  است ‌که  از  تو  در  این  باره‌ کاری  سـاخته  نـیست  مگر  تبلیغ  و  رساندن  آن  به  مردمان‌.

بدیشان  بگو:  مرا  نسزدک ه  بر  خـدا  دروغ  بندم،  و  مـرا  نسزد که  بگویم‌:  فلان  چیز  به  من  وحی  شده  است،  ولی  واقعاً  وحی  نشده  باشد.  چه  ستمکارتر  از کس‌،  یـافته  نمی‌شود  که  بر  خدا  دروغ  بندد  یا  آیات  یزدان  را  دروغ  پندارد:

(فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ ).

چه  کسی  ستمکارتر  از  کسـی  است  که  دروغی  را به  خدا  نسبت  دهد،  یا  آیه‌های  او  را  تکذیب  کند؟‌.

من  چه  رسد  به  دومین  گناه  که  تکـذیب  آیـه‌های  خـدا  است‌،  نخستین  بزه  را  نیز  مرتکب  نمی‌شوم  و  بر  خـدا  دروغ  نمی‌بندم‌:

(إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ )(١٧)

قطعاً  مجرمان  (‌کفرپیشه‌)  رستگار  نمی‌گردند.

روند  قرآنی  به  نشـان  دادن‌ کارهائی  که  کرد‌ه‌انـد  و  چیزهائی‌ که‌ گفته‌اند  پس  از  آن  که  جانشین  و  جایگزین  دیگران  در  زمین  شده اند،  ادامه  می‌دهد،  جز  این‌ کـه  از  یاوه‌سرائی  و  بیهوده‌گوئی  ایشان  در  طلب  قرآنی  جز  این  قرآن‌،  دیگر  سخنی  نمی‌گوید:

(وَیَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لا یَضُرُّهُمْ وَلا یَنْفَعُهُمْ وَیَقُولُونَ هَؤُلاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لا یَعْلَمُ فِی السَّمَاوَاتِ وَلا فِی الأرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ) (١٨)

اینان  غیر  از  خدا،  چیزهائی  را  می‌پرستند  که  نه  بدیشان  زیان  می‌رسانند  و  نـه  سـودی  عـائدشان  مـی‌سازند،  و  می‌گویند:  ایـنها  مـیانجیهای  ما  در  نـزد  خدایند (‌و  در  آخرت  رستگارمان  می‌نمایند!)‌.  بگو:  آیا  خدا  را  از  وجود چـیزهائی  (‌بــه  نــام  بـتان  و  انـبازهـای  یـزدان  )  بـاخبر  می‌سازید  که  خداوند  در  آسـمانها  و  زمین  سراغـی  از  آنها  ندارد؟  (‌مگر  شما  بتها  را  نمایندۀ  خدا  نمی‌دانید ؟  آیا  ممکن  است  خدا  اگر  نـماینده‌ای  مـی‌داشت  از  بودن  آن  بی‌خبر  می‌گشت‌،  ولی  شـما  بـاخبر  از  آن  مـی‌شدید؟‌!)‌.  خـداونـد  مـنزّه  (‌از  هرگونه  انبازی‌)  و  فراتـر  از  آن  چیزهائی  است  که  مشرکان  انبازشان  می‌دانند.

وقتی  که  نفس  آدمی  منحرف  می‌شود،  در  یاوه‌سرائی  و  هرزه‌گرائی  انـداه  نـمی‌شناسد  و  حدّ  و  مـرزی  نگاه  نمی‌دارد.  مشرکان  این  خداگونه‌ها  و  انبازهای  فراوانـی  را  کـه  مـی‌پرستیدند  نـمی‌توانسـتند  سـودی  و  زیـانی  بدیشان  برسانند،  ولی  آنان  گمان  می‌بردند که  همچون  خداگونه‌ها  و  انبازهائی  در  پیشگاه  خدا  برایشان  شفاعت می کنند:

(وَیَقُولُونَ هَؤُلاءِ شُفَعَاؤُنَا عِنْدَ اللَّهِ ).

آنان  می‌گویند:  اینها  میانجیهای  ما  در  نزد  خدایند  (‌و  در  آخرت  رستگارمان  می‌نمایند)‌.

 (قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِمَا لا یَعْلَمُ فِی السَّمَاوَاتِ وَلا فِی الأرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ ) (١٨)

بگـو:  آیـا  خدا  را  از  وجود  چیزهائی  (‌بـه  نـام  بتان  و  انـبازهای  یـزدان‌)  بـاخبر  مـی‌سازید  کـه  خداونـد  در  آسمانها  و  زمین  سراغی  از  آنها  ندارد؟‌.

پس  به  گمان  ایشان  خداگونه‌ها  و  انبازهائی  وجود  دارد  که  در  پیشگاه  خدا  برایشان  شفاعت  می‌کنند،  ولی  خدا  بی‌خبر  از  آنها  است!!! آیا  ای  مشرکان  شما  از  چیزهائی  آگاهی  دارید که  خدا  از  آنها  ناآگاه  است‌؟‌٠  و  شما  خدا  را  از  چیزهائی  باخبر  می‌کنید  که  خدا  سراغـی  از  آنـها  در  آسمانها  و  زمین  ندارد؟‌!

این  سبک  بیان  سبک  تـمسخرآمـیزی  است ‌که  با  یاوه‌سرائی  و  هرزه‌گرائی  آن  مشرکان‌ که  سخت  بدان  فرو  می‌رفتند  و  در  آن  پافشاری  می‌کردند،‌کمال  مناسبت  را  دارد.  به  دنبال  این  استهزاء  و  تمسخر،  تنزیه  و  تـقدیس  یزدان  از  چیزهای  ناروای  مقام  ایزد  سبحان ‌که  مشرکان  می‌گفتند  و  می‌انگاشتند  قرار  می‌گیرد:

(سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ ).

خداوند  منزّه  (‌و  وارسته  از  هرگونه  انبازی‌)  و  فراتـر  از  آن  چیزهائی  است  که  مشرکان  انبازشان  می‌دانند.  روند  قرآنی  پیش  از  آن‌که  در  بیان  آنچه‌ گفته‌اند  یـا  کرده‌اند  جلوتر  رود،  پیروی  بر  ایـن  شـرک  مـی‌زند  و  می‌گوید که  شرک  عارضی  وگذرا  است‌،  ولی  فطرت  در  اصل  بر  توحید  و  یگانه‌پرستی  است‌...  بعدها  مخالفت  در  گرفته  است  و  چند  تا  پرستی  آمـیزۀ  یکـتاپرستی  شـده  ا‌ست‌:

(وَمَا کَانَ النَّاسُ إِلا أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا).

مردمان  (‌در  آغاز  آفرینش‌)  ملّت  واحدی  بیش  نبودند  (‌و  سرشت  انسانی  ایشـان  اسـتعداد  خیر  و  شرّ  در  خود  داشت‌.  خداوند  پیغمبرانی  از  میانشان  برانگیخت  تا  آنان  را  برابر  وحی  آسمانی  به  راه  خیر  بدارند  و  ارشاد  کنند.  بعدها)  مردمان  دو  گروه  شدند  و  بـا  هـم  اختلاف  پـیدا  کردند.  (‌یعنی  دسته‌ای  از  کلام  آسمانی  پیروی  کردند  و  راه  خیر  در  پیش  گرفتند،  و  گروهی  به  وسوسۀ  شیطانی  گوش  فرا  دادند  و  به  راه  شـرّ  رفتند  و  میکروب  پیکر  جامعۀ  انسانی  شدند)‌.

مشیّت  خدا  خواسته  است ‌که  همگی  ایشان  را  تا  پایان  وقت  معیّن  عمرشان  زنده  نگاه  دارد  و  بدانـان  فرصت  حیات  دهد.  فرمان  یزدان  بـر  ایـن  رفـته  بـود  و  برای  حکمتی ‌که  خود  اراده  فرموده  بود  چنین  دستوری  اجراء  گردید:

(فَاخْتَلَفُوا وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فِیمَا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ ) (١٩)

اگر  سخن  پروردگارت  از  پیش  بر  ایـن  نـرفته  بود  (‌کــه  عذاب  بزرگ  کافران  و  مـجازات  شـدید  مـبطلان  تـا  روز  رستاخیر  به  تأخیر  انداخته  شود)‌،  دربارۀ  چیزی  که  در  آن  اختلاف  دارند  (‌بـا  تـمییز  حقّ  از  باطل‌،  و  بـر  جـای  داشتن  محقّ  و  نـابود  کردن  مـبطل‌)  داوری  مـی‌شد  (‌و  مسألۀ  کفر  و  نـفاق  خاتمه  مـی‌یافت‌،  چرا  کـه  از  تـرس  نابودی  آنی‌،  اختیار  که  رمز  تکامل  و  پیشرفت  است  از  میان  برمی‌خاست  و  جبر  مطلق  بر  جامعه  حاکم  می‌شد.  امّا  چون  مجازات  آنـی  مخالف  سـرشت  انسـانی  است‌،  خدا  چنین  نکرد)‌.

پس  از  این  پیرو،  روند  قرآنی  به  پیش  مـی‌رود  و  چیزهائی  را  مطرح  می‌کند که  جانشینان  و  جایگزینان  پیشینیان  می‌گفتند که  مشرکان  و کافران  همعصر  نـزول  قرآنند:

(وَیَقُولُونَ لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ) (٢٠)

کافران  می‌گویید٠  کاش‌!  معجزه‌ای  (‌جز  قرآن‌،  همچون  معجزۀ  سائر  پپغمبران‌)  بر  او  (‌که  محمّد  است‌)  از  سوی  پروردگارش  فرو  فرستاده  مـی‌شد  (‌و  مـا  را  بـه  صدق  رسالتش  قانع  می‌کرد!  بدیشان‌)  بگو:  (‌نزول  معجزات  از  عالم  غیب  است  و)  تنها  خدا  است  که  بر  غیب  آگاه  است‌.  (‌اگر  قرآن  شما  را  قانع  نمی‌سازد)  پس  مـنتظر  بـاشید  و  من  هم  با  شما  منتظر می‌مانم  (‌تـا  ببینیم  عـاقبت  کـار  و  فرمان  پروردگار  چه  خواهد  بود)‌.

پس  همۀ  آیاتی  که  این ‌کتاب  سترگ  و  معجزۀ  جاویدان  یزدان  بزرگ  در  بر  دارد،  برای  ایشـان  بسنده  و کـافی  نبوده  است‌!  همچنین  همۀ  نشانه‌هائی‌ که  در  سراسر  جهان  هستی  پراکنده‌اند  و  بر  وجود  خدا  دلالت  دارند،  آنان  را  کــفایت  نـمی‌کرده  است!  ایشان  همسان  معجزات  و  خوارقی  را  پیشنهاد  می‌کردندکه  پیغمبران علیهم السّلام  در  طول  زمان  برای  ملّتهای  خـود  آورده  بـودند.  آنـان  سـرشت  رسالت  محمّدی  را  درک  و  فهم  ننموده‌اند  و  سـرشت  معجزات  و  خوارق  همچون  رسـالتی  را  نشـناخته‌انـد.  رسالت  محمّدی  یک  معجزۀ گذرا  و  موقّتی  نیست‌ کـه  نسلی  آن  را  ببینند  و یا کار  آن  پایان  بگیرد.  بلکه  رسالت  محمّدی‌،  معجزۀ  دائمی  است  و  پیوسته  دلها  و  خردها  را  در  میان  همۀ  نسلهای  متوالی  انسانها،  مخاطب  قـرار  می‌دهد،  و  با  قلوب  و  عقول  آنان  سخن  می‌گوید.

خدا  پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم   خود  را  رهنمود  می‌فرماید  به  این‌ که  ایشان  را  به  یزدان  واگذارد،  یزدانی‌ که  می‌داند  در  جهان  غیب  خود  چه  چیز  وجود  دا‌رد،  و  اگر  خواست  مـزه  و  خارقه‌ای  بدیشان  نشان  دهد  آن  را  آشکـار  و  نمودار  می‌نماید،  و  اگر  نـخواست‌،  فرمان  او  را  است‌:

(فَقُلْ إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ ) (٢٠)                                            

بگو:  (‌نزول  معجزات  از  عالم  غیب  است  و)  تنها  خدا  است که  بر  غیب  آگاه  است  (‌اگر  قرآن  شما  را  قانع  نمی‌سـازد)‌.  پس  منتظر  باشید  و  من  هم  با  شـما  منتظر  مـی‌مانم  (‌تا  ببینیم  عاقبت  کار  و  فرمان  پروردگار  چه  خواهد  بود)‌.  این  پاسخی  است  که  در  لابلای  آن‌،  هم  مهلت  و  «‌رصت  دادن‌،  و  هم  ترساندن  و  بیم  دادن‌،  قرار  دارد...  گذـته  از  مهلت  و  فرصت  و  افزون  بر  بیم  و  تهدیدی ‌که  در  ایـن  پاسخ  نهفته  است‌،  در  آن‌،  بیان  حدود  و  ثغور  عبودیّت  در  برابر  الوهیّت  نـیز  وجود  دارد.  چـه  محمّد  صلّی الله علیه و آله وسلّم ‌ که  بزرگترین  پیغمبر  در  میان  همۀ  پیغمبران  یـزدان  سبحان  است‌،  هیچ  چیزی  از  امور  غیب  نمی‌داند.  چه  غیب‌،  بطور  کلّی  به  خدا  اختصاص  دارد.  همچنین  هـمچون  پیغمبر  بزرگواری  بر  هیچ  چیزی  از کار  و  بار  مردمان  تو‌انـائی  ندارد،  چه  کار  و  بار  مردمان  به  خدا  واگذار  و  مو‌کول  است‌...  از  دیگر  سو  در  این  پاسخ  جایگاه  عبودیت  در  برابر  مقام  الوهیّت‌،  مشخّص  و  معیّن  مـی‌گردد،  و  خـطّ  برجسته  و  آشکاری  میان  این  دو  حقیقت  کشیده  می‌شود،  خطّ  برجسته  و  آشکاری‌ کـه  شـبهه  و گـمانی  باقی  و  برجای  نمی‌گذارد.

*

روند  قرآنی  وقتی ‌که  از  بیان  چیزهائی  که  جانشینان  و  جایگزینان  پیشینیان  گفته‌اند  و  کرده‌اند  سخن  بـه  پـایان  می‌برد،  به  گـفتگو  از  بــعضی  از  طبائع  بشری  می‌پردازد،  طبائعی  که  پس  از  رهـائی  از گـرفتاری‌،  و  بـهبودی  از  بیماری‌،  و  چشش  مـزۀ  رحـمت  بـه  دنـبال  زحمت‌،  و  رسیدن  به  دارائی  فراوان  پس  از  نجات  از  تنگنای  ضرر  و  زیان‌،  چه  می‌کنند  و  چون  می‌زیند.  همان‌گونه ‌که  قبلاً  دربارۀ  ایشان  صحبت  کرده  است  و  سخن  رانده  است‌،  بدان‌گاه‌ که  از  زیان  و  ضرر  و  بلا  و  مـصیبت  جـانی  و  مالی  رسته‌اند،  و  به  آسایش  و  آرامش  و  نعمت  و ثروت  رسیده‌اند.  برای  آنان  مـثالی  مـی‌آورد  کـه  در  ز‌نـدگی  بسیار  روی  می‌دهد  و گواه  بر  این  مطلب  است‌.  این  مثال  را  به  صورت  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  تصویری  برجسته  و  رسای  قرآن  بیان  می‌کند:

(وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذَا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیَاتِنَا قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَکْرًا إِنَّ رُسُلَنَا یَکْتُبُونَ مَا تَمْکُرُونَ (٢١) هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَجَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِیحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنْجَیْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ (٢٢)فَلَمَّا أَنْجَاهُمْ إِذَا هُمْ یَبْغُونَ فِی الأرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَى أَنْفُسِکُمْ مَتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ إِلَیْنَا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٢٣)

هنگامی  کـه  پس  از  شرّ  و  بـلائی  کـه  (‌بـرای  بـیداری  و  آگاهی‌)  به  مردم  رسـیده  است‌،  مـزۀ  خیر  و  نعمتی  بـه  انسانها  می‌چشانیم  (‌و  ایشـان  را  بـه  قدرت  و  ثـروت  و  شادی  هم  می‌آزمائیم‌)  به  ناگاه  دربـارۀ  آیـه‌های  مـا  بــه  چاره‌سازی  می‌نشینند  (‌و  به  تکذیب  آنها  می‌پردازند  و  با  توجیهات  نادرست  در  مـقام  انکـار  آیـه‌ها  بـرمی‌آیند،  و  پیغمبر  ما  را  شـاعر  و  سـاحر  و  دیـوانـه  مـی‌خوانـند،  و  مشکلات  و  سختیها  را  ناشی  از  اسباب  و  علل  و  تصادف  و  قهر  طبیعت  می‌دانند،  و  نعمتها  و  خوشیها  را  حمل  بـر  زرنگی  و  شایستگی  خود  و  شفقت  روزگار  می‌نمایند!)  بگو:  خداوند  در  چـاره  سـازی  (‌حیله‌گریهای  شـما)  از  سرعت  بیشتری  برخوردار  است  (‌و  می‌تواند  شما  را  در  اسرع  وقت  نابود  نـماید  و  سریعاً  تـازیانۀ  عذاب  را  بـه  تنتان  آشنا  کند  و  فوراً  در  برابر  اعمال  زشتتان  سزایتان  دهد.  امّا  تا  آن  زمان  که  خـود  می‌داند،  مهلتتان  می‌دهد  و  بــه  حـال  خودتان  وامـیگذ‌ارد)‌.  بیگمان  فرستادگان  (‌مأمور  ثبت  و  ضبط  کردار  و  گفتار  و  پندار  شمـا،  یـعنی  فـرشتگان‌)  مـا  حیله‌گریها  و  چـاره‌سازیهای  شـما  را  می‌نویسند  (‌و  در  قیامت  کیفر  آنـها  را  بـه  کف  دسـتتان  می‌گذاریم‌)‌.  او  است  که  شما  را  در  خشکـی  و  دریـا  راه  می‌برد  (‌و  امکان  سیر  و  حرکت  در  قارّه‌ها  و  آبها  را  برای  شما  میسّر  می‌کند)‌.  چه  بسا  هنگامی  که  در  کشتیها  قرار  می‏گیرید  و  کشتیها  با  باد  مـوافق  سـرنشینان  را  (‌آرام  آرام  به  سوی  مـقصد)  حرکت  مـی‌دهند،  و  سـرنشینان  بدان  شادمان  می‌گردند،  به  ناگاه  بـاد  سـختی  وزیـدن  می‏‎گیرد  و  از  هـر  سـو  مـوج  بـه  سـویشان  مـی‌دود  و  می‌پندارند  که  (‌توسّط  مرگ  از  هر  سو)  احاطه  شده‌اند  (‌و  راه  گریزی  نـیست‌.  در  ایـن  وقت‌)  خـدا  را  بـه  فریاد  می‌خوانند  و  طاعت  و  عبادت  و  فرمانبرداری  و  دین  را  از  آن  او  می‌دانند  (‌چرا  که  همه  کس  و  هـمه  چیز  را  بسـی  ضعیف‌تر  و  ناتوان‌تر  از  آن  می‌بینند  که  کـاری  از  دست  آنان  برآید  و  از  ایـن  ورطـه  رسـتگارشان  نـماید.  بـدین  هنگام  عهد  می‌کنند  که‌)  اگر  ما  را  از  این  حال  برهانی‌،  از  زمرۀ سپاسگزاران  خواهـیم  بـود  (‌و  دیگر  بـه  کسی  و  چیزی  جز  تو  روی  نمی‌آوریم  و  هرگز  ایـن  و  آن  را  بـه  فریاد  نمـی‌خوانیم  و  نمی‌پرستیم‌)‌.  امّا  هنگامی  کـه  خدا  آنان  را  نجات  می‌دهد،  ناگهان  به  ناحقّ  در  زمین  شروع  به  ظلم  و  فساد  می‏‎کنند  (‌و  عهد  و  پـیمان  را  فـرامـوش  می‌نمایند)‌.  ای  مردم‌!  ظلم  و  ستمی  که  مرتکب  می‌شوید،  وبال  و  زیان  آن  متوجّه  خود  شما  می‌شود.  چند  روزی  از  مــتاع  و  لذّت  دنـیا  بــهره‌مند  مـی‌شوید،  پس  از  آن  بازگشت  شما  به  سوی  خدا  است  و  آن  گاه  ما  شما  را  از  آنــچه  انــجام  مــی‌داده‌ایـد  آگاه  مـی‌سازیم  (‌و  سـزای  اعمالتان  را  می‌دهیم‌)‌.

این  آفریده‌های  انسان  نام  شگفت‌انگیزند!  به  یـاد  خـدا  نمی‌افتند  مگر  در  وقت  سختیها  و گرفتاریها  و  دشواریها.  به  فطرت  خود  بازنمی‌گردند  و  بدان  نگاهی  نمی‌اندازند  تا  آن  را  از  آلودگیها  و گـمانها  و کـجرویهائی  بـاک  و  زدوده  کنند که  بر  فطرت  ایشـان  افـتاده  است  و  آن را فراگرفته  است  و  اندوده  است‌،  مگر  در  وقت  غمها  و  اندوه‌ها  و  بیچارگیها  و  درماندگیها.  وقتی  هم  ایمن  شدند  و  از  بلاها  و  مصیبتها  رستند، ‌کارشان  یا  نسیان  است  یا  طغیان‌...  آدمیزادگان  این  چنین  هستند،  مگر  کسانی  کـه  راهیاب  و  راه  یافته  باشند.  فطرت  اینان  در  همه  حـال  و  آن‌،  سالم  و  زنده  و  پاسخگوی  فرمان  یـزدان  است‌،  و  همیشه  با  صیقل  ایمان  صیقلی  خورده  است  و  صاف  و  بـرّاق  و  جلوه‌گر  در  میان  است‌.

(وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذَا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیَاتِنَا ).

هنگامی  که  پس  از  شـرّ  و  بـلائی  کـه  (‌برای  بیداری  و  آگاهی‌)  به  مردم  رسـیده  است‌،  مـزۀ خیر  و  نعمتی  بـه  انسانها  می‌چشانیم  (‌و  ایشان  را  به  قـدرت  و  ثـروت  و  شادی  هم  می‌آزمائیم‌)‌،  به  ناگاه  دربارۀ  آیـه‌های  مـا  بـه  چاره‌سازی  می‌نشینند  (‌و  به  تکذیب  آنها  می‌پردازند  و  با  توجیهات  نادرست  در  مقام  انکـار  آیـه‌ها  بـرمی‌آیند،  و  پیغمبر  ما  را  شـاعر  و  سـاحر  و  دیـوانـه  مـی‌خوانـند،  و  مشکلات  و  سختیها  را  ناشی  از  اسباب  و  علل  و  تصادف  و  قهر  طبیعت  می‌دانند،  و نعمتها  و  خوشیها  را  حمل  بـر  زرنگی  و  شایستگی  خود  و  شفقت  روزگار  می‌نمایند!)‌.

 قوم  فرعون  با  موسی علیه السّلام  این  چنین‌ کردند.  هر  زمان‌ که  به  عذابی  دچار  می‌شدند،  فریاد  برمی‌آوردند  و کـمک  می‌طلبیدند،  و  وعده  می‌دادند که  از کـارهای  زشت  و  پلشتی‌ که  می‌کنند  دست  برمی‏دارند  و  از  بـدیها کناره  می‌کشند.  ولی  وقتی ‌که  مـزۀ لطـف  و  رحـمت  خـدا  را  می‌چشیدند  و  به  رفـاه  و  نـعمت  مـی‌رسیدند،  دربـارۀ  آیه‌های  الهی  به  مکر  و  حیله  می‌پرداختند  و  آنها  را  به  صورت  نادرستی  تأویل  و  تفسیر  می‌کردند  و  می‌گفتند:  عذاب  و  عقوبت  به  علّت فلان  چیز  و  به  سبب  فلان  شی‌ء  از  سر  ما  دور  و  برداشته  شده  است‌...  قریشیان  نیز  چنین  کاری‌ کردند،  بدان  هنگام  که ‌گرفتار  خشکسالی  شدند  و  از  هلاک  و  نابودی  بـه  هـراس  افـتادند.  به  خدمت  پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم  آمدند  و  او  را  به  خویشی  و  خویشاوندی  با  خود  قسم  دادند کـه  خـدا  را  به ‌کمک  و  یاریشان  بخواند.  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسّلم دعا کرد  و  خـدا  را  بـه ‌کـمک  و  یاری  طلبید  و  از  پیشگاه  باری  تعالی  برای  ایشان  بارش  باران  درخواست  نمود.  خدا  دعا  و  زاری  او  را  پذیرفت  و  باران  را  برایشان  باراند.  بعدها  قریش  مجدّداً  دربارۀ  آیات  خدا  به  مکر  و  حیله  نشـستند  و  نیرنگ  ورزیدند،  و  به  هـمان  بـدیها  و  پلشتیهای  پـیش  برگشتند  و  دست  یازیدند...  این  پدیده‌ای  است  که  پیوسته  انسانها  آن  را  تکرار  می‌کنند،  مگر کسانی ‌که  ایمانشان  ایشان  را  بپاید  و  از  این ‌کار  نابهنجار  محفوظ  و  نگاهداری  نماید.

(قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَکْرًا إِنَّ رُسُلَنَا یَکْتُبُونَ مَا تَمْکُرُونَ) (٢١)

بگو : خداوند در چاره سازی (حیله گریهای شما) از سرعت  بیشتری  برخوردار  است  (‌و  می‌تواند  شما  را  در  اسرع  وقت  نابود  نـماید  و  سریعاً  تـازیانۀ  عذاب  را  بـه  تنتان  آشنا  کند  و  فوراً  در  برابر  اعمال  زشتتان  سزایتان  دهد.  امّا  تا  آن  زمان  که  خود  می‌داند،  مهلتتان  می‌دهد  و  به  حال  خودتان  وامی‌گذارد)‌.

خدا  در  تدبیر  امور  و  در  چاره‌سازی  نیرنگشان  و  پـوچ  گرداندن  مکر  و کیدشان‌،  از  ایشان  تواناتر  است  مکر  و  کیدشان  برای  خدا  آشکار  و  روشن  است‌.  مکر  و کیدی  که  آشکار  و  روشن  باشد،  باطل  و  بی‌اثر ‌کردن  آن  تضمینی  و  قطعی  است‌:

(إِنَّ رُسُلَنَا یَکْتُبُونَ مَا تَمْکُرُونَ ).

بی‏گمان  فرستادگان  (‌مأمور  ثبت  و  ضبط  کردار  و  گفتار  و  پـندار  شـما،  یـعنی  فـرشتگان‌)  مــا  حیله‌گریها  و  چاره‌سازیهای  شما  را  مـی‌نویسند  (‌و  در  قیامت  کـیفر  آنهـا  را  به  کف  دستتان  می‌گذاریم‌)‌.

هیچ  چیزی  بر  یزدان  پنهان  نمی‌ماند،  و  هـیچ  چـیزی  را  فراموش  نمی‌کند...  امّا  این  فرستادگان  کیانند  و  چگونه  می‌نویسند،  غیبی  از  جهان  غیب  است‌،  و  از  آن  چـیزی  بیش  از  آنچه  در  همچون  نصوص  و  آیاتی  بیان  شـده  است  نمی‌دانیم‌.  بر  ما  واجب  است‌،  بدون  این  که  معانی  واژگان  روشن  و  رسا  را  تأویل‌ کنیم‌،  و  بدون  این‌ که  بر  مفاهیم  ظاهری  آنها  چیزی  بیفزائیم  به  مـعنی  و  مـفهوم  پیدا  و  هویدای  آن  بسنده‌ کنیم‌.

آن  گاه  صحنۀ  زنده‌ای  نمایش  داده  می‌شود،  صحنه‌ای  که  انگار  همین  حالا  رخ  می‌دهد  و  چشمها  آن  را  می‏بینند  و  می‌پایند،  و  احساس  و  شعور  آن  را  دنـبال  می‌کنند  و  ورانـداز  مـی‌نمایند،  و  دلهـا  از  آن  بـه  تپش  و  تکـان  درمی‌آیند.  این  صحنه  با  سخن  از  قدرتی  آغاز  می‌گردد  که  مراقب  همه  چیز  و  همگان  است  و  مستوجب  بـر  هـر  حرکت  و  سکونی  در  جهان  است‌:

(هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ).

بگو:  خداوند  در  چـاره  سـازی  (‌حیله‌گریهای  شـما)  از 

او  است  کــه  شما  را  در  خشکـی  و  دریـا  راه  مـی‌برد  (‌و  امکان  سـیر  و  حرکت  در  قـاره‌ها  و  آبـها  را  بـرای  شـما  میسّر  می‌کند)‌.

این  بجای  خود،  سراسر  این  سوره  بیانگر  هـچون  قدرتی  است‌،  قدرتی‌ که  بدون  شریک  و  انبازی  بر  بود  و  نبود  و  هست  و  نیست  جـهان‌،  سیطره  و  فرمانروائـی  دارد...  بگذریم‌،  آهای‌!  هم  اینک  ما  در  برابر  صـحنۀ  نـزدیکی  قرار  داریم‌:

(حَتَّى إِذَا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ ).

چه  بسا  هنگامی  که  در  کشتی  قرار  می‌گیرید....

  آهای‌!  این‌ کشتی  است‌ که  نرمک  نرمک  حرکت  می‌کند:

(وَجَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ ).

و  کشتی  با  باد  موافق‌ سرنشینان  را  (‌آرام  آرام  به  سوی  مقصد)  حرکت  می‌دهد.

این  احساسات  سرنشینان  کشتی  است  که  فـهم  و  درک  می‌کنیم‌:

(وَفَرِحُوا بِهَا ).

و  سرنشینان  از  آن  شادمان  می‌شوند.

در  میانۀ  این  شادمانی  بی‌دغدغه  و  همه  جانبه‌،  ناگهان  حادثه‌ای  اتّفاق  می‌افتد!  و  سـرنشینان  مـغرور  و  ایـمن  نشسته  و  شاد  و  شنگول  را  فرا  می‌گیرد:

(جَاءَتْهَا رِیحٌ عَاصِفٌ ).

به  ناگاه  باد  سختی  وزیدن  می‏‎گیرد.

واویلا!  چه  طوفان  هراس‌انگیزی‌!

(وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ ).

از  هر  سو  امواج  به  سویشان  می‌دود.

کشتی  از  هـر  سـو  دستخوش  طـوفان  بـاد  مـی‌شود  و  سرنشینان  را  پریشان  و  سراسیمه  می‌سازد.  امـواج  بـر  کشتی  سیلی  می‌نوازد  و  تازیانه  آشنا  می‌کند  و  بـر  آن  می‌دود،  و  آن  را  بالا  می‌برد  و  پائین  می‌اندازد،  و کشتی  را  همچون  پر  کاهی  در  میان  گردابهای  دریا  می‌چرخاند!  سرنشینان  به  جزع  و  فزع  و  شیون  و  واویلا  می‌پردازند  و گمان  می‌برند  که‌ دیگر  راه  رهائی  و گریزی  نیست‌:

(وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ).

و  می‌پندارند  که  (‌توسّط  مرگ  از  هر  سو)  احاطه  شده‌اند  (‌و  راه  گریزی  نیست‌)‌.

دیگر  فرصتی  برای  نجات  نمانده  است‌...

تنها  بدین  هنگام‌،  و  فقط  در گیراگیر  این  هول  و  هـراس  فراوان  است  که  فطرت  ایشان  از  زیر  تودۀ  آلود‌گـیهائی  که  آن  را  فراگرفته  است  بیرون  می‌آید،  و  دلهایشان  به  تکان  درمی‌آید  و  زنگ  و  جرم  جهان‌بینیهای  بدشگون  و  اندیشه‌های  ناهمگو‌ن  را  از  خود  به  دور  می‌اندازد،  و  تـارهای  فطرت  اصـیل  و  سـالم‌،  نـغمه‌های  توحید  و  اخلاص  سرمی‌ دهد  و  می‌نوازد،  و  خالصانه  در  برابر  خدا – نه ‌کس  و  نه  چیز  دیگری  - ‌کرنش  می‏‎برد  و  بندگی  و  انقیاد  را  خاص  او  می‌گرداند:         

(دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنْجَیْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ) (٢٢)

 (‌در  این  وقت‌)  خدا  را  بـه  فریاد  مـی‌خوانـند  و  طـاعت  و  عبادت  و  فرمانبرداری  و  دین  را  تنها  از  آن  او  مـی‌دانند 

(‌چرا  کـه  همه  کس  و  همه  چیز  را  بسـی  ضـعیف‌تر  و  ناتوانتر  از  آن  می‌بییند  که  کاری  از  دست  آنان  برآید  و  از  این  ورطه  رستگارشان  نماید.  بدین  هنگام  عهد  می‌کنند  که‌)  اگر  ما  را  از  این  حال  برهانی‌،  از  زمرۀ  سپاسگزاران  خواهیم  بود  (‌و  دیگر  بــه  کسـی  و  چیزی  جـز  تـو  روی  نمی‌آوریم  و  هرگز  این  و  آن  را  به  فریاد  نـمی‌خوانـیم  و  نمی‌پرستیـم‌)‌.

طوفان  فرو  می‌نشیند.  امواج  فروکش  می‌کند.  جانهای  به  لب  رسیدۀ  پریشان  آرام  می‌گیرد.  دلهای  بیقرار  اطمینان  می‏‎یابد.  نفسها  له  له  نمی‌زند... کشتی  به  سلامت  به  ساحل  می‌رسد،  و  مسافران  آن  به  زنده  ماندن  یقین  پیدا  می‌کنند.  از کشتی  پیاده  می‌شوند  و  پاهایشان  بر  خشکی  قرار  می‌گیرد.  خوف  آن‌گاه  چه  می‌شود؟

(فَلَمَّا أَنْجَاهُمْ إِذَا هُمْ یَبْغُونَ فِی الأرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ).

   امّا  هنگامی  که  خدا  آنان  را  نــجات  مـی‌دهد،  ناگهان  بــه  ناحقّ  در  زمین  شروع  به  ظلم  و  فساد  می‏‎کنند  (‌و  عهد  و  پیمان  را  فراموش  می‌نمایید!)‌.

فوری  و  ناگـهانی  ایـن‌گونه  و  ایـن  جور  دگـرگون  می‌شوند! 

صحنۀ کاملی  است‌.  تکان  و  تپشی  و  حرکت  و  احساسی  از  آن  حذف  نگردیده  است  و  از  ما  فوت  نشده  ا‌ست‌...  صحنه‌ای  است‌ که  اتّفاق  افتاده  است  و  اتّفاق  می‌افتد.  امّا  این  صحنه‌،  صحنه‌ای  درونی‌،  و  صـحنه‌ای  سـرشتی‌،  و  صحنه‌ای  از  نمونۀ  بشری  است‌ که  در  هـر  زمـان  و  در  میان  همۀ نسلهای  مردمان  از گروه  فراوانی  از  انسانها  سر  می‌زند  و  دیده  می‌شود.  بدین  خاطر  است ‌که  پس  از  نمایش  این  صحنه‌،  پیروی  می‌آید  و  همۀ  مـردمان  را  بیدار  و  هوشیار  می‌کند  و  بیمشان  می‌دهد:

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَى أَنْفُسِکُمْ ).

ای  مردمـان‌!  ظلم  و  ستمی  که  مرتکب  می‌شوید،  و بـال  و  زیان  آن  متوجّه  خود  شما  می‌شود.

این  ظلم  و  ستمی ‌که  می‌کنید  خواه  ظلم  و  ستم  بـه  ذات  خودتان  باشد  به  وسیله  خویشتن  را  به  مهلکه‌ها  افکندن‌،  و  با  مـعصیت  و گناه  خود  را  با کاروان  زیانباران  همسفر  کردن  و  در  پایان  سفر  خود  را  و  همه  چیز  خـود  را  از  دست  دادن  و  دست  ندامت  به  دندان  گزیدن‌...  و  خـواه  ظلم  و  ستم  به  مردمان  باشد.  چه  انسانها  در  واقع  اعضاء  و  اندام  یک  پیکرند.  مگر  نه  ایـن  است‌ کـه  ظـالمان  و  سـتمگران  و کسـانی ‌که  از  ایشـان  ظـلم  و  سـتم  را  می‌پذیرند،  سرانجام  یکسانی  دارند  و  با  یکدیگر  دچار  بلا  و  عذاب  می‌گردند؟‌!

ظلم  و  ستمی‌ که  زشت‌تر  و  پلشت‌تر  از  تعدّی  و  تجاوز  به  الوهیّت  یزدان  سبحان،  و  از  غصب  ربوبیّت  و  قیمومت  و  حاکمیّت  ایزد  منان‌،  و  از  خودسرانه  فرمانروائی ‌کردن  بر  مردمان  با  قوانین  و  شرائی  جز  قوانـین  و  شرائـع  خداوند  جهان‌،  وجود  ندارد.

مردمان  هر  زمان  مرتکب  ظلم  و  ستم  اخیر گردند،  عاقبت  و  فرجام  آن  را  در  همین  زندگی  دنیوی  خواهند  دیـد  و  مزۀ بد کردار  ستمگرانۀ خود  را  خواهند  چشید،  بیش  از  این‌که  جزا  و  سزای  آن  را  در جهان  آخرت  ببینند  و  ثمرۀ  تلخ  و  ناگوار  ظلم  خود  را  بچینند.  در  این  جهان‌ کیفری‌ که  می‏بینند  فساد  و  تباهی  در  زندگی  به  طور کلّی  است‌، فسادی  و  تباهی‌ای ‌که  دود  آن  به  چشم  همگان  می‌رود  و  کسی  نمی‌ماند که  به  سبب  آن  بدبخت  نشـود‌،  و  هـیچ  گونه  انسانیّتی  و کرامتی  و  حریّتی  و  فضیلتی  بر  جـای  نمی‌ماند که  از  آن  زیان  نبیند  و  زیانبار  نشود،

مردمان  یــا  در  بـرابـر  یـزدان‌ کـرنش  مـی‌برند  و  او  را  خالصانه  می‌پرستند،  و  یا  این‌ کـه  قـلدران  و  سـرکشان  ایشان  را  به  بندگی  و کرنش  خود  می‌کشانند  و  خوار  و  زبونشان  می‌گردانـند...  مـبارزه‌ای  کـه  بـرای‌،  اسـتقرار  الوهیّت  یزدان  یگانۀ جهان  در  زمین‌،  و  استقرار  ربوبیّت  ایزد  سبحان  در  زندگی  مردمان‌،  صـورت  می‌پذیرد  و  انجام  می‌گیرد،  مبارزۀ  این  انسانیّت  و  حرّیّّت  و ‌کرامت  و  فـضیلت‌،  و  بــرای  هــرگونه  معنی  و  مـفهوم  والا  و  ارزشمندی  است‌ که  انسانها  در  پرتو  آن  اوج  می‌گیرند  و  از  خواری  و  زبونی  غل  و  زنجیر  اسارت  می‌ر‌هند،  و  از  گندابها  و  پلشتیهای  باتلاقها  بیرون  می‌آیند،  و  فراتر  و  برتر  از  این  خواهند  بود  و  خواهند  رفت ‌کـه  بگـذارنـد  کرامتشان  تحقیر،  و  جامعه‌شان  تـباه‌،  و  زنـدگیشان  به  پستی  و  زبونی  دچار شود.         .

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَى أَنْفُسِکُمْ مَتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ).

ای  مردم‌!  ظلم  و  ستمی  که  مـرتکب  می‌شوید،  وبـال  و  زیان  آن  متوجّه  خود  شما  می‌شود.  چند  روزی  از  متاع  و  لذّت  دنیا  بهره‌مند  می‌شوید....

بر  این  متاع  و  لذّت  دنیا  چیزی  نمی‌توانید  بیفز‌ائید! 

(ثُمَّ إِلَیْنَا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٢٣)

  پس  از  آن  بازگشت  شما  به  سوی  خدا  است‌،  و  آن  گاه  ما  شما  را  از  آنـچه  انــجام  مـی‌داده‌ایـد  آگاه  می‌سازیم  (‌و  سزای  اعمالتان  را  مـی‌دهیم‌)‌.

به  دنبال  بدبختی  ایـن  جـهان  و  شکـنجه  و  عذاب  آن‌،  حساب  و کتاب  آخرت‌،  و  سزا  و  جزای  آن  جهان  قـرار  دارد.

* 

ارزش‌:  «‌چند  روزی  از  متاع  و  لذّت  دنیا  بهر‌مند  شدن‌«  چیست‌؟  حقیقت  آن  کدام  است‌؟  روند  قرآنی  این  حقیقت  را  در  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  تصویری  لبریز  از  حرکت  و  حیات  جلوه‌گر  و  نشـان  مـی‌دهد.  ایـن  بـجای  خود،  همچون  صحنه‌ای  از  جملۀ صحنه‌هائی  است‌ که  هر  روزه  اتّفاق  می‌افتد  و  دیده  می‌شود،  و  مردمان  بدون  توجه  بر  آن  می‌گذرند  و  بیدار  و  هوشیار  نمی‌شوند:

(إِنَّمَا مَثَلُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا کَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الأرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَالأنْعَامُ حَتَّى إِذَا أَخَذَتِ الأرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّیَّنَتْ وَظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَیْهَا أَتَاهَا أَمْرُنَا لَیْلا أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِیدًا کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالأمْسِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ )(٢٤)

حال  دنیا  (‌از  حیث  زوال  و  فنا  و  از  میان  رفتن  نعمت  آن‌)  همانند  آبی  است  که  از  آسمان  می‌بارانـیم  و  بـر  اثر  آن  گیاهان  زمین  که  انسانها  و  حیوانها  از   آنها  می‌خورند  (‌و  استفاده  می‌کنند،  می‌رویند  و)  به  هم  می‌ آمیزند  تا  بدانجا  که  زمین  (‌در  پرتو  آن‌)  کاملاً  آرایش  و  زیبائی  می‌گیرد  و  آراسته  و  پـیراسـته  می‏‎گردد  و  اهـل  زمـین  یـقین  پیدا  می‌کنند  که  بر  زمین  تسلط  دارند  (‌و  حتماً  مـی‌توانـند  از  ثمرات  و  غـلّات  و  مـحصولات  آن  بـهره‌مند  شـوند.  در  بحبوحۀ  ایـن  شـادی  و  در  گیراگیر  ایـن  سـرسبزی  و  آراستکی‌)  فرمان  ما  (‌مبنی  بر  در  هـم  کوبیدن  و  ویـران  کـردن  آن‌)  در  شب  یـا  روز  درمـی‌رسد  (‌و  بـا  بـلاهای  گوناگون،  از  قبیل‌:  سرمای  سخت‌،  تگرگ  شدید،  سـیل‌،  طوفان‌،  و  غیره‌،  آن  را  نابود  می‌سازیم‌)  و  گیاهانش  را  از  ریشـه  بـرآورده  و  دروده  و  نـابودش  مـی‌کنیم‌.  انگـار  دیروز  در  اینجا  نـبوده  است  (‌و  هرگز  وجود  نـداشـته  است‌،  و  انسـانهائی  در  آن  سـرزمین  نـزیسته‌انـد)‌.  مـا  (‌بدین  وضوح‌)  آیه‌ها(‌ی  خویش‌)  را  برای  قومی  تشـریح  و  تبیین  می‌کنیم  که  می‌اندیشند  (‌و  می‌فهمند)‌.

این  مثل  زندگی  دنیا  است‌،  دنیائی ‌کـه  مـردمان  جـز  از  کالاها  و  خوشیهایش  بهرۀ  دیگری  از  آن  نخواهند  داشت  و  نخواهند  برد،  بدان  هنگام  مردمان  شیفته  و  دلباختۀ دنیا  می‌شوند،  و  چیز  دیگری  جز  آن  را  نمی‌خواهند،  و  بدان  بسنده  می‌کنند،  و  به  جهان  جاویدان  والای  آخرت  چشم  نمی‌دوزند.

آب  از  سوی  آسمان  می‌بارد. گیاهان  زمـین  آب  را  می‌مکند  و  بر می دمند  و  رشد  و  نمو  مـی‌کنند  و  آمـیزۀ یکدیگر  می‌شوند  و  سرسبز  و  شاداب  می‌گردند،‌گیاهانی  که  انسانها  و  حیوانها  از  آنها  تغذیه  می‌کنند. گیاهان  سر  بر  می‌زنند  تا  بدان‌ گاه‌ که  زمین  می‌آراید  و  به  جلوه‌گری  درمی‌آید،  و  مردمان  گمان  می‌برند  که  بر  آن  توانایند  و  می‌توانند  استفادۀ  کافی  بنمایند...  در  این  هنگام  شبی  یا  روزی  فـرمان  ما  در مـی‌رسد  و گـیاهان  را  از  ریشـه  برمی‌کنیم  و  دروده  و  نابودش  می‌کنیم‌،  به  گـونه‌ای  کـه  انگار  دیروز  در  اینجا  گیاهانی  نبوده  است‌!  آهای‌!  ایـن  هم  زمین  است‌ که  انگار  عروس  زیبا  و  نازنینی  است  و  خویشتن  را  برای  دامادی  آراسته  است  و  جـلوه‌کـنان  و  خرامان ‌گردیده  است‌.  ساکنان  آن  سرزمین  هم  از  همچون  زمین  پربرکت  و  زیبا  و  قشنگی  شاد  و  سرمست  شده‌اند.  گمان  می‌برند  کـه  در  سـایۀ  تـلاش  و کـوشش  ایشـان  سرزمینشان  آراسته  و  پیراسته  گردیده  است‌،  و  در  پرتو  اراده  و  خواست  ایشان  زینت‌ گرفته  است‌،  و  آنان  توانا  بر  همچون  زمین  پرنعمت  و  برکتی  هستند  وکـارها  بـه  فرمان  آنان  مـی‌چرخـد،  و  هـیچ  کسی  نـمی‌توانــد  آن  سرزمین  قشنگ  ایشـان  را  تــیر  دهـد،  و  هـیچ‌کسـی  نمی‌تواند  با  ایشان  بستیزد  و  هماوردشان  شود.

در  بحبوحۀ  این  سرسبزی  و  خـرّمی  چشـمگیری‌،  و  در  میانۀ  این  سرمستی  فرح‌افزای  درخشان  و  درفشـانی‌،  و  در  ژرفای  این  امن  و  امان  اطمینان  بخشی‌:

(أَتَاهَا أَمْرُنَا لَیْلا أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِیدًا کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالأمْسِ).

فرمان  ما  (‌مبنی  بر  در  هـم  کوبیدن  و  ویران  کردن  آن‌)  در  شب  یا  روز  درمی‌رسد  (‌و  بـا  بـلاهای  گوناگون  آن  را  نـابود  مـی‌سازیم‌)  و  گیاهانش  را  از  ریشـه  بـرآورده  و  دروده  و  نابودش  می‌کنیم‌.  انگار  دیروز  در  اینجا  نبوده  است  (‌و  هرگز  وجود  نداشته  است‌،  و  انسانهائی  در  آن  سرزمین  نزیسته‌اند)‌.

در  یک  درخشش  آذرخشی‌...  در  یک  تاخت‌...  در  یک  ربودن‌...  خلاصه  در  یک  لحظه  این  فرمان  کار  خود  را  می‌کند  و کار  از کار  می‌گذرد...  از  این  کـارها  با  یک  جمله  تعبیر  می‌شود.  این  هم  مقصود  روند  قرآنـی  است  که  پس  از  به  درازا  سخن‌ گفتن  از  صـحنۀ  سـرسبزی  و  خرّمی  و  پیراسـتگی  و  آراسـت  و  اطـمینان  و  یـقین‌،  چکیده‌ای  از  آن  با  جمله‌ای  کوتاه  ولی  رسا  بیان  شود.  این  دنیا  است‌،  دنیائی‌ کـه  بـرخـی  از  مـردمان  غرق  و  دلباخته  آن  می‌شوند،  و  آخرت  خود  را  بطورکلی  ضائع  می‌کنند  و  هدر  می‌دهند  تا  بخشی  ازکالاهای  دنیوی  و  لذات  آن  را  به  دست  آورند.  دنیا  این  است‌.  نه  امـن  و  امانی  در  آن  است‌،  و  نه  یقین  و  اطمینانی  بـدان  است‌.  انسان  در  آن  جا  برجای  و  اسـتوار  و  باقی  و  مـاندگار  نمی‌ماند.  آرامش  و  آسایشی  در  آن  نیست‌.  انسان  جـز  مقدار  اندکی  ازکار  و  بار  جهان  را  در  اختیار  ندارد.  دنیا  این  چنین  است  و  جز  این  نیست‌...

(وَاللَّهُ یَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلامِ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ ) (٢٥)

خداوند  (‌انسان  را  به  بهشت‌،  یعنی‌)  به  سرای  امن  و  امان  و  آرامش  و  اطمینان  دعوت  می‌کند،  و  هر  کس  را  بخواهد  به  راه  راست  (‌کـه  مـنتهی  بـه  ایـن  مـرکز  امـن  و  امـان  و  آرامش  و  اطمینان  می‌گردد)  هدایت  می‌نماید.

چه  فاصلۀ  زیادی  است  میان  سرای  این  جهان ‌که  ممکن  است  در  لحظه‌ای  فرو  ریـزد  و  آثـاری  از  آن  بـرجـای  نماند،  در  آن  هنگام ‌که  آراسته  و  پیراسـته  و  شـیرین  و  نگارین  شـده  است  و  دنـیا  دوسـتان‌ گمان  مـی‌برند  و  می‌پندارند که  آنان  بر  آن  قدرت  و  توانائی  دارند.  بدین  هنگام  است  ناگهان  در  هم  نوردیده  می‌شود  و  یکـباره  پرکنده  و  درویده  می‌گردد  و گوئی  دیروز  در  اصل  چیزی  نبوده  است‌...  و  میان  سرای  جاویدان  و  پر  امن  و  امـان  آن  جهان ‌که  یزدان  همگان  را  به  سوی  آن  می‌خواند،  و  هرکس  را  بخواهد  به  راهی  رهنمود  می‌کند که  منتهی  به  بهشت  می‌شود،  اگر  بینش  انسان  باز  بشود،  و  انسان  به  سرای  پر  امن  و  امان  یزدان  چشم  امید  بدوزد.

---

[1] مراجعه شود به جزوه‌ای که دکتر محمّد حسین‌، تحت  عنوان‌: «‌الروحیه الحدیثه‌: حقیقتها و  اهدافها» نوشثه است‌. 

[2] به عبارت دیگر: گذشته و حال و آینده‌، و اینجا و آنجا، برای خدا  مطرح نیست‌. (مترجم)                                         

[3] این نگرش در تفسیر المنار تألیف آقای محمّد رشید رضـا رحمه الله  آمـده است‌.