تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنرهنمودهای جزء نهم
فی ظلال القرآن
جزء نهم
سوره‌ی اعراف آیات 206-94 و سوره‌ی انفال تا آیه‌ی 40
رهنمودهای جزء نهم
جزء نهم از دو بخش فراهم آمده است: بخش نـخست باقیماندۀ (سورۀ اعراف) است که آیات آن مکّی است و سه چهارم این جزء را تشکیل می دهد... بخش دوم، نیمۀ حزب اول سورۀ انفال است که از سوره‌های مدنی است. این قسمت هم یک چهارم باقیماندۀ جزء نهم را تکمیل می‌سازد.
در اینجا به ذکر اجمالی بخش نخست بسنده می‌کنیم، و بخش دوم را به جایگاه خودش ارجاع می‌دهیم.
*
در جزء هشتم - در بخشی که از سورۀ اعراف عرضه داشتیم - داستانهائی از پیغمبران و رسالتها و اقوام بعد از آدم علیه السّلام ذکـر گردید. در آنـجا در کاروان ایمان داستانهای نوح، هود، صـالح، لوط، و شعیب علیهم السّلام و مــهلکه‌ها و جــایگاه‌های نــابودی تکــذیب‌کنندگان اقوامشان و نجات مؤمنان را بیان نمودیم.
هم اینک این جزء با تکمیل کردن داستان شعیب علیه السّلام آغاز می‌گردد. چنین مصلحت دیدیم که ایـن بخش از داستان را در پایان جزء هشتم ذکر کنیم تا این داستان در آنجا کامل شود.
سپس روند سوره می‌ایستد تا آن داسـتان را پـیگیری کند - برابر برنامه‌ای که سوره دارد - و در این پیگیری، گامهائی را بنمایاند که قضا و قدر الهی به سوی تکذیب کنندگان برداشته است... روشن کند قضا و قدر الهی چگونه تکذیب‌کنندگان را بـه زیـانهای جـانی و مالی گرفتار کرده است تا دلهایشان بـیدار و هـوشیار گردد، و به خدا پناهنده شـود و بـه گـریه و زاری در پیشگاه الهی بپردازد. هنگامی که این چنین دلهائی با گرفتار آمدن به بلاها بیدار و هوشیار نگشته است و باز نشده است و سود نبرده است، یزدان جهان ایشان را از شادیها و خوشیها و انواع نعمتها برخودار نموده است - البتّه این نـوع آزمون، سخت‌تر از آزمون بلاها و زیانهای جانی و مالی است - چنین دلهائی بیش از پیش از قضا و قدر الهی غافل مانده‌اند و بر غفلت خود افزوده‌اند و زندگی را لهو و لعب و پوچی و بازی گمان برده‌اند. بدین هنگام است که ناگهانی یزدان ایشان را به گناهانشان می‌گیرد:
(وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَبِیٍّ إِلا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ (٩٤)ثُمَّ بَدَّلْنَا مَکَانَ السَّیِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) (٩٥)
(ما به هیچ آبادی و شهری پیغمبری نفرستاده‌ایم (که او اهل آنجا را به دین راستین خدا خوانده باشد و ایشـان از پذیرش دعوت او سرپیچی نموده باشند) مگر این که ساکنان آن را به شدائد و مصائب گرفتار ساخته‌ایم تـا این که (به خود آیند و زیـر ضـربات حوادث و فشـار مشکلات، فطرت آنـان بـیدار و نـیاز بـه پروردگار در زوایای وجودشان پـرتوافکـن شـود و دست دعـا بـه سوی خدا بردارند و خالصانه به درگاه الله) تـضرّع و زاری کـنند. سـپس (هـنگامی که ایـن هـوشدارهـا و بیدارباشها در آنان اثر نگذاشت، ایشان را به فراوانـی نعمت و اعطاء سلامت آزمودیم و) بدی را به نیکی (و بلا را به رفاه) تبدیل کردیم تا بدانجا که (از لحاظ امـوال و انفس) فزونی گرفتند و (به سبب نادانی مغرور شدند و لاف‌زنان) گفتند: به پدران و نـیاکان مـا هـم خوشی و ناخوشی و ثروتمندی و مستمندی دست داده است (و این روزگار است که گاهی به انسان رو می‌کند و گاهی به انسان پشت می‌کند و اصلاً سعادت و شقاوت ما در دست خدا نیست!.. چون با پتک بلا بیدار نشدند و شکر نعمت هم نگفتند) پس ناگهانی ایشـان را (بـه عذاب و عقاب) گرفتیم و نـفهمیدند (که چـه شـد و چـرا چـنین گشت ). (اعراف/94و95)
روند قرآنی در اینجا پرده برمی‌دارد از پیوند مـوجود میان ارزشهای، ایمانی و سـنّتهای الهـی در فـراچـنگ آوردن و گرفتار کردن مردمان. چرا که در گامهائی کـه قضا و قدر یزدان به سوی مردمان برمی‌دارد، هیچ‌گونه فاصله‌ای میان سنّتهای الهی و ارزشهای ایمانی وجود ندارد. این چنین پیوندی بر غافلان پنهان می‌ماند، زیرا آثار آن چه بسا در مدّت زمان نزدیکی پـیدا نگـردد، ولی قطعاً در مدّت زمان طولانی روی می‌دهد:
(وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ وَلَکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ) (٩٦)
(اگر مردمان شهرها و آبادیها (به خدا و انـبیاء) ایـمان مــی‌آوردند و (از کـفر و مـعاصی) پـرهیز مـی‌کردند، (درگاههای خیرات او) بــرکات آسـمان و زمـین را بـر روی آنان می‌گشودیم (و از بلایا و آفات بـه دورشـان مـی‌داشـتیم). ولی آنـان بـه تکـذیب (پـیغمبران و انکـار حقائق) پرداخته‌اند و ما هم ایشان را به کیفر اعمالشان گرفتار و مجازات نـموده‌ایـم (و عـبرت جـهانیانشان کـرده‌ایم). (اعراف/96) به دنبال پرده‌برداری از گامهائی که قضا و قدر الهی به سوی تکذیب‌کنندگان خیز برمی‌دارد، و بـیان سـنّتهای یزدان و پیوند آنها با ارزشـهای ایـمانی در زنـدگانی مردمان، پسوده‌هائی از بیم و تهدید درمی‌رسد که دلها را به لرزش و تکان می‌اندازد، و نگاههایی بـه سـوی مهلکه‌ها و جایگاه‌های نابودی تکذیب‌کنندگان انداخته می‌شود که غافلان را بیدار و هوشیار می‌گرداند:
(أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنَا بَیَاتًا وَهُمْ نَائِمُونَ (٩٧)أَوَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنَا ضُحًى وَهُمْ یَلْعَبُونَ (٩٨)أَفَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ) (٩٩)
آیا مردمان شهرها و آبـادیها (کـه دعـوت پـیغمبران را نپذیرفته‌اند و بــه جـای ایـمان، بـر کـفر و مـعاصی افزوده‌اند، از این) ایمن شده‌اند که عذاب مـا شـبانه بـه سراغ آنـها رود، در حـالی کـه ایشـان غرق در خواب باشند؟.. (شگفتا که از مکافات عمل غافل شده‌اند). یا این که مردمان شهرها و آبادیها ایمن شـده‌انـد از ایـن کـه عذاب ما چاشتگاهان به سراغشان بیاید، در حـالی کــه (به انجام کارهای بی‌ارزشی مشغول و سرگرم هستند کــه انگــار) سرگرم بــازی هسـتند؟.. آیــا آنـان از چاره‌سازی ناگهانی خدا ایـمن و غـافل شـده‌اند؟.. در حالی کـه از چاره‌سازی نهانی و مجازات ناگهانی خدا جز زیـانکاران (و از دست‌دهـندگان عقل و انسـانیّت)
ایمن و غافل نمی‌گردند. (اعراف/ ٩٧-٩٩)
(أَوَلَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الأرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِهَا أَنْ لَوْ نَشَاءُ أَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَنَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ) (١٠٠)
آیا برای کسانی که زمین را از صاحبان قبلی آن به ارث می‌برند (و جانشین دیگران مـی‌گردند) روشـن نشـده است که اگر بخواهیم آنــان را (هـمچون پـیشینیان) بـه سـبب گناهانشان نشـانۀ تـیر بلا مـی‌گردانـیم و بـر دلهایشان مهر می‌نهیم تا دیگر (صدای حقّ را) نشنوند (و آهسته آهسته رهسپار دوزخ شوند). (اعراف/ 100) این پـیرو از داسـتانها مـی‌بُرَد، و نگاهی بـه پـیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌اندازد. آن گاه چکیده‌ای از کـار و بـار اقوامی را به تصویر مـی‌کشد کـه در روزگـاران کـهن مــی‌زیسته‌انــد و بــه تکــذیب پـیغمبران و حـقائق می‌پرداخته‌اند. سپس واقعیّت احوال و اوضاع آنـان را بیان می‌کند، و فراموش کردن عـهد و شکسـتن پـیمان یزدان با ایشان را به تصویر می‌زند، و بدیشان گوشزد می‌کند که با وجود اقرار به الوهیّت آفریدگار و یگانگی کردگار، عهد و پیمان خود را با خدا مراعات نمی‌دارند. همچنین اشاره می‌شود به ایـن کـه آیـات و دلائـل و معجزاتی که پیغمبرانشان برایشان به ارمغان آورده‌اند، به سبب تعطیل فطرتشان و غفلت دلهـایشان، بـدیشان سودی نبخشیده است:
(تِلْکَ الْقُرَى نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَائِهَا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا بِمَا کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ کَذَلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الْکَافِرِینَ (١٠١)وَمَا وَجَدْنَا لأکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَإِنْ وَجَدْنَا أَکْثَرَهُمْ لَفَاسِقِینَ) (١٠٢)
اینها آبادیهائی است که برخی از اخبار آنها را برای تـو روایت می‌نمائیم (و شرح می‌دهیم که چگونه سـاکـنان آنجاها به سبب ایمان نیاوردن به پیغمبران، دچار بلاها و مصائب بیشمار شدند). پیغمبرانشان با دلائل روشن به سراغ آنان آمدند و معجزات متّقن را بدیشان نمودند، امّا آنان (به سبب لجاجت در کفر و ممارست بر تکذیب انبیاء، روی حرف خود ایستادند و) چیزی را کـه قبلاً تکذیب کرده بودند (حاضر نشدند بپذیرند و باز هم مثل همیشه آن را تکذیب کردند و) بدان ایمان نیاوردند. این چنین خداوند بر دلهای کافران مـهر مـی‌نهد (و بـر اثـر ادامۀ گناه، حسّ تشخیص حقّ را از آنان سلب می‌کند). اکثر این اقوام را بر سر پیمان (و وفای بـه عـهد خود) نـدیدیم، و بـلکه بـیشتر آنان را نـافرمان و گناهکار یافتیم. (اعراف/101و102)
*
پس از این ایستادن و نگریستن برای پیرو زدن بر مهلکه‌ها و جایگاه‌های تباه شدن و مردن قوم نوح، قوم هود، قوم صـالح، قوم لوط، و قوم شعیب، داستان موسی علیه السّلام اول با فرعون و اشراف و رؤسـاء او ذکر می‌گردد. و سرانجام، داستان موسی علیه السّلام در این سوره فراخ‌ترین گستره را فراگرفته است، و بیشترین قسمت را در یک سوره در میان همۀ سوره‌های قرآن به خود اختصاص داده است... حلقه‌هائی از زنـجیرۀ داسـتان بنی‌اسرائیل در جاهای فراوانی از قرآن به مـیان آمده است. اینها گذشته از اشاره‌های کوتاهی است که در موارد دیگری از قرآن بدان اشاره شده است... داستان موسی علیه السّلام طولانی‌ترین داستانهائی است که در سراسر قرآن است. حه بسا ایـن شرح و بسط در داسـتان بنی‌سرائیل به خاطر حکمت و فلسفه‌ای است که قبلاً بدان اشاره کردیم و در فی ظلال القرآن در جزء ششم ... به شکل زیر گفته آمد:
(یکی از فلسفه‌ها و حکمتهائی که (داستان بنی‌اسرائیل) دربردارد، این است که: بنی‌اسرائیل نـخستین کسانی بودند که با دعوت اسلامی به پرخاش برخاستند، و دشـمنانگی و کـینه‌توزی و جنگ را در مدینه و در سراسر جزیرة‌العرب آغازیدند. بنی‌اسرائیل از روز اوّل با گروه مسلمانان جنگیدند و سراپـا جنگ با ایشـان شدند. آنان بودند که در دامن خود نفاق و منافقان را در مدینه پروردند، و منافقان را با انواع نیرنگها و اقسـام دسیسه‌ها علیه عقیدۀ اسلامی و مسلمانان هر دو، یاری و کمک کردند. همچنین ایشان بودند که مشرکان را برانگیختند و تحریک و تشویق نمودند. بدانان وعدۀ یاری دادند و علیه گروه مسلمانان با ایشان پیمان بستند و به توطئه نشـستند. همچنین بنی‌اسرائیل بودند که جنگ شایعه‌پراکنیها و دسیسه‌بازیها و نیرنگ‌بازیها را در میان گروه مسلمانان عهده‌دار شدند و راه بردند، همانگونه که پـخش شبهه‌ها و شکّها و تـحریفها را پیرامون عقیدۀ اسلامی و پیرامون مقام رهبری، برعهده گرفتند و سرپرستی کردند. همۀ این کارهای نابهنجار از سوی ایشان انجام می‌پذیرفت. پس از آن که نقاب از چهره‌هایشان را در جنگ علنی و آشکار برافکنند و ماهیّت خویشتن را بنمایانند. لذا چاره‌ای جز این نبود که بنی‌اسرائیل به گروه مسلمانان معرّفی کردند تـا مسلمانان کسانی را بشـناسند که دشمن ایشانند، و بدانند که سرشت ایشان چیست؟.. و تاریخ آنان کدام است؟.. و وسـایل ایشـان چگونه است؟.. و ماهیّت پیکاری که با آنان می‌آغازند و نبردی که بدان فرو می‌روند چه سان است؟..
یزدان سبحان می‌دانست که بنی‌اسرائیل دشمن این ملّت در طول تاریخشان خواهند شد، هم بدان گونه که در گذشته‌ها پیوسته دشمن هدایت خدا بوده‌اند. بدین لحاظ خداوند جهان به ملّت مسـلمان همۀ کارهایشان را آشکارا می‌نمایاند، و بدیشان همۀ وسایل آنـان را بی‌پرده نشان می‌دهد.
فلسفه و حکمت دیگری از داستان بنی‌اسـرائـیل، ایـن است که آنان دارای آخرین آئین آسمانی پیش از آئین واپسین - یعنی اسلام - بودند. تاریخ ایشان هم پیش از اسلام مدّت طویل و بخش عظیمی از تاریخ را به خود اختصاص داده بود، و انحرافها در عقیدۀ آنان به وقوع پیوسته بود. پیمان‌شکنی‌های پیاپی مکرّری در عهد و پیمانی داشتند که با خدای خویش بسته بودند، و آثار ایــن پـیمان‌شکنی‌ها و کــجرویها و انــحرافــها در زندگانیشان مشهود گردید، همان گونه که در اخلاق و آداب ایشان جلوه‌گر آمد و اثر سوء خود را بخشید. این امر می‌طلبد که ملّت مسلمان که وارث همۀ پیامبریها و رسالتها است، و کانون چکیدۀ همۀ آیینهای یـزدانـی است، تاریخ چنین قومی را دقیقاً وارسی و بررسی کند، و دگرگونیها و زیر و زبرها و بالا و پایین افتادنهای این تــاریخ را پـیش چشـم دارد، و لغـزشگاههای راه را بشناسد، و عواقب مجسّم در زنـدگی بـنی‌اسـرائـیل و اخلاق و آداب ایشان را ببیند. تا بدین وسیله چنین امّت مسلمانی، این تجربه را در کشتزار عقیده و زندگی، به محصول تجربه‌ها و آزمونهای خود بیفزاید و ضـمیمۀ آنها نماید، و از این پشتوانه سودمند گردد و در طول قرنها سودرسان و بهره‌رسان شود، و مخصوصاً در پرتو رهنمود تــجربه‌های گـذشته از لغـزشگاههای راه و از سوراخهای دام اهریمن، خـویشتن را بـدور دارد، و از انحرافهای شتابگرانه خود را بپرهیزد.
فلسفه و حکمت دیگری از ذکر داستان بنی‌اسرائیل این است که آزمون بنی‌اسرائـیل دارای اوراق پـراکـنده‌ای در طول تاریخ است. خداوند بزرگوار نـیز مـی‌دانسـته است که وقتی که گذشت زمان به طول مـی‌انـجامد و مدّت مدیدی بر ملّتها می‌گذرد، دلها سخت و سـنگین می‌گردد، و نسلهائی از آنان به کژراهـه‌ها مـی‌افـتند و انحرافهائی پیدا می‌کنند. ملّت مسلمان نیز تاریخشان به درازا می‌کشد و تا دامنۀ قـیامت بـه طول مـی‌انـجامد، زمانها و دورانهائی برایشان پیش می‌آید کـه هـمچون زمانها و دورانهای زندگی بـنی‌اسـرائـیل امـتداد پـیدا می‌کند. این است که خداوند مهربان برای پیشوایان و رهبران این امّت، و مجدّدان و تازه‌کنندگان این دعوت در میان نسلهای فراوان مردمان، نمونه‌هائی از موانع و مشکلاتی را ذکر می‌فرماید که دامـنگیر و گـریبانگیر ملّتها می‌گردد، و در این راستا چـراغـهای هـدایـتی را پیش روی آنان می‌دارد تا در پرتو آنها و با توجّه بدان موانـع و مشکـلات، چـاه را از راه تشـخیص دهـند و متوجّه گردند که چگونه درد را با شناخت سرشت درد مـداوا، و بـلا را چگونه بـا آشـنائی بـا حـقیقت بـلا چاره‌جوئی کنند. بدین امر هم توجّه کامل داشته باشند که سخت‌ترین دلها در پذیرش هدایت، و رمـنده‌ترین دلها در ماندگاری بر راستای حقیقت، دلهائی هستند که با هدایت آشنائی پیدا کرده است و چندی بر راسـتای حقیقت راه سپرده است، ولی بعد از هدایت بدور افتاده است و از راستای راه منحرف گشته است!.. لذا دلهای بی‌خبر خام، زودتـر هـدایت را مـی‌پذیرند و راسـتای حقیقت را در پیش مـی‌گیرند و دعـوت حـقّ را پـاسخ می‌گویند. زیرا چنین دلهائی هنگامی که ناگهان فـریاد تــازه‌ای از دعــوت مـی‌شنوند، تکـان مـی‌خورند و توده‌های گرد و غبار غفلت از روی آنها بـرمی‌خیزد و کنار می‌رود. چون این فریاد برای آن دلها تازگی دارد و در بیداری آنها سخت مؤثّر واقع می‌گردد، و نغمۀ چنین دعوتی برای نخستین بار تارهای فطرت چنین دلهـائی را به لرزه و صدا می‌اندازد. امّا دلهائی که پیشتر فریاد داشته شده‌اند، فریاد دوم تازگی ندارد و تکانی پدیدار نمی‌سازد و بر تارهای سرشت نغمه‌ای آن چنانی ساز نمی‌کند که احساس ژرف و سترگی را پدیدار نماید و بیداری و هوشیاری بدانها دهد. از اینجا است که ایـن دعوت به تلاش چندین برابر، و بــه شکـیبائی فـراوان دراز آهنگ و دیرپا، نیازمند است...). تا آخر...
حلقه‌هائی از زنجیرۀ داستان موسی علیه السّلام و بنی‌اسرائیل، قبلاً در این کتاب فی ظلال القرآن گذشت. حلقه‌هائی که برابر ترتیب سوره‌ها در قرآن، نه برابـر تـرتیب نـزول قرآن، در سوره‌های: بقره، آل عمران، نسـاء، مـائده، و انعام، آمده است... امّا اگر ترتیب نزول قران را معتبر بدانیم، حلقه‌هائی که از این داستان در ایـنجا در سـورۀ اعراف مکّی آمده است، مقدّم بر بخشهائی از آن است که در سوره‌های مدنی، ذکری از آنها رفته است. این امر از سرشت عرضۀ آنها در اینجا، و از سرشت عرضۀ آنها در انجا، پیدا و هویدا است. بخشهائی که در اینجا عرضه می‌شود به شیوۀ داستانسرائی و نـقل حکایت است، و بخشهائی که در آنجاها عرضه می‌شود بیانگر رویاروئی بنی‌اسرائیل با آنها، و یـادآوری ایشـان به رخدادها و وقایع و موقعیّتها و موضعگیریهای ایشـان است.
داستان موسی در بیش از سی جای قرآن - چه مکّی و چه مدّت - به میان آمده است. و لیکن این داستان به صورت مشروح و مفصّل تنها در ده جای قرآن و در ده سوره ذکر شده است. شش مورد آنها از شرم و بسط بیشتری برخوردار است. نخستین بخش ایـن شرح و بسط در سورۀ اعراف است و بیشترین جایگاه را فرا گرفته است، هر چند که حلقه‌های زنجیرۀ این داستان در سورۀ ا‌عرف، کمتر از حلقه‌های زنجیرۀ این داستان در سورۀ طه است.[1]
این داستان در اینجا از بند رویاروئی فرعون و رؤساء و سـران او با رسالت آسـمانی آغاز می‌گردد. در صورتی که در سورۀ طه از بند موسی علیه السّلام را فریاد زدن در گوشه‌ای از کوه طور، آغاز می‌شود. در سورۀ قصص هم از بند تولّد موسی در زمان تحت فشار بودن بنی‌اسرابیل شروم می‌گردد... عرضۀ داستان - هماهنگ با فضای سوره و اهداف آن به شیوۀ قرآن در روند همۀ داستانها[2] - با رهنمود به فرجام تکذیب کردن فرعون و رؤساء و سران او می‌آغازد، و در نخستین لحظۀ عرضۀ داستان ، چنین سخنی است:
(ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسَى بِآیَاتِنَا إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَظَلَمُوا بِهَا فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ) (١٠٣)
سپس به دنبال آنان (یعنی پیغمبران مذکور) مـوسی را همراه با دلائل روشن و معجزات متقن خود، بـه سـوی فرعون و اطرافیان او فرستادیم، و ایشـان (بـه جـای این که بدانها ایـمان بـیاورند) بـدانـها کفر ورزیـدند (و سـزای کفر خود را چشـیدند) و بنگر کـه سـرانـجام تـباهکاران چـه شـد (و از جمله فرعون و فرعونیان کـارشان بــه کــجا کشـید و چـه بــلاهایی بـدیشان رسید؟..). (اعراف/103)
آن گاه بخشها و بندهای داستان و صحنه‌های آن به پیش می‌رود. سرآغاز داستان رویاروئی با فرعون و رؤساء و سران او است. و پایان داستان رویاروئی با بنی‌اسرائیل و کجیها و کژرویها و انـحرافها و نادرستیهای ایشان است.
از آنجا که مـا بعدها داسـتان را به تفصیل بررسی می‌کنیم، در اینجا با ایستادن در برابر نشانه‌های برجسته و الهامهای کلّی داستان بسنده خواهیم کرد:
1- موسی علیه السّلام به عنوان پیغمبری از جانب خداونـد جهانیان با فرعون و رؤساء و سران او روبرو می‌گردد:
(وَقَالَ مُوسَى یَا فِرْعَوْنُ إِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٠٤)حَقِیقٌ عَلَى أَنْ لا أَقُولَ عَلَى اللَّهِ إِلا الْحَقَّ قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٠٥)
مـوسی گفت: ای فرعون!.. مـن فرستاده‌ای از سـوی پروردگار جهانیان هستم. (آمده‌ام تا دعوت او را به تو و دربـاریان و دیگر مـردمان بـرسانم و همگان را بـه سوی شریعت او فرا خوانم.) سزاوار است که از زبـان خدا جز حقّ نگویم. من از سوی پروردگارتان مـعجزۀ بزرگی بـرای شـما دارم (کـه بـه روشـنی بـر حقّانیّت رسـالت مـن دلالت مـی‌نماید). پس بـنی‌اسـرائیل را (از زنجیر اسارت و بردگی خود آزاد ساز و آنان را به من واگذار و) همراه من بفرست (تا از سرزمین تو بکوچند و به سرزمین دیگری روند و در آنجا به پرستش خدای یگانه مشغول شوند.(اعراف/104و 105 )
همچنین هنگامی که مبارزه و مسابقه مـیان موسی و جــادوگران فرعون درمـی‌گیرد و جـادوگران شکست می‌خورند و به خداوند جهانیان ایمان می‌آورند:
(وَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ (١٢٠) قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ (١٢١)رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ) (١٢٢)
و جادوگران به سجده افتادند (و کرنش کردند). گفتند: به پروردگار جهانیان ایمان آوردیم، پروردگار موسی و هارون . (اعراف/120-122)
هنگامی که فرعون ایشان را به عـذاب هـراس‌انگـیزی تهدید می‌کند، آنان خویشتن را در پناه پـروردگارشان می‌دارند، و اعلان می‌کنند که ایشان در زمان زندگانی، مرگ، رستاخیز، و در تمام کار و بار خود، به خـدا رو می‌کنند، و به سوی پروردگارشان برمی‌گردند:
(قَالُوا: إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ (١٢٥)وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلا أَنْ آمَنَّا بِآیَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَتَوَفَّنَا مُسْلِمِینَ) (١٢٦)
(جادوگران بر اثر نور ایمان، هراسی به خود راه ندادند و) گفتند: (باکی نیست؛ چرا که) ما به سـوی پـروردگار خــود برمی‌گردیم (و بــه رحـمت و نـعمت او دست می‌یابیم، لذا مرگ در راه او را با آغوش باز می‌پذیریم). ایراد تو در ما و آزار رساندن تو به ما جز به خاطر این نـیست که مــا بــه آیــات روشـن و مـعجزات مـتقن پروردگارمان - وقـتی کــه بـه مـا رسـیده است - ایـمان آورده‌ایم (و فرمان خدای خود را لبـّیک گفته‌ایـم). پروردگارا!.. صبر عظیم بـه مـا مـرحـمت فرما و مـا را مسلمان بمیران. (اعراف/ ١٢5 و126)
آن گاه موسی علیه السّلام که در موارد بسیاری قـوم خـود را تعلیم و تربیت می‌کند، ایشان را با پروردگار راستینشان آشنا می‌سازد... هنگامی که فرعون اعلان مـی‌کند کـه بنی‌اسرائـیل را دیگـر بـاره تـحت فشـار و زور قـرار می‌دهد با کشتن مردانشـان، و بـا زنـده نگـاه داشـتن زنانشان:
(قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الأرْضَ لِلَّهِ یُورِثُهَا مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ) (١٢٨)
مــوسی بــه قوم خود گفت: از خدا یـاری جویید و شکیبایی کنید (و بدانید کـه فرعون بندۀ نــاتوانـی بـیش نیست و فرمانروای مطلق، خـدا است و) بیگمان خدا زمین را به کسانی از بندگان خود واگذار مـی‌کند که خود بخواهد، و سرانجام (نیک و پسندیده در گیر و دار جهان) از آن پرهیزگا‌ران است ( آن کسانی که مراعـات ســنن و اسـباب مـی‌دارنـد. از قبیل اتـّحاد و اتـّفاق و اعـتصام بــه حـقّ و اقــامت عدل و صـبر در بـرابـر شدائد). (اعراف/128)
(قَالُوا أُوذِینَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَى رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَیَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الأرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ) (١٢٩)
گفتند: پیش از آن که به پیش ما بیایی (گرفتار شکنجۀ فرعون بوده‌ایم) و پس از آمدنت (هم از سوی او) اذیت و آزار شده‌ایم (و هم‌اکنون نیز دچار رنج و محنت و در معرض عذاب و عقاب هستیم. موسی) گفت: امـید است که پروردگارتان دشمنتان را هلاک سازد و شـما را در زمین جایگزین (او) گرداند تا ببیند چگونه عمل می‌کنید. (آیا راه صلاح یا فساد در پیش می‌گیرید؟.. دادگری یـا ستمگری می‌ورزید؟.. شکر نعمت بـجای مـی‌آورید یـا کفران نعمت می‌کنید؟..). (اعراف/129) زمانی هم که موسی علیه السّلام قوم خود را از دریا گذرانـد، آنان از کنار مردمان بت‌پرستی عبور کردند. از موسی درخواست کردند که معبودی برای ایشان ترتیب دهـد، همانگونه که این مردمان دارای معبودهائی هستند!..
(قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (١٣٨)إِنَّ هَؤُلاءِ مُتَبَّرٌ مَا هُمْ فِیهِ وَبَاطِلٌ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٣٩)قَالَ أَغَیْرَ اللَّهِ أَبْغِیکُمْ إِلَهًا وَهُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ) (١٤٠)
گفت: شما گروه نـادانـی هسـتید (و نـمی‌دانـید عـبادت راستین چیست و خدائی که باید پرستیده شود کیست). اینان (را که می‌بینید به بت‌پرستی مشـغولند) کارشان (مایۀ) هـلاک و نـابودی (خودشان و مـعبودهایشان) است، و آنچه می‌سازند و می‌کنند پوچ و نادرست است. (سپس) گفت: آیا جز خدا (کـه آفریدگار همۀ کـائنات است) معبودی برای شما جستجو کنم؟!.. و حال آن که او است که شما را (با دادن نعمت فراوان) بـر مـردمان (همعصرتان) برتری داده است. (اعراف/138-140)
این نصوص قرآنی در داستان، حقیقت آئینی را اثبات می‌کنند که موسی علیه السّلام با خود به ارمغان آورده بود، و حقیقت جهان‌بینی اعتقادیی را بیان می‌دارنـد که ایـن حقیقت آن را پـدید می‌آورد... ایـن جهان‌بینی هم جهان‌بینی درستی است که اسلام آن را با خود آورده است، و آئین یزدان در همۀ رسالتها آن را در برگرفته است. همچنین این نصوص قرآنی، نادرستی دیدگاه‌ها و غیبگو‌ئیهائی را اثبات می‌کنند که پژوهشگران غربی در بارۀ تاریخ ادیان پیش می‌کشند، و غلط بودن آراء و نظریّه‌های کسانی را اثبات می‌کنند که از برنامه‌ها و گفتارهای این چنین غربیهائی پیروی می‌کنند و در بارۀ دگرگونی و پیشرفت عقیده به نگارش می‌پردازند. همچنین این نصوص قرآنی، انواعی از انـحرافاتی را اثبات می‌کنند که همراه تاریخ بنی‌اسرائیل و سرشت کژ ایشان است. انحرافاتی که پس از برانگیخته شـدن موسی علیه السّلام نیز خمیرمایۀ سرشت کژ ایشان بوده است، همچون این سخن ایشان:
(یَا مُوسَى اجْعَلْ لَنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ ).
ای موسی برای ما معبودی بسـاز (تـا بـه پـرستش آن بپردازیم) همانگونه که آنان دارای معبودهائی هستند. (اعراف/ ١٣٨ )
و همچون گوساله‌پرستی ایشان به هنگام نبودن موسی، بدان گاه که بالای کوه برای ملاقات پروردگارش رفته بود، و همچون درخواست دیدار آشکارای یزدان... که اگر چنین نشود، ایمان نمی‌آورند!.. ولی این انحرافات، حقیقت عقیده‌ای را مجسّم نمی‌کند که موسی آن را از سوی پروردگارش با خود آورده بود. بلکه این کارها انحرافات از ایـن عقیده است. پس در ایـن صورت چگونه انحرافات به جای خود عقیده گرفته می‌شود؟.. و گفته می‌شود: خرافات ترقّی و (پیشرفت) حاصل کرده است و تبدیل به توحید شده است؟!
2-همچنین رویاروئی موسی با فرعون و رؤسـاء و سران او، حقیقت پیکاری را روشن و جلوه‌گر می‌کند که میان آئین یزدان بطور کلّی، و میان جاهلیّت بطور کلّی است. و معلوم می‌دارد که طاغوت چگونه به این آئین می‌نگرد، و چگونه در آن احساس خطر بر وجود خود می‌کند. از دیگر سو روشن می‌سازد که چگونه مؤمنان حقیقت پـیکار مـیان خود و مـیان طاغوت را درک می‌کنند.
همین که موسی علیه السّلام به فرعون گفت:
(یَا فِرْعَوْنُ إِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٠٤)حَقِیقٌ عَلَى أَنْ لا أَقُولَ عَلَى اللَّهِ إِلا الْحَقَّ قَدْ جِئْتُکُمْ بِبَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٠٥)
موسی گفت: ای فرعون!.. مـن فرستاده‌ای از سـوی پروردگار جهانیان هستم (آمده‌ام تا دعوت او را به تو و درباریان و دیگر مردمان برسانم و همگان را به سوی شریعت او فراخوانم). سزاوار است که از زبان خدا جز حقّ نگویم. من از سوی پروردگارتان مـعجزۀ بزرگی برای شما دارم (که به روشنی بر حقّانیّت رسـالت مـن دلالت می‌نماید). پس بنی‌اسرائیل را (از زنجیر اسارت و بردگی خود آزاد ساز و آنان را به من واگذار و) هـمراه من بفرست (تا از سرزمین تو بکـوچند و بـه سـرزمین دیگری روند و در آنجا به پرستش خدای یگانه مشغول شوند).(اعراف/104و 105 )
روشن می‌گردد که مقصو‌د ایـن دعوت فراخوانـدن مردمان به سوی (پروردگار جهانیان) است... این کار برگرداندن سلطه و قدرت بطور کلّی به یزدان، با برگرداندن همۀ پرستشها بطور کلّی به خداونـدگار جهانیان است!.. با توجّه بدین مفهوم است که موسی آزادی و رهائی بنی‌اسرائیل را می‌طلبد. چه وقـتی که یزدان خداوندگار جهانیان باشد، بنده ای از بندگان یزدان را نسزد - که فرعون قلدر سرکش است -مـردمان را بندۀ خود گرداند، چرا که آنان جز بندگان خداونـدگار جهان نیستند... برگردانـدن ربـوبیّت و خـداونـدگاری بطور کلّی به یزدان سبحان، معنی آن برگردان حاکمیّت و فرمانروائی بطور کلّی به یـزدان جـهان است. زیـرا حاکمیّت و فرمانروائی، مظهر ربوبیّت و خداوندگاری یزدان بر مردمان است. مردمان جزو جهانیان هستند، و جهانیان چون تنها در برابر یزدان یکتا کرنش مـی‌برند، کرنششان نمایانگر ربوبیّت یزدان است. آخر مردمان، معترف به ربوبیّت یزدان نخواهند بود مگر وقتی که تنها در برابر او کرنش کنند، و مگر وقتی که بندگی ایشـان تنها برای این ربوبیّت باشد و بس... یا به عبارت دیگر، بندگی ایشان فقط برای این حاکـمیّت و فـرمانروائی صورت پذیرد... امّا زمانی که در برابر حاکمیّت و فرمانروائی کسی جز یزدان کرنش کنند، و آن کس بـر آنان با شریعت یزدان فرمانروائی نکند، مردمان قطعاً منکر ربوبیّت ایزد متعال بر خود شده‌انـد و بـه تـرک خداوندگاری او گفته‌اند!
فرعون و درباریان و سران او متوجّه خطر دعـوت بـه سوی (خداوند جهانیان) شده بودند، و احساس کـرده بودند که توحید ربوبیّت معنی آن سلب سلطه و قدرت فرعون، و همچنین حذف سلطه و قـدرت دربـاریان و سران است. زیرا سلطه و قدرتشان برجوشیده از سلطه و قدرت فرعون بود. بدین سبب از این خطر چنین تعبیر کردند که موسی می‌خواهد شما را از سرزمین خودتان بیرون کند:
(قَالَ الْمَلأ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ عَلِیمٌ (١٠٩)یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ) (١١٠)
اشراف قوم فرعون گفتند: واقعاً ایـن جادوگر مـاهری است. او می‌خواهد شما را از سرزمین خودتان بیرون کند. چه می‌اندیشید و چه نظر می‌دهید؟.. (آیـا بـاید در حقّ او چه کرد؟..) (اعراف/109و110)
(وَقَالَ الْمَلأ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَقَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الأرْضِ وَیَذَرَکَ وَآلِهَتَکَ..)
اشراف قوم فرعون (بـه فرعون) گفتند: آیـا مـوسی و پیروان او را آزاد و رها می‌سازی تا در سرزمین (مصر آزادانه) به فساد پردازند و تو و معبودهای تو را تـرک کنند (و نه به تو و نه به معبودهای تو وقعی ننهند؟..). (اعراف/ ١٢٧ )
آنان مرادشان از این چنین سخنانی این بود که دعوت مردمان به سوی خداوندگار جهانیان جز مفهوم یگانه‌ای ندارد. این مفهوم هم عبارت است از بـیرون کشـیدن سلطه و قـدرت از دست بـندگان، یـعنی طـاغوتها، و برگرداندن آن به صاحب اصلی سلطه و قدرت، یـعنی یزدان سبحان است. این کار هم از دیدگاه ایشان فساد و تباهی راه انداختن در زمین است!.. یـا هـمان‌گونه کـه امروزه در قوانین جاهلیّت، به این چنین دعـوتی گـفته می‌شود: دعوت به سوی خداوندگار جــهانیان، تـلاش برای سرنگونی نظام حکومتی است).. بـلی از دیـدگاه طاغوتهای جاهلی که سلطه و قدرت یـزدان را غـصب می‌نمایند - یعنی ربـوبیّت خـدا را غصب مـی‌کنند و ویژگیهای آن را به دست می‌گیرند، هر چند هم این را با زبان نگویند - این چـنین دعـوتی (سـرنگونی) نـظام حکومتی است. زیرا نـظام حکومتی در جـاهلیّتها بـر ربوبیّت بندهای از بندگان بر سایر بندگان دیگـر است. در صورتی که دعوت به سوی خـداونـدگار جـهانیان، بدین معنی است که ربوبیّت آفریدگار بندگان، حاکم بر بندگان باشد و بس. فرعون هم به جادوگرانی که حقّ و حقیقت آنان را شیدا و شیفته کـرد، و بـه خـداونـدگار جهانیان ایمان آوردند، و بند بندگی فرعون را از گردن خود به در آوردند، گفت: آنان برای بیرون کردن اهالی شهر از شهرشان به نیرنگ پرداخته‌انـد. ایشـان را بـه بدترین عذاب و شکنجه تهدید کرد:
(قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّ هَذَا لَمَکْرٌ مَکَرْتُمُوهُ فِی الْمَدِینَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْهَا أَهْلَهَا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (١٢٣)لأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ ثُمَّ لأصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ) (١٢٤)
فرعون گفت: به خدای (موسی و هارون) ایمان آوردید پیش از آن که به شما اجازه دهم؟.. حتماً این تـوطئه‌ای است که در این شهر (و دیار، پیشتر با هم) چیده‌اید تا اهل آن را از آنجا بیرون کنید؛ ولی خواهید دانست (که چه شکنجه‌ای در برابر این رفتارتان خواهـید چشـید). سوگند می‌خورم که دستها و پـاهای شـما را در جـهت خلاف یکدیگر (یعنی دست راست با پای چپ، یـا دست چپ با پای راست) قطع می‌کنم و (با این حال پریشان و وضع اسفناک) همگی شما را به دار می‌آویزم.(اعراف/123و124)
از دیگر سو جادوگرانی که به خداوندگار جهانیان ایمان آوردند، و تسلیم یزدان یگانه گشتند، و بیرون رفتن خود را از بند بندگی نادرست طاغوت اعلان کردند، طاغوتی که غصب‌کنندۀ ربوبیّت و ویژگیهای آن بود، حقیقت پیکار میان خود و میان طاغوت را می‌دانستند. این پیکار، نبرد در راه عقیده و بر سر عقیده بود. چرا که همین که پیروان این عقیده اعلان کنند که بندگی ایشان تنها برای یزدان است و بس، این اعلان خود موجب تهدید سلطه و قدرت طاغوتها می‌گردد. بلکه اعلان این که تنها یزدان خداوندگار جـهانیان است، سلطه و قدرت طاغوتها را تهدید می‌کند. از اینجا است که برای پاسخ به اتّهام فرعون که می‌گفت: این نیرنگی است که شما توطئۀ آن را در شهر چیده‌اید تا اهالی آنجا را از آنجا بیرون کنید - البتّه چنین اتّهامی مرادف با اتّهامی است که امروزه در جاهلیّتهای نوین هر کسی را بدان متّهم می‌کنند که با ایمان کامل قاطعانه ربوبیّت یزدان را بر جهانیان اعلان دارد. چنین کسی را متّهم می‌کنند که او برای سرنگونی نظام حکومتی تلاش می‌ورزد - به فرعون گفتند:
(وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلا أَنْ آمَنَّا بِآیَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا).
ایراد تو بر ما و آزار رساندن تو به ما جز به خاطر این نـیست کــه مــا بــه آیــات روشـن و مـعجزات مـتقن پروردگارمان - وقتی کـه بـه مـا رسـیده است - ایـمان آورده‌ایم (و فرمان خدای خود را لبّیک گفته‌ایم). (اعراف/ 126 )
سپس به خداوندگار خود پناه بردند، خداوندگاری کـه بدو ایمان آوردند، و بدین منظور بر بندگی غیر او شوریدند، و گفتند:
(أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا وَتَوَفَّنَا مُسْلِمِینَ) (١٢٦)
پروردگارا!.. صبر عظیم بـه مـا مـرحمت فرما و مـا را مسلمان بمیران. (اعراف/126)
خدا پرتو این جداسازی حقّ از باطل را به دلهای ایشان انداخت، آن زمان که حقیقت تسلیم فرمان یزدان در دلها جایگزین شد.
٣- از لابلای نشان دادن معجزاتی که موسی آنـها را برای فرعون و اشراف و سران او می‌آورد و می‌نمود، و از روی خشک‌سـالیها و کـاستی مـیوه‌ها و کـمی محصولات، و از روی آفتها و بلاهائی که خدا بر سر آنـان می‌آورد، و از روی ایـن که با دشـمنانگی و نیرنگبازی، و در نهایت پافشاری ایشان بر باورداشتها و خرابکاریهائی که در آنها می‌لولیدند تا یزدان ایشان را نابود کرده است، همانگونه که می‌فرماید:
(وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ (١٣٠)فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُوا لَنَا هَذِهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَلا إِنَّمَا طَائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (١٣١)وَقَالُوا مَهْمَا تَأْتِنَا بِهِ مِنْ آیَةٍ لِتَسْحَرَنَا بِهَا فَمَا نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ (١٣٢)فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ آیَاتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِینَ (١٣٣)وَلَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قَالُوا یَا مُوسَى ادْعُ لَنَا رَبَّکَ بِمَا عَهِدَ عِنْدَکَ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَلَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرَائِیلَ (١٣٤)فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلَى أَجَلٍ هُمْ بَالِغُوهُ إِذَا هُمْ یَنْکُثُونَ (١٣٥)فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ فِی الْیَمِّ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَکَانُوا عَنْهَا غَافِلِینَ) (١٣٦)
ما فرعون و فرعونیان را به خشکسالی و قحطی و تنگی معیشت و کمبود ثمرات و غلّات گرفتار ساختیم تا بلکه مـتذکّر گردند (و از خـواب غفلت بـیدار شـوند و از سرکشی و ستم خود بکاهند و متوجّه خدا گردند و بـه بنی‌اسرائیل بیش از این ظلم و جور روا نـدارنـد). ولی (آنان نه تـنها پـند نگرفتند، بـلکه) هنگامی کـه نـیکی و خوشی بدیشان دست می‌داد (- که اغلب هم چنین بود - ) مـی‌گفتند: این به خاطر (استحقاق و امتیازی است که بر سایر مردمان داریم و ناشی از مـیمنت و مـبارکی) مـا است. امّــا هنگامی کـه بـدی و سـختی بدیشان دست می‌داد، می‌گفتند: (این خشکسالیـها و بلاها هـمه نـاشی از) نحوست و شومی موسی و پیروان او است!.. هـان (ای مردمان همۀ اعصـار و قرون بدانـید) کـه بــدبیاری آنان تنها از جانب خدا (و بـا تـقدیر و تـدبیر او نـه کس دیگری) بوده است، و لیکن اکثر آنان (این حقیقت ساده را) نــمی‌دانسـتند (و دیگران نـیز اغـلب نـمی‌دانند کـه خوشی و ناخوشـی و سخـتی و فـراخـی بـرابـر اراده و مشیّت خدا به انسان دست می‌دهد. آنان به سـبب ایــن اندیشۀ نـادرست) گفتند: هـر انـدازه بـرای مـا مـعجزه بیاوری (و هر نوعی از معجزات بنمائی) تـا مـا را بـدان جـادو کـنی، مــا بــه تـو ایـمان نـمی‌آوریم (و بـه تـو نــمی‌گرویم). پس (هــر زمـــان بـــه مـصیبت و نکبتی دچارشان کردیم و از جمله:) سیل، ملخ، شته، قورباغه، و خون بر آنان فرستادیم که هر یک معجزۀ جداگانه و روشنی بود (بر صدق موسی؛ و او پـیشاپیش دربـارۀ هر یک جداگانه و مفصّل سخن گفته بود و وقوع هر یک را خبر داده بود) امّا آنان تکبّر ورزیدند (و خویشتن را بالاتر از آن دیدند که حقّ را بپذیرند) چرا کـه انسـانـهای گناهکاری بودند. هـر زمـان کــه عــذابـی (از عـذابـهای پنجگانۀ مذکور) بر آنان واقع می‌شد (از شدّت تـأثیر و فزونی تألّم آن) مـی‌گفتند: ای مــوسی! بـرای مـا خـدای خود را به فریـاد خوان و از او درخواست کن کـه بـه
عهدی که با تو بسته است وفـا کــند (کـه عـهد نـبوّت و رسالت است). اگــر عـذاب را از مــا بـرداری، ســوگند می‌خوریم که بـه تـو ایـمان بـیاوریم و هـمان‌گونه کــه خواسته‌ای) بنی‌اسـرائـیل را هـمراه تـو مــی‌فرستیم (و آنــان را آزاد مــی‌سازیم تـا بـه یگانه‌پرستی مشـغول شوند). امّا هنگامی که عـذاب را تـا مـدّتی که سـپری می‌کردند از آنان برمی‌داشـتیم، نـاگهان پـیمان‌شکنـی مــی‌کردند و ســوگند خـود را نــقض مــی‌نمودند. تـا (سرانجام کـار بدانجا رسید که) از آنان انتقام گرفتیم و لذا ایشان را در دریا غرق نمودیـم، به سبب این که آنان آیات و معـجزات مـا را تکذیب مـی‌کردند و از (ایـمان و اقرار به) آنـها غافل می‌شدند (و در حقّ آنها بــی‌توجّهی می‌نمودند). (اعراف/ 130-136 )
از لابلای عرضه کـردن هـمۀ ایـنها انـدازۀ پـافشاری طاغوت بر باطل در برابر حقّ روشن می‌شود، و اندازۀ مقاومت طاغوت در مقابل دعوت به سوی (خداوندگار جهانیان) نیز پیدا و هویدا مـی‌گردد... طاغوت کـاملاً می‌داند این دعوت خودش جنگی است که بر ضـدّ او شعله‌ور می‌گردد، زیرا این دعوت، وجود دولت طاغوت را از پایه نامشروع می‌داند. مگر طاغوت اجازه می‌دهد لا اله الا الله اعلان گردد، یا مردمان خدا را به یگـانگی بپرستند و جز ایزد متعال را خدا ندانند؟!.. بلی وقـتی اجازد می‌دهد که لا اله الا الله گفته شود و خداپـرستی شود که این کلمات مـدلول و مـفهوم حـقیقی خـود را نداشته باشند و واژگـان بــی‌معنی و محتوائی بـیش نباشند... در این صورت است که دعوت آسمانی او را اذیت و آزار نمی‌رساند!.. چرا که کاری به کار طاغوت ندارد!.. امّا زمانی که گروهی از مردمان بگونۀ جـدّی این کلمات و واژگان را با معانی و مفاهیم حقیقی خود بگویند و راه ببرند، قطعاً طاغوت تاب و توان تـحمّل این گروه را نمی‌آورد، طاغوتی که با به دست گـرفتن حاکمیّت و فرمانروائی غیرآسمانی، و بندۀ خود کـردن مردمان با چنین حاکمیّت و فرمانروائی نـامشروعی، و آزاد نگذاردن و رها نکردن ایشان در پرستش راستین یزدان، در اصل، ربوبیّت و خداوندگاری را نیز به دست می‌گیرد. همانگونه که فرعون تاب تحمّل دعوت موسی به سوی خداوند جهانیان را نیاورد، و نتوانست بشنود که جادوگران مؤمن اعلان می‌دارند که آنان به خداوند جهانیان ایمان آورده‌اند. همچنین بدان‌گاه که مـعجزات پیاپی برای فرعون و سران قوم او روی می‌داد، و بلاها نـیز پشت سـر هـم، از قـبیل: خشکسـالی و آفـتها و گرسنگی و مصیبتها، گریبانگیرشان می‌گردید، فرعون و فرعونیان در ردّ این دعوت و عدم پذیرش آن پافشاری می‌کردند... جای شگفت است که همۀ ایـن بلاها و مصیبتها برای فرعون و سران فرعونی، ساده‌تر و خـوش‌آیندتر از تسـلیم شـدن در برابر ربوبیّت خداوندگار جهانیان بود!.. زیـرا ربوبیّت خداوندگار جهانیان، مفهوم صریح و معنی دقیق آن، برکنار کردن فرعون و فرعونیان از سلطه و قدرت غصبی بود، سلطه و قدرتی که با آن مردمان را بنده غیرخداوند‌گار جهانیان می‌کردند.
همچنین از لابلای روی دادن ایـن مـعجزات، گامهای قضا و قدر الهی، مشـاهده می‌گردد که به سوی تکذیب‌کنندگان برداشته می‌شود، و آنان را به زیانها و ضررها و بلاها و مصیبتهائی گرفتار می‌سازد. پس از زیانها و ضررها هم ایشان را غرق رفاه‌ها و خوشیها و شادیها می‌گرداند. از آن به بعد در پایان ایـن گشت و گذارها خدا ایشان را با قدرت هر حه بیشتر گرفتار می‌سازد و با تـازیانۀ عذاب بر سرشان می‌تازد و نابودشان می‌سازد، و مؤمنانی را شوکت و سلطنت می‌دهد که طاغوتها و طاغوتیان آنان را ضعیف و درمانده می‌ساختند:
(وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کَانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الأرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ بِمَا صَبَرُوا وَدَمَّرْنَا مَا کَانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا کَانُوا یَعْرِشُونَ) (١٣٧)
و ما همۀ جهات و نواحـی پـرنعمت و بـرکت سرزمین (مصر و شام) را به قوم مسـتضعف (و در بـند زنجیر ظلم و ستم، یعنی بنی‌اسرائیل) واگذار کردیم، و وعدۀ نیک پروردگارت بر بـنی‌اسـرائـیل، بـه خـاطر صبر و استقامتی که نشان دادند، تحقّق یافت، و آنچه فرعونیان (از کاخهای مجلّل) سـاخته بـودند، و آنـچه از بـاغهای داربست‌دار فراهم آورده بودند، درهم کوبیدیم. (اعراف/ 137 )
4-بر بنی‌اسرائیل سرشت نادرست و ناپاکشان چیره شد و از فرمان یزدان سرکشی کردند - همانگونه که روند قرآنی از این کار پرده برمی‌دارد - و با موسی پیغمبر و سردار و نجات‌دهندۀ خود به مکر و کید آزاردهنده‌ای پرداختند، و راه عصیان و فسق و فجور در پیش گرفتند، و در برابر نعمتها ناسپاسی آغازیدند، و بر راستای راه راست نماندند و ناشکری نمودند. هر بار که یـزدان ایشان را بخشید و این کارهای زشت و پلشت آنـان را نـادیده گرفت، دیگر باره به کارهای نـاپسند و گناه‌آلودشان برگشتند و مجدّداً به بدیها و بزهکاریها نشستند، تا سرانجام فرمان یزدان برای نابودی ایشان در رسید و به حساب ایشان رسید:
(وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ) (١٦٧)
و (نیز به یاد یهودیان بیاور) آن‌گاه را که پروردگار تو (توسط پیغمبران به نیاکان ایشان گوشزد و) اعلام کرد که تا دامنۀ روز قیامت کسی را بر آنان چیره می‌گرداند که بدترین عذاب را بدانان می‌چشاند. بیگمان پروردگار تـو (بـه عاصیان و طاغیان) هـر چـه زودتـر عقاب مـی‌رساند و او (نسـبت بــه مـطیعان و تـوبه‌کاران) آمرزنده و مهربان است. (اعراف/ 167)
تهدید و بیم دادن یزدان راست بوده است، و قطعاً در روزگاران آینده راست خواهد بود... چرخه‌هائی در طول تاریخ دارند و یزدان درگذر زمان گاهی بدیشان عزّت و قدرت می‌دهد. در این شکوه و شادی بسر خواهند برد تا وقتی که سرکشی می‌کنند، و فساد و تـباهی راه می‌اندازند، و قلدری و زورگوئی می‌نمایند، و اذیت و آزارشان به دیگران فزونی می‌گیرد. بدین هنگام است که یزدان کسی را مأمور سرکشی ایشان قرار می‌دهد و آن کس تا دامنۀ روز قیامت بدترین عذاب را بدانـان می‌چشاند!
5- در پایان باید گفت: این سوره مکّی است. در ایـن سوره از کجرفتاری و کژدلی بنی‌اسرائیل، و عصیان و سرکشی و بدسرشی فراوان آنان، سخن رفته است. در صورتی که خاورشناسان - یهودیان و مسیحیان بـطور یکسان - گمان می‌برند که مـحمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم تـوسّط ایـن قرآن به یهودیان یورش نـبرده است، مگـر پس از آن زمان که در مدینه از پذیرش اسلام و پاسخگویی بدو مأیوس و نــاامــید گشـته است! بـه گـمان ایشان محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم در مکّه با یهودیان خـوب بـوده است و روابط حسنه‌ای داشته است و بر ایشان تـاخت نـبرده است. در مدینه هم در اوائل کار نیکو بوده است و - به گمان ایشان - قرآنی نگفته است که در آن بـر ایشـان بتازد. بلکه با یهودیان از به هم رسیدن نژادشان با نژاد عرب در نیای ایشان ابراهیم سخن گفته است! و امیدوار بوده است که یـهودیان اسـلام را بپذیرند و مسـلمان شوند! امّا زمانی که از اسلام آوردن و مسلمان شـدن آنان مدیوس گشته است و قطع امید کرده است، این گونه بر ایشان تاخت که تاخته است... یهودیان قـطعاً دروغ می‌گویند. این سوره مکّی است. دربـارۀ ایشـان حـقّ می‌گوید. هیچ‌گونه فرقی هم راجع بدین حـقّ مسـلّم و تغییرناپذیر وجود ندارد نه در چیزهائی که در این سوره آمده است و نه در چیزهائی که در سورۀ بـقرۀ مـدنی دربارۀ این حقّ مسلّم و تغییرناپذیر نازل گردیده است. وقتی که از آیات ١٦٣ تا ١٧٠ این سوره، صـرف‌نظر کنیـم و آنها را مدنی بنامیم، با توجّه بدین امر در ایـن فاصله است که خداوند اعلام کرده است که تـا دامـنۀ قیامت کسی را بر آنان چیره مـی‌گردانـد کـه بـدترین عذاب را بدانان می‌چشاند[3]، قطعاً آیات پیش از آنها و آیات بعد از آنها که هیچ‌گونه تردیدی در کلّی بودن آنها نیست، دربارۀ سرشت بنی‌اسرائیل حقّ گـفته‌انـد، و در آنها راجع به گوساله‌پرستی بنی‌اسرائیل، و درخـواست ایشان از موسی مبنی بر این کـه یک خـدای سـنگی، یعنی بتی را برایشان تهیّه ببیند، هر چند که از مصر به نام خدای یگانه بیرون آمده‌اند، و زلزله‌ای که ایشان را دربرمیگیرد بر اثر خودداری آنان از پـذیرش ایـمان، مگر این که خدا را عیان بـبینند. و تغییر دادن سـخن یزدان بدان هنگام که وارد شـهر مـی‌گردند... و سـایر چیزهای دیگر... همه و همه در این آیات آمده است و چیزهائی هستند که بینی کسانی از خاورشناسان را بـه خاک مذلّت می‌مالد که از روی گمان به خدا و رسول تهمت می‌زنند، و گذشته از خدا و رسول به تاریخ نیز تهمت می‌بندند... بعضی از کسانی که دربـارۀ اسـلام قــلم‌فرسائی مـی‌کنند، در چـیزهائی کـه مـی‌نویسند، این‌گونه خاورشناسان را استادان خویش می‌سازند! این اندازه نشانه‌ها و سیماهای داستان ما را بسندد است تا وقتی که بطور مشروح با خود آیات و نصوص روبرو می‌گردیم .
*
داستان با طول و عرضی که دارد، در این سوره - هنگام نشان دادن کاروان ایمان -ذکر شده است، تا گامهائی را که قضا و قدر یزدان با تکذیب‌کنندگان برداشـته است بنمایاند، و پیوند موجود در میان ارزشهای ایـمانی و سنّت یزدان در زندگی آدمیزادگان را به تصویر کشـد. همچنین داستان در این سوره ذکر شده است تا سرشت ایمان و سرشت کفر را نشان دهد، دو سـرشتی کـه در قــهرمانان داســتان و اطـراف و زوایـای آن مـجسّم می‌گردد. داستان با صحنۀ گرفتن پیمان از بنی‌اسرائـیل در هنگامۀ مشاهدۀ کامل عذاب شـدید یـزدان پـایان می پذیرد :
(وَإِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَظَنُّوا أَنَّهُ وَاقِعٌ بِهِمْ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْکُرُوا مَا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) (١٧١)
و (نیز به خاطر بنی‌اسرائیل بیاور) هنگامی را کـه کـوه (طور) را بر فراز سر آنان نگاه داشـتیم. آن چـنان کــه انگار سایبانی ( یا تکّه‌ای ابر) است، و ایشان گمان بردند که بر سرشان فرومی‌افتد. (در این وقت خوف و هراس، بدیشان گفتیم:) آنچه را (از تورات) به شما دادیم محکم برگیرید و در عمل بدان کوشا بـاشید و آنـچه را در آن است بررسی کنید و در مـدّ نـظر گیرید تـا پـرهیزگار شوید (و خویشتن را با مواظبت از احکام و دستورهای آن، از عذاب بدور دارید). (اعراف/ ١٧١)
بدین خاطر، به دنبال این صحنه، صحنۀ پیمان گرفتن از فطرت همۀ انسانها قرار می‌گیرد:
(وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِینَ (١٧٢)أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَکَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ وَکُنَّا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ) (١٧٣)
(ای پـیغمبر بــرای مـردم بـیان کـن) هنگامی را کـه پروردگارت فرزندان آدم را از پشت آدمیزادگان (در طول اعصار و قرون) پـدیدار کرد و (عقل و ادراک بدانان داد تا عجائب و غرائب گیتی را دریابند و از روی قوانین و سنن منظّم و شگفت‌انگیز هستی، خدای خود را بشناسند و بالأخره با خواندن دلائل شناخت یـزدان در کتاب باز و گستردۀ جهان، انگار خداونـد سـبحان) ایشان را بر خودشان گواه گرفته است (و خطاب بدانان فرموده است) که: آیا من پروردگار شما نیستم؟.. آنان (هم به زبان حال پاسخ داده و) گفته‌اند: آری، گواهی می‌دهیم (توئی خالق باری... ما دلائل و براهین جهان را موجب اقرار و اعتراف شما مردمان کـرده‌ایـم) تـا روز قیامت نگوئید ما از این (امر خداشناسی و یکتاپرستی) غافل و بی‌خبر بوده‌ایم. یا این که نگوئید: نیاکان ما پیش از ما شرک ورزیدند و ما هم فرزندان آنـان بـودیم (و چون چیزی در دست نداشتیم که با آن حقّ را از بـاطل بشـناسیم، از ایشـان پـیروی کـردیم. لذا خویشتن را بیگناه می‌دانیم. پروردگارا!..) آیا بـه سـبب کـاری کـه باطلگرایان (یـعنی نـیاکـان مشـرک مـا که بنیانگذاران بت‌پرستی بوده‌اند) مـا را (مـجازات مـی‌کنی و در روز رستاخیز با عذاب خود) نابودمان می‌گردانی؟. (اعراف/ ١٧٢ ، ١٧٣)
به دنبال این صحنه، صحنۀ کسی قرار می‌گیرد کـه بـه ترک این عهد و پیمان می‌گوید، همانگونه که به ترک آگاهی از آیات الهی می‌گوید پس از آن که یزدان او را از آن آیات آگاه می‌سازد... صحنۀ شگرف و شگفتی است... در این صحنه، پسـوده‌های نـیرومندی بـرای نفرت از ایـن تـرک و رهائی است، و ایـن پسوده‌ها همگان را سخت از فرجام قطعی آن برحذر می‌دارد:
(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ (١٧٥)وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذَلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ (١٧٦)سَاءَ مَثَلا الْقَوْمُ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَأَنْفُسَهُمْ کَانُوا یَظْلِمُونَ) (١٧٧)
(ای پیغمبر) برای آنان بخوان خبر آن کسی را که به او (علم و آگاهی از) آیات خود را دادیـم (و او را از احکام کتاب آسمانی پیغمبر روزگار خود مطّلع ساختیم) امّـا او از (دستور) آنها بیرون رفت (و بدانها توجّه نکرد) و شیطان بر او دست یافت و از زمرۀ گمراهان گردید. امّا ما اگر می‌خواستیم مقام او را با این آیات بالا می‌بردیم و (دانشش را مــایۀ ســعادتش مـی‌نمودیم. امّـا اجبار برخلاف سنّت مـا است و لذا او را بـه حـال خود رهـا ساختیم) لیکن او به زمین آویخت (و به پستی گرائید و به سوی آسمان هدایت بـالا نـرفت) و از هـوا و هـوس خویش پیروی کرد. مثل او بسان مثل سگ است که اگر بر او بتازی زبان از دهان بیرون می‌آورد و اگر هم آن را به حال خود واگذاری زبان از دهان بیرون می‌آورد. این داستان گروهی است که آیات ما را تکذیب می‌دارند. (چنین افرادی بر اثر آرزوپرستی و دنـیاپرستی، دائـماً در پی مال‌اندوزی روان و نالانـد و از ترس زوال نعمت و هراس از مرگ بـیقرار و بـی‌آرامـند). پس داسـتان را برگوید بلکه بیندیشند (و از کفر و ضلال برگردند). حه بدمثلی دارند کسانی که آیات ما را تکذیب می‌کنند. آنان (با این انحراف و انکار، به ما ستم نمی‌رسانند، بلکه) به خود سـتم می‌کنند (چـرا کـه خـویشتن را از سـعادت اخروی محروم می‌سازند). (اعراف/ 175-177 )
سپس دربارۀ سرشت هدایت و سرشت کفر سخن گفته می‌شود. بیان می‌گردد که کفر از کار افتادن دستگاههای فطرت است. جلو دریافت هـدایت الهـی را مـی‌گیرد، و زیان کلّی به بار می‌آورد:
(مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِی وَمَنْ یُضْلِلْ فَأُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (١٧٨)وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالإنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لا یَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِکَ کَالأنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ) (١٧٩)
هر کـه را خداوند (به راه حقّ) هدایت کند، حـقیقتةً او راه یافتـه (و به سعادت دو جهان رسیده) است، و هر که را (به سبب سیطرۀ هوا و هوسش، از این توفیق محروم و از راه حقّ) گمراه کند، زیانکار ایشانند. مـا بسـیاری از جـنّیان و آدمـیان را آفـریده و (در جــهان) پـراکـنده کرده‌ایم که ماآل آنان دوزخ و اقـامت در آن است. (ایـن بدان خاطر است که) آنـان دلهـائی دارنـد که بـدانـها (نشانه‌های خداشناسی و یکتاپرستی را) نـمی‌بینند، و گوشهائی دارنــد کـــه بـدانـها (مـواعـظ و انــدرزهای زندگی‌ساز را) نمی‌شنوند. اینان (چون از ایـن اعضاء چنانکه باید سود نمی‌جویند و منافع و مضارّ خود را از هم تشخیص نمی‌دهند) هـمسان چـهارپایان هسـتند و بلکه سرگشته‌ترند (چرا که چهارپایان از سنن فطرت پا فــراتــر نمیگذارند، ولی ایـنان راه افـراط و تـفریط می‌پویند). اینان واقعاً بی‌خبر از (صلاح دنـیا و آخـرت خود) هستند. (اعراف/ ١٧٨ و ١٧٩ )
به دنبال این بیان، نگاهی به مشرکانی انداخته می‌شود که در مکّه با دعوت اسلام روبـرو مـی‌شدند و آن را تکذیب می‌کردند، و در نامهای خدا به تـحریف دست می‌یازیدند و از آن نامها اسمهای دروغینی برای بتها و خدایان خود ترتیب می دادنـد. مشـرکان بـه اسـتدراج یـزدان تـهدید مـی‌شوند، و ایشان هـمچنین دعـوت می‌گردند که بیندیشند اندیشۀ ژرف و دور از هواها و
هوسهائی دربارۀ دوستشان محمد صلّی الله علیه وآله وسلّم فرستادۀ خدا... امّا آنان پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را به القاب و عناوینی هـمچون جنّ‌زده و دیوانه مـلقّب مـی‌کردند. هـمچنین مشـرکان دعوت می‌کردند که به ملکوت آسمانها و زمین و آنچه در صفحات هسـتی است و الهـام‌بخش است، بـا دقّت بنگرند. پسوده‌ای ایشان را با مرگی آشنا مـی‌کند کـه ایشان را می‌پاید، ولی ایشان از آن بی‌خبرند:
(وَلِلَّهِ الأسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمَائِهِ سَیُجْزَوْنَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٨٠)وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ (١٨١)وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ (١٨٢)وَأُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ (١٨٣)أَوَلَمْ یَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلا نَذِیرٌ مُبِینٌ (١٨٤)أَوَلَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْءٍ وَأَنْ عَسَى أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ (١٨٥)مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هَادِیَ لَهُ وَیَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ) (١٨٦)
خدا دارای زیباترین نامها است (که بر بهترین معانی و کــامل‌ترین صــفات دلالت مـی‌نمایند. پس بــه هنگام ستایش یزدان و درخواست حاجات خـویش از خـدای
سبحان) او را بدان نامها فریاد دارید و بــخوانـید. و بـه ترک کسانی بگوئید که در نامهای خدا به تحریف دست می‌یازند (و واژه‌هـائی را بکار می‌برند کـه از نظر لفظ یا معنی، منافی ذات یا صفات خدا است) آنـان کیفر کـار خود را خواهـند دیـد. در مـیان آفریدگانمان، گروهی هستند که به (به سبب دوست داشت) حقّ (دیگران را به ســــوی حـــقّ) دعـــوت مــی‌کنند، و (در حکـمها و داوریـهایشان هم به سبب عشق به حقّ) بـه حقّ دادگری می‌کنند. کسانی که آیات (قرآنی و نشانه‌های جهانی) ما را تکذیب می‌دارنـد، کـم‌کم گرفتار و (به عـذاب خـود) دچـارشان مــی‌سازیم، از راهـی و بــه گـونه‌ای که نمی‌دانند. و به آنان مهلت می‌دهیم (و در عقوبت ایشان شتاب نمی‌ورزیم و افسار را برایشان شـل کـرده و در گمراهی رهایشان می‌سازیـم). بیگمان طرح و نقشۀ من سـخت اسـتوار است (و دائــماً ایشــان را مـی‌پاید و نابودشان می‌نماید). آیا آنان (تا به حال دربارۀ چیزی کـه پـیغمبر ایشان را بـه سوی آن دعوت مـی‌نماید) نیندیشیده‌اند (تا آشکارا بدانند) همنشین ایشان (کـه از سوی خدا مبعوث شده است) دیوانه نیست، بلکه او تنها و تنها بیم‌دهندۀ آشکار (و بیانگر احکام کردگار) است. (آنان به یکتاپرستی و توحیدی که محمّد ایشان را بدان می‌خواند، ایمان نمی‌آورند) آیا آنان به ملک (پـهناور و عظمت شگفت) آسـمانها و زمـین (و عـجائب و غرائب آنها) و به هر آنچه که خدا آفریده است نمی‌نگرند (و آنها را ورانداز و وارسی نمی‌کنند، تا کمال قدرت صانع و وحدانیّت مالک جهان را ببینند؟) و آیا نمی‌اندیشند که چه بسا اجل آنان نزدیک شده بـاشد؟ (پس تـا فرصت باقی است حقّ را بـپذیرند و ایـمان بـه حـقّ را در خود تقویت کنند، و در پذیرش اسلام امـروز و فردا نکـنند. اگر آنان به این قرآن که پر است از دلیل و برهان، ایمان نـیاورند) پس بـالاتر از آن بـه چـه سـخنی (و دعوت دیگری) ایمان می‌آورند؟ (شاید در انتظار کتابی برتر از قرآنند؟! چه نادان مردمانند!). خدا هر که را (بـه سـبب انـتخاب راه بـد و بــه خـاطر انـجام اعمال زشت و نابکاریهای همیشگی او، از کتابهای آسمانی منحرف، و از راه حقّ) گمراه سازد، هیچ راهنمائی نخواهـد داشت، و خداوند آنان (یـعنی چنین کسـی و افرادی چون او گمراه) را رها می‌سازد تا در طـغیان و سـرکشی خود سرگردان و ویلان شوند (و به سبب اصرار بـر کـفر و ضلال و دشمنی مستمرّ بـا ایـمان و کمال، راه بـجائی نبرند. (اعراف/ 180-186)
همچنین رویاروئی با مشرکانی در میان است که قیامت را دروغ می‌دانند، و از زمان وقوع آن مـی‌پرسند... بدیشان پاسخ داده می‌شود که دربارۀ چیز بزرگی سؤال مـی‌کنند، چیزی که برای تـوهین بدان پـرسش را می‌آغازند. چیزی که بسی هراس‌انگیز است و آنان آن را سبک می‌دارند... همچنین از سـرشت رسـالت و از حقیقت پیامبر صحبت می‌گردد. سخن می‌رود از حقیقت الوهیّت، و منحصر بودن یزدان سبحان بدان با تـمام ویژگیهائی که الوهیّت دارد. از جملۀ این ویژگیها علم و اطّلاع از غیب است، و همچنین پدید آوردن قیامت و برپا داشتن رستاخیز است:
(یَسْأَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّی لا یُجَلِّیهَا لِوَقْتِهَا إِلا هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لا تَأْتِیکُمْ إِلا بَغْتَةً یَسْأَلُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (١٨٧)قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعًا وَلا ضَرًّا إِلا مَا شَاءَ اللَّهُ وَلَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لاسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَمَا مَسَّنِیَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلا نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (١٨٨)
راجع به قیامت از تو می‌پرسند و مـی‌گویند: در چه زمانی (دنیا به پایان می‌رسد و) قیامت رخ می‌دهد؟ بگو: تـنها پـروردگارم از آن آگاه است، و کسـی جز او نمی‌تواند در وقت خود آن را پدیدار ســازد (و از پـایان این جهان و سرآغاز آن جهان مـردمان را بـیاگاهاند. اطّلاع از هنگامه قیامت) برای (سـاکنان) آسمانها و زمین سنگین و دشـوار است (و هرگز دانش ایشـان بـدان نمی‌رسد). قیامت ناگهانی بـه وقوع مـی‌پیوندد و بـر سرتان می‌تازد. از تو می‌پرسند: انکـار تـو از (شـروع) قیامت باخبری؟.. بگو: اطّلاع از آن، خاصّ یزدان است، و لیکن بیشتر مردمان (این مسأله و فلسفۀ آن را چنانکه باید) نمی‌دانند. بگو: من مالک سودی و زیانی برای خود نیستم، مگر آن مقداری که خدا بخواهد و (از راه لطف بر جلب نفع یا دفع شرّ، مالک و مقتدرم گردانـد.) اگر غیب می‌دانستم منافع فراوانی نـصیب خود مـی‌کردم (چرا که با اسباب آن آشنا بودم) و اصلاً شرّ و بلا به من نمی‌رسید (چرا که از موجبات آن آگاه بودم. حال که از اسباب خیرات و برکات و از موجبات آفات و مـضرّات بی‌خبرم، چگونه از وقوع قیامت آگاه خواهم بود؟). من کسی جز بیم‌دهنده و مژده‌دهندۀ مؤمنان (بـه عذاب و ثواب یزدان) نمی‌باشم. (اعراف/ ١٨٧ و ١88)
در روند رویاروئی با مشرکان، سخن به میان می‌آید از سرشت شرک و داستان انحراف از عهد و پیمان فطرت در توحید و یگانه‌پرستی یزدان، و این که این انحراف چگونه در نفس روی می‌دهد... انگار در اینجا انحراف نسل مشرکان به تصویر زده می‌شود که چگونه از دین آسمانی منحرف شده‌اند پس از آن که پدران و نیاکان پیشین آنان بر آئین ابراهیم حقّگرا بوده‌اند:
(هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلا خَفِیفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَیْتَنَا صَالِحًا لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ (١٨٩)فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحًا جَعَلا لَهُ شُرَکَاءَ فِیمَا آتَاهُمَا فَتَعَالَى اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ (١٩٠)أَیُشْرِکُونَ مَا لا یَخْلُقُ شَیْئًا وَهُمْ یُخْلَقُونَ (١٩١)وَلا یَسْتَطِیعُونَ لَهُمْ نَصْرًا وَلا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ) (١٩٢)
او آن کســـی است کــه شما را از یک جـنس آفـرید، و همسران شما را از جنس شما سـاخت تـا شـوهران در کنار همسران بیاسایند. ولی (بسیار اتّفاق می‌افـتد که) هنگامی کــه شــوهران بـا هـمسران آمـیزش جـنسی می‌کنند، همسران بار سبـکی (به نام جنین) برمی‌دارند و به آسانی با آن روزگار را بسر مـی‌برند. امّا هنگامی که بار آنان سنگین می‌شوده شـوهران و هـمسران خـدای خود را فریاد می‌دارند و می‌گویند: اگر فـرزند سـالم و شایسته‌ای به ما عطاء فـرمائـی از زمـرۀ سـپاسگزاران خـواهـیم بـود. امّـا وقـتی کــه خداونـد فـرزند سـالم و شــایسته‌ای بـدانـان داده در دادن آن، چـیزهـائـی را (از قبیل: قبور اولیاء و صلحاء، و اشخاص و اصنام) انباز خدا می‌سازند، و خدا بس بالاتر از آن است که همسان انــبازهای ایشــان شــود. آیـا چـیزهائـی را انـباز خـدا می‌سازند که نـمی‌توانـند چـیزی را بـیافرینند و بـلکه خودشان هـم آفـریده مـی‌شوند؟.. انـبازهای آنـان نـه می‌توانند ایشـان را یاری دهند و نه می‌توانند خـویشتن را کمک نمایند. (اعراف/ ١٨٩-192)
این تمثیلی و تصویری از نسلهای پیاپی در گذر زمان است که می‌آیند و می‌روند، و مجسّم در نفس واحده هستند... این تصویری است که هم دارای معانی ظریفی در صداقت خود، و هم دارای مفاهیـم عجیبی در جـمال خویش هستند.
از آنجا که این تمثیل، تصویری از حالت مشرکانی است که این قرآن با آنان روبرو می‌گردد، روند قرآنی پس از مثل، مستقیماً مشرکان را مخاطب قـرار مـی‌دهد، و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را به تحدّی و مبارزۀ مشرکان و بـتها و خداگونه‌های ایشان می‌برد:
(وَإِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى لا یَتَّبِعُوکُمْ سَوَاءٌ عَلَیْکُمْ أَدَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صَامِتُونَ (١٩٣)إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُکُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْیَسْتَجِیبُوا لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (١٩٤)أَلَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ أَیْدٍ یَبْطِشُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ أَعْیُنٌ یُبْصِرُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا قُلِ ادْعُوا شُرَکَاءَکُمْ ثُمَّ کِیدُونِ فَلا تُنْظِرُونِ (١٩٥)إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ وَهُوَ یَتَوَلَّى الصَّالِحِینَ (١٩٦)وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَکُمْ وَلا أَنْفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ (١٩٧)وَإِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى لا یَسْمَعُوا وَتَرَاهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَهُمْ لا یُبْصِرُونَ) (١٩٨)
(ای بت‌پرستان!) شما اگر انـبازهای خـود را بـه فـریاد خوانید تا شما را هدایت کنند، پاسخ شما را نـمی‌توانـند بدهند و خـواسـتۀ شـما را بـرآورده کنند. بـرای شـما یکسان است، خواه آنها را بـه فـریاد خـوانـید، و خـواه خاموش باشید (و آنـها را بـه یـاری نـطلبید. در هـر دو صورت تکـانی و کمکی از آنـها نمـی‌بینید). بـتـهائی را کـه خــوانـید و (از ایشــان اســتمداد جـوئید) اگـر راست میگوئید (که کاری از آنـها ساخته است) باید کـه به شما پاسـخ دهند (و نیاز شما را برآورده کنند). آیا ایــن بـتـها دارای پاهائی هسـتند کــه بـا آنـها راه بـروند؟ یـا دارای دستـهائی هستند کـه با آنها چیزی را برگیرند (و دفع بلا از شما و خویشتن کنند؟) یا چشمهائی دارند که با آنـها ببینند؟ یا گوشهائی دارند که با آنـها بشنوند؟ (پس آنـها نه تنها با شما برابر نـیستند، بـلکه از شـما هـم کـمتر و ناتوانترند. در ایـن صـورت چگونه آنـها را انـباز خدا می‌کنید و آنها را می‌پرستید؟). بگو: ایـن بـتهائی را کـه شریک خدا می‌دانید فرا خوانـید و سـپس شـما و آنــها همراه یکدیگر در بارۀ من نیرنگ و چـاره‌جوئی کـنید و اصلاً مرا مهلت ندهید (و اگر می‌توانـید غضبم کـنید و نـابودم گردانـیده.. امّـا بـدانـید کـه ایـنها مـوجودات غیرمؤثّری هستند و کمترین تأثیری در وضـع مـن و شما ندارند). بیگمان سرپرست من خدائی است که این کتاب (قرآن را بر من) نازل کرده است، و او است کـه بندگان شایسته را یاری و سرپرستی می‌کند. چیزهائی را که شما بجز خدا فریاد مـی‌داریـد و مـی‌پرستید نـه می‌توانند شما را یاری دهند و نه می‌توانند خویشتن را کمک کنند. و اگر از آنها رهنمود بخواهـید، درخواست شما را نمی‌شنوند (چه رسد به این که شما را ارشـاد و راهنمائی کنند. و به ظاهر، پـیکرۀ) آنـها را مـی‌بینید کـه (انگار با چشمان خود) به شما مینگرند، و لیکن چیزی را نمی‌بینند. (اعراف/ 193/198)
*
در پایان سوره، خطاب متوجّه پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم و ملّت مسلمان می‌گردد. پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را به آسانگیری در دعوت مردمان بدین آئین می‌خواند، و بدو می‌آموزد خود را از خشم به دور دارد، خشمی که بر اثر امتناع و اعتراض ایشان بدو دست می‌دهد. خود را در پناه خدا بدارد از دست اهریمنی که خشم را برمی‌انگیزد و سینه را تنگ و گرفته می‌گرداند:
(خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ (١٩٩)وَإِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٢٠٠)إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ (٢٠١)وَإِخْوَانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الْغَیِّ ثُمَّ لا یُقْصِرُونَ (٢٠٢)وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَةٍ قَالُوا لَوْلا اجْتَبَیْتَهَا قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا یُوحَى إِلَیَّ مِنْ رَبِّی هَذَا بَصَائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٢٠٣)
گذشت داشته بـاش و آسـانگیری کن و بـه کار نـیک دسـتور بـده و از نــادانــان چشـم‌پوشی کن. و اگر وسوسه‌ای از شیطان به تو رسید (و خواست شما را از مسیر منحرف و از هدف باز دارد) به خدا پـناه بـبر (و خویشتن را بدو بسپار). او بسیار شنوای دانـا است (و همه چیز را می‌شنود و همه چیز را مـی‌دانـد و هـر چـه زودتر به فریادت مـی‌رسد). پـرهیزگاران هنگامی کـه گرفتار وسوسه‌ای از شیطان می‌شوند به یاد (عداوت و نیرنگ شیطان، و عقاب و عذاب یزدان) می‌افتند، و (در پرتو یاد خدا و به خاطر آوردن دشمنانگی اهریمن) بینا می‌کردند (و آگاه می‌شوند که اشتباه کرده‌انـد و از راه حــقّ منحرف شـده‌انـد، و لذا شـتابان بـه سـوی حقّ برمی‌گردند). و امّا شیاطین، بـرادران (اهـریمن صفت) خود (یعنی کافران و منافقان را وسـوسه می‌کنند و) در گمراهی کمک و یاریشان می‌دهند تا بدانجا که دیگر (از گناه باز نمی‌ایستند و از هیچ جنایتی) کوتاهی نمی‌کنند. هنگامی که (در نزول وحی تأخیر می‌افتد و) آیه‌ای برای آنان نمی‌آوری، می‌گویند: چرا آن را بـرنمی‌گزینی و از پیش خود نمی‌سازی؟.. بگو: من تنها از قرآنـی پـیروی می‌کنم که بـه مـن وحـی مـی‌شود. ایـن قرآن بـینش و هدایت و رحمت پـروردگارتان است بـرای کسـانی کـه مؤمن باشند (چرا کـه ایشـان بـرابـر قوانـین آن عمل می‌کنند). (اعراف/ ١٩٩-203 )
این رهنمود، ما را به یاد چیزی می‌اندازد که در سرآغاز سوره آمده است:
(کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلا یَکُنْ فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِهِ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ) (٢)
(این قرآن) کتابی است که از (سوی یزدان جهان) بر تو نازل شده است و نباید از ناحیـة آن هیچ‌گونه نگرانی و ناراحتی به خود راه دهی. (نـه نگرانی از نـاحیۀ بـار سنگین رســالتی کــه بـر دوش داری و نـه از جانب عکس‌العملهائی کـه دشمنان سـرسخت در بـرابـر آن نشان می‌دهند، و نه از سوی نتیجه و برداشـتی که از تبلیغ این رسالت انتظار می‌رود. چرا که هدف از نزول این قرآن این است) که بدان (کـافران را از عواقب شـوم افکار و اعمالشان) بترسانـی، و مؤمنان را پـند و اندرز دهی. (اعراف/ 2)
این رهنمود اشاره به سنگینی شگفتی و سختی شگرفی دارد که سنگینی و سختی دعوت مردمان، رویاروئی با ته‌نشستها و رسوبات، توده‌ها، سدّها و مانعها، پـیچها، نادرستیها، کینه‌ها، هواها و هوسها، غفلتها، دشـواریـها، سرپیچیها، و غیره است. همۀ اینها شکیبائی و پایداری را می‌طلبد، و ضرورت صبر و استقامت، و ضـرورت آسانگیری، و ضـرورت سـیر و حـرکت در راه را نـیز روشن می‌سازد.
آن گاه به توشۀ راه اشاره می‌گردد، توشه‌ای که در برابر دشواریها و سختیهای راه یار و مـددکار شـود... ایـن توشۀ گرانبها گوش به قرآن فرا دادن، در بـرابـر نـغمۀ قرآن ساکت ماندن، به یاد خدا بودن و ذکر خدا کردن در همه وقت و همه حال، پـرهیز از غـفلت، و در ذکـر و عبادت به فرشتگان مـقرّب اقـتداء کـردن و از ایشـان پیروی نمودن است:
(وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (٢٠٤)وَاذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعًا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ وَلا تَکُنْ مِنَ الْغَافِلِینَ (٢٠٥)إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَیُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ یَسْجُدُونَ) (٢٠٦)
هنگامی که قرآن خوانـده مـی‌شود، گوش فـرا دهـید و خاموش باشید تا مشمول رحمت خدا شوید. پروردگارت را در دل خود ، با فروتنی ( در برابر خدا ) و هراس (از او) و آهسته و آرام ، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن ، و از زمرۀ غافلان مباش. بیگمان کسانی که مقرّبان (درگاه) پروردگار تو هستند ، خویشتن را بزرگتر از آن نمی دانند که به پرستش خدا بپردازند ، و بلکه به تسبیح و تقدیس او مشغولند و در برابر او کرنش و سجده می برند.(اعراف /204-206)
این ، توشۀ راه ، و ادب عبادت و پرستش ، و شیوۀ مقرّبان به خدا رسیده است .
این اشاره‌های کـوتاه و مـختصر مـا را بس است. پس بطور مشروح به آیات و نصوص بپردازیم.[4]
[1] مراجعه شود بـه کـتاب: (التـصویر الفـنیّ فـی القـرآن) فـصل: (القـصّه فی‌القرآن).
[2] مرجع سابق.
[3] مراد آیۀ 167 اعراف است. (متر‌جم)
[4] تفسیر آیات 88-93 سورۀ اعراف که مربوط به جزء نـهم است در پـایان جزء هشتم، برای تکمیل داستان شعیب بیان شده است.
