تفسیر سوره‌ی انفال آیه‌ی 54-41

سوره‌ی انفال آیه‌ی 54-41

(وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٤١)إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیَا وَهُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ لاخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعَادِ وَلَکِنْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْرًا کَانَ مَفْعُولا لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَیَحْیَا مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَإِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ (٤٢)إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ فِی مَنَامِکَ قَلِیلا وَلَوْ أَرَاکَهُمْ کَثِیرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِی الأمْرِ وَلَکِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٤٣)وَإِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلا وَیُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْرًا کَانَ مَفْعُولا وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ (٤٤)یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (٤٥)وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (٤٦)وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَاللَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ (٤٧)وَإِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لا غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَکُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلَى عَقِبَیْهِ وَقَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَرَى مَا لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ (٤٨)إِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هَؤُلاءِ دِینُهُمْ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٤٩)وَلَوْ تَرَى إِذْ یَتَوَفَّى الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ (٥٠)ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَأَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلامٍ لِلْعَبِیدِ (٥١)کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ (٥٢)ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٥٣)کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَکُلٌّ کَانُوا ظَالِمِینَ) (٥٤)

روند  قرآنی  سرآغاز  این  درس  را  با  پایان  درس‌ گذشته  در  اواخر  جزء  نهم  به یکدیگر  پیوند  می‌دهد.  چه  ایـن  درس  احکام  جنگ  را  پیاپی  می‌آورد،  جنگی‌ که  در  آنجا  با  این  فرمودۀ  یزدان  منّان  آغاز گردیده  بود:

(قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الأوَّلِینَ (٣٨)وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (٣٩)وَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاکُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِیرُ) (٤٠)

 (‌ای  پیغمبر!)  به  کافران  بگو:  (‌درگاه  تـوبه  هـمیشه  بـاز  است  و)  اگر  (‌از  کـفر  و  عناد)  دست  بـردارنـد،  گذشتۀ  اعمالشان  بخشوده  می‌شود،  و  اگر  هم  (‌به  کفر  و  ضلال  خود)  برگردند  (‌و  به  جنگ  و  ستیزتان  برخیزند)  قـانون  خدا  دربارۀ  پیشینیان  از  مدّ  نظر  گذ‌شته  است  (‌و  همان  قانون  هم  دربـارۀ  آنان  اجراء  می‏‎گردد.  یـعنی  سـزای  مشرکان  و  معاندان  و  مکذّبان  نابودی  است  و  ایشان  هم  نابود  می‌شوند)‌.  و  با  آنان  پیکار  کـنید  تـا  فتنه‌ای  بـاقی  نماند  (‌و  نیروئی  نداشته  باشند  که  با  آن  بتوانند  شـما  را  از  دینتان  برگردانند)  و  دین  خالصانه  از  آن  خدا  گردد  (‌و  مؤمنان  جز  از  خدا  نترسند  و  آزادانـه  بـه  دسـتور  آئـین  خویش  زیست  کنند)‌.  پس  اگر  (‌از  روش  نادرست  خود)  دست  برداشـتند  (‌و  اسـلام  را  پـذیرفتند،  دست  از  آنـان  بدارید،  چرا  که‌)  خدا  می‌بیند  چیزهائی  را  که  مـی‌کنند  (‌و  کیفرشان  می‌دهد)‌.

سپس  در  این  درس  سخن  را  پی‌ می‌گیرد  دربارۀ  احکام  غنائمی‌ که  به  دست  می‌آید  از  پیروزی  در  جنگی‌ که  هدف  آن  را  روشن  فرموده  است‌:

(حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ ).

تا  فتنه‌ای  باقی  نماند  (‌و  نیروئی  نداشته  باشند  که  بـا  آن  بتوانند  شما  را  از  دینتان  برگردانند)  و  دین  خالصانه  از  آن  خدا  گردد.

با  وجود  این‌ که  هدف  از  جهاد  با  این  نصّ  صریح  معیّن  می‌گردد،  و  از  این  هدف  هم  آشکارا  برمی‌آید که  مراد  از  جهاد  آن  جهادی  است‌ که  در  راه  خدا،  و  در  راه  هدفهائی  انجام  پذیرد  که  به  دعوت  و  د‌ین  و  برنامۀ  خدا  برای  زندگی  اختصاص  داشته  باشد...  هر چند  هـم  مـالکیّت  غنائمی‌ که  از  این  جهاد  به  دست  می‌آید  بیش  از  ایـن  قاطعانه  تعیین  شده  است  و کار  آن  پایان  پذیرفته  است  و  به  خدا  و  رسول  تعلّق‌ گرفته  است‌،  و  مجاهدان  بی‌بهره  از  آن  مانده‌اند  تا  نیّت  و  حرکت  ایشان  خالصانه  برای  خدا  باشد،  با  وجود  هم  این  و  هم  آن  برنامۀ  قرآنی  ربّانی  با  جهان  موجود  و  عملی  مردمان  رویـاروی  می‌شود  و  احکامی  را  برای  سر  و  سامان  دادن  و  اداره‌ کردن  آن  به  پیش  می‌کشد  و  ارائه  می‌دهد.  غنائمی  در  میان  است  و  جنگویانی  هستند.  این  جنگجویان  در  راه  خدا  با  مال  و  جان  خود  جهاد  مـی‌کنند:  با  خواست  خود  به  جـهاد  می‌پردازند،  و  خویشتن  را  با  هزینه‌های  شخصی  آمادۀ  نبرد  می‌سازند،  و  مجاهدان  دیگری  را  نیز که  خـودشان  نمی‌توانند  مخارج  خویش  را  برای  رفـتن  به  جهاد  بپردا‌زند  آمادۀ  جهاد  و  مجهّز  برای  رزم  می‌سازند...  بعد  از  آن  غنائمی  را  در کارزار  به  دست  می‌آورند،  غنائمی  که  آن  را  با  شکیبائی  و  پایداری  و  رشادتهای  خود  در  جنگ  فراچنگ  می‌آورند...  خدا  درونها  و  دلهای  ایشان  را  زدوده  و  پاک  از  این  می‌گرداند که  چـیزی  در  آنـجا  راجع  به  این  غنائم  در  فریاد  و  غوغا  باشد،  و  آنـها  را  قلقلک  بدهد،  غنائمی‌ که  بطور کلّی  به  خدا  و  پیغمبرش  واگذار گردیده  است‌...  بدین  منوال  هیچ  مانعی  نیست‌ که  از  این  غنائم  بهرۀ  ایشـان  داده  شـود  -  هرچند  آنان  می‌دانند  چیزی ‌که  بدیشان  می‌رسد  خدا  و  پیغمبرش  آن  را  بدانان  می‌دهند  -  عطیّه‌ای‌ که  نیاز  واقعی  ایشان  را  و  احساسات  بشری  آنان  را  پاسخگو  باشد،  بدون  این  کـه  از  آن‌، کار حرامی  همچون  جمع  آمدن  بر  آن  و کشمکش در  آن  پدیدار گردد،  آن  هم  پس  از  داوری  قاطعانه‌ای‌ که  در  اوّل  سوره  آمده  است‌.

این  برنامۀ  خدائی  است ‌که  سرشت  انسانها  را  می‌داند،  و  با  آنان  برابر  این  برنامۀ  هماهنگ ‌کامل  رفتار  می‌فرماید،  برنامه‌ای  که  پاسخگوی  نـیازهای  واقعی  ایشـان‌،  و  احساسات  بشری  آنان  است‌،  و  در  عین  حال  نمی‌گذارد  به  خاطر  آن  غنائم  دلها  و  همچنین  جامعه  تباه  شود.

*

(وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیر)ٌ (٤١)

 (‌ای  مسلمانان‌!)  بدانید  که  همۀ  غنائمی  را  که  فراچنگ  مـی‌آورید،  یک  پـنجم  آن  مـتعلّق  به  خدا  و  پیغمبر  و  خـــویشاوندان  (‌پـیغمبر)  و  یـتیمان  و  مسـتمندان  و  واماندگان  در  راه  است‌.  (‌سهم  خدا  و  رسول  به  مـصالح  عامّه‌ای  اختصاص  دارد  که  پیغمبر  در  زمان  حیات  خود  مـقرّر  مــی‌دارد  یـا  پـیشوای  مـؤمنان  بـعد  از  او  مـعیّن  مـی‌نماید.  بـقیّۀ  یک  پـنجم  هـم  صـرف  افراد  مـذکور  می‌شود.  چـهار  پـنجم  بـاقیمانده  نـیز  مـیان  رزمندگان  حاضر  در  صحنه  تقسیم  می‏‎گردد.  باید  به  ایـن  دسـتور  عمل  شود)  اگر  به  خدا  و  بدانچه  بـر  بـندۀ  خود  در  روز  جدائی  (‌کفر  از  ایمان‌،  یعنی  در  جنگ  بدر،  روز  هفدهم  ماه  رمضان  سال  دوم  هجری‌)  نـازل  کـردیم  ایـمان  داریـد.  روزی  که  دو  گروه  (‌مؤمنان  و  کافران‌)  رویاروی  شدند  (‌و  با  هم  جنگیدند،  و  گروه  اندک  مؤمنان‌،  بر  جمع  کثیر  کافران‌،  در  پرتو  مدد  الهی  پیروز  شدند)  و  خدا  بـر  هـر  چیزی  توانا  است‌.

میان  روایتهای  منقوله  و  آراء  فقهیّه  اختلافات  زیـادی  است‌...

١  -  مدلول  و  مفهوم  (غنائم‌)  و  (انفال‌)  کدام  است‌؟  آیا  غنائم  و  انفال  یک  چیز  است‌،  یـا  دو  چیز  جدای  از  همدیگر؟

٢  -‌یک  پنجمی‌ که  جدای  از  یک  پنجمهای  چهارگانه‌ای  است‌ که  خدا  آنها  را  به  جنگاوران  داده  است‌،  چگونه  تقسیم  می‌گردد؟

٣  -‌آیا  سهمی ‌که  از  این  یک  پنجم  متعلّق  به  خدا  است‌،  همان  سهم  یک  پنجمی  است ‌که  به  پیغمبر  خدا  می‌رسد؟  یا  سهم  مستقلّ  و  جداگانه‌ای  است‌؟

٤  -‌آیا  سهمی ‌که  از  این  یک  پنجم  به  پیغمبر  می‌رسد  تنها  خاصّ  او  است‌؟  یا  به  رهبران  و  پیشوایان  پس  از  او  هم  می‌رسد  و  منتقل  می‌شود؟

٥  -‌آیا  سهمی‌ که  از  این  یک  پـنجم  به  خویشاوندان  می‌رسد،  آیا  در  میان  خویشاوندان  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هـــمیشه  باقی  است  و  به  زادگـان  بنی‏هاشم  و  بـنی‌عبدالمطّلب  پس  فوت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم   داده  می‌شود،  همان‌گونه ‌که  در  زمان  خود  او  داده  می‌شد؟  یا  این‌ که  این  سهم  به  رهبر  و  پـیشوا  می‌رسد  و  در  آن  هرگونه ‌که  بخواهد  دخل  و  تصرّف  می‌کند؟

٦  -‌آیا  سهمهائی ‌که  از  این  یک  پنجم  به  خدا  و  پیغمبر  و  خویشاوندان  و  یتیمان  و  مسکینان  و  واماندگان  در  راه  داده  می‌شود  معیّن  است  و  یک  پنجم  به  نسبت  مساوی  تقسیم  می‌شود؟  یا  این‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  پس  از  وفات  او  جانشینان  او  توانسته‌اند  و  می‌توانـند  دخل  و  تصرّف  کنند؟

و  اختلافات  فرعی  دیگری‌...

ما  -‌ همان‌گونه ‌که  شیوۀ  ما  در  این ‌کتاب  فی‌ ظلال  القرآن  است  -  وارد  این  فروع  و  شاخه‌های  فقهی  نمی‌شویم  و  زیبا  است  آنها  را  در  مباحث  ویژۀ  خود  در کتابهای  فقهی  جستجو کرد...  این  به  شکل  عامّ  و  امّا  به  شکل  خاصّ  خود،  موضوع  غنائم  بطور کلّی  یک  مسألۀ  زنـدگی  اسلامی  نیست ‌که  امروزه  اصلاً  با  آن  رویاروی  شویم‌.  ما  امروزه  در  برابر  قضیّۀ  موجود  در  جهان خو‌د  به  نـام  خـمس  نـیستیم‌.  نه  دولت  مسلمانی‌،  و نه  رهبری  مسلمانی‌،  و  نه  ملّت  مسلمانی  داریم‌ که  در  راه  خدا  جهاد  کنند  و  غنائمی  بدانان  برسد  و  به  دخل  و تصرّف  در  آن  نیازی  پیدا  شود!  زمان  چرخیده  است  و به  وضع  نخستین  روزی  برگشته  است‌ که  اوّلین  بار  در  آن  این  آئین  برای  انسـانها  نـازل  گردیده  است‌.  مردمان  به  جاهلیّتی  برگشته‌اند که  بر  آن  بوده‌اند.  خداگونه‌های  دیگری  را  با  خدا  شریک  کرده‌اند  که  زندگانی  ایشان  را  با  قوانـین  بشری  خود  می‌چرخانند  و  اداره  می‌گردانند!  این  آئـین  عقب‌عقب  برگشته  است  تا  از  نو  مردمان  را  به  پذیرش  این  آئین  فراخواند...  آنان  را  به  گو‌اهی  دادن‌:  لااله‌الا الله‌ و محمّد رسول الله‌،  دعوت ‌کند.  ایشان  را  به  یگانگی  خداوند  سبحان  در  الوهیّت  و  حاکمیّت  و  فرمانروائـی  فراخواند،  و  بدیشان  بگوید  در  ایـن  زمینه‌ها  تـنها  از  پیغمبر  خدا  قوانین  و  احکام  را  دریـافت  دارنـد  و  بس.  آنان  را  دعوت‌ کند که  تحت  فرمانروائی  رهبری  مسلمان  گرد  آیند  برای  پدید  آوردن  دوبارۀ  این  آئین  در  زندگی  مردمان‌،  و  اختصاص  دوستی  بطور کامل  به  این  جمع  و  به  رهبری  مسـلمان‌،  و  دوری‌ کامل  از  دوسـتی  با  جامعه‌های  جاهلیّت  و  با  رهبریهای  جاهلیّت  به  طور کلّی‌.  این  است  مسألۀ  زنده‌ای ‌که  امروزه  با  این  آئین  روبر‌و  می‌شود.  دیگر  مسألۀ  دیگری  جز  آن  اصلاً  وجود  ندارد...  مسألۀ  غنائمی  در  میان  نـیست‌،  چون  مسألۀ  جهادی  در  میان  نیست‌!  بلکه  مسألۀ  سر  و  سامان‌دهی  یگانه‌ای  وجود  ندارد،  نه  در  روابط  داخلی  و  نه  در  ارتباطات  خارجی‌.  این  هم  سبب  ساده‌ای  دارد:  جامعۀ  اسلامی  مستقلّ  و  برجائی  در  میان  نیست‌.  جامعه‌ای‌ که  نیاز  به  احکام  و  قوا‌نین  و  مقرّراتی  داشـته  باشد  و  به  وسیلۀ  آنها  روابط  داخلی  و  ارتباطات  مـیان  خود  با  جامعه‌های  دیگر  را  نظم  و  نظام  بخشد!!!

برنامۀ  اسلامی  برنامۀ  واقعی  است  و  به  مسـائلی  نمی‌پردازد که  عملاً  وجود  ندارد.  بدین  خاطر  است ‌که  برنامۀ  اسلامی  اصلاً  به  احکامی  نمی‌پردازد که  مربوط  به  مسائلی  باشد که  در  جهان  موجود  وجود  خارجـی  ندارند!...  برنامۀ  اسلامی  برنامه‌ای  است  که  والاتـر  ا‌ز  آن  است‌ که  به  همچون  احکامی  بپردازد.  پرداختن  به  ا‌حکام  مسائل  غیرموجود کار  این  آئین  نیست‌.  این  چنین  برنامه‌ای  پیشۀ  افراد  بیکاری  است  که  اوقات  بیکاری  خود  را  صرف  پرداختن  به  بحثهای  نظری  و  احکام  فقهی  می‌کنند،  آن  نظریّه‌ها  و  احکامی ‌که  در  جهان  واقع  اصلاً  موضوعی  ندارد.  بجای  این‌ که  تلاشهای  خود  را  صرف  دوباره  پدید آوردن  جامعۀ  مسلمان  برابر  برنامۀ  پویای  واقعی  خود  این  آئین ‌کنند:  دعوت  به  لااله‌الاالله‌ومحمّد رسول‌الله‌...  تا  گروهی  از  نو  به  ا‌یـن  آئـین  درآ‌یـند  -  همان‌گونه  که  مردمان  نخستین  بار  بدان  درآمده  بودند  -  و  به  سبب  درآمدن  و  پذیرش  بدین  آئین  یک  همایش  جنبشی  پدید آید  و گر‌وهی  گـرد  هم  آیـند که  دارای  رهبری  مسلمان‌،  و  محبّت  و  دوستی  ویژه‌ای  نسبت  به  دین‌،  و  دارای  وجود  مسـتقلّ  و  جدای  از  جـامعه‌های  جاهلی  باشند...  آن  وقت  است‌ که  خدا  میان  آنان  و  میان  قوم  ایشان  به  حقّ  داوری  خواهد کرد...  بدان  هنگام  است  -‌ بلی  فقط  بدان  هنگام  است  - ‌که  آنان  به  احکام  و  قوانینی  نیاز  پیدا  می‌کنند که  روابط  میان  ایشان  را  سر  و  سامان  و  نظم  و  نظام  بخشند،  و  به  احکـام  و  قوانـینی  نیازمند  می‌گردند که  روا،  میان  ایشان  و  میان  دیگران  را  روبه‌راه  و  منظّم  و  مرتّب  گرداند...  در  این  صـورت  است  -  فقط  در  این  صورت  است  -‌ که  مجتهدان  در  آئین  به  اجتهاد  می‌پردازند  تا  احکام  و  قوانـینی  را  اسـتنباط  کنند که  با  مسائل  واقعی  سر  و کار  پیدا  می‌کنند،  مسائل  واقعی  چه  داخلی  و  چه  خارجی‌.  آن  وقت  است  -‌ و تنها  آن  وقت  است  -‌ چنین  اجتهادی  ارزش  خود  را  پـیدا  می‌کند،  چون  همچون  اجتهادی  دارای  جدّیّت  و  واقعیّت  خود  است  و  بس!

به  خاطر  فهم  همین  جدّیّتی‌ که  برنامۀ  زندۀ  واقعی  پویای  این  آئین  دارد،  در  اینجا  بدان  تفصیلات  فقهی  ویژۀ  انفال  و  غنائم  نمی‌پردازیم‌،  تا  زمان  آن  هر  وقت  خدا  خواست  فرابرسد،  و  جامعۀ  اسلامی  تشکیل  بشود،  و  با  حالت  جهاد  عملی  رویاروی‌ گردد،  جهادی‌ که  غنائمی  به  دست  دهد  و  آن  غنائم  به  احکام  نیاز  پیدا کند!  در  این‌ کتاب  فی‌ ظلال  القرآن  این  ما  را  بس  خواهد  بود که  اصل  اعتقاد  و  ایمان  را  در  روند  جنبش  تاریخی‌،  و  در  برنامۀ  تربیتی  قرآنی‌،  دنبال‌ کنیم‌.  چه  این  عنصر  ثابتی  است ‌که  در  این کتاب  ارزشمند،  از گذشت  زمـان  تأخیر  نمی‌پذیرد  و  تغییر  حاصل  نمی‌کند...  و  همۀ  چیزهای  دیگر  دنـباله‌رو  آن  و  پابرجای  بدان  است‌.^[1]

حکم  همگانی  و  عامی‌ که  نصّ  قرآنی  بیانگر  آن  است‌:

(وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ).

(‌ای  مسلمانان‌!)  بدانید  که  همۀ  غنائمی  را  کـه  فراچنگ  مــی‌آورید،  یک  پـنـجم  آن  مـتعلّق  بـه  خدا  و  پیغمبر  و  خـــویشاوندان  (‌پـیغمبر)  و  یـتیمان  و  مسـتمندان  و  واماندگان  در  راه  است‌.

خلاصۀ  آن  این  است‌ که  چهار  پنجم  هر  چیزی  از  غنیمت  به  جنگاوران  تـعلّق  می‌گیرد،  و  یک  پنجم  باقیماندۀ  غنیمت  ،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  پیشوایان  مسلمان  استوار  بر  شریعت  خدا  و  مجاهد  در  راه  خدا  پس  از  او،  در  این  موارد  مصرف  می‌کنند: (‌خدا،  رسول‌،  خویشاوندان‌،  یتیمان‌،  مسکینان‌،  و  واماندگان  در  راه‌)‌...  در  راه  نیازی  که  پیدا  می‌شود،  اگر  غنائمی  در  میان  باشد...  این  سخن  ما  را  بس‌...

امّا  رهنمود  همیشگی  پس  از  آن‌،  همان  چیزی  است‌ که  نیمۀ  دوم  آیه  متضمّن  آن  است‌:‌

(إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٤١)

اگر  به  خدا  و  بدانچه  بر  بندۀ  خود  در  روز  جدائی  (‌کفر  از  ایمان‌،  یعنی  در  جنگ  بدر،  روز  هفدهم  ماه  رمضان  سال  دوم  هجری‌)  نـازل  کـردیم  ایمان  داریـد.  روزی  کـه  دو  گروه  (‌مـؤمنان  و  کـافران‌)  رویـاروی  شـدند  (‌و  بـا  هـم  جنگیدند،  و  گروه  اندک  مؤمنان‌،  بر  جمع  کثیر  کـافران‌،  در  پرتو  مدد  الهی  پیروز  شدند)  و  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

ایمان  نشانه‌هائی  دارد که  بر  آن  دلالت  دارند  و  بودن  آن  را  می‌رسانند.  یزدان  سبحان  اعتراف  اهل  بدر  را  - ‌که  اهل  بدرند! -  آویزه  و  آویختۀ  ایمان  ایشان  به  خدا،  و  به  چیزی  می‌کند که  بر  بندۀ  خود  نازل  فرموده  است  در  آن  روزی ‌که  روز  جدائی  (‌کفر  از  ایـمان‌)  است  و  روزی  است  که  دو  گروه  (‌مؤمنان  و کافران‌)  رویاروی  شدند...  اعتراف  اهل  بدر  را  - ‌بلی  اینان‌ که  اهل  بدر  هم  هستند  -  آویزه  و  آویختۀ  ایمان  می‌فرماید  تا  چیزی  را که  خدا  در  آغاز  آیه  از  غنائم  برایشان  تعیین  فرموده  است  پذیرفته  گردد.  لذا  این  را  شرط  فرموده  است  تا  با  انجام  آن‌،  در  پیشگاه  یزدان‌،  مؤمن  به  خدا  و  بدانچه  از  قـرآن  برای  بندۀ  خود  نازل  فرموده  است‌،  بشمار  آید.  همان‌گونه ‌که  پیاده  شدن  ایمان  را  مقتضی  اعلان  ایمانشان  می‌داند،  پیاده  شدن  مدلول  و  مفهوم  ایمان  را  نیز  نشانۀ  درستی  اعلانشان  می‌شمارد.

مدلول  و  مفهوم  ایمان  را  در  قرآن  این  چنین  روشـن  و  قاطع  می‌یابیم‌،  به‌گونه‌ای‌ که  هیچ‌گونه  شل  و  ولی‌،  و  کجی  و کژی‌،  و  تأویل  و  تطویلی‌،  در  آن  نیست‌.  ایـنها  چیزهائی  است ‌که  بعدها  تفصیلات  فقهی  آنها  را  پـدید  آورده  است‌،  بدان  هنگام‌ که  فرقه‌ها  و  مذهب‏ها  و  تأویلها  پدید  آمده  است‌،  و  مردمان  سرگرم  جدالهای  خیالی  و  فرضهای  ذهنی  منطقی  شده اند،  همان‌گونه  که  مردمان  -  به  سبب  پـیدایش  فرقه‌های  مذهبی  و  سـیاسی  -  به  اتّهامات  و  دفع  اتّهامات  پرداخته‌انـد،  و  لقب  کفر  به  یکدیگر  دادن  و  همدیگر  را کافر  خواندن‌،  و  در  مقام  دفع  این ‌کفر  برآمدن،  به  پیش  آمده  است‌،  و  هیچ‌ کدام  از  این  دو کار  بر  اصول  روشن  و  سادۀ  ایـن  آئـین  پای‌بند  و  استوار  نبوده  است‌.  و  بلکه  بر  غرض  و  مرض  و  هو‌ا  و  هوس  و  نـیرنگازی  و  دغلکاری  دشمنان  و  مخالفان  یکـدیگر  اسـتوار  و  پـایدار گردیده  است‌!  در  چنین  روزگارانی‌ کسانی  یافته  شده‌اند که  مخالفان  خود  را  در  برابر کارهای  فرعی  به‌ کفر  و  زندقه  ملقّب  ساخته‌اند،  و  کسانی  هم  پیدا  شده‌اند که  در تبرئه  و  پاکی  خود  سخت  به  دفاع  پرداخته‌اند  و  با  تمام  قدرت  بر کسانی  تاخته‌اند  که  دیگران  را  بدین  تهمت  ملقّب  ساخته‌اند...  هم  این  و  هم  آن‌،  غلوّ  و  زیاده‌روی  بشمار  است‌،  و  سبب  آنـها  وجود  چنان  شرائط  و ظروف  تاریخی  است‌...  امّا  آئـین  یزدان  روشن  و  قاطع  است  و  هیچ‌گونه  سهل‌انگاری  و  سستی  و  نیرنگبازی  و  دغلکاری  در  آن  نیست‌:

(‌لیْسَ الایمانُ  بالـتََّمَنّی‌، وَ لا بالتّحَلّی‌، وَ لکِنْ هُوَ مـا وَقَرَ فی ‌‌الْقَلْبَ ‌وَ صَدّقَة ‌الْعَمَلُ‌)‌.  

ایمان  با  آرزو  کردن  و  سخن‌آرائی  و  شـیرین  گفتاری  نیست‌،  بلکه  ایمان  آن  ایمانی  است  کــه  در  دل  جایگزین  شود،  و  عملکرد  آن  را  تصدیق  کند  و  نشان  دهد.

برای  بودن  ایمان‌،  قطعاً  باید  چیزی  را که  خدا  آن  را  قانون  مردمان ‌کرده  است  پذیرفت  و  در  واقعیّت  زندگی  پیاده  کرد...  کفر  هم  عبارت  است  از  نپذیرفتن  چیزی  که  خدا  آن  را  قانون  مردمان‌ کرده  است‌،  و  داوری  بردن  به  پیش  چیزی که  خدا  آن  را  نازل  نفرموده  است  و  شریعت  قرار  نـداده  است‌،  چه  در کارهای ‌کوچک  و  چه  در  کارهای  بزرگ‌...  اینها  احکام  صریح  و  قاطع  و  ساده  و  روشنی  است‌...  هـر چیز  دیگری  جز  ایـنها  از  جملۀ  ساختارهای  اختلافها  و  تأویلها  است‌.

این  هم  نمونه‌ای  است  از  بیانات  صریح  و  قاطع  و  ساده  و  روشن  یزدان  سبحان‌:

(وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ ).

(‌ای  مسلمانان‌!)  بدانید  که  همۀ  غنائمی  را  کـه  فراچنگ  مـی‌آورید،  یک  پـنجم  آن  مـتعلّق  بـه  خدا  و  پـیغمبر  و  خـــویشاوندان  (‌پـیغمبر)  و  یـتیمان  و  مسـتمندان  و  واماندگان  در  راه  است‌.  (‌سهم  خدا  و  رسول  به  مـصالح  عامّه‌ای  اختصاص  دارد  که  پیغمبر  در  زمان  حیات  خود  مـقرّر  مــی‌دارد  یـا  پـیشوای  مـؤمنان  بـعد  از  او  مـعیّن  مـی‌نماید.  بــقیّۀ  یک  پـنـجم  هـم  صـرف  افراد  مـذکور  می‌شود.  چهار  پـنجم  بـاقیمانده  نیز  مـیان  رزمندگان  حاضر  در  صحنه  تقسیم  می‏‎گردد.  باید  به  ایـن  دسـتور  عمل  شود)  اگر  به  خدا  و  بدانچه  بر  بندۀ  خود  در  روزجدائی  (‌کفر  از  ایمان‌،  یعنی  در  جنگ  بدر،  روز  هفدهم  ماه  رمضان  سال  دوم  هجری‌)  نـازل  کـردیم  ایـمان  داریـد.  روزی  که  دو  گروه  (‌مؤمنان  و  کافران‌)  رویاروی  شدند  (‌و  با  هم  جنگیدند،  و  گروه  اندک  مؤمنان‌،  بر  جمع  کـثیر  کافران‌،  در  پرتو  مدد  الهی  پیروز  شدند)‌.

مثل  همین  نمونه  است  سائر  بیانات  روشـن  و  قاطع  و  صریحی ‌که  حقیقت  ایمان  و  حدود  آن  را  در کتاب  خدا  به  تصویر  می‌کشند.

یزدان  مالکیّت  غنیمت  را  از  دست‌ کسانی  خارج  ساخته  است‌ که  آن  را  در کـارزار گـرد  آورده‌اند،  و  مـالکیّت  غنیمت  را  به  خدا  و  پیغمبر  در  سرآغاز  سوره  گردانده  است‌،  تا کار  و  بار  همه  و  همه  به  خدا  و  پیغمبر  برگردد،  و  جهادگران  از  هرگونه  شرائط  و  ظروفی  از  شـرائط  و  ظروف  زمین  بیرون  آیند،  و  آغاز  و  پایان‌ کار  و  بار  خود  را  بطور کلّی  به  خداوند که  پروردگار  ایشان  است  و  به  پیغمبر که  رهبر  آنان  است  واگذار  نمایند،  و  برای  خدا،  در  راه  خدا،  زیر  پرچم  خدا،  و  برای  فرمانبرداری  از  خدا،  به‌ کارزار  بپردازند.  خدا  را  در  ارواح  خود،  و  در  اموال  خود،  و  در  همۀ کارهای  خود،  حاکم  و  قاضی‌ کنند،  بدون  کم‌ترین  پیگرد  و  بدون‌ کم‌ترین  اعتراضی‌.  ایـن  ایـمان  است‌...  همان‌گونه ‌که  در  سرآغاز  سوره  بدیشان  فرموده  است‌،  بدان  هنگام ‌که  مالکیّت  غنیمت  را  از  دست  ایشان  بیرون  می‌آورد  و  آن  را  به  خدا  و  به  پیغمبرش  برگشت  می‌دهد:

(یَسْأَلُونَکَ عَنِ الأنْفَالِ قُلِ الأنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَیْنِکُمْ وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) (١)

از  تو  دربارۀ  غنائم  مـی‌پرسند  (‌و  می‏‎گویند  که  غـنائم  جنگ  بدر  چگونه  تقسیم  می‏‎گردد  و  به  چه  کسانی  تعلّق  مــی‌گیرد؟‌)  بگــو:  غنائم  از  آن  خدا  و  پـیغمبر  است  (‌و  پیغمبر  به  فرمان  خدا  تقسیم  آن  را  بـه  عهده  مـی‌گیرد)‌.  پس  از  خدا  بترسید  و  (‌اختلاف  را  کنار  بگذارید  و)  در  میان  خود  صلح  و  صفا  به  راه  اندازید،  و  اگر  مسلمانید  از  خدا  و  پیغمبرش  فرمانبرداری  کنید.

هنگامی‌ که  تسلیم  فرمان  خدا گردیده‌اند،  و  به  حکم  و  داوری  او  خشنود  شده‌اند،  بدین  خاطر  مدلول  و  مفهوم  ایمان  نیز  در  درونشان  جایگزین ‌گردیده  است‌،  بدین  هنگام  برگشته  است  تا  چهار  پنجم  غنیمت  را  بدیشان  برگرداند،  و  یک  پنجم  را  بر  اصل  خود  باقی‌ گذارد،  یعنی  به  خدا  و  پیغمبر  واگذار کند  تا  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم در  آن  تصرّف  فرماید  و  از  آن  برای‌ کسانی  خرج ‌کند که  در  میان‌ گروه  مسلمانان  سرپرستی  ایشان  را  بر  عهده  دارد،  همچون‌:  خویشاوندان‌،  یتیمان‌،  مستمندان‌،  و  واماندگان  در  راه‌...  دوباره  برگشته  است  تا  چهار پنجم‌ها  را  بدیشان  برگرداند،  در  حالی  که  در  درونشان  جایگزین  و  استوار  شده  است  آنان  در  اصل  به  سبب  جنگ  و  پـیروزی  مـالک  غنیمت  نـمی‌گردند،  بلکه  آنـان  برای  خدا  می‌جنگند  و  برای  دین  خدا  پیروز  می‌شوند.  ایشـان  سزاوار  دریـافت  غنیمت  می‌شوند  چون  خدا  آن  را  بدیشان  می‏بخشد،  همان‌گو‌نه‌ که  هم  او  است ‌که  پیروزی  را  بدیشان  ارمغان  می‌دارد  و  همۀ ‌کار  و  بار  پیکار،  و کار  و  بار  ایشان  را  یکسره  می‌گرداند...  باز  هم  برگشته  است  تا  بدیشان  یادآوری  کند که  تسلیم  چنین  کار  تـازه‌ای  شدن  ایمان  بشمار  است‌...  تسلیم  شدن  این  کار  شرط  ایمان‌،  و  مقتضی  ایمان  است‌.

(وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ ).

 (‌ای  مسلمانان‌!)  بدانید  که  همۀ  غنائمی  را  که  فراچنگ  مـی‌آورید،  یک  پـنجم  آن  مـتعلّق  به  خدا  و  پیغمبر  و  خـــویشاوندان  (‌پـیغمبر)  و  یـتیمان  و  مسـتمندان  و  واماندگان  در  راه  است‌.  (‌سهم  خدا  و  رسول  به  مـصالح  عامّه‌ای  اختصاص  دارد  که  پیغمبر  در  زمان  حیات  خود  مـقرّر  مـی‌دارد  یـا  پـیشوای  مـؤمنان  بـعد  از  او  مـعیّن  مــی‌نماید.  بـقیّۀ  یک  پـنـجم  هـم  صـرف  افراد  مـذکور  می‌شود.  چهار  پنجم  باقیمانده  نیز  میان  رزمندگان  حاضر  در  صحنه  تقسیم  می‏‎گردد.  باید  به  ایـن  دسـتور  عمل  شود)  اگر  به  خدا  و  بدانچه  بر  بندۀ  خود  در  روز  جدائی  (‌کفر  از  ایمان‌،  یعنی  در  جنگ  بدر،  روز  هفدهم  ماه  رمضان  سال  دوم  هجری‌)  نـازل  کـردیم  ایـمان  داریـد.  روزی  که  دو  گروه  (‌مؤمنان  و  کافران‌)  رویاروی  شدند  (‌و  با  هم  جنگیدند،  و  گروه  اندک  مؤمنان‌،  بر  جمع  کثیر  کافران‌،  در  پرتو  مدد  الهی  پیروز  شدند)‌.

بدین  منوال  و  بر  این  روال  آیه‌ها  پیاپی  می‌آیند  و  پشت  سر  یکدیگر  قرار  می‌گیرند  تا  اصل  روشن  قاطعی  از  اصول  این  آئین  را  دربارۀ  ارزش  مدلول  و  مفهوم  ایمان  و  حقیقت  و  شرط  و  مقتـضی  آن  بیان  دارد.

سپس  در  پـیشگاه  تـوصیف  خدا  از  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌ایستیم  که  می‌فرماید:  (‌عَبْدِنا )‌.  بندۀ  خود‌مان‌.  آن  هم  در  این  جایگاهی‌ که  همۀ ‌کار  و  بار  غـنائم  را  و  در  نهایت ‌کار  و  بار  خمس  باقیمانده  را  یکسره  بدو  واگذار  می‌فرماید:

(إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ ).

اگر  به  خدا  و  بدانچه  بر  بندۀ  خود  در  روز  جدائی  (‌کفر  از  ایمان‌،  یعنی  در  جنگ  بدر،  روز  هفدهم  ماه  رمضان  سال  دوم  هجری‌)  نـازل  کردیم  ایمان  دارید.  روزی  که  دو  گروه  (‌مـؤمنان  و  کافران‌)  رویـاروی  شـدند  (‌و  بـا  هـم  جنگیدند،  و  گروه  اندک  مؤمنان‌،  بر  جمع  کثیر  کافران‌،  پیروز  شدند)‌.

واقعاً  توصیف  الهـامگر‌انـه‌ای  است‌...  بندگی  یز‌دان‌،  مسلّماً  حقیقت  ایمان  است‌.  در  عین  حال  بندگی  یـزدان  والاترین  مرتبه  و  مقام  برای  انسـان  است‌،  مرتبه  و  مقامی ‌که  با  بزرگداشت  یزدان  در  حقّ  انسان  چنین  پایه  و  مایه‌ای  بهرۀ  او  می‌گردد‌.  این  بندگی  در  جائی  یـاد  می‌شود  و  جلوه‌گر  می‌گردد که ‌کار  تبلیغ  از  سوی  خدا  به  رسول  خدا  لله‌ واگذار  می‌شود،  همان‌گونه‌ که  تصرّف  در  چیزی  بدو  واگذار  می‌شود که  خدا  آن  را  به  او  حواله  کرده  است‌.

در  خود  زندگی  موجود  نیز  بندگی  یزدان  درجۀ  والائی  برای  انسان  است‌.  بلی  مرتبۀ  ارزشمند  و  ارجمندی  هم  هست‌...  بزرگوارترین  مقام  و  مرتبه‌ای  است‌ که  انسان  به  سوی  آن  اوج  می‌گیرد.

تنها  بندگی  یزدان  است ‌که  نگاهدار  انسان  از  بندگی  هوا  و  هوس‌،  و  از  بندگی  بندگان  است‌...  انسان  به  والاترین  مقام  مقدّرش  نمی‌رسد  مگر  زمانی‌ که  از  بندگی  هوا  و  هوس  خود،  و  بطو‌ر کلّی  از  بندگی  همه  چیز  جز  خدا  رها  و  وارسته  شود.

کسانی ‌که  سر  باز  می‌زنند  از  این ‌که  بندگان  یزدان  یگانه  باشند،  به  محض  سر  باز  زدن  از  بندگی  یزدان‌،  قربانیان  پست‌ترین  بندگیهای  دیگر  می‌گردند.  فوراً  بندگان  هواها  و  هـوسها  و  شهوتها  و  پـریدنها  و  جـهیدنهای  خود  می‌شوند،  و  فوراً  ارادۀ  خویشتندا‌ری  خود  را  ا‌ز  دست  می‌دهند،  اراده‌ای  که  یزدان  نوع  (‌انسـان‌)  را  از  مـیان  سائر  انواع  دیگر  بدان  اختصاص  داده  است  و  آن  را  ویژۀ  انسان  کرده  است‌.  آن‌گاه  به  ردۀ  حیوانـات  سرازیـر  می‌گردند  و  بدترین  حیوانات  می‌شوند.  ایشان  همچون  حیوانات  می‌گردند،  بلکه  گمراه‌تر  از  حیوانات  می‌گردند.  آنان  پست‌ترین  پستان  می‌شوند،  پس  از  آن ‌که  -‌ آن  گونه ‌که  یزدان‌،  ایشان  را  آفریده  است  -‌ در  زیـباترین  پیکر  و  سیما  و  ترکیب‌بند  سرشتی  بوده‌اند.

همچنین ‌کسانی  که  سرباز  می‌زنند  از  ایـن‌ که  بندگان  یزدان  باشند  به  بدترین  و  به  پست‌ترین  بندگیهای  دیگر  می‌افتند،  به  بندگی  بندگانی  امثال  خود  نـیز گرفتار  می‌آیند،  و  آن  بندگان  برابر  هواها  و  هوسهای  خود،  و  برابر  دیدگاه‌ها  و  خط  سـیرهای ‌کوتاه‌بینانۀ  خود  که  آمیخته  با  عشق  به  آقائی  و  برتری  است‌،  همان‌گونه‌ که  آمیخته  با  نادانی  و کاستی  و  آرزوپرستی  است‌،  ایشان  را  راه  مـی‌برند  و  در  زنـدگانی  آنـان  دخل  و  تصرّف  می‌کنند!

همچنین  چنین‌ کسـانی  به  بندگی  (جبرها) ‌گرفتار  می‌آیند.  بدیشان ‌گفته  می‌شود:  آنان  در  برابر  جبرها  تاب  و  توانی  ندارند،  و  بناچار  باید  در  برابر  جبرها  کرنش  برند  و تسلیم  شوند  و  با  جبرها  نسـتیزند  و  پـرخاش  نکنند...  از  جمله‌...  (‌جبر  تاریخ‌)‌...  و  (جبر  اقتصاد)...  و  (جبر  تغییر  و  تحوّل‌‌)  و  سائر  جبرهای  مادیگرایانه‌ای  که  پیشانی  (‌انسان‌)  را  در  خاک  مـذلّت  می‌گردانـند  و  می‌چرخانند  و  انسان  نمی‌تواند  پیشانی  خود  را  نه  از  این  خاک  برآورد  و  بلند گرداند،  و  نه  با  این  جبرهای  چیرۀ  خوارکنندۀ  هراسناک  بستیزد  و  پرخاش‌ کند،  بلکه  لازم  است  در  این  بندگیهای  پست  و  خوار  و  ننگین  خود  بلولد  و  لب  برنیاورد!^[2]

آن‌ گاه  در  برابر  توصیف  یـزدان  سبحان  از  روز  بدر  می‌ایستیم  که  روز  فرقان‌،  یعنی  جدائـی  نـامیده  شـده  است‌:

(إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ ).

اگر  به  خدا  و  بدانچه  بر  بندۀ  خود  در  روز  جدائی  (‌کفر  از  ایمان‌،  یعنی  در  جنگ  بدر،  روز  هفدهم  ماه  رمضان  سال  دوم  هجری‌)  نـازل  کـردیم  ایـمان  داریـد.  روزی  کـه  دو  گروه  (‌مؤمنان  و  کافران‌)  رویـاروی  شـدند  (‌و  بـا  هـم  جنگیدند،  و  گروه  اندک  مؤمنان‌،  بر  جمع  کثیر  کافران‌،  در  پرتو  مدد  الهی  پیروز  شدند)‌.

جنگ  بدر- ‌که  با  تدبیر و  تقدیر و  رهنمود  و  رهبری  و  یاری  خدا  آغاز گردیده‌ است  و  پـایان  پـذیرفته  است  -  فرقان‌،  یعنی  جدائی  بوده  است‌...  جدائـی  میان  حقّ  و  باطل  -‌همان‌گونه‌ که  مفسّران  بطور  اجمال  می‌گویند  - ‌و  جدائی  به  معنی  به  مراتب  فراگیرتر  و گسـترده‌تر  و  ژرف‌تر  از  این‌...  جدائی  عملی  میان  حقّ  و  باطل  است‌،  امّا  آن  حقّ  اصیلی‌ که  آسمانها  و  زمین  بر  آن  استوار  و  پایدارند،  و  سرشت  چیزها  و  زنده‌ها  -  آن  اسـتوار  و  پـایدار  است‌...  حقّ  راسـتینی‌ که  مجسّم  می‌گردد  و  جلوه‌گر  می‌آید  در  انسار  الوهیّت  و  سلطه  و  قدرت  و  تدبیر  و  تقدیر  به  یزدان  سبحان،  و  اختصاص  بـندگی  سراسر  جهان  هستی‌،  اعم  از  آسمان  و  زمین  و  چیزها  و  زنده‌ها،  به  این  چنین  الوهیّت  یگانه‌ای  و  این  چنین  سلطه  و  قدرت  یکتائی‌،  و  ایـن  چنین  تدبیر  و  تـقدیری ‌که  پیگردی  و  انبازی  ندارد...  و  میان  باطل  ناروا  و  نادرست  و  ناپایداری‌ که  در  آن  هنگام  روی  زمین  را  دربرگرفته  بود،  و  آن  حقّ  اصیل  را  نیز  فراگرفته  بود،  و  در  زمـین  طاغوتهائی  بودند که  در  زندگی  بندگان  یـزدان  هر  آن‌گونه‌ که  خود  می‌خواستند  تصرّف  می‌کردند،  و  هواها  و  هوسهائی  بود که  بر  زندگی  و  زنـدگان  فرمانروائی  می‌نمودند!..  این  است  جدائی  سترگی‌ که  در  جنگ  بدر  حاصل  آمد  و کامل‌ گردید.  چرا که  میان  آن  حقّ  بزرگ  و  این  باطل  سرکش  یاغی  جدائـی  انـداخت‌،  و  آن  دو  را  به‌گونه‌ای  دور  از  همدیگر  افکند  که  دیگر  با  یکدیگر  آمیخته  نگردند  و  آمیزۀ  همدیگر  نشوند.

جنگ  بدر  جدائی  حقّ  از  باطل  با  این  مدلول  و  مفهوم  فراگیر  و گسترده  و  دقیق  و  عمیق  بود  از  نـواحی  و  زوایای ‌گوناگون‌،  و  جدائی  این  حـقّ  و  ایـن  باطل  در  ژرفاهای  دل  و  درون  بود...  جدائی  میان  یگانه‌پرستی  خالصانۀ  مطلق  با  همۀ  شعبه‌ها  و  شاخه‌هائی ‌که  در  دل  و  درون‌،  و  در  احساس  و  شعو‌ر،  و  در  اخلاق  و  رفتار،  و  در  پرستش  و  بندگی  داشت‌،  و  میان  شرک  و  انبازی  بود  که  به  شکلهای‌ گوناگون  و  به  شیوه‌های  جوراجور  بندگی  دل  و  درون  را  سزاوار  غیر  خدا،  از  قبیل‌:  انسانها  و  هواها  و  هوسها  و  معیارها  و  ارزشها  و  اوضاع  و  احوال  و  آداب  و  رسوم  می‌دید.

جنگ  بدر  جدائی  میان  این  حقّ  و  این  باطل  در  واقعیّت  زندگی  موجود  و  نمایان  نیز  بود...  جدائی  میان  پرستش  موجود  انسانها،  هواها  و  هـوسها،  مـعیارها  و  ارزشـها،  اوضاع  و  احوال‌،  شریعتها  و  قانونها،  و  آداب  و  رسوم  و  اخلاق  و  عادات  بود...  جدائی  برگشت  در  همۀ  اینها  به  یزدان  یگانه‌ای  بود که  جز  او  خدائی  نـیست‌،  و  جز  او  چیره  و  غالبی  نیست‌،  و  جز  او  حـاکم  و  فرمانروائی  نیست‌،  و  جز  او  قانونگذاری  نیست‌...  در  نتیجه  سرها  بلند گردیدند  و  برای  غیر  خدا  خم  و  چم  نشدند،  و  سرها  برابر  و  مساوی  ایستادند  و  برای  جز  حاکـمیّت  خدا  و  شریعت  و  قانون  او کرنش  نبردند،  و  دسته‌ها  و گروه‌های  انسانها  که  گله‌وار  بندۀ  طاغیان  و  یاغیان  بودند،  آزاد  و  رها  گردیدند.

جنگ  بدر  جدائی  میان  دو  دوره  از  تـاریخ  جنبش  اسلامی  بود:  دورۀ  شکیبائی  و  پایداری  و گردهمآئی  و  چشم  انتظاری‌،  و  دورۀ  نیرومندی  و  جنبش  و  یورش  و  جهش‌...  اسلام  که  اسلام  است  اعلان  همگانی  آزادی  (‌انسان‌)  در  (‌زمین‌)  است‌،  آزادی  انسان  با  بیان  الوهیّت  یـزدان  یگـانه  و  حاکمیّت  او  در  جـهان‌،  و  تـعقیب  طاغوتهائی ‌که  الوهیّت  و  حاکمیّت  خدا  را  در  ایـنجا  و  آنجا  غصب  کرده‌اند...  اسلام که  اسلام  است  چاره‌ای  جز  این  نداشت ‌که  باید  نیرو  و  جنبش  و  یـورش  و  جـهش  داشته  باشد.  زیـرا  اسلام  نـمی‌توانست  بایستد  و  در  گوشه‌ای ‌کز کند  و  در  انتظار گذشت  زمان  طولانی  بماند  تا  با گذشت  زمان  زیاد  چه  شود  و  چه  نشود.  اسلام  نمی‌توانست ‌که  تنها  عقیدۀ  جدای  از  همه  چیز  در  دلها  و  درونهای  پیروان  خود  بماند،  و  شعائر  و  مراسم  پرستش  یزدان‌،  و  در  اخلاق  و  آداب  رفتار  و کردار  مسلمانان  با  یکدیگر  خلاصه  شود.  اسلام  چاره‌ای  جز  این  نداشت‌ که  برجهد  و  برای  پیاده کردن  جهان‌بینی  تازه‌،  و  برنامۀ  تازه‌،  و  دولت  تازه‌،  و  جامعۀ  تازه‌،  در  واقعیّت  زندگی‌،  به  پیش  تازد،  و  از  سر  راه  خود  سدّها  و  مانعها  و  دست‌اندازهای  مادی  و  دیدنی  را  براندازد،  آن  چیزهائی ‌که  اسلام  را  سکندری  می‌دهد  و  میان  آن  و  میان  تطبیق  واقعی  در  زندگی  مسلمانان  پیش  از  هر  چیز،  و  پس  از  آن  میان  اسلام  و  میان  زنـدگی  همۀ  انسانها،  حـائل  و  مـانع  می‌گردد...  آخر  اسلام  از  سوی  یزدان  برای  همین  تطبیق  واقعی  آمده  است‌.^[3]

جنگ  بدر  جدائی  میان  دو  دوره  از  تاریخ  انسانها  بود.  چه  انسانها  بطور کلّی  پیش  از  پیدایش  دولت  اسلامی‌،  جدای  از  انسـانها  بطو‌ر کلّی  پس  از  پـیدایش  دولت اسلامی  بودند...  چه  انسانها  بطور  کلّی  پیش  از  برپائی  نظام  اسلامی‌،  جدای  از  مجموعه‌های  انسانهای  پس  از  برپائی  این  نظام  بودند...  این  جهان‌بینی  نوینی‌ که  از  این  نظام  برسید،  و  این  نطام  نوینی‌ که  ا‌ز  این  جهان‌بینی  بردمید،  و  این  جامعۀ  تازه  به  جهان  پانهاده‌ای‌ که  تولّد  تازه  انسانها  را  جلوه‌گر  و  هویدا  می‌کرد،  و  این  معیارها  و  ارزشهائی ‌که  هم  سراسر  زندگی  بر  آن  برپا  و  برجا  می‌گردید،  و  هم  نظام  اجتماعی  و  قانونگذاری  بر  آن  استوار  و  پایدار  می‌شد،  همۀ  اینها  تنها  ملک  مسلمانان  نماند  و  فقط  متعلّق  بدیشان  نشد،  از  آن  زمان‌ که  جنگ  بدر درگرفت  و وجود  جامعۀ  نـوین  برقرار و  اسـتوار  کردند.  بلکه  همۀ  اینها کم‌کم  ملک  تمام  انسـانها  شـد.  انسانها  از  آنها  چه  در  سرزمین  اسلام  و  چه  در  خارج  از  آن‌،  متأثّر  شدند،  خواه  به  شکل  د‌وستی  با  اسلام‌،  و  خو‌اه  به  صورت  دشمنی  با  اسلام‌...  صلیبیهائی ‌که  از  غرب  لشکرکشی ‌کـرده  بودند  تـا  با  اسـلام  بجنگند  و  در  سرزمینهای  خودش  آن  را  نابود  و  از میان  بردارند،  از  آداب  و  رسوم  جامعۀ  اسلامی  متأثّر  شـدند،  جامعۀ  اسلامی‌ای‌ که  برای  درهم  شکستن  آن  آمده  بودند.  صلیبیها  به  سرزمینها  و کشورهای  خود  برگشتند  تا  رژیم  فئود‌الیسم  یا  ارباب  رعـیّتی  را  درهم  شکنند کـه  در  میانشان  رواج  داشت‌.  این  وقتی  بود که  بقایای  نظام  اجتماعی  اسلامی  را  دیده  بودند!..  مغو‌لها  و  تاتارها  نیز  از  شرق  لشکرکشی‌ کردند  تا  با  اسلام  بجنگد  و کار  آن  را  بسازند.  البتّه  آنان  با  اشارۀ  یهودیان  و  مسیحیان  اقدام  به  لشکرکشی  کـردند که  در  سرزمینهای  اسلامی  می‌زیستند.  در  نهایت  مغولها  و  تـاتارها  تـحت  تأثـیر  عقیدۀ  اسلام  قرار گرفتند  و  مسلمان  شدند  و  آن  را  با  خود  به  سرزمین  جدید  فراخی  از  جهان  بردند  تا  در  آنجا  به  انتشار  آن  بپردازند،  و  بر  اساس  عقیدۀ  اسلام  خلافتی  را  بنیانگذاری‌ کنند  و  برپای  دارند که  از  قرن  پانزدهم  تا  قرن  بیستم  در  قلب  اروپا  باقی  ماند!..  به  هر  حال  تاریخ  انسانها  بطور کلّی  از  زمان  رخداد  بدر  از  ایـن  جدائی  متأثّر  شده‌ است‌،  چه  در  سرزمینهای  اسلامی  و  چه  در  سرزمینهایی  که  با  اسلام  به  مبارزه  و  مقابله  پرداخته‌اند.^[4]

جنگ  بدر  جدائی  مـیان  دو  اندیشه  د‌ربارۀ  عوامل  پیروزی  و  عوامل  شکست  بوده  ا‌ست‌.  جنگ  بدر  در  حالی  درگرفت‌ که  همۀ  عوامل  ظاهری  پیروزی  در  صف  مشرکان‌،  و  همۀ  عوامل  ظاهری  شکست  در  صف‌ گروه  مؤمنان  بود.  تا  آنـجا که  منافقان  و کسانی‌ که  در  دلهایشان  بیماری  (‌کفر  و  نفاق‌)  بود  می‌گفتند:

(غَرَّ هَـؤُلاء دِینُهُمْ ).

اینان  را  آئینشان  مغرور  نموده  است  و  گول  زده  است‌.  (‌انفال  /  49) 

یزدان  سبحان  خواسته  بود که  کارزار  بدین  شیوه  جریان  یابد  -‌ کارزاری  که  نخستین  پیکار  میان  مردمان  فراوان  مشرک  و  میان  مردمان  اندک  مؤمن  بوده  است  - ‌تا  این  کارزار  جدائی  میان  دو  انـدیشه  و  دو  سـنجش  دربارۀ  اسباب  پیروزی  و اسباب  شکست  باشد،  و  عقیدۀ نیرومند  بر  جمع  فراوانی  از  لحاظ  شماره  و  توشه  و  ساز  و  برگ  پیروز گردد،  و  برای  مردمان  روشـن  شود که  پیروزی  از  آن  عقیدۀ  شایستۀ  نیرومند  است‌،  نـه  از  آن  خود  اسلحه  و  ساز  و  برگ  جنگ‌.  و  متوجّه  شوند که  بر  پیروان  عقیدۀ  درست  واجب  است ‌که  جهاد کنند  و  به  جرگۀ ‌کارزار  با  باطل  فرو روند  بدون  ایـن‌ که  منتظر  بمانند  تا  نیروی  ظاهری  مادی  برابر  شود  و  تعادل  قوا  فراهم  آید.  چرا که  پـیروان  حقّ  از  نـیروی  دیگری  برخوردارند که‌ کفّۀ  ترازو  را  بالا  می‏‎برد  و  تعادل  قوا  را  به  هم  می‌زند.  این  هم  تنها  سخنی  نیست ‌که‌ گفته  شود  و  بر  باد  رود.  بلکه  واقعی  و  حقیقی  است  و  مشـاهده  می‌شود.

خلاصه  جنگ  بدر  جدائی  میان  حقّ  و  باطل  با  مدلول  و  مفهوم  دیگر‌ی  است‌.  آن  مدلول  و  مفهومی ‌که  فرمودۀ  خداوند  بزرگ  در اوائل  این  سوره  بدان  اشاره  می‌کند:   

(وَإِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّهَا لَکُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ وَیُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَیَقْطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ (٧)لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَیُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ) (٨)

 (‌ای  مؤمنان  به ‌یاد  آورید)  آنگاه  را  که  خداوند  پـیروزی  بر  یکی  از  دو  دسته  را  به  شما  وعده  داد.  (‌پیروزی  بـر  کاروان  تجاری  قریش  بـه  سـرپرستی  ابـوسفیان‌،  و  یـا  پپروزی  بر  لشکری  کـه  از  مکّـه  تدارک  شده ‌بود  و  بـه  سرپرستی  ابوجهل  برای  نجات  کاروان  آمده  بود)‌.  شما  دوست  می‌داشتید  دسـته‌ای  نصیب  شـما  گردد  که  از  قدرت  و  قوّت  چندانی  بـرخوردار  نـیست  (‌که  کـاروان  بود)  ور  خدا  می حواست  حقّ  را  با  سـخنان  خود  (‌کـه  بیانگر  اراده  و  قدرت  یـزدانـند،  بـرای  مـردم‌)  ظـاهر  و  اســتوار  گرداند  و  کافران  را  (‌از  سررمین  عرب  بـا  پیروزی  مؤمنان‌)  ریشه‌کن  کند  (‌لذا  شـما  را  با  لشکـر  قریش  درگیر  کرد)‌.  تا  بدین  وسـیله  حقّ  را  (‌که  اسـلام  است‌)  پابرجا  و  باطل  را  (‌که  شرک  است‌)  تباه  گرداند،  هـــر چـند  کــه  بـزهکاران  (‌کافر  و  طـغیانگر،  آن  را) نپسندند. (‌انفال/  ٧  و  ٨) 

کسانی ‌که  از  مسلمانان  برای  پیکار  بیرون  رفته  بودند،  می‌خواستند  با کاروان  ا‌بوسفیان  و  با  غنائم  آن  رویاروی  گردند.  ولی  خدا  چیزی  را  برای  آنان  خواست‌ که  ایشان  نخواسته  بودند  و  در  نظر  نداشـتند.  خدا  خـواست‌ کـه  کاروان  ابوسفیان  (‌که  قدرتمند  نبود)  از  دست  مسلمانان  به‌ در  رود  و  با  نفرات  ابوجهل  (‌که  قدرتمند  بودند)  رویاروی  شوند،  و کارزار  و  پیکار  و کشـتار  و  اسیـر  کردن  در  میان  باشد،  و کاروان  و  غنیمت  و کوچ  آسوده  و  خوشایند  در  میان  نباشد!  یزدان  سبحان  بدیشان  فرموده  است  این  کار  خدا  و  ساختار  او  است‌:

(لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَیُبْطِلَ الْبَاطِلَ ).

تا  بدین  وسیله  حقّ  را  (‌که  اسلام  است‌)  پابرجا  و  باطل  را  (‌که  شرک  است‌)  تباه  گرداند.

این  اشاره  به  بیان  حقیقت  بزرگی  داشته  است‌:  در  جامعۀ  انسانی  حقّ  قطعاً  حقّ  نـمی‌گردد،  و  باطل  قطعاً  باطل 

نمی‌شود،  تنها  با  بیان  (‌نظری‌)  دربارۀ  حقّ  و  باطل،  و  یا  تنها  با  اعتقاد  (‌نظری)  داشتن  به  این ‌که  این  حقّ  است  و  آن  باطل‌...  حقّ  قطعاً  حقّ  نمی‌گردد  و  در  زندگی  واقعی  مردمان  یافته  نمی‌شود،  و  باطل  قطعاً  باطل  نمی‌گردد  و  از  زندگی  واقعی  مردمان  برچیده  نمی‌شود،  مگر  این‌ که  سلطه  و  قدرت  باطل  درهم  شکسـته  شود،  و  سـلطه  و  قدرت  حقّ  چیره‌ گردد.  این ‌کار  هم  صورت  نـمی‌پذیرد  مگر  این‌ که  سـپاهیان  حقّ  چیره  و  پـیروز گردند،  و  سپاهیان  باطل  شکست  داده  شوند  و  تار  و  مار گردند...  چه  این  آئین  برنامۀ  جنبش  واقعی  و کوشش  عملی  است‌،  نه  این‌ که  فقط  (‌نظربّۀ)  شناخت  و  ستیز،  و  یا  برنامۀ  تنها  اعتقاد  منفی  باشد  و  بس !

با کارزار  بدر،  حقّ  حقّ ‌گردید  و  باطل  هم  باطل  و  پوچ  شد.  این  پیروزی  عملی‌،  جدائی  واقـعی‌،  مـیان  حـقّ  و  باطل  بدین  اعتبار  بود  که  فرمودۀ  یزدان  بزرگوار  بدان  اشاره  کرده ‌است  بدان  هنگام ‌که  در  صدد  بیان  خواست  و  ارادۀ  آفـریدگار  از  ایـن  پـیکار،  و  از  بیرون  آوردن  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  خانه  و کاشانه‌اش  برای ‌کار  درستی‌،  و  از گریختن  و  نجات  پیدا کردن  کاروان  -  آن  چـیزی  کـه  شوکت  و  قدرتی  نداشت  -‌ و  برخورد  با  دسته  و گـروه  قدرتمند  و  شکوهمند،  برمی‌آید.

همۀ  اینها  جدائی  در  برنامۀ  خود  این  آئین  بود.  با  ایـن  جدائی‌،  سرشت  این  آئین  و  حقیقت  آن  در  احساس  خود  مسلمانان  در  برابر  این  آئـین  روشـن  می‌گردد...  ایـن  جدائی  به‌ گونه‌ای  است  که  امروزه  ما  ضـرورت  آن  را  درک  می‌کنیم‌،  وقتی ‌که  می‏‎بینیم  چه  انـدازه  شلی  و  سستی  به  دلها  و  درونهای ‌کسانی  خزیده  است ‌که  خود  را  مسلمان  می نامند!  تا  آنجا که  این  شل  و  ولی  و  ضعف  و  سستی  به  برداشت‏های  برخی  از کسانی  خزیده  است‌ که  وظـیفۀ  دعوت  مردمان  به  ایـن  آئـین  را  بر  عـهده  گرفته‌اند!^[5]

  مفهومهای ‌گوناگون  و  فراگیر  و  ژرف‌،  جنگ  بدر:

(یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ ).

روز  جدائی  (‌حقّ  از  باطل  و  ایمان  از  کفر)  روزی  که  دو  گروه  (‌مؤمنان  و  کافران‌)  رویاروی  شدند. (‌انفال  /  41)

(عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٤١)

خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است.

بلی  جنگ  بدر  مثالی  از  قدرت  یزدان  بر  هـر چـیزی  در  جهان  است‌...  مثالی  است‌ که  دربارۀ  آن  هیچ  ستیزه‌گری  به  ستیزه  نـمی‌پردازد،  و  هیچ  کشـمکش  کـننده‌ای  بـه  کشمکش  نمی‌نشیند...  مثالی  از  واقعیّت  زندگی  است  و  عیان  است  و  نیازی  به  بیان  ندارد.  جنگ  بدر  را  جز  با  قدرت  یزدان  نمی‌توان  تفسیر  و  توجیه‌ کـرد.  خدا  است‌ که  بر  هر چیزی  توانا  است‌.

*

در  اینجا  روند  قرآنی  برمی‏گردد  به  روز  جدائی‌،  روزی  که  در  آن  دو گروه  به  هم  رسیدند  و  با  هم  به‌ کـارزار  پرداختند...  به‌ کارزار  برمی‌گردد،  و  دوباره  آن  را  نمایش  می‌دهد.  با  شیوۀ  شگفتی  صحنه‌ها  و  مـوقعیّتهای  آن  را  حاضر  می‌آورد  و  پیش  چشم  می‌دارد.  به‌ گونه‌ای  کـه  انگار  هم‌ اینک  جنگ  بدر  در گرفته  است  و  عملاً  دیده  می‌شود.  از  تدبیر  و  تقدیر  یزدان  در  اداره  و  چـرخش  و  گردش  آن  پرده  برداشته  می‌شود.  تـا  آنجا  کـه  انسـان  نـــزدیک  است  دست  یـزدان  سـبحان  را  در  فـراسـوی  رخدادها  و  حرکتها  ببیند.  همچنین  هدف  از  این  تدبیر  و  تقدیری  که  پیاده  شده  است  آن ‌گونه  که  خـدا  خـواسـته  است‌،  جلوه‌گر  می‌آید:

(إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیَا وَهُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ لاخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعَادِ وَلَکِنْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْرًا کَانَ مَفْعُولا لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَیَحْیَا مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ وَإِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ (٤٢)إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ فِی مَنَامِکَ قَلِیلا وَلَوْ أَرَاکَهُمْ کَثِیرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِی الأمْرِ وَلَکِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٤٣)وَإِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلا وَیُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْرًا کَانَ مَفْعُولا وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ) (٤٤)

 (‌به  یاد  آورید)  زمانی  را  که  شما  در  طرف  نزدیک‌تر  (‌به  مدینۀ  منوّره‌)  بودید  (‌و  باران  فقط  در  آنجا  بارید  و  زمین  را  سـفت  گـردانید)  و  آنـان  (‌یـعنی  دشـمنان‌)  در  طرف  دورتر  مستقرّ  بودند  (‌و  آب  در  اختیار  نداشتند  و  زمـین  آنجا  سست  بود  و  بارانی  هم  به  خود  نـدید،  و  لذا  قدمها  بدان  فرو  می‌رفت‌)  و  کاروان  قریشیان  بـه  سـرپرستی  ابــوسفیان  که  شـما  در  تـعقیب  آن  بـودید)  در  مکـان  پائین‌تری  از  شما  قـرار  داشت‌.  اگر  بـا  همدیگر  وعدۀ  (‌جنگ‌)  می‌دادیـد  (‌قریشیان  بـه  خـاطر  هـراس  از  شـما  مؤمنان‌،  و  شمـا  مؤمنان  به  سبب  کمی  خود  و  فراوانـی  دشمنان‌)  به  وعدۀ  خود  وفا  نـمی‌گردید،  و لیکن  (‌بـدون  وعدۀ  قبلی  و  میل  قلبی  با  یکدیگر  رویـاروی  شـدید)  تـا  خداوند  کاری  را  تحقّق  بخشد  که  می‌بایست  انجام  گیرد،  و  بدین  وسیله  آنان  که  گمراه  می‌شوند  بـا  اتمام  حـجّت  بوده  و  آنان  که  راه  حقّ  را  می‌پذیرند  بـا  آگاهی  و  دلیـل  آشکار  باشد.  بیگمان  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است  (‌و  او  بود  که  گروه  اندک  مسلمانان  را  پیروز،  و  گروه  فـراوان  کافران  را  شکست  داد)‌.  در  آن  زمان  خداونـد  در  خواب  دشمنان  را  به  تو  اندک  نشان  داد،  و  اگر  آنـان  را  زیـاد  نشان  مـی‌داد،  مسـلّماً  سست  مـی‌شدید  و  دربـارۀ  کـار  (‌جنگیدن  و  نجنگیدن‌)  دچـار  کشـمکش  مـی‌کشتید،  ولی  خداوند  (‌شما  را  از  این  عجز  و  اختلاف‌)  رهائی  بخشید،  چرا  که  او  از  آنچه  (‌در  میـان  دلها  و)  در  اندرون  سـینه‌ها  است  بـاخبر  است  (‌و  از  روحیّه  و  بـاطن  همگان  آگاه  است‌)‌.  و  در  آن  زمان  خداوند  آنــان  را  در  نـظر  شما  بـه  هنگام  رویاروئی  کم  جلوه  داد،  و  شما  را  نیز  در  نظر  آنان  کم  جلوه  داد،  تا  خداونـد  مـوضوعی  را  که  مـی‌بایست  تحقّق  یابد  انجام  دهد.  (‌این  ارادۀ  خدا  بود)  و  همۀ  کارها  و  همۀ  چیزها  (‌در  این  جهان‌)  به  فرمان  و  خواست  یـزدان  برمی‏گردد  (‌و  آنچه  او  بخواهد  می‌شود  و  بس‌)‌.

کارزار  همراه  با  موقعیّت  هر  دو گروه  در  آن  برجسته  و  نمایان  است‌،  و  تدبیر  و  تقدیر  نهان  در  فراسوی  آن  پیدا  و  هویدا  است‌...  نزدیک  است  دست  خدا  دیده  شود  که  دارد  اینان  را  در  اینجا،  و  آنان  را  در  آنجا،  و کاروان  را  دورادور،  نگاه  مـی‌دارد!  واژه‌هـا  نـزدیک  است  پـرده  بردارد  از  تعبیر  و  تـقدیر  خـدا  کـه  نـهفته  در  خواب  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  در  انـدک  نشـان  دادن  هر دسته‌ای  به  چشمان  دستۀ  دیگر،  و  در  تحریک  و  آغالانیدن  هر  یک  از  دو گروه  نسبت  به  همدیگر  است‌...  هیچ  چیزی  بجز  اسلوب  یگانۀ  قرآنی  نمی‌تواند  صحنه‌ها  را  و  آنچه  را که  در فراسوی  صحنه‌ها  است‌،  با  این  سرزندگی  و  با  ایـن  حرکت  و  جنبش  دیدنی‌،  آن  هم  در  ایـن  پـهنۀ ‌کـوچک  تعبیر،  نشان  دهد  و  بنماید!

این  صحنه‌هائی  را کـه  آیـات  قـرآنـی  آنها  را  حـاضر  می‌آورند،  هنگام  بررسی ‌کارزار  در  پرتو  تاریخ  زندگی  پیغمبر  صلّی ا‌لله ‌علیه وآله وسلّم  ‌و  اصحاب‌،  پیش  چشم  داشتیم‌...  مسلمانان  وقتی ‌که  از  مدینه  بیرون  آمـدند  در کنارۀ  پـهن‌دشت  درّه‌ای  منزل  گزیدند  که  به  مدینه  نزدیک  بود.  سپاهیان  مشرکان  هم  تحت  فرماندهی  ابوجهل  در کنارۀ  دیگر  آن  پهن  دشت  رحل  اقامت  افکندند که  از  مدینه  دور  بـود.  میان  دو گروه  مسلمانان  و  مشرکان  تپّه‌ای  بود که  آن  دو  دسته  را  از  یکدیگر  جدا  می‌کرد...  و  امّا کاروان  از  میان  به ‌در  رفته  بود  و  ابوسفیان  آن  را  به  ساحل  دریا  برده  بود  که  پائین‌تر  از  دو  سپاه  مسلمانان  و  مشرکان  بود.

هیچ  یک  از  دو  سیاه  از  موقیّعت  و  محلّ  استقرار  دیگری  خبری  نداشت‌...  خداوند  آن  دو  سپاه  را  این‌گونه  در  دو  سوی  تپّه‌ای  بـرای  کـاری  کـه  می‌خواست ‌گـردآوری  فرمود.  حتّی  اگر  این  دو  سپاه  به  یکدیگر  وعدۀ  همایش  برای  نبرد  می‌دادند،  از  لحاظ  مکان  و  زمان  با  این  دقّت  و  با  این  نظم  و  ترتیب  جمع  نمی‌آمدند.  این  چیزی  است  که  یزدان  آن  را  به  یاد گروه  مسلمانان  می‌اندازد  تا  تدبیر  و  تقدیر  خدا  را  پیش  چشم  داشته  و  به  یادآورند.

(إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْیَا وَهُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ لاخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعَادِ وَلَکِنْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْرًا کَانَ مَفْعُولا).

 (‌به  یاد  آورید)  زمانی  را  که  شما  در  طرف  نزدیک‌تر  (‌به  مدینۀ  منوّره‌)  بودید  (‌و  باران  فقط  در  آنجا  بارید  و  زمین  را  سـفت  گردانـید)  و  آنـان  (‌یـعنی  دشـمنان‌)  در  طرف  دورتر  مستقرّ  بودند  (‌و  آب  در  اختیار  نداشتند  و  زمـین  آنجا  سست  بود  و  بارانی  هم  به  خود  نـدید،  و  لذا  قدمها  بدان  فرو  می‌رفت‌)  و  کاروان  (‌قریشیان  بـه  سـرپرستی  ابـوسفیان  که  شـما  در  تـعقیب  آن  بـودید)  در  مکـان  پائین‌تری  از  شـما  قـرار  داشت‌.  اگر  بـا  همدیگر  وعدۀ  (‌جنگ‌)  می‌دادیـد  (‌قریشیان  بـه  خـاطر  هـراس  از  شما  مؤمنان‌،  و  شما  مؤمنان  به  سبب  کمی  خود  و  فـراوانـی  دشمنان‌)  به  وعدۀ  خود  وفا  نـمی‌کردید،  و لیکـن  (‌بـدون  وعدۀ  قبلی  و  میل  قلبی  با  یکدیگر  رویـاروی  شـدید)  تـا  خداوند  کاری  را  تحقّق  بخشد  که  می‌بایست  انجام  گیرد.  در  فراسوی  این  برخورد  و  رویاروئی  بدون  وعدۀ  قبلی،  آن  هم  با  این  دقّت  و  با  این  نظم  و  ترتیب‌،‌ کار  بزرگی  است ‌که  مقدّر  شده  است  و  خدا  می‌خواهد  آن  را  در  جهان  واقع  پیاده  کند،  و  برای  پیاده  کردن  آن  این  تدبیر  نهان  دقیق  را  و  چاره‌جوئی  لطیف  را  تهیّه  می‏‎بیند،  و  شما  مسلمانان  را  ابزار  پیاده‌ کردن  آن  می‌سازد،  و  همۀ  شرائط  و  ظروفی  را  آماده  می کند که  شما  برای  اقـدام  بـدان  و  انجام  آن  بدانها  نیازمندید!

این  کاری  که  لازمۀ  پیاده ‌کردن  چنین  هدفی  بوده ‌است  و  یزدان  شرائط  و  ظروف  را  برای  پـیاده  شـدن  آن  تـهیّه  نموده  است‌،  همان  چیزی  است ‌که  دربارۀ  آن  فـرموده    است‌.

(لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَیَحْیَا مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ ).

تا بدین‌ وسیله  آنان  که  گمراه  مـی‌شوند  بـا  اتـمام  حـجّت  بوده  و  آنان  که  راه  حقّ  را  می‌پذیرند  بـا  آگاهی  و  دلیـل  آشکار  باشد.

هلاک  شدن  بیانگر  هم  مدلول  و  مفهوم  مسـتقیم  خـود  است‌،  و  هم  بیانگر کفر  است‌.  همچنین  حیات  نـیز  هـم  مدلول  و  مفهوم  مستقیم  خود  را  می‏‎بخشند  و  هم  بیانگر  ایمان  است‌...  ولی  در  اینجا  مدلول  و  مفهوم  د‌وم  آنـها  روشن‌تر  و  بهتر  به  نظر  می‌رسد.  همان ‌گونه ‌که  به  همین  معنی  یزدان  سبحان  آنها  را  به ‌کار  برده  است‌:

(أو من کان میتاً فأحییناه وجعلنا له نوراً یمشی به فی الناس کمن مثله فی الظلمات لیس بخارج منها ?).

آیا  کسی  کـه  (‌به  سبب  کفر  و  ضـلال  هـمچون‌)  مـرده‌ای  بوده  است  و  ما  او  را  (‌با  اعطاء  ایمان  در  پرتو  قرآن‌)  زنده  کرده‌ایم  و  نوری  (‌از  منارۀ  ایمان‌)  فرا  راه  او  داشته‌ایم  که  در  پرتو  آن‌،  مـیان  مـردمان  راه  مـی‌رود  (‌و  چشـم  او  را  روشنائی‌،  گوش  او  را  شنوائی‌،  زبان  او  را  توان  گفتار،  و  دست  و  پای  او  را  قـدرت  انـجام  کـار  مـی‌بخشد)  مـانند  کسی  است  که  به  مثل  گوئی  در  تاریکیها  فرورفته  است  (‌و  توده‌های  انباشتۀ  ظلمتکدۀ  کفر  او  را  در  خود  بلعیده  است  و  شـبح  بــی جان  و  بـی‌اندیشه  و  بـی‌تکانی  از  او  برجای  نهاده  است‌)  و  از  آن  تاریکیها  نمی توانـد  بـیرون  بیاید.                                                       (‌انعام  /  ١٢٢)

 در  این  آیه  از کفر  با  موت‌،  و  از  ایمان  با  حیات‌،  تـعبیر  شده  است‌.  این  تعبیر  بیانگر  دیدگاه  اسلام  دربارۀ  حقیقت  کفر  و  حقیقت  ایمان  است‌.  قبلاً  این  دیدگاه  را  با  تفصیل  بیشتری  توضیح  دادیم‌،  بدان  هنگام‌ که  این  آیه  را  در  سورۀ  انعام  تفسیر کردیم  و  در  جزء  هشتم  از  آن  سخن  گفتیم‌. ^[6]

علّت  ترجیح  این  معنی  در  اینجا،  این  است‌ که  جنگ  بدر  -  همان‌ گونه‌ که  یزدان  سبحان‌ گفته  است  -‌ (روز  جدائی)  بوده  است‌.  خدا  در  آن‌،  میان  حقّ  و  باطل  جدائی  انداخته  است‌،  همان‌گونه ‌که  اندکی  پیش  بیان ‌کردیم‌.  بدین  خاطر  است‌ که  هر کس  بعد  از  آن‌ کافر گردد  بدون  هر گونه ‌گمان  و  شبهه‌ای ‌کفر  را  برگزیده  است‌،  و  لذا  از  روی  دلیل ‌کافر  بسپار  است‌.  و  هر کس  بعد  از  آن  ایمان  را  برگزیند  از  روی  حجّت  و  برهان  روشنی  ایمان  را  انتخاب ‌کرده  است  که  کارزار  آن  را  نشان  داده  است  و  نمایان  کرده  است‌.  کارزار  با  شرائط  و  ظروفی که  داشته  است‌،  دلیل  و  برهانی  با  خود  آورده  است  و  ارائـه  داده  است‌ که  انکارناپذیر  است‌،  و  به ‌گونه‌ای  بر  تدبیر  و  تقدیر  فراتر  از  تدبیر  و  تقدیر  انسانها،  و  بر  نیروهائی  فراتر  از  نیروهای  انسانها،  دلالت  دارد  که  نمی‌توان  منکر  آن  گردید...  این  کارزار  ثابت  می‌کند  که  این  آئین  خداوندی  دارد  که  کار  پیروان  آن  را  بر عهده  می‌گیرد،  هر  وقت‌ که  آنـان  با  او  خالص  و  مخلص  بوده  و  در  راه  او  جهاد  و  تلاش ‌کنند،  و  شکیبائی  و  ایستادگی  ورزند،  و  استوار  و  پایدار  بمانند.  همچنین  این  کارزار  ثابت  می‌کند  که  اگر کار  به  نیروهای  مادی  ظاهری  واگذار  بود  مشرکان  شکست  نمی‌خوردند  و گروه  مسلمانان  ایـن  پـیروزی  بزرگ  را  فراچنگ  نمی آوردند.

خود  مشرکان  به  همپیمان  خود که  خواسته بود  مشرکان  را  با  مردانی  کمک  و  یاری  دهد،  بدان  هنگام  که  به  سوی  جنگ  بدر  می‌رفتند، ‌گفتند:  (‌به  جانمان  سوگند  اگر  ما  با  انسانها  می‌جنگیم  ضعف  و  ناتوانـی  در  برابر  ایشـان  نداریم‌.  و  اگر  با  خدا  می‌جنگیم  -  همان ‌گونه ‌که  مـحمّد  گمان  می‌برد  -‌کسی  در  برابر  خدا  تاب  و  توان  ندارد!)  مشرکان  قریش  می‌دانسـتند  -‌ کاش  دانسـتن  سودمند  می افتاد  - ‌که  آنان  قطعاً  با  خدا  می‌جنگند  همان‌ گونه  که  محمّد  صادق  امین  بدیشان  خبر  داده  بود،  و  می‌دانستند  که‌ کسی  در  برابر  خدا  تاب  و  توان  ندارد.  پس  اگر  بعد  از  آن  با کفر  بمیرند  با  دلیل  می‌میرند!

این  چیزهائی  است ‌که  از  معنی  و  مفهوم  این  پیرو  به  ذهن  می‌رسد:

(لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَیَحْیَا مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ ).

تا  بدین‌ وسیله  آنان  که  گمراه  می‌شوند  بـا  اتـمام  حـجّت  بوده  و  آنان  که  راه  حقّ  را  می‌پذیرند  بـا  آگاهی  و  دلیـل  آشکار  باشد.

ولی ‌گذشته  از  این  معنی‌،  اشارۀ  دیگری  در  بر  دارد:  رخداد کارزار  میان  لشکریان  حقّ  و  لشکریان  باطل،  و  غلبۀ  سلطه  و  قدرت  حقّ  در  جهان  بیرون  - ‌پس  از  غلبۀ سلطه  و  قدرت  حقّ  در  جهان  درون  -‌ همۀ  اینها کـمک  می‌کنند که  حقّ  برای  چشمها  و  دلها  جلوه‌گر  آیـد،  و  هر گونه  شکّ  و  شبهه‌ای  از گسترۀ  خردها  و  پهنۀ  درونها  بزداید،  همان‌ گونه ‌که  در  این  فتح  و  پیروزی کار  روشن  و  آشکار  است‌،  و کسی‌ که  هـلاکت  -  یـعنی کـفر  -  را  می‌خواهد  شکّ  و  شبهه‌ای  دربارۀ  حقّی  نداشته  باشد که  آشکار  شده  است  و  برتری ‌گرفته  است‌.  همچنین‌ کسی  که  می‌خواهد  زنده  بماند  -‌ یعنی  ایمان  بیاورد  - ‌شکّ  و  شبهه‌ای  نداشته  باشد  در  این‌ که  این  همان  حقّی  است ‌که  خدا  آن  را  یاری  و  مـدد  رسانده  است‌،  و  سرکشان  و  یاغیان  را  خوار  و  رسو‌ا گردانده  است‌.  همیشه  هم  ایـن  چنین  بوده‌ است  و  این  چنین  خواهد  بود.

این  معنی  ما  را  به  یاد  چیزی  می‌اندازد که  در  جزء  نهم‌،  هنگام  آشنائی  با  سورۀ  انفال  بیان  داشتیم  و  از  ضرورت  جهاد  برای  در هم  شکستن  نیروهای  شرّ  و  نابودی  قدرت  و  سلطۀ  طاغوت‌،  و  برافراشتن  پرچم  حقّ  و  بـالا  بـردن  قدرت  و  سلطۀ  یزدان‌،  سخن‌ گفتیم‌.  همچنین  این  نگرش  به  ما کمک  می‌کند که  ابعاد  اشاره‌ای  را  درک  و  فهم‌ کنیم  که  فرمودۀ  خداونـد  بـزرگوار  در  ایـن  سـوره  ارزانـی  می‌دارد:

(وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ ).

برای  (‌مبارزه  با)  آنـان  تـا  آنـجا  کـه  مـی‌توانـید  نـیروی  (‌مادی  و  معنوی‌)  و  (‌از  جمله‌)  اسـبهای  ورزیـده  آمـاده  سازید،  تا  بدان  (‌آمادگی  و  ساز  و  برگ  جنگی‌)  دشــمن  خدا  و  دشمن  خویش  را  بترسانید....(‌انفال  /  60‌)

 آماده  کردن  و  تهیّه  دیدن  نیرو  و  بیم  دادن  و  ترساندن  با  آن‌،  از  زمرۀ  چیزهائی  است‌ که  به  جلوه‌گری  حقّ  در  برخی  از  دلها کمک  می کند،  دلهائی ‌که  بیدار  نمی‌شوند  و روشن  نمی‌گردند  و بینش  پیدا  نمی‌کنند  مگر  با آهنگها  و  نواهای  نیروئی ‌که  حقّ  را  در  ضمن  خود  دارند  و  آن  را  برای  اعلان  آزادی  (‌‌انسان‌)  در  (‌زمین‌)  با  خو‌د  می‏‎برند،  همان‌ گونه  که  قبلاً گفتیم‌. ^[7]

پیروی ‌که  بر  تدبیر  و  تقدیر  الهی  در کارزار،  و  بر  هدف  از  این  تدبیر  و  تقدیری ‌که  عملاً  تحقّق  یافته  است  و  پیاده  گردیده  است  دلالت  می کند،  عبارت  است  از:

(وَإِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ).

بیگمان  خدا  شنوای  آگاه  است‌.

بر  یزدان  سبحان  چیزی  پنهان  نمی‌گردد  از  چیزهائی ‌کـه  پیروان  حقّ  یا  پیروان  باطل  می‌گویند،  و  از  چیزهائی ‌که  گـذشته  از  اقوال  و  افعال  در  سینه‌های  خود  نـهان  می‌دارند.  یزدان  با  اطّلاع  بر  آشکاراهای بیرون  و  آگاه  از  رازهای  درون‌،‌ کارها  را  می‌گرداند  و  در  آنها  تدبیر  و  تقدیر  نگاه  می دارد،  و  او  شنوای  آگاه  است‌.

پس  از  این  پیروی ‌که  در  وسّـط  غـرضۀ ‌کـارزارهـا  و  رخدادها  و  ظروف  و  شرائط  آن  قـرار  مـی‌گیرد،  رونـد  قرآنی  به  این  عرضه  ادامه  می‌دهد،  و  از  تدبیر  پـنهان  لطیف ‌پرده برمی‌دارد:          

(إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ فِی مَنَامِکَ قَلِیلا وَلَوْ أَرَاکَهُمْ کَثِیرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِی الأمْرِ وَلَکِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُور)ِ (٤٣)

  در  آن  زمان  خداوند  در  خواب  دشمنان  را  بـه  تـو  انـدک  نشـان  داد،  و  اگر  آنـان  را  زیـاد  نشـان  مـی‌داد،  مسـلّماً  سست  می‌شدید  و  دربـارۀ  کار  (‌جنگیدن  و  نجنگیدن‌)  دچار  کشمکش  می‌گشتید،  ولی  خداوند  (‌شـما  را  از  ایـن  عجز  و  اختلاف‌)  رهائی  بخشید،  چرا  که  او  از  آنـچه  (‌در  میان  دلها  و)  در  اندرون  سینه‌ها  است  باخبر  است  (‌و  از  روحیّه  و  باطن  همگان  آگاه  است‌)‌.

از  جملۀ  چیزهائی  که  تدبیر  و  تقدیر  الهی  در کارزار  بر  آن  بوده  است  این  بوده  است‌ که  به  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  خواب‌ کافران  را  اندک  و  ناتوان  و  نـاچیز  نشـان  دهد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هم  خواب  خود  را  برای  اصحاب  خود  روایت  مـی‌کند.  یـاران  او  از  ایـن  خواب  شـادمان  می‌گـردند،  و  برای  ورود  به  پـیکار  دل  و  جـرأت  پیدا  می‌کنند...  آن‌ گاه  یزدان  در  اینجا  خبر  می‌دهد که  چرا  آنان  را  اندک  به  پیغمبر  خود  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نشان  داده  است‌.  خدا  می‌دانسته  است  که  اگر  ایشان  را  بدو  زیاد  نشان  می داد،  این  امر  دلهای ‌گروه  اندکی  را که  با  او  بودند  می‌شکست  و  آنها  را  سست  می‌گردانید،  گـروه  انـدکی  کـه  بـدون  آمادگی  برای  جنگ  بیرون  آمده  بودند  و  انتظار  جـنگ  را  نداشتند.  آنان  برای  رویاروئی  با  دشمن  خود  ضعیف  مـی‌شدند،  و  بـرای  رویـاروئی  بـا  ایشـان  کشـمکش  می‌نمودند  و گروهی  چنین  می‌دید که  با  دشمن  بجنگند،  و گــروهی  چـنین  مـی‌دید  کـه  از  درگـیری  بـا  دشـمن  بپرهیزند...  این  چنین‌ کشمکشی  هم  در  این  چنین  ظروف  و  شرائطی  بـدترین  چـیزی  است  کـه  دامـنگیر  سـپاهی  می گر‌دد  که  با  دشمنانی  رویاروی  می‌شود:

(وَلَکِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُور)ِ (٤٣)

ولی  خداوند  (‌شـما  را  از  ایـن  عـجز  و  اختلاف‌)  رهـائی  بخشید،  چرا  که  او  از  آنچه  (‌در  میان  دلها  و)  در  اندرون  سینه‌ها  است  باخبر  است  (‌و  از  روحیّه  و  بـاطن  همگان  آگاه  است  )‌.

یزدان  سبحان  از  آنچه  در  میان  دلها  و  در  اندرون  سینه‌ها  است  باخبر  و  آگاه  بود،  لذا  در  حقّ ‌گروه  مسلمانان  لطف  و  مهربانی ‌کرد  و  چون  ضعف  آنان  را  در  این  مـوقعیّت  می‌دانست  ایشان  را گرفتار  چنین  چـیزی  نکـرد.  بـدین  سبب  مشرکان  را  در  خواب  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اندک  نشـان  داد،  و  ایشان  را  زیاد  نشان  نداد.

خوابی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دیده  بود  دارای  رهنمود  راستین  خود  بود.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دشمنان  را  در  خواب  اندک  دیده  بود...  هر چند که  تعدادشان  زیاد  بود،  ولی  توان  و  ارزش  معنوی  ایشان  در  پیکار  کم  بود.  دلهایشان  خالی  از  درک  و  فهم  فراخ‌،  و  خالی  از  ایمان  محرّک‌،  و  زاد  و  توشۀ  سودمند  بود...  این  حقیقت  واقعی  که  در  فراسوی  ظاهر  فریبا  و گول  زننده  بود  همان  چیزی  است ‌که  خدا  آن  را  بـه  پـیغمبر  خـود  نشـان  داد،  و  بـا  آن  آرامش  و  اطمینان  به  دلهای  گروه  مسلمانان  انداخت‌.  خدا  آگاه  از  رازها  و  نهانیهای  درون  مسلمانان  بود.  مـی‌دانست  کـه  آنان  تعدادشان  انـدک  است‌،  و  دارای  سـاز  و  بـرگ  و  توشۀ  ناچیز  هستند.  خدا  آگاه  بود که  اگر  از  فـراوانـی  دشمنانشان  مطّلع  گـردند  در  درونشـان  چـه  ضـعف  و  هراسی  از  درگیری  به  غوغا  درمی‌آید،  و  چـه  جـدال  و  کشمکشی  دربارۀ  جنگیدن  یا  نجنگیدن  به  راه  می‌افتد.  این ‌که  موقعیّت  چنین  به  نظـرشان  آید  و  تعداد  دشمنان  را  اندک  ببینند،  تدبیر  و  تقدیری از  تدبیرها  و  تـقدیرهای  خداوند  آگاه  از  رازها  و  نهانیهای  درونها  بود.

هنگامی  که  دو گروه  رویاروی  شدند،  خـواب  راسـتین  نبوی  به  شکل  عیان  از  دو  طرف  تکرار گـردید.  یـعنی  مشرکان  مؤمنان  را  کم  می‌دیدند،  و  مؤمنان  نیز  مشرکان  را  اندک  می‌یافتند!  این  هم  همان  تدبیر  و  تقدیری  است  که  یزدان  مسلمانان  را  بدان  تذکّر  می‌دهد  و  به  خاطرشان  می آورد،  بدان  هنگام  که  از  کارزار  و  رخدادهای  پیکار  و  نتائج  آن  سخن  می‌رود.        

(وَإِذْ یُرِیکُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَیْتُمْ فِی أَعْیُنِکُمْ قَلِیلا وَیُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْرًا کَانَ مَفْعُولا وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ) (٤٤)

در  آن  زمان  خداونـد  آنـان  را  در  نـظر  شـما  بـه  هنگام  رویاروئی  کم  جلوه  داد،  و  شما  را  نیز  در  نظر  آنـان  کم  جلوه  داد،  تا  خداوند  موضوعی  را  که  می‌بایست  تـحقّق  یابد  انجام  دهد.  (‌این  ارادۀ  خدا  بود)  و  همۀ  کارها  و  همۀ  چـیزها  (‌در  ایـن  جـهان‌)  بـه  فرمان  و  خواست  یـزدان  برمی‏گردد  (‌و  آنچه  او  بخواهد  می‌شود  و  بس‌)‌.

در  این  تدبیر  و  تقدیر  الهی  چیزی  نهفته  بود کـه  هر دو  گــروه  را  بــرای  شــروع  پـیکار  تـحریک  مـی‌کرد  و  برمی‌انگیخت‌...  مؤمنان  دشمنان  خود  را  اندک  می‌دیدند  -  چون  با  چشم  حقیقت  بدانان  می‌نگریستند  - ‌و  مشرکان  مؤمنان  را  اندک  می‌دیدند  -‌ چون  بـا  چشـم  ظـاهر  بـه  مؤمنان  می‌نگریستند  -  و  از  فراسوی  هر دو  حقیقتی  کـه  هر گروهی  از  آن  دو گروه‌،  طرف  مقابل  خود  را  آن  چنان  می‌دید،  هدف  تدبیر  و  تقدیر  الهی  سر  برمی‌زد،  و کاری  به  وقوع  می‌پیوست  که  قضا  و  قدر  آفــریدگاری  بدان  تعلّق‌ گرفته  بود.

(وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ) (٤٤)

همۀ  چیزها  (‌در  این  جهان‌)  به  فرمان  و  خواست  یـزدان  برمی‌گردد  (و  آنچه  او  بخواهد  می‌شود  و  بس).

 این ‌پیرو،  پیرو  مناسبی  برای  تحقّق  تدبیر  و  تـقدیر،  و  وقوع  قضا  و  قدر  است‌...  چه  این‌ کار  یکی  از کـارهائی  است‌ که  مرجع  آن  تنها  خدای  یگانه  است‌.  آن ‌گونه  کـه  خود  بخواهد  با  قدرت  خود  آن  را  می‌گرداند،  و  با  ارادۀ  خویش  به  انجام  می‌رساند،  و  چیزی  نمی‌تواند  سـر  از  خطّ  قدرت  و  فرمان  او  بکشد،  و  چیزی  در  جهان  سر  از  نقاب  برنمی‌آورد  و  روی  نمی‌دهد  مگر  آنچه  قضا  و  قدر  الهی  بر  آن  رفته  باشد  و  بر  آن  برود.

*

وقتی  که  کار  این ‌چنین  است‌...  تدبیر  و  تقدیر،  تدبیر  و  تقدیر  یزدان  است‌.  مدد  و  یاری  از  سوی  خدای  سبحان  است‌.  فراوانی  شماره  نـیست‌ کـه  پـیروزی  را  تـضمین  می‌کند.  ساز  و  برگ  و  توشه  نیست‌ که  سرنوشت ‌کارزار  را  رقم  می‌زند  و  تعیین  می‌کند.  پس  مسلمانان  باید کـه  متوسّل  به  اسباب  و  عللی  بشوند که  با  صاحب  تدبیر  و  تقدیر،  و  صاحب  مدد  و  یاری‌،  و  صاحب  قدرت  و  قوّت  و  سلطه‌،  پیوند  دارد،  و  باید  از  اسباب  و  عللی  بپرهیزند  که  باعث  شکست  خوردن ‌کافران  شد  هر چند کـه  دارای  تعداد  و  ساز  و  برگ  و  توشۀ  فراوان  بودند.  مسـلمانان  همچنین  بـاید  از  سـرمستی  و  غـرور  و  تکـبّر  و  خود  بزرگ‌بینی  و  باطل  و  بـاطلگرائـی  دوری ‌گـزینند،  و  از  مکر  و کید  و گول  و  نیرنگ  اهریمن  خویشتن  را  برحذر  دارند،  اهریمنی‌ که  چنان  کافرانی  را  به  مهـلکه  انداخت  و  به  نابودی  کشاند.  مسلمانان  باید  که  تنها  بر  خدا  توکّل  کنند  و  بس‌،  خدائی ‌که  چیره  و کاربجا  است‌:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (٤٥)وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (٤٦)وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَاللَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ (٤٧)وَإِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لا غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَکُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلَى عَقِبَیْهِ وَقَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَرَى مَا لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ (٤٨)إِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هَؤُلاءِ دِینُهُمْ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٤٩)

ای  مؤمنان‌!  هنگامی  که  با  گروهی  (‌از  دشمنان  در  میدان  کارزار)  روبرو  شدید  پایداری  نمائید  (‌و  فرار  نکنید)  و  بسیار  خدا  را  یاد  کنید  (‌و  قدرت  و  عظمت  و  وفای  به  عهد  او  را  پیش  چشم  دارید  و  به  تضرّع  و  زاریش  بخـوانید)  تا  (‌در  اینجا)  پیروز  و  (‌در  آخرت‌)  رستگار  شوید.  و  از  خدا  و  پیغمبرش  اطاعت  نمائید  و  (‌در  میان  خود  اختلاف  و)  کشمکش  مکـنید،  کـه  (‌اگر  کشـمکش  کـنید)  درمـانده  و  ناتوان  می‌شوید  و  شکوه  و  هیبت  شما  از  میان  مـی‌رود  (‌و  ترس  و  هراسی  از  شما  نمی‌شود)‌.  شکیبائی  کنید  کـه  خدا  با  شکیبایان  است‌.  و  مـانند  کسـانی  (‌از  قریشیان‌)  نباشید  که  بسیار  مـغرورانـه  و  خودستایانه  و  بـرای  خودنمائی  کردن  در  برابر  مردم  (‌از  شهر  مکّه  به  سوی  میدان  بدر)  بیرون  آمـدند  و  (‌بـا  نـمایش  مال  و  منال  و  قدرت  و  قوّت  خود)  مردمان  را  از  راه  خدا  باز  می‌داشتند  (‌و  از  دخول  آنان  به  دین  اسلام  با  تمام  توان  جلوگیری  می‌نمودند)‌.  خداونـد  از  آنـچه  مـی‌کردند  آگاه  است  (‌و  کیفر  آنان  را  خواهد  داد.  به  یاد  آور)  زمانی  را  که  اهریمن  (‌با  وسوسه‌های  خود)  اعمالشان  را  در  جلو  دیدگانشان  می‌آراست  و  می‌گفت‌:  امروز  هیچ  کس  نمی‌تواند  بر  شما  پیروز  شود،  و  مـن  همپیمان  و  یـاور  شـما  هسـتم‌.  امّـا  هنگامی  که  دو  گروه  (‌مؤمنان  و  کـافران‌)  همدیگر  را  دیدند  (‌و  رویاروی  شدن‌)  بر  پاشنه‌های  خود  چرخید  (‌و  از  عهد  و  پیمان  خود  دست  کشید)  و  گفت‌:  مـن  از  شـما  بیزار  و  گریزانم.  من  چیزی  را  می‌بینم  که  شما  نمی‌بینید.  من  از  خدا  می‌ترسم‌.  چرا  که  خدا  سخت  کـیفر  دهـنده  و  مـجازات  کـننده  است‌.  (‌بــه  یـادآور)  آن  زمـانی  را  کـه  مـنافقان  و  کسـانی  کـه  (‌ضـعیف  الایـمان  بـودند  و)  در  دلهایشان  بیماری  (‌کـفر  و  نفاق  سـرک  مـی‌کشید  و  در  غوغا)  بود،  می‌گفتند:  اینان  را  آئینشان  مغرور  نـموده  و  گــول‌زده  است  (‌ایــن  است  کـه  چـنین  آمـادۀ  رزم  و  فداکاریند  و  خویشتن  را  با  دست  ما  به  کشتن  مـی‌دهند.  امّا  کافران  و  منافقان  و  همۀ  مردمان  بـاید  بـدانـند  که‌)  هر کس  به  خدا  پشت  بندد  (‌خدا  او  را  بسـنده  است  و  وی  را  پپروز  می‏‎گرداند  و  به  مقصود  می‌رساند)  چرا  که  خدا  مقتدر  و  تـوانا  است  و  کـارها  را  بـجا  و  از  روی  فلسفه  انجام  مـی‌دهد  (‌و  حقّ  را  بر  باطل  چیره  می‌گرداند)‌.

در  این  بندها  و  بخشهای  اندک‌،  مـعانی  و  اشـاره‌ها،  و  قانونها  و  قاعده‌ها،  و  راهنمائیها  و  رهنمودها،  و  شکلها  و  صحنه‌هائی‌ گرد  می‌آید.  این  بندها  و  بخشها  موقعیّتهای  کارزار  را  به ‌گونه‌ای  پیدا  و  هویدا  و  مشخّص  و  مـعیّن  می‌دارد  که  انگار  پیکار  هم ‌اینک  زنده  و  حقیقی  جـلو  دیدگان  رخ  می‌دهد  و  انسان  بدان  می‌نگرد.  همچنین  این  بندها  و  بخشها  پرده  از  احساسها  و  خاطره‌ها  و  رازها  و  مرزهای  درونها  به ‌کنار  می‌زند...  همۀ  این  چیزها  را  در  گسترۀ  اندکی  از  تعبیر  بـه  شکل  شگـفتی  به  تـصویر  می‌کشد،  چیزهائی‌ که  برای  به  تصویر  زدن  آنها  به‌ گسترۀ  چندین  برابر  این  گسترۀ  اندک  نیاز  است‌،  هـر چـند  هــم  چیزی  از  این  چیزها  در گسترۀ  چندین  برابر  این گسـتره  هم  چنان‌ که  باید  به  تصویر  زده  نـمی‌شود،  و کار  ایـن  تصویرگری  شگفت  را  نمی‌کند.

این  آیه  آغاز  می‌گردد  با  فریاد  زدن  مؤمنان  -‌ در  زنجیرۀ  فریاد  زدنهای  مکرّری ‌که‌ گروه  مسلمانان  در  سوره  بـا  آنها  فریاد  داشته  می‌شوند  - ‌و  با  راهنمائی  و  رهـنمود  ایشان  به  پایداری  و  شکیبائی  در  رویاروئی  با  دشمنان‌،  و  توشه  برگرفتن  از  توشۀ  یاری  و  مـددکاری  الهـی‌،  و  مجهّز  و  مهیّا  شدن  با  ساز  و  برگ ‌کردگاری‌:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا لَقِیتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (٤٥)وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (٤٦)وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَاللَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ) (٤٧)

ای  مؤمنان‌!  هنگامی  که  با  گروهی  (‌از  دشمنان  در  میدان  کارزار)  روبرو  شدید،  پایداری  نمـائید  (‌و  فرار  نکـنید)  و  بسیار  خدا  را  یاد  کنید  (‌و  قدرت  و  عظمت  و  وفای  به  عهد  او  را  پیش  چشم  دارید  و  به  تضرّع  و  راریش  بـخوانید)  تا  (‌در  دنیا)  پیروز  و  (‌در  آخرت‌)  رستگار  شوید.  و  از  خدا  و  پیغمبرش  اطاعت  نـمائید  و  (‌در  مـیان  خود  اختلاف  و)  کشمکش  مکنید،  کـه  (‌اگر  کشـمکش  کـنید)  درمـانده  و  ناتوان  می‌شوید  و  شکوه  و  هیبت  شما  از  میـان  مـی‌رود  (‌و  ترس  و  هراسی  از  شما  نمی‌شود)‌.  شکیبائی  کنید  که  خدا  با  شکـیبایان  است‌.  و  مـانند  کسـانی  (‌از  قریشیان‌)  نباشید  که  بسیار  مـغرورانـه  و  خودستایانه  و  برای  خودنمائی  کردن  در  برابر  مردم  (‌از  شهر  مکّه  به  سوی  میدان  بدر)  بیرون  آمـدند  و  (‌بـا  نـمایش  مـال  و  مـنال  و  قدرت  و  قوّت  خود)  مردمان  را  از  راه  خدا  باز  می‌داشتند  (‌و  از  دخول  آنان  به  دین  اسلام  با  تمام  توان  جلوگیری  می‌نمودند)‌.  خداوند  از  آنـچه  مـی‌کردند  آگاه  است  (‌و  کیفر  آنان  را  خواهد  داد)‌.

اینها  است  عوامل  پـیروزی  راسـین‌:  پـایداری  هـنگام  برخورد  و  نبرد  با  دشمن‌،  با  ذکر  خدا  بـا  خـدا  پـیوند  و  رابطه  داشتن‌،  اطاعت  از  خدا  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دوری  از  کشمکش  و  پرهیز  از  اختلاف‌،  شکیبائی  بر  مشکلات  و  زحــمات ‌کـارزار،  و  پـرهیز  از  سـرمستی  و  غـرور  و  ریاکاری  و  ستمکاری‌.

پایداری  سـرآغـاز  راه  بـه  سـوی  پـیروزی  است‌.  چـه  پایدارترین  دو گـروه  چـیره  شونده‌ترین  آن  دو  گـروه  است‌.  کسانی  که  ایمان  آورده‌اند  چه  می‌دانند  چه  بسـا  دشمنانشان  به  درد  و  رنج  بیشتر  از  درد  و  رنج  ایشـان  گرفتار  باشند،  امّا  آنان  امیدوار  به  چیزی  از  جانب  خدا  نباشند  که  مؤمنان  بدان  امیدوارند.  لذا  دشمنان  ایشـان  مدد  و  یاری  یزدان  را  نمی‌پایند  تا  برای  رسیدن  بـه  آن  گامهایشان  و  دلهایشان  برجای  بماند،  و  ثابت  و  استوار  و  بدون  بیم  و  هراس  بایستند.  مؤمنان  چه  بسا  اگر  لحظۀ  دیگری  پایداری  کـنند  و  مـاندگار  بـمانند  دشـمنانشان  خوار گردند  و  از  پای  درآیند.  چه  چیزی  پاهای  مؤمنان  را  لرزان  می‌سازد،  در  حالی‌ که  آنان  به  یکی  از  دو  چیز  خوب  و  نیکو  ایمان  و  اطمینان  دارند:  شـهید  شـدن  یـا  پیروز  شدن‌؟  در  صورتی‌ که  دشـمنانشان  جـز  زنـدگی  نزدیک  جهان  را  نمی‌خواهند،  و  آزمند  بر  این  زنـدگی  هسـتند،  زنـدگی‌ای‌ که ‌گمان  می‏‎برند  به  دنبال  آن  آرزوئی‌،  و  پس  از  آن  حیاتی  برای  ایشان  نـیست‌،  و  هیچ‌گونه  زندگی  جز  این  زندگی  وجود  ندارد!

و  امّا  زیاد  به  یاد  خدا  بودن  و  بسیار  ذکر  خـدا کردن‌،  هنگام  رویاروئی  با  دشمنان‌،  این  چیزی  است ‌که  پیوسته  مؤمنان  بدان  رهنمود  می‌شوند.  همچنین  تعلیم  مستمرّی  است ‌که  در  دلهای‌ گروه  مؤمنان  مستقرّ  و  برجا  است‌،  و  قرآن  مجید  آن  را  در تاریخ  ملّت  مسـلمان  در کاروان  تاریخی  ایمان  نقل  و  روایت  کرده‌ است‌.

از  جملۀ  چزهائی ‌که  قرآن  مجید  از  سـخنان  جـادوگران  فرعون  روایت  می‌کند،  بدان  هنگام  که  ناگهان  دلهایشان  رام  ایمان  می‌گردد،  و  فرعون  ایشان  را  به ‌شکل  سخت  هراسناک  و  زشت  و  سرکشانه  تهدید  می‌کند،  این ‌گفتۀ  آنان  است‌:

 (وما تنقم منا إلا أن آمنا بآیات ربنا لما جاءتنا . ربنا أفرغ علینا صبراً وتوفنا مسلمین).  

ایراد  تو  بر  ما  و  آزار  رساندن  تو  به  ما  جز  به  خاطر  این  نیست  که  ما  به  آیات  روشن  و  معجزات  پروردگارمان  -  وقتی  که  به  ما  رسیده  است  - ‌ایمان  آورده‌ایم  (‌و  فرمان  خدای  خود  را  لبّیک  گفته‌ایم‌)‌.  پروردگارا!  صبر  عظیم  به  ما  مرحمت  فرما  و  ما  را  مسلمان  بمیران‌. (‌اعر‌اف  /  126)

 و  از  جملۀ  چیزهائی ‌که  قرآن  مـجید  از گـروه  انـدک  و  مؤمن  بنی‌اسرائیل  نیز  روایت  می‌کند،  بدان  هنگام ‌که  در  برابر  جالوت  و  سپاهیان  او  قرار گرفته‌انـد،  ایـن‌ گفتۀ  ایشان  است‌:

(ربنا أفرغ علینا صبراً وثبت أقدامنا وانصرنا على القوم الکافرین).

پروردگارا!  (‌آب‌)  صبر  و  شکیبائی  بر  (‌دلهای‌)  ما  بریز،  و  گامهایمان  را  ثابت  و  استوار  بدار،  و  مـا  را  بـر  جمعیت  کافران  پیروز  بگردان.(‌بقره  /  ٢5٠) 

و  از  جملۀ  حیزهائی ‌کـه  قـرآن  مـجید  آنـها  را  دربارۀ  دسته‌های  مؤمنان  در  طول  تاریخ  در  هنگامۀ  رویاروئی  با  پیکار  و کـارزار  روایت  می‌کند،  ایـن‌ گونه  مطالبی  ا‌ست‌:

(وکأیّ من نبی قاتل معه ربیون کثیر , فما وهنوا لما أصابهم فی سبیل الله , وما ضعفوا وما استکانوا , والله یحب الصابرین . وما کان قولهم إلا أن قالوا:ربنا اغفر لنا ذنوبنا وإسرافنا فی أمرنا , وثبت أقدامنا , وانصرنا على القوم الکافرین).

و  چه  بسیار  پیغمبرانی  کـه  مـردان  خـدای  فـراوانی  بـه  همراه  آنان  کارزار  می‌کرده‌اند  و  به  سبب  چیزی  که  در  راه  خدا  بدانان  مـی‌رسیده  است  (‌از  قبیل‌:  کشـته  شـدن  برخی  از  یاران  و  مجروح  شدن  خود  و  دوستان‌)  سست  و  ضعیف  نمی‌شده‌اند  و  زبـونی  نشـان  نـمی‌داده‌انـد  (‌و  بلکه  شکـیبائی  مـی‌کرده‌اند)  و  خداونـد  شکیبایان  را  دوست  می‌دارد.  و  (‌این  عمل  ایشـان  بـه  هنگام  سختی  بود،  و  در  این  وقت‌)  گفتارشان  جز  این  نبود  که  می‌گفتند:  پروردگارا!  گناهانمان  را  ببخشای  و  از  زیـاده‌رویها  و  تندرویهایمان  صرف‌ نظر  فرمای  و  گامهایمان  را  ثابت  و  استوار  بدار  و  ما  را  بر  گروه  کافران  پیروز  بگردان.(‌آل  عمران  /  146 و  147)

 این  تعلیم  در  اندرون‌ گروه  مسلمانان  مستقرّ گر‌دیده  بود.  این  بود  زمـانی ‌که  در  روز  دوم  برای  بیرون  آمدن  فراخوانده  شدند،  ایـن  تعلیم  در  دلهـا  و  درونـهایشان  حاضر  و  آماده  بود:

 (الذین قال لهم الناس:إن الناس قد جمعوا لکم فاخشوهم , فزادهم إیماناً وقالوا:حسبنا الله ونعم الوکیل).

آن  کسانی  که  مردمان  بدیشان  گفتند:  مـردمان  (‌قریش  برای  تاختن  بر  شما  دست  بـه  دست  هـم  داده‌انـد  و)  بـر  ضدّ  شما  گرد  یکدیگر  فراهـم  آمـده‌انـد،  پس  از  ایشـان  بـترسید؛  ولی  (‌چـنین  تـهدید  و  بـیمی  بـه  هـراسشـان  نینداخت‌؛  بلکه  بر عکس‌)  بر  ایمان  ایشان  افزود  و  گفتند:  خدا  ما  را  بس‌،  و  او  بهترین  حامی  و  سرپرست  است‌.  (‌آل  عمر‌ان  /  173) 

یاد  خدا  و  ذکر  او  به  هنگام  رویاروئی  با  دشمن‌،  وظائف  و  تکالیف‌ گوناگونی  را  به  انجام  مـی‌رساند:  ایـن  کـار  پیوند  با  نیروئی  است ‌که  مغلوب  نـمی‌گردد  و  شکست  داده  نمی‌شود.  اعتماد  و  اطمینان  به  خدائی  است  که  یــاران  و  دوســتان  خـود  را  کـمک  مـی‌کند  و  یـاری  می‌رساند.  در  عین  حال  حقیقت‌ کارزار  و  انگیزه‌ها  و  هدفهای  پیکار  را  پـیش  چشم ‌آوردن  است‌.  کـارزاری  است  برای  خدا  انجام  می‌شود،  تا  الوهیّت  او  در  زمـین  استقرار  پذیرد  و  برجای‌ گردد،  و  طاغوتهای  غاصب  این  الوهیّت  رانده  شوند  و  از  میان  برده  شوند.  لذا کارزاری  است ‌که  برای  بالا  و  والا  رفتن  سخن  و  فـرمان  یـزدان  انجام  می‌پذیرد،  نه  برای  آقائی  یک  نژادی  یا  تیره‌ای  از  مردمان‌...  همچنین  این ‌کار  موکّد کردن  این  وظیفه  است  -  وظیفۀ  یاد  خدا  و  ذکر  او  -  در  دشوارترین  اوقات  و  در  سخت‌ترین  موقعیّتها...  همۀ  اینها  هم  الهامها  و  پیامهای  ارزشمندی  در کارزار  است‌،  و  آنها  را  این  تعلیم  ربّانی  پیاده  می‌کند  و  تحقّق می‌بخشد.

و  امّا  بخش  اطاعت  از  خدا  و  از  پیغمبرش‌،  بدان  خـاطر  است‌ که  مسلمانان  به  کارزار  بپردازند  در  حالی‌ که  پیش  از  هر چیز  تسلیم  فرمان  خدا  باشند.  اگر  چنین ‌کنند  اسباب  و  علل  کشمکش  و  موجبات  و  انگیزه‌های  جدالی  منتفی  می‌گردد که  به  دنبال  دستور  به  اطاعت  روی  می‌دهد:

(وَلا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ ).

و  (‌در  میان  خود  اختلاف  و)  کشمکش  مکنید،  که  (‌اگر کشمکش  کنید)  درمانده  و  ناتوان  مـی‌شوید  و  شکوه  و  هیبت  شما  از  میان  می‌رود  (‌و  ترسی  و  هراسی  از  شـما  نمی‌شود  )‌. 

مردمان  به  جدال  و کشمکش  نمی‌پردازند  مگر  زمانی‌ که  مراکز  رهبری  و  راهنمائی  متعدّد گردد،  و  مگر  زمانی‌ که  از  هوا  و  هوس  پیروی  شود  و  این ‌چنین  هوا  و  هـوسی  دیدگاه‌ها  و  اندیشه‌ها  و  آراء  و  افکار  را  رهـنمود  کـند.  زمانی‌ که  مردمان  تسلیم  خدا  و  پیغمبرش ‌گردند  نخستین  سبب  جدال  و  کشمکش  از  میانشان  رخت  برمی‌بندد،  و  دیدگاه‌های  آراء  و  افکـار  دربـارۀ  مسأله‌ای  که  پـیش  می‌آید  و  مطرح  می‌شود،  به  اختلاف  منتهی  نـمی‌شو‌د. 

چـرا کـه  اختلاف  آراء  و  افکـار  نـیست ‌کـه  جـدال  و  کشمکش  را  برمی‌انگیزد،  بلکه  چیزی‌ که  باعث  جدال  و  کشمکش  می‌شود  هوا  و  هوسی  است ‌که  موجب  می‌گردد  هر  صاحب  نظری  بر  نظریّه  و  دیدگاه  خود  پافشـاری ‌کند  هر چند که  برای  او  حقّ  در  مسألۀ  مطرح  شـده  پـیدا  و  هویدا  باشد.  بلی  انگیزۀ  جدال  و کشمکش  بیشتر  این  است  که  هر  صاحب‌نظری  «‌ذات  خود»  را  در  یک  کفّۀ  ترازو  بنهد،  و  حقّ  را  در کـفّۀ  دیگـر  آن  بگـذارد،  و  در  اصل  ذات  خود  را  بالاتر  از  حقّ  بـبرد  و  بـرتر  از  حـقّ  بداند!..  از  اینجا  است  که  این  تعلیم  اطـاعت  از  خـدا  و  پــیغمبرش  در  وقت  کـارزار  انـجام  مـی‌پذیرد...  ایـن  آموزش  از  جملۀ  عملیّات  (‌خویشتنداری  و  پـایداری‌)  در گیراگیر کارزار  است‌،  و  از  زمرۀ  چیزهائی  است  کـه  چاره‌ای  از  آنها  در  جرگۀ  پیکار  نیست‌...  این  اطاعت  از  رهبری  والا  و  فرماندهی  بالا  در کارزار  است  که  اطاعت  از  فرمانده  سپاه  از  آن  سرچشمه  مـی‌گیرد.  اطـاعت  از  مقام  رهبری  و  به  پیروی  از  آن  از  افسر  یا  فـرمانروای  لشکـری‌،  اطـاعت  ژرف  دل  و  درون  است‌،  نـه  فـقط  اطاعت  از  نظم  و  ترتیب  مـصطلح  و  مـوجود  در  مـیان  سپاه‌ها  و  لشکرهائی ‌که  برای  خـدا  جـهاد  نـمی‌کنند  و  نمی‌رزمند،  و  دوستی  ایشان  در  برابر  مقام  رهبری  اصلاً  بر  دوستی  خدا  استوار  نبوده  و  محض  رضای  او  نیست‌...  فرق  این  اطاعت  و  آن  اطاعت  بسیار،  و  فاصلۀ  میان  آن  دو  بسی  فراخ  و کاملاً  پدیدار  است‌.

و  امّا  صبر  و  استقامت‌،  صفتی  است‌ که  برای  فرورفتن  به  جرگۀ  کارزار  چاره‌ای  از  آن  نیست‌،  هرگونه  کارزاری  که  باشد:  کارزار  در  پهنۀ  زوایای  درون  و  یا  پیـکار  در  پهنۀ  فراخنای  بیرون‌.

(وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ) (٤٦)

شکیبائی  کنید  که  خدا  با  شکیبایان  است‌.

این  همراهی  یزدان‌،  ضمانت  رهائی  از  بلاها  و  دستیابی  به  آرزوها  و  چیره  شدن  و  نجات  یافتن  است‌.

واپسین  آموزش  مانده  است‌:

(وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَاللَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ) (٤٧)

و  مانند  کســانی  (‌از  قـریشیان‌)  نـباشید  کـــه  بسـیار  مغـرورانه  و  خودستایانه  و  برای  خودنمائی  کـردن  در  برابر  مردم  (‌از  شهر  مکّه  به  سوی  مـیدان  بدر)  بـیرون  آمدند  و  (‌با  نمایش  مال  و  منال  و  قدرت  و  قوّت  خود)  مردمان  را  از  راه  خدا  باز  می‌داشتند  (‌و  از  دخول  آنان  به  دین  اسلام  با  تمام  توان  جلوگیری  می‌نمودند)‌.  خداونـد  از  آنچه  می‌کردند  آگاه  است  (‌و  کیفر  آنان  را  خواهد  داد)‌.

 واپسین  آموزش  می‌ماند  تا  گروه  مسلمانان  را  از  ایـن  باز  دارد  کـه  سـرمست  و  سـتمگرانـه  و  شگفت‌زده  از  قدرت  و  شوکت  خود  برای  جنگ  بیرون  بیایند،  و  نعمت  قدرت  و  شوکتی  را که  خدا  بدیشان  داده  است  در  راهی  بکار  برند  که  خدا  آن  راه  را  نخواسته  است  و  نپسندیده  است‌...گروه  مؤمنان  تنها  برای  جنگ  در  راه  خدا  بیرون  می‌آیند.  بیرون  می‌روند  تا  الوهیّت  یزدان  سبحان  را  در  زندگی  مردمان  بیان  دارند  و  استقرار  بخشند،  و  بندگی  بندگان  را  خاصّ  ایزد  یگانه‌ کنند  و  بس‌.  بیرون  می‌روند  تا  طاغوتهائی  را  در هـم  شکـنند کـه  حـقّ  یـزدان  را  در  بندگی  بندگان  برای  ایزد  منّان  غصب  می‌کنند،  و  با  بـر  دست ‌گرفتن  حاکمیّت‌،  الوهیّت  را  بر  دست  مـی‌گیرند  -  بدون  اجازۀ  خدا  و  بدون  اجازۀ  شرع  او  -‌ گروه  مؤمنان  بیرون  مـی‌آیند  تـا  آزادی  (‌انسـان‌)  را  در  (‌زمین‌)  از  هرگونه  بندگی  برای  غیر  خدا  اعلان‌ کنند،  آن  بندگی ‌که  انسانیّت  و کرامت  انسان  را  خوار  و  زبون  مـی‌گردانـد.  گروه  مؤمنان  بیرون  می‌آیند  تا  شخصیّتها  و  ناموسها  و  بزرگواریها  و  آزادیهای  انسان  را  نگاهبانی  و  نگاهداری  کنند،  نه  این‌ که  برای  ایـن  بـیرون  بیایند  بـر  مـردمان  ریاست ‌کنند  و  بزرگی  فروشند،  و  ایشان  را  بـه  بـندگی  خود کشانند،  و  به  نعمت  قدرت  و  شوکت  سـرمست  و  مغرور  شوند  و  چنین  زشت  و  پلشت  از  آن  بهره‌برداری  کنند. گروه  مؤمنان  بـیرون  مـی‌آیند  تـا  بطور کلّی  در  کارزار  سود  خود  را  در  نظر  نگیرند  و  برای  خود  چیزی  نخواهند:  لذا  پیروزی  و  چـیرگی  را  جـز  برای  اجـرای  اطاعت  از  خدا  نمی‌خواهند  و  در  جهاد  به  فرمان  یزدان  جز  برای  اطاعت  از  ایزد  منّان  لبـّیک  نـمی‌گویند.  تـنها  می‌خواهند  برنامۀ  خدا  در  زندگی  پیاده  شود،  و  سـخن  خدا  در  زمین  بالا  رود  و  فرمان  او  برتری ‌گیرد. گذشته  از  همۀ  اینها  فضل  و  لطلف  و  خشنودی  و  رضایت  خدا  را  می‌جویند...  حتّی  غنائمی  که  کارزار  پدیدا‌ر  می‌گردانـد  از  جملۀ  فضل  و  لطف  الهی  است‌...

شکل  بیرون  آمدن  سرمستانه  و  ریاکارانه‌،  و  بازداشتن  مردمان  از  راه  یـزدان‌،  جـلو  چشـمان  گـروه  مسـلمانان  حاضر  و  آماده  بود.  آن  را  در  بیرون  آمدن  قریشیان  بدان  شکلی  که  در  آن  بیرون‌ آمده  بودند  مـی‌دیدند.  تـصویر  سرانجامی‌ که  این  بیرون  آمدن  بدان  انجامید  نـیز  جـلو  چشمانشان  مجسّم  بود،  و  دیده  بودند  که  قریشیان  چـه  دیدند  و  چه‌ چشیدند.  قریشیان  در  آن  روز  با  تمام  تفاخر  و  نازش  و  تکبّر  و  خودنمائی  بیرون  آمدند  و  با  خـدا  و  پـیغمبرش  دشـمنی  ورزیـدند  و  جنگیدند،  و  در  آخر  کارزار  با کوله‌بار  خواری  و  ناامیدی  و  شکست  و گریز  گشتند...  یزدان  سبحان‌ گروه  مسلمانان  را  به  یاد  چیزی  می‌اندازد  که  در  برابر  دیدگانشان  حاضر  و  آماده  است  و  دارای  تأثیر  و  پیام  خود  است‌:

(وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَاللَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ) (٤٧)

و  مــانند  کســانی  (‌از  قـریشیان‌)  نـباشید  کــه  بسـیار  مغرورانه  و  خودستایانه  و  برای  خودنمائی  کـردن  در  برابر  مردم  (‌از  شهر  مکّه  به  سوی  میدان  بـدر)  بـیرون  آمدند  و  (‌با  نمایش  مال  و  منال  و  قدرت  و  قوّت  خـود)  مردمان  را  از  راه  خدا  باز  می‌داشتند  (‌و  از  دخول  آنان  به  دین  اسلام  با  تمام  توان  جلوگیری  می‌نمودند)‌.  خداونـد  از  آنچه  می‌کردند  آگاه  است  (‌و  کیفر  آنان  را  خواهد  داد)‌.  سرمستی  و  غرور  و  ریاکاری  و  خودنمائی  و  بازداشتن  از  راه  خدا،  همه  و  همه  در کفّار  ابوجهل  جلوه‌گر  و  نــمایان  است‌،  بـدان‌ گـاه‌ کـه  قـاصد  ابوسفیان  پس  از  گـذرانـدن  کـاروان  از  کـنار  دریـا  و  نـجات  از  کـمین  مسلمانان  به  پیش  ابوجهل  آمد  و  پیام  ابوسفیان  را  بدو  رساند که  در  آن  از  ابوجهل  خواسـته ‌بود  لشکـریان  را  برگرداند،  چه  نیازی  به  جنگ  با  محمّد  و  یارانش  نمانده  است‌...  قریشیان  دوشیزه‌گان  خواننده  و  دف‌زنان  را  با  خـود  بیرون  آورده  بودند  و  شـتران  را  در  مسـیر  راه  سرمی‌بریدند.  ابـوجهل  گـفت‌:  (‌نـه‌،  بـه  خـدا  سـوگند  برنمی‌گردیم  تا  وارد  بدر  نشویم‌،  و  سه  روز  در  آنــجا  نـمانیم‌،  و  شـتران  را  ذبـح  نکـنیم‌،  و  خـوراک  و  طـعام  نخوریم‌،  و  می  و  شراب  ننوشیم‌،  و  دوشیزگان  خوانـنده  برایمان  نخوانند  و  ننوازند،  و  برای  همیشه  عربها  از  ما  نترسند،  برنمی‌گردیم‌)‌.

هنگامی‌ کـه  قـاصد  بـرگشت  و  پـاسخ  ابـوجهل  را  به  ابوسفیان  رساند،  ابوسفیان  گفت‌:  (‌واویلا  به  حـال  قـوم  من‌!  این  کار  عمرو  پسر  هشام  -  یعنی  ابوجهل  -  است‌.  نخواسته  است  بـرگردد،  چـون  در  رأس  مردمان  بوده  است‌.  او  ستم  کرده  است‌،  ستـم  هـم  کـاستی  و  بـدبیاری  است‌.  اگر  محمّد  بلائی  به  سپاهیان  برساند  خوار  و  زبون  می‌گردیم‌)‌.

تـــیزبینی  و  هـوشیاری  ابــوسفیان  صــحّت  داشت‌.  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بر  سپاهیان  قریش  دست  یافت‌،  و  مشرکان  بر  اثر  سرمستی  و  غرور  و  ستم  و  خودنمائی  و  ریاکاری  و  بازداشتن  از  راه  خدا  خوار  و  زبون  شدند،  و  بدر  پشت  ایشان  را  شکست‌:

(وَاللَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ) (٤٧)

خداوند  از  آنچه  مـی‌کردند  آگاه  است  (‌و  کیفر  آنـان  را  خواهد  داد)‌. 

کاری  از کارهایشان  از  دست  یزدان  بـه‌ در  نـمی‌رود  و  فوت  نمی‌شود،  و  نیروئی  از  ایشان  خـدای  را  درمـانده  نمی‌سازد،  و  او  از  هر سو  ایشان  را  فراگرفته  است  و  از  کارهائی‌که  می‌کنند  از  هر جهت  آگاه  است‌.

روند  قرآنی  به  پیش  می‌رود.  وسـوسۀ  اهـریمن  را  به  تصویر  می‌کشد که  دارد  مشرکان  را  برمی‌انگیزد  و  برای  این  خروج  تحریک  و  تشویقشان  می‌نماید،  آن  خروج  و  بیرون  آمدنی‌ که  خواری  و  زبونی  و  ناامیدی  و  زیان  و  شکست  بهرۀ  ایشان‌ کرد:

(وَإِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لا غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَکُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلَى عَقِبَیْهِ وَقَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَرَى مَا لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ) (٤٨)

 (‌به  یاد  آور)  زمانی  را  که  اهریمن  (‌با  وسوسه‌های  خود)  اعمالشان  را  در  جلو  دیدگانشان  می‌آراست  و  مـی‌گفت‌:  امروز  هیچ ‌کس  نمی‌تواند  بـر  شما  پـیروز  شـود  و  مـن  همپیمان  و  یاور  شما  هستم‌.  امّـا  هنگامی  که  دو  گروه  (‌مـؤمنان  و  کافران‌)  همدیگر  را  دیـدند  (‌و  رویـاروی  شدند)  بر  پاشنه‌های  خود  چرخید  (‌و  از  عـهد  و  پیمان  خود  دست  کشید)  و  گفت‌:  من  از  شما  بیزار  و  گریزانم.  من  چیزی  را  مـی‌بینم  که  شـما  نمی‏‎بینید.  مـن  از  خدا  می‌ترسم‌.  چرا که  خدا  سـخت  کیفر  دهـنده  و  مـجازات  کننده  است‌.

دربارۀ  این  آیه،  و  دربارۀ  حادثه‌ای  که  ایـن  آیـه  بدان  اشارت  دارد،  روایتهای  زیادی  نقل  شده  است‌.  در  میان  آن  روایــات  حــدیثی  از  رسول  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  روایت  نگردیده  است  مگر  حدیثی ‌که  مالک  آن  را  در  موطأ  ذکر  کرده  است  و گفته  است‌:  احمد  پسر  فرج  برایمان  روایت  کرده  است  و گفته  است‌:  عبدالملک  پسر  عبدالعزیز  پسر  مـاجشون  روایت  کـرده  است  و گـفته  است‌:  مـالک  از  ابراهیم  پسر  ابوعبله‌،  و  او  از  طلحه  پسر  عـبدالله  پسـر  کریز  روایت  نموده‌ است‌ که  رسول  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فـرموده  است‌.

(ما رئی إبلیس یوما هو فیه أصغر ولا أحقر ولا أدحر ولا أغیظ من یوم عرفة , وذلک مما یرى من تنزیل الرحمة والعفو عن الذنوب , إلا ما رأى یوم بدر ).

اهریمن  روزی  دیده  نشده  است  که  خوارتر  و  پست‌تر  و  رانده‌تر  و  خشمگین‌تر  در  آن  از  روز  عرفه  بـاشد،  و  آن  بدان  علّت  است  که  در  روز  عرفه  نزول  رحمت  و  عفو  از  گناهان  را  می‌بیند...  مگر  در  روز  بدر  (‌که  دیـد  جبرئیل 

فرشتگان  را  مرتّب  و  منظّم  و  راست  و  ریز  می‌کند. ^[8]

 عرض ‌کردند:  ای  پیغمبر  خدا!  اهریمن  روز  بدر  چه  دیده  است‌؟  فرمود:

(أما إنه رأى جبریل یزع الملائکة ).

اهریمن  جبرئیل  را  دید  کـه  فرشتگان  را  صف‌آرائـی  و  مرتّب  و  منظّم  می‌کند.

در  این  روایت  عبدالملک  پسر  عبدالعزیز  پسر  ماجشون  است‌،  و  او  ضـعیف  الحـدیث  است‌،  و  حدیث  مـرسل  است.  ^[9]

و  امّا  سائر  روایتها  از  ابن  عبّاس  -  رضی  الله  عنه  -  از  راه  علی  پسر  ابوطلحه‌،  و  راه  ابن  جریج‌،  و  از  عروه  پسر  زبیر  از  راه  ابن‌اسحاق‌،  و  از  قتاده  از  راه  سعید  پسر  جبیر،  و  از  حسن‌،  و  از  محمّد  پسر کعب‌،  منقول  است‌.  ایـنها  نمونه‌هائی  است  از  روایت  ابن‌جریر  طبری‌:

*  مثنی  برایم  روایت  کرده  است  و گفته ‌است‌:  عبدالله  پسر  صالح  برایم  روایت‌ کرده  است  و گفته  است‌:  معاویه  ا‌ز  علی  پسر  ابوطلحه‌،  و  او  از  ابن  عبّاس  روایت ‌کـرده  است  و گفته ‌است‌:  ابلیس  روز  بدر  با  سپاهی  از  اهریمنان  آمد  و  پرچمی  با  خود  داشت‌،  به  شکل  مردی  از  بنی  مدلج‌.  خود  ابلیس  در  سیمای  سراقه  پسر  مالک  -  جعشم  نمایان  شد.  ابلیس  به  مشرکان‌ گفت‌:

(لا غالب لکم الیوم من الناس وإنی جار لکم).

 امروز  هیچ ‌کس  نمی‌تواند  بـر  شـما  پیروز  شـود  و  مـن  همپیمان  و  یاور  شما  هستم‌.

هنگامی ‌که  مرد‌مان  صف‌آرائی‌ کردند  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مشتی  خاک  برداشت  و  آن  را  بـه  سوی  چهره‌های  مشرکان  انداخت‌.  آنان  پشت  کردند  و  رفتند.  جـبیر  به  ابلیس  رو کرد.  وقتی‌ که  او  را  دیـد  دسـتش  در  دست  مردی  از  مشرکان  بود.  دست  خود  را  از  دست  آن  مرد  بیرون  آورد  و  او  و  پیروانش  پشت ‌کردند  و  رفتند.  آن  مرد  گفت‌:  ای  سراقه  آیا  تو گمان  می‏بری  همپیمان  و  یاور  ما  هستی‌؟  گفت‌:         

(إنی أرى ما لا ترون إنی أخاف الله والله شدید العقاب).

من  چیزی  را  مــی‌بینم  کـه  شـما  نـمی‌بینید.  مـن  از  خـدا  می‌ترسم‌.  چرا کـه  خدا  سـخت  کـیفر  دهنده  و  مـجازات  کننده  است‌.

این  وقتی  بود که  فرشتگان  را  دیده  بود.

*  ابن  حمید  برایمان  روایت  کـرده  است  و گـفته  است‌:  سلمه  برایمان  روایت ‌کرده  است  و گفته  است‌:  ابن  اسحاق‌ گفته  است‌:  یزید  پسر  رومان  برایم  از  عروه  پسر  زبیر  روایت  کرده  است  که‌ گفته  است‌:  هنگامی ‌که  قریشیان  تصمیم  گرفتند  حرکت  کنند  به  یاد  دشمنانگی  موجود  در  میان  خود  و  میان  بنوبکر  افتادند.  ایـن  امـر  نزدیک  بود  ایشان  را  از  تصمیم  خود  برگرداند.  ابلیس  در  سیمای  سراقه  پسر  مالک  پسر  جعشم  مـدلجی‌ کـه  از  بزرگان ‌کنانه  بود  نزد  ایشان  پیدا  شد  و گفت‌:  من  تضمین  می‌کنم ‌که‌ کنانه  از  پشت  سر  به  شما  حمله  نـمی‌کنند  و  کاری  را که  دوست  نمی‌داریـد  انجام  نمی‌دهند.  پس  قریشیان  شتابان  بیرون  آمدند.

*‌بشر  پسر  معاذ  برایمان  روایت  کرده  است  و گفته ‌است‌:  یزید،  و  سعید  از  قتاده  سخن  ابلیس  را  روایت‌ کرده‌اند:

(وَإِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ). تـا  مـی‌رسد  به‌:  (‌شدیدالعقاب )‌.  و گفته‌اند:  برای  ما  بیان  شده ‌است  که  ابلیس  جبرئیل  را  دید که  فرشتگان  با  او  پـائین  می‌آیند.  دشمن  خدا  دانست‌ که  با  فرشتگان  نمی‌توانـد  کاری  بکند  و گفت‌:

(إِنِّی أَرَى مَا لاَ تَرَوْنَ إِنِّیَ أَخَافُ اللّهَ ).

من  چیزی  را  می‌بینم  کـه  شما  نـمی‌بینید.  مـن  از  خدا  می‌ترسم‌.

به  خدا  سوگند  دشمن  خدا  دروغ ‌گـفته‌ است  و  تـرس  و  هراسی  از  خدا  نداشته است‌.  بلکه  دانسته  است‌ که  تاب  و  توانی  ندارد  و  نمی‌تواند  از  چیزی  جلوگیری‌ کند  و  بلا  و  مصیبتی  را  برگرداند،  چـنین  گـفته‌ است‌.  ایـن ‌هم  عـادت  دشمن  خدا  است  نسبت  به  کسی  که  از  او  فرمانبرداری  کند  و  مطیع  اوگـردد،  هر زمان‌ که  حـقّ  و  باطل  درگیر  شوند،  پیروان  خود  را  به  بدترین  شکل  تحویل  شرّ  و  بلا  می‌دهد،  و  خود  در  این  اوضاع  و  احوال  از  آنان  بیزاری  می‌جوید  و  دوری  می‌گزیند.

ما  برابر  شیوه‌ای‌ که  در  (‌فی  ظلال  القـرآن‌)  در  پـیش  گرفته‌ایم‌،  بدین  امور  غیبی  بطور  مفصّل  نمی‌پردازیــم‌،  اموری‌ که  آیات  قرآنی  یا  احادیث  نبوی  صحیح  متواتر  دربارۀ  آنـها  وارد  نشـده  باشد.  ایـنها  از  زمرۀ  امور  اعتقادی  است‌،  اموری‌ که  جز  با  نصّی  بدین  پایه  و  مایه  نمی‌توان  از  آنها  پیروی ‌کرد  و  ملزم  بدانها  شد.  ولی  در  عین  حال  راه  انکار  در  پیش  نمی‌گیریم  و  آنها  را  مردود  نمی‌شما‌ریم‌.

در  این  رخداد،  نصّ  قرآنی  در  دسترس  است‌،  نصّی  کـه  ثابت  می‌کند  ابلیس  اعمال  مشـرکان  را  بـرای  مشـرکان  آراسته  و  پیراسته  است‌،  و  ایشان  را  برای  بیرون  آمـدن  دل  و  جرأت  بخشیده  است  با  اعلان  پناه  داد‌ن  بدیشان  و  یاری  رساندن  بدانان‌.  گذشته  از  این‌،  وقتی  که  دو  گروه  همدیگر  را  دیده‌اند  و  به  یکدیگر  نگریسته‌اند:

(نَکَصَ عَلَى عَقِبَیْهِ وَقَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَرَى مَا لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ )(٤٨)

 بر  پاشنه‌های  خود  چرخید  (‌و  از  عـهد  و  پیمان  خود  دست  کشید)  و  گفت‌:  من  از  شما  بـیزار  و  گریزانم.  مـن  چیزی  را  می‌بینم  که  شما  نمی‌بینید.  من  از  خدا  می‌ترسم‌.  چرا که  خدا  سخت  کیفر  دهنده  و  مجازات  کننده  است‌.  ابلیس  ایشان  را  خوار  داشت  و به  ترک  آنان ‌گفت  تا  تنها  خودشان  به  سرنوشت  شوم  خود گرفتار  آیند،  و  به  وعده  و  پیمانش  با  ایشان  وفاء  نکرد.

ولی  ما  چگونگی  و کیفیّتی  را  نمی‌دانیم‌ که  ابلیس  بدان  اعمال  مشرکان  را  برای  مشـرکان  آراسـته  و  پـیراسـته  است‌،  و  چگونه  بـدیشان  گـفته ‌است‌:  امـروز  کسـی  از  مردمان  بر  شما  پیروز  نمی‌شوند  و  من  یاور  و  همپیمان  شمایم‌.  و  چگونه  بر  پاشنه‌های  خود  بـرگشته ‌است  و  عهدشکنی‌ کرده  است‌،  و  پس  از  آن  هر چه  خواسته  است  گفته ‌است‌. 

ما  فقط  قاطعانه  نمی‌توانیم  از کیفیّت  و  چگونگی  سخن  گوئیم‌.  چرا که‌ کارهای  اهریمن  همه  غیب  است‌،  و  ما  را  نسزد که  قاطعانه  چیزی  را  دربارۀ  کارهایشان  بیان  داریم  مگر  در  حدود  نصّ  مسلم  و  قطعی‌.  نصّ  هـم  در  اینجا  کیفیّت  کار  را  بیان  نمی‌دارد.  بلکه  تنها  رخ‌ دادن  واقعه  را  ثابت  می‌کند.

تلاش  و  اظهار  نظر  ما  در  اینجا  به  پایان  می‌آید.  و  بـه  شیوه  و  روالی  هم  نمی‌گرائیم‌ که  شیخ  مـحمّد  عـبده  در  تفسیر  خود  در  پیش ‌گرفته  است  و  تلاش  می‌کند  هر کار  غیبی  از  این  قبیل  را  توجیه  و  تأویل ‌کند،  توجیه  و  تأویل  معیّن  و  مشخّصی‌ که  حرکت  حسّی  را  از  این‌ گونه  جهانها  و  از  این  دست  پـدیده‌ها  بـازمی‌گیرد  و  نـفی  مـی‌کند.  همچو‌ن  سخن  شیخ  محمدرشید  رضـا  در  تـفسیر  خـود  همین  آیه‌:

(وَإِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لا غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَکُمْ).

(‌به  یاد  آور)  زمانی  را  که  اهریمن  (‌با  وسوسه‌های  خود)  اعمالشان  را  در  جلو  دیدگانشان  می‌آراست  و  مـی‌گفت‌:  امروز  هیچکس  نمی‌تواند  بر  شـما  پـیروز  شـود،  و  مـن  همپیمان  و  یاور  شما  هستم‌.

یعنی  ای ‌پیغمبر!  برای  مؤمنان  بیان  کن  آن  زمانی  را که  اهریمن  برای  مشرکان  اعـمالشان  را  بـا  وسـوسۀ  خـود  آراست‌،  و  بدیشان  با  خطره ها  و  به  دل  افکندنها  گفت‌:  امروز کسی  از  مردمان  بر  شما  غالب  نمی‌آید  و  چیره  نمی‌گردد،  نه  پیروان  ضعیف  محمّد  و  نه  جــز  ایشـان  از  قبائل  عرب  دیگر.  شما  از  لحـاظ  نـفرات  نـیرومندتر  و  قوی‌تر  و  از  لحـاظ  تعداد  افـراد  بـیشتر،  و  از  دلیـری  زیادتری  برخوردارید.  من  هم‌ گذشته  از  ایـنها  -  یـا  در  حالی‌ که  -‌ یاور  و  هـمپیمان  شـما  هسـتم‌.  بیضاوی  در  تفسیر  خود گفته  است‌:  اهریمن  به  دل  آنان  انداخت  کـه  پیروی  ایشان  از  او  در کارهائی ‌که  موجب  نزدیکی  بـه  خدا  گمان  می‏‎برند،  ایشـان  را  پـناه  می‌دهد  و  نـجات  می‏بخشد.  تا  آنجا  که  گفته‌اند:  خداوندا!  راه‌یافته‌ترین  دو  گروه‌،  و  برترین  دو  آئین  را  یاری  فرما  و  مدد  رسان‌. 

(فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلَى عَقِبَیْهِ ).

امّا  هنگامی  که  دو  گروه  (‌مؤمنان  و  کـافران‌)  همدیگر  را  دیدند  (‌و  رویاروی  شدند)  بر  پاشنه‌های  خود  چرخید  (‌و  از  عهد  و  پیمان  خود  دست  کشید)‌.

یعنی  وقتی‌ که  هر یک  از  دو گروه  متقابل  یکـدیگر  به  همدیگر  نزدیک  شدند،  و  به‌ گونه‌ای  نزدیک  گردیدند  که  همدیگر  را  می‌دیدند  و  وضع  یکدیگر  را  مـی‌دانسـتند،  پیش  از  این  که  در کارزار  همدیگر  را  مـلاقات ‌کـنند  و  آتش  جنگ  با  همدیگر  را  برافروزند،  عقبگرد  می‌کردند  و  بر  پاشنه‌های  پاهای  خود  می‌چرخیدند.  کسانی‌ کـه  از  مفـسّران  گفته‌اند:  مـراد  از  دید‌ن‌،  برخـورد کردن  است‌،  اشتباه  کرده‌اند.  مراد  این  است  که‌:  اهریمن  از  آراستن  و  پیراستن  پیکار،  و  تحریک  و  تشویق  ایشان  به‌ کـارزار  دست  کشــیده  است‌.  لذا  سـخن  جنبۀ  تـمثیل  را  دارد.  وسوسه‌ کردن  اهریمن  تشبیه  شده ‌است  به  حال  و  وضع  کسی ‌که  به کاری  رومـی‌کند.  و  تــرک‌ کـردن  اهریمن  تشبیه  شده ‌است  به  حال  و  وضع  کسی‌ که  از  انـجام  آن  کار  برمی‏گردد  و  بدان  پشت  می‌کند.  سپس  بر  این  امر  چیزی  را  می‌افزاید که  دالّ  بر  بیزاری  و گریز  اهریمن  از  ایشان  باشد  و  برساند که  او  به  ترک  ایشان‌ گفته ‌است  و  آنان  را  به  حال  خود  رها کرده  است‌،  و  آن  این  است‌: 

(وَقَالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَرَى مَا لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ ).

و  گفت‌:  من  از  شما  بیزار  و  گریزانم.  من  چیزی  را  می‌بینم  که  شما  نمی‌بینید.  من  از  خدا  می‌ترسم‌.

یعنی  اهریمن  از  ایشان  بیزاری  نشان  داد  و گریخت‌،  و  بر  ایشان  ترسید،  و  از  حالشان  ناامید  گردید،  وقتی  که  دید  یزدان  مسلمانان  را  با  فرشتگان  یاری  و  مدد  می‌رساند. 

(وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ) (٤٨)

خدا  سخت  کیفردهنده  و  مجازات  کننده  است‌.

درست  است  این  سخن  از گفته‌های  اهریمن  باشد،  و  یا  جملۀ  مستأنفه  و  مستقلّی  باشد.

می‌گویم‌:  معنی  این  خواهد  بـود کـه  سپاهیان  اهـریمن  ناپاک  در  میان  مشرکان  پخش  و  پراکنده  بوده‌اند  و  بـا  تماس  با  ارواح  ناپاکشان  ایشان  را  وسوسه  کرده‌انـد  و  برانگـیخته‌انـد  و گول  زده‌انـد  و  سـرمست  از  غرور  نموده‌اند.  همان‌گونه‌ که  فرشتگان  در  میان  مؤمنان  پخش  و  پراکنده  بوده‌اند  و  با  تماس  با  ارواح  پاکشان  چیزی  را  بدیشان  پیام  داده‌اند  و  الهام  کرده‌انـد  کـه  در  پـرتو  آن  دلهایشان  را  برجای  داشته‌اند  و  بر  اعتماد  و  اطمینانشان  به  وعدۀ  پیروزی  خدا  و  یاری  و  مدد  او  افزوده‌اند...)‌.  این‌ گرایش  ظاهری  به  تفسیر  اعمال  فرشتگان  به  این ‌که  کارهایشان  تنها  تماس  با  ارواح  مؤمنان  بوده  است‌،  و  در  جای  دیگری  قاطعانه  گفته ‌است  که  فرشتگان  در  جـنگ  بدر  نجنگیده‌اند،  هر  چند  که  فرمودۀ  یزدان  بزرگوار  این‌ چنین  است‌:

(فَاضْرِبُوا فَوْقَ الأعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنَانٍ) (١٢)

سرهای  آنان  را  بزنید  (‌و  از  هم  بشکافید  که  بر  گردنهای  ناپاکشان  سنگینی  می‌کند)  و  دستهای  ایشان  را  ببرید  (‌و  پنجه‌هایشان  را  پی ‌کنید)‌.  (انفال/12)

و کردار  اهریمن  را  به  تماس  او  با  ارواح  مشرکان  تفسیر  کردن‌...  شیوه  و  روال  این  مکتب  بطور کلّی  است‌...  شبیه  به  سخن  محمد رشید رضا،  تفسیر  (طیراً أبـابیلَ‌)  به  معنی  میکروبهای  حصبه‌!  در  تفسیر  جزء  عم‌ّ شیخ  محمّد  عبده  است‌...  ایـنها  همه  مبالغه  در  توحیه  و  تأویـل  نصوص  مربوط  به  امور  غیبی  است‌،  در  مواردی‌ که  نیازی  به  این  چنین  توجیه‌ها  و  تأویلهائی  نیست‌،  زیـرا  چیزی ‌که  انسان  را  نیازمند  به  توجیه‌ها  و  تأویلها کند  و  از  معنی  ظاهری  و  صریح  واژگـان  باز  دارد،  در  میان  نیست‌...  آنچه  باید  در  این  موارد  کرد  این  است  که  بـه  اندازۀ  خود  نـصوص  سخن‌ گفت  و  از  شرح  و  بسط  بیشتر  خودداری ‌کرد،  شرح  و  بسطی ‌کـه  نصوص  روشـن  و  آشکار  دالّ  بر  آن  و  بیانگر  آن  نـیست‌...  ایـن  شــیوه  و روالی  است  که  ما  عملاً  در  پیش‌ گرفته‌ایم‌.^[10]

بگذریم،  هنگامی ‌که  اهریمن  مشرکانی  را گول  می‌زد که  از  شهر  و  دیار  خود  سرمست  و  ریاکارانه  بیرون  آمده  بودند  و  دیگران  را  از  راه  خدا  بازمی‌داشتند،  و  ابلیس  ایشان  را  برای  بیرون  آمدن  تشویق  و  تحریک  می‌کرد،  و  سپس  ایشان  را  به  حال  خود  رها  می‌نمود  و  به  دست  سرنوشت  شوم  خودشان  می‌سپرد،  منافقان  و کسانی  که  در  دلهایشان  ضعف  و  سستی  بود،  دربارۀ  گروه  مؤمنان  گمانهای  بدی  می‌بردند.  با  دلهای  خراب  و  با  نگاه‌های  ظاهربین  مادی  گو‌ل‌زنندۀ  خود  چنین  می‌دیدند  که  گروه  اندک  و  ضعیف  مؤمنان ‌که  هم  در  شماره  انـدک  و  هـم  دارای  توشه  و  ساز  و  برگ ‌کـمی  هسـتند  بـا  سـپاهیان  فراوان  مشرکان  رویاروی  می‌گردند،  و  مؤمنان  خود  را  به  مهلکه  می‌اندازند،  مؤمنانی  که  گـول  دیـن  خود  را  خورده‌اند  و گمان  می‌برند  که  آئینشان  ایشان  را کمک  و  یاری  می‌دهد  یا  آنان  را  می‌پاید  و  محافظت  می‌نماید:

(إِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هَؤُلاءِ دِینُهُمْ ).

(‌بــه  یــادآور)  آن  زمـانی  را  کـه  منافقان  و  کسـانی  که  (‌ضعیف  الایمان  بودند  و)  در  دلهایشان  بیماری  (‌کفر  و  نفاق  سرک  می‌کشید  و  در  غوغا)  بود،  می‌گفتند:  اینان  را  آئینشان  مغرور  نموده  و  گول  زده  است  (‌ایـن  است  کـه  چنین  آمادۀ  رزم  و  فداکاریند  و  خویشتن  را  با  دست  مـا  به  کشتن  می‌دهند)‌.

گویند:  منافقان  و  کسانی  که  در  دلهایشان  ساری  بود،  گروهی  از  مردمانی  بودند که  در  مکّه  به  اسلام‌ گرایش  داشتند،  ولی  عقیدۀ  آنان  صحیح  نشده  بود،  و  دلهایشان  اطمینان  پیدا  نکرده  بود‌.  همراه  سپاهیان  قریش‌،  نگران  و  آشفته  بیرون  آمده  بودند.  اینان  هنگامی ‌که  گروه  اندک  مسلمانان  را  دیدند  و  فراوانـی  مشـرکان  را  مشاهده  کردند،  این  سخن  راگفتند!

منافقان  و کسانی  که  دلهـای  بیماری  داشتند  حقیقت  اسباب  پیروزی  و  اسباب  شکست  را  نمی‌دانستند.  آنان  ظاهر  امور  را  می‌دیدند،  بدون  این‌ که  بینش  ایشان  آنان  را  به  باطن  امور  رهبری  و  رهنمود کند،  و  بدون  این‌ که  به  نیروی  پنهان  در  عقیده  پی ‌ببرند،  و  اعتماد  و  اطمینان  به  یزدان  را  بشناسند،  و  تـوکّل  بر  او  را  درک  و  فـهم  نمایند،  و  از کار  و  بار گروه‌ها  و  نیروهائی  آگاه  شوند  که  بر  عقیدۀ  به  خدا  تکیه  ندارند،  عقیده‌ای ‌که  به‌ گروه‌ها  و  نیروها  قدرت  و  شوکت  حقیقی  را  عطاء  می‌کند...  بناچار  در  آن  روز  مسلمانان  را  فریب‌خورده  در  آن  موقعیّت  گمان  می‌بردند  و گول‌خوردۀ  آئـینشان  مـی‌شمردند،  و  وارد  شوندگان  به  مهلکه  می‌یافتند،  چون  مسلمانان  خـویشتن  را  با  لشکرهای  فـراوان  مشرکان  درگیر  می‌کردند  که  ایشان  را  می‌دیدند!

واقعیّت  ظاهری  مادی  از  لحاظ  سیمای  پیدائی  که  دارد  برای  دلهای  باایمان  و  دلهـای  خالی  از  ایـمان  فرقی  نمی‌کند.  و لیکــن  چـیزی ‌کـه  فـرق  مـی‌کند  سـنجش  و  اندازه‌گیری  این  واقعیّت  ظاهری  مادی  است‌...  دلهـای  خالی  از  ایمان  آن  را  می‏‎بیند  و  چیزی  در  فراسوی  آن  را  نمی‌بیند.  و  دلهای  باایمان  آن  رامی‌بیند  و  (واقـعیّت‌)  حقیقی  نهان  در  فراسوی  آن  را  نیز  می‌بیند،  واقعیّتی‌ که  همۀ  نیروها  را  دربرمیگیرد،  و میان  همۀ  آنها  به  سنجش  و  بررسی  درست  می‌پردازد:

(وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٤٩)

  هر کس  به  خدا  پشت  بندد  (‌خدا  او  را  بسـنده  است  و  وی  را  پیروز  می‏‎گرداند  و  به  مقصود  مـی‌رساند)‌.  چـرا  که  خدا  مقتدر  و  توانا  است  و  کارها  را بجا  و  از  روی  فلسفه  انجام  می‌دهد  (‌و  حقّ  را  بر  باطل  چیره  می‌گرداند)‌.

این  چیزی  است ‌که  دلهای  باایمان  آن  را  درک  و  فـهم  می‌کند  و  بدان  می‌آرامد  و  اطمینان  می‌نماید.  این‌ چیز  از  دلهای  فروتپیده  و  ویران  پنهان  می‌ماند  و  حسابی  برای  آن  باز  نمی‌کند  و  ارجی  بدان  نمی‌نهد.  این  همان  چیزی  است‌ که‌ کفّۀ  ترازو  را  بالا  می‏‎برد،  و  نـتبجه  را  مقرّر  می‌دارد،  و  مسأله  را  در  آخر گشت  و گذار  در  هر زمانی  و  در  هر  مکانی  پایان  می‌دهد  و  فیصله  می‌بخشد. سخن  منافقان  و کسانی  که  در  دلهایشان  بیماری  است‌،  دربارۀ  گروه  مسلمانان  در  روز  بدر  این  بوده  است‌:

(غَرَّ هَؤُلاءِ دِینُهُمْ ).

اینان  را  آئینشان  مغرور  نموده  است  و  گول‌زده  است‌.

  این  سخن‌، ‌گفتۀ  هـمۀ  مـنافقان  و کسانی  است  کـه  در  دلهایشان  بیماری  است‌،  هر  زمان  که  گروه  مسلمانان  را  ببینند که  با  لشکرهای  فراوان  طاغوت  در  اوج  قدرت  آن  درمی‌افتند،  در  حالی‌ که  توشه  و  ساز  و  برگ  اساسی  گروه  مسلمانان  تنها  همان  است‌ که  این  آئین  در  بر  دارد.  و  آن  این  عقیدۀ  پویا  و  جوشان‌،  و  جانبداری  از  الوهیّت  خدا  و  جانبداری  از  مقدّسات  یزدان‌،  و  توکّل  بر  ایـزد  سبحان‌،  و  اطمینان  و  اعتقاد  به‌ کمک  و  یاری  یزدان  در  حقّ  دوستان  خود  است‌.

مـنافقان  و  کسـانی  که  در  د‌لهـایشان  بیماری  است  می‌ایستند  تا  به  تما‌شا  بنشینند  و گروه  مسـلمانان  را  بنگرند که  چگو‌نه  با لشکرهای  انبوه  طاغوت  در  اوج  قدرت  آن  می‌رزمند،  درحالی  که  اندرونشان  لبـریز  از  تمسخر  ایـن‌ گروهی  است‌ که  خویشتن  را  به  خطر  می‌اندازند،  و  اصلاً  خطر  را  سبک  می‌گیرند،  و  همچنین  شگـفت‌زده  و  وحشت‌زده  هســتند  از  ایـن‌ کـه‌ گروه  مسلمانان  بیباکانه  خود  را  به  بلاهای ‌کاملاً  نمایان‌،  و  به  خطرات  کاملاً  روشن  می‌افکنند...  آنان  هیچ‌گونه  علّتی  برای  این  دلیری  نمی‌یابند  -  همان‌گونه ‌کـه  خودشان  می‌گویند  -‌ و  هیچ‌گونه  سببی  برای  خود  را  به  مـهلکه  انداختن  و  خویشتن  را  به  کشتن  دادن  پـیدا  نـمی‌کنند...  آنان  سراسر  زندگی  را  معامله‌ای  در  بازار  بازرگانی  می‌انگارند.  اگر  این  بازرگانی  بهره  و  سود  آشکاری  داشته  باشد،  بدان  اقدام  می‌ورزند.  امّا  اگر  خـطری  در  میان  باشد،  از  هر  چیزی  برتر  و  بهتر  راه  سلامت  در  پیش  گرفتن  است‌!..  این  چنین ‌کسانی  با  بینش  مؤمنان  امور  را  درک  و  فهم  نمی‌کنند،  و  با  ترازوی  ایمان  نیز  نـتائج  را  نمی‌سنجند...  کارزار  برابر  احساس  و  شعو‌ر  مؤمنان‌،  و  برابر  معیار  و  میزان  ایشان‌،  همیشه  مـعاملۀ  سودمندی  است.  پیکار  به  یکی  از  دو  کار  نیکو  منتهی  می‌گردد:  پیروزی  و  چیره  شدن‌،  یا  شهادت  و  بهشت‌...گذشته  از  این  برابر  احسا‌س  و  شعور  و  معیار  و  میزان  مؤمنان‌،  نیروها  حساب  و کتاب  جداگانه‌ای  دارد.  مؤمنان  یزدان  را  قدرت  حاضر  در کارزار  می‌دانند...  این  هم  در  حساب  و  کتاب  منافقان  و کسانی  که  در  دلهایشان  بیماری  است  جائی  ندارد  و  دارای  ارج  و  اعتباری  نیست‌!

در  هر  مکانی  و  در  هر  زمانی  از گروه  مسلمانان  خواسته  می‌شود که  با  ترازوی  ایمان  و  عقیده  بسنجند  و  کشند،  و  با  بینش  و  دل  مؤمنان  درک  و  فهم‌ کنند،  و  با  نـور  و  رهنمود  خدا  ببینند،  و  نـیروهای  ظـاهری  طـاغوت‌،  در  برابر  دیدگانشان  بزرگ  و  سترگ  ننماید،  و  تاب  و  توان  و  ارج  و  ارزش  ایشان  را  خوار  ندارد،  چرا  که  یزدان  با  آنان  است‌،  و  پیوسته  دل  به  این  تعلیم  و  آموزش  یزدان  سبحان  به  مؤمنان  فرادارند:

(وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٤٩)

هر کس  به  خدا  پشت  بندد  (‌خدا  او  را  بسـنده  است  و  وی  را  پپروز  می‏‎گرداند  و  به  مقصود  می‌رساند)  چرا که  خدا  مقتدر  و  تـوانـا  است  و  کارها  را  بـجا  و  از  روی فلسفه  انجام  می‌دهد  (‌و  حقّ  را  بر  باطل  چیره  می‌گرداند)‌.

خداوند  بزرگوار  راست  فرموده  است‌.

در  پایان‌،  روند قرآنی  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  دخالت  الهی  در کارزار  را  عرضه  می‌دارد،  و  می‌گوید  چگونه  فرشتگان  جهان  بالا  به  فرمان  و  دستور  یزدان  در گرفتار  کردن ‌کافران  به  عذاب  و  شکنجه  شـرکت  می‌کنند.  فرشتگان‌،  ارواح  کافران  را  به‌ گونۀ  زشت  و  سختی  مـی‌گیرند،  و  اذیّت  و  آزار  خـوارکـننده‌ای  بدیشان  می‌رسانند  در  برابر  سـرمستی  و  غرور  و  تکبّری ‌که  داشته‌اند،  و  در  سخت‌ترین  لحظه‌ها  و  در تنگناترین  جاها  ایشان  را  به  یـاد  اعمال  زشتشان  و  جام  بدشان  می‌اندازند...  روند  قرآنی  به  دنبال  عرضۀؤ  این  صـحنه  بیان  می دارد که ‌کفر  دادن‌ کـافران  در  برابر  تکذیب  کردنشان  یک  قاعده  و  روال  ساری  و  جاری  است‌:

(کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

(‌اینان  رفتار  و  کردار  زشـتی  دارنـد)  هـمچون  رفتار  و  کردار  قوم  فرعون  و  کسانی  که  پیش  از  ایشان  بودند. 

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ ).

این  بدان  خاطر  است  که  خداوند  هـیچ  نـعمتی  را  کـه  بـه  گروهی  داده  است  تغییر  نمی‌دهد  مگر  این‌ که  آنان  حال  خود  را  تغییر  دهـند  (‌و  دیگر  شـایستگی  نعمت  خدا  را  نداشته  باشند  و  بلکه  سزاوار  نقمت  گردند)‌.          

خداوند  فرعون  و  درباریان  او  را  به ‌همین  خاطر گرفتار  و  خوار کرد،  هر کس  هم ‌کار  فـرعونیان  را  انـجام  دهـد  و  همچون  ایشان  شرک  ورزد،  خدا  او  را گرفتار  و  خـوار  می‌گرداند:

(وَلَوْ تَرَى إِذْ یَتَوَفَّى الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ (٥٠)ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَأَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلامٍ لِلْعَبِیدِ (٥١)کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ (٥٢)ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٥٣)کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَکُلٌّ کَانُوا ظَالِمِینَ) (٥٤)

اگر  ببینی  (‌ای  پیغمبر!  هول  و  هراس  و  عذاب  و  عقابی  را  که  به  کافران  دست  می‌دهد)  بدان  گاه  که  فرشتگان  جان  کـافران  را  می‏‎گیرند  و  سـر  و  صورت  و  پشت  و  روی  آنان  را  (‌از  هرسو)  می‌زنند  و  (‌بدیشان  می‌گویند:‌)  عذاب  سوزان  (‌اعمال  خود)  را  بچشید،  (‌از  مشـاهدۀ  ایـن  هـمه  درد  و  رنج  و  ترس  و  خوف  دچار  شگفت  خواهی  شد  و  به  حال  آنـان  تأسّـف  خواهـی  خورد)‌.  ایـن  بـه  خاطر  کارهائی  است  که  از  پیش  می‌کرده‌اند  و  می‌فرستاده‌اند  و  خداوند  به  بندگان  هرگز  کمترین  ستمی  روا  نمی‌دارد.  (‌اینان  رفتار  و  کردار  زشتی  دارنـد)  هـمچون  رفتار  و  کردار  قوم  فرعون  و  کسانی  که  پیش  از  ایشان  بودند  و  آیات  ما  را  (‌با  وجود  روشـنی‌)  تکذیب  مـی‌کردند،  پس  خداوند  آنان  را  به  (‌کیفر)  گناهانشان  گرفت،  و  خداونـد  نیرومند  و  شدیدالعقاب  است  (‌و  اعمال  نـاشایست  در  گذشته  از  هـر کسی  سـرزده  یــا  در  آیـنده  سـرزند،  سرنوشت  او  همین  خواهد  بود)‌.  این  بـدان  خاطر  است  که  خداوند  هیچ  نعمتی  را  که  به  گروهی  داده  است  تغییر  نمی‌دهد  مگر  این  که  آنان  حـال  خود  را  تـغییر  دهند  (‌و  دیگر  شایستگی  نعمت  خدا  را  نـداشته  بـاشند  و  بـلکه  سزاوار  نقمت  کردند)  و بیگمان  خداوند  شـنوای  (‌اقوال  و)  آگاه  (‌از  افعال  مردمان‌)  است‌.  (‌اینان  رفتار  و  کردار  زشتی  دارند  و  در  انکار  آیات  و  تکذیب  رسالت  پپغمبران  خدا،  کار  و  بارشان‌)  همچون  کار  و  بار  قوم  فرعون  و  کسانی  است  (‌از  قبیل  قوم  نوح  و  عاد  و  ثمود)  که  پیش  از  ایشان  مـی‌زیستند  و  آیـات  پروردگار  خـود  را  تکـذیب  می‌کردند،  پس  مـا  ایشـان  را  بـه  سـبب  گناهانشان  (‌بـا  صــاعقه‌های  جان‌گداز  و  بـادهای  خـانمان  بـرانـداز  و  چیزهای  دیگر)  نابود  کردیم‌،  و  قوم  فـرعون  را  در  آب  غرق  نمودیم‌،  و  همۀ  (‌این  فرقه‌ها  به  خود)  ستم  کـردند  (‌چرا  که  خویشتن  را  در  معرض  عذاب  الهی  قرار  دادند  و  سعادت  سرمدی  را  به  شقاوت  ابدی  تبدیل  کردند)‌. 

دو  آیۀ  پیشین  در  این  بند:

(وَلَوْ تَرَى إِذْ یَتَوَفَّى الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِیقِ (٥٠)ذَلِکَ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَأَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلامٍ لِلْعَبِیدِ) (٥١)

  اگر  ببینی  (‌ای  پیغمبر!  هول  و  هراس  و  عذاب  و  عقابی  را  که  به  کافران  دست  می‌دهد)  بدانگاه  که  فرشتگان  جان  کــافران  را  می‏‎گیرند  و  سـر  و  صورت  و  پشت  و  روی  آنان  را  (‌از  هر  سو)  می‌زنند  و  (‌بدیشان  می‌گویند:‌)  عذاب  سوزان  (‌اعمال  بد  خود)  را  بچشید،  (‌از  مشاهدۀ  این  همه  درد  و  رنج  و  ترس  و  خوف  دچار  شگفت  خواهی  شد  و  به  حال  آنـان  تأسّـف  خـواهـی  خورد)‌.  ایـن  به  خاطر  کارهائی  است  که  از  پیش  می‌کرده‌اید  و  می‌فرستاده‌اید  و  خداوند  به  بندگان  هرگز  کمترین  ستمی  روا  نمی‌دارد.

 چه‌ بسا  مراد  از  این  دو  آیه  جنگ  بدر  باشد که  فرشتگان  در کارزار  شرکت  می‌کنند  همان ‌گونه  که  یزدان  سـبحان  بدیشان  دستور  داده  است‌:

(فَاضْرِبُوا فَوْقَ الأعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنَانٍ (١٢)ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ یُشَاقِقِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ) (١٣)

سرهای  آنان  را  بزنید  (‌و  از  هـم  بشکافید  که  بر  گردنهای  ناپاکشان  سنگینی  می‌کند)  و  دستهای  ایشان  را  ببرید  (‌و  پنجه‌هایشان  را  پی ‌کنید)‌.  ایـن  (‌پشتیبانی  از  مـؤمنان  و  رسوا کردن  کافران‌)  بدان  خاطر  است  که  کافران  با  خدا  و  پیغمبرش  بـه  سـتیز  بـرخاستند،  و هـر که  بـا  خدا  و  پـیغمبرش  بستیزد،  (‌او  درخـود  عـذاب  است  و  هـر چـه  زودتر  خدا  او  را  گرفتار  مـجازات  دردنـاک  در  دنـیا  و  آخرت  خواهد  کرد)  چه  خدا  دارای  عقاب  شـدید  است  (‌همان‌گونه  که  دارای  رحمت  وسیـع  است‌)‌.  (‌انفال  ١٢  و  ١٣)

 هر چند که  ما  - ‌همان‌ گونه‌ که  هنگام  بررسی  این  نصّ  در  جزء  نهم  بیان  داشتیم  -  نـمی‌دانیم  فـرشتگان  چگونه  گردنهای  مشرکان  را  زد‌ه‌اند  و  پنجه‌های  دستهایشان  را  پی ‌کرده‌اند،  ولی  ندا‌نستن  و  آگاهی  نداشتن  ما  از کیفیّت  و  چگونگی ‌گردن  زدنها  و  پنجۀ  دستها  پی ‌کردنها  نباید  ما  را  به  تأویل  این  نصّ  بکشاند  و  از  مـدلول  و  مـفهوم  ظاهری  آن  به  دور گرداند.  آنچه  هست  این  است ‌که  در  اینجا  فرمان  یزدان  به  فرشتگان  در  میان  است‌،  فرمان  به  زدن‌،  و  فرشتگان  هم‌:

(لا یعصون الله ما أمرهم ویفعلون ما یؤمرون) . ^[11]

از  خدا  در  آنـچه  بدیشان  دسـتور  داده  است  نـافرمانی  نـمی‌کنند،  و  همان  چیزی  را  انـجام  مـی‌دهند  کـه  بـدان  مأمور  شده‌اند. (‌تحر‌یم / 6‌)

  این  دو  آیه  در  اینجا  چیزی  را  یادآور  می‌شوند کـه  در  جـنگ  بـدر  روی  داده  است‌،  و  مکـمّل  بــیان  عـملکرد  فرشتگان  در  حقّ  کافران  در کارزار  بدر  است‌.

همچنین  این  دو  آیه  چه  بسا  حال  و  وضع  دائمی  را  به  تصویر  بکشند،  حال  و  وضع ‌کافرانی  را  به  تصویر  بزنند  که  می‌میرند  و  فرشتگان  ارواح  ایشان  را  می‌گیرند،  اعم  از  روز  بدر  و  هـمۀ  روزهـای  دیگـر.  فـرمودۀ  یـزدان  بزرگوار:

(وَلَوْ تَرَى). اگر  ببینی‌.

خطاب  به  هر کسی  است ‌که  می‏‎بیند.  این  شـیوه  بسـیار  به‌ کاربرده  می‌شود  در  صحنه‌های  برجسته  و  مهمّی  کـه  شایان  توجّه  بیشتر  از  جانب‌ کسانی  است‌ که  می‌بینند.  معنی  آیه‌ها  چه  این  و  چه  آن  باشد،  تعبیر  قرآنی  حـال  بسیار  بد  و  تباه‌ کافران  را  ترسیم  می‌کند،  بدان  هنگام ‌که  فــرشتگان  ارواح  ایشــان  را  از  پـیکرهایشان  بـیرون  می‌کشند،  و  این  وضع  ناجور  و  نـاگـوار  را  در  صـحنۀ  خوار  و  رسواکننده‌ای  به  تصویر  می‌زند،  و  خواری  و  رسوائی  را  بر  عذاب  و  مرگ  می‌افزاید:

(وَلَوْ تَرَى إِذْ یَتَوَفَّى الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ ).

اگر  ببینی  (‌ای  پپغمبر!  هول  و  هراس  و  عذاب  و  عقابی  را  که  به  کافران  دست  می‌دهد)  بدانگاه  که  فرشتگان  جان  کـافران  را  می‏‎گیرند  و  سـر  و  صـورت  و  پشت  و  روی  آنان  را  (‌از  هر  سو)  می‌زنند.

سپس  روند  سخن  از  ساختار  خبر،  به  سـاختار  خـطاب  می‌گراید:

(وَ ذُوقُوا عذابَ الحَریقِ ) .

عذاب  سوزان  (‌اعمال  بد  خود)  را  بچشید.

از  خبر  به  خطاب  می‌گراید  تا  صحنه  را  حاضر کند  و  جلو  دیدگان  آماده  بدارد،  به  گونه‌ای  کـه  انگـار  هـم  ایـنک  جلوه‌گر  و  هویدا  و  پیدا  است‌.  انگار که  دوزخ  با  هـمۀ  آتش  و  سوزی ‌که  دارد  در  صحنه  است  و کافران  را  بـا  تهدید  و  بیم  و  شکنجه  و  آزار  به  ژرفای  آن  هل‌ می‌دهند  و  پرت  می‌کنند:

(ذلکَ ‌بِما قدّمَتْ ‌أیْدیکُمْ )‌.

این  به  خاطر  کارهائی  است  که  از  پـیش  مـی‌کرده‌ایـد  و  می فرستاده اید.

شما  تنها  به  کیفر  دادگرانۀ  خود  می‌رسید،  کیفری  که  به  سبب  کارهائی  که  مـی‌کرده‌ا‌یـد  و  پیشا‌پیش  می فرستا‌ده‌اید،  سزا‌وا‌ر  آن  هستید:

(وَأَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلامٍ لِلْعَبِیدِ) (٥١)

خداوند  قطعاً  به  بندگان  کمترین  ستمی  روا  نمی‌دارد.

 این‌ نصّ با  نمایش صحنۀ ‌:

(عَذابَ الْحَریق ).

در  درون  انسان  پرسشی  را  برمی‌ا‌نگیزد:  آ‌یا  ا‌ین  تهدید  و  بیم  فرشتگا‌ن  که  خطاب  به  کافرا‌ن  است  در  آ‌یـندۀ  مشخّصی ‌گریبانگیر کافران  مـی‌گردد  -  انگار که  هم  اینک  گریبا‌نگیر  ایشان  شده  است  -  آیندۀ  مشخّص  که  پس  از  رســتاحیز  مـردمان  و  دادخواهی  و  حسـابرسی  ایشـان  فرامی‌رسد؟  یا  ا‌ین  که  کافرا‌ن  به  عـذا‌ب  سـوزان  دچـار  می‌آیند  همین  که  فـرشتگان  ارواح  آنـان  را  گرفتند  و  ا‌یشان را می رانیدند؟

هر دوی ا‌ینها  جائز  است‌.  درک  و  فهم  نصّ  قرآنی  هـم‌،  انسا‌ن  را  از  این  دو  بردا‌شت  بازنمی‌دارد...  ما  دوست  نداریم  که  چیزی  بر  این  سخنانی  که  گفتیم  بیفزائیم  و  بیش  از  این  بیا‌ن  نمائیم‌.  چه  این  کا‌ر  از  جملۀ  امور  غیبی  است  که  یزدان  آگاهی  از  آن  را  به  ذات  خود  اختصاص  دا‌ده  ا‌ست‌،  و  بر  ما  بالاتر  از  این  چیزی  نیست  که  بـه  وقوع آ‌ن  یقین  و  اطمینان  داشته  باشیم  و  بس‌.  این  تهدید  و  بیم  و  عذاب  و  شکنجه  بدون  شکّ  گریبانگیر  کافران  می‌گردد  و  چیزی  نمی‏‎تواند  از  رخ  دادن  آ‌ن  جـلوگیری  کند.  اما  موعد  و  زمان  آن  کی  فرا  می‌رسد،  آگاهی ‌  ا‌ز  آن  مربوط  و  محدود  به  خدا‌وند  بس  مطّلع  و  آگاهی  ا‌ز  غیبها است.

این  ایستادن  کوتاه  و  نگاه  گذرا  را  همراه  با  روند  قرآنی  به  پایان  می‌بریم  و  در  خدمت  آن  به  فراسوی  ا‌ین  صحنه  می‌کوچیم  تا  گوش‌ جان  به  بیان  حقیقت  کلّی  روند  قـرآن  بسپا‌ریم‌...  کافران  را  به  خواری  و  رسوائی  کشا‌ندن  و  ایشان  را  به  عذاب  و  عقاب  گرفتار  کردن‌،  یک  قاعده  و  قـانون  سـاری  و  جـاری  است  و  تـخلّف  نـمی‌پذیرد  و  دگرگون  نمی‌شود.  ایـن  سـرنوشتی  است ‌کـه  قطعی  و  حتمی  است  و  از  دیرباز  قاعده  و  قانون  خدا  بر  آن  جاری  و  ساری  بوده  است‌:

(کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ) (٥٢)

 (‌اینان  رفتار  و  کردار  زشـتی  دارنـد)  هـمچون  رفتار  و  کردار  قوم  فرعون  و  کسانی  که  پیش  از  ایشان  بودند  و  آیات  ما  را  (‌با  وجود  روشنی‌)  تکـذیب  مـی‌کردند،  پس  خداوند  آنان  را  به  (‌کیفر)  گناهانشان  گرفت،  و  خداونـد  نیرومند  و  شدید  العقاب  است  (‌و  اعـمال  نــاشایست  در  گذشته  از  هـر کسی  ســرزده  یـا  در  آیـنده  سـرزند،  سرنوشت  او  همین  خواهد  بود)‌.

یزدان  سبحان  مردمان  را  به  جهشهای  گذرا،  و  به  امور  ناسنجیده  و  بدون  قاعده‌،  حـواله  و  مـوکول  نـمی‌کند...  بلکه  قوانین  و  مقرّرات‌،  حاکم  بر  جهان  است‌،  و  قضا  و  قدر  الهـی  آن  قـوانـین  و  مقرّرات  را  پـیاده  و  اجـراء  می‌کند...  چیزی  که  در  روز  بـدر گریبانگر  مشـرکان  گردید،  این  چیز گریبانگیر  همۀ  مشرکان  در  هر  زمـان  می‌شود.  همین  چیز  هم  بود که  پیش  از  ایشان‌ گریبانگیر  فرعون  و  فرعونیان  گردیده  بود:

(کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ).

 آیات  خدا  را  (‌بـا  وجود  روشنی‌)  تکـذیب  کردند،  پس  خداوند  آنان  را  به  (‌کیفر)  گناهانشان  گرفت.

آنان  یزدان  سبحان  را  درمانده  و  ناتوان  نکردند  و  عذاب  و  عقاب  خداوند  از  ایشان  دور  نگردید:

(إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ) (٥٢)

خداوند  نیرومند  و  شدید  العقاب  است‌.

خداوند  از  نعمت  خود  بدیشان  داد.  از  فـضل  و کرم  خویش  بدانـان  بخشید.  در  زمـین  مکـانت  و  عـظمت  بدیشان  داد.  آنـان  را  در  زمـین  جـایگزین  و  جـانشین  ساخت‌...  خدا  همۀ  اینها  را  به  مردمان  می‌دهد  برای  امتحان  کردن  و  آزمودن  ایشان‌.  می‌خواهـد  ببیند  آیا  مردمان  سپاسگزاری  می‌کنند  و  یا کفران  نعمت  می‌کنند؟  فرعون  و  فرعونیان  راه ‌کفر  و  ناشکری  در  پیش‌ گرفتند  و  سپاسگزاری  نکردند.  سرکشی  و  سـتمگری  کـردند  به  سبب  چیزهائی ‌که  بدیشان  داده  شـد.  نـعمت  ایشـان  را  دگرگون  ساخت‌.  قدرت  آنان  را  تغییر  داد.  لذا  جبّاران  و  قلدران  و  طاغیان  و  یاغیان  و کافران  و  تـباه  پـیشگانی  شدند)‌..  آیات  یزدان  برای  ایشان  آمد،  آنها  را  نپذیرفتند  و  بدانها  کافر گردیدند...  بدین  هنگام  بود  کـه  قـانون  و  سنّت  یزدان  در گرفتار  ساختن‌ کافران‌،  بعد  از  نزول  آیات  او  و  تکذیب ‌کردن  آن  آیات  توسّط  ایشان‌،  در  حقّ  آنان  ساری  و  جاری ‌گردید...  در  این  وقت  یزدان  نعمت  را  به  نقمت  تبدیل  فرمود،  و  ایشان  را  به  عقاب  و عذاب  دچار  نمود،  و  آنان  را  کاملاً  نابود کرد:

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٥٣)کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَکُلٌّ کَانُوا ظَالِمِینَ) (٥٤)

این  بدان  خاطر  است  که  خداوند  هـیچ  نـعمتی  را  کـه  بـه  گروهی  داده  است  تغییر  نمی‌دهد  مگر  این  که  آنان  حال  خود  را  تغییر  دهند  (‌و  دیگر  شایستگی  نـعمت  خدا  را  نداشته  باشند  و  بلکه  سـزاوار  نـقمت  کردند)  و  بیگمان  خداوند  شنوای  (‌اقوال  و)  آگاه  (‌از  افعال  مردمان‌)  است‌.  (‌اینان  رفتار  و  کردار  زشتی  دارنـد  و  در  انکـار  آیـات  و  تکذیب  رسالت  پیغمبران  خدا،  کار  و  پـارشان‌)  همچون  کار  و  بار  قوم  فرعون  و  کسانی  است  (‌از  قبیل‌:  قوم  نوح  و  عاد  و  ثمود)  که  پـیش  از  ایشـان  مـی‌زیستند  و  آیـات  پروردگار  خود  را  تکذیب  می‏‎کردند،  پس  ما  ایشان  را  به  سبب  گناهانشان  (‌بـا  صـاعقه‌های  جان‌گداز  و  بـادهای  خانمان  برانداز  و  چیزهای  دیگر)  نابود  کـردیم‌،  و  قـوم  فرعون  را  در  آب  غرق  نمودیم‌،  و  همۀ  (‌ایـن  فرقه‌ها  بـه  خود)  ستم  کردند  (‌چرا  که  خویشتن  را  در  معرض  عذاب  الهی  قرار  دادند  و  سعادت  سرمدی  را  به  شـقاوت  ابـدی  تبدیل  کردند)‌.

یزدان  ایشان  را  پس  از  تکذیب  آیات  خود  هلاک  و  نابود  کرد.  آنان  را  پیش  از  تکذیب  آیات  هلاک  و  نابود  نکرد.  هر چند  آنان  پیش  از  آن  هم‌ کافر  بودند.  چه  این  سنّت  و  قانون  و  رحمت  و  عطو‌فت  یزدان  سبحان  در  حقّ  مردمان  است‌:

(وما کنا معذبین حتى نبعث رسولاً).

ما  (‌هیچ  شخص  و  قومی  را)  مجازات  نخواهیم  کرد،  مگر  این  که  پیغمبری  (‌برای  آنان  مبعوث  و)  روان  سازیم.  (‌اسراء / 15) 

یزدان  در  اینجا  دربارۀ  فرعون  و  فرعونیان  و کسانی‌ که  همانند  آنان  بوده‌اند  و  پیش  از  ایشان  زیسته‌اند  و  آیات  خدا  را  تکذیب  کرده‌اند،  چنین  می‌فرماید:

(کَانُوا ظَالِمِینَ).

واژۀ  (‌ظُلْم‌)  را  به  معنی  (کُفْر)  یا  (‌شِرْک‌)  بکار  برده  است‌،  و  چنین  استعمالی  در  قرآن  زیاد  است‌.

لازم  است  اندکی  در  برابر  متن  این  آیه  بایستیم  و  درنگ  کنیم‌:

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ ).

این  بدان  خاطر  است  که  خداوند  هـیچ  نـعمتی  را  کـه  بـه  گروهی  داده  است  تغییر  نمی‌دهد  مگر  این  که  آنان  حال  خود  را  تغییر  دهند. 

از  یک‌ سو  دادگری  یزدان  را  در  رفتار  با  بندگان  نشـان  می‌دهد.  چه  او  نعمتی  را  کـه  به  مـردمان  داده  است  و  بدیشان  ارزانــی  بخشیده  است  بــازنمی‌گیرد  و  بازنمی‌ستاند  مگر  وقتی ‌که  آنان  نیّتهای  درون  خود  را  دگرگون ‌کنند،  و  رفتار  خویش  را  تغییر  دهند،  و  احوال  و  اوضاع  خویشتن  را  دیگر کنند  و  بگردانند،  و  سزاوار  آن  شوند که  یزدان  نعمتی  را  تغییر  دهد  و  دگرگون‌ کند که  برای  امتحان  و  آزمایش  ایشان  بدانان  داده  است  و  آنان  ارزش  آن  را  نشـــناخته‌انـد  و  شکــر  آن  را  بجای  نیاورده‌اند...  از  سوی  دیگر،  این  متن  قرآنی  بیانگر  این  واقعیّت  است  که  یزدان  مهربان  این  پدیدۀ  انسان  نام  را  بسیار  مکرّم  و  معزّز  می‌دارد،  زمانی‌ که  اجراء  قضا  و  قدر  خود  را  به  انسان  مربوط  و  منوط  می‌نماید،  و  آن  را  از  راه  حرکت  این  انسان  و  عملکرد  او  روان  می‌کند  و  به  انجام  می‌رساند،  و  دگرگونی  قضا  و  قدر  را  در  زندگی  مردمان‌،  بر  پایۀ  دگـرگونی  واقـعی  در  دلهـا  و  نـیّتها  و  رفتارها  و  روشهای  ایشان  استوار  می‌سازد،  و  اوضاع  و  احوالی  را که  مردمان  برای  خود  برمی‌گزینند،  مـحور  تغییر  قضا  و  قدر  خود  می‌فرماید)‌..  از  جانب  سوم‌،  این  متن  قرآنی  بیان  می‌دارد  که  این  تکریم  و  بزرگ  داشت  مسؤولیّت  سترگی  متوجّه  آدمی  می‌کند  و  بار  سنگینی  بر  دوش  این  پدیده  می‌گذارد.  چه  این  موجود  مـی‌تواند  نعمتی  را که  خدا  بدو  داده  است  برجای  دارد  و  می‌تواند  کاری  بکند  که  بر  آن  افزوده‌ گردد،  و  آن  وقـتی  مـیّسر  است ‌که  ارزش  نعمت  خداداد  را  بشناسد  و  سپاس  آن  را  بجای  آورد.  همچنین  آدمی  می‌تواند  ایـن  نـعمت  را  از  خود  سلب‌ کند  و  باز  دارد،  و  آن  وقتی  انجام  می‌پذیرد که  منکر  شود  و  خدانشناسی  و  سرمستی‌ کند.  خلاصه‌ کافی  است  که  نیّات  درون  او  تغییر کند  و  دگرگون‌ گــردد،  تـا  گامهایش  کج  شود  و  به‌ کژراهه  رود!

این  حقیقت  بزرگ  بـه  تصویر  مـی‌کشد  گـوشه‌ای  از  گوشه‌های  (‌جهان‌بینی  اسلامی  دربارۀ  انسان‌)‌،  و  رابطۀ  قضا  و  قدر  یزدان  با  انسان  در  این  هستی‌،  و  رابطۀ  انسان  با  این  جهان  و  با  چیزهائی ‌که  در  آن  انجام  می‌پذیرد...  از  این  گـوشه‌ای  کـه  به  تـصویر  زده  شـده  است  روشـن  می‌گردد که  چه  اندازه  این  پدیده  در  ترازوی  خدا  دارای  وزن  و  ارج‌،  و  با  معیار  و  مقیاس  خدا  محترم  و  مکرّم  است‌!  پایه  و  مایۀ  آدمی  با  نگاه  بـه  هـمین  تکـریم  و  ارزیابی  الهی  پدیدار  و  آشکار  می‌گردد.  همچنین  تأثیر  پویش  و کنش  انسان  در  سرنوشت  خود  انسـان‌،  و  در  انجام  و  فرجام  حوادث  و  رخدادهای  پیرامون  او  نیز  پیدا  و  هویدا  می‌شود.  در  پرتو  چنین  حقیقت  بزرگی  نـمایان  می‌گردد که  انسـان  یک  عـنصر  مـثبت  و  سازنده  در  ساختار  سرنوشت  است  -‌ البتّه  با  اجازۀ  یزدان  و  توافق  قضا  و  قدری‌ که  از  لابلای  حرکت  و  عمل  و  نیّت  و  رفتار  انسان  جاری  و  ساری  می‌گردد  -  دیگر  مـنفی  بـودن  و  بیکاره  بودن  رذلانه  و  زبونانه‌ای  از  انسان  پاک  و  زدوده  می‌گردد که  مکتبهای  مادی  آن  را  بر  او  واحب  می‌کنند  و  قطعی  می‌انگارند.  مکتبهای  مادی  انسان  را  یک  عنصر  منفی  و  بیکاره  و  بی‌اختیار  در  برابر  جبرهای  نیرومند  و  چیره  به  تصویر  می‌کشند،  جبرهائی  همچون‌:  جبر  اقتصاد،  و  جبر  تاریخ‌،  و  جبر  ترقّی  و  تحوّل‌،  و  سـائر  جـبرهای  دیگری‌ که  انسان  در  برابر  آنها  دست  بسته  است  و  تاب  و  توانی  ندارد،  و  چیزی  جز  تسلیم  و کرنش  مطلق  در  مقابل  چیزی‌ که  جبرها  بر  او  واجب  می‌گردانند  از  دست  او  ساخته  نیست‌!  و  انسان  یک  موجود  هرزه  و  خـفه  و  خواری  است  و  بس‌. ^[12]

همچنین  این  حقیقت‌،  ملازمت  موجود  میان ‌کار  و کـیفر  در  زندگی  این  پدیدۀ  انسـان  نـام  و  فعّالیّت  او  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  دادگری  و  عدالت  مطلق  یزدان  را  نیز  به  تصویر  می‌زند،  دادگری  و  عدالتی ‌که  این  ملازمت  را  سنّت  و  قانونی  از  سنّتها  و  قانونهائی  گردانیده  است  که  قضا  و  قدر  الهی  هماوا  با  آن  ساری  و  جاری  می‌گردد،  و  برابر  آن  به  بنده‌ای  از  بندگان  یزدان  ستم  نمی‌شود:

(وَأَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلامٍ لِلْعَبِیدِ) (٥١)

خداوند  به  بندگان  کمترین  ستمی  روا  نمی‌دارد.

(فَأَهْلَکْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَکُلٌّ کَانُوا ظَالِمِینَ) (٥٤)

ما  ایشان  را  به  سبب  گناهانشان  (‌با  صاعقه‌های  جان‌گداز 

و  بــادهای  خـانمان  بـرانـداز  و  چیزهای  دیگر)  نـابود  کردیم‌،  و  قوم  فرعون  را  در  آب  غرق  کردیم‌،  و  همۀ  (‌این  فرقه‌ها  به  خود)  ستم  کـردند  (‌چـرا  که  خویشتن  را  در  معرض  عذاب  الهی  قرار  دادند  و  سعادت  سرمدی  را  بـه  شقاوت  ابدی  تبدیل  کردند)‌.

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ ).

این  بدان  خاطر  است  که  خداوند  هـیچ  نـعمتی  را  کـه  بـه  گروهی  داده  است  تغییر  نمی‌دهد  مگر  این  که  آنان  حال  خود  را  تغییر  دهند.

شکر  و  سپاس  خدا  را  سزا  است‌. 

---

^[1] برای اطّلاع بیشتر به دیـباچۀ سورۀ انعام در جزء هفتم‌، و کـتاب‌: (‌الاسلام و مشکلات  الحضاره‌) فصل (‌کـیف الخلاص‌) تألیف مؤلف مراجعه شود. 

^[2] برای اطّلاع بیشتر مراجعه شود به ‌کتاب‌: (‌التطور و الثـبات فی حیاه البشریّه‌)‌، وکتاب‌:  (جاهلیّه القرن العشرین‌) تأ‌لیف‌: محمّد قطب‌. 

^[3] ‌برای اطّلاع بیشتر مراجعه شود به اهداف جهاد اسلامی در دیباچۀ جزء نهم فی‌ظلال القرآن‌. 

^[4] مراجعه شو‌د به ‌کـتاب (‌هذا الدین‌) فصلهای‌: منهج  مؤثّر، رصـید الفطرة، رصید التجربه‌،خطوط  مسقرّه‌. 

^[5] جای  این  نگرش  در جزء  نهم  هنگام  بررسی  ایـن  آیه  بود.  ولی  در  آن  هنگام ‌توفیق  حاصل  نشد و بر دل  نگذشت.  هم‌ اینک  در  اینجا  این ‌توفیق ‌به من عطاء شده است‌. در آغاز و در انجام حمد و سپاس خدا را سزا است. (‌مؤلف‌) 

^[6] مراجعه شود به جزء هشتم در فی ظلال القرآن.   

^[7] برای  اطّلاع بیشتر مراجعه شود به جزء نهم‌، دیباچۀ سورۀ انفال‌. 

 ^[8] دنبالۀ حدیث این چنین است‌: رَأی جبرئیلَ یزعُ الْملائکةَ‌...  (‌مترجم)

^[9] حدیث مرسل حدیثی است ‌که اسناد آن به شکلی از اشکال مـنقطع‌ و گسیخته باشد.  برخی ‌هم ‌گفته‌اند مرسل آن است ‌که یک شخص تابعی ‌آن را از پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  روایت ‌کرده باشد. (‌نگا: مقدّمۀ امام ‌نووی بر صـحـیح مسلم‌، صفحۀ  54)‌. (‌مترجم‌)

 ^[10] مراجعه شود به تفسیر ما از سورۀ فیل‌، و پیرو ما بر تفسیر شیخ محمّد عبده بر این سوره‌،  در جزء سی‌ام فی ظلال القرآن. (‌مؤلف‌) 

 ^[11] معنی آیه آن‌ چنان نیست ‌که مرحوم مـحـمّد رشید رضـا گـفته است و نوشته است ‌که  فرشتگان در کارزار بدر مستقیماً شرکت نکرده‌اند، بلکه با ارواح مؤمنان تماس و بدیشان  الهـام کـرده‌انـد، و آنـان را پـایدار و اســتوار داشته‌اند و دل و جرأت بخشیده‌اند... ایـن سـخن  بـا ظـاهر نـصّ قـرآنـی مخالفت دارد، و باید از نصّ قرآنی پیروی‌ کرد. (‌مؤلف‌)

 ^[12] مراجعه شود به کتاب‌: ‌(‌خصائص التصور الاسلامی و مقوماته‌)‌، فـصل‌:  (‌‌حقیقه الانسان‌)‌.