تفسیر سوره‌ی اعراف آیه‌ی 9-1

سوره‌ی اعراف آیه‌ی 9-1

سورة الأعراف

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

المص (1) کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى‏ لِلْمُؤْمِنِینَ (2) اتَّبِعُوا مَاأُنْزِلَ إِلَیْکُم مِن رَبِّکُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ قَلِیلاً مَاتَذَکَّرُونَ (3) وَکَم مِن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَیَاتاً أَوْ هُمْ قَائِلُونَ (4) فَمَا کَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا إِلَّا أَن قَالُوا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ (5) فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ (6) فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا کُنَّا غَائِبِینَ (7) وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (8) وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ (9)

(المص).

الف‌...  لام‌...  میم‌...  صاد.

این  سراغاز  فرا‌هـم  آمده  است  از  حروف  مقطّعه  ...  دربارۀ  حروف  مقطّعۀ  همسان  اینها  در  سرآغاز  سورۀ  بقره  و  سوره  آل‌عمران  سخن ‌گفتیم‌،  و  ایـن  نظریّه  را  پذیرفتیم ‌که  می‌گوید:  حروف  مقطّعه  اشاره  دارد  به  این  که  چنین  قرآنی  ساخته  شده  است  از  نوع  همین  حروف  عربی‌ای ‌که  مردمان  آنـها  را به  کار  می‏‎برند،  امّـا  نمی‌توانند  از  آنها  سخنی  همچون  این  قرآن  را  بسازند.  این  امر  به  تنهائی  دلیل  و  برهانی  است  بر  این ‌که  ایـن  قرآن  دستینه  و  ساختار  انسان  نیست‌.  مردمان‌ که  حروف  و  واژه‌هائی  را  در  دسترس  داشته‌اند که  قران  ا‌ز  آنها  ساخته  و  پرداخته  شده  است‌،  ولی  نتوانسته‌انـد  از  ایـن  حروف  و  واژه‌ها  قرآنی  همچون  این  قرآن  را  فراهم ‌کنند  و  تهیّه  ببینند.  پس  به  ناچار  باید  راز  دیگری  در  فراسوی  این  حروف  و کلمات  باشد،  رازی  والاتر  از  نماد  آنها...  این  دیدگاهی  است  که  آن  را  ترجیح  می‌دهیم‌،  نه  این که  قاطعانه  بر  آن  تکیه  ورزیم‌،  و  بر  آن  عزم  را  جزم ‌کنیم  ...  یزدان  به  مراد  و  مقصود  خویش  از  هر کسی  داناتر  و  آگاه‌تر  است‌.

در  پرتو  چنین  سخنی  درست  است‌ که  بگوئیـم‌:  «‌المص‌»  مبتدا  است  و  خبر  آن‌:  (کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ)  است‌...  بدین  معنی‌:  این  حروف  مقطّعه  و  چیزی ‌که  از  آنـها  سـاخته  و  پرداخته  شـده  است‌،  واقعًا  ‌کـتاب  است‌...  همچنین  درست  است‌ گفته  شود:  «‌المص‌»  اشاره  به  بیدار  باش  و  هوشیار  باش  دارد.  آن  نیز  معنائی  است ‌که  آن  را  ترجیح  داده‌ایم‌.  و  (‌کِتَابٌ)  خبر  مبتدای  محذوفی  است  و  تقدیر  آن  چنین  است‌:  هُوَ کِتَابٌ  ...  یا:  هَذَا کِتَابٌ...... این  کتاب  است‌.

کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى‏ لِلْمُؤْمِنِینَ).

(‌این  قرآن‌)  کتابی  است  که  از  (‌سوی  یزدان  جهان‌)  بر  تو  نازل  شده  است  و  نباید  از  ناحیۀ  آن  هیچ گونه  نگرانی  و  ناراحتی  به  خود  راه  دهـی‌.  (‌نـه  نگرانی  از  ناحیۀ  بـار سنگین  رســالتی  کــه  بـر  دوش  داری  و  نـه  از  جـانب  عکس‌العـملهائی  کـه  دشـمنان  سـرسخت  در  بـرابـر  آن  نشان  می‌دهند،  و  نه  از  سوی  نتیجه  و  برداشـتی  کـه  از  تبلیغ  این  رسالت  انتظار  می‌رود.  چرا  که  هدف  از  نـزول  این  قرآن  این  است‌)  که  بدان  (‌کافران  را  از  عواقب  شـوم  افکار  و  اعمالشان‌)  بترسانی‌،  و  مؤمنان  را  پـند  و  انـدرز  دهی‌.

کتابی  است‌ که  برای  بیم  دادن  و  پند  دادن  بر  تو  نازل  شده  است  ... کتابی  است‌ که  برای  آشکارا  حقّ  را  بر  ملا کردن  و  حقّ  را  فریاد  داشتن  آمده  است‌،  حقّی  در  آن  است‌.  کتابی  است ‌که  برای  این  آمده  است‌ که  مردمان  را  با  آن  با  چیزی  مـخاطب  قرار  دهند  و  رو  در رو کنند که  نمی‌پسندند  و  دوست  نمی‌دارند.  با  آن  به  جنگ  و  نبرد  با  عقیده‌ها  و  تقلیدها  و  رسمها  و  رابطه‌ها  و  پـیوندها  بروند  و  رویاروی  بایستند.  با  آن  رهسپار  رزم  و  مبارزه  با  رژیمها  و  سیستمها  و  اوضـاع  و  احوال  و  جامعه‌ها  شوند.  بر  سر  راه  این ‌کتاب  تنگناها  و  فرازها  و  نشیبها  فراوان  است‌.  در کار  بیم  دادن  با  ایـن ‌کتاب‌،  رنـجها  و  دشواریها  است‌...  ایـن  چنین  پـیشامدها  و  سختیها  و  ناگواریها  و  دردسرها  را  -  همان‌گونه ‌کـه  در  معرّفی  سوره‌ گفتیم  -‌ کسی  درک  و  فهم  نمی‌کند  مگر  شخصی  که  این‌ کتاب  را  به  دست  می‌گیرد  و  عملًا  در  راه  تبلیغ  آن  به  مردمان ‌گام  برمی‏دارد  و  در  این  خطّ  سیر  به  پیش  می‌رود،  و  آشکارا  و  بی‌پرده  آیـات  قرآن  را  بیان  می‌نماید  و  می‌خواهد  دگرگو‌نی ‌کامل  و  شاملی  را  در  بنیادهای  زندگی  انسانها  و  در  زیر بناها  و  روبناها  و  در  اصول  و  فروع  حیات  آنان  به  وجود  آورد،  و  همان ‌کاری  را  می‌خواهد  به  انجام  برساند  که  بردارنده  و  برگیرندۀ  نخستین  این ‌کتاب‌،  یعنی  پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  دست  بدان  یازید،  و  برای  اولین  بار  جاهلیّت  سرکش  و  سـتمکار  را  در  جزیرة‌العرب  و  در  سراسر کرۀ  زمین  مخاطب  قرار  داد،  و  با  این ‌کتاب  مبارک  به  مبارزه  جاهلیّت  آنها  و  همه  جا  پرداخت‌.

در  این  جایگاه  قرار گرفتن  و  در  این  مسیر گام  برداشتن،  مـحدود  به  جزیرةالعرب  آن  روزی‌،  و  محدود  به  سرزمینهای  دور  و  بر  آن  نبوده  است  و  بس  ...  اسـلام  یک  حادثۀ  تاریخی ‌که  یک  بار  روی  داده  باشد  و  تاریخ  گذشته  باشد  و  آن  را  پشت  سر  خود  رها کرده  باشد،  نبوده  و  نیست‌...  اسلام  پیوسته  در  طول  زمان  تـا  روز  رستاخیز  با  انسانها  روبرو  می‌گردد،  و  ایشان  را  مخاطب  قرار  می‌دهد.  درست  بدانگونه  که  نـخستین  بار  با  انسانها  روبرو گردید  و  ایشان  را  مخاطب  قرار  داد.  بـا  انسانها  رویاروی  می‌شود  و  به  نبردشان  می‌رود  هر  زمان ‌که  آنان  منحرف ‌گردند  و  به ‌کژ  راهه  روند  و  به  سوی  چیزی  برگردند که  جاهلیّت  نخستین  بدان  دچار  و  در  آن  غوطه‌ور  بود...  انسـانها گـاه‌گاهی  سرنگون  و  بدشگون  می‌شوند  و  به  جاهلیّت  خود  برمی‌گردند.  «‌واپسگرائی‌»  زشت  و  پست  این  است‌.  در  اینجا  است  که  اسلام  بار  دیگر  قدم  پیش  می‌نهد  تا  نقش  خود  را  در  دستگیری  انسانها  و  همچنین  بیرون‌ کشیدن  آنان  از  این  «‌واپسگرائـی‌»  بازی  کـند،  و  دست  ایشـان  را  در  راه  پیشرفت  و  تمدّن  بگیرد  و  رهنمودشان‌ گردانـد.  قطعًا  بردارنده  و  برگیرندۀ  پرچم  دعوت  به  اسلام‌،  و  بیم  دهندۀ  با  این ‌کتاب‌،  در  معرض  همان  مشکلات  و  اشکالاتی  قرار  می‌گیرد  و گرفتار  همان  رنـجها  و  دردسـرهائی  می‌گردد  که  دعوت‌کنندۀ  نـخستین‌،  پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در  معرض  آنها  قرار گرفت  و  بدان  دشواریها  و  ناگواریـها  تن  در  داد،  در  آن  ایّام ‌که  با  انسانها  با  چیزی  رویاروی  گردید  و  ایشان  را  به  سوی  چیزی  فرا  خواند که  مخالف  با  پستی  و  خواری  لجنزار  جاهلیّتی  بود که  بدان  فـرو  افتاده  بودند.  به  تاریکی  سرکش  جاهلیّت  دچار  آمده  بودند  و  در  تاریک  خانۀ  آن  پنهان  و  نـهان  و  مـنگ  و  بنگ ‌گشته  بودند،  تاریکی  جهان‌بینیها،  تاریکی  شهوتها  و  هواها  و  هوسها،  تاریکی  طغیان  و  سرکشی  و  مذلت  و  خواری‌،  و  تاریکی  بندگی  هواها  و  هوسهای  شخصی‌،  و  همچنین  بندگی  آرزوها  و  خواستهای  بندگان‌...  کسی‌ که  در  راه  نجات  انسانها  از  لجنزار  جاهلیّت  حرکت  می‌کند  و  به  تلاش  می‌ایستد،  و  خویشتن  را  در  معرض  این‌گونه  خطرات  و  مشکلات  می‌اندازد،  و  تـنگناها  و  فـراز  و  نشینها  را  پشت  سـر  می‌گذارد،  مـزۀ  ایـن  رهنمود  را  می‌چشد که  یزدان  پیغمبرش  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  بدان  رهنمون  می‌شود: 

(کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى‏ لِلْمُؤْمِنِینَ).

(‌این  قرآن‌)  کتابی  است  که  از  (‌سوی  یزدان  جهان‌)  بر  تو  نازل  شده  است  و  نباید  از  ناحیۀ  آن  هیچ  گونه  نگرانی  و  ناراحتی  به  خـود  راه  دهـی‌.  (‌نـه  نگرانی  از  نـاحیۀ  بـار  سنگین  رسـالتی  کـه  بــر  دوش  داری  و  نـه  از  جـانب  عکس‌العملهائی  که  دشمنان  سـرسخت  در  بـرابـر  آن  نشان  می‌دهند،  و  نه  از  سوی  نتیجه  و  برداشتی  که  از  تبلیغ  این  رسالت  انتظار  می‌رود.  چرا  که  هدف  از  نـزول  این  قرآن  این  است‌)  که  بدان  (‌کافران  را  از  عواقب  شوم  افکار  و  اعمالشان‌)  بترسانی‌،  و  مؤمنان  را  پـند  و  انـدرز  دهی‌.

و  از  سرشت  واقعیّت  موجود،  متوجّه  می‌شود  چه ‌کسانی  مؤمنانی  هستند که  پند  و  اندرز  برای  ایشان  است‌،  و  چه  کسانی  غیر مؤمنانی  هستند  که  بیم  دادن  برای  ایشـان  است‌.  این  قرآن  برای  این  چنین  کسی‌ کتاب  زنـده‌ای  می‌گردد که  انگار  همین  لحظه  نـازل  می‌شود  تـا  با  واقعیّتی  رویاروی‌ گردد که  او  با  این  قرآن  جهاد  بزرگی  را  با  آن  می‌آغازد  و  به  پیکارش  می‌پردازد.  امروزه ‌که  او  جهاد  و  پیکار  را  شروع  می‌نماید،  در  جایگاه  پـهنۀ  کارزاری  قرار گرفته  است  و  با  مردمانی  روبرو  شده  است‌ که  محمّد  رسول  الله صلّی الله علیه و آله و سلّم بدان  هنگام‌ که  این  قرآن  نازل  می‌گردید  در  این  چنین  موقعیّتی  قرار  داشت  و  با  این  چنین  مردمانی  رویاروی  مـی‌شد  و  از  سـوی  پروردگارش  مأمور  می‌گردید که  مردمان  را  با  قرآن  بیم  و  اندرز  دهد،  و  در  زوایای  دل  و  در  پهنۀ  سینه‌اش  هیچ گونه  دلهره  و تنگی  نباشد  و خویشتن  را  رنج  ندهد،  بدان  هنگام‌ که  با  جاهلیّت  رو  در  رو  می‌ایستد  و  می‌رزمد،  و  می‌خواهد  جاهلیّت  را  از  ژرفاهای  درونها  برکند  و  از  ریشه  بخشکاند  و  آن  را  کاملًا  دگرگون ‌گرداند.

زمان  چرخیده  است  و  دیگر  باره  همچون  روزی  شده  است‌ که  این  دین  در  آن  برای  مردمان  آمده  است‌،  و  انسانها  به  جاهلیّت ‌کامل  و  شامل  و  در  برگیرندۀ  اصول  و  فروع  و  درونها  و  بیرونها  و  آشکار  و  نهان  و  زیربناها  و  روبناها  فرو  افتاده‌اند.

انسانها  پیش  از  هر  چیز  در  جهان‌بینیها  و  انـدیشه‌های  اعتقادی  واپس  گرائیده‌اند  و  به  عقب  برگشته‌اند،  حتّی  کسانی  هم‌ که  پدران  و  نیاکان  ایشان  از  زمرۀ  مؤمنان  بدین  آئین‌،  و  مطیعان  فرمان  یـزدان  و  مخلصان  آئین  خداوند  سبحان  بوده‌اند،  و  خـالصانه  ایـزد  مـتعال  را  پرستش  کرده‌اند.  چه  صورت  عـقیده  در  جهان‌بینی  و  اندیشۀ  ایشان‌،  و  برداشت  آنان  از  عقیده  در  ژرفاهای  درونشـان‌،  مسخ  و  دگـرگون  شده  است  و  عـقیده  را  دگرگونه  می‏بینند  و  دگرگونه  می‌دانند.

این  آئین  آمده  است  تا  چهرۀ  جهان  را  تغییر  دهد،  و  جهان  دیگری  را  بر  پای  دارد که  در  آن  سلطه  و  قدرت  خداوند  یگانه  را  استوار  و  پابرجای ‌گردانـد  و  بس‌،  و  سلطه  و  قدرت  طاغوتها  را  باطل  نماید.  جهانی  را  بر  پـای  دارد  که  در  آن  تنها  خداوند  یکتا  پرستش‌ گردد،  «‌پـرستش‌»  فراگیری‌.^[1]  دیگر  کسی  از  بندگان  با  یـزدان  پـرستیده  نشود.  جهانی  است ‌که  مردمان  از  پرستش  بندگان  -  هر  که  و  هر  چه   باشد  -  بیرون  آورده  مـی‌شوند،  و  به  پرستش  یزدان  یگانۀ  جهان  رسانده  مـی‌شوند.  جهانی  است‌ که  در  آن  «‌انسان‌»  آزاد  بزرگوار  پـاک‌،  مـتولّد  می‌گردد...  آزاد  از  هوا  و  هـوسش‌،  و  رها  از  پرستش  کردن ‌و بندگی ‌نمودن جز یزدان‌.

این  دین  آمده  است  تا  بنیاد:  «‌اَشْهَـدُ اَنْ  لَا  اِلَهَ اِلَّا الله‌»  را  استوار  و  پابرجای  دارد،  چیزی‌ که  در  طول  تاریخ  هـر  پیغمبری ‌آن  را  برای  قوم‌ خود  به  ارمغان ‌آورده  است  -  همان‌گونه ‌که  این  سوره  و  سایر  سوره‌های  دیگر  قرآن  مجید  بیان  می‌دارند  -‌گواهـی  لا اله  الّا الله‌،  مـدلول  و مفهومی  نخواهد  داشت‌،  مگر  این ‌که  حاکـمیّت  بالا  و  فرمانروائی  والا  در  زندگی  مردمان  از  آن  یزدان  جهان  باشد  و  بس،  بدان  سان‌ که  حاکمیّت  بالا  و  فرمانروائی  والا  در  نظام  هستی  از  آن  یزدان  جهان  است‌.  خدا  است  که  در گسترۀ  جهان‌،  و  در  هستی  مردمان  با  قضا  و  قدر  خود  فرماندهی  می‌کند،  و  در  زندگی  بندگان  با  برنامه  و  شریعت  خود  فرمانروائی  می‌نماید...  بنابراین  قاعده  و  قانون‌،  مسلمان  معتقد  نمی‌گردد  به  ایـن ‌که  یـزدان  در  آفرینش  جهان  و  اداره  و  چرخاندن  امور  آن  دارای  انباز  است‌.  مسلمان  مراسم  عبادت  را  جز  بجای  ایزد  مـتعال  انجام  نمی‌دهد  و  پرستش  را  خاصّ  او  می‌داند،  و  قوانین  و  مقرّرات  را،  و  معیارها  و  مقیاسها  را،  و  باورداشتها  و  جهان‌بینیها  را،  جز  از  یزدان  دریافت  نمی‌دارد،  و  به  هیچ  کسی  از  طاغوتهای  آدمیزاد  اجازه  نمی‌دهد  که  ادّعای  حقّ  حاکمیّت  با  خدا  در  چیزی  از  این  امور کند.

این  قاعدۀ  این  آئین  از  لحاظ  عقیده  و  اعتقاد  است‌...  امروزه  انسانها  کجا  و  این  عقیده  و  اعتقاد  کـجا  است‌؟  انسانها  در کجای  این  عقیده  و  اعتقاد  قرار  دارند؟

مردمان  به ‌گروه‌ها  و  دسته‌ها  تقسیم  می‌شوند که  همه  و  همه  جاهلیّت  هستند:

گروه  و  دسته‌ای  بی‌دین  و  خدانشناس  هستند.  اصلًا  به  وجود  خدا  معتقد  نیستند.  آنان  ملحد  و  بی‌باور  هستند...  کار  و  بار  اینان  عیان  است  و  نیازی  به  بیان  ندارد.

گروه  و  دسـته‌ای  بت‌پرست  هسـتند.  به  وجود  خدا  معتقدند،  ولی  گذشته  از  یزدان  جهان  معتقد  به  وجود  خدایان  و  خداگونگان  بسیارند،  همان‌گونه  که  در  هند،  و  در  وسطهای  آفریقا،  و  در گوشه  و کنار  پراکندۀ  جهان‌،  وضع  این  چنین  است‌.  گروه  و  دسته‌ای  هم  ‌«‌اهل‌کتاب‌»‌،  یعنی  یهودی  یا  مسیحی  هستند.  اینان  نیز  از  قدیم  شرک  ورزیده‌اند،  چرا  که  به  خدا  فـرزند  منسوب  کرده‌اند‌.  همچنین  آنان  غیر  از  خدا،  پیشوایان  دینی  و  دیرنشینان  و  راهبان  خود  را  نیز  ارباب  و  خداوندگاران  خویش  بشمار  آورده‌اند.  زیرا  از  پیشوایان  دینی  و  دیرنشینان  و  راهبان  خود  ادّعای  حقّ  حاکمیّت  را  پذیرفته‌اند  و  قوانین  ایشان  را گردن  نهاده‌اند،  هر  چند  هم  اصلًا  برای  آنان  نـماز  نخوانده‌اند  و  در  برابرشان  سجده  نبرده‌اند  و کرنش  ننموده‌اند...گذشته  از  اینها،  آنان  امروزه  حاکمیّت  یزدان  را  بطور کلّی  از  صحنۀ  حیات  خود  به  دور  داشته‌اند‌،  و  برای  خود  از پیش  خود  نظامها  و سیستمهائی  برپا  و  بر  جا  می‌دارند  که  آنها  را  «‌سرمایه‌داری‌»  و  «‌کمونیستی‌»  و  چیزهائی  از  این  قبیل  مـی‌نامند.  همچنین  اوضـاع  و  احوالی  برای  فرمانروائی  به  وجود  می‌آورند  و  آنـها  را  «‌دموکراسی‌»  و  «‌دیکتاتوری‌»  و  چیزهائی  از  این  قبیل  می‌نامند.  بدین  وسیله  از  اصل  و  اساس  آئین  یزدان  به  در  می‌روند،  و  از  جاهلیّت  یونانیان  و  رومیان  و  جز  آنان‌،  در  ساختن  نظامها  و  سیستمها  و  اوضاع  و  احوال  زندگی  از  پیش  خود،  پیروی  می‌کنند.

گروه  و  دسته‌ای  نیز  خود  را  «‌مسلمان‌»  می‌نامند!  ایـن  گروه  و  دسته  از  برنامه‌ها  و  خطّ  سیرهای  این  چنین  اهل  کتابی  پیروی  و  متابعت  می‌کنند،  و  درست  پا  به  پـای  ایشان  به  پیش  می‌روند!  از  آئین  یزدان  بیرون  رفته‌اند  و  به  آئین  بندگان ‌گرائیده‌اند!  چه  دین  یزدان  عبارت  است  از  برنامه  و  شریعت  و  قانون  و  نظم  و  نظامی ‌که  خـدا  برای  زندگی  تهیّه  می‏‎بیند.  و  دین  بندگان  عبارت  است  از  برنامه  و  شریعت  و  قانون  و  نظم  و  نظامی ‌که  مردمان  برای  خود  تهیّه  می‏بینند  و  فراهم  می‌کنند.

واقعًا  زمان  چرخیده  است  و  به  عقب  برگشته  است‌!  درست  به  همان  شیوه  و گونه‌ای  در آمده  است‌ که  ایـن  آئین  در  آن  برای  مردمان  به  ارمغان  آمده  بود.  و  انسانها  جملگی  به  سوی  جاهلیّت  واپس  گرائـیده‌انـد...  همۀ  گروه‌ها  و  دسته‌ها  اصلًا  از  آئین  یزدان  پیروی  و  متابعت  نمی‌کنند...  این  قرآن  نیز  به  سوی  انسانها  برگشته  است  و  دیگر  باره  ایشان  را  مخاطب  قـرار  داده  است‌،  بدان  شکل‌ که  برای  نخستین  بار  انسانها  را  مخاطلب  قرار  داده  بود.  از  انسانها  همان  چیزی  را  می‌خواهد که  نخستین‌ بار  از  ایشان  خواسته  بود.  از  آنان  می‌خواهد که  از  لحاظ  عقیده  و  جهان‌بینی‌،  اسلام  را  گردن  نهند  و  بدان  داخـل  شوند.  پس  از  آن  از  نظر  سیستم  و  نظام  و  واقعیّت  زندگی‌،  از  اسلام  پیروی  کنند  و  بدان  وارد  شـوند...  بردارنده  و  برگیرندۀ  این ‌کتاب  نیز  با  همان  دشواریهائی  روبرو  می‌شود  و  در  همان  تنگناهائی ‌گیر  مـی‌کند که  رسول  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌با  آنها  روبرو  می‌گردید  و  در  آنها گیر  می‌کرد،  در  آن  هنگام ‌که  انسانهای  غرق  شده در  لجنزار  جاهلیّت  را  مخاطب  قرار  می‌داد،  آنانی  که  در  لجنزار  گندیده  و  بدبو  آرمیده  بودند،  و  در  بیابان  برهوت  جاهلیّت  سرگشته  و  آواره  بودند،  و  خویشتن  را  تسـلیم  فریب  و  وسوسۀ  اهریمن  در  این  بیابان  برهوت ‌کرده  بودند...  رسول  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  می‌خواست  پیش  از  هر  چیز  عقیده  و  جهان‌بینی  را  در  ژرفاهای  دلها  و  خردهای  مردمان  بر  پایۀ‌:  اَشْهَدُ اَنْ  لَا  اِلَهَ  اِلَّا الله  استوار  و  پا  بر  جا  دارد،  و  جامعۀ  واقعی  دیگری  را  در  زمین  پدیدار گرداند  که  در  آن  تنها  یزدان  یگانۀ  جهان  پرستیده  شود،  و کسی  یا  چیزی  جز  او  پرستش  نگردد.  تولّد  تازه‌ای  به  انسانها  ارمغان  دارد که  در  آن  انسان  از  پرستش  بندگان،  و  از  پرستش  هوا  و  هوس  خود  آزاد  و  رها گردد.

اسلام  یک  رخداد  تاریخی ‌گذرا  نیست ‌که  یک  بار  روی  داده  باشد  و  تاریخ گذشته  باشد  و  آن  را  پشت  سر  خو‌د  بر  جای  نـهاده  بـاشد...  امـروز  نـیز  اسـلام  فریاد  زده  می‌شود که  همان  نقشی  را  بازی ‌کند که  در  چنین  شرائط  و  ظروف  و  اوضاع  و  احوال  و  نظامها  و  سیستمها  و  جهان‌بینیها  و  عقیده‌ها  و  معیارها  و  مقیاسها  و  آداب  و  رسومی‌ که  برای  نخستین  بار  با  آنها  روبرو گردید،  بازی  کرده  بود.

جاهلیّت‌،  یک  حالت  و  وضع  است‌،  و  یک  دورۀ  زمانی  تاریخی  نیست‌...  امروزه  جاهلیّت  ریشه  دوانیده  است  و  تارهای  خود  را  در  همۀ  جوانب  و  نواحی  زمین  گسترانیده  است‌،  و  به  میان  همۀ  معتقدات  و  مذاهب  و  نظامها  و  سیستمها  و  اوضاع  و  احـوال  خزیده  است‌...  جاهلیّت  پیش  از  هر  چیز  بر  پایۀ‌:  «‌حاکمیّت  بندگان  بر  بندگان‌»‌،  و  ترک  حاکمیّت  مطلقۀ  یزدان  بر  بندگان،  استوار  و  پایدار  است‌...  جاهلیّت  استوار  می‌گردد  بر  این  اساس  که  «‌خواست  انسان‌»  در  هر  شکلی  از  اشکال  گوناگونش‌،  خداوندگار  فرمانروا  باشد!  و  نپذیرند  کـه  «‌شریعت  یزدان‌»  قانونی  باشد  که  فـرمانروائی  کند...  گذشته  از  اینها،  جاهلیّت  سیماها  و  شکلها،  پرچمها  و  نشانه‌ها،  نامها  و  وصفها،  و  دسته‌ها  و گروه‌ها  و  راه‌ها  و  روشهای  آن  مختلف  و  جوراجور  ا‌ست‌.  امّا  همۀ  آنها  بدین  قاعده‌ای  برمی‌گردند که  سرشت  آنـها  و  حقیقت  آنها  را  جدا  و  متمایز  می‌سازد.

برابر  این  میزان  و  مقیاس  بنیادین،  روشن  مـی‌گردد  که  امـروزه  جاهلیّت  روی  زمـین  را  فرا گفته  است‌،  و  جاهلیّت  امروزه  بر کرۀ  زمین  حکو‌مت  می‌کند.  در  ایـن  روزگار  اسلام  از  صـحنۀ  زندگانی  مردمان  بر کنار  مانده  است  و  در کسترۀ  «‌هستی‌»  ایشان  تنها  نامی  از  آن  مانده  است  و  بسا  بر  دعوت‌کنندگان  مردمان  به  سوی  اسلام  لازم  است  درست  همان  هدفی  را  در  مدّ  نظر  بگیرند  و  همان  راهی  را  طی ‌کنند که  فرستادۀ  خدا  محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم در  مدّ  نظر گرفت  و  طی  نمود،  و  با  همان  چیزهائی  مواجه  و  رویاروی  شوند که  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  مواجه  و  رویاروی  می‌گردید.  دعوت  کنندگان  به  سوی  آئین  یزدان  در  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  فریاد  زده  می‌شوند که  اقتداء  نمایند  و  پیروی ‌کنند  از  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و  پـا به ‌پای  او  روند:

(کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى‏ لِلْمُؤْمِنِینَ).

(‌این  قرآن‌)  کتابی  است  که  از  (‌سوی  یزدان  جهان‌)  بر  تو  نازل  شده  است  و  نباید  از  ناحیۀ  آن  هیچ  گونه  نگرانی  و  ناراحتی  به  خود  راه  دهـی‌.  (‌نـه  نگرانی  از  ناحیۀ  بـار  سنگین  رسـالتی  کـه  بـر  دوش  داری  و  نـه  از  جـانب  عکس‌العملهائی  کـه  دشـمنان  سـرسخت  در  برابـر  آن  نشان  می‌دهند،  و  نه  از  سوی  نتیجه  و  برداشـتی  کـه  از  تبلیغ  این  رسالت  انتظار  می‌رود.  چرا  که  هدف  از  نـزول  این  قرآن  این  است‌)  که  بدان  (‌کافران  را  از  عواقب  شـوم  افکار  و  اعمالشان‌)  بترسانی،  و  مؤمنان  را  پند  و  انـدرز  دهی‌.

برای  تأکید  این  حقیقت  و  روشنی  آن‌،  اندکی  بیشتر  به  شرح  و  بسط  می‌پردازیم  و گامی  چند  جلوتر  می‌گذاریم‌:  جامعه‌های  بشریّت  امروزی  همگی  جامعه‌های  جاهلی  هستند  و  لذا  جامعه‌های  «‌عقب  افتاده‌»  یـا  «‌واپسگرا»  بشمار  می‌آیند!  واپسگرا  بدین  مـعنی  که  ایـن  چـنین  جـامعه‌هائی  به  جاهلیّت  «‌برگشته‌انـد»  و  عـقب‌گرد  نموده‌اند،  پس  از  این ‌که  اسلام  دست  بشریّت  را گرفته  است  و  آنان  را  از  جاهلیّت  بیرون  آورده  است  و  رستگار  نموده  است‌.  امروزه  اسلام  فریاد  زده  می‌شود  و  برای  نجات  بشریّت  از  عقب  ماندگی  و  واپسگرائی  جاهلیّت  دعوت  می‌گردد،  و  از  اسلام  خواسته  می‌شود  بشریّت  را  در  راه  پیشرفت  و  «‌تـمدّن‌»  با  معیارها  و  مقیاسها  و  ارزشهای  یزدانی  خود  رهبری  و  رهنمود کند.

زمانی  که  حاکمیّت  اعلی  و  فرماندهی  والا  در  جامعه‌ای  از  آن  یزدان  یکتا  باشد  -‌البتّه  این  حاکمیّت  و  فرماندهی  باید  در  ریاست  شریعت  ربّانی  مجسّم  و  جلوه‌گر  باشد  -  این‌گونه  حاکمیّت  و  فرماندهی‌،  یگانه  شکل  و  صورتی  است ‌که  در  آن  انسـان  از  بندگی  هواهـا  و  هـوسهای  بشری،  و  از  بندگی  بندگان،  به‌گونۀ  حقیقی  و کامل‌،  آزا‌د  و  رها  می‌گردد.  هیچ‌گـونه  بزرگو‌اری  و  آزادی  در  جامعه‌ای  وجود  نـدارد  که  برخی  از  آنان  ارباب  و  خداوندگار  باشند  و  از  پیش  خود  قوانـین  و  مقررات  وضع‌ کنند  و  حقّ  حاکمیّت  اعلی  و  فرماندهی  والا  را  به  دست‌ گیرند،  و  برخی  از  آنان  هم  بنده  باشند  و  از  ایـن  اربابان  و  خداوندگاران  اطـاعت  کنند  و  در  برابرشان  کرنش  برند!  قانونگذاری  هم  تنها  مـحدود  به  احکـام  قانونی  نیست‌.  چه  معیارها  و  مقیاسها  و  ارزشها  و  اخلاق  و  آداب  و  رسـوم  و  غــیره  هـمه  و  هـمه  در  دائرۀ  قـانونگذاری  هسـتند  و  افراد  و  اشخاص  دانسـته  یـا  ندانسته  در  برابر  فشار  و  قدرت  آن  خضوع  و  خشوع  می‌کنند!...  جامعه‌ای  هم  که  ایـن  چنین  باشد،  جامعۀ  واپسگرای  عقب  مانده  بشمار  است  ...  یا  به  اصطلاح  اسلامی‌:  «‌جامعۀ  جاهلی  مشرکی‌»  است‌!

زمانی  هم  پیوند گردهمآئی  و  مایۀ  همایش  در  جامعه‌ای  عقیده  و  جهان‌بینی  و  اندیشه  و  برنامۀ  زندگی  باشد،  و  همۀ  اینها  از  جانب  یزدان  صادر  و  تعیین ‌گردد،  نه  از  جانب  هوا  و  هوس  فردی‌،  و  نه  از  جانب  عبدی‌،  ایـن  چنین  جامعه‌ای‌،  جامعۀ  متمدّن  و  مـترقّی  است‌.  یـا  به  اصطلاح  اسلامی‌:  «‌جامعۀ  یزدانی  مسـلمانی‌»  است‌...  زیرا گردهمآئی  و  همایشی  این  چنین‌،  بدین  هنگام  بیانگر  والاترین  چیزی  است  که  در  «‌انسـان‌»  از  ویــژگیهای  روحی  و  فکری  است‌.  امّا  هنگامی‌ که  پیوند گردهمآئی  و  مــایۀ  هـمایش‌،  نـژاد  و  رنگ  و  مـلّیّت  و  سرزمین  و  چیزهائی  از  این  قبیل  باشد،  این  چنین  جامعه‌ای‌،  جامعۀ  واپسگرای  عقب‌مانده  بشمار  می‌آید،  یا  به  اصـطلاح  اسلامی‌:  جامعۀ  جاهلی  مشرکی  است‌.  چـرا که  نــژاد  و  رنگ  و  ملّیّت  و  سرزمین  و  چیزهائی  از  این  قبیل،  بیانگر  حقیقت  والای  موجود  در  «‌انسان‌»  نیست‌.  آخر  انسـان  جدای  از  نژاد  و  رنگ  و  ملّیّت  و  سرزمین  و  این‌گونه  چیزها،  انسان  می‌ماند؛  امّا  انسان  جدای  از  روح  و  فکر،  انسان  نمی‌ماند!

گذشته  از  این‌،  انسان  می‌تواند  با  ارادۀ  انسانیّت  آزاد  -  که  این  والاترین  چیزی  است ‌که  یزدان  او  را  بدان ‌گرامی  داشته  است  -  عقیده  و  جهان‌بینی  و  اندیشه  و  برنامۀ  زندگی  خود  را  از گمراهی  و  سرگردانی  به  هدایت  و  راهیابی،  به  وسیلۀ  درک  و  فهم  و  دلیل  و  حجّت  و  رهنمون  و  رهنمود  تغییر  دهد  و  تبدیل ‌کند.  ولی  انسان  هرگز  نمی‌تواند  نژاد  و  رنگ  و  ملّیّت  خود  را  تغییر  دهد  و  به  چیز  دیگری  تبدیل‌ کند.  انسان  نمی‌تواند  پیشاپیش  زادگاه  خو‌د  را  نه  در  میان  نژاد  و  نه  در  میان  رنگی  تعیین  کند،  همان‌گونه ‌که  پیشاپیش  نمی‌تواند  زادگاه  خود  را  در  میان  ملّتی  یا  در  سرزمینی  تعیین  کند...  لذا  جامعه‌ای ‌که  مردمان  در  آن  پیرامون  چیزی‌ گرد  می‌آیند که  آن  چیز  متعلّق  به  ارادۀ  آزاد  ایشان  است‌،  بدون  شکّ  بالاتر  و  والاتر  و  مترقّی‌تر  و  پابرجاتر  و  استوارتر  از  جامعه‌ای  است ‌که  مردمان  در  آن  پیرامون  چیزهائی ‌گرد  می‌آیند  که  بیرون  از  خواست  و  فراتر  از  ارادۀ  ایشان  است  و  آنان  در  آنها  نقشی  و  توانی  ندارند.

هنگامی  که  «‌انسانیّت  انسـان‌»  ارزش  والای  جـامعه‌ای  می‏‎گردد،  و  «‌ویژگیهای  انسانیّت‌»  در  آن  جامعه‌،  مورد  تکریم  و  تعظیم  و  رعایت  و  حفاظت‌،  قرار  می‌گیرد،  این  چنین  جامعه‌ای  متمدّن  و  مترقّی  و  پیشرفته  است‌.  یا  به  اصطلاح  اسلامی‌:  یزدانی  مسلمان  است‌...  امّا  زمانی  که  «‌ماده‌»  به  هر  شکلی  از  اشکال‌،  ارزش  والا  و  معیار  بالا  باشد،  چه  به  شکل  »‌نظریّه‌»  باشد،  همان‌گـونه  کـه  در  مارکسیسم  بدین‌گونه  است‌،  و  چه  به  شکل  «‌تـولیدات  مادی‌»  باشد،  همان  گونه ‌که  در  آمریکا  و  ا‌روپا  و  سائر  جامعه‌هائی  است  که  تولیدات  مـادی  را  معیار  بالا  و  ارزش  والا  می‌دانند،  و  در  راه  بـه  دست  آوردن  مـواد،  همۀ  معیارها  و  ا‌ر‌زشها  و  ویـژگیهای  انسـانیّت  -  و  در  پیشاپیش  همۀ  این  چیزها  معیارها  و  ارزشهای  اخلاقی  هدر  و  پایمال  می‌شود،  ایــن  چنین  جـامعه‌ای‌،  جـامعۀ  واپسگرای  عقب  مانده  بشمار  می‌آید.  یا  بـه  اصـطلاح  اسلامی‌:  جامعۀ  جاهلی  مشترکی  است‌.

جامعۀ  یزدان  مسلمان‌،  ماده  را  تحقیر  نـمی‌کند  و  نـاچیز  نمی‌شمارد،  نه  در  شکل  «‌نظریّه‌»‌،  بــدین  مـعنی‌:  مـاده  است ‌که  پیکرۀ  هستی  جهان  را  می‌سازد کـه  مـا  در  آن  زیست  می‌کنیم‌،  و  نـه  در  شکـل  «‌تـولیدات  مـادی‌»  و  بهره‌مندی  از  آن‌...  چه  تولیدات  مواد  از  ارکان  و  اصول  خلیفه‌گری  انسان  در  زمین  برابر  عهد  و  پیمان  یزدان  و  شرط  و  شـرو‌ط  او،  و  بـهره‌مندی  و  لذت  بـردن  از  چیزهای  پاکیزۀ  آن‌،  حلال  است  و  اسلام  همگان  را  برای  استفادۀ  از  آن  دعوت  می‌کند  -  همان گونه  که  در  روند  این  سوره  خواهیم  دید  -  امّا  اسلام  آن  را  معیار  بالا  و  ارزش  والائی  نمی‌شمارد  و  نــمی‌داند  کـه  ویـژگیهای  «‌انسان‌»  در  راه  آن  هدر  و  ضایع  شود  و  برای  به  دست  آوردن  آن  ارکان  و  اصول  انسـان  دسـتخوش  تـزلزل  و  ویــرانـی  گـردد،  بـدان گـونه  کـه  جـامعه‌های  جـاهلی  خدانشناس  یا  مشرک‌،  آن  را  چنین  مـی‌دانـند  و  بـرای  بدست  آوردن  آن  چنین  می‌کنند.

زمانی  که  معیارها  و  ارزشـهای  «‌انسـانیّت‌»  و  اخـلاق  «‌انسانیّت‌»  در  جامعه‌ای  حکمفرما  باشد  -  همان‌گونه ‌که  برابر  میزان  و  مقیاس  یزد‌ان  باید  این  چنین  باشد  -  این  چنین  جامعه‌ای  متمدّن  و  مترقّی  است‌.  یا  بـه  اصـطلاح  اسلامی‌:  یزدانی  مسلمان  است‌...  معیارها  و  ارزشـهای  «‌انسانیّت‌»  و  اخـلاق  «‌انسـانیّت»  مسألۀ  پـیچیده  و  دشواری  یا  مسألۀ  شل  و  ول  و  آبکی  نیست‌.  هـمچنین  مـعیارها  و  ارزشـها  و  اخلاق  تـغییرپذیر  و  دگرگون  شونده‌ای  نیست  که  بر  حال  و  وضعی  پایدار  و  اسـتوار  نماند،  همان‌گونه  که  کسانی  بر  این  گمانند که  می‌خواهند  هرج  و  مرج  و  نابسامانی  را  در  معیارها  و  مقیاسها  و  میزانها  پدیدار  سازند.  تـا  بـدانـجا  کـه  اصـل  ثابت  و  استوا‌ری  نماند که  در  سنجش  و  ارزش  و  ارجگذاری  و  بهاء  دادن  بدان  مراجعه  کرد...  تنها  معیارها  و  ارزشها  و  اخلاق  است  که  در  انسان  «‌ویژگیهای‌‌انسان‌»  را  رشـد  می‌دهد،  ویژگیهائی  کـه  در  انسـان  مـوجود  است  و  در  حیوان  موجود  نـیست‌.  و  در  انسـان  ایـن  نـاحیه  را  به  گونه‌ای  نیرومند  و  چیره  می‌گرداند که  انسان  را  جدای  و  متمایز  از  سائر  موجودات  می‌نماید  و  از  او  انسـانی  را  می‌سازد.  امّا  این  معیارها  و  ارزشها  و  اخلاق  نیستند که  در  انسان  جوانب  و  نواحی  مشترک  میان  انسان  و  حیوان  را  رشد  می‌دهند...  هنگامی ‌که  مسأ‌له  بدین  نحو  مطرح  گردد،  خطّ  روشن  برجسته‌ای  نمودار  می‌شود  کـه  مـرز  حقّ  و  باطل  را  مشخّص  می‌گردانـد  و  سـفت  و  سـخت  ادامه  می‏‎یابد  و  ثابت  و  قاطع  بر  جای  و  پایدار  می‌ماند،  و  نظریۀ  سست  تغییرات  تدریجی  «‌پیروان  تکامل‌»  را  به  رسـمیّت  نـمی‌شناسد،  نـظریۀ  سست  و  بـی‌بنیادی  که  پیروان  تکامل  در  راه  پذیرش  آن  پیوسته  بـه  تـلاش  و  کـوشش  مـی‌ایسـتند...  در  ایـن  صـورت‌،  نـه  اخـلاق  کشــاورزی  و  نــه  اخـلاق  صــنعتی‌،  و  نـه  اخـلاق  سرمایه‌داری  و  نـه  اخـلاق  کـمونیستی‌،  و  نـه  اخلاق  زحمتکشان  و کارگران  و  نه  اخـلاق  بـرژوازی‌،  مـطرح  است‌.  اصلًا  اخلاقی‌ که  ساخته  و  پرداختۀ  محیط  و  ناشی  از  سطح  زندگی  باشد،  به  رسـمیّت  شـناخته  نـمی‌شود.  بدین  معنی ‌که  این  عوامل  مستقلّ  و  خودکار  به  ساختن  معیارها  و  ارزشها  و  اخلاق  بپردازند  و  آ‌نها  را  عرف  و  عادت  مردم ‌گردانند.  و  این  چنین  رفتارها  و  اخلاقی  در  پیدایش  و  ماندگاری  قطعی  و  حتمی  باشند،  چنین  چیزی  ناپذیرفتنی  و  نامقبول  است‌...  بلکه  هر  چـه  هست  تـنها  «‌ارزشها  و  اخلاق  انسانی‌»  است  و  بس.  مسلمانان  آنها  را  می‌پذیرند  و  بدانـها  خوی  می‌گیرند  و  در  جامعۀ  متمدّن  بر  آنها  می‌روند  و  ماندگار  می‌شوند.  و  «‌ارزشها  و  اخلاق  حیوانی‌»  در  میان  است  -  اگر  این  تعبیر  درست  باشد  -  و  مردمان  در  جامعۀ  عقب  مانده  بدانها  خـوی  ‌می‌گیرند  و  آنها  را  مـراعـات  می‌کنند...  به  اصطلاح  اسلامی‌:  یا  ارزشها  و  اخلاق  یزدان  اسلامی  در  مـیان  است‌،  و  یا  ارزشها  و  اخلاق  واپسگرای  جاهلی  و  بس!  جامعه‌هائی  که  ارزشها  و  خویها  و  کششـهای  حـیوانـی  بر آنها  فرمانروائی  می‌کند،  امکان  ند‌ارد  جـامعه‌های  متمدّنی  باشند،  هر  اندازه  هـم  در  پـیشرفت  صـنعتی  و  اقتصادی  و  علمی  جلو  و  پیشتاز  باشند.  ایــن  مـقیاس  و  معیار،  در  سنجش  اندازۀ  پیشرفت  خود  انسان  نیز  صادق  است  و  اشتباه  نیست‌.

در  جامعه‌های  جـاهلی  نوین‌،  مـفهوم  اخـلاقی  بــیرون  کشیده  شده  است‌.  به‌گونه‌ای  که  اخلاق  هیچ‌گونه  نقشی  در  جدائی  انسان  از  حیوان  ندارد.  در  چنین  جامعه‌هائی‌،  روابط  جنسی  نامشروع  -  حتّی  روابط  جنسی  لواط - اخـلاق  زشت  و  پلشتی  بشمار  نـمی‌آید!...  مفهوم  «‌اخلاقی‌»  محدود  به  معاملات  شخصی  و  اقـتصادی  و  سیاسی  است‌،  آن هم  تقریبًا  در  حدود  مصلحت  نظام  و  دو‌لت!...  نویسندگان‌،  روزنامه‌نگاران‌،  داستان  نویسان‌،  و  همۀ  دستگاه‌ها  و  ایستگاه‌های  رادیـو  و  تـلویزیون  و  مؤ‌سسه‌های  ارتباط  جمعی  در  ایـن گو‌نه  جـامعه‌های  جا‌هلی‌،  آشکارا  به  دختران  و  زنان  و  پسران  و  جـوانـان  می‌گویند:  ارتباط ‌های  جـنسی  آزاد،  اخـلاق  زشت  و  پلشتی  نیست‌!

این  چنین  جامعه‌هائی‌،  از  دیدگاه  «‌انسانیّت‌»  و  همچنین  با  توجّه  به  خطّ  و  نشان  پیشرفت  انسانی‌،  جامعه‌های  عقب  افتادۀ  بی‌تمدّنی  بشمار  می‌آیند...  همچنین  این  جامعه‌ها  غیر اسلامی  نیز  هستند.  زیرا  خطّ  و  نشان  اسلام‌،  خطّ  و  نشا‌ن  آزادی  انسان  از  بند  شهوات‌،  و  رشد  ویـژگیهای  انسانی‌،  و  چیره  شدن  این  ویژگیها  بر کششهای  حیوانی  است‌.

بیش  از  این  نمی‌توانیم  در  شناسائی  جامعه‌های  بشری  کنونی‌،  و  غرق  شدن  آنها  در  منجلاب  جاهلیّت‌،  از  عقیده  گرفته  تا  اخلاق‌،  و  از  جهان‌بینی‌ گرفته  تا  اوضاع  و  احوال  سیاسی‌،  به  پیش  رویم‌...  گمان  می‌کنیم  این  اشـاره‌های  کوتاه  و  مختصر  و  نگاه‌های  گذرا،  برای  بیان  نشانه‌ها  و  سیماهای  جاهلیّت  در  جامعه‌های  بشری  کنونی  بسـنده  باشد،  و  بتواند  حقیقتی  را  به  تصویر کشـد که  امـروزه  دعوت  اسلامی  و  دعوت‌کنندگان  به  سوی  دین  یزدان‌،  در  صدد  رسیدن  بدان  و  پیاده ‌کردن  آن  هستند...  حقیقتی  که  هست  دعوت  انسانها  از  نو  به  پذیرش  اسلام  است‌.  دوباره  آنان  را  به  پـذیرش  اسـلام  از  لحـاظ  عقیده  و  اخلاق  و  نظام  فراخواند...  این  همان  تلاشی  است  کـه  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  می‌ورزید.  این  همان  نقطه‌ای  است  کـه  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌نخستین  بار  دعوت  خود  را  از  آن  آغازید.  این  همان  موقعیّت  و  جایگاهی  است‌ که  پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  این ‌کتابی  را که  بر  او  نازل  شده  بود  بدان  موقعیّت  برد  و  در  آن  جایگاه  جای  داد.  خداوند  سبحان  او  را  مخاطب  قرار  می‌دهد  و  می‌‌گوید:

(کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى‏ لِلْمُؤْمِنِینَ).

(‌این  قرآن‌)  کتابی  است  که  از  (‌سوی  یزدان  جهان‌)  بر  تو  نازل  شده  است  و  نباید  از  ناحیۀ  آن  هیچ گونه  نگرانی  و  ناراحتی  به  خود  راه  دهـی‌.  (‌نـه  نگرانی  از  ناحیۀ  بـار  سنگین  رسـالتی  کــه  بـر  دوش  داری  و  نـه  از  جانب  عکس‌العملهائی  که  دشمنان  سرسخت  در  بـرابـر  آن  نشان  می‌دهند،  و  نه  از  سوی  نتیجه  و  برداشتی  که  از  تبلیغ  این  رسالت  انتظار  می‌رود.  چرا  که  هدف  از  نزول  این  قرآن  این  است‌)  که  بدان  (‌کافران  را  از  عواقب  شـوم  افکار  و  اعمالشان‌)  بترسانی‌،  و  مؤمنان  را  پـند  و  انـدرز  دهی‌.

*

در  آن  ایّام ‌که  خداوند  سبحان  ایـن  تکلیف  را  متوجّه  پیغمبرش  فرمود،  قوم  او  را  نیز  با  ایـن  قرآن  مـخاطب  قرار  داد  -  هر  قومی  را  نیز  با  این  قرآن  مـخاطب  قـرار  می‌دهد که  اسلام  با  آنان  روبرو  می‌شود  تا  ایشان  را  از  جاهلیّت  بیرون  بیاورد  -  و  بدانان  دستور  داد  که  از  چیزی  پیروی  و  متابعت‌ کنند کـه  در  ایـن‌ کتاب  است‌،  و  از  پیروی  ارباب  و  اولیائی  جز  خدا  نهی  فرمود  و  ایشان  را  بر  حذر  داشت‌.  آخر  در  اصل‌،  مسأله‌،  مسألۀ  «‌پیروی‌»  است‌.  انسانها  در  زندگی  خود  از  چه  کسی  باید  پیروی  کنند؟  از  فرمان  یزدان  پیروی  می‌کنند  و  مسلمان  بشمار  می‌آیند.  یا  از  فـرمان  غـیر  یـزدان  پـیروی  مـی‌کنند  و  مشرک  محسوب  می‌شوند.  این  دو  موقعیّت  و  جـایگاه  مختلفی  است ‌که‌ با  یکدیگر گرد  نمی‌آیند:

(اتَّبِعُوا مَاأُنْزِلَ إِلَیْکُم مِن رَبِّکُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ قَلِیلاً مَاتَذَکَّرُونَ).

از  چیزی  پیروی  کنید  که  از  سوی  پروردگارتان  بر  شما  نازل  شـده  است‌،  و  جز  خدا  از  اولیـاء  و  سـرپرستان  دیگری  پیروی  مکنید  (‌و  فرمان  مپذیرید)‌.  کمتر  مـتوجّه  (‌اوامر  و  نواهی  خدا)  هستید  (‌و  کمتر  پند  می‌گیرید)‌.  این  مسألۀ  اساسی  دیـن  است‌...  یـا  پـیروی  از  چـیزی  می‌گردد که  خدا  نـازل  فرموده  است‌،  و  اسلام‌،  یـعنی  تسلیم  یزدان  شدن  است‌،  و  اعتراف  به  خداونـدگاری  و  ربوبیّت  ایزد  متعال  بشمار  است‌،  و  انحصار  پروردگار  به  حاکمیّتی  است ‌که  بدان  امر  می‌گردد  و  باید  اطاعت  شود،  و  امر  و  نهی  چنین  حاکمیّتی  را گردن  نهاد،  نه  حاکمیّت  کسی  جز  او  را...  و  یا  این ‌که  پیروی  از  ارباب  و  اولیائی  جز  خدا  می‌گردد  و  شرک  بشمار  است‌.  شرک  نیز  ترک  اعتراف  به  خداوندگاری  سره  و  ربوبیّت  خـالص  یـزدان  است‌...  حال  چه  می‌شود  و  چه  گونه  خواهد  بـود  اگـر  حاکمیّت‌،  خالصانه  از  آن  یزدان  سبحان  نباشد،  چنان  که  امروزه  وضع  چنین  است‌؟‌!

در  خطاب  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌که‌ کتاب  بر  خود  او  نـازل  شده  است‌:

(کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ).

کتابی  است  که  بر  تو  نازل  شده  است‌.

و  د‌ر  خطاب  به  مردمان ‌که ‌کتاب  از  سوی  پروردگارشان  بر  ایشان  نیز  نازل‌ گشته  است‌:

(اتَّبِعُوا مَاأُنْزِلَ إِلَیْکُم مِن رَبِّکُمْ).

از  چیزی  پیروی  کنید  که  از  سوی  پروردگارتان  بر  شما  نازل  شده  است‌.

امّا  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌کتاب  بر  او  نازل  شده  است  تـا  بدان  ایمان  بیاورد  و  بدان  دیگران  را  پند  و  بیم  دهـد.  و  امّـا  انسانها کتاب  بر  ایشان  نازل  گشته  است  تا  بدان  ایمان  بیاورند  و  از  آن  پیروی ‌کنند،  و  از  فرمان  کسی  و  چیزی  جز  آن  پـیروی  و  مـتابعت  نکـنند...  نسـبت  نـزول  بر  پیغمبرصلّی الله علیه و آله و سلّم  و  بـر  مـردمان‌،  در  هـر  دو  حـالت  برای  اختصاص  و  بزرگداشت  و  تشویق  آنان  و  برای  به  جوش  و  خـروش  انداخـتن  دلهـایشان  ا‌ست‌.  چه  کسـی  کـه  پروردگارشان  کتابی  را  برای  او  نـازل  مـی‌کند،  و  او  را  برای  این  امر  سترگ  و  بزرگ  برمی‌گزیند،  و  با  ارمغان  این  خیر  و  خوبی  نسبت  بدو  بزرگواری  می‌کند،  سزاوار  او  است  که  پند  و  اندرز گیرد  و  یزدان  را  به  یاد  دارد  و  سپاسگزاری  نماید،  و  فرمان  را  با  تمام  قدرت  و  تـوان  دریافت  دارد  و  برگیرد  و  رنج  و  خستگی  نشناسد. 

*

از  آنجا که  تـلاش  و  تکـاپو  در  ایـن  زمـینه  سـخت  و  طاقت‌فرسا  است‌،  چون  تغییر  بنیادین  و کـامل  و  هـمه  جـانبۀ  جاهلیّت  چنین  تـلاش  و  تکـاپوی  سـخت  و  طاقت‌فرسائی  را  می‌طلبد،  تغییر  و  دگرگونی  همه  چیز  جاهلیّت‌،  همچون‌:  جـهان‌بینیها،  اندیشه‌ها،  معیارها،  ارزشها،  آداب  و  رسوم‌،  عادات  و  مراسم‌،  سیستمها  و  نظامها،  اوضاع  و  احوال‌،  اجتماع‌،  اقتصاد،  و  روابط  بـا  یزدان  و  با  جهان  و  با  مردمان‌...

از  آنجا  که  تلاش  و  تکاپو  بدین  نـحو  و  بـدین  مـنوال  سخت  و  طاقت  فرسا  است‌،  روند  قرآنی  به  پیش  می‌رود  و  دلها  را  به  شدّت  تکان  می‌دهد،  و  اعـصاب  را کاملًا  برانگیخته  و  بیدار  می‌کند،  و  سرشتهای  فرو  رفـته  در  جاهلیّت  و  غرق  در  جـهان‌بینیها  و  اوضـاع  جـاهلیّت  را  سخت  تکان  می‌دهد  و  به  پیش  می‌راند...  این‌ کار  را  با 

نشان  دادن  مهلکه‌های  پیشینیان  تکذیب  کننده  در  جهان‌،  و  به  تصویر کشـیدن  فرجام  و  سـرنوشت  ایشـان  در آخرت،  انجام  می‌دهد:

(وَکَم مِن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَیَاتاً أَوْ هُمْ قَائِلُونَ. فَمَا کَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا إِلَّا أَن قَالُوا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ. فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ. فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا کُنَّا غَائِبِینَ. وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ).

چه  بسیار  شهرها  و  آبـادیهائی  که  آنها  را  (‌بـه  سـبب  گناهان  فراوان  ساکنان  آنجاها)  ویران  کرده‌ایم  و  عذاب  ما  مردمان  آنجاها  را  در  بر  گرفته  است‌،  در  شبانگاهان  (‌کـه  در  خـواب  ناز  بوده‌انـد،  مـانند  قوم  لوط‌)  یـا  در  چاشتگاهان  که  به  استراحت  پرداخته‌انـد،  (‌مـانند  قـوم  شعیب‌)‌.  در  آن  موقع  که  عذاب  ما  به  سراغ  ایشان  آمـده  است‌،  دعا  و  استغاثه‌ای  جز  این  نداشته‌اند  که  گفته‌انـد:  واقعًا  ما  ستمکار  بوده‌ایم  (‌و  با  دست  خود  بر  خود  ستم  کـرده‌ایـم  و  هـم  ایـنک  پشیمانیـم  و  چشـم  بــه  راه  عفو  یزدانیم‌!  امّا  بدین  هنگام  پشیمانی  را  چه  سود؟‌!  در  روز  قیامت‌)  بطور  قطع  از  کسانی  که  پیغمبران  به  سوی  آنان  روانه  شده‌اند  می‌پرسیم  (‌که  آیا  پیام  آسمانی  بــه  شما  رســانده  شـده  است  یـا  خیر  و  چگونه  بـدان  پـاسخ  داده‌اید؟‌)  و  حتماً  از  پیغمبران  هم  می‌پرسیم  (‌که  آیا  پیام  آسمانی  را  رسـانیده‌ایـد  و  از  مـردمان  در  قـبال  فرمان  یزدان  چه  شنیده  و  دیده‌اید؟‌)‌.  مسلّماً  (‌اعمال  همه  را  مو  به  مو)  آگاهانه  برای  آنان  شرح  می‌دهیـم‌،  چرا  که  مـا  از  آنان  بدور  نشده‌ایم  (‌و  همه  جا  حاضر  و  ناظر  کـردار  و  رفتارشان  بوده‌ایم‌)‌.  سنجش  درست  (‌و  دقیق  اعمال‌)  در  آن  روز  انـجام  می‏‎گیرد.  پس  هـر  کـه  (‌کفۀ  حسـنات‌)  ترازوی  او  سنگین  شود  (‌و  بر  کفۀ  سیّئات  او  رجـحان  پذیرد)  این  چنین  کسانی  رستگارند.  و  کسـی  که  (‌کفۀ  حسنات  او  از  کفۀ  سیّئات‌)  ترازوی  او  سبک  شـود،  ایـن  چنین  کسانی  به  سبب  پیوسته  انکـار  کـردن  آیات  مـا  (‌سرمایۀ  وجود)  خود  را  از  دست  داده‌اند.

مرگ  و  هلاک  پیشینیان  بهترین  اندرزگو  و  یادآور،  و  بهترین  بیم  دهنده  و  ترساننده  است‌...  قرآن  با  این  حقائق  همراه  و  همسو  می‌گردد  و  آنها  را  انگیزه‌های  الهامگر  و  پتکهای  بیدارکنندۀ  دلهای  غافل  انسانها  می‌سازد.

قطعًا  شهرها  و  آبادیهائی ‌که  به  سبب  تکذیبشان  هلاک  گشته‌اند  و  نابود  گردیده‌اند،  بدان  هـنگام  کـه  غافل  و  بی‏خبر  بوده‌اند،  فراوان  هستند.  از  میان  برده  شده‌اند  در  شب  یا  در  وقت  خواب  نیمروز  و  در گرماگرم  استراحت‌.  بدان  هنگام  که  مردمان  دراز  کشـیده‌انـد  و  بـه  خـواب  شیرین  فرو  رفته‌اند  و کاملًا  خویشتن  را  در  امن  و  امان  دیده‌اند:

(وَکَم مِن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَیَاتاً أَوْ هُمْ قَائِلُونَ).

چه  بسیار  شهرها  و  آبـادیهائی  که  آنـها  را  (‌بـه  سـبب  گناهان  فراوان  ساکنان  آنجاها)  ویران  کرده‌ایم  و  عذاب  ما  مردمان  آنجاها  را  در  بر  گرفته  است‌،  در  شبانگاهان  (‌کــه  در  خواب  نـاز  بوده‌اند،  مـانند  قـوم  لوط‌)  یـا  در  چاشتگاهان  که  به  استراحت  پرداخته‌اند،  (‌مـانند  قـوم  شعیب‌).

هر  دو  تای  شبانگاهان  و  چاشتگاهان‌،  هنگام  بیخبری  و  استراحت  و  امن  و  امـان  است‌. گرفتار کـردن  و  نابود  نمودن  در  این  دو  وقت  بیشتر  باعث  بیم  می‌گردد  و  تأثیر  بسزائی  دارد  و  دشوارتر  از  هر  زمـان  دیگـری  است‌،  و  بهتر  مایۀ  پند  و  اندرز  و  دوری  و  خویشتنداری  از گناه  و  نافرمانی‌،  و  پرهیز  و  احتیاط  می‌شود.

پس  از گرفتار  آمدن  و  هلاک  شدن‌،  چه  چیزی  روی  داده  است‌؟  این  کسانی  که  بی‏خبر  و  ناگهانی  گرفتار  آمده‌اند  جز  اعتراف  چاره‌ای  نـداشـته‌انـد.  ادّعائی  جز  اقر‌ار  برایشان  نمانده  است  و  نبوده  است‌!

(فَمَا کَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا إِلَّا أَن قَالُوا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ).

در  آن  موقع  که  عذاب  ما  به  سراغ  ایشان  آمده  است‌،  دعا  و  استغاثه‌ای  جز  این  نداشته‌اند  که  گفته‌اند:  واقـعاً  مـا  ستمکار  بوده‌ایم  (‌و  با  دست  خود  بر  خود  ستم  کرده‌ایم  و  هم  اینک  پشیمانیم  و  چشم  به  راه  عـفو  یـزدانـیم‌!  امّـا  بدین  هنگام  پشیمانی  را  چه  سود؟!.

انسان  همه  چیز  را  می‌گوید  امّا  اعتراف  و  اقرار  نمی‌کند.  ولی  آنان  در  جایگاه  و  موقعیّتی  هسـتند  نـمی‌توانند  ادّعائی  داشته  باشند  جز  این‌ که  بگویند:

(إِنَّا کُنَّا ظَالِمِین).

واقعاً  ما  ستمکار  بوده‌ایم‌.

وای  چه  جایگاه  هراسناک  و  موقعیّت  خوفناکـی  است!  جایگاه  و  موقعیّتی ‌که  نهایت  تلاش  در  آن  اعـتراف  به  گناه  و  اقرار  به  شرک  است‌!

مراد  از  ظلم  و  ستمی ‌که  بدان  اعتراف  دارند  شرک  است‌.  مگر  ظالم‌تر  و  ستمگرتر  از کسی  وجود  دارد  که  برای  خداوندگاری ‌که  او  را  آفریده  است  شریک  و  انباز  قرار  دهد؟‌!

بدان  هنگام ‌که  در  این  جهان  صحنه  بدیشان  نموده  شده  است‌،  ناگهان  یزدان  تکذیب  کنندگان  را  گرفتار  عذاب  خود  فرموده  است‌.  ایشان  هم  در  آن  حال ‌که  عذاب  خدا  را  دیده‌اند  اعتراف  کرده‌اند  که  آنان  ظالم  و  سـتمکار  بوده‌اند.  حقّ  و  حقیقت  بی‌پرده  جلوه‌گر  آمد‌ه  است  و  ایشان  آن  را  شناخته‌اند،  ولیکن  در  زمانی ‌که  شناختن  و  اعتراف‌ کردن  سودی  نمی‏‎بخشد،  و  پشـیمانی  و  توبه  عذاب  خدا  را  از  ایشـان  بدور  نـمی‌دارد.  چه   وقت  پشیمانی  از  دست  رفته  است‌،  و  با  حصول  عذاب  راه  توبه  قطع  و گسیخته  است‌.

بدان  هنگام ‌که  در  این  جـهان  صحنه  بدیشان  نموده  می‌شود،  ناگهان  روند  قرآن  به  چیز  دیگـری  مـنتقل  می‌گردد،  و  با  خود  شنوندگان  را  نـیز  فورًا  به  مـیدان  آخرت  و گسترۀ  قیامت  منتقل  می‌سازد،  بدون  هرگونه  ایستادن  و  فاصله‌ای‌.  چه   نواری  که  نمایش  داده  می‌شود  دارای  صحنه‌های  متّصل  و  پیاپی  است‌.  کوچی  که  در  پیش  است  از  زمان  و  مکان  فراتر  می‌رود،  و  دنیا  را  به  آخرت  می‌پیوندد،  و  عذاب  دنیا  را  به  عذاب  آخرت  متّصل  می‌گرداند.  ناگهان  جایگاه  و  موقعیّت  آنـجا  در  لحظۀ ‌گذرائی  پیدا  و  نموده  می‌شود:

(فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ. فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا کُنَّا غَائِبِینَ. وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ).

(در  روز  قیامت‌)  بطور  قطع  از  کسانی  که  پیغمبران  به  سوی  آنان  روانه  شده‌اند  می‌پرسیم  (‌که  آیا  پیام  آسمانی  بــه  شما  رســانده  شـده  است  یـا  خیر  و  چگونه  بـدان  پـاسخ  داده‌اید؟‌)  و  حتماً  از  پیغمبران  هم  می‌پرسیم  (‌که  آیا  پیام  آسمانی  را  رسـانیده‌ایـد  و  از  مـردمان  در  قـبال  فرمان  یزدان  چه  شنیده  و  دیده‌اید؟‌)‌.  مسلّماً  (‌اعمال  همه  را  مو  به  مو)  آگاهانه  برای  آنان  شرح  می‌دهیـم‌،  چرا  که  مـا  از  آنان  بدور  نشده‌ایم  (‌و  همه  جا  حاضر  و  ناظر  کـردار  و  رفتارشان  بوده‌ایم‌)‌.  سنجش  درست  (‌و  دقیق  اعمال‌)  در  آن  روز  انـجام  می‏‎گیرد.  پس  هـر  کـه  (‌کفۀ  حسـنات‌)  ترازوی  او  سنگین  شود  (‌و  بر  کفۀ  سیّئات  او  رجـحان  پذیرد)  این  چنین  کسانی  رستگارند.  و  کسـی  که  (‌کفۀ  حسنات  او  از  کفۀ  سیّئات‌)  ترازوی  او  سبک  شـود،  ایـن  چنین  کسانی  به  سبب  پیوسته  انکـار  کـردن  آیات  مـا  (‌سرمایۀ  وجود)  خود  را  از  دست  داده‌اند.

تعبیری  بدین  نحو  و  بر  این  منوال ‌که  به  تصویر  زننده  و  الهامگر  است‌،  یک  ویژگی  از  ویژگیهای  قرآن  است‌...  کوچ  زمینی  در  چشم  به  هم  زدنی  انـجام  مـی‌پذیرد  و  سراسر  آن  در  لحظه‌ای  طی  می‌شود،  و  در  سطری  از  کتابی  می‌گنجد  و  نمودار  می‌گردد،  تا  دنیا  با  آخـرت  جوش  بخورد،  و  آغاز  با  انجام  پیوند  یابد!

زمانی‌ که  ناگهان  کسانی  را که  دچار  عذاب  خدا  در  این  کرۀ  زمین  شده‌اند  نگاه  داشته‌اند،  بدان  شکل  که  در  آخرت  ایشان  را  برای  پرسش  و  حساب  و  سـزا  و  جـزا  نگاه  می‌دارند،  تنها  اعتران  ایشان ‌کافی  خواهد  بود که  هنگام  رویاروئی  با  عذاب  یزدان  بگو‌یند:

(إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ).

قطعا  ما  ستمگرانی  بیش  نبوده‌ایم‌.

بلکه  پرسش  تازه‌ای  می‌شود،  و  ایشان  را  رسوا  می‌کنند  در  میان  جمع  و  در  جلو  همۀ  انسـانها  و  در  آن  روز  بزرگ ‌که  همه  چیز  دیـده  می‌شود  و  رازها  آشکار  می‌گردد:

(فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ. فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا کُنَّا غَائِبِینَ).

(‌در  روز  قیامت‌)  بطور  قطع  از  کسانی  کـه  پـیغمبران  بـه  سـوی  آنــان  روانـه  شـده‌انـد  مـی‌پرسیم  (‌کـه  آیــا  پـیام  آسمانی  به  شما  رسانده  شده  است  یـا  خیر  و  چگونه  بدان  پاسخ  داده‌اید؟‌)  و  حتماً  از  پیغمبران  هم  می‌پرسیم  (‌که  آیا  پیام  آسمانی  را  رسانیده‌اید  و  از  مردمان  در  قبال  فرمان  یزدان  چه  شنیده  و  دیده‌اید؟‌)‌.  مسـلّماً  (‌اعمال  همه  را  مو  به  مو)  آگاهانه  برای  آنان  شرح  می‌دهیم‌؛  چرا  که  ما  از  آنان  بدور  نشـده‌ایـم  (‌و  هـمه  جـا  حـاضر  و  نـاظر  کردار  و  رفتارشان  بوده‌ایم‌).

این‌،  پرسش  بسنده‌ای  است‌.  هم  شامل  کسانی  است  که  پیغمبران  به  سویشان  روانه  شده‌اند،  و  هم  متوجّه  خود  پیغمبران  است‌...  داستان  نیز  در  میان  همگان  و  جملگی  مردمان ‌گرد  آمده  در  پیشگاه  یزدان‌،  سر  داده  می‌شود  و  در  آن  همۀ  نهانیها  و  پنهانیها  و  دقـائق  و  حقائق‌ گفته  می‌شود.  از  مـردمانی ‌که  پیغمبران  به  پـیش  ایشـان  آمده‌اند  پرسش  می‌شود  و  آنان  هم  اعتراف  می‌کنند.  از  پیغمبران  پرسش  می‌گردد  و  ایشان  هم  پاسخ  می‏‎گویند.  سپس  یزدان  دانـا  و  آگاه‌،  همۀ  چیزهائی  را که  او  سرشماری‌ کرده  است  و  به  حساب  ایشان‌ گرفته  است  و  آنان  آنها  را  فراموش  کرده‌اند،  برایشان  نقل  و  روایت  می‌فرماید!  آنها  را  با  آگاهی  و  دانش  عظیم  و  فراگیری  نقل  و  روایت  می‌کند.  یزدان  حاضر  و  ناظر  هر  چیزی  بوده  است‌،  و  از  چیزی  دور  نگشته  است  و  بی‏خبر  نشده  است‌...  حضور  یزدان  و  آگاهی  او  از  همه  چیز  در  همه  جا  و  همه  آن‌،  پسوده‌ای  است‌ که  دارای  تأثیر  ژرف‌،  و  پند  و  اندرز  عمیق‌،  و  برحذر  داشتن  شگفتی  است‌!

(وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ).

سـنجش  درست  (‌و  دقـیق  اعـمال‌)  در  آن  روز  انـجام  می‏‎گیرد.

در  اینجا  جای  به  اشتباه  انداختن  و  سکندری  دادن  دربارۀ  وزن  و  سنجش  نیست‌.  در  حکم  صادره  جای  نیرنگبازی  و  غلط  ا‌ندا‌زی  نیست‌.  جای  جدال  و  ستیزی  هم  نیست  که  صحّت  احکام  و  درستی  مقیاسها  و  معیارها  را  خدشه‌دار گرداند.

(فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

پس  هر  که  (‌کفۀ  حسنات‌)  ترازوی  او  سنگین  شود  (‌و  بر  کـفۀ  سـیّئات  او  رجـحان  پـذیرد)  ایـن  چنین  کسـانی  رستگارند.

در  تـرازوی  یـزدان ‌که  همه  چیز  را  دقـیق  و  درست  می‌سنجد،  اعمال  او  سنگین  و  ارزشمند  بوده  است‌،  پس  پاداش  ا‌عما‌لش  در  این  صورت  نـجات  و  رستگاری  است‌...  کدام  نجات  و  رستگاری  است  که  به  پای  نجات  و  رستگاری  از  دورخ  برسد،  و  همطراز  با  برگشتن  به  بهشت  باشد؟  برگشتن  به  بهشت  در  پایان ‌کوچ  دور  و  دراز،  و  در  خاتمۀ  گشت  و گذار  طولانی  در کرۀ  زمین! 

(وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ).

و  کسی  که  (‌کفۀ  حسنات  او  از  کفۀ  سـیّئات‌)  تـرازوی  او  سبک  شود،  این  چنین  کسانی  بــه  سـبب  پـیوسته  انکار  کردن  آیات  ما  (‌سرمایۀ  وجود)  خود  را  از  دست  داده‌اند.  در  ترازوی  یزدان‌ که  ظلم  و  ستمی  روا  نمی‌دارد  و  دچار  خطا  و  اشتباه  نمی‌گردد،  اعمال  ایشان  سـبک  گردیده  است‌،  و  وجود  خویشتن  را  باخته‌اند.  پس  بعد  از  این‌،  چه  چیزی  را  بدست  می‌آورند؟  انسان  به  تلاش  و کوشش  می‌پردازد  تـا  برای  خـود  چزی  را گردآوری‌ کند.  هنگامی‌ که  ذات  خود  را  می‌بازد  و  از  دست  می‌دهد،  چه  چیزی  برای  او  باقی  و  برجای  می‌ماند؟

آنان  با  نپذیرفتن  آیه‌های  یـزدان‌،  وجود  خویشتن  را  باخته‌اند  و  خویشتنِ  خویش  را  از  دست  داده‌اند:

(بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ).

به  سبب  پیوسته  انکار  کردن  آیات  ما.

 ظلم  -  همان‌گونه ‌که  قبلًا گفتیم  -  در  تعبیر  قرآنی‌ گاهی  به  معنی  شرک  یا کفر  بکار  می‌رود:‌^[2]

(اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیْمٌ).

واقعاً  شرک  ظلم  بزرگی  است‌.  (لقمان/١٣) 

در  اینجا  در  بارۀ  سرشت  وزن  و  حقیقت  میزان‌،  بیش  از  این  سخن  نمی‌گوئیم‌،  و  پای  به‌ گسترۀ  ستیز  و  جدالی  نمی‌نهیم‌،  بدان‌گو‌نه  که  جدال  پیشگان  و  ستیزه‌گران‌،  با  خرد  و  فرهنگ  غیراسلامی  در  تاریخ  اندیشۀ  «‌اسلامی‌»  بدین  امر  داخل  شده‌اند  و  خویشتن  را گرفتار  جدال  و  ستیز  نموده‌اند...  زیرا  چگو‌نگی  اعمال  و  افعال  یـزدان‌،  بیرون  از  دائرۀ  همانند  و  همسان  و  شبیه  و  نظیر  است‌.  مگر  نه  این  ا‌ست ‌که  چیزی  همانند  و  همسان  خد‌اوند  سبحان  نیست‌؟‌...  حقیقتی ‌که  روند  قرآنی  بیانگر  آن  است‌،  ما  را  بس  است  و  بیش  از  آن  نمی‌خواهیم‌.  چیزی  که  قرآن  می‌فرماید  این  است‌ که  در  آن  روز  حساب  و  کتاب  از  روی  حقّ  و  حقیقت  و  بگونۀ  صحیح  و  درست  انجام  می‌پذیرد،  و  به  کسی  کوچکترین  ستمی  نمی‌شود  و  به  اندازۀ  ذرّه‌ای  ظلمی  نمی‌رود،  و  هیچ‌گونه  عـملی  نادیده‌ گرفته  نمی‌شود  و  ضایع  و  هدر  نمی‌رود،  و  از  سزا  و  جزای  آن ‌کاسته  نمی‌گردد.

---

1- ‌مراجعه  شود  به ‌کـتاب‌:  «‌المصطلحات‌ الأربعة  فی  القرآن‌»  فصل  «‌العبادة‌»‌،  تألیف  مسلمان  بزرگوار  جناب  آقـای ‌‌ابوالأعلی‌ مودودی‌،  امیر  الجماعة  الاسلامیة‌. 

2- ظلم  در  اینجا  در  معنی  تکذیب  و  انکار  نیز  بکار  رفته  اسب‌.  (‌مترجم‌)