تفسیر سوره‌ی انفال آیه‌ی 40-30

سوره‌ی انفال آیه‌ی 40-30

(وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ (٣٠)وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا قَالُوا قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاءُ لَقُلْنَا مِثْلَ هَذَا إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ (٣١)وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (٣٢)وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (٣٣)وَمَا لَهُمْ أَلا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُوا أَوْلِیَاءَهُ إِنْ أَوْلِیَاؤُهُ إِلا الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٣٤)وَمَا کَانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلا مُکَاءً وَتَصْدِیَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ (٣٥)إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَسَیُنْفِقُونَهَا ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَالَّذِینَ کَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ (٣٦)لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَیَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعًا فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (٣٧)قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الأوَّلِینَ (٣٨)وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (٣٩)وَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاکُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِیرُ) (٤٠)

روند  قرآنی  در  سوره  به  پیش  می‌رود. گذشته  را  برای  رویـاروئی  با  حـال  عرضه  می‌دارد،  و  برای‌ گروه  مسلمانانی  که  به ‌کارزار  فرو  رفته‌انـد  و  پـیروزمندی  مقتدرانه  و  فراگیری  را  به  دست  آورده‌اند،  فاصلۀ  دور  و  درازی  را  به  تصویر  می‌زند کـه  میان ‌گذشته  و  حال  ایشان  است‌،  و  بدیشان  فضل  و  لطفی  را  نشان  مـی‌دهد  که  تدبیر  و  تقدیر  یزدان  بدان  تعلّق ‌گرفته  است  و  ایشان  را  مشمول  عنایت  خود  کرده  است‌...  کاری‌ که  در  برابر  آن  غنائم  بی‌ارزش  و  ناچیز  است‌،  و  تحمّل  فداکاریها  و  جان  نثاریها  و  سختیها  و  دشواریها  هم  در  قیاس  با  آن  بی‌ارج  و کم  بها  است‌.

در  درس ‌گذشته  تصویری  از  موقعیّت  مسلمانان  در  مکّه  -‌ پیش  از  این  جنگ  - گذشت  و  بیان‌ گردید که  مسلمانان  چه  اند‌ازه  ضـعیف  و  بـی‌دفاع  بودند.  تـا  آنـجا که  می‌ترسیدند  مردمان  ایشان  را  بربایند.  تصویری  هم  از  پناه  دادن  و  عزّت  و  نـعمت  بخشیدن  یـزدان  بدیشان  جلوه‌گر  آمد،  و گفته  شد که  چگو‌نه  در  سـایۀ  تعبیر  و  تقدیر  آفریدگار  مورد  عنایت  و  رعایت  و  فضل  و کرم  پروردگار  قرار گرفتند.

روند  قرآنی  در  اینجا  تصویر  موقعیّت  مشرکان  را  دنبال  می‌کند،  و  آن  را  بدان  هنگام  پیش  چشـم  مـی‌دارد که  مشـرکان  انـدکی  پـیش  از  هجرت  دربارۀ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  نیرنگ  می‌نشینند  و  دسیسه  می‌چینند.  مشرکان  از  آیاتی‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  خود  آورده  است  روی  می‌گردانند  و گمان  می‌برند که  آنان  اگر  بخواهند  می‌توانند  آیاتی  همچون  آیات  قرآنی  را  بسازند  و ارائه  دهند!  به‌ دشمنانگی  و کینه‌توزی ‌می‌نشینند  و تا  آنجا  بر  دشـمنی  پای  مــی‌فشارند کـه  دشـمنی  ایشـان  را  برمی‌انگیزد  تا  عذاب  را  با  شتاب  بخواهند  و  بگویند:

(اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ) (٣٢)

خداوندا  اگر  این  (‌آئین  و  این  قرآن‌)  حقّ  است  و  از  ناحیۀ  تو  است‌،  از  آسمان  بارانی  از  سنگ  بر  سر  ما  فرود آور  یا  به  عذاب  دردناک  (‌دیگری‌)  ما  را  گرفتار  ساز.

بقای  این ‌که  به  سوی  قرآن  برگردند  و  خویشتن  را  در  پناه  آن  دارند  و  در  سایه‌اش  بیاسایند  و  در  پرتو  انوارش  راهیاب  و  رهنمود گردند.

آن‌ گاه  بیان  می‌دارد که  چگونه  امـوال  خود  را  خرج  می‌کنند  تا  دیگران  را  از راه  خدا  بازدارند،  و  برای  جنگ  با  پیغمبر  خدا گرد  آیند.  قرآن  ایشـان  را  به  شکست  و  حسرت  در  دنیا،  و گرد  آمدن  آنان  در  دوزخ  در  آخرت‌،  تهدید  می‌کند.  به  دنبال  نیرنگ  و  همایش  و  تدبیرشان‌،  هم  در  این  سرا  و  هم  درآن  سرا  زیان  قرار دارد.

در  پایان  یزدان  به  پیغمبر  خود  دستور  می‌دهد که  با  کافران  روبرو گردد  و  آنان  را  میان  دو کار  مختار گرداند:  از کفر  و عناد  و  جنگ  با  خدا  و  پیغمبرش  دست  بردارند  تا  خدا  زشتیهائی  را  ببخشاید که  در  زمـان  جاهلیّت  از  ایشان  سرزده  است‌.  یا  به  سوی  چیزی  برگردند که  بر  آن  هستند  و  در  راه  آن  به  تلاش  ایستاده‌اند،  تا  بدیشان  همان  برسد که  به  پیشینیان  همسان  ایشان  رسیده  است‌،  و  قانون  خدا  بر  ایشان  جاری‌ گردد  و  عذابی ‌که  خدا  می‌خواهد گریبانگیرشان  شود.

آنگاه  یزدان  به  مسلمانان  دستور  می‌دهد  که  با  کافران  بجنگد  تا کافران  قدرت  و  قوّتی  نداشته  باشند که  با  آن  مسلمانان  را  از  دین  برگردانند.  و  تا  این‌ که  الوهیّت  در  زمین  تنها  به  خدای  یگانه  اختصاص  داده  شود،  و  دیـن  یک  سره  از  آن  خدا گردد.  اگر  آنان  تسلیـم  خود  را  اعلان  کنند،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌آن  را  از  ایشان  می‌پذیرد،  و  خدا  ایشان  را  در  برابر  نیّتی‌ که  دارند  دادگاهی  می‌فرماید،  و  خدا  از آنچه  می‌کنند  آگاه  است‌،  و  پندار  و  رفتار  و  کردارشان  را  می‌داند  و  می‌بیند.  اگر  هم  پشت  کردند  و  پیوسته  بر  جنگشان  ماندند  و  به  ستیزه  و  سرکشی  خو‌د  ادامه  دادند  و  به  الوهیّت  خدای  یگانه  اعتراف  نکردند،  و  تسلیم  سلطه  و  قدرت  یزدان  در  زمین  نشدند،  مسلمانان  به  جهاد  با  ایشان  ادامه  می دهند،  و  مطمئنّ  هستند که  خدا  سرور  و  سرپرست  ایشان  است‌،  و  او  بهترین  یاور و  فریادرس  است‌.

*

(وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ (٣٠)

 (‌ای  پــیغمبر!  بـه  خاطر  بیاور)  هنگامی  را  کـه  کافران  دربارۀ  تو نقشه  می‏کشیدند  که  تو  را  به  زندان  بیفکنند  یا  بکشند  و  یا  این  که  (‌از  شهر  مکّه‌)  بیرون  کنند.  آنان  چاره  می‌اندیشیدند  و  نقشه  می‌کشیدند  (‌که  چگونه  به  تو  شرّ  و  بلا  برسانند)  و  خدا  (‌هم  برای  نجات  تـو  از  شرّ  و  بـلای  ایشان‌)  تدبیر  و  چاره  سازی  می‌کرد،  و  خداوند  بهترین  چاره‌ساز  است‌.

این  یادی  از  چیزهائی  است‌ که  در  مکّه  پیش  از  دگرگونی  اوضاع  و  احوال  و  تغییر  موقعیّت  بوده  است‌.  یادی  است  که  الهامگر  وثوق  و  یقین  به  آینده  است‌. گذشته  از  این  بیانگر  عملکرد  قضا  و  قدر  خدا  و  نشان  دهندۀ  حکمت  یزدان  در کارهائی  است‌ که  انجام  آنها  را  می‌خو‌اهد  و  بدان  دستور  می‌دهد...  مسلمانانی  که  نخستین  مخاطبان  این  قرآن  بودند،  هر  دو  حال  را  می‌شناختند،  بسان  شناخت ‌کسی ‌که  در  آنها  زیسته  است  و  هر  دو  وضع  را  دیده  است  و  چشیده  است‌. کافی  بود که‌ گذشتۀ  نزدیک  خودشان‌،  و  ترسها  و  هراسها  و  پریشانیها  و  دلهـره‌های  موجود  در  آن‌،  بدیشان  تذکّر  داده  شود،  و  با  حال  و  وضع  موجود  و  امن  و  امان  و آسایش  و  آرامشی‌ که  در  آن  است  رویاروی  و  سنجیده  شود...کافی  است ‌که  رایزنی  و  چاره‌سازی  مشرکان  و توطئه  و  نیرنگ  ایشان  دربارۀ  پیغـمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  آئینۀ  اندیشه  و  خیال  درآید،  و  با  دگرگونی  حال  و  منتهی  شدن  آن  به  غلبه  بر  ایشان‌،  نـه  فقط  نجات  از  ایشان،  روبرو  نهاده  شود  و  نگاه  هوشیارانه‌ای  بدان  دو  وضع  انداخته  شود.

تــوطئه  مـی‌کردند  و  به  چاره‌وئی  می‌نشستند  و  می‌خواستند  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم را به بند کشـند  و  او  را  زندانی ‌کنند  تا  می‌میرد.  یا  او  را  بکشند  و  از دست  او  نجات  پیدا کنند.  یا  او  را  از  مکّه  بیرون ‌کنند  و  در  تبعید  رها  سازند...  دربارۀ  همۀ  اینها  می‌اندیشیدند  و  رایزنی  می‌کردند.  سرانجام  تصمیم‌ گرفتند  او  را  بکشند. گروهی  از  جوانان  از  همۀ  قبائل ‌گرد  آیند  و  بدین‌ کار  پلشت  و  ناروا  اقدام  نمایند  تا  قصاص  خون  او  در  میان  همۀ  قبائل  پخش ‌گردد  و  متوجّه  همۀ  آنها  شود،  و  قبیلۀ  بنی‏هاشم  نتوانند  با  همۀ  عربها  بجنگند  و  بناچار  به  دریافت  دیه  خشنود  شوند،  و کار  به  پایان  رسد  و  غائله  خاتمه  پذیرد.  امام  احمد گفته  است‌:  عبدالرّزّاق  از  معمّر،  و  او  از  عثمان  حریری،  و  وی  از  مقسم  غلام  ابن‌عبّاس  روایت‌ کـرده  است ‌که  ابن‌عبّاس  برای  او  دربارۀ ‌:

(وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ... ).

(‌ای  پـیغمبر!  بـه  خـاطر  بـیاور)  هنگامی  را  که  کافران  دربارۀ  تو  نقشه  می‌کشیدند  که‌....

توضیح  داده  است  و گفته  است‌:  (‌قریشیان  شبی  در  مکّه  رایزنی  کردند.  شبی‌ گفتند:  بامدادان  او  را  به  بند  بکشند  - ‌یعنی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ را  - ‌و  بعضی‌ گفتند:  بلکه  او  را  بکشید.  و  برخی‌ گفتند:  او  را  بیرون‌ کنید...  یـزدان  پـیغمبر خـود  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌را  از تـصمیم  ایشـان ‌آگاه‌ کرد.  علی  که‌ در  رختخواب  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم آرمـید،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ بیرون  رفت  و  خود  را  به  غار  رسـانید.  مشـرکان  در  تمام  شب  علی  را  می‌پائیدند  و گمان  می‌بردند که  او  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌.  هنگامی ‌که  به  صبح  رسیدند  به  سویش  دویدند  و  بر  او  شوریدند.  هنگامی  که  دیدند که  خفتۀ  در  رختخواب  علی  است‌،  خدا  نیرنگ  ایشان  را  بر  ضدّ  خودشان  به ‌کار گرفت  و  حنای  نیرنگ  ایشان  بی‌رنگ‌ گردید.  به  علی‌ گفتند:  این  دوستتان‌ کجا  است‌؟  گفت‌:  نمی‌دانم‌!  پس  به  دنبال  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  راه  افتادند  و  آثار  پای  او  را  ردیابی  کردند.  هنگامی  که  به کوه  رسیدند  راه  را گم  نمودند  و  ردیابی  بر  ایشان  مشتبه  گردید.  از کوه  بالا  رفتند.  از کنار  غار  عبور کردند.  دیدند  که  بر  دهانۀ  غار  تارهای  عـنکبوت  تنیده  شـده  است‌.  گفتند:  اگر  او  به  غار  داخل  می‌شد  تارهای  عنکوت  پاره  می‌گردید  و  روی  دهانه  سالم  بر  جای  نـمی‌ماند...  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ سه  شب  در  آنجا  ماندگار  شد).

(وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ).

 آنان  چاره  می‌اندیشیدند  و  نقشه  می‌کشیدند  (‌که  چگونه  به  تو  شرّ  و  بلا  برسانند)  و  خدا  (‌هم  بـرای  نـجات  تـو  از  شـرّ  و  بـلای  ایشـان‌)  تـدبیر  و  چـاره‌سازی  مـی‌کرد،  و  خداوند  بهترین  چاره‌ساز  است‌.

شکلی‌ که  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  آن  را  به  تصویری  می‌کشد،  یعنی‌:

(وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللَّهُ).

 آنان  چاره  می‌اندیشیدند  و  نقشه  می‌کشیدند،  و  خدا  هم  تدبیر  و  چاره‌سازی  می‌کرد.

شکل  بسیار  اثر  بخش  و گیرائی  است‌...  زیرا  وقتی که  باشگاه  قریشیان  بر  پردۀ  خیال  ظاهر  می‌گردد،  در  آن  حال  و  احوالی‌ که  دارند  با  یکدیگر  رایزنی  و گفتگو  می‌کنند  و  به  دنبال  راه  چاره  می‌گردند  و  توطئه  می‌چینند  و  دام  نیرنگ  می‌گسترند...  خدا  هم  در  فراسوی  ایشان  است  و  آگاه  از  همۀ ‌کارهایشان  است‌.  او  هم  به  چاره‌سازی  می‌پردازد  و  مکر  و کیدشان  را  باطل  و  پوچ  می‌گرداند،  بدون  ا‌ین‌ که  آنان  به  خود  آیند  و  آگاه  شوند!

این  شکل‌،  شکل  مسخره‌آمیزی  است‌،  در  عین  حال  شکل  هراس  انگیزی  است‌...  این  انسانهای  ناتوان  ناچیز کجا  و  قدرت  توانای  خدا،  آن  قدرت  مقتدری  که  بـر  بـندگان  خود  چیره  است  و  هر کاری  را که  بخواهد  می‌تواند  به  انجام  برساند  و  او  محیط  بر  همه  چیز  و  آگاه  از  همه‌ کس  است‌؟‌!

تعبیر  قرآنی  به  شیوۀ  نادر  قرآن  در  صورتگری‌،  شکلی  به  تصویر  می‌زند،  و  با  آن  دلها  را  به  تکان  و  لرزش  مـی‌افگـند،  و  ژرفـاهای  حسّ  و  شـعور  را  به  حـرکت  می‌اندازد.

روند  قرآنی  در  شناساندن  احوال‌ کافران  و  اعمال  ایشان‌،  و  ادّعاها  و  اتّهامهایشان‌،  به  پیش  مـی‌رود.  کافران  در  ادّعاهایشان  تا  بدانجا  پیش  می‌روند  که  گمان  می‏‎برند  اگر  بخواهند  می‌توانند  همچون  این  قرآن  را  سازند  و  ارائه  دهند!  این  از  یک  سو،  و  از  دیگر  سو  قرآن  مجید  را  افسانه‌های  پیشینیان  می‌نامیدند:

(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا قَالُوا قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاءُ لَقُلْنَا مِثْلَ هَذَا إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ) (٣١)

 (‌این  کافران‌)  هنگامی  که  آیـات  مـا  بـر  آنـان  خوانـده  می‌شود،  می‌گویند:  شنیدیم  (‌چیز  مهمّی  نیست‌!)  اگر  مـا  هم  بخواهیم  مثل  این  را  می‏گوئیم.  چرا  که  این  چیزی  جز  افسانه‌های  پیشینیان  نیست‌.

ابن کثیر  در  تفسیر  خود  به  نقل  از  سعید  پسر جبیر  و  سدیّ  ابن  جریج  و  جز  آنان  روایت ‌کرده  است ‌که ‌گویندۀ  این  سخن  نضر  پسر  حارث  است‌:  (نضر  پسر  حارث  -  نفرین  خدا  بر  او  بادا  - ‌به ‌کشور  ایران  رفته  بود،  و  از  داستانهای  شاهان  و  پهلوانـانشان  همچون  رستم  و  اسفندیار  چیزهائی  یاد گرفته  بود.  هنگامی ‌که  برگشت،  دید  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  سوی  خدا  برانگیخته  شده  است  و  برای  مردمان  قرآن  را  می‌خواند.  پیغمبر  صلّر الله علیه وآله وسلّم ‌وقتی‌ که  از  مجلسی  برمی‌خاست  و  می‌رفت‌،  نضر  در  آن  مجلس  می‌نشست  و  از  اخبار  و  داستانهای  شاهان  و  پهلوانان  ایرانی  برای  آنان  به  سخن  می‌پرداخت‌.  سپس  بد‌یشان  می‌گفت‌:  شما  را  به  خدا کدام  یک  از  ما  زیباتر  و  بهتر  داستانسرائی  می‌کند؟  من  یا  محمّد؟  به  همین  خاطر  بود  وقتی ‌که  خداوند  در  جنگ  بدر  مسلمانان  را  پـیروز  فرمود،  نضر  پسر  حارث  از  زمرۀ ‌کسانی  بود که  اسیر  شدند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دستور  داد  در  خدمت  خودش  او  را  نگاه  دارند  و گردن  بزنند.  فرمان  آن  حضرت  اجراء  گردید  -  خدا  را  سپاس‌.  کسی ‌که  او  را  اسیر کرده  بود  مقداد  پسر  اسود  رضی الله عنهُ  بود...  ابن  جریر  نـیز گفته  است‌:  محمّد  پسر  بشّار،  محمّد  پسر  جعفر،  شعبه،  و  ابوبشر،  از  سعید  پسر  جـبیر،  برایمان  روایت  کرده‌انـد  که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  جنگ  بدر،  عقبه  پسر  ابومعیط‌،  و  طعیمه  پسر  عدی‌،  و  نضر  پسر  حارث  را  نگاه  داشت  و  کشت‌.  مقداد  نضر  را  اسیر کرده  بود.  هنگامی ‌که  دستور  داده  شد  نضر کشته  شود  مقداد  گفت‌:  ای  پـیغمبر  خدا،  اسیر  من‌!  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(إنه کان یقول فی کتاب الله عز وجل ما یقول ).

نضر  دربارۀ  کتاب  خدای  بزرگوار  می‌گفته  است  آنچه  خواسته  است  بگوید.

پیغمبر  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌دستور  داد  نضر  را  بکشند.  مقداد  گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا،  اسـیر  مـن‌!  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(اللهم أغن المقداد من فضلک ).

خداوندا!  مقداد  را  با  فضل  و  کرم  خود  ثروتمند  و  بی‌نیاز  گردان.

مقداد  گفت‌:  این  چیزی  است  که  می‌خواسـتم‌!  ابـن‌جبیر  گفته  است‌:  این  آیه  دربارۀ  نضر  نازل  گردیده  است‌:

 (وإذا تتلى علیهم آیاتنا قالوا:قد سمعنا , لو نشاء لقلنا مثل هذا , إن هذا إلا أساطیر الأولین).

 (‌این  کافران‌)  هنگامی  کـه  آیـات  مـا  بـر  آنان  خوانده  می‌شود،  می‌گویند:  شنیدیم  (‌چیز  مهمّی  نیست‌!)  اگر  ما  هم  بـخواهیم  مثل  این  را  می‏گوئیم.  چرا  که  این  چیزی  جز  افسانه‌های  پیشینیان  نیست‌.

در  قرآن  ا‌ز  نقل  قول  مشرکان  راجع  به  قرآن  بارها  سخن  به  میان  آمده  است  که  می‌گفتند:  قرآن  افسـانه‌های  پیشینیان  است‌:

(وقالوا:أساطیر الأولین اکتتبها فهی تملى علیه بکرة وأصیلا).

 (‌دربارۀ  قرآن‌)  می‌گویند:  افسانه‌های  پیشینیان  است  که  (‌از  دیگـران‌)  خواسـته  است  آن  را  بـرایش  بـنویسند،  و  چـنین  افســانه‌هائی  سحرگاهان  و  شامگاهان  بـر  او  خـوانـده  مـی‌شود  (‌تـا  آنـها  را  حفظ  کند  و  بـه  خـاطر  بسپارد)‌.(فرقان/5)                                             

این‌ گفتار  جز  حلقه‌ای  از  حلقه‌های  زنـجیرۀ  مـانورها  و  توطئه‌هائی  نبود که  می‌خواستند  به  وسیلۀ  آن  سر  راه  را  بر  این  قرآن  بگیرند  و  با  آن  به  مبارزه  بپردازند،  قرآنی  که  فطرت  انسانها  را  مخاطب  قرار  می‌دهد  و  با  حقّ  و  حقیقتی  با  فطرت  به  سخن  در  می‌آید که  در  ژرفاهای  آن  سراغ  دارد،  لذا  فطرت  به  جنبش  و  تکان  می‌افتد  و  پاسخ  مثبت  می‌دهد.  قرآن  با  دلهـا  نـیز  با  قدرت  و  سلطۀ  چیره‌ای‌ که  دارد  به  سخن  در  می‌آید  و  دلهـا  در  برابر  آهنگها  و  نواهای  قرآن  بر  خود  می‌لرزند  و  خویشتن  را  نمی‌توانند  برجای  دارند.  در  اینجا  بود  که  بزرگان  و  سران  قریش  به  این  مانورها  و  توطئه‌ها  پناه  می‏بردند،  در  حالی ‌که  می‌دانستند  این‌ کارها  مانورها  و  توطئه‌هائی  بیش  نیستند،  امّا  با  این  وجود  در  قرآن  دنبال  چیزی  می‌گشتند که  به  افسانه‌های  معمولی  و  شـناخته  شـدۀ  ملّتهای  پیرامونشان  شبیه  باشد  تا  آن  چیز  را  دستاویزی  برای‌ گول  زدن  و  فریب  دادن  عامّۀ  مردمان  عرب  سازند،  آن  مردمانی‌ که  این  مانورها  و  توطئه‌ها  به  خاطر  ایشان  صورت  می‌گرفت‌،  تا  ایشان  را  در  چهار  دیواری  آغل  بندگی  بندگان  نگاه  دارند.

بزرگان  و  سران  قریش  از  آنجا که  مدلولها  و  مفهومهای  صحیح  زبان  خود  را  می‌دانستند،  با  سرشت  این  دعوت  نیز  آشنا  بودند  و  آن  را  فهم  می‌کردند.  آنان  می‌دانستند گواهی  لا ا‌لله ا‌لّا الله‌، وَ محمّدً رسولُ  الله‌،  اعلان  سرکشی  از  سلطه  و  قدرت  انسانها  بطور کلّی،  و  در  رفتن  از  حوزۀ  حاکمیّت  همۀ  بندگان،  و گریز  به  سوی  الوهیّت  و  حاکمیّت  یزدان  یگانۀ  جهان  است‌. گذشته  از  این  در  این  بندگی  و  پرستش  یزدان‌،  قوانین  و  احکام  فقط  از  محمّد  پیغمبر  خدا  صلّر الله علیه وآله وسلّم  دریافت  می‌گردد  و  بس،  نه  از کسانی  که  به  نام  خدایان  یا  به  نام  خدا  سخن  می‌گویند  و خود  را  نمایندۀ  خدایان  یا  خدا  معرّفی  می‌کنند...  بزرگان  و  سران  قریش  می دیدند  کسانی  که  گواهی‌:  لا اله الّا الله‌‌، و محمّد رسولُ ‌الله‌،  بر  زبان  می‌رانند  فوراً  از  سلطه  و  قدرت  و  رهبری  و  حاکمیّت  قریش  بیرون  مـی‌دوند  و  به  مـیان  گروهی  می‌روند  که  همایش  جنبشی  را  تشکیل  داده‌اند  که  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌آنان  را  رهبری  و  رهنمود  می‌فرماید،  و  از  رهبری  و  رهنمود  و  سلطه  و  قدرت  او  فرمان  می‏‎برند،  و  دوستی  و  پیوند  خود  را  با  خانواده‌،  خاندان‌،  قبیله،  شیخیگری‌،  و  رهبری  جاهلی  می‌گسلند،  و دوسـتی  و  پیوند  خود  را  یکسره  مـتوجّه  رهبری  تـازه‌،  و گروه  مسلمانانی  می‌کنند که  این  رهبری  تازه‌،  ناظر  بر  آنان  و  فرمانروای  ایشان  است‌.

همۀ  اینها  مدلول  و  مفهوم‌ گواهی‌:  لااله‌الاالله‌، و محمّدرسولُ ‌الله  بود...  این  یک  واقعیّت  بود،  واقعیّتی ‌که  بزرگان  و  سران  قریش  خودشان  آن  را  می‌دیدند،  و  خطر  آن  را  برای  هستی  خویش‌،  و  برای  اوضاع  اجتماعی  و  سیاسی  و  اقتصادی  و  اعـتقادی‌،  احساس  می‌کردند،  اوضاعی‌ که  بودن  آنان  بر  بودن  آن  پایدا‌ر  و  استوا‌ر  بود. مدلول  و  مفهوم  گواهی‌:  لا ا‌له‌ا‌لّا ا‌لله و محمّد رسولُ ا‌لله‌،  این  مدلول  و  مفهوم  ساکت  و  توخالی  و  ناتوانی  نبود که  امروزه  مقصود کسانی  است‌ که ‌گمان  می‏‎برند  مسلمانند،  به  خاطر  این‌ که  چنین‌ گواهی  را  بر  زبان  می‌رانـند،  و  برخی  از  شعائر  و  مراسـم  بندگی  و  پـرستش  را  انجام  می‌دهند،  هر  چند که  الوهیّت  خدا  در  زمین  و  در  زندگی  مردم  هیچ گونه  وجود  و  اثری  ندا‌رد،  و  رهبریهای  جاهلی  و  قوانین  جاهلی  است‌ که  بر  جامعه  فرمان  مـی‌راند  و  کارهای  آن  را  می‏‎گرداند.

حقیقت  دارد که  در  مکّه  اسـلام  شریعتی  و  دولتی  نداشت‌...  ولی  کسانی  گواهی‌:  لا  الـه  الا  الله‌ و  محمّد  رسول  الله  را  بر  زبان  مـی‌راند‌ند  فوراً  زمام  اختیار  رهبری  خود  را  به  رهبری  محمّدی  تسلیم  می‌کردند،  و  از  یک  سو  دوستی  و  پیوند  خود  را  فوراً‌ به‌ گروه  مسلمانان  اختصاص  می‌دادنـد،  و  از  دیگر  سو  خویشتن  را  از  رهبری  جاهلی  می‏‎بریدند  و  از  فرمان  آن  سرکشی  می‌کردند  و  بر  آن  می‌شوریدند،  و  دوستی  و  پیوند  خود  را  با  خـانواده‌،  خاندان‌،  قبیله‌،  و  رهبری  جاهلی‌،  می‏‎بریدند  و  می‌گسیختند،  همین  که  گواهی‌:  لا اله‌ا‌لا الله و محمّد  رسول  الله  را  می‌گفتند  و  بر  زبان  می‌راند‌ند...  گواهی  دادن  آنان  با  همین ‌گفتار  توخالی  و  سـاکت  و  ناچیز  پایان  نـمی‌گرفت‌.  بلکه  معنی  واقعی  و  دلالت  عملی  آن‌ گواهی  به  حقیقتی  برگردا‌نده  می‌شد  و  تبدیل  می‌گردید که  اسلام  بر  آن  حقیقت  اسـتوار  و  پـایدار  می‌شود.

ایــن  چیزی  بود که  بزرگان  و  سـران  قریش  را  از  لشکرکشی  اسلام‌،  و  از  این  قرآن  هراسان  و  پریشان  می‌کرد...  چرا  که  قبلاً  (حنفاء‌) ‌[1]از  معتقدات  و  عبادات  مشرکان  دوری  گزیده  بودند،  و  تنها  به  الوهیّت  خداوند  یگانه  باور  داشتند،  و  شعائر  و  مراسم  مذهبی  را  فقط  برای  او  انجام  می‌دادند،  و  بطور کلّی  از  پـرستش  بتها  سرباز  می‌زدند...  تا  اینجا  برای  طاغوت  جاهلی  ا‌صـلاً  مهمّ  نبود.  زیرا  از  جانب  اعتقاد  منفی  و  شعائر  و  مراسم  پرستشی‌،  خطری  متوجّه  طاغوت  نمی‌گردد.  این  اسلام  نیست  -‌همان‌گونه ‌که  برخی  از  خوبان  پاک ‌سرشتی‌ گمان  می‌برند که  می‌خواهند  امروزه  مسلمان  باشند،  ولی  آنان  شناخت  راستین  و  اطمینان  بخشی  از  اسلام  نـدارنـد  -  بلکه  اسلام  جنبش  و  حرکتی  است‌ که  با گو‌اهی‌:  لااله‌الا الله‌ ‌و محمّد رسول‌ الله،  همراه  و  همآوا  می‌گردد...  اسلام  از  یک  سو کناره‌گیری  از  جامعۀ  جاهلی‌،  و  جهان‌بینیها  و  ارزشها  و  معیارها  و  رهبری  و  سلطه  و  قدرت  و  قوانین  و  مقرّرات  جاهلی  است‌،  و  از  دیگر  سو  اسلام  دوستی  و  پیوند  با  رهبری  دعوت  اسلامی‌،  و گروه  مسلمانی  است  که  می‌خواهد  اسلام  را  در  جهان  موجود  پیاده‌ کند...  این  چیزی  بود که  خواب  را  بر  چشمان  بزرگان  و  سران  قریش  حرام‌ کرده  بود،  و  بستر  خواب  ایشان  را  پر  از  خار  نموده  بود.  به  همین  خاطر  بزرگان  و  سران  قریش  با  شیوه‌های‌ گوناگونی  با  اسلام  مبارزه  می‌کردند...  از  آن  جمله  همین  شیوه  بود...  شـیوه‌ای  که  در  آن  ادّعاء  می‌کردند  که  قرآن  مجید  افسانه‌های  پـیشینیان  است‌!  و  آنان  اگر  بخواهند  همسان  قرآن  را  می‌گویند! گذشته  از  این  بارها  و  بارها  به  پیکار  با  قرآن  می‌رفتند  و آن  را  به  مبارزه  می‌خواندند،  و  هر  بار  درمی‌ماندند  و  واپس  می‌کشیدند.

اساطیر  جمع  اُ‌سطوره  است‌.  اُ‌سطوره  به  معنی  افسـانه  است‌.  افسانه  به  داستانی گفته  می‌شود که  اغلب  با  جهان‌بینیها  و  اندیشه‌های  خرافی  دربارۀ  خداگونه‌ها  و  بتها  و  قصّه‌های  پیشینیان  و  قهرمانیهای  خارق‌العاده  ایشان  است‌،  و  از  رخدادها  و  واقعه‌هائی  سخن  می‌گوید  که  خیالبافیها  و  خرافه‌سازیها  در  آن  نقش  بزرگی  بازی  می‌کند.

بزرگان  و  سران  قریش  به  سوی  داسـتانهای  پـیشینیان‌،  خوارق  و  معجزات‌،‌ کارهائی‌ که  خدا  بر  سـر  تکذیب  کنندگان  آورده  است‌،  و  چگـونه  مؤمنان  را  نـجات  بخشیده  است‌،  می‌گرائـیدند  و  می‌رفتند...  و  چیزهای  دیگری ‌که  از  این  موضوعات  در  داستانهای  قرآنی  است  بیان  می‌کردند،  و  به  عامّۀ  مردمان  غافل  و  بی‏خبر  می‌گفتند:  اینها  افسانه‌های  پیشینیان  است‌.  محمّد  آنها  را  از  روی  نوشته‌های‌ کسانی  بازنویسی‌ کرده  است  و  از  بر  نموده  است‌ که  چنین  افسانه‌هائی  را گردآوری  می‌کنند.  آنها  را  آورده  است  و  بر  شما  می‌خواند  و گمان  می‏‎برد  که  آنها  از  سوی  خدا  بدو  وحی ‌گردیده  است‌...  به  همین  نحو  نضر  پسر حارث  در  مجلسی  می‌نشست‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌از آن  برمی‌خاست  و  می‌رفت‌،  یا  در  مجلس  دیگری  نزدیک  به  مجلس  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌نشست‌،  و  افسانه‌های  ایرانیان  را  روایت  می‌کرد  که  در  سـفرهای  خود  به ‌کشور  ایران  یاد گرفته  بود.  تا  بدین  وسـیله  به  مردم  بگو‌ید:  این  افسانه‌ها  از  نوع  همان  چیزهائی  است  که  محمّد  به  شما  می‌گوید.  من  هیچ  ادّعای  پیغمبری  هم  نمی‌کنم  و  نمیگویم  به  من  وحی  می‌شود،  آن‌گونه ‌که  محمّد  ادّعا  می‌کند.  آنـچه  او  می‌گوید  از  نوع  همین  افسانه‌ها  است‌!

باید  پیش  چشم  داریم که  چه  تأثیر  ژرفی  این  آشوب  در  محیط  جاهلی  در  ذهن  عامّۀ  مردم  داشت‌.  به  ویـژه  در  آغاز کار،  پیش  از  این‌ که  میان  این‌گونه  افسانه‌ها  و  داستانها،  و  میان  قرآن  مجید،  جدائیها  جلوه‌گر  و  هویدا  گردد.  تا  بدانیم  چرا  جارچی  پیغمبر  خدا  صلّر الله علیه وآله وسلّم  پیش  از  کارزار  بدر  نداء  در  داد که  نضر  پسـر  حارث  را  باید  کشت‌.  بعد  از  جنگ  وقتی ‌که  پیغمبر  صلّر اله علیه وآله وسلّم  ‌او  را  اسیر  یافت  دستور  قتل  او  و  چند  نفر  دیگر  از  اسیران  را  صادر  فرمود،  و  فدیۀ  آنان  را  همچون  سایر  اسیران  قبول  ننمود.  هر  چند که ‌کار  در  مکّه  سرانجام  بدانجا  کشید که  ایـن  شیوه‌ها  خیلی  طول  نکشید  و  برجای  نماند،  و  پس  از  مدّت ‌کمی  این  مانورها  و  توطئه‌ها  روشـن‌ گردید،  و  قرآن  مجید  با  سلطه  و  قدرت  چیره‌ای‌ که  از  سوی  خدا  دربرداشت‌،  و  با  حقّ  ژرفی ‌که  در  آن  بود  و  فطرت  سریعاً  با  آن  سازگار  می‌شد،  این  شیوه‌ها  و  مـانورها  و  توطئه‌ها  را  برچید،  و  چیزی  از  آنها  برجای  نـماند،  و  بزرگان  و  سران  قریش  با  بیم  و  هراس  می‌گفتند:

(لا تسمعوا لهذا القرآن والغوا فیه لعلکم تغلبون !).

گوش  به  این  قرآن  فرا  ندهید،  و  در  (‌هنگام  تلاوت‌)  آن‌،  یاوه‌سرائی  و  جار  و  جنجال  کنید  تـا  (‌مردمان  قرآن  را  نشوند  و  مـجال  انـدیشه  دربـارۀ  مـفاهیم  آن  از  ایشـان  گرفته  شود  و)  شما  پیروز  گردید. (‌فصّلت  /  26)

 سپس  در  میان  بزرگان  و  سران  قریش‌،  امثال  ابوسفیان  و  ابوجهل  و  اخنس  پسر  شریق  پیدا  شدند که  خودشان  شبانه  بر  یکدیگر  سبقت ‌گیرند  و  پنهان  از  یکدیگر  بدین  قرآن‌ گوش  فرا  دهند،  و  هیچ  یک  از  آنان  نتواند  خود  را  نگاه  دارد  و  شبهای  پیاپی  به  جائی  نرود که  شب  قبلی  در  آنجا  به  پیغمبر  خدا صلّر الله علیه وآله وسلّم  پـنهان  از  دیگران  گوش  فرا داده  است‌.  تا  سرانجام  با  یکدیگر  پیمان  می‌بندند  و  مؤکّدانه  تعهّد  می‌کنند که  بدانجا  برنگردند،  از  ترس  این  که  نکند  جوانان  ایشان  را  ببینند  و گرفتار  و  شیدای  این  قرآن  و  این  آئین  شوند!

باید  در  نظر  داشت‌ که  تلاش  نضر  پسر  حارث  برای  غافل‌ کردن  مردمان  از  این  قرآن  به  وسـیلۀ  چیزی‌ که  ایشان  را  با  آن‌ گول  زند،  واپسین  تلاش  نبوده  است  و  نخواهد  بود...  به  شکلهای‌ گو‌ناگون  و  جوراجور  چنین  تلاشی  تکرار  شده  است  و  در  آینده  نیز  تکرار  خواهد  شد...  دشمنان  این  آئین  پیوسته  کوشیده‌اند  مردمان  را  سرانجام  از  این  قرآن  برگردانند.  همین‌ که  از  ایـن‌ کار  درمانده‌اند،  قرآن  را  به  ترتیلها  و  قرائتهائی  تبدیل کرده‌اند  که  قاریان  با  آواز  می‌خوانند  و  شنوندگان  از  آن  به  طرب  و  شادی  درمی‌آیند.  همچنین  قرآن  را  به  دعاها  و  نوشته‌هائی  تبدیل‌ کرده‌انـد که  مردمان  آنـها  را  بر  گردنها  و  سینه‌هایشان  می‌آویزند،  و  آنها  را  زیر  بالشها  می‌نهند...  چنین ‌کسانی  خیال  می‌کنند  مسلمان  هستند،  و  گمان  می‌برند که  حقّ  این  قرآن  و  حقّ  این  آئین  را  اداء  کرده‌اند!

قرآن  در  زندگی  مردمان  مـنبع  راهنمائی  و  رهنمود  نمانده  است‌...  دشمنان  این  آئین  بجای  قرآن  چیزهای  دیگری  را  منبع  ساخته‌اند  تـا  مردمان  در  همۀ  امور  زندگی  بدانها  مراجعه‌ کنند  و  رهنمود  گیرند...  حتّی  نه  تنها  جهان‌بینیها  و  مفاهیم  خود  را  از  آنها  برگیرند،  بلکه  قوانین  و  مقرّرات  و  معیارها  و  ارزشهای  خویش  را  نیز  از  آنها  دریافت  دارند.  سپس  دشمنان  بدیشان  گفته‌انـد:  این  آئین  محترم  است‌،  و  این  قرآن  محفوظ  است‌.  چرا  که  قرآن  بامدادان  و  شامگاهان  و  در  همۀ  اوقات  بر  شما  خوانده  می‌شود،  و  نغمه‌سرا‌یان  و  زمزمه‌کنندگان  آن  را  می‌خوانند  و  زمزمه  می‌کنند،  و  تلاوت‌کنندگان  آن  را  تلاوت  می‌نمایند...  پس  از  قرآن‌،  افزون  بر  این  تلاوت  و  ترتیل  و  با  آهنگ  و  نوا  خواندن‌،  چه  می‌خواهید؟‌!  و  امّا  برای  جهان‌بینیها  و  بینشهای  شما،  و  برای  نظامها  و  سیستمها  و  اوضاع  و  احوال  شـما،  و  برای  قوانـین  و  مقرّرات  شما،  و  برای  معیارها  و  ارزشهای  شما،  قرآن  دیگری  است ‌که  مرجع  همۀ  این  چیزها  است  و  باید  بدان  مراجعه  کنید!

ا‌ین  همان  مانور  و  توطئۀ  نضر  پسر  حارث  است‌،  ولی  به  شکل  پیشرفتۀ  پیچیده‌ای ‌که  متناسب  با  زمان  پیشرفت  و  ترقّی  و  پیچیدگی  زندگانی  است‌...  ولی  مانور  و  توطئه  همان  است ‌که  بود،  امّا  در  شکلی  از  اشکال  بسیاری ‌که  تاریخ  مکر  و کید  با  این  آئین  در  طول  قرنها  با  آن  آشنا  و  از  آن  آگاه  است‌!

امّا  جای  بسی  شگفت  است  این  قرآن  -‌ با  وجود  این  همه  مکر  و کید  و  نیرنگ ‌گوناگون  و  پیچیده  و  پـیشرفت  و  ترقّی  توطئه‌ها  و  دسیسه‌ها  در  طول  زمان  - ‌پیوسته  چیره  و  پیروز  می‌شود!..  این  کتاب  دارای  ویژگی‌های  شگرفی  است‌،  و  سلطه  و  قدرت  غالب  و  قاهری  بر  فطرت  دارد،  سلطه  و  قدرت  عجیبی‌ که  بر  نیرنگ  جاهلیّت  در  سراسر  زمین‌،  و  بر  دسیسه‌بازیها  و  مکّاریهای  اهریمنان  یهودی  و  مسیحی‌،  و  بر  توطئه‌ها  و  حقّه‌بازیهای  دسـتگاه‌های  خبرگزاریها  و  تشکیلات  رسانه‌های  جهانی  که  یهودیان  و  مسیحیان  آنها  را  در  تمام ‌کرۀ  زمین  و  در  همۀ  زمانها  برپای  می‌دا‌رند  و  راه‌ا‌ندازی  و  راهنمائی  می‌کنند،  چیره  و  پیروز  می‌گردد!

این‌ کتاب  همیشه‌ گردنهای  دشمنان  خود  را  در  سراسر  زمین  پیچ  می‌دهد  تا  از  آن  سوژه  و  خوراکی  برای  پخش  در  همۀ  ایستگاه‌های  رسانه‌های  جهانی  داشته  باشند،  به  گونه‌ای ‌که  یکسـان  هم  یـهودیان  و  هم  مسـیحیان‌،  و  همچنین  مزدوران  و کارگزاران  پـنهان  ایشـان  تـحت  نامهای  اشخاص  مسلمان‌،  آن  را  پخش کنند!

در  اصل  وقتی  آن  را  پخش  می‌کنند که  موفّق  شده  باشند  قرآن  را  در  عقل  و  ذ‌هن  مردمان‌،  یعنی  (‌مسلمانان‌)  به  نغمه‌ها  و  ترتیلهای  بی‏روح،  و  یا  نـوشته‌ها  و  دعاهای  بی‌محتوا،  تبدیل‌ کرده  باشند،  و  یـا  آن  را  -‌ حـتّی  در  اندیشۀ  انسانهای  مسلمان  -  از گسترۀ  زنـدگی  به  دور  اندازند،  و  نگذارند  قر‌آن  منبع  رهنمود  زندگی  باشد،  و  منابع  دیگری  را  برای  رهنمود  و  راهنمائی  در  همۀ  امور  پابرجا  کرده  باشند...  و  امّا  این‌ کتاب  پیوسته  در  فراسوی  این  دسیسه‌ها  و  نیرنگها کار  می‌کند،  و کار  خوا‌هد کرد،  و  همیشه  هم  در  اقطار  و  نواحی  زمـین گروه  مسلمانی  وجود  دارد که  بطور  جدّی  بر گرد  این ‌کتاب  جمع  آیند،  و  آن  را  سرچشمۀ  رهنمود  و منبع  راهنمائی  خود  قرار  دهند،  و  در  راه ‌گسترش  و  آموزش  آن  بکوشند،  و  چشم  به  راه  وعدۀ  پیروزی  و  بهروزی  خود  از  سوی  یـزدان  باشند،  هر  چند  نیرنگها  و  درهم  شکستنها  و کشتارها  و  آواره  کردنها  در  میان  باشد...  امّا  این  چنین  مسلمانانی  مطمئنّ  هستند:  چیزی‌ که  یک  بار  بوده  است‌،  قطعاً ‌دیگر  باره  خوا‌هد  بود...

*

 سـپس  رونـد  قرآنی  به  پـیش  مـی‌رود  و  شگفت  حیرت‌انگیزی  از  سرکشی  و  دشمنانگی  مشرکان  را  به  تصویر  می‌زند،  سرکشی  و  دشمنانگیی  در  مقابله  با  حقّ  و  حقیقتی  می‌ورزیدند که  با  ایشان  در  پیکار  بوده  است  و  آنـان  را  شکست  داده  است‌.  امّا  با  وجود  شکست  خوردن‌،  تکبّر  و  خود  بزرگ بینی  ایشان  نمی‌گذارد  تسلیم  حقّ  و  حقیقت‌ گردند  و  به  قدرت  آن  اعتراف ‌کنند.  بلکه  بجای  تسلیم  و  اعتراف‌،  از  خدا  به  آرزو  می‌خواهند:  اگر  این  قرآن  حقّ  است  و  از  سوی  او  آمده  است‌،  از  آسمان  سنگ  بر  ایشـان  بـبارانـد،  یـا  عذاب  دردنـاکی  را  گریبانگیرشان  گرداند!  بجای  این  که  از  خدا  درخواست  کنند  پیروی  این  حقّ  و  حقیقت  را  بهرۀ  ایشان  فرماید  و  آنان  را  در  صف  آن  قرار  دهد:

(وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ) (٣٢)

 (‌ای‌پـیغمبر!  بـه  خـاطر  بیاور)  زمـانی  را  کـه  کـافران  می‌گفتند:  خداوندا  اگر  این  (‌آئین  و  این  قرآن‌)  حقّ  است  و  از  ناحیۀ  تو  است‌،  از  آسمان  بارانی  از  سنگ  بر  سـر  مـا  فرود آور  یا  به  عذاب  دردنـاک  (‌دیگـری‌)  مـا  را  گرفتار  ساز. 

این  دعای  عجیب  و  غریبی  است‌.  حالتی  از  دشمنانگی  و  کینه‌توزی  سرکشانه‌ای  را  به  تصویر  می‌کشد که  مرگ  را  بر  اعتراف  به  حقّ  و  حقیقت  تـرجیح  می‌دهد  و  برتر  می‌نهد،  هر  چند  آن  حقّ  و  حقیقت  مسلّم  و  محقّق  باشد!  فطرت  سالم  وقتی‌ که  به  شکّ  و  تردید  دچار  می‌آید،  خدا  را  به  کمک  مـی‌طلبد  و  به  زاری  از  آسـتانه‌اش  درخواست  می‌کند که  یزدان  جهان  بر‌ای  او  از  حقّ  و  حقیقت  پرده  به ‌کنار  زند  و  او  را  به  سوی  آن  رهنمون  کند،  بدون  این ‌که  آن  را  مایۀ ‌کوچکی  و  حقارت  خود  بداند.  امّا  فطرت  وقتی‌ که  با  تکبّر  و  خود  بـزرگ‌بینی  سرکشانه  تباه  شود،  عزّت  بزهکارانه  و  غرور گناه  او  را  فرامی‌گیرد،  و کبریا  و  نخوت  دروغین  او  را  به  انجام‌ گناه  بیشتر  می‌کشاند،  تا  آنجا که  مرگ  و  عذاب  را  بر  ایـن  ترجیح  می‌دهد  و  برتر  می‌داند  از  این ‌که  در  برابر  حقّ  تسلیم  شود  و کرنش  برد،  بدان  هنگام‌ که  حقّ  روشـن  و  بی‌پرده  و  بدون  شّک  و  تردید  در  برابرش  جلوه‌گر  و  هویدا گردد!...  مشرکان  در  مکّه  با  این  چنین  دشمنانگی  و  سرکشی‌ای  با  دعوت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ مقابله  و  مبارزه  می‌کردند،  ولی  سرانجام  این  دعـوت  در  برابر  تکبّر  و  خود  بزرگ‌بینی  سـرکشانۀ  چـموشگرانـۀ  آنـان  پیروز گردید.

روند  قرآنی  بر  این  دشمنانگی  و کینه‌توزی‌،  و  بر  ایـن  ادّعائی  که  داشتند،  پیروی  می‌زند  و  در  آن  می‌فرماید:  هر  چند که  آنان  سزاوارند که  از  آسمان  بر  ایشان  سنگ  ببارد،  و گرفتار  عذاب  دردناکی  شوند،  بدان  هنگام  که  می‌گفتند:  خداوندا!  اگر  این  آئین  و  این  قرآن  حقّ  است  و  از  جانب  تو  آمده  است  از  آسمان  بر  سر  ما  سنگ  بباران،  و  یا  به  عذاب  دردناکی  ما  را گرفتار گردان‌...  امّا  هر  چند که  این  آئین  و  این  قرآن  حقّ  بود،  خداوند  عذاب  ریشه‌کن  کننده‌ای  را  بر  ایشان  نمی‌گمارد  که  گریبانگیر  تکذیب‌کنندگان  پیشین  در  ادوار گذشته  کرده  بود.  زیرا  در  میان  آنان  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  بسر  می‏‎برد  و  پیوسته  ایشان  را  به  سوی  هدایت  دعوت  می‌فرمود.  آخر  یزدان  ایشان  را  با  عذاب  ریشه‌کن‌کننده  عذاب  نمی‌دهد،  در  حالی‌ که  پیغمبر  در  میانشان  باشد.  همچنین  ایزد  متعال  ایشان  را  در  برابر  بزهکاریها  و  سرکشیهائی ‌که  داشـتند  عذاب  ریشه‌کن‌کننده  نمی‌دهد،  مادام‌ که  از  آن  معاصی  و  تمرّد  طلب  آموزش  می‌کنند.  به  تأخیر  انداختن  عذاب  ایشان  نه  بدان  خاطر  است  که  آنان  همجواران  خانۀ  خدا  کعبه  هستند.  چرا کـه  آنـان  سرپرستان  ایـن  خانه  بشمار  نمی‌آیند.  بلکه  تنها  پرهیزگاران  سرپرستان  آن  بشمار  می آیند:

(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ (٣٣)وَمَا لَهُمْ أَلا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُوا أَوْلِیَاءَهُ إِنْ أَوْلِیَاؤُهُ إِلا الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٣٤)وَمَا کَانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلا مُکَاءً وَتَصْدِیَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ) (٣٥)

خداوند  تـا  تـو  در  مـیان  آنـان  هسـتی  ایشـان  را  عذاب  نمی‌کند  (‌به  گونه‌ای  که  آنان  را  ریشه‌کن  و  نابود  سازد.  چرا  که  تو  رحمةً للْعالَمین  بوده  و آنان  را  به  سوی  حقّ  فرا  می‌خوانی  و  امیدواری  که  آئین  اسـلام  را  پپذیرند  و  راه  رستگاری  در  پیش  گیرند)  و  همچنین  خداوند  ایشان  را  عذاب  نمی‌دهد  در  حـالی  که  (‌بـرخـی  از)  آنـان  طلب  بخشش  و  آمرزش  می‌نمایند  (‌و  از  کردۀ  خود  پشیمانند  و  از  اعـمال  نــاشایست  خـویش  تـوبه  مـی‌کنند)‌.  چرا  خـداونـد  آنــان  را  عـذاب  نکند،  در  حـالی  کـه  ایشـان  (‌مسـلمانان  را)  از  مسـجدالحرام  بـاز  مـی‌دارنـد؟  آنـان  هرگز  سرپرستان  مسجدالحرام  نـمی‌باشند،  بلکه  تـنها  کســانی  حقّ  ایـن  سـرپرستی  را  دارند  کـه  پـرهیزگار  باشند،  و لیکن  غالب  آنان  (‌از  این  واقعیّت‌)  بی‌خبرند.  دعا  و  تـضرّع  ایشـان  در  کنار  مسـجدالحرام  جـز  صوت  کشیدن  و  کف  زدن  نمی‌باشد.  پس  (‌ای  کافران  مزۀ  مرگ  در  میدان  نبرد  بدر  و  اسارت  در  آن  و)  عذاب  را  بـچشید  به  سبب  کفری  که  می‌ورزیده‌اید.

این  رحمت  خدا  است‌ که  ایشان  را  فرصت  و  مـهلت  می‌دهد،  و  آنان  را  در  برابر  دشـمنی  و  سرکشی‌ کـردن  گرفتار  نمی‌سازد،  و  به  سبب  جلوگیری  مسـلمانان  از  مسجدالحرام  دچار  عذاب  نمی‌گرداند.  در  صورتی  که  آنان  مسلمانان  را  از  انجام  فریضۀ  حج ّ باز  می‌داشتند  و  نمی‌گذاشتند  به  حجّ  بیایند.  در  حالی‌ که  آنان  هیچ‌ کس  دیگری  را  جز  مسلمانان  باز  نـمی‌داشتند  و  از  حجّ  ممانعت  نمی‌کردند  و  مزاحمت  ا‌و  را  فراهم  نمی‌نمودند.  این  رحمت  خدا  است‌ که  ایشـان  را  فرصت  و  مـهلت  می‌دهد،  بدان  امید که  از  میان  ایشان  به  هدایت  آسمانی  پاسخ  مثبت  دهد کسی ‌که  لذّت  ایـمان  آمـیزۀ  دل  او  می‌گردد  - ‌هر  چند که  پس  از  مدّت  زمـانی  باشد  - ‌از  سوی  دیگر  مادام ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  میان  ایشان  است  و  آنان  را  به  آئین  اسلام  می‌خواند،  امید  آن  هست‌ که  بعضی  از  ایشان  ایمان  بیاورند  و  دعوت  را  بپذیرند.  پس  محض  بزرگ  داشت  وجود  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در مـیان  ایشان  است  که  بدیشان  فرصت  و  مهلت  داده  می شود.  همیشه  راه  پیش  پای  ایشان  باز  است  تا  خویشتن  را  از  عذاب  ریشه‌کن‌کننده  برهانند،  هر گاه  اسلام  را  بپذیرند  و  طلب  آمرزش‌ کنند  از  چیزهائی‌ که  در  آنـها  کوتاهی  کرده‌اند،  و  توبه ‌کنند  و  به  سوی  خدا  برگردند:

(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ) (٣٣)

خداوند  تـا  تـو  در  مـیان  آنـان  هسـتی  ایشان  را  عذاب  نمی‌کند  (‌به  گونه‌ای  که  آنان  را  ریشه‌کن  و  نابود  سازد.  چرا  که  تو  رحمةً  للْعالمین  بوده  و آنان  را  به  سـوی  حقّ  فرا  می‌خوانی  و  امیدواری  که  آئین  اسـلام  را  بـپذیرند  و  راه  رستگاری  در  پیش  گیرند)  و  همچنین  خداوند  ایشان  را  عذاب  نمی‌دهد  در  حالی  که  (‌بـرخـی  از)  آنـان  طلب  بخشش  و  آمرزش  می‌نمایند  (‌و  از  کردۀ  خود  پشیمانند  و  از  اعمال  ناشایست  خویش  توبه  می‌کنند)‌.

در صورتی‌ که  اگر  خدا  برابر  رفتار  و کردارشان  با  ایشان  عمل  می‌کرد،  سزاوار  این  چنین  عذابی  بودند:

(وَمَا لَهُمْ أَلا یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُوا أَوْلِیَاءَهُ إِنْ أَوْلِیَاؤُهُ إِلا الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (٣٤)

چرا  خداوند  آنـان  را  عذاب  نکند،  در  حـالی  که  ایشـان  (‌مسـلمانان  را)  از  مسـجدالحرام  بـاز  مـی‌دارنـد؟  آنـان  هرگز  سرپرستان  مسجدالحرام  نـمی‌باشند،  بـلکه  تـنها  کسـانی  حقّ  ایـن  سـرپرستی  را  دارنـد  کـه  پـرهیزگار  باشند،  و لیکن  غالب  آنان  (‌از  این  واقعیّت‌)  بی‌خبرند.  این‌ که  ادّعاء  می‌کنند که  آنـان  وارثـان  ابراهیم  و  پرده‌داران  خانۀ  خدا  هسـتند،  عذاب  را  از  ایشـان  باز  نمی‌دارد...  این  جز  ادّعای  بی‌اساسی  نیست  و  بوئی  از  واقعیّت  ندارد.  آنان  نه  سرپرستان  و  نـه  دوسـتان  ایـن  خانه‌اند.  ایشان  دشمنان  و  غـصب‌کنندگان  ایـن  خانه  هستند!  خانۀ  خدا کعبه  ترکه‌ای  نیست که  فرزندان  از  پدران  به  ارث  ببرند. کعبه  خانۀ  خدا  است  و  دوسـتان  پرهیزگاری‌ که  از  خدا  می‌ترسند  آن  را  به  ارث  می‏‎برند  و  بس‌...  همچنین  است  ادّعائی‌ که  دارند  و  می‌گویند  آنان 

وارثان  ابراهیم  علیه السّلام  هستند.  ارث  بردن  از  ابراهیم  ارث  بردن  خون  و  نسب  نیست‌،  بلکه  ارث  بردن  دین  و  عقیده  است‌.  تنها  پرهیزگاران  وارثان  ابراهیم  و  به  ارث  برندگان  خانۀ  خدا  هستند،  خانه‌ای‌ که  ابراهیم  آن  را  برای  خدا  ساخته  است‌.  ولی  آنان  دوستان  حقیقی  یـزدان‌،  یـعنی  ایـمان  آورنـدگان  به  آئـین  ابراهیم  را  از  آنـجا  باز  می‌دارند!

آنان  سرپرستان  این  خانه  نبوده‌اند،  هر  چند  دعا  و  تضرّع  و  زاری  ایشان  در کنار  آن  انجام  پذیرفته  باشد.  چرا که  این  دعا  و  تضرّع  و  زاری‌،  دعا  و  تضرّع  و  زاری  نبوده  است‌.  چرا که  تنها  کارشان  با  دهان  صوت  کشیدن  و  با  دستهایشان ‌کف  زدن‌،  و  هرج  و  مرج  بی‌ادبانه  بوده  است‌،  بدون  این‌ که  در  دل  حرمت  خانۀ  خدا  را  مراعات ‌کرده  باشند  یا  در  برابر  عظمت  یزدان  خشوع  و  خضوعی  انجام  داده  باشند.

از  ابن  عـمر  رضی الله عنهُ  روایت  است‌ که‌ گفته  است‌:  آنـان  گونه‌های  خود  را  بر  زمین  می‌نهادند،  و کف  می‌زدند  و  صوت  می‌کشیدند.

این  کار،  شکلها  و  سیماهای  نوازندگان  کف‌زنان  فریاد  کشانی  را  به  یاد  می‌آورد که  امروزه  در  بسیاری  از  کشورهائی ‌که  آنها  را  (‌کشورهای  اسلامی‌)  می‌نامند،  گونه‌های  خود  را  بر  آستانه‌ها  و  بارگاه‌ها  می‌مالند!  این  کاری  را که  می‌کنند  جاهلیّت  است  و  به  شکلی  از  اشکال  بسیاری ‌که  دارد  خودنمائی  می‌کند،  به  دنبال  آن ‌که  جاهلیّت  در  شکل  روشن  بزرگ  خود  خودنمائی‌ کرده  است‌:  شکل  الوهیّت  بندگان  در  زمین‌،  و  حاکمیّت  ایشان  در  زندگی  مردمان‌...  وقتی  که  ایـن  جـاهلیّت  در  مـیان  باشد،  شکهای  دیگر  جاهلیّت  پیرو  آن  و  فرع  آن  است‌.

(فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُون)َ (٣٥)

پس  عذاب  را  بچشید  به  سبب  کفری  که  می‌ورزیده‌اید.

 این  عذابی  است‌ که  در  جنگ  بدر  با  دسـتهای‌ گروه  مسلمان  بدیشان  رسید.  امّا  عذابی  را  که  درخواست  کرده‌اند  -‌ یعنی  عذاب  ریشه‌کن‌کنندۀ  معروف  -‌ به  تأخیر  افتاده  است‌،  به  خاطر  مرحمت  یزدان  بدیشان،  و  احترام  پـیغمبر او  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌و  ماندن  و  زیسـتن  آن  حضرت  در  میانشان‌،  و  چه  بسا کارشان  به  توبه  و  استغفار کشد  و  از  بزهکاریها  و  پلشتیهائی‌ که  داشته‌اند  دست  بردارند  و  پشیمان  شوند.

*

کافران  اموال  و  دارائی  خود  را  خرج  می‌کردند  تا  برای  جلوگیری  از  راه  خدا  همکاری  و  همیاری  کـنند...  در  جنگ  بدر  نیز  چنین  کردند،  بدان  گونه  که  از کتابهای  تاریخ  راجع  به  رخداد  بدر  در  روند  سخن‌،  ذکر کردیم‌...  پس  از  جنگ  بدر  نیز  چنین  ماندند  و  چنین‌ کردند  و  خویشتن  را  برای  رخداد  بعدی  آماده  می‌نمودند.  خدا  ایشان  را  از  شکست  می‌ترساند،  شکست  در  چیزی‌ که  می‌خواسته‌اند،  و  پشیمانی  بردن  در  چیزی  که  از  اموال  هزینه  می‌کرده‌اند.  همچنین  خدا  ایشان  را  به  شکست  در  دنیا،  و  به  عذاب  دوزخ  در آخرت  مژده  می‌دهد:    

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ فَسَیُنْفِقُونَهَا ثُمَّ تَکُونُ عَلَیْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ یُغْلَبُونَ وَالَّذِینَ کَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ یُحْشَرُونَ (٣٦)لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَیَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعًا فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ) (٣٧)

کافران  اموال  خود  را  خرج  می‌کنند  تا  (‌مردمان  را)  از  راه  خدا  (‌و  ایمان  به  الله‌)  بازدارند.  آنان  امـوالشان  را  خرج  خواهند  کرد،  امّـا  بـعداً  مـایۀ  حسـرت  و  نـدامت  ایشـان  خواهد  گشت  و  شکست  هـم  خواهند  خورد.  بیگمان  کافران  همگی  به  سوی  دوزخ  رانـده  مـی‌گردند  و  در  آن  گرد آورده  می‌شوند.  (‌این  شکست  در  دنیا  و  عذاب  در  آخرت  همه  به  خاطر  آن  است  که‌)  تا  خداوند  ناپاک  را  از  پاک  جدا  سازد  و  برخی  از  ناپاکان  را  بـر  برخـی  دیگر  بیفزاید  و  جملگی  ایشان  را  روی  هم  انباشته  کند  و  آنگاه  بـه  دوزخشــان  بـیندازد.  آنــان  (‌در  دنـیا  و  آخرت‌)  زیانکارند. 

محمّد  پسر  اسحاق  از  زهری  و  غیر  او  روایت ‌کرده  است  که ‌گفته‌اند:  هنگامی‌ که  قریش  در  جنگ  بدر  مصیبت‌زده  گردید  و  لشکر  شکست  خوردۀ  آنان  به  مکّه  برگشت‌،  و  ابوسفیان‌ کاروان  را  برگرداند،  عبدالله  پسـر  ربیعه،  و  عکرمه  پسر  ابوجهل،  و  صفوان  پسر امیّه‌،  همراه  با  مردان  دیگری  از  قریش‌ که  پدران  و  پسران  و  برادران  خود  را  در  بدر  از  دست  داده  بودند،  به  پـیش  ابوسفیان  پسـر  حرب‌،  و  به  پیش  کسـانی  رفـتند  که  در  ایـن ‌کاروان  کالاهای  تجارتی  داشتند،  و گفتند:  ای  گروه  قریش‌،  محمّد  به  شما  ظلم  و  ستم‌ کرده  است  و  تک  و  تنهایتان  گذاشته  است  و گزیدگان  و  زبدگان  شما  را کشته  است‌!  با  اعطاء  این  اموال  ما  را  در  جنگ  با  او کمک‌ کنید،  چه  بسا  ما  بتوانیم  قصاص ‌گشتگان  خود  را  از  او  بگیریم.  آنـان  چنین  کردند.  راوی  می‌گوید:  همان  که  ابـن‌عبّاس  ذکر  کرده  است  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  ایشان  نازل  فرمود: 

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ...).

کافران  اموال  خود  را  خرج  می‌کنند....

چیزی ‌که  پیش  از  بدر  و  پس  از  بدر  روی  داده  است  جز  نمونه‌ای  از  رفتار  و  کردار  تقلیدی  دشـمنان  ایـن  آئـین  نیست‌...  دشمنان  این  آئین  اموال  خود  را  خرج  می‌کنند،  و  همۀ  تلاش  و  توان  خود  را  صرف  می‌کنند،  و  تـمام  نیرنگها  و  دروغ  و کلکهای  خویش  را  بکار  می‌گیرند،  برای  بازداشتن  دیگران  از  این  آئین‌،  و  ایجاد گردنه‌ها  و  دست‌اندازها  بر  سر  راه  پیشروی  و  پیشرفت  این  دین‌،  و  در  راه  جنگ  با گروه  مسلمانان  در  همۀ  نواحی  زمین  در  هر  زمانی‌ که  باشد.

کارزار  باز  نمی‌ایستد  و  پیکار  به  پایان  نمی‌آید.  دشمنان  این  آئین‌،  این  آئین  را  آسوده  رها  نمی‌کنند.  پیروان  این  آئین  را  نیز  در  امن  و  امان  وانمی‌گذارند.  راه  این  آئین  این  است‌ که  بجنبد  و  حرکت‌ کند  و  بر  جاهلیّت  یورش  ببرد.  و  راه  پیروان  و  دوستداران  این  آئین  هم  این  است  برای  درهم  شکستن  قدرت  و  شکوه  جاهلیّت  بجنبند  و  حرکت‌ کنند  و  جلو  دست  جاهلیّت  را  از  تعدّی  و  تجاوز  بگیرند،  و  برای  بالا  بردن  و  برافراشتن  پرچـم  خـدا  بـه  تلاش  ایستند،  تـا  طـاغوت  و  طـاغوتیان  دل  و  جـرأت  مبارزه  و  مقابلۀ  با  آن  را  نداشته  باشند.

یزدان  سبحان ‌کافرانی  را  بیم  می‌دهد  و  تهدید  می‌کند که  اموال  خود  را  خرج  جلوگیری  از  راه  خدا  و  بازداشتن  دیگران  از  آن  می‌کنند.  آنان  را  بیم  مـی‌دهد  و  تـهدید  می‌کند  به  ایـن ‌که ‌کارشان  مـایۀ  حسـرت  و  ندامت  خودشان  می‌گردد.  آنان  دارائی  و  اموال  خود  را  خرج  می‌کنند  تا  در  پایان  هدر  رود  و  ضائع  شود،  و  در  این  دنیا  آنان  شکست  بخورند  و  حقّ  پیروز  بشود.  در  آخرت  هم  در  دوزخ‌ گردآورده  خواهند  شد،  و  حسـرت  و  نـدامت  بزرگ  روی  می‌دهد...  بلی  این  چنین  و  آن  چنان‌ که  خواهد  شد...

(لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ وَیَجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ فَیَرْکُمَهُ جَمِیعًا فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ) (٣٧)

 (‌این  شکست  در  دنیا  و  عذاب  در  آخرت  همه  به  خاطر  آن  است  که‌)  تا  خداوند  ناپاک  را  از  پاک  جدا  سازد  و  برخی  از  ناپاکان  را  بر  برخی  دیگر  بیفزاید  و  جملگی  ایشـان  را  روی  هم  انباشته  کند  و  آنگاه  بـه  دوزخشـان  بـیندازد.  آنان  (‌در  دنیا  و  آخرت‌)  زیانکارند.

آخر  چگونه‌؟

این  اموالی  که  خرج  می‌شود  باطل  را  برمی‌انگیزد،  و  بدان  مهلت  تعدّی  و  تجاوز  می‌دهد.  حقّ  نیز  با  مبارزه  و  جهاد  به  مقابلۀ  آن  می‌رود،  و  با  حرکت  و  جنبش  برای  نابودی  قدرت  باطل  دست  به‌ کار  می‌شود،  و  آن  را  از  حرکت  و  جنبش  می‌انـدازد...  در  ایـن  بـرخـورد  تـلخ‌،  سرشتها  پیدا  و  هویدا  می‌گردند،  و  حقّ  از  باطل  جدا  می‌شود.  همچنین  پیروان  حقّ  نیز  از  پیروان  باطل  جدا  می‌گردند  -  حتّی  در  صفهائی‌ که  پیش  از  به  میان  آمدن  امتحان  و  آزمون‌،  زیـر  پـرچـم  حقّ  می‌آرمیدند  -‌ و  پایداران  شکیبای  همیشه  ماندگار،  آن  کسانی‌ که  سزاوار  پیروزی  و  یاری  خدا  هستند  پیدا  می‌گردند،  چرا که  آنان  شایستۀ  حمل  امانتهای  خدا،  و  نگاهداری  آنها  هستند،  و  تحت  فشار  آزمایش  و  آزمون  و  بلا  و  محنت  در  حفظ  و  مراقبت  امانتها  کوتاهی  نمی‌کنند...  بدین  هنگام  است‌ که  خدا  ناپاک  را  روی  ناپاک  انباشته  و  اندوده  می‌کند،  و  آن وقت  آن  را  به  دوزخ  می‌افکند.  این  هم  نهایت  زیـان  و  ضرر  است‌.

تعبیر  قرآنی  ناپاک  را  گنده  نشان  می‌دهد،  تا  آنـجا که  انگار  ماده  و  جرمی  است  با  حجم  درشت  و  بزرگ.  انگار  توده‌ای  از  چیزهای ‌کثیفی  است  و  بدون‌ کم‌ترین  توجّه  و  اهمّیّتی  و  ارج  و  ارزشی  به  آتش  افکنده  می‌شود!

(فَیَرْکُمَهُ جَمِیعًا فَیَجْعَلَهُ فِی جَهَنَّمَ ).

و  برخی  از  ناپاکان  را  بر  برخی  دیگر  بیفزایـد  و  جملگی  ایشان  را  روی  هم  انباشته  کند  و  آنگاه  بـه  دوزخشـان  بیندازد.

معنی  را  در  قالب  ماده‌،  و  غیر  محسوس  را  به  شکل  مـحسوس  نشـان  دادن‌،  به  مدلول  و  مفهوم  تأثـیر  ژرف‌تری  در  عقل  و  شعو‌ر  می‌بخشد...  این  هم  شـیوۀ  قرآن  مجید  در کار  تعبیر  و  تأثیر  است‌.

*

هنگامی ‌که  روند  قرآنی  به  بیان  قاطعانه  می‌رسد  راجع  به  سرانجام  کفری‌ که  پشتیبانی  می‌گردد،  و  پایان  ناپاکی  انباشته‌ای‌ که  پشته‌ پشته  اندوه  و  انبوه  می‌شود،  روی  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌کند  و  بدو  می‌گوید:  واپسـین  اخطار  را  به ‌کافران  بکند  و  ایشان  را  بیم  بدهد،  و  روی  به  جبهۀ  مسلمانان  می‌فرماید  و  بدیشان  دستور  جنگ  می‌دهد  تا  از  دین  برگرداننده‌ای  در  زمین  نماند،  و  آئین  خالصانه  از  آن  خداگردد،  و  دسـتۀ  مسـلمانان  جهادگر  مطمئنّ  شوند که  خدا  سرور  و  یاورشان  است‌،  پس‌ کسی  از  مردمان  نه  با  جنگ  و  نه  با  نیرنگ  بر  ایشان  چیره  و  پیروز  نمی‌گردد،  و  یقین  حاصل‌ کنند که  یزدان  سرپرست  مددکار  و  پشتیبان  ایشان  است‌:

(قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الأوَّلِینَ (٣٨)وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (٣٩)وَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاکُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِیرُ) (٤٠)

 (‌ای  پیغمبر!)  به  کافران  بگو:  (‌درگاه  تـوبه  هـمیشه  بـاز  است  و)  اگر  (‌از  کفر  و  عناد)  دست  بـردارنـد،  گذشتۀ  اعمالشان  بخشوده  می‌شود،  و  اگر  هم  (‌به  کفر  و  ضلال  خود)  برگردند  (‌و  به  جنگ  و  ستیزتان  برخیزند)  قـانون  خدا  دربارۀ  پیشینیان  از  مدّ  نظر  گذشته  است  (‌و  هـمان  قانون  هم  دربـارۀ  آنان  اجراء  می‏‎گردد.  یـعنی  سـزای  مشرکان  و  معاندان  و  مکذّبان  نابودی  است  و  ایشان  هم  نابود  مـی‌شوند)‌.  و  با  آنان  پیکار  کـنید  تا  فتنه‌ای  بـاقی  نماند  (‌و  نیروئی  نداشته  باشند  که  با  آن  بتوانند  شـما  را  از  دینتان  برگردانند)  و  دین  خالصانه  از  آن  خدا  گردد  (‌و  مؤمنان  جز  از  خدا  نترسند  و  آزادانـه  بـه  دسـتور  آئین  خویش  زیست  کنند)‌.  پس  اگر  (‌از  روش  نادرست  خود)  دست  برداشـتند  (‌و  اسـلام  را  پـذیرفتند،  دست  از  آنـان  بدارید،  چرا  که‌)  خدا  می‌بیند  چیزهائی  را  که  مـی‌کنند  (‌و  کیفرشان  می‌دهد)‌.  و  اگر  پشت  کردند  (‌و  به  روی‌گردانی  خود  از  حقّ  و  آزار  مؤمنان  ادامه  دادند)  بدانید  که  (‌شما  تحت  سرپرستی  خدا  قرار  دارید  و)  خداوند  سـرپرست  شـما  است  و  او  بـهترین  سـرپرست  و  بهترین  یـاور  و  مددکار  است‌.

بگو  به‌ کافران  در  پرتو  آنچه  آفریدگار  تـوانـا  فرموده  است  دربارۀ  شکست  جمعیّت  ایشان‌،  و  راجع  به  حسرت  و  ندامت  آنان  بر  اموالی‌ که  خرج‌ کرده‌اند،  و  فرجامی‌ که  ایشان  پس  از  این  خواری  و  پشیمانی  دنیوی  دارند  و  در  آخرت  خداوند  سبحان  نـاپاکانشان  را  روی  یکدیگر  می‌اندازد  و  انباشته  می‌کند  و  آن‌ گاه  یکسره  همۀ  ناپاکان  را  به  دوزخ  می‌افکند:

(قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ یَنْتَهُوا یُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ یَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الأوَّلِینَ) (٣٨)

 (‌ای  پیغمبر!)  به  کافران  بگو:  (‌درگاه  توبه  همیشه  بـاز  است  و)  اگر  (‌از  کفر  و  عناد)  دست  بـردارنـد،  گذشتۀ  اعمالشان  بخشوده  می‌شود،  و  اگر  هم  (‌به  کفر  و  ضلال  خود)  برگردند  (‌و  به  جنگ  و  ستیزتان  برخیزند)  قـانون  خدا  دربارۀ  پیشینیان  از  مدّ  نظر  گذشته  است  (‌و  هـمان  قانون  هم  دربـارۀ  آنـان  اجراء  می‏‎گردد.  یـعنی  سـزای  مشرکان  و  معاندان  و  مکذّبان  نابودی  است  و  ایشان  هم  نابود  می‌شوند)‌.

فرصت  جلو  ا‌یشان  آماده  است  و  بدیشان  بخشیده  شده  است‌،  تا  از کفری ‌که  در  آن  هستند  دست  بردارند،  و  از  همایش  برای  جنگ  با  اسلام  و  مسلمانان  دوری‌ کنند،  و  برای  جلوگیری  از  راه  خدا  اموال  خود  را  خرج  نکنند...  راه‌،  پیش  پای  ایشان  باز  است  تا  از  همۀ  این‌ کارها  توبه  کنند  و  به  سوی  خدا  برگردند.  وقتی‌ که  چنین‌ کنند،  خدا  بزهکاریها  و  زشتیهای  پیشین  ایشان  را  می‌بخشاید.  چه  اسلام  امور  پـیش  از  خود  را  قطع  مـی‌کند  و  زدوده  می‌نماید،  و  انسان  پاکیزه  از  همۀ  چیزهای  پیش  از  آن  به  دائـرۀ  اسلام  وارد  می‏‎گردد،  و بـیگناه  هـمچون  روز  تولّدش  از  مادر  می‌شود...  اگر کافران  -  پس  از  این‌ گفتار  و  بیان  -‌ باز  هم  دیگر  باره  به  تعدّی  و کفری  برگردند که  در  آن  غوطه‌ور  بودند،  سنّت  خدا  د‌ربارۀ  پیشینیان  هر  چه  بوده  است  در  اینجا  هم  تغییر  نمی‌کند  و  دگرگون  نمی‌شود...  سنّت  خدا  بر  این  رفته  است  و  بوده  است ‌که  تکذیب‌کنندگان  را  پس  از  تبلیغ  و  تبیین  عذاب  دهد،  و  پیروزی  و بهروزی  و  عزّت‌ و  قدرت  به ‌دوستان  خود  عطاء  فرماید...  این  سنّت  و  قانون  تخلّف  ناپذیری  است‌.  پیوسته  چنین  بوده  است  و  چنین‌ گذشته  است‌...کـافران  که  هم  اینک  بر  دو  راهۀ  حقّ  و  باطل  قـرار  دارند،  هر  راهی  راکه  می‌خواهند  می‌توانند  در  پیش‌ گیرند  و  هر  کاری‌ که  می‌پسندند  بدان  دست  بیازند!

با  ذکر  این  مطالب‌،  سخن  از کافران  به  پایان  می‌آید،  و  روند  قرآن  به  مؤمنان  رو می‌کند  و  بدیشان  می‌فرماید:

(وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (٣٩)وَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاکُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِیرُ) (٤٠)

و  با  آنان  پیکار  کنید  تـا  فتنه‌ای  بـاقی  نماند  (‌و  نـیروئی  نـداشـته  بـاشند  که  بـا  آن  بتوانـند  شـما  را  از  دیـنتان  برگردانند)  و  دین  خالصانه  از  آن  خدا  گردد  (‌و  مؤمنان  جز  از  خدا  نترسند  و آزادانه  به  دسـتور آئین  خویش  زیست  کنند)‌.  پس  اگر  (‌از  روش  نـادرست  خود)  دست  برداشتند  (‌و  اسلام  را  پذیرفتند،  دست  از  آنان  بـداریـد،  چـرا  کــه‌)  خـدا  مـی‌بیند  چیزهائی  را  کـه  مـی‌کنند  (‌و  کیفرشان  می‌دهد)‌.

این  حدود  و  ثغور  جهاد  در  راه  خدا  در  هر  زمانی  است‌،  نه  فقط  در  آن  زمان‌...  هر  چند که  آیات  متعلّق  به  جهاد،  و  مربوط  به  قوانین  جنگ  و  صلح‌،  در  این  سوره‌،  آخرین  آیات  نیـستند،  چه  در  سورۀ  برائت‌ که  در  سال  نهم  هجری  نازل‌ گردیده  است‌،  آیاتی  در  این  زمینه  آمده  است‌،  و  هر  چند که  اسلام  -‌ همان‌گونه‌ که  در  دیباچۀ  سوره‌ گفتیم  -‌ حرکت  مثبتی  است‌ که  با  واقعیّت  زند‌گی  با  وسائل  همساز  و  همآهنگ  با  زمان  رویاروی  می‌شود،  و  هر  چند که  اسلام  حرکتی  است ‌که  دارای  مراحل  متعدّد  است  و  هر  مرحله‌ای  از  مراحل  آن  دارای  وسائل  سـازگار  با  روزگار،  و همآوا  با  شرائط  و نیازمندیهای  واقعی  محیط  است‌...  با  وجود  همۀ  اینها  فرمودۀ  خدا‌وند  بزرگوا‌ر:

(وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ ).

و  با  آنان  بجنگید  تا  فتنه‌ای  باقی  نماند  (‌و  نیروئی  نداشته  باشند  که  با  آن  بتوانند  شما  را  از  دینتان  برگردانند)‌.  حکم  دائمی  حرکت  اسلامی  را  در  رویاروئی  با  واقعیّت  جاهلی  دائـمی  مـقرّر  مـی‌نماید. اسـلام  آمـده  است  -  همان‌گونه‌که  در  معرّفی  سوره ‌گذشت  - تا  اعلان  همگانی  آزادی  (‌انسان‌)  در  (‌زمین‌)  از  بندگی  بندگان،  و  نیز  از  بندگی  هوا  و  هو‌س  خودش  باشد که  آن  هـم  بندگی  بندگان  بشمار  است‌.  ایـن‌ کار  وقتی  صورت  می پذیرد که  الوهیّت  خداوند  یگانه‌،  و  ربوبیّت  او  بر  همۀ  جهانیان‌،  اعلان  گردد...  معنی  این  اعلان  هم  ایـن  است‌:  شورش  و  جنبش  همگانی  بر  ضدّ حاکمیّت  بشر  در  هر  شکلی  از  اشکال  و  در  همۀ  نظامها  و  سیستمها  و  در  همۀ  اوضاع  و  احوالی‌ که  هست‌،  و  نبرد  و  سرکشی‌ کامل  بر  هر  حال  و  وضعی‌ که  در  اقطار  و اکناف  زمین  است  و  فرمانروائی  در  آنجا  در  دست  انسان  به  هر  شکلی  از  اشکالی  که  هست‌...  الی  آخر...[2]

برای  پیاده‌ کردن  این  هدف  بزرگ  باید  دو کار  بنیادین  صورت  پذیرد:

1-دفـع  اذیّت  و  آزار  و  جلوگیری  از  برگرداندن مسلمانان  از  آئین  خود،  مسـلمانانی‌ که  ایـن  آئـین  را  می پذیرند،  و  آزادی  خود  را  از  حاکمیّت  انسانها  اعلان  می‌دارند،  و  تنها  به  بندگی  خداوند  یگانه  می پردازند،  و  از  بندگی  بندگان  به  هر  شکل  و صورتی ‌که  هست  دست  برمی‌دارند...  این ‌کار  هم  به  انجام  نمی‌رسد  و  حاصل  نمی‌گردد  مگر  با  بودن  دسته  و گروه  مؤمنی ‌که  دارای  همایش  جنبشی  تحت  رهبری  مؤمن  به  ایـن  اعـلان  همگانی  باشد،  و  این  اعلان  را  در  جهان  واقعیّت  اجراء  کند،  و  با  طاغوت  و  طاغوتیاتی  برزمد کـه  با  اذیّت  و  آزار  و  از  دین  برگرداندن  پیروان  این  آئین‌،  راه  تعدّی  و  تجاوز  درپیش  می‏‎گیرند،  و  با  قدرت  و  قوّت  و  با  وسائل  فشار  و  غلبه  و  با  دستگاه‌های  رسانه‌ها  و  تشکّلات  خبرگزاریهای  اطّلاع  رسانی‌،  از  کسانی  که  می‌خواهند  این  آئین  را  بپذیرند،  جلوگیری  می‌کنند.

2-درهم  شکسن  هر  نیروئی‌که  در  زمین  بر  اسـاس  بندگی  انسانها  برای  انسانها  استوار  و  پایدار  است‌،  به  هر  شکلی  از  اشکال  بندگی  مردمان  برای  بندگان  باشد.  این‌ کار  هم  برای  تضمین  هـدف  اول‌،  و  برای  اعلان  الوهیّت  خداوند  یگانۀ  سبحان  در  سراسر  زمین  است‌،  به  گونه‌ای ‌که  در  جهان  خضوع  و کرنشی  جز  در  برابر  سلطه  و  قدرت  خدا  نشود.  چه  دین  در  اینجا  به  معنی  خضوع  و  کرنش  است  نه  فقط  به  معنی  اعتقاد  و  باور  باشد  و  بس.  لازم  است  شبهه‌ای  را  یادآور  شد که  به  سبب  ایـن  فرموده  به  سینه‌ها  می‌خزد  و  سینه‌ها  را  قلقلک  می‌دهد.  وقتی ‌که  دیده  می‌شود که  یزدان  سبحان  می‌فرماید:

(لا إکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی).

 اجبار  و  اکراهی  در  (‌قبول‌)  دین  نیست‌،  چرا  که  هدایت  و  کمال  از  گمراهی  و  ضلال  مشخّص  شده  است‌.  (‌بقره  /  256)

 هر چند که  در گذشته  دربارۀ  سرشت  جهاد  در  اسلام  سخن  به  میان  آمد،  بو‌یژه  در  ایـن  رابطه  چـیزهائی  از  کتاب‌:  (جهاد  در  راه  خدا)  تألیف  استاد  ابوالأعلی  مودودی‌ گلچین ‌کردیم  و  توضیح  لازم  در  این ‌گلچین  به  میان  آمده  است‌...  امّا  در  ایـن  باره  توضیح  دیگری  می‌دهیم‌،  به  سبب  این‌ که  شکّ  و  تردیدهای  زیادی‌ که  شکّ  افکنان  و  تردید  ایـجادکنان  راه  مـی‌انـدازند،  و  نیرنگها  و  حقّه‌بازیهای  فراوانی ‌که  دشمنان  نـیرنگباز  و  حقّه‌باز  این  آئین  پیش  می‌کشند.

معنی  و  مفهومی ‌که  ایـن ‌بخش  از  آیه‌:

(وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ ).

و  دین  خالصانه  از  آن  خدا  گردد  (‌و  مؤمنان  جز  از  خدا  نترسند  و آزادانه  به  دستور  آئین  خویش  زیست  کنند)‌.

 دارد،  این  است ‌که  سدّها  و  مانعهای  مادی  و  محسوس  از  سر  راه  برداشته  شود،  سدّها  و  مانعهائی‌ که  در  سلطه  و  قدرت  و  شوکت  و  عظمت  طاغوتها،  و  در  اوضاع  و  احوال  چیره  بر گردۀ  مردمان‌،  مجسّم  و  نمودار  است‌.  باید  این  سدّها  و  مانعها  برداشته  شود  تا  بدین  هنگام  سلطه  و  قدرتی  برای  غیر  خدا  در  زمین  نـماند،  و  مـردمان  در  برابر  سلطه  و  قدرت  چیره‌ای  جز  سلطه  و  قدرت  یزدان  کرنش  نبرند...  هر  زمان ‌که  ایـن  سدّها  و  مـانعهای  محسوس  مادی  زدوده  و  برداشته  شـد،  مردمان  آزاد  می‌شوند  به  عنوان  افرادی  و  اشخاصی  عقیدۀ  خود  را  رها  از  هرگونه  فشاری  برگزینند.  بدان  شرط ‌که  عقیدۀ  مخالف  اسلام  در دسته  و گروهی  جلوه‌گر نیاید،  دسته  و  گروهی ‌که  دارای  نیروی  مادی  باشند  و  با  آن  بر  دیگران  فشار  وارد کنند  و  زورگوئی  نمایند،  و  جلو کسانی  را بگیرند که  علاقه‌مند  می‌خواهند  هدایت  آسمانی  را  بپذیرند،  و  همچنین  نتوانند  با  قدرت  و  شوکتی ‌که  دارند  کسانی  را  از  دین  برگردانند که  عملاً  خویشتن  را  از  هرگونه  سلطه  و  قدرتی  جز  سلطه  و  قدرت  خدا  می‌رهانند...  مردمان  قطعاً  در  انتخاب  عقیدۀ  خـود  آزاد  هستند،  بدان  شرط ‌که  این  عقیده  را  به  شکل  افراد  متفرّقه‌ای ‌گردن  نهند،  نه  این ‌که  سلطه  و  قدرت  جیره‌ای  گردند که  مردمان  فرمان  آنان  را  ببرند  و  در  برابرشان  کرنش‌ کنند.  چرا که  بندگان  تنها  باید  از  قدرت  یـزدان  فرمان  ببرند  و  در  برابرش‌ کرنش  کنند.  هرگز  انسانها  به  عزّت  و کرامتی  نمی‌رسند کـه  خـدا  بدیشان  بخشیده  است‌،  و  (‌انسان )  هرگز  در  (‌زمـین )  آزاد  نمی‌گرد‌د،  مگر  آن  زمان‌ که  دین  خالصانه  از  آن  خدا گردد،  و  در  جهان  برای  سلطه  و  قدرتی  جز  سلطه  و  قدرت  او کرنش  نشود...  برای  رسیدن  به  این  هدف  بزرگ‌، ‌گروه  مؤمنان جنگ می کنند :

(حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ).

  تا  فتنه‌ای  باقی  نماند  (‌و  نیروئی  نداشته  باشند  که  بـا  آن  بتوانند  شما  را  از  دینتان  برگردانند)  و  دین  خالصانه  از  آن  خدا  گردد  (‌و  مؤمنان  جز  از  خدا  نترسند  وآزادانه  به  دستور  آئین  خویش  زیست  کنند)‌.

هر کس  این  قاعده  را  پذیرفت  و  تسلیم  خود  را  در  برابر  آن  اعلان‌ کرد،  مسلمانان  این  اعلان  و  تسـلیم  را  از  او  می‌پذیرند،  و  به  جستجوی  نیّت  او  و  آنچه ‌که  در  سینۀ  او  است  نمی‌پردازند،  و  این  بخش  را  به  خدا  وامی‌گذ‌ارند:

(فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (٣٩)

پس  اگر  (‌از  روش  نادرست  خود)  دست  بـرداشتند  (‌و  اسلام  را  پذیرفتند،  دست  از  آنان  بردارید،  چرا  که‌)  خدا  می‌بیند  چیزهائی  را  که  می‌کنند  (‌و  کیفرشان  می‌دهد)‌.  هرکس  پشت‌ کند  و  بر  مقاومت  خود  با  سلطه  و  قدرت  یزدان  پافشاری  نماید،  مسلمانان  با  تکیه  بر  مدد  و  یاری  خدا  با  او  می‌جنگد:

(وَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاکُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِیرُ) (٤٠)

و  اگر  پشت  کردند  (‌و  به  روی  گردانی  خود  از  حقّ  و  آزار  مؤمنان  ادامه  دادند)  بدانید  که  (‌شـما  تـحت  سـرپرستی  خدا  قرار  دارید  و)  خداوند  سـرپرست  شما  است  و  او  بهترین  سرپرست  و  بهترین  یاور  و  مددکار  است‌.

*

این  تکالیف  و  وظائف  و  سختیها  و  دشواریهای  این  آئین  است‌.  این  جدیّت  و  واقعیّت  و  مثبت  بودن  ایـن  آئـین  است‌.  این  آئین  برای  پیاده‌ کردن  خودش  در  جهان  واقع  می‌جنبد،  برای  استقرار  الوهیّت  یزدان  یگانۀ  مـنّان  در  دنیای  مردمان  می‌کوشد.

این  آئین  نظریّه‌ای  نیست‌ کـه  مردمان  آن  را  از کتابی  آموخته  باشند،  تـا  ذهن  بگشاید  و  دانش  بیفزاید  و  شناخت  رو  به  فزونی  نماید.  این  آئین  یک  عقیدۀ  منفی  هم  نیست‌ که  مردمان  با  آن  در  میان  خود  و  میان  خداوندگارشان  زندگی  کنند  و  بس‌.  همچنین  این  آئـین  شعائر  و  مراسم  خالص  و  صرفی  هم  نیست‌ که  انسـانها  آنها  را  برای  خدایشان  اداء‌ کنند  و  بس،  و  این  آئـین  از  میان  آنان  و  یزدان  فراتر  نرود!

این  آئـین  اعلان  همگانی  برای  آزادسـازی  انسانها  است‌...  ا‌ین  آئین  یک  برنامۀ  حرکت  واقعی  است‌،  جنبش  راستینی  است‌ که  با  جهان  موجود  و  واقعی  مردمان  با  وسائل  سازگار  با  روزگا‌ر  و  اسلحۀ  روز  رویـاروی  می‌گردد...  با  سدّها  و  مانعهای  درک  و  فهم  و  شعور،  با  تبلیغ  و  بیان  رویاروی  می‌شود...  و  با  سدّها  و  مانعهای  اوضاع  و  احوال  و  سلطه  و  قدرت‌،  با  جهاد  محسوس  و  ملموس  رویاروی  می‌گردد  تا  سلطه  و  قدرت  طاغوتها  را  درهم  شکند،  و  سلطه  و  قدرت  خدا  را  استقرار  بخشد  و  برجای  دارد.

حرکت  در  پرتو  این  آئین  حرکت  در  جهان  واقعی  انسانها  است‌.  جنگ  میان  این  آئین  و  میان  جاهلیّت‌،  تنها  جنگ  نظریّه‌ای  با  نظریّه‌ای  نیست  و  بس.  جاهلیّت  به  صورت  جامعه  و  وضع  و  سلطه‌ای  جلوه‌گر  می‌گردد.  به  نـاچار  باید  این  آئین  با  وسائل  همتا  و  همطراز  و  همگون  و  همسان  با  آن‌،  در  جامعه  و  وضع  و  سلطه‌ای  جلوه‌گر  آید  و  با  جاهلیّت  مقابله  و مبارزه  نماید.  از آن  پس  بکوشد  تا  دین  خالصانه  از  آن  خدا گردد،  و کرنشی  در  برابر  جز  او  انجام  نپذیرد.

این  برنامۀ  واقعی  و  پویا  و  مثبت  این  آئین  است‌...  نه  برنامۀ  دیگری  که  شکست‌خوردگان  و گول‌خوردگان  می‌گویند...  هر  چند  آنان  از  زمرۀ  مخلصان  و  پـاکانی  باشند  که  می‌خواهند  از  زمرۀ  (مسلمانان‌)  شوند،  امّـا  چهرۀ  این  آئین  در  عقلها  و  دلهایشان  تیره  و  تار  شـده  است‌!

سپاس  خداوندی  را  سزا  است ‌که  مـا  را  به  ایـن ‌کار  رهنمود  فرمود،  و  اگر  رهنمود  او  نبود  ما  راهـیاب  نمی‌گردیدیم‌.

پایان  جزء  نهم 

پس  از  این‌،  جزء  دهم  می‌آید  و  با  این  فرمودۀ  خداونـد  بزرگوار  آغاز  می‌گردد:

(وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ).

---

[1] حـنفاء‌: جـمع حــنیف‌، راست‌کـیشان‌.(‌معین‌)‌. کسانی ‌کـه بـر آئـین ابراهیم علیه السّلام  باشند. (‌آنندراج‌) 

[2] ‌مراجعه شود به سرآغاز سورۀ انفال در  همین جزء‌.