رهنمودهای جزء ششم

فی ظلال القرآن

جزء ششم

سوره نساء آیات 176-148 و سوره مائده تا آیۀ 81

رهنمودهای جزء ششم

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

این  جزء  ششم  قرآن  است  و از دو  بخش  فراهم  آمده  است‌:  بخش  نخست‌،  بقیّۀ  سورۀ  نساء  است‌ که  از  اواخر  جزء  چهارم  آغاز  شده  است  و  همۀ  جزء  پنجم  را  در  بر  گرفته  است‌.  ادامۀ  سورۀ  نساء  در  این  جزء  است‌.  بخش  دوم‌ که  بیشترین  قسمت  جزء  ششم  را  فراگرفته  است‌،  از  سورۀ  مائده  فراهم  آمده  است‌.

در  اینجا  از  بخش  نخست  این  جزء‌ ( سخن  به  پایان  می بریم،  و  سخن ‌گفتن  از  بخش  دوم  آن  را  به  جای  مناسب  خویش  حوالت  می‌دهیم‌.  به  یـاری  خدا  از  (‌ویژگی‌)  سورۀ  مائده  و  فضا  و  موضوعهای  آن  سخن  در  جای  خود  خواهیم ‌گفت‌،  بدان‌گو‌نه ‌که  در  این ‌کتاب  تا  به  حال  در  پیش‌ گرفته‌ایم‌.

*

بقیّۀ  سورۀ  نساء‌،  به  روال  خود  سوره  پیش  می رود که  در  دیباچۀ  آن  در  جزء  چهارم‌،  توضیح  دادیم‌.  خو‌ب  است‌ که  به  چکیدۀ  آن  بگونۀ  بس  فشرده  اشاره‌ کنیم‌:

این  سوره  می‌پردازد  به  بنیانگذاری‌ کاخ  جهان‌بینی  درست  اسلامی‌،  در  درون  گروه  مسلمانانی  که  اسلام  آنان  را  از  فراخنای  درّۀ  جاهلیّت  برگرفته  است  تا  ایشان  را  پا  به  پا  از  فرازنای  راه  رو  به  بالا  به  سـوی  قلّۀ  سربفلک ‌کشیده  حرکت  بدهد  و  آهسته  و  آرام  بدانجا  برساند.  همچنین  این  درون  را  از  ته‌نشستهای  جاهلیّتی‌   برهاند که  شکل  و  شمائل  را  تیره  و  تـار  می‌سازد.  به  عبارت  دیگر  -  همانگو‌نه‌ که  قبلاً گفتیم  -  سـیـماهای  جاهلیّت  را  مـحو  و  زدوده ‌گردانـد،  و  سـیماهای  تـازۀ  اسلامی  را  استوار  و  برقرار  سازد.  آنگاه  این  سوره‌،  در  پرتو  جهان‌بینی  تازه‌،  به  پاکسازی  درون ‌گروه  مسلمانان  و  اخلاق  و  تقلیدهای  اجتماعی  آنان  می‌پردازد،  و  آنها  را  از  تـه‌نشستهای  جـاهلیّت  ماندگار  در  جهان‌بینی  و  اعتقادشان  پاکیزه  می‏‎گرداند،  و  زندگانی  اجتماعی  آنان  را،  و  روابط  خانوادگی  و  خویشاوندی  ایشان  را  بر  پایۀ  برنامۀ  راست  و  درست  ربّانی‌،  نظم  و  ترتیب  می‏بخشد.  در  لابلای  هم  این  و  هم  آن‌،  با  عقائد  منحرف  روبرو  می‏‎گردد،  و  با  باورمندان  بد‌ین  عقائد  رویاروی  می‌شود،  اعـم  از  مشـرکان  یا  اهل ‌کتاب‌،  یـعنی‌:  یـهودیان  و  مسـیحیـان‌.  به  تصحیح  عـقائد  و  معتقدات  ایشـان  مـی‌پردازد،  و  حـقّ  را  -  از  لابـلای ‌کژراهه‌ها  و  کجرویهائی‌ که  در  آنها  حقّ  را  به  تباهی  کشانده‌انـد  -  روشن  و  جلوه‌گر  می‌سازد.

آنگاه  گروه  مسلمانان  را  به  کارزار  گرمی  با  اهل  کتاب  بطور  عامّ  و  با  یهودیان  بطور  خاصّ  می‌کشاند  و  به  پیکار  می‌نشاند.  چرا که  یهودیان  بودند که  جلو  این  آئین  نوین  را گرفتند  از  آن  زمان‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  مدینه  رسید.  همین‌ که  یـهودیان  دید‌ند که  این  آئـین  نوین  خطری  برای  هستی  آنان  و  موقعیّت  ممتاز  ایشان  در  یثرب  است‌،  و  در  برابر  ادّعاهائی‌ که  دارند  و  خویشتن  را  منحصر  به  قرب  الهی  می‌دانند  و  ملّت  گزیدۀ  یـزدان  می‌خوانند،  خطری  بشمار  است‌،  با  همۀ  ابزار  و  ادوات  جنگی  با  این  آئین  نوین  به  نبرد  برخاستند!  ایـن  سوره  پرده  از  سرشت  آنان‌،  و  وسائل  ایشـان  برمی‏دارد،  و  تاریخ  آنان  را  با  انبیاء  خودشان  روشن  می‌گردانـد،  و  می‌نمایاند که  آنان  با  دعو‌ت  حقّ  و  آئین  راستین  به  پیکار  برمی‌خیزند،  داعی  دعوت  حقّ  و  آورند‌ۀ  آئین  راستین  هر که  باشد  مـهمّ ‌نیست‌،  حـتّی  اگر  پیغمبر  خودشان  و  رهبر  خودشان  و  نجات  دهندۀ  خودشان  هم  باشد!

همچنین‌،  این  سوره  بعد  از  همۀ  اینها  روشن  می‌دارد که  ملّت  مسلمان  چه  وظیفۀ  بزرگی  بر  دوششان  است‌،  و  چه  نقش  سترگی  برای  آنـان  در  نـظر گرفته  شده  است‌. 

حکمت  آماده‌سازی  و  پاکسـازی  و  پـالودن  ایشـان  از  ته‌نشستهای  جاهلیّت  موجود  در  درونشان  و  در  زندگی  بیرونشان  را  جلوه‌گر  می‌سازد،  و  ضرورت  بدست ‌گرفتن  زمام  امور  را  بدیشان‌ گوشزد  مـی‌نماید،  و  براشان  هویدا  می‌گرداند که  بدست‌ گرفتن  زمـام  رهبری  چه  اندازه  نیازمند  بیدا‌ری  و  هوشیاری  و  قوّت  و  قـدرت  است‌،  و  ادای  این  نقش  بزرگ  به  چه  تکالیف  و  وظائف  سنگینی  نیاز  دارد.  از  جمله‌:  خواهان  جهاد  در  درون‌،  و  پیکار  در  جهان  بیرون،  و  فداکاریها  و  جـانفشانیهای  سنگین  است‌.

این  سوره‌،  چنین  راهی  را  پیموده  است‌،  و  در  هـمۀ  حلقه‌های  دروس  گذشته  این  شیوه  را  در  پـیش‌ گـرفته  است‌.  بقیّۀ  سوره  هم  در  ا‌ین  جزء‌،  در  همین  راستا  حرکت  کرده  است  و  برنامۀ  پیشین  را  ادامه  داده  است‌.

*

ا‌ین  جزء  آغاز  می‌گردد  با  بخشی  از  پاکسازی  نفس  و  درون‌،  و  پاکسازی  جامعه  و  بیرون.  پخش  اعـتماد  در  فضائی ‌که ‌گروه  مسلمانان  در  آن  زندگی  می‌کنند.  دوری  گزیدن  از  سخنان  زشت  در  میان  مسلمانان‌.  از  میان  برداشتن  ستمگری‌.  تشویق  بر  عفو  و گذشت‌.  بیان  ایـن  که  خدا  زبان  به  بدی‌ گشودن  را  و  زشتی  بر  زبان  راندن  را  دوست  نمی‌دارد،  مگر  ستمدیده‌ای  که  بخو‌اهد  انتقام  او  را  بگیرند.  امّا  در  اینجا  نیز  یزدان  جهان  عفو  از  بد‌ی  را  دوست  می‌دارد،  زیرا  خودش  (‌بسیار  با  گذشت‌)  و  (‌بس  توانا)  است‌.

آنگاه  سخن  از  سرشت  جهان‌بینی  اسلامی  به  میان  می‌آید.  جهان‌بینی  اسلامیی‌ که  دیـن  خدا  را  یکی  می‌داند،  و  پیغمبران  خدا  را  کاروانی  می‌شمارد  که  ایـن  دین  یکتا  را  با  خود  برمی‏دارند،  و  جدا  ساختن  پیغمبران  را  و  چندگانگی  ا‌دیان  آنـان  را کفر  وا‌قعی  محسوب  می‌دارد.  این  سخن  وقتی ‌گفته  می‌شود که  یهودیان  اهل  کتاب‌،  یعنی  آنان ‌که  پس  از  پیغمبران  خود،  بر  اثر  تعصّب  و کــینه‌توزی‌،  نبوّت  را  نـمی‌پذیرند،  و  هیچیک  از  پیغمبران  را  قبول  ندارند!

از  اینجا  به  بعد،‌ گشت  و گذاری  با  یهودیان  در  می‌گیرد  که  پرده  برمی‌دارد از  سرسختی  و  سرزنشی ‌که  با  پیغمبر  و  رهبر  و  نجات  دهندۀ  خود  مـوسی  علیه السّلام  داشتند! کار  زشتی ‌که  بیانگر  سرشت  بدی  است‌ که  داشـته‌انـد،  و  روشنگر  موضعگیری  ناپسندی  است‌ که  در  برابر  حقّ  و  حقیقت  و  دعوت  و  آئینی  است ‌که  در  پیش ‌گرفته‌اند،  شخص  فراخوان  به  سوی  حقّ  هر کس‌ که  بوده  باشد،  مهمّ  نبود‌ه  است‌،  حتّی  اگر  چنین  فراخوانـی  خود  پیغمبر  بزرگشان  موسی  علیه السّلام  بوده  باشد!  موضعگیری  آنـان  در  برابر  عیسی علیه السّلام  و  مادرش  همین  بوده  است‌.  دربارۀ  مادر  عیسی  سخنان  بدی  را گفته‌اند،  سخنان  بدی ‌که  یزدان  آنها  را  زشت  می‌شمارد  و  دوست  نمی‌دارد.  د‌ر  پرتو  چنین‌ کردار  و گفتاری‌،  موضعگیری  ایشان  در  برابر  پیغمـبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اسلام‌،  و  در  برابر  واپسین  دعوت  حقّ‌،  کاملاً  مفهوم  و  مکشوف  جلوه‌گر  می‌آید.  به  مناسبت  ادّعاهائی ‌که  یهودیان  بر  ضدّ  مسیح علیه السّلام داشتند،  و  افتخار  می‌کردند  که  او  را  کشته‌اند!  قرآن  حقیقت  کار  و  اصل  این‌ گمان  را  بیان  می‌دارد،  و  می‌فرماید که  چگونه  یزدان  سبحان  یهودیان  را  به  عذاب ‌گرفتار کرده  است  در  برابر  ستمشان  و  بازداشتن  مردمان  از  راه  خداوند  منّان‌،  و  دریافت  ربا  -  با  وجود  این ‌که  از  آن  نهی  شده  بودند  -  و  خوردن  اموال  مردمان  به  ناحق  ...گرفتار کردن  یهودیان  به  عذاب‌،  به  وسیلۀ  محروم‌ کردنشان  ا‌ز  برخی  از چیزهای  پاکیزه‌ای  که  در  دنیا  برای  آنان  حلال  بوده  است‌،  و  به  وسیلۀ  عذاب  دردناکی‌ که  در  آخرت  چشـم  براه  آنان  است‌.  قرآن  راسخان  در  علم  و  مؤمنانی  را که  حقّ  را  شناخته‌اند  و  بدان  ایمان  آورده‌اند  و  از  آن  پیروی  کرده‌اند،  مستثنی  می‌سازد.  بعد  پاسخ  می‌دهد  به  تکذیب  یهودیان‌،  و  بیان  می‌نماید که  چرا  یهودیان  رسالت  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  تکذیب  می‌کردند.  بدیشان  گوشزد  می‌فرماید که  رسالت  یک  امر  طبیعی  و  عادی  است‌،  و  مایۀ  شگفت  و  جای  انکار  نیست‌،  و کار  غریبی  بشمار 

نمی‌آید.  زیرا  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  برابر  همان  سـنّت  و  روالی  آمده  است ‌که  در  ارسـال  پیغمبران  به  مـیان  مـردمان  معمول  است‌.  از  نوح علیه السّلام گرفته  تا  ابراهیم  و  اسماعیل  و  اسحاق  و  یعقوب  و  نوادگان  و  عیسی  و  ایوب  و  یونس  و  هارون  و  سلیمان  و  داود،  و  سایر  پیغمبرانی‌که  یهودیان  به  رسالت  برخی  از  ایشان  ایمان  دارند  و  رسالت  برخی  را  از  روی  دشمنانگی  و کینه‌توزی  انکار  می‌نمایند،‌ کار  نبوّت  بدین  شیوه  بوده  است‌،  و  بسیار  طبیعی  بشمار  آمده  است ‌که  یزدان  پیغمبرانی  را  به  میان  مردمان  به  عنوان  مژده  رسان  و  بیم  دهنده  روانه  فرماید:

(لئلا یکون للناس على الله حجة بعد الرسل).

تا  بعد  از  آمدن  پیغمبران  حجّت  و  دلیلی  بر  خدا  برای  مردمان  باقی  نماند.

ارسال  پیغمبران ‌گذشته  از  این ‌که  یک  امر  طبیعی  است‌،  یک  امر  ضـروری  نـیز  می‏‎باشد  ...  در  مقابل  انکار  یهودیان‌،  گواهی  یزدان  سبحان،  و  گواهی  فرشتگان  ذکر  می‏‎گردد.  خدا  گواه  باشد  خود  به  تـنهائی‌ کافی  است‌.  کسانی  را  بیم  می‌دهد که‌ کفر  ورزیده‌اند  و  دیگران  را  از  راه  خدا  باز  داشته‌اند.  کسانی  را که  کفر  ورزید‌ه‌انـد  و  ستـمگری ‌کرده‌اند  بیم  می‌دهد  به  این‌ که  یزدان  ایشان  را  نمی‌بخشاید،  و  آنان  را  به  راهی  جز  راه  دوزخ  رهنمود  نمی‌فرماید،  دوزخی  که  در  آن  جاودانه  و  سـرمدی  می‌مانند.  به  دنبال  این  مطلب‌،  جملگی  مردمان  را  فریاد  می‌دارد  و  به  اطّلاع  همگان  می‌رساند که  این  پیغمبر  از  سو‌ی  پروردگارشان  حقّ  را  با  خود  آورده  است  و  ایشان  را  به  سوی  ایمان  فرا  می‌خو‌اند،  و  اگر  ایـمان  نیاورند  باکی  نیست‌،  زیرا  آنچه  در  آسمانها  و  زمین  است  از  آن  یزدان  است‌.  یزدان  بر  صحّت  این  رسالت‌ گواهی  میدهد  و  آنان  را  برای  ایـمان  بدان  فرا  مـی‌خواند‌.  در  ایـن  صورت  آنان  برای  خویشتن  هر  چه  می‌خواهند  بکنند.  ایشان  آزادنـد  دعـوت  خداوند  اسمانها  و  زمین  را  بپذیرند  یا  نپذیرند.

بدین  منوال  این  گشت  و  گذار  با  یهودیان  اهل ‌کتاب‌،  به  پایان  می‌رسد. گشت  و گذاری ‌که  سرشت  آنان  و  وسائل  ایشان  را  روشن  می‌گرداند‌،  و  پـرده  از  خوی  بدی  برمی دارد  که  از  دیر باز  در  آنان  بوده  است‌.  بدین‌گونه  نیرنگشان  را  پیدا  و  حنایشان  را  بیرنگ  می‌سازد.  سخن  حقّ  را  دربارۀ  رسالت  محمّد  صلّی اله علیه وآله وسلّم  می‌گوید.

و  با گواهی  یزدان‌،  حجّت  را  بر  مردمان  تـمام  می‌کند.  گذشته  از  این‌،  عظمت  مسؤولیّت  پیغمبران‌،  و  مسؤولیّت  سنگین  دعوت‌کنندگان  به  سـوی  سخن  حقّ  را  بیان  می‌دارد.  این  امر  هم  از  یک  سو  اقامۀ  حجّت  بر  مردمان  است‌،  و  از  دیگر  سو  مقرّر  مـی‌دارد کـه  آگاه  نمودن  جملگی  مردمان  بر  عهدۀ  پیغمبران  و  مؤمنان  به  رسالت  ایشان  است‌،  تا  مردمان  بتوانند  خویشتن  را  از  عقاب  و  عذاب  خدا  برهانند،  یا  از  روی  دلیل  مستحقّ  عقاب  و  عذاب  گردند  ...  این  هم  مسـؤولیّت  بسیار  سـنگین  و  بزرگی  است‌.

*

زمانی‌ که  ایـن  گشت  و گذار  با  یـهودیان  به  پایان  می‌رسد،  و  خداوند  داد  عیسی  پسر  مریم  و  مادرش  را  از  ایشان  می‌ستاند،  و  ادّ‌عاهای  زشت  یهودیدی  را  دربارۀ  عیسی  و  مریم  مردود  می‌شمارد  و  تکذیب  مـی‌دارد،  گشت  و گذار  دوم  با  مسیحیان  -  پـیروان  عیسی  علیه السّلام  آغاز  می‏‎گردد  تا  غلوّ  آنان  را  دربارۀ  عیسی‌،  یعنی  بنده  و  پیغمبر  خدا،  تصحیح‌کند،  و  ایشان  را  از  این  غلوّ  بدور  دارد،  و  حقیقت  امر  را  دربارۀ  او  بیان  نماید  و  بگو‌ید که‌:  نه  تنها  عیسی  خویشتن  را  بندۀ  خدا  می‌دانـد،  همۀ  فرشتگان  نیز به  بندگی  خود  معترف  هسـتند.  عـیسی  و  فرشتگان  بدین  بندگی  می‌نازند.  ایـن  امـر  هم  برای  تصحیح  گمانهائی  است  که  مسـیحیان  دربارۀ  جبرئیل  داشتند  بدین  وسیله  تثلیث  نفی  می‏‎گردد،  و  مسألۀ  پـدر  بودن  خداوند  سبحان  نیز  نفی  و  مردود  می‌شود.

در  لابلای  ایـن  تصحیح‌،  جهان‌بینی  درست  اسلامی  جلوه‌گر  و  هویدا  می‌گردد،  و  چکیدۀ  سخن  این  می‌شود:  دو  چیز  بیش  در  میان  نیست‌:  الوهیّت  و  عبودیّت‌.  الوهیّت  و  خداوندگاری  متعلّق  به  یزدان  یکتا  است‌،  و  عبودیّت  و  بندگی  متعلّق  به  همه  چیز  جهان‌،  بجز  یزدان  است  ...  این  امر  قاعدۀ  بزرگی  در  عقیده  و  ایدئولوژی  اسلامی  است‌،  و  نشانۀ  برجسته  و  رکن  اساسی  در  آن  است‌.

به  همین  علّت‌،  مژده  به  مؤمنان‌،  و  تهدید  و  بیم‌ کافرانی  در  می‌رسد که  از  عبودیّت  و  بندگی  یـزدان  سرباز  می‌زنند.  و  همانگو‌نه ‌که ‌گشت  و گذار  نخستین  با  یهودیان  انجام  پذیرفت‌،  به  مردمان  اعلام  می‏‎گردد  که  برهان  و  دلیلی‌،  و  نور  روشن  و  روشنگری،  از  جانب  پروردگارشان  برایشان  آمده  است‌.  دیگر  حجّت  و  برهانی،  و  شکّ  و  شبهه‌ای‌،  و  عذرخواهی  و  معذرتی‌،  برای  متخلّفان  و  متجاوزان  بر  جای  نیست‌.

*

سوره  با  آیه‌ای  پایان  می‌پذیرد که  مشتمل  بر  بقیّۀ  احکام  ارث  در  حالت ‌کلاله  است‌.  در  این  سوره  قبلاً  حکـم  برخی  از  حالات  گذشت.  هم  اینک  از  بقیّۀ  دیگر  سخن  می‌رود.  این  بقیّه  هم  دربارۀ  سر  و  سامان  اجتماعی‌،  و  نظم  و  ترتیب  اقتصادی  جدیدی  است ‌که  اسلام  آمـده  است  تـا  زنـدگی ‌گروه  مسلمانان  را  بر  پایۀ  آن  بنیانگذاری‌ کند،  و گروه  مسلمانان  را  -  همانگونه ‌که  در  اوّل  سوره ‌گفتیم  -  به  ملّتی  تبدیل  نماید.  ملّتی ‌که  قالب  ملّت  ممتاز،  و  سیستم  و  نظام  خاص  خو‌د،  و  ویژگیهای  جداگانه  خویش  را  داشته  باشد،  تا  بتواند  نقش  بزرگ  خویشتن  را  در  زندگی  بشری  و  در  جامعۀ  انسانی  اداء  و  ایفاء‌ کند،  نقش  رهبری  و  سرپرستی  و  رهنمونی  مردمان  در  راستای  راه  یزدان‌.

از  بررسی  سراسر  این  سوره،  و  از  وارسی  این  بخش  آن‌،  چنین  پیدا  است ‌که  سر  و  سامان  اجتماعی‌،  و  نظم  و  ترتیب  اقتصادی‌،  و  آرایش  و  پیرایش  سیاسی‌،  همراه  و  همگام  است  با:  پـاکیزگی  اخلاقی‌،  تصحیح  باور  و  جهان‌بینی،  نبرد  و  پیکار  با  دشمنانی ‌که  در کمین‌ گروه  مسلمانان  نشسته‌اند،  و  روشنگر‌ی  مسؤولیّت  بزرگ  و  نقش  سترگی ‌که  بر  عهدۀ  این ‌گروه  اسلامی  نهاده  شـده  است  و  از  ایشان  خواسته  شده  است ‌که  به  انـجام  آن  برخیزند  و  در  راه  اداء  و  ایفای  آن  لحظه‌ای  ا‌ز  پـای  ننشینند.  قرآن‌ که‌ کتاب  این  دعوت  و  دستورالعمل  ایـن  ملّت  است‌،  مسلمانان  را  به  انجام  همۀ  اینها  می‌خواند  و  می‌کشاند،  آن  هم  به  شکل  شامل  و کامل  و  هماهنگ  و  دقیقی‌.  شکلی‌ که  بر  هر که  بخواهد کاخ  با  شکوه  ایـن  ملّت  را  دوباره  برافرازد،  و چنین  ملّتی  را  از  نو  زندگی  بخشد،  و  به  جنبش  و  رستاخیز کشاند،  تا  دیگر  باره  این  ملّت  مسؤولیّتهای  خود  را  اداء‌،  و  نقش  خویش  را  ایفاء  نماید،  واجب  می‏‎گرداند  از  این  قرآن  برنامۀ  تبلیغ  و  دعوت  خود  را  برگیرد  و  برنامۀ  جنبش  و  حرکت  خود  گرداند،  و  برنامۀ  گام  به  گام  در  راه  زنـده  گرداندن  و  رستاخیز  بخشیدن  و  نوسازی ‌کاخ  با  شکوه  ایـن  ملّت  سازد.  قرآن  آمادۀ  ادای  نقشی  است ‌که  نـخستین  بار  آن  را  ا‌یفاء  نمود‌ه  است‌.  قرآن  سخن  بر  جا  و  جاودانۀ  یزدان  با  دل  مردمان  در  همۀ  ازمنه  و  احوال  آنان  است‌.  عجائب  و  غرائب  قرآن  پایان  نمی‏‎گیرد،  و  با  تکرار  فراوان  آن  کهنه  نمی‏گردد،  همانگونه‌که  آشناترین  مردمان  به  قرآن  پیغمبر  اسلام  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌فرموده  است‌،  آن‌ کسی‌ که  با  ایـن  قرآن  به  جهاد کافران  و  منافقان  و  منحرفان  اهل ‌کتاب  پرداخته  است‌،  و  با  آن  این  ملّت  ممتاز  و  منحصر  به  فرد  در  طـول  تاریخ  جملگی  مردمان  را  بوجود  آورده  است‌.