تفسیر سوره‌ی توبه آیه‌ی 41-38

سوره‌ی توبه آیه‌ی 41-38

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأرْضِ أَرَضِیتُمْ بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فِی الآخِرَةِ إِلا قَلِیلٌ (٣٨)إِلا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا وَیَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَلا تَضُرُّوهُ شَیْئًا وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٣٩)إِلا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلَى وَکَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٤٠)انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) (٤١)

این  بخش  از  روند  سوره‌،  ارجح  ایـن  است ‌کـه  پس  از  فرمان  به  لشکرکشی  همگانی  برای  جنگ  تبوک‌،  نـازل  گردیده  است‌.  بدین  معنی‌،  وقتی‌ که  پیغمبر  صلّر الله علیه وآله وسلّم  شنید  رومیان  در  اطراف  جزیرة العرب  در  شام  گرد آمده‌اند،  و  هرقل  توشه  و  اندوختۀ  یکساله  را  به  یـاران  خـود  داده  است‌،  و  قبیله‌های  عرب  لخم  و  جذام  و  عامله  و  غسّان  بدیشان  پیوسته‌اند،  و  پیشقراولان  و  پیشاهنگان  سپاهیان  خود  را  به  بـقاء  شام  روانه  کرده‌اند  و  گسیل  داشته‌اند‌،  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مـردمان  را  بـرای  جـنگ  با  رومیان  فراخواند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ کمتر  به  سـوی  جنگی  بیرون  می‌آمد  مگر  این ‌که  به  عـنوان  خـدعۀ  جـنگی  وانـمود  می‌فرمود که  به  جای  دیگری  حرکت  می‌کند.  امّا  در  این  جنگ  آشکارا  مقصد  و  جایگاه  جنگ  را  بیان  کرد.  زیرا  فاصلۀ  زیادی  در  پیش  بود،  و  زمان  سخت  و  دشـوا‌ری  بود.  چرا که  ایـن  جـنگ  در  شدّت ‌گرما  رخ  می‌داد.

 هنگامی که  سایه‌ها  خوشایند  شده  بود،  و  میوه‌ها  رسیده  بود،  و  ماندن  در  خانه  و کاشانه  برای  مردمان  دوست  داشتنی  بود...  بدین  هنگام  در  جامعۀ  اسلامی  اهداف  و  مقاصدی  ظاهر  و  پدیدار گردید که  در  سرآغاز  سوره  از  آنها  سخن  گفتیم‌...  همچنین  منافقان  فرصت  پیدا  کردند  دیگران  را  سست  و  رسوا کنند.  بدین  منظور گـفتند:  در  گرما  برای  جنگ  بیرون  نروید.  مردمان  را  از  فاصلۀ  زیاد  و  از  دوری  مکان  ترساندند،  و  ایشـان  را  از  قدرت  و  عظمت  رومیان  بیم  دادند...  این  انگیزه‌های  گوناگون  و  عوامل  جوراجور  تأثیر  خود  را  در  تنبل ‌کردن  برخی  از  مردمان  داشت  و  آنان  را  از  قرار گرفتن  در  میان  سپاهیان  عازم  جبهۀ  جنگ  بازداشت‌...  این  بخش  به  چـاره‌جوئی  همچون  چیزهائی  می‌پردازد.

*

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأرْضِ أَرَضِیتُمْ بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فِی الآخِرَةِ إِلا قَلِیلٌ (٣٨)إِلا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا وَیَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَلا تَضُرُّوهُ شَیْئًا وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٣٩)إِلا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلَى وَکَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٤٠)انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) (٤١)

ای  مؤمنان‌!  چرا  هنگامی  که  به  شما  گفته  می‌شود:  (‌برای  جهاد)  در  راه  خدا  حرکت  کنید،  سستی  می‌کنید  و  دل  به  دنیا  می‌دهید؟  آیا  به  زندگی  این  جهان  به  جای  زندگی  آن  جهان  خشنودید؟  (‌و  فانی  را  بر  باقی  ترجیح  مـی‌دهید؟  آیا  سزد  که  چنین  کنید؟‌)  تـمتّع  و  کالای  این  جـهان  در  برابر  تمتّع  و  کالای  آن  جهان‌،  چیز  کمی  بیش  نیست‌.  اگر  برای  جهاد  بیرون  نـروید  شـما  را  (‌در  دنـیا  بـا  اسـتیلاء  دشمنان  و  در  آخرت  با  آتش  سوزان‌)  عذاب  دردنـاکـی  می‌دهد  و  (‌شما  را  نابود  می‌کند  و)  قومی  را  جایگزینتان  مـی‌سازد  که  جدای  از  شـمایند  (‌و  پاسخگوی  فرمان  خدایند  و  در  اسرع  وقت  دستور  او  را  اجراء  مـی‌نمایند.  شما  بدانید  که  با  نافرمانی  خود  تنها  به  خویشتن  زیـان  می‌رسانید)  و  هیچ  زیانی  به  خدا  نمی‌رسانید  (‌چرا  که  خدا  بـی‌نیاز  از  همگان  و  دارای  قدرت  فراوان  است‌)  و  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است  (‌و  از  جمله  بدون  شما  هــم  می‌تواند  اسلام  را  پیروز  گرداند،  و  همچنین‌ شما  را  از  بین  ببرد  و  دستۀ  فرمانبرداری  را  جـانشین  شما  کند)‌،  اگر  پـیغمبر  را  یـاری  نکنید  (‌خدا  او  را  یـاری  مـی‌کند،  همان‌ گونه  که  قبلاً )  خدا  او  را  یـاری  کرد،  بدانگاه  که  کافران  او  را  (‌از  مکّه‌)  بیرون  کردند،  در  حالی  که  (‌دو  نفر  بیشتر  نبودند  و)  او  دومین  نفر  بود  (‌و  تـنها  یک  نفر  بـه  همراه  داشت  که  رفیق  دلسوزش  ابوبکر  بـود)‌.  هنگامی  که  آن  دو  در  غار  (‌ثور  جای  گزیدند  و  در  آن  ســه  روز  ماندگار)  شدند  (‌ابوبکر  ترسید  که  از  سوی  قریشیان  به  ‌جان  پیغمبر  گزندی  رسد،‌)  در  این  هنگام  پیغمبر  خطاب  به  رفیقش  گفت‌:  غم  مخور  که  خدا  بـا  مـا  است  (‌و  مـا  را  حـفظ  مــی‌نماید  و  کـمک  مـی‌کند  و  از  دست  قـریشیان  می‌رهاند  و  به  عزّت  و  شوکت  مـی‌رساند.  در  ایـن  وقت  بود  که‌)  خداوند  آرامش  خود  را  بـهرۀ  او  سـاخت  (‌و  ابوبکر  از  این  پرتو  الطاف‌،  آرام  گرفت‌)  و  پـیغمبر  را  بـا  سپاهیانی  (‌از  فرشتگان  در  همان  زمان  و  همچنین  بعدها  در  جنگ  بـدر  و  حـنین‌)‌ یـاری  داد  کـه  شما  آنـان  را  نمی‌دیدید،  و  سرانـجام  سخن  کافران  را  فروکشید  (‌و  شوکت  و  آئین  آنان  را  از  هـم  گسـیخت‌)  و  سـخن  الهـی  پیوسته  بالا  بوده  است  (‌و  نـور  توحید  بـر  ظلمت  کـفر  چیره  شده  است  و  مکتب  آسمانی‌،  مکتب‏های  زمینی  را  از  میان  برده  است‌)  و  خدا  بـا  عـزّت  است  (‌و  هـر  کـاری  را  می‌تواند  بکند  و)  حکیم  است  (‌و  کارها  را  بـجا  و  از  روی  حکمت  انجام  می‌دهد.  ای  مؤمنان‌!  هرگاه  منادی  جهاد،  شما  را  به  جهاد  ندا  در  داد  فوراً )  به  سوی  جهاد  حرکت  کنید،  سبکبار  یا  سـنگین‌ بار،  (‌جوان  یـا  پـیر،  مـجرّد  یـا  متأهّل‌،  کم  عائله  یا  پرعائله‌،  غنی  یا  فقیر،  فـارغ  البـال  یـا  گرفتار،  مسـلّح  بـه  اسـلـحۀ  سـبک  یـا  سنگین،  پیاده  یـا  سواره‌،  و...  در  هر  صورت  و  در  هر  حال‌،‌)  و  با  مـال  و  جان  در  راه  خدا  جـهاد  و  پـیکار  کنید.  اگر  دانـا  بـاشید  می‌دانید  که  این  به  نفع  خود  شما  است‌.

این  آغـاز  سـرزنش  واپس  نشسـتگان  از  لشکریان  و  شرکت  نکنندگان  در  جهاد  در  راه  یزدان‌،  و  تهدید  ایشان  از  سرانـجام  سـرسنگینی  و  تنبلی  در  راه  ایـزد‌منّان‌،  و  یادآوری  آنان  به  یاری  و کمک  خـداونـد  سـبحان  بـه  فرستادۀ  خود  پیش  از  بودن  کسی  از  ایشان  با  او  است‌.  همچنین  بدیشان  تذکّر  داده  می‌شود که  خدا  می‌تواند  این  یاری  و کمک  را  بدون  آنان  هـم  بـه  انـجام  رساند  و  پیروزی  را  دیگر  باره  برگرداند.  امّا  اگر  خدا  چنین  کند،  در  این  صورت  جز گناه  واپس  مـاندن  و  بـزه‌ ‌کوتاهی  کردن  بهرۀ  ایشان  نمی‌شود.

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأرْضِ).

 ای  مؤمنان‌!  چرا  هنگامی  که  به  شما  گفته  می‌شود‌:  (‌برای  جهاد)  در  راه  خدا  حرکت  کنید،  سستی  می‌کنید  و  دل  به  دنیا  می‌دهید؟‌.

مراد  کشش  زمین‌،  و  آزمندیهای  زمین‌،  و  انـدیشه‌ها  و  جهان‌بینیهای  زمین  است‌...  سختی  هراس  بر  زندگی‌،  و  ترس  بر  اموال‌،  و  نگرانی  بر  لذائذ  و  مصالح  و  امتعه  و  کــالاها  است‌...  کشش  رفـاه  و  آسـایش  و  مـاندگاری  است‌...  کشش  لذّتهای  گذرا  و  زمان  زندگانی  محدود  و  هدف  نزدیک  است‌...  کشش  گوشت  و  خـون  و  خـاک  است‌...  تعبیر  قرآنی  با  نواهای  واژگان  خـود  همۀ  ایـن  سایه‌روشنها  و  پرتوها  را  می‌افکند:

(اثَّاقَلْتُمْ)... ^[1]

سستی  و  کندی  کردید.  دل  به  دنیا  دادید...

(اثّاقَلْتُمْ‌)  با  زمزمۀ  نوای  خود  بیانگر  پیکرهای  فروافتاده  و  فروتپیدۀ  سنگینی  است ‌که  صاحبان  چنین  اندامهائی  با  رنج  فراوان  آنها  را  بلند  مـی‌گردانند،  ولی  به  سختی  فرومی‌تپند  و  فرومی‌افتند.  آنان  هم  به  ناچار  پیکرها  را  رها  می‌کنند  تا  بر  زمین  بیفتند...  واژگان  بیانگر  این  معنی  هستند:

(اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأرْضِ).

سستی  کردید  و  به  زمین  چسبیدید  و  دل  به  دنیا  دادید  کشش  دارد که  به  سوی  پائین  مـی‌کشاند،  و  بـا  پـرواز  ارواح  و  آزادی  اشواق  مقاومت  می ورزند.

حرکت  با  سپاهیان  برای  جـهاد  در  راه  یــزدان‌،  آزادی  از  قید  و  بند  زمین  است‌.  برتری‌ گرفتن  بر کشش ‌گوشت  و  خون  است‌.  پیاده  کردن  معنی  والائی  آسمانی  در  انسان  است‌.  چیره ‌کرده  عنصر  شوق  بلند  پـروازی  در  وجـود  انسان‌،  بر  عنصر  قید  و  بند  و  ضرورت  و  نیاز  است‌.  چشم  دوختن  به  جاودانگی  سرمدی  است‌.  رهـائی  از  مـیدان  محدود  زمان  و  مکان  است‌:

(أَرَضِیتُمْ بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فِی الآخِرَةِ إِلا قَلِیلٌ) (٣٨)

آیا  بـه  زندگی  این  جـهان  بـه  جـای  زندگی  آن  جـهان  خشنودید؟  (‌و  فانی  را  بر  باقی  ترجیح  می‌دهید؟  آیا  سزد  که  چنین  کنید؟‌)  تمتّع  و  کالای  این  جهان  در  برابر  تمتّع  و  کالای  آن  جهان‌،  چیز  کمی  بیش  نیست‌.

کسی‌ که  معتقد  به  خدا  باشد  و  از  حرکت  برای  جهاد  در  راه  خدا  بازایستد  و  به  جهاد  نـرود،  قطعاً  در  عـقیدۀ  او  رخنه  و  عیب  و  خللی  است‌،  و  در  ایمان  همچون  مؤمنی  سستی  و  زیان  و  ضرری  است‌.  بدین  خـاطر  است ‌کـه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم مـی‌فرماید:

(من مات ولم یغز ولم یحدث نفسه بغزو مات على شعبة من شعب النفاق).

کسی  که  بمیرد  و  نجنگیده  باشد،  و  با  خویشتن  دربـارۀ  جنگی  هــم  صـحبت  نکـرده  بـاشد،  بـر  شـاخه‌ای  از  شاخه‌های  نفاق  می‌میرد.

چه  نفاق‌ که  رخنه  در  عقیده  است  و  عقیده  را  از  صحّت  و  کمال  بازمی‌دارد،  سبب  می‌گردد کسی  را  از  جهاد  در  راه  خدا  بازدارد  که  گمان  می‏‎برد  دارای  عـقیده  است‌.  نـفاق همچون کسی  را  از  مرگ  و  فقر می‌ترساند  و  همین  ترس  و  هراس  او  را  از  جهاد  بازمی‌دارد.  در  حالی ‌که  مرگ  در  دست  خدا  است‌،  و  روزی  از  سـوی  خدا  می‌رسد،  و  بهره‌مندی  از  زندگی  این  جهانی  و کالای  این  جهانی  در  برابر  زندگانی  آخرت  و  نعمتهای  آن  جـهانی  جـز  چیز  اندکی  و  ناچیزی  نیست‌.

این  است  با  تهدید  خطاب  بدیشان  می‌شود:

(إِلا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا وَیَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَلا تَضُرُّوهُ شَیْئًا وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٣٩)

اگر  برای  جهاد  بیرون  نروید،  خداوند  شما  را  (‌در  دنیا  با  استیلاء  دشمنان  و  در  آخـرت  بـا  آتش  سـوزان‌)  عـذاب  دردناکی  می‌دهد  و  (‌شما  را  نــابود  مـی‌کند  و)  قـومی  را  جایگزینتان  می‌سازد  که  جدای  از  شمایند  (‌و  پاسخگوی  فـرمان  خدایند  و  در  اسـرع  وقت  دسـتور  او  را  اجراء  می‌نمایند.  شما  بـدانـید  که  با  نـافرمانی  خـود  تنها  بـه  خـویشتن  زیـان  مــی‌رسانید)  و  هـیچ  زیـانی  به  خدا  نمی‌رسانید  (‌چرا  کـه  خدا  بـی‌نیاز  از  همگان  و  دارای  قدرت  فراوان  است‌)  و  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است  (‌و  از  جمله  بدون  شما  هم  می‌تواند  اسلام  را  پیروز  گرداند،  و  همچنین  شما  را  از  بـین  بـبرد  و  دسـتۀ  فرمـانبرداری  را  جانشین  شما  کند)‌.

خطاب  متوجّه  مردمان  معیّنی  در  موقعیّت  معیّنی  است‌.  ولی  مدلول  و  مفهوم  آن  همگانی  است  و  همۀ کسانی  را  در  برمی‌گیرد  که  به  خدا  ایمان  داشته  باشند.  عذابی  هم  که  ایشان  را  تهدید  می‌کند،  تنها  عذاب  آخرت  نـیست‌،  بلکه  عذاب  دنیا  نیز  هست‌.  عذاب  خواری  و  ذلّتی  است  کــه ‌گـریبانگیر  واپس  نشسـتگان  از  جـهاد  و  مـبارزه  می‌گردد.  عذاب  چیره  شدن  دشمنان  بر  آنان  است‌.  عذاب  بی‌بهره  ماندن  ایشان  از  خوبیها  و  خوشیها،  و  بهره‏مندی  دشمنان  از  خوبیها  و  خـوشیها...  ایـن  چـنین  مـؤمنانی  گذشته  از  همۀ  این  عذابها،  به  زیان  جانی  و  مالی  چندین  برابر  زیان  جانی  و  مالی  مبارزه  و  جهاد گرفتار  می‌آیند،  و  در  مذبح  خواری  و  رذالت‌،  چـندین  برابر  پایگاه  بزرگواری  و کرامت‌،  باید  تاوا‌ن  بپردازند  و  خویشتن  را  فداء  سازند.  هیچ  ملّتی  به  ترک  جهاد  نگفته  است  مگـر  این ‌که  یزدان  جهان  خـواری  و  پسـتی  را  بهرۀ  ایشـان  گردانده  است‌،  و  شکست‌خورده  و  حقیر  چندین  برابر  چیزی  را  به  دشمنان  خود  پرداخته  اند که  فـداکـاری  و  مبارزه  با  دشمنان  از  ایشان  می‌خواسته  است‌.

(وَیَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ ).

و  قومی  را  جایگزینتان  می‌سازد  که  جدای  از  شمایند  (‌و  پاسخگوی  فرمان  خدایند  و  در  اسرع  وقت  دستور  او  را  اجراء  می‌نمایند)‌.

قومی  را  جایگزینتان  می‌سازد  کـه  بر  عقیده  اسـتوار  می‌مانند،  و  بهای  عزّت  و کرامت  را  می‌پردازند،  و  بر  دشمنان  خدا  برتری  می‌گیرند:

(وَلا تَضُرُّوهُ شَیْئًا ).

و  هیچ  زیانی  به  خدا  نمی‌رسانید.

هیچ‌ گونه  بهائی  نخواهید  داشت‌،  و  هیچ ‌گونه  اهمّیّتی  به  شما  دا‌ده  نمی‌شود.  نه  بر  حساب  می‌افزائید  و  نه  از  آن  می‌کاهید،  و  اصلاً  به  شمار  نمی‌آئید!

(وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٣٩)

و  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

یزدان  ناتوان  از  این  نیست‌ که  شما  را  از  میان  بردارد،  و  قومی  را  جایگزینتان ‌گرداند که  جدای  از  شما  باشند،  و  شما  را  در  حساب  و کتاب  نادیده‌ گیرد!

برتری ‌گرفتن  بر کشش  زمین  و  بر  ضعف  نفس‌،  ا‌ثـبات  وجود  انسانی  بزرگوار  است‌.  این  کار،  زندگی  به  معنی  بلند  و  وا‌لای  زندگی  است‌.  قطعاً  به  زمین  چسبیدن  و  دل  به  دنیا  دادن‌،  و  تسلیم  ترس  و  هراس  شدن‌،  اعدام  وجود  انسانی  بزرگوار  است‌.  این  کار  برابر  مـقیاس  و  مـعیار  یزدان‌،  و  از  دیدگاه  روحی که  انسان  را  از  غیر  انسان  جدا  می‌سازد،  نابودی  بشمار  است‌.

خدا  برای  ایشان  از  واقعیّت  تـاریخی  مثال  مـی‌آورد،  واقعیّتی‌ که  با  آن  آشـنا  هسـتند.  مثال  برای  ایشـان  می‌آورد که  بیانگر کمک  و  یاری  یزدان  به  پیغمبر  خود  است  و کمک  و  یاری  ایشان  در  آن  نیست‌.  پیروزی  از سوی  خدا  در  می‌رسد  و  به  هر کس ‌که  خدا  بخواهد  آن  را  عطاء  می‌فرماید:

(إِلا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلَى وَکَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٤٠)

اگر  پـیغمبر  را  یـاری  نکـنید  (‌خدا  او  را  یـاری  مـی‌کند،  همانگونه  که  قبلاً )  خدا  او  را  یـاری  کرد،  بـدان ‌گـاه  که  کافران  او  را  (‌از  مکّه‌)  ییرون  کردند،  در  حالی  که  (‌دو  نفر  بیشتر  نبودند  و)  او  دومین  نفر  بود  (‌و  تـنها  یک  نـفر  بـه  همراه  داشت  که  رفیق  دلسوزش  ابوبکر  بـود)‌.  هنگامی  که  آن  دو  در  غار  (‌ثور  جای  گزیدند  و  در  آن  سـه  روز  ماندگار)  شدند  (‌ابوبکر  ترسید  که  از  سوی  قریشیان  به  جان  پیغمبر  گزندی  رسد،‌)  در  این  هنگام  پیغمبر  خطاب  به  رفیقش  گفت‌:  غم  مخور  که  خدا  بـا  مـا  است  (‌و  مـا  را  حـفظ  مــی‌نماید  و  کمک  مـی‌کند  و  از  دست  قر‌یشیان  می‌رهاند  و  به  عزّت  و  شوکت  مـی‌رسـاند.  در  ایـن  وقت  بـود  کـه‌)  خداونـد  آرامش  خود  را  بـهرۀ  او  باخت  (‌و  ابوبکر  از  این  پرتو  الطاف‌،  آرام  گـرفت‌)  و  پـیغمبر  را  بـا  سپاهیانی  (‌از  فرشتگان  در  همان  زمان  و  همچنین  بعدها  در  جـنگ  بـــدر  و  حـنین‌)  یــاری  داد  که  شما  آنـان  را  نمی‌دیدید،  و  سرانـجام  سخن  کـافران  را  فـرو  کشید  (‌و  شوکت  و  آئین  آنان  را  از  هـم  گســیخت‌)  و سخن  الهـی  پیوسته  بالا  بوده  است  (‌و  نـور  تـوحید  بــر  ظلمت  کفر  چیره  شده  است  و  مکتب  آسمانی‌،  مکتبهای  زمینی  را  از  میان  برده  است‌)  و  خدا  بـا  عزّت  است  (‌و  هـر  کاری  را  می‌تواند  بکند  و)  حکیم  است  (‌و  کارها  را  بـجا  و  از  روی  حکمت  انجام  می‌دهد.

این  کوچ  هنگامی  صورت  گرفت ‌که  قـریشیان  از  دست  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم   به  تنگ  آمدند.  این  هم  قاعدۀ  همیشگی  است ‌که  نیروی  ستمگر  از  دست  سخن  حقّ  به  تـنگ  می‌آید،  بدان‌ گاه  که  نمی‌تواند  آن  را  از  میان  بردارد  و  بزداید،  و  در  برابر  بودن  آن  هم  شکیبائی  ندارد.  قریشیان  دربارۀ  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  رایزنی  پرداخـتند  و  به  شـور  نشستند،  و  تصمیم ‌گرفتند کـه  خـویشتن  را  از  دست  او  برهانند.  یزدان  او  را  از  دسیسه  و  توطئۀ  قریشیان  آگاه  فرمود،  و  بدو  وحی ‌کرد که  بیرون  رود  و  مکّه  را  بدرود  گوید.  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  یکّه  و  تـنها  بیرون  رفت  و  جـز  دوست  خود  ابوبکر  صدّیق  را  به  همراه  نداشت‌.  بـدون  هر گونه  سپاهی  و  اسلحه  و  ابزاری  کوچ  را  آغازید.  امّـا  دشمنان  او  زیاد  بودند  و  نیروی  ایشان  بر  نیروی  او  چیره  و  غالب  بود.  روند  قرآنی  صحنۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  رفیق  او  را  ترسیم  می‌کند:

(إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ ).

هنگامی  که  آن  دو  نفر  در  غار  بودند.

قریشیان  دنبال  ایشان  را  گرفتند  و  آثارشان  را  ردیـایی  کردند.  ابوبکر  صدّیق  رضی الله عنهُ  بیتابی  می‌کرد،  امّا  نه  بــرای  خود،  بلکه  نگران  دوست  خویش  بود.  می‌ترسید  آن  دو  را  پیدا کنند  و  به  دوست  عزیز  و گرامیش  دسترسی  یابند  و  بدو  بلائی  برسانند.  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  عرض  مـی‌کرد:  اگر  یکی  از  آنان  زیر  پاهای  خود  را  بنگرد،  ما  را  زیر  پاهای  خویش  خواهد  دیـد.  پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  کـه  یـزدان  آرامش  بر  دلش  نازل  فرموده  بود  از  ترس  و  هـراس  او  می‌کاست  و  وی  را  آرام  می‌نمود  و  به  دل  او  اطـمینان  می‌داد  و  بدو  می‌فرمود:

(یا أبا بکر ما ظنک باثنین اللّه ثالثهما؟ ).

ای  ابوبکر  دربارۀ  دو  نفری  که  یـزدان  سـومین  ایشـان  است  چه  می‌اندیشی‌؟‌.

سرانجام  چه  شد؟  بدان  گاه  که  نیروی  مادی  جملگی  در  سوئی  بود،  و  در  سوی  دیگر پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم با  رفیق  خود  تنها  بود؟  پیروزی‌ کامل  از  سوی  خـدا  در  رسـید  و  بـا  سپاهیانی  حاصل  گردید  که  مردمان  آنان  را  نمی‌دیدند.  شکست  و  خواری  و کوچکی  بهرۀ ‌کافران  شد:

(وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلَى ).

و  سخن  کافران  را  فرو  کشید  (‌و  شوکت  و  آئین  آنـان  را  از  هم  گسیخت‌)‌.

و  سخن  یزدان  در  مکـان  والای  خود  پـیروزمندانـه  و  نیرومند  و  روا  وگذرا  ماند:

(وَکَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیَا). 

و  سخن  خدا  پیوسته  بالا  بوده  است  (‌و  نور  توحید  بـر  ظلمت  کفر  چیره  شده  است  و  مکتب  آسمانی‌،  مکتبهای  زمینی  را  از  میان  برده  است‌)‌.

(وَکَلِمَةُ اللَّهِ) با  نصب  نیز  خوانـده  شـده  است‌.  ولی  خواندن  با  رفع  دارای  معنی  رساتر  و  نیرومندتری  است‌،  زیرا  معنی  ثبوت  و  استقرار  می‌بخشد،  و  سخن  خدا  در  اصل  خود  بالا  و  والا  است‌،  بدون  این‌ که  در  سایۀ  رخداد  معیّنی  بالا  و  والا  شود.  خدا  هم  (‌چیره  و  توانا)  است  و  دوستانش  خوار  و  زبون  نـمی‌گردند،  و  او  (‌کـار  بجا)  است  و  پیروزی  را  در  وقت  خـودش  مـقدّر  می‌کند  و  می‌رساند  و  بهرۀ ‌کسی  می‌گرداند کـه  او  را  مسـتحقّ  و  سزاوار  آن  بداند.

ایــن  مـثالی  است  برای  پـیروزی  بخشیدن  خدا  به  پیغمبرش،  و  چیره  و  والا  گرداندن  سخنش‌.  خدا  می‌تواند  این  پیروزی  را  با  دست ‌کسان  دیگری  تکـرا‌ر  و  اعـاده  کند،  کسانی ‌که  جدای  ا‌ز  افرادی  هستند  کـه  به  زمـین  می‌چسبیدند  و  دل  به  دنـیا  مـی‌دادنـد  و  سـرسنگینی  و  کندی  می‌کردند.  این  مثالی  از  واقعیّت  زندگی  است‌،  اگر  مردمان  با  وجود  سخن  خدا  نـیازی  به  دلیـل  و  حجت  دارند!

خدا  در  سایۀ  این  مثال  مؤثّر،  مردمان  را  به  لشکرکشی  عمومی  فرا  می‌خواند،  و  از  ایشان  می‌خواهـد  هـمگان  سپاهیان  اسلام  باشند  و  چیزی  ایشان  را  از  شــرکت  در  جهاد  باز  ندارد  و  پیشآمدی  آنان  را  بر  جای  ننشاند،  اگر  برای  خود  در  این  جهان  و  در  سرای  آخرت  خیر  و  خوبی  می‌خواهند:

(انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) (٤١)

(‌ای  مؤمنان‌!  هرگاه  منادی  جهاد،  شما  را  به  جهاد  ندا  در  داد  فــوراً‌)  بــه  سـوی  جـهاد  حرکت  کنید،  سبکبار  یـا  سنگین‌ بار،  (‌جوان  یا  پیر،  مجرّد  یا  متأهّل‌،  کم  عـائله  یـا  پرعائله‌،  غنی  یا  فقیر،  فارغ  البـال  یـا  گرفتار،  مسـلّح  بـه  اسلحۀ  سبک  یـا  سنگین،  پـیاده  یـا  سـواره‌،  و...  در  هـر  صـورت  و  در  هر  حال‌،‌)  و  با  مال  و  جان  در  راه  خدا  جهاد  و  پیکار  کنید.  اگر  دانا  باشید  می‌دانید  که  این  به  نـفع  خود  شما  است‌. 

در  هر  حال  و  احوالی  به  سوی  جهاد  حرکت‌ کنید،  و  بـا  جان  و  مال  به  جهاد  بپردازید،  و  برای ‌گریز  از  جهاد  به  دنبال  عذر  و  بهانه  نـباشید  و  در  پـی  دلیـل  و  برهان  نگردید،  و  در  برابر  سدّها  و  مانعها  درنمانید.

مؤمنان  مخلص  این  خیر  و  خوبی  را  درک  و  فهم ‌کردند.  برای  جهاد  حرکت  نمودند  هر  چند که  موانع  بر  سر  راه  ایشان  بود،  و  عذرها  و  بهانه‌هائی  داشتند  اگـر  در  پـی  عذرآوری  و  بهانه‌گیری  بودند.  این  بود که  خدا  برایشان  دریـچه‌های  دلهـائی  را  گشود،  و  سـرزمینهائی  را  بـه  رویشان  باز کرد،  و  توسّط  ایشان  سخن  یزدان  را  عزّت  بخشید  و  فرمان  خویش  را  چیره  و  پیروز گردا‌ند،  و  در  پرتو  سخن  و  فرمان  ایزد  سبحان  آنان  را  عزّت  و  قدرت  بخشید،  و  بر  دست  ایشان  چیزی  را  پیاده ‌کرد که  در  تاریخ  فتوحات  معجزه  بشمار  ا‌ست‌.

ابن  جریر  با  اسنادی ‌که  داشته  است  از  ابوراشد  حرّانی  روایت  کرده  است ‌که‌ گفته  است‌:  (‌به  مقداد  پسر  اسـود  سوار  کار  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسـیدم  و  دیدم  بـالای  تابوتی  از  تابوتهای  صرّافها  نشسته  است‌،  و  بـه  سـبب  تنومندی  از  آن  بزرگتر  است‌.  با  این  وجود  می‌خواست  به  جنگ  برود.  بدو گفتم‌:  خدا  تو  را  معذور  داشته  است  و  از  جنگ  معاف  فرموده  است‌.  پاسخ  داد  و گفت‌:  سورۀ  بعوث‌^[2] برای  ما  نازل  گردیده  است‌:

(انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالا ).

ای  مؤمنان‌!  هر گاه  منادی  جهاد،  شما  را  به  جهاد  ندا  در  داد  فـوراً)  بــه  سـوی  جهاد  حـرکت  کـنید،  سـبکبار  یا  سنگین‌بار،  (‌جوان  یا  پیر،  مجرّد  یا  متأهّل‌،  کم  ‌عـائله  یـا  پرعائله‌،  غنی  یا  فقیر،  فارغ  البال  یـا  گرفتار،  مسلّح  به  اسلحۀ  سبک  یـا  سنگین،  پـیاده  یـا  سـواره‌،  و...  در  هـر  صوت  و  در  هر  حال‌،  )‌. 

ابن  جریر  همحنین  با  اسنادی‌ که  دارد  از  حیان  ببر  زید  شرعبی  روا‌یت  کرده  است  و گفته  است‌:  با  صفوان  پسر  عمرو که  والی  حمص  از  سوی  أفسوس  بود،  رهسـپار  جراجمه  برای  جنگ  شدیم‌.  پیر  مـرد ‌کهنسال  با  وقاری  را  دیدم ‌که  ابروهایش  بر  بالای  چشمانش  فروهشته  بود  و  اهل  دمشق  بود.  سوار  بر  مرکب  خود  بـا کسانی  راه  افتاده  بود  که  می‌خواستند  بر  دشمنان  بـتازند.  بدو  رو  کردم  و گفتم‌:  ای  عمو!  خدا که  تو  را  معذور  دا‌شته  است  و  از  جنگ  معاف  فرموده  است‌.  ابـروها  را  بـالا  برد  و  گفت‌:  برادر  زاده‌ام‌!  خدا  ما  را  به  جهاد  خوانده  ا‌ست  چه  سبکبار  باشیم  و  چه  سنگین‌بار،  پیر  یا  جوان‌،  و  ...  هان‌!  یزدان  سبحان  کسی  را که  دوست  داشته  باشد  به  فـوز  شهادت  مـی‌رساند.  سـپس  او  را  زنـده  مـی‌گردانـد  و  جاودان  می‌نماید.  خدا  تنها  کسی  را  از  میان  بندگانش  به  فوز  شهادت  می‌رساند که  سپاسگزاری  و  شکیبائی  و  یاد  خدا  کند  و  جز  خداوندگار  بزرگوار  را  نپرستد.

اسلام  با  همچون  جـدّی  دریـافت  داشـتن  فـرموده‌های  یزدان‌،  در  زمین  حرکت  کرد  و  مــردمان  را  از  پـرستش  بندگان  بیرون  آورد  و  به  پرستش  یـزدان  یگانۀ  جـهان  رساند،  و  همچون  معجزه‌ای  در  تاریخ  فـتوحات  آزادی  بخش  صورت  می‌پذیرد.

---

^[1] (اثّاقَلْتُمْ‌) قرائت حفص است و در کار تصویرگری رساتر از قـرائـتهائی است ‌که در آنها بجای آن  (‌تثاقلتم‌) آمده است‌. 

^[2] صفات زیادی دربارۀ سورۀ برائت نقل گردیده است و آن را به نــامهای گوناگونی خوانده است‌.  از جمله (‌فاضحه‌) نامیده شده است چون رازهای منافقان را بـر مـلا کـرده است و ایشـان را  رسـوا نـموده است‌. هـمچنین‌: ‌(‌منفره‌)‌، (معبره‌)‌، (‌مبعثره‌)‌، (‌مثیره‌) و (‌بعوث‌) با فتح باء  نام ‌گرفته است‌، چون این سوره دربارۀ لشکرکشی سخن می‌راند، و از رازهای نهان در دلها  تعبیر می‌کند، ‌و اسرار پنهان را پخش می‌نماید و مجاهدانی را برمی‌انگیزد. همچنین این  سوره را (‌مدمدمه‌) ‌و (‌مخزیه‌) و (‌منکّله‌) و (‌مشرّده‌) نـیز می‏‎گویند.