تفسیر سوره‌ی آل عمران آیه‌ی 64-33

سوره‌ی آل عمران آیه‌ی 64-33

 (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِینَ (٣٣) ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٣٤) إِذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٣٥) فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالأنْثَى وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِکَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ (٣٦) فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ (٣٧) هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ (٣٨) فَنَادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیَى مُصَدِّقًا بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَیِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ (٣٩) قَالَ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی غُلامٌ وَقَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَامْرَأَتِی عَاقِرٌ قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ (٤٠) قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قَالَ آیَتُکَ أَلا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلا رَمْزًا وَاذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَالإبْکَارِ (٤١) وَإِذْ قَالَتِ الْمَلائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِینَ (٤٢) یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ (٤٣) ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ (٤٤) إِذْ قَالَتِ الْمَلائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (٤٥) وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلا وَمِنَ الصَّالِحِینَ (٤٦) قَالَتْ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ قَالَ کَذَلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (٤٧) وَیُعَلِّمُهُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٤٨) وَرَسُولا إِلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الأکْمَهَ وَالأبْرَصَ وَأُحْیِی الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (٤٩) وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَجِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (٥٠) إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ (٥١) فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسَى مِنْهُمُ الْکُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (٥٢) رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ (٥٣) وَمَکَرُوا وَمَکَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ (٥٤) إِذْ قَالَ اللَّهُ یَا عِیسَى إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَرَافِعُکَ إِلَیَّ وَمُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (٥٥) فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٥٦) وَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ (٥٧) ذَلِکَ نَتْلُوهُ عَلیْکَ مِنَ الآیَاتِ وَالذِّکْرِ الْحَکِیمِ (٥٨) إِنَّ مَثَلَ عِیسَى عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (٥٩) الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (٦٠) فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ (٦١) إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلا اللَّهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦٢) فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ (٦٣) قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)

روایاتی ‌که  چگونگی  مناظرۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  با گروه  اعزامی  نجران  می نمایاند.  می‏‎گوید  که‌:  قصّه‌ای  که  در  این  سوره  دربارۀ  تولّد  عیسی  علیه السّلام  و  تولّد  مادر  او  مریم‌،  و  تولّد  یحیی  و  دیگر  چیزها  آمده  است‌،  ردّ  شبهه‌هائی  است  که  چنین  گروهی  القاء  و  مطرح  میکردند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم در  این ‌باره  به  چیزهائی  استناد  میفرمود که  در  قرآن  راجع  به  عیسی علیه السّلام  آمده  و  میگوید که  او کلمۀ  خدا  و  روحی  از  جانب  او  است‌.  آنان  همچنین  از  اموری  پرسش  میکردند که  در  سورۀ  مریم  نیامده  است  و  از  او  خواستار  پاسخ  بودند.

این  سخن  چه  بسا  درست  باشد  ...  ولی  ذکر  این  داستان  در  این  سوره  و  بدین  منوال‌،  با  شیوۀ  همگانی  قرآن  در  داستانسرائی  همراهی  میکند که  داستانها  در  آن  به  خاطر  حقائق  معیّنی  آورده  میشوند  و  قرآن  میخواهد  آنها  را  واضح  و  روشن ‌کند.  چنین  حقائقی  هم  اغلب  موضوع  سوره‌ای  هستند که  داستانها  در  آنها  میآید.  بدین  هنگام  داستانها  به  اندازۀ  لازم  و  با  شیوه‌ای  بیان  میشوند که  چنین  حقائقی  را  در  برگیرند  و  برجسته  و  زنده  آنها  را  بنمایانند  ...  شکی  نیست ‌که  داستانسرائی  طریقۀ  خاصّی  برای  بیان  حقائق  و  جایگزین ‌کردن  آنها  در  دلها  است  و  داستانها  حقائق  را  به  صورت  زنده  می‌نمایانند  و  ژرفی  بیشتری  می‏‎بخشند،  و  با  مجسّم  نمودن  حقائق  در  شکل  واقعی  خود که  در  زندگی  انسانها  جاری  و  ساری  هستند،  حقائق  زنده‌تر  و  عمیق‌تر  به  دلها  رسوخ  میکنند،  و  این  شیوه  بسی  مؤثّرتر  از  مجرّد گفتن  حقائق  بگونۀ  عادی  و  معمولی  است‌.

در  اینجا  با  داستانی  روبرو  میشویم ‌که  حقائقی  را  در  بردارد  و  روند  سوره  بر  آن  متمرکز  است‌.  چنین  حقائقی  دارای  خطوط  برجسته  و  آشکاری  در  سوره‌اند.  بر  این  اساس  است ‌که  این  داستان  از  ظروف  واقعی  محدودی  که  در  آن  روی  داده  است‌،  بر کنار  و  بدور  میگردد  و  به  عنوان  عنصر  اصیل  مستقلّی  باقی  میماند،  و  حقائق  اصیلی  را  در  برمیگیرد که  در  جهان‌بینی  اعتقادی  اسلامی  باقی  و  ماندگارند.

مسألۀ  اصیلی  را که  روند  سوره  -‌ چنانکه  قبلاً گفتیم  - ‌بر  آن  متمرکز  میگردد،  عبارت  است  از،  مسألۀ  توحید  :  توحید  الوهیّت  و  توحید  قیومت  و  تولیت  ...  داستان  عیسی  و  دیگر  داستانهائی ‌که  به  عنوان  مکمّل  آن  در  این  درس  آمده‌اند،  چنین  حقیقتی  را  تأکید  میدارد،  و  اندیشۀ  فرزند  و  انباز  را  نفی  میکند،  و  این  دو  را کاملاً  دور  و  مطرود  میدارد،  و  نادرستی  این  شبهه  و  سبکی  تصویر  آن  را  نمایان  میکند،  و  تولّد  مریم  و  تاریخ  آن  را  شرح  میدهد،  و  تولّد  عیسی  و  تاریخ  بعثت  او  و  حوادث  مربوط  بدان  را  به  شیوه‌ای  بیان  میدارد که  فرصتی  برای  برانگیختن  هیچ  شبهه‌ای  در کاملاً  انسان  بودن  او  باقی  نمیگذارد،  و  آشکارا  فریاد  میدارد که  او  یکی  از  سلسلۀ  انبیاء  است  و کار  او  همچون‌ کار  ایشان  و  سرشت  او  بسان  سرشت  آنان  بوده  است  و  لاغیر.  همچنین  داستان  عیسی  بیانگر  خارق‌العاده‌هائی  است  که  به  هنگام  تولّدش  و  در  زمان  زندگیش  روی  داده  است‌.  بگونۀ  ساده  و  روشن  و  بدور از  پیچیدگی  و  دشواری  بیان  میشود ،و  دل  و  خرد را  راحت  و آسوده  میسازد،  و  طرز  تولّد  و  چگونگی  زندگانی  او  را  در  قالبی  طبی  و  عادی  و  بدور  از  هرگونه  غرابتی  می‌نمایاند  ...  و  زمانی  که  پیرو  قصّه  این  چنین  میآید  :

(إِنَّ مَثَلَ عِیسَى عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) (٥٩)

 مسألۀ (‌آفرینش‌)  عیسی  برای  خدا  همچون  مسألۀ  (‌آفرینش‌)  آدم  است  که  او  را  از  خاک  بیافرید  سپس  بدو  گفت  :  پدید  آی  و  (‌بی‌درنگ‌)  پدید  آمد...

دل  اطمینان  و  آرامش  می‏‎یابد،  و  در  شگفت  میشود  از  اینکه  چگونه  این  همه  شبهه‌ها  پیرامون  چنین  حقیقت  ساده‌ای  حلقه  و  چنبره  زده‌اند ؟

مسألۀ  دومی ‌که  از  مسألۀ  اول  در  روند کلّی  سوره  سرچشمه  میگیرد  مسألۀ  حقیقت  دین  است‌ که  عبارت  از  اسلام  است‌.  معنی  اسلام  هم  پیروی  و  تسلیم  است‌.  این  مسأله  هم  در  لابلای  داستان  آشکارا  جلوه گری  میکند  ...  در  سخن  عیسی  علیه السّلام خطاب  به  بنی‏اسرائیل  میآید  :

(وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ )

و  (‌من  پیغمبریم  که‌)  تصدیق  کنندۀ  آن  چیزی  هستم  که  پیش  از  من  از  تورات  بوده  است  و  (‌آمده‌ام‌)  تا  پاره‌ای  از  چیزهائی  را  که  (‌بر  اثر  ستم  و  گناه‌)  بر  شما  حرام  شده  است  (‌به  عنوان  تخفیفی  از  سوی  خدا)  بـرایتان  حلال  کنم‌...

در  این‌ گفتار  از  سرشت  رسالت  سخن  میرود،  و  اینکه  رسالت  برای  بیان  برنامه  و  اجراء  نظام  و  بیان  حلال  و  حرام  می‌آید،  تا  معتقدان  بدین  رسالت  از  این‌ گفتار  پیروی ‌کنند  و  در  برابرش  سر  تسلیم  فرود  آورند  ...  آنگاه  معنی  تسلیم  و  پیروی  بر  زبان  حواریون  جاری  میشود  :

(فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسَى مِنْهُمُ الْکُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (٥٢)

رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ) (٥٣)

ولی  عیسی  هنگامی  که  از  ایشان  احساس  کفر  (‌و  سرکشی  و  نافرمانی‌)  کرد  گفت‌:  کیست  که  یاور  من  به  سوی  خدا  (‌و  برای  تبلیغ  آئین  او)  گردد؟  حواریون  گفتند:  ما  یاوران  (‌دین‌)  خدائیم‌،  (‌زیرا  ما)  به  او  ایمان  آورده‌ایم‌،  و  (‌تو  نیز)  گواه  باش  که  ما  مخلص  و  منقاد  (‌اوامر  او)  هستیم‌...

از  موضوعهائی ‌که  روند  سوره  بر  آن  متمرکز  است‌،  تصویر  حال  مؤمنان  با  پروردگارشان  می‏‎باشد  ...  این  داستان  برخی  از  خلق  و  خوی  زیبا  و  شایسته‌ای  را  بیان  میدارد که  در  تاریخ  زندگی  این ‌گروه ‌گزیدۀ  بشری  ثبت  است‌.  گروه  گزیده‌ای ‌که  خداوند  آنان  را  انتخاب  و  برخی  را  از  نژاد  برخی  دیگر  آفریده  است‌.  این  چهره‌های  درخشان  در  سخنی  جلوه‌گرند که  همسر  عمران  با  خدای  خود  دارد  و  در  مناجاتی  نمودار  هستند  که  او  دربارۀ  زادۀ  خویش  با  پروردگارش  سر  میدهد  ...  همچنین  در کلام  مریم  با  زکریا،  و  دعای  زکریا  و  نجوای  وی  با  خدا،  و  در  پاسخ  حواریون  به  پیغمبرشان  عیسی،  و  در  دعایشان  با  پروردگارشان‌،  و  غیره  جلوه‌گر  و  هویدا  میشوند.

هنگامی ‌که  داستان  پایان  میگیرد،  پیروی  به  دنبال  میآید  که  چنین  حقائقی  را  خلاصه  میگرداند  و آنها  را  در  لابلای  خود  جای  میدهد  ...  حقیقت  عیسی  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سرشت  آفریدن‌،  ارادۀ  الهی‌،  وحدانیّت  خالص‌،  دعوت  اهل ‌کتاب  بدان،  و  دعوت  ایشان  را  به  مباهله  راجع  به  حقایق  آئین  اسلام  در  برمیگیرد  ...  درس  با  بیان  جامع  و  شاملی  دربارۀ  اصل  این  حقیقت  به  پایان  میرسد که  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  باید  به  اهل‌ کتاب  بطور  عام‌،  اعم  از  آنانی  که  برای  مناظره  و  مجادله  آمده  بودند  یا  آنانی ‌که  نیامده  بودند،  و  به ‌کسانی ‌که  از  ایشان  جزو  چنان  نسلی  بودند،  و  به ‌کسانی که  بعد  از  ایشان  تا  آخر  زمان  به  دنیا  میآیند و میروند،  آن  رسالت  را  برساند  :

(قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)

بگو:  ای  اهل  کتاب  بیائید  به  سوی  سخن  سخت  دادگرانه‌ای  که  میان  ما  و  شما  مشترک  است  (‌و  همه  آن  را  بر  زبان  میرانیم‌.  بیائید  بدان  عمل  کنیم‌،  و  آن  این‌)  که  جز  خداوند  یگانه  را  نپرستیم‌،  و  چیزی  را  شریک  او  نکنیم‌،  و  برخی  از  ما  برخی  دیگر  را،  غیر  از  خداوند  یگانه،  به  خدائی  نپذیرد.  پس  هر  گاه  (‌از  این  دعوت‌)  سر  برتابند،  بگوئید:  گواه  باشید  که  ما  منقاد  (‌اوامر  و  نواهی  خدا)  هستیم‌...

بدین  ترتیب  جدال  پایان  میگرد،  و  روشن  میشود که  اسلام  از مردم  چه  چیز  میخواهد  و  بر  چه  اساسی  زندگی  ایشان  را  پایه‌گذاری  میکند.  معنی  دین  و  معنی  اسـلام  معیّن  میگردد،  و  هر  نوع  شکل  ساختگی  یا  پریشانی ‌که  پیروانشان  آنها  را  دین  مینامند،  یا  اسلام  نام  میدهند،  منتفی  میشود  ...  این  هم  هدف  نهائی  درس‌ گذشته‌،  و  همچنین  هدف  نهائی  همۀ  سوره  بو‌د که  داستان  با  بیان  و  توضیح  خود  در  قالب  داستان  سرائی  زیبا  و گیرا  و  ژرف  الهامگرانه‌ای  عهده‌دار  آن ‌گردیده  بود  ...  این  هم  وظیفۀ  داستان  قرآنی  و  سرشت  چنین  وظیفه‌ای  است ‌که  بر  اسلوب  و  طریقۀ  عرضۀ  داستان  در  سوره‌های ‌گوناگون  با  روش  ویژه‌ای  حاکم  است‌.

داستان  عیسی  در  سورۀ  مریم  عرضه  شده  است  و  در  اینجا  نیز  آمده  است‌.  ولی  با  مراجعه  به  آیـات  اینجا  و  آنجا  روشن  میشود که  در  اینجا  به  زنجیرۀ  داسـتان  بندهای  تازه‌ای  افزوده  شده  است‌،  و  برخی  از  بندها  به  اختصار  آمده  است  ...  آنجا  در  سورۀ  مریم  دربارۀ  تولّد  عیسی  سخن  به  دراز کشیده  است‌،  و  از  تولّد  مـریم  سخنی  به  میان  نیامده  است‌.  در  اینجا  دربارۀ  رسالت  عیسی  و کار  حواریّون  به  تفصیل  سخن  رفته  است  و  از  داستان  تولّد  او  چکیده‌ای  نموده  شده  است‌.  همچنین  پیرو  اینجا  درازتر  و  طولانی‌تر  است‌،  زیـرا  در  صدد  مناظراتی  است‌ که  پیرامون  قضیۀ  شامل‌تری  دور  میزند  و  آن  قضیۀ  توحید  و  دین  و  وحی  و  رسالت  است‌.  این  چیزها  در  سورۀ  مـریم  وجود  نـداشت‌.  چیزهائی ‌که  سرشت  روش  قرآنی  را  در  چگونگی  بیان  داستان  بنمایانند  و  هماهنگ  با  فضای  سوره‌ای  بو‌ده ‌که  در  آن  عرضه  میگردند  و  با  خود  سوره  مناسبت  داشته  باشند.  هم  اینک  بطور  مشروح  به  بررسی  آیات  می‌پردازیم‌^[1]:

*

این  داستان  با  ذکر کسانی  آغاز  میگردد که  خداوند  آنان  را  از  آغاز  آفرینش  برای  حمل  رسالت  یگانه  و  ابلاغ  دین  یگانه  از  میان  بندگانش  برگزیده  است  تا  پیشقراولان‌ کاروان  ایمان  در  مراحل  و  منازل  پیاپی  در  خط  سیر  زنجیرۀ  تاریخ  نسلهای  بهم  پیوستۀ  قرون  و  اعصار  باشند.  خداو‌ند  بیان  میفر‌ماید که  آنان  برخی  از  نژاد  برخی  دیگرند.  امّا  ضروری  نیست‌ که  منظور  از  چنین  نژادی‌،  نژاد  نسب  باشد  - ‌اگر  چه  نسب  همگان  در  آدم  و  نوح  به  هم  میرسد  - ‌بلکه  پیش  از  هر  چیز  چنین  نسبی  عبارت  است  از  پیوند گزینش  پیامبری  و  انتخاب  آسمانی‌.  یعنی  زنجیرۀ  نسبی  آن  عقیده‌ای  منظور  نظر  است ‌که کاروان  مبارک  ایمان  را  به  هم  پیوسته  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِینَ (٣٣)

ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٣٤)

خداوند  آدم  و  نوح  و  خاندان  ابراهیم  (‌از  قبیل‌:  اسماعیل  و  اسحاق  و  یعقوب‌)  و  خاندان  عمران  (‌از  قبیل‌:  موسی  و  هارون  و  عیسی  و  مادرش  مریم‌)  را  از  میان  جهانیان  برگزید.  آنان  فرزندانی  بودند  که  (‌چه  از  نظر  پاکی  و  تقوی  و  فضیلت‌،  و  چه  از  نظر  دودمان‌)  برخی  از  برخی  دیگرند  (‌زیـرا  آل  ابراهیم  که  اسماعیل  و  اسحاق  و  فرزندان  ایشانند  از  آل  ابراهیم  هستند،  و  ابراهیم  از  نسل  نوح‌،  و  نوح  از آدم  است  و  آل  عمران  که  موسی  و  هارون  و  عیسی  و  مادرش  میباشند  از  نژاد  ابراهیم  و  نوح  وآدم  هستند)‌،  و  خداوند  شنوا  و  دانا  است  (‌و  از  گفتار  بندگان  و  افعال  ایشان  آگاه  است‌)‌...

روند گفتار  هر  یک  از  آدم  و  نوح  را  فردی  بشمار  آورده  است‌،  و  هر کدام  از  آل  ابراهیم  و  آل  عمران  را  خانواده‌ای  محسوب  داشته  است‌.  این  اشاره  بدان  دارد  که  آدم  خودش  و  نوح  هم  خودش  به  پیغمبری  برگزیده  شده‌اند.  امّا  ابراهیم  و  عمران‌،  هم  خودشان  و  هم  فرزندانشان  به  پیغمبری  رسیده‌اند.  البته  گزینش  ایشان  به  پیغمبری‌،  بر‌ابر  قاعده‌ای  بوده  است ‌که  در  سورۀ  بقره  دربارۀ  آل  ابراهیم ‌گفته  شد.  و  آن  این‌ که  وراثت  نبوّت  و  برکت  در  خاندانش‌،  وراثت  خون  نیست‌،  بلکه  وراث عقیده  است‌:

(وَإذِ ابْتَلى إبْراهیمَ رَبّهُ بِکَلِماتٍ فَأتمّهُنَّ .قالَ:إنّی جاعِلُکَ لِلنّاس إماماً . قالَ:وَمِنْ ذُرّیّتی ? قالَ:لا یَنالُ عَهْدی الظّالِمینَ) .

(‌بخاطر  آورید)  آنگاه  را  که  خدای  ابراهیم‌،  او  را  با  سخنانی  (‌مشتمل  بر  اوامر  و شاهی  و  تکالیف  و  وظائف‌،  و  از  راههای  مختلف  و  با  وسائل  گوناگون‌)  بیازمود  و  او  (‌به  خوبی  از  عهدۀ  آزمایش  برآمد  و)  آنها  را  به  تمام  و  کمال  و  به  بهترین  وجه  انجام  داد،  (‌خداوند  بدو)  گفت‌:  من  تو  را  پیشوای  مردم  خواهم  کرد؛  (‌ابراهیم‌)  گفت‌:  آیا  از  دودمان  من  (‌نیز  کسانی  را  پیشوا  و  پیغمبر  خواهی  کرد؟  خداوند)  گفت‌:  (‌درخواست  تو  را  پذیرفتم‌،  ولی‌)  پیمان  من  به  ستمکاران  نمیرسد  (‌بلکه  تنها  فرزندان  نیکوکار  تو  را  در  برمیگیرد)‌.                                                                   (بقر٥  /  ١٢4) 

برخی  از  روایات  بیان  میدارد  که  عمران  از  خـاندان  ابر‌اهیم  است‌.  در  این  صورت  ذکر  خاندان  عمران  تخصیص  چنین  فرعی  به  خاطر  مناسبت  ویژه‌ای  است‌ که  عبارت  از  بیان  داستان  مریم  و  داستان  عیسی  علیه السّلام  است  ...  همچنین  می‏‎بینیم  که  روند  قرآنی  از  خاندان  ابراهیم،  موسی  و  یعقوب  (‌یعنی  اسرائیل‌)  را  ذکر  نکرده  است‌،  ولی  خاندان  عمران  را  نام  برده  است  ...  این  بدان  سبب  است‌که  در  اینجا  روند گفتار  درباره  جدالی  به  پیش  میرود که  پیرامون  عیسی  پسر  مریم  و  پیرامون  ابراهیم  در  میگیرد  -‌ همانگو‌نه ‌که  در  درس  بعدی  میآید  - ‌لذا  در  آنجا  مناسبتی  برای ذکر  موسی  یا  ذکر  یعقوب  در  چنین  مقامی  نبوده  است‌.

*

روند  قرآنی  از  این  آگاهی  دیباچه‌گونه  می‌پردازد  و  مستقیماً  به  سراغ  خاندان  عمران  و  تولّد  مریم  می‌رود:

(إِذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٣٥)

فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالأنْثَى وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِکَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ (٣٦)

فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٣٧)

 (‌خداوند  شنید)  هنگامی  که  همسر  عمران  گفت‌:  پروردگارا!  من  آنچه  را  در  شکم  دارم  خالصانه  نذر  تو  کردم  (‌تا  کارش  تنها  خدمت  به  بیت‌المقدس  باشد)  پس  (‌آن  را)  از  من  بپذیر  که  تو  شنوا  و  دانائی  (‌و  گریه  و  زاری  مرا  میشنوی  و  اخلاص  و  هدف  مرا  میدانی‌)‌.  پس  هنگامی  که  او  را  زائید  (‌دید  که  دختر  است  و  به  درگاه  پروردگار  دست  مناجات  برداشت  و  عذر  خواهان‌)  گفت‌:  خداوندا!  من  او  را  دختر  زائیدم  - ‌ولی  خدا  بدانچه  او  بدنیا  آورده  بود  آگاه‌تر  بود  (‌از  خود  مریم‌،  و  بهتر  میدانست  که‌)  پسر  مانند  دختر  نیست  (‌و  این  دختر  به  مراتب  از  پسری  که  آرزوی  او  بود،  سودمندتر  خواهد  بود  -‌ و  گفت‌:‌)  من  او  را  مریم  نام  گذاردم  و  او  و  فرزندانش  را  از  (‌وسوسه  و  گمراهسازی‌)  اهریمن  مطرود  (‌از  درگاه  فضل  و  کرمت‌،  به  تو  می‌سپارم  و)  در  پناه  تو  میدارم‌.  خداوند  او  (‌مریم‌)  را  به  طرز  نیکوئی  پـذیرفت‌،  و  به  طرز  شایسته‌ای  (‌نهال  وجود)  او  را  رویانید  (‌و  پرورشش  داد)‌،  و  زکریا  (‌شوهر  خالۀ  او)  را  سرپرست  او  کرد.  هر  زمان  که  زکریا  وارد  عبادتگاه  او  میشد،  غذای  (‌تمییز  و  زیادی‌)  را  در  پیش  او  می‌یافت‌.  (‌باری‌)  به  مریم  گفت‌:  این  از  کجا  برای  تو  میآید؟‌!  گفت  :  این  از  سوی  خدا  میآید.  خداوند  به  هر  کس  که  بخواهد  بی‌حساب  و  بی‌شمار  روزی  میرساند...

داستان  نذر  بر ایمان  پرده  از  دل  (‌همسر  عمران‌)  -  مادر  مریم  -‌ به‌کناری  میزند  و  نشان  میدهد  این  دل  تا  چه  اندازه  با  نور  ایمان  تابان  و  آبادان ‌گشته  است‌،  و  با  گرامی‌ترین  چیزی ‌که  دارد  رو  به  خدای  خود  میدارد.  این‌ گرامی‌ترین  چیز  هم  جنینی  است ‌که  در  شکم  دارد،  و  او  را  خالصانه  به  پروردگارش  تقدیم  و  آزاد  از  هر  قید  و  بندی  و  از  هر  شریک  و  انبازی،  به  درگاه  احدیّت پیشکش  مینماید  و  در  او  حقّی  برای ‌کسی  جز  خداوند  سبحان  قائل  نمیشود  و  روا  نمی‏بیند  و  او  را  دربست  بدو  تحویل  میدهد.  تعبیری ‌که  بیانگر  خلوص  مطلق  است  و  با  واژۀ  ‌آزادانه‌،  نموده  شده  است‌،  تعبیر  بس  الهامگرانه‌ای  است‌.  زیرا  کسی  در  حقیقت‌،  آزادانه  و  دربست  در  اختیار  قرار  میگرد  که  خالصانه  با  تمام  وحود  به  سوی  خدا  رود  و  از  بندگی  هر کسی  و  هر  چیزی  و  هر  معیار  و  ارزشی  خویشتن  را  برهاند  و  بندگی  او  جز  برای  خدای  یکتا  نباشد  ...  مخلصانه  و  آزادانه  در  اختیار  خدا  بودن  این  است  و  بس  ...  جز  این  هر  چه  باشد  بندگی  است‌،  اگر  چه  در  شکل  مخلصانه  و  آزادانه  بیان  گردد  و  حریّت  نام‌ گیرد.

از  اینجا  چنین  برمیآید که  توحید  شکل  اعلای  حرّیّت  است‌.  هیچ  فردی  آزاد  بشمار  نمی‌آید  مادام ‌که  در  اندرونش‌،  یا  در  جریان  زند‌گیش‌،  یا  در  اوضاع  و  معیارها  و  قوانین  و  ضوابطی که  امور  این  حیات  را  میچرخانند،  اندک  چیزی  از  دیانت  را  برای  کسی  جز  خدا  انجام  دهد  ...  اگر  در  دل  انسان ‌کمترین  وابستگی  یا  دلبستگی  یا  بندگی  برای  غیرخدا  باشد،  قانونی  یا  معیار  و  ارزشی  یا  موازین  و  مقرّراتی  باشد که  از  غـیر خـدا  استمداد  جوید،  حرّیّت  و  آزادگی  وجود  ندارد  ...  هنگامی ‌که  اسلام  یگانه  پرستی  را  به  ارمغان  آورد،  یگانه  شکل  حرّیّت  و  آزادگی  را  در  جهان  انسان  ارائه  داد.

این  دعای  خاشعانۀ  همسر  عمران  بدین  مضمو‌ن‌ کـه  پروردگارش  نذر  او  را  پذیرا گردد  -‌و  نذر  او  هم  جگرگوشۀ  او  بود  -  بیانگر  تسلیم  خالصانۀ  او  است  در  برابر  خداوندگار  عالم‌،  و  رو کردن  بدو  بتمام  و کمال  و  آزاد  از  هر  قید  و  بندی،  و  بدرود گفتن  هر  چیز،  و  تنها  و  تنها  جویای  پذیرش  خدا  و  خوشنودی  وی  بودن  است‌:

(رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٣٥)

پروردگارا!  من  آنچه  را  در  شکم  دارم  خالصانه  نذر  تو  کردم  (‌تا  کارش  تنها  خدمت  به  بیت  المقدس  باشد)  پس  (‌آن  را)  از  من  بپذیر  که  تو  شنوا  و  دانائی  (‌و  گریه  و  زاری  مرا  می‌شنوی  و  اخلاص  و  هدف  مرا  میدانی)‌...

ولیکن  همسر  عمران  نوزاد  دختری  به  دنیا  آورد  و  زادۀ  او  پسر نبود!

(فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالأنْثَى وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِکَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ) (٣٦)

پس  هنگامی  که  او  را  زائید  (‌دید  که  دختر  است  و  به  درگاه  پروردگار  دست  مـناجات  برداشت  و  عذرخواهان‌)  گفت‌:  خداوندا!  من  او  را  دختر  زائیدم  -‌ ولی  خدا  بدانچه  او  بدنیا  آورده  بود  آگاه‌تر  بود  (‌از  خود  مریم‌،  و  بهتر  میدانست  که‌)  پسر  مانند  دختر  نیست  (‌و  ایـن  دختر  به  مراتب  از  پسری  که  آرزوی  او  بود،  سودمندتر  خواهد  بود  - ‌و  گفت‌:‌)  من  او  را  مریم  نام  گذاردم  و  او  و  فرزنذش  را  از  (‌وسوسه  و  گمراهسازی‌)  اهریمن  مطرود  (‌از  درگاه  فضل  و  کرمت‌،  به  تو  می‌سپارم  و)  در  پناه  تو  میدارم‌...

آن  زن  چشم  براه  فرزند  نرینه‌ای  بود.  چه  رسم  آن  بود  که  پسران  را  نذر  معابد کنند  تا  به  خدمتگذاری  آنجاها  بپردازند  و  تمام  عمر  به‌ کنج  عبادت  روند  و گوشه  نشین  برای  پرستش  خدا  شوند.  ولی  اینک  می‌بیند که  نوزادش  دختر  است‌.  لذا  با  نغمۀ  اسفناکی  رو  به  خدا کرد  و گفت‌: 

(رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثَى )

خداوندا!  من  او  را  دختر  زائیدم‌...

(وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ )

و  خدا  بدانچه  او  بدنیا  آورده  بود  آگاه‌تر  بود...

امّا  او  فرزندی  را که  به  دنیا  آورده  است  به  خدا  پیشکش  میکند،  و گوئی  میخواهد  از  اینکه  فرزندش  نخواهد  توانست  به  انجام  وظیفه  بپردازد،  از  خداوند  عذر  خواهی  کند:

(وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالأنْثَى )

پسر  همچون  دختر  نیست‌...

دختر  نمیتواند  در  چنین  جاهائی  همچون  پسر  به  انجام 

وظیفه  مشغو‌ل  شود  و کاری ‌که  از  پسر  ساخته  است  از  دختر  ساخته  نیست‌.

(وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ )

من  او  را  مریم  نامیدم‌...

این  سخن‌،  آن  هم  بدینگونه‌،  نمایانگر  شکل  مناجات  نزدیک  و  رویاروی  است‌.  مناجات  کسی  است ‌که  چنین  احساس  میکند  از  همگان  بریده  و  به  خدای  خود  پیوسته  است  و  در کنجی  با  پروردگارش  نشسته  است  و  آنچه  را  در  دل  دارد  و  آنچه  را  در  پیش  روی  دارد  با  او  در  میان  می‌نهد  و  بدو  میگوید،  و  آنچه  را که  دارد  مستقیماً  و  مؤدبانه  به  پیشگاه  او  تقدیم  میدارد.  این  حال‌،  حال  کسانی  است‌ که  چنین  بندگان  گزیده‌ای  با  پروردگار  خود  پیدا  میکنند.  حال  مودّت  و  قربت  و  ارتباط  مستقیم‌،  و  مناجات  ساده‌ای  است  که  با  عبارات  بی‌پیرایه  و  بدون  تعقید  و  تکلیفی  بیان  شده  است‌.  مناجات‌ کسی  است‌ که  احساس  میکند  ار  با  خداوندگار  نزدیک  و  مبانی  سخن  میگوید که  حرفهای  او  را  می شنود  و  به  سخنانش  پاسخ  میدهد:

(وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِکَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ) (٣٦)

من  او  و  فرزندانش  را  از  (‌وسوسه  و  گمراهسازی‌)  اهریمن  مطرود  (‌از  درگاه  فضل  و  کرمت‌،  به  تو  می‌سپارم  و)  در  پناه  تو  میدارم‌...

این  آخرین  سخنی  است ‌که  مادر  هدیۀ  خود  را  با  آن  به  پیش  خدا  تقدیم  میدارد،  و  آن  را  به ‌کنف  حمایت  و  رعایت  او  می‌سپارد،  و  فرزندش  و  نسل  او  را  از  دست  شیطان  مطرود  از  رحمت  خدا،  در  پناه  خدا  میدارد.

همچنین  این‌  گفتۀ  قلب  پاک  و  آرزوی  دل  مخلصی  است  که  برای  نوزاد  خودیاری  بهتر  از  این  نمیخواهد که  او  را  از  دست  اهریمن  مطرود  از  رحمت  خدا  در  پناه  خدا  دارد!

(فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا )

پس  خداوند  او  (‌یعنی  مریم‌)  را  به  طرز  نیکوئی  پذیرفت‌،  و  به  طرز  شایسته‌ای  (‌نهال  وجود)  او  را  رویانید  (‌و  پرورشش  داد)‌...

این  هم  پاداش  آن  اخلاصی  بود  که  قلب  ماد‌ر  را  آبادان  کرده  بود،  و  پاداش  آن  اخلاص‌ کاملی  بود که  چنان  مادری  در  نذر  خود  منظور  داشته  بود  ...  همچنین  برای  آن  بود که  این  دختر  نوزاد  را  آمادۀ  پذیرش  نفخۀ  جان  و  کلمۀ  یزدان  سازد،  و  -‌ انحام  عیسی  علیه السّلام  را  بدان  صورتی  بدنیا  آورد که  خلاف  قاعدۀ  مرسوم  زادن  آدمی  باشد.

(وَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا )

و  زکریا  (‌شوهر  خالۀ  او)  را  سرپرست  او  کرد...

یعنی  سرپرستی  مریم  را  بر  عهدۀ  زکریا  انداخت‌،  و  او  را  امین  آن  دختر کرد  ...  زکریا  رئیس  معبد  یهودیان  بود،  و  او  از  نسل  هارون  بود که  پرده‌داری  معبد  را  داشتند.  مریم‌،  مبارک  و  خوشبخت  بزرگ  شد.  خداوند  با  لطف  شامل  و  فضل ‌کامل  خویش  روزی  او  را  فراهم  میکرد:

(کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٣٧)

هر  زمان  که  زکریا  وارد  عبادتگاه  او  میشد،  غذای  (‌تمییز  و  زیادی‌)  را  در  پیش  او  می‌یافت !  (‌باری‌)  به  مریم  گفت‌:  این  از  کجا  برای  تو  میآید؟‌!  گفت‌:  این  از  سوی  خدا  میآید.  خداوند  به  هر  کس  که  بخواهد  بی‌حساب  و  بی‌شمار  روزی  میرساند...

ما  دربارۀ  چگونگی  این  روزی  سخن  به  درازا  نمیکشانیم  و  در  این  مورد  خیلی  به  اندیشه  نمی پردازیم  همانگونه  که  روایتهای  بسیاری  راجع  بدان  آورده‌اند  و  بسی  در  این  مسأله  راه  سخن  پیموده‌اند  و  اسب  اندیشه  را  به  تاخت  در  آورده‌اند.  کافی  است  بدانیم‌ که  مریم  مبارک  بود  و  خیر  و  برکت  در  پیرامون  او  موج  میزد  و  روزی  از  همۀ  انواع  و  اقسام  آن  در  پیش  او  بوفور  یافته  میشد.  تا  آنجا که  سرپرست  - ‌گر  پیغمبر  بود  -‌ ا‌ز  ا‌ین  همه  روزی  تعجّب  میکرد  و  از  او  می‌پرسید:  این  همه  روزی  و  نعمت  چگونه  و  از کجا  فراهم  میشود؟  مـریم پاسخی  جز  این  نداشت‌ که  با  خشوع  و  خضوعی ‌که  هر  مؤمن  صادقی  دارد  به  نعمت  و  فضل  خدا  اعتراف ‌کند  و  همۀ ‌کارهای  خویش  را  بدر  تفویض  نماید  و  فرو‌تنانه  بگو‌ید:

(هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٣٧)

این  از  سوی  خدا  است‌.  خداوند  به  هر  کس  که  بخواهد  بی‌حساب  و  بی‌شمار  روزی  میرساند.

این  سخنی  است ‌که  حالی  را  به  تصویر  میکشد که  مؤمن  با  پروردگارش  دارد،  و  اشاره  به  حفظ  رازی  است ‌که  میان  مؤمن  و  خدا  در  میان  است  و  مؤمن  در  نگهداری  آن  میکوشد،  و  نشانگر  این  واقعیّت  است ‌که  به  هنگام  سخن  از  این  راز  تواضع  میشود  نه  تـفاخر،  و  فـروتنی  میرود  نه  خودستائی  ...  همچنین  ذکر  این  پدیدۀ  نامرسوم  و  خارق‌العاده  که  پیغمبر  خدا  زکریا  را  بشگفت  می‌اندازد،  خودش  سرآغاز  عجائبی  است ‌که  در  تولّد  یحیی  و  تولّد  عیسی  بدنبال  خواهد  داشت‌.

*

در  این  هنگام  در  اندرون  زکریا،  پیرمردی  که  فرزندی  نداشت‌،  آن  میل  نطق  نیرومندی ‌که  در  نـفس  بشری  است  بیدار  شد  و  خروشیدن  گرفت‌.  میل  داشتن  فرزند.  آرزوی  ماندن  نام  و  امتداد  خاندان  با  تولّد  فرزندان  و  نوادگان  بر دوام  ...  میل  و  آرزوئی که  حتّی  در  نفوس  بندگان  پارسائی که  خود  را  وقف  عبادت  و  نذر  پرستشگاهها کرده‌اند  نمی‌میرد. این  سرشتی  است ‌که  خدا  برای  حکمت  عالی  امـتداد  زندگی  و  پیشرفت  آن‌،  مردمان  را  بر  آن  سرشته  است‌:

(هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ (٣٨)

فَنَادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیَى مُصَدِّقًا بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَیِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ (٣٩)

قَالَ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی غُلامٌ وَقَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَامْرَأَتِی عَاقِرٌ قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ (٤٠)

قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قَالَ آیَتُکَ أَلا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلا رَمْزًا وَاذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَالإبْکَارِ) (٤١)

در  این  هنگام  (‌که  زکریا  آن  همه  مرحمت  و  محبّت  خدا  را  در  حقّ  مریم  دید  خاشعانه  در  عبادتگاه  به  پـاخاست  و  رو  به  سوی  آسمان  کرد  و)  پروردگار  خویش  را  به  فریاد  خواند،  گفت‌:  پروردگارا!  (‌هر  چند  که  خودم  پیرم  و  همسرم  نازا)  فرزند  شایسته‌ای  از  جانب  (‌لطف  و  کرم‌)  خویش  به  من  عطاء  فرما،  بیگمان  تو  شنوندۀ  دعـائی  (‌و  پذیرندۀ  تمنابیی)‌.  پس  (‌خداوند  دعای  او  را  پذیرفت  و)  در  حالی  که  در  عبادتگاه  به  نیایش  ایستاده  بود  فرشتگان  او  را  ندا  در  دادند  که  خداوند  تو  را  به  یحیی  مژده  میدهد  و  او  تصدیق  کنندۀ  کلمۀ  خدا  (‌یعنی  عیسی  ،  چون  به  کلمۀ  ‌کُنْ‌،  پدید  آمده  است‌)  و  پیشوا  و  برکنار  از  هوسهای  سرکش  و  پیغمبری  از  (‌تبار)  صالحان  خواهد  بود،  (‌با  رسیدن  این  مژده‌،  زکریا  متحیّرانه  و  مضطربانه  کیفیّت  وقوع  این  امر  خارق‌العاده  را  جویا  شد  و)  گفت‌:  پروردگارا:  چگونه  فرزندی  مرا  خواهد  بود  در  حالی  که  پیری  به  سراغ  من  آمده  است  و  همسرم  نازا  است‌؟  (‌خداوند  توسط  فرشتگان  بدو)  فرمود:  همین ‌طور  است  خداوند  هر  کاری  را  بخواهد  انجام  میدهد.  گفت‌:  پروردگارا!  نشانه‌ای  برای  من  قرار  بده  (‌که  حاملگی  همسرم  را  برساند)‌.  فرمود:  نشانۀ  تو  آن  است  که  نمیتوانی  سه  روز  با  مردم  حرف  بزنی  مگر  با  رمز  و  اشاره‌،  و  (‌در  این  مدّت  به  شکرانۀ  نعمت‌)  پروردگارت  را  بسی  یاد  کن  و  سحرگاهان  و  شامگاهان  او  را  تسبیح  گوی  و  به  پاکی  بستای‌)‌...

این  چنین  خویشتن  را  در  برابر  رخداد  نامرسومی  می‌یابیم‌،  رخدادی  که  پد‌یده‌ای  از  پدیده‌های  مشیّت  آزاد  و  بی‏چون  و  چرای  الهی  را  د‌ر  بردارد،  و  می‌نمایاند  که  خواست  خداوندگار،  مقیّد  به  چیزی  نیست‌ که  مردمان  بدان  انس  و  الفت  دارند  و  آن  را  قانون  ثابت  و  تخلّف  ناپذیر  می‌انگارند؛  از  اینجا  است ‌که  از  هر  رخدادی ‌که  برابر  با  چنین  قانونی  بوقوع  نپیوندد  بفغان  میآیند.  اگر  هم  امری  شدنی  و  پدیده‌ای  علنی  بود  و  نتوانستند  آن  را تکذیب‌ کنند،  خرافات  و  افسانه‌هائی  برای  آن  میسازند  و  یاوه‌ها  و  نارواهائی  پیرامونش  می‌بافند.

هم  اینک  (‌زکریا)  پیرمرد  سالخورده‌ای  است ‌که  همسر  نازائی  دارد  و  در  عنفوان  جوانی  و  دوران  شـاداب  زندگانی‌،  فرزندی  نزائیده  است‌،  به  پیرانه  سر  در  دلش  میل  ژرف  فطری  به  داشتن  فرزند  جوا‌نه  زده  است  و  شوری  درافکنده  است  و آرزو  میکند که  او  را نیز  بازماندگانی  باشند که  به  یادگار  مانند  و  دودمان  وی  را  نگهدارند.  چرا  چنین  آرزوئی  نکند؟  مگر  نه  این  است  که  مریم  عذرای  پاکدامن  را  در  پیش  خویش  می‏‎یابد  و  می بیند که  چگو‌نه  از  الطاف  حق  برخوردار  است  و  روزی  خوار  محبوب  پروردگار  است‌؟! پس  بگذار  او  نیز  رو  به  سوی  پروردگار  خود  دارد  و  دست  مناجات  به  جانب  قاضی‌الحاجات  بردارد  و  از  بارگاه ‌کبریائیش  با  تضرّع  و  فریاد  بخواهد که  فـرزند  شایسته‌ای  بدو  مرحمت  فرماید:

(هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ) (٣٨)

بدان  هنگام  (‌که  زکریا  آن  همه  مرحمت  و  محبّت  خدا  را  در  حق  مریم  دید،  خاشعانه  در  عبادتگاه  به  پا  خاست  و  رو  به  سوی  آسمان  کرد  و)  پروردگار  خوییش  را  به  فریاد  خواند،  گفت‌:  پروردگارا!  (‌هر  چند  که  خود  پیرم  و  خانمم  نازا)  فرزند  شایسته‌ای  از  جانب  (‌لطف  و  کرم‌)  خویش  به  من  عطاء  فرما،  بیگمان  تو  شنوندۀ  دعـائی  (‌و  پذیرندۀ  تمنائی‌)‌...

آیا  اثر  این  دعای  فروتنانۀ ‌گرم  توبه‌کارانه  چه  بود؟  پذیرشی  بود که  مقیّد  به  سنّ  و  سالی  و  عادت  و  الفتی  نیست ‌که  مرسوم  مردمان  است‌.  زیرا  این  پذیرفتگاری  از  مشیّت  مطلق  خداوندگاری  سربرمیزند.  مشیّتی که  آنچه  بخواهد  میکند  و  آنچه  خواهد  شود.

(فَنَادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیَى مُصَدِّقًا بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَیِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ) (٣٩)

پس  (‌خداوند  دعای  او  را  پذیرفت  و)  در  حالی  که  در  عبادتگاه  به  نیایش  ایستاده  بود  فرشتگان  او  را  ندا  در  دادند  که  خداوند  تـو  را  به  یحیی  مژده  میدهد  و  او  تصدیق  کنندۀ  کلمۀ  خدا  (‌یعنی  عیسی‌،  چون  به  کلمۀ  کُنْ‌،  پدید  آمده  است‌)  و  پیشوا  و  برکنار  از  هوسهای  سرکش‌،  و  پیغمبری  از  (‌تبار)  صالحان  خواهد  بود...

دعائی که  از  دل  پاک  برخاسته  بود،  پذیرفته  گردید.  آن  دل  پاکی ‌که  به ‌کسی  امید  بسته  بود که  دعاء  را  می‌شنود،  و  اگر  بخواهد  میتواند  آن  را  بپذیرد.  فرشتگان  زکریا  را  به  فرزند  نرینه‌ای  مژده  دادند که  نام  او  پیش  از  تولّدش  تعیین  شده  و  «یحیی»  بود.  اوصاف  او  نیز  قبلاً  روشن  و  شناخته ‌گشته  بود.  پـیشوای  بزرگوار،  و  برکنار  از  هوسهای  سرکش  است  و  خویشتن  را  از  شهوات  بدور  میدارد  و  زمام  نفس  امّاره  را  با  دست  اختیار  نگه  میدارد  و کششها  و  آرزوهای  دل  را کنترل  مینماید.  همچنین  او  تصدیق‌کنندۀ^[2] ‌کلمه‌ای  است‌ که  از  سوی  خدا  به  پیش  او  میآید.  و  او  پیغمبر  صالحی  از  تبار  صالحان  است‌.  دعاء  زکریا  پذیرفته  شد  و  چیزی  را که  مردمان  قانون  می‌شمارند  و  بدان  عادت  دارند  مانع  و  رادعی  در  برابر  آن  نگردید.  جای  شگفت  است‌ که  مردمان  مشیّت  مطلقۀ  خدا  را  نیز  مقیّد  و  پای‌بند  تعیین  قانون  میدانند!   در  صورتی ‌که  انسان  آنچه  را که  می‏‎بیند  و  قانونش  می‌انگارد،  جز  این  نیست ‌که  امری  است  نسبی  - ‌نه  مطلق  و  نه  نهائی  - ‌...  از  آنجا که  عمر  و  علم  انسان  محدود  است  و  عقل  و  خرد  او  محکو‌م  و فرمانبر  سرشت  ذاتی  بشر  است  انسان  و  عقل  او  نه  میتوانند  به  قانون  نهائی  برسند،  و  نه  میتوانند  به  حقیقت  مطلق  دستیابی  پیدا کنند  ...  لذا  زیبندۀ  انسان  این  است ‌که  در  برابر  خدا  ادب  داشته  باشد  و  در  حدود  سرشت  انسانی  خود گام  بردارد  و  در  محدودۀ  جولانگاه  عقل  خویش  مرغ  اندیشه  را  بپرواز  درآورد.  نه  اینکه  بدون  دلیل  و  رهنما  سر  در  بیابان  بی‏پایان  نهد،  و  از  شدنی  و  ناشدنی  سخن ‌گوید  و دم  زند،  و  برای  مشیّت  مطلّقۀ  الهی  چهارچوبی  از  آزمونها  و  آزموده‌ها  و  مقرّرات  و  قوانین  و  دانش  ناچیز  خود  بسازد!

چنین  پذیرشی  حتّی  برای  خود  زکریا  غیرعادی  و  ناگهانی  بود  - ‌آخر  خود  زکریا  هم  به  هر  حال  انسان  است  -  و  آرزو کرد که  پروردگارش  بدو  بیاموزد که  چگونه  این ‌کاری ‌که  با  توجّه  بدانچه  بشر  بر  آن  خوی ‌گرفته  و  الفت  پذیرفته  است  خارق‌العاده  بشمار  است‌،  بوقو‌ع  می‌ییوندد؟

(قَالَ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی غُلامٌ وَقَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَامْرَأَتِی عَاقِرٌ )

گفت‌:  پروردگارا  چگونه  فرزندی  مرا  خواهد  بود  در  حالی  که  پیری  به  سرا‌غ  من  آمـده  است  و  همسرم  نازا  است‌؟‌...

پاسخ  خود  را  دریافت  ...  پاسخ  سهل  و  ساده‌ای ‌که ‌کار  را  به ‌کاردان  برمیگرداند  و  آن  را  به  حقیقتی  میرساند که  فهم  آن  مشکل  نیست  و  شدن  آن  شگفتی  ندارد:

(قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ) (٤٠)

(‌خداوند  توسط  فرشتگان  به  زکریا)  گفت‌:  همینطور  است  خداوند  هر  کاری  را  بخواهد  انجام  میدهد...

همینطور!  وقتی ‌که ‌کار  به  مشیّت  خدا  گشت  داده  می‌شود  و  ساخته  و  پرداختۀ  او  شمرده  میشود،  دیگر  مشکلی  نمیماند  و  هر  چیز  خارق‌العاده‌ای ‌کار  معمول  و  روزمره  و  شدنی  بشمار  می‌آید،  زیرا  همۀ ‌کارهای  خدا دائماً  به  همین  منوال  صورت  می گیرند  و  همۀ  پدیده‌ها  در  اصل  خارق‌العاده‌اند.  ولی  مردم  دربارۀ  چگونگی  و  روش ‌کار  و  نحوۀ  ساخت  و  ساختار  نمی‌اندیشند  و  حقیقت  را  پیش  چشم  نمیدارند!

همین ‌طور!  به  همین  سادگی  و  آسانی‌،  و  به  همین  بی‌پردگی  و  بازی.  خدا  آنچه  بخواهد  میکند  ...  پس  چه  میشود  اگر  پسری  به  زکریا  عطاء  فرماید،  هر  چند  هم  او  پیر  شده  باشد  و  همسرش  نازا  باشد؟  این  چیزهائی  است  که  بشر  بدانها  خوی گرفته‌اند  و  عادی  می‌پندارند  و  اصول  و  ارکان  خویش  را  بر  مبنای  آن  بنیان  میگذارند  و  آن  را  قانونی  بشمار میآرند  ولی  با  توجّه  به  قدرت  خدا  و  مشیّت  مطلّقۀ  الله‌،  هیچ  چیزی  غیرعادی  و  شگفت  نیست  ...  هر  چیزی  به  مشیّت  خدا  برمی‏گردد  و  برابر  خواست  او  انجام  میگیرد.  مشیّت  و  خواست  پروردگار  هم  آزاد  از  هر  قید  و  بندی  است‌!

لیکن  زکریا  به  علّت  اشتیاق  فراوانی ‌که  به  وقوع  مژده  داشت‌،  و  دهشت  ناگهانی  قضیّه  سراپای  وی  را  فراگرفته  بود،  با  تضرّع  و  زاری  از  ایزد  باری  خواست ‌که  نشانه‌ای  بدو  نماید  تا  آرامش  خاطری  بدان  یابد:

(قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً )

گفت‌:  پروردگارا!  نشانه‌ای  برای  من  قرار  بده  (‌که  حاملگی  همسرم  را  برساند)‌...

در  اینجا  خداوند  بزرکار  او  را  به  راه  اطمینان  حقیقی  رهنمود  میسازد،  و  او  را  از  آنچه  بنا  به  سرشت  انسانی  بدان  خوگرفته  و  عادت  پیدا کرده  است  بدر  میآورد  ...  بدو گو‌شزد  می‌فرماید که  علامت  آن  این  است ‌که  سه  روز  زبانش  برای  سخن ‌گفتن  با  مردم  از کار  می‌افتد  و  تنها  برای  دعا  و  ذکر  خدا  روان  و  در کار  است‌: 

(قَالَ آیَتُکَ أَلا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلا رَمْزًا وَاذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَالإبْکَارِ) (٤١)

 گفت‌:  نشانۀ  تو  آن  است  که  نمیتوانی  سه  روز  بـا  مردم  حرف  بزنی  مگر  با  رمـز  و  اشاره  و  (‌در  این  مدّت  به  شکرانۀ  نعمت‌)‌،  پروردگارت  را  بسی  یاد  کن  و  سحرگاهان  و  شامگاهان  او  را  تسبیح  گوی  و  به  پاکی  بستای‌...

روند  قرآنی  در  همین  جا  سکوت  برمی‏گزیند  ...  ولی  این  کار  شد،  و  زکریا  در  اندرون  خود  چیزی  می‌یابد که  آن  را  در  زندگی  خود  و  زندگی  دیگران  نامأنوس  و  غیرعادی  می‏‎بیند  ...  زبانش  همان  زبان  قبلی  است  ...  لیکن  برای  سخن‌ گفتن  با  مردم  بند  میآبد  و  برای  راز  و  نیاز  با  پروردگارش  آزاد  و  روان  میگردد!  آیا  کدام  قانونی  است ‌که  بر  این  پدیده  حکم  میراند؟  این  قانون‌،  آزادگی ‌کامل  مشیّت  الهی  است  ...  بدون  چنین  قانونی‌،  تفسیر  این  خارق‌العادۀ  نادره  ممکن  نیست  ...  همچنین  است  اعطاء  یحیی  بدو  در  حالی ‌که  زکریا  را  پیری  دریافته  است  و  همسرش  نازا  است  !!!

*

گوئی  این  امر  خارق‌العاده‌،  در  روند  سوره‌،  مـقدّمۀ  رخداد  تولّد  عیسی  است ‌که  همۀ  افسانه‌ها  و  شبهه‌ها  از  آن  سرچشمه  می‌گیرد  ...  هر  چند  هم ‌که  چنین  رخدادی‌،  حلقه‌ای  از  زنجیرۀ  پدیده‌های  مشیّت  مطلّقۀ  الهی  است  ...  در  اینجا  است ‌که  داستان  مسیح  علیه السّلام   آغاز  میگردد،  و  با  پاکی  و  طاعت  و  عبادت‌،  مریم  آمادۀ  پذیرش  نفقۀ  آسمانی  میگردد.

(وَإِذْ قَالَتِ الْمَلائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِینَ (٤٢)

یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ) (٤٣)

 (‌تو  حضور  نداشتی‌)  هنگامی  که  فرشتگان  گفتند:  ای  مریم‌!  خدا  تو  را  برگزیده  و  پاکیزه‌ات  داشته  است‌،  و  تو  را  بر  همۀ  زنان  جهان  برتری  داده  است‌.  ای  مریم‌!  (‌بـه  شکرانۀ  این  نعمت  بزرگ‌)  همیشه  خاشعانه  به  اطاعت  و  عبادت  پروردگارت  مشغول  شو  و  با  نمازگزاران  به  سجده  و  رکوع  بپرداز  (‌و  با  آنان  نماز  بخوان‌)‌...

چه‌ گزینشی؟‌!  خداوند  مریم  را  برای  دریافت  نفخۀ  مستقیم  برمی‏گزیند،  تا  آن  را  بدانگو‌نه  دریافت  دارد که  نخستین  آفریده‌،  یعنی  ’‌آدم‌،  دریافت  داشت‌.  خداوند  این  خارق‌العاده  را  از  طریق  و کانال  مریم  به  بشریّت  می‌نمایاند.  این  هم  گزینشی  است  که  برای  کار  نادر  و  منحصری  در  تاریخ  بشریّت  انجام  می‌پذیرد  ...  این ‌کار  بدون  شک ‌کار  بس  سترگ  و  بزرگی  است‌.

امّا  مریم  خود  نیز تا  بدان  زمان  خبر از  این‌کار  بزرگ  نداشت  و  پی  به  عظمت  این  امر  نبرده  بود.

اشاره  به  پاکی  مریم  دراینجا،  در  برگیرندۀ  مفهوم  مهمّی  است‌.  تولّد  عیسی علیه السّلام آغشته  به  شبهه‌هائی  شده  بود که  یهودیان  بی‌باکانه  و  ناپرهیزگارانه  به  مریم  پـاک  و  پاکدامن  نسبت  میدادند!  در  این  کار  ناجوانمردانه  هم  بدین  امر  تکیه  داشته  و  دلخوش‌ کرده  بودند که  چنین  تولّدی  در  جهان  مردمان  بی‏سابقه  است  و  نمونه‌ای  برای  آن  پیدا  نخواهد  شد. گمان  میبردند که  در  پس  این  پرده  رازی  نهفته  است ‌که ‌کشف  آن  ممکن  نیست  ...  خداوند  رسوایشان  فرماید!!

اینجا  است‌ که  عظمت  این  دین  جلوه‌گر  میشود،  و  روشن  میگردد که  از  چشمۀ  یقین  برمی‌جوشد.  این  محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم   است  پیغمبر  اسلام  که  از  اهل‌ کتاب  - ‌از  جمله  مسیحیان  - ‌تکذیب‌ها  و  رنجها  و  ستیزها  می‏‎بیند  و  خارهای  شبهه‌ها  بر  سر  راه  او  می‌اندازند،  امّا  این  او  است ‌که  از  سوی  پروردگارش  حقیقت  را  دربارۀ  مریم  بزرگوار  دریافت  میدارد  و  به ‌گوش  همگان  میرساند  و  تفضیل  مریم  را  بر  (زنان  جهان‌)،  بطور  مطلق  اعلام  مینماید  و  او  را  در  بلندترین  افقهای  والائی  جای  میدهد.  در  حالی  این ‌کار  را  میکند که  او  در  صحنۀ  مناظرۀ  با  قومی  قرار  دارد که  به  مریم  افتخار  میکنند  و  تعظیم  و  بزرگداشت  او  را  حجّتی  برای  ایمان  نیاوردن  خود  به  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  به  دین  جـدید  می‌شمارند!  چه  صداقتی‌؟‌!  چه  عظمتی؟!  چه  دلیل  بزرگی  بر  درستی  سرچشمۀ  این  دیـن‌،  و  راستی  صاحب  امین  آن‌؟‌!  او  (حق‌)  را  درباره  مریم  و  عیسی  علیه السّلام  از  پروردگارش  دریافت  میدارد،  و  در  چنین  موقعیّتی  این  حق  را  اعلان  مینماید  ...  اگر  او  پیغمبر  راستینی  از  سوی  خداوند  نبود،  چنین  سخنی ‌را  بهیچوجه ‌در چنین  موقعیّتی ‌اظهار و  آشکار  نمیکرد!

(یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ) (٤٣)

ای  مریم  (‌به  شکرانۀ  این  نعمت  بزرگ)  همیشه  خاشعانه  به  اطاعت  و  عبادت  پروردگارت  مشغول  شو  و  با  نمازگزاران  به  سجده  و  رکوع  بپرداز  (‌و  با  آنان  نماز  بخوان‌)‌...

اطاعت  و  عبادت،  خشوع  و  رکوع‌،  و  زندگی  پیوسته‌ای  با  خدا  داشته  باشد  تا  بدین  وسیله  برای ‌کار  بزرگ  و  سترگی  آمادگی  پیدا  کند.

*

در  این  مقطع  از  داستان‌،  و  پـیش  از  پـرده  برداری  از رخداد  بزرگ،  روند  قرآنی  به  چیزی  از  فلسفۀ  داستان  اشاره  میکند  ...  این  چیز  اثبات  وحی  است‌.  وحیی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم را  با  چیزی  آشنا  میسازد که  از  جملۀ  اخبار  غیب  است  و  او  در  هنگام  وقوع  آن‌،  در  محل  حادثه  حضور  نداشته  است‌:

(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ) (٤٤)

این  (‌چیزهائی  که  گفته  شد)  از  جملۀ  خبرهای  غیبی  است  که  آن  را  به  تو  وحی  میکنیم  و  تو  در آن  هنگام  که  قلمهای  خود  را  (‌برای  قرعه‌کشی  به  درون  آب  یا  کیسه‌ای  و  ...)  می‌افکندند  تا  (‌روشن  شـود  بر  طبق  قرعه‌)  کدامیک  سرپرستی  مریم  را  برعهده  گیرد،  و  بدان  هنگام  که  میان  خود  (‌بر  سرپرستر  او)  کشمکش  داشتند  حضور  نداشتی  (‌و  همۀ  اینها  از  راه  وحی  به  تو  میرسد)‌...

این  سخن  اشاره  به  سبقت  جوئی  پرده‌داران ‌کنشت  بر  همدیگر  برای  عهده‌داری  سرپرستی  کردن  مـریم  دارد.  بدانگاه ‌که  مادر  مریم  فرزند  خود  را  به ‌کنشت  میآورد  تا  به  نذری ‌که ‌کرده  است‌،  و  به  عهدی ‌که  با  پروردگارش  بسته  است‌،  وفا کند.  آیات  قرآنی  به  حادثه‌ای  اشاره  دارند که  (‌عهد  قدیم‌)  و  (عهد  جدید)  موجود  و  متدا‌ول‌،  آن  را  بیان  نکرده‌اند.  ولی  حتماً  در  پیش  احبار  و  رهبان،  معروف  بوده  است‌.  این  حادثه‌،  حادثۀ  انداختن  قلمها  به  اندرون  چیزی  است  ...  قلمها  متعلّق  به  پرده‌داران‌ کنشت  بود  تا  بدین  وسیله  شخصی  معیّن  و  شناخته‌ گردد که  مریم  بدو  سپرده  میشود.  آیات  قرآنی  حادثه  را  بدرازا  نمیکشاند،  زیرا که  چه  بسا  برای  شنوندگان  نصّ  قرآنی  در  آن  زمان‌،  چیز  آشکار  و  روشنی  بوده  است‌.  یا  اینکه  تفصیل  داستان  چیزی  بر  اصل  حقیقتی  نمی‌افـزاید ‌که  قرآن  در  صدد  بیان  آن  بر‌ای  آیندگان  است‌.  آنچه  باید  بدانیم  تنها  این  است  که  همگان  برای  تعیین  کسی ‌که  مریم  بدو  سپرده  شود  به  روش  ویژه‌ای که  به  واسطۀ  انداختن  قلمها  انجام  می‌پذیرفت  راضی  شدند،  همانگونه ‌که  ما  امروزه  مثلاً  (‌قرعه)‌،  میکشیم‌.  برخی  از  روایتها  بیان  میدارد که  آنان  قلمهایشان  را  به  رودخانۀ  اردن  انداختند،  و  امواج  آب  همۀ  آنها  را  بجز  قلم  زکریا  با  خود  برد  و  تنها  قلم  او  در  آنجا  ماند.  این  نشانه‌ای  بود  که  بر  آن  اتفاق‌ کرده  بودند،  و  لذا  مریم  را  به  دست  او  سپردند.

همۀ  اینها  جزو  غیبی  است ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  موقع  وقوع  آنها  در  محل  حضور  نداشت  و  از  آنها  بی‏خبر  بود.  اصلاً  چه  بسا  چنین  چیزهائی  از  جملۀ  اسرار کنشت  بوده  و  خواسته  باشد  آنها  را  فاش  نسازد  و  اجازۀ  پخش  آنها  را  هم  نداده  باشد،  ولی  قرآن  به  هنگام  رویاروئی  با  بزرگان  اهل ‌کتاب  در  آن  زمان‌،  آنها  را  به  عنوان  دلیلی  بر  نزول  وحی  الهی  بر  پیغمبر  راستین  خود  بیان  فرموده  باشد.  چیزی  هم  در  این  باره  روایت  نشده  است ‌که  چنین  دلیل  و  حجّتی‌،  از  سوی  ا‌یشان  پذیرفته  نشده  باشد  و  در  ردّ آن ‌کو‌شیده  باشند.  چه  اگر  جائی  برای  بحث  و  جدال  باقی  میماند،  بیگمان  دربارۀ  آن  مجادله  و  ستیز  میکردند،  زیرا  آنان  برای  مجادله  و  مباحثه  آمده  بودند.  هم  اینک  به  تولّد  عیسی  می‌پردازیم‌.  تولّدی ‌که  برابر  عرف  و  عادت  مردمان  بسی  شگفت  و  سترگ  است‌،  ولی  از  نظر  مشیّت  مطلّقۀ  الهی‌، ‌کار  بس  عادی  و  معمولی  است‌:

(إِذْ قَالَتِ الْمَلائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (٤٥)

وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلا وَمِنَ الصَّالِحِینَ (٤٦)

قَالَتْ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ قَالَ کَذَلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (٤٧)

وَیُعَلِّمُهُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٤٨)

وَرَسُولا إِلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الأکْمَهَ وَالأبْرَصَ وَأُحْیِی الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (٤٩)

وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَجِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (٥٠)

إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ) (٥١)

(‌تو  حضور  نداشتی‌)  آنگاه  که  فرشتگان  گفتند:  ای  مریم‌!  خداوند  تو  را  به  کلمۀ  خود  که  نامش  مسیح  عیسی  پسر  مریم  است  مژده  میدهد  و  او  در  این  جـهان  و  آن  جهان  بلند  مرتبه  و  بزرگوار  و  از  زمرۀ  مقرّبان  است‌.  در  گهواره  و  در  حالت  کهولت  (‌یعنی  میان  سالی‌،  که  از  سی  سال  تا  پنجاه  و  یک  سال  است‌)  با  مردم  سخن  خواهد  گفت  و  از  زمرۀ  صالحان  بشمار  است‌.  (‌مریم  در  حالی  که  از  تولّد  فرزند  از  راه  غیر  طبیعی  شگفت  زده  شده  بود)  گفت‌:  پروردگارا!  چگونه  مرا  فرزندی  خواهد  بود  در  حالی  که  انسانی  با  من  نزدیکی  نکرده  است‌؟‌!  فرمود:  اینگونه  هر  چه  را  بخواهد  می‌آفریند،  و  هنگامی  که  ارادۀ  چیزی  کند  (‌و  بخواهد  پدید  آید)  فقط  بدان  میگوید:  پدید  آی‌،  پس  (‌بی‌درنگ‌)  پدید  میآید،  و  بدو  خط  و  کتابت‌،  و  دانش  راستین  و  سودمند،  و  تورات‌،  و  انجیل  می‌آموزد،  و  او  را  به  عنوان  پیغمبری  به  سوی  بنی‌اسرائیل  روانه  میدارد  (‌و  بدیشان  خبر  میدهد)  که  من  (‌بر  صدق  نبوّت  خود)  نشانه‌ای  را  از  سوی  پروردگارتان  برایتان  آورده‌ام‌،  و  آن  اینکه‌:  من  از  گِل  چیزی  به  شکل  پرنده  میسازم‌،  سپس  در  آن  میدمم  و  به  فرمان  خدا  پرنده‌ای  (‌زنده‌)  می‏‎گردد،  و  کور  مادرزاد  و  مبتلای  بـه  بیماری  پیسی  را  شفا  میدهم  و  مردگان  را  به  فرمان  خدا  زنده  میکنم  و  از  آنچه  میخورید  و  از  آنچه  در  خانه‌های  خود  ذخیره  میکنید  به  شما  خبر  میدهم‌!  بیگمان  در  اینها  نشانه‌ای  بـرای  شما  است  اگر  (‌ارادۀ  پذیرش‌)  ایمان  داشته  باشید.  و  (‌من  پیغمبریم  که‌)  تصدیق  کنندۀ  آن  چیزی  هستم  که  پیش  از  من  از  تورات  بوده  است  و  (‌آمده‌ام‌)  تا  پاره‌ای  از  چیزهائی  را  که  (‌بر  اثر  ستم  و  گناه‌)  بر  شما  حرام  شده  است  (‌به  عنوان  تخفیفی  از  سوی  خدا)  برایتان  حلال  کنم‌،  و  نشانه‌ای  (‌به  دنبال  نشانه‌ای‌)  را  برایتان  آورده‌ام‌،  بنابراین  (‌معجزه‌ها  و   نشانه‌های  پیاپی‌)  از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید.  خداوند  پروردگار  من  و  پروردگار  شما  است  پس  او  را  بپرستید،  این  راه  راست  است  (‌و  انسان  را  به  سعادت  هر  دو  جهان  میرساند)‌...

بنابراین  مریم  با  طهارت  و  پاکی  و  خشوع  و  خضوع  و  عبادت  و  پرستش‌،  برای  دریافت  چنین  فضل  و کرمی  و  رویاروئی  با  این  واقعۀ  عظیم  و  محترمی‌،  آمادگی  پیدا  میکند،  و  هم  اینک  او  است ‌که  برای  نخستین  بار  سفارش  این ‌کار  سترگ  را  از  زبان  فرشتگان  می شنود:

(إِذْ قَالَتِ الْمَلائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (٤٥)

وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلا وَمِنَ الصَّالِحِینَ) (٤٦)

 (‌تو  حضور  نداشتی‌)  آنگاه  که  فرشتگان  گفتند:  ای  مریم‌!  خداوند  تو را  به  کلمۀ  خود  که  نامش  مسیح  عیسی  پسر  مریم  است  مژده  میدهد  و  او  در  این  جهان  و  آن  جهان  بلند  مرتبه  و  بزرگوار  و  از  زمرۀ  مقرّبان  است‌.  و  در  گهواره  و  در  حالت  کهولت  (‌یعنی  میان  سالی‌،  که  از  سی  سال  تا  پنجاه  و  یک  سال  است‌)  با  مردم  سخن  خـواهد  گفت  و  از  زمرۀ  صالحان  بشمار  است‌)‌...

این  مژدۀ کامل  و گویائی  است‌ که ‌کار  را  یکسره  روشن  میکند.  مژ‌ده  به ‌کلمه‌ای  از  جانب  خدا  است  که  نامش  مسیح  عیسی  پسر  مریم  است  ...  (‌مسیح)‌،  در  این  عبارت،  بدل  واژۀ  (‌کلمه‌)  است‌،  و  در  حقیقت  همان  (‌کلمه‌)  است‌.  پس  در  فراسوی  این  تغییر  چه  چیز  نهفته  است‌؟

این  و  امثال  این‌،  جزو  امور  غیبی  است  و  بگونۀ  روشن  و  مشخّص  نمی‌توان  به  ماهیّت  چنین  اموری  پی  برد،  و  لذا  شناخت  واقعی  (‌کلمه)‌،  امکان  پذیر  نیست‌،  و  چه  بسا  از  زمرۀ  آن  چیزهائی  باشد که  مقصود  این  آیات  است‌:

(أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ )

کتاب  (‌قرآن‌)  را  بر  تو  نازل  کرده  است‌،  بخشی  از  آن 

آیه‌هار  (‌محکمات)‌،  است  (‌و  معانی  مشخّص  و  اهداف  روشنی  دارند  و)  آنها  اصل  و  اساس  این  کتاب  هستند،  و  بخشی  از  آن  آیه‌های  (‌متشابهات)‌،  است‌،  (‌و  معانی  دقیقی  دارند  و  احتمالات  مختلفی  در  آنها  میرود)‌.  و  امّا  کسانی  که  در  دلهایشان  کژی  است  (‌و  گریز  از  حق  زوایای  وجودشان  را  فرا  گرفته  است‌)  برای  فتنه‌انگیزی  و  تأویل  (‌نادرست‌)  به  دنبال  متشابهات  می‌افتند......  تا  آخر .

و لیکن‌ کار،  ساده‌تر  از  این  است  اگر  بخواهیم  سرشت  این  حقیقت  را  بفهمیم.  بدانگونه ‌که  دل  را  با  خدا  پیوند  دهد،  و  آن  را  با  ساخته  و قدرت  او  آشنا  سازد،  و  مشیّت  مطلّقۀ  الهی  را  بدو  بشناساند.

خداوند  خواست ‌که  با  آفریدن  آدم  از  خاک‌،  زندگی  بشری  را  آغاز کند،  خواه  این  آفرینش  را  مستقیماً  از  خاک  شروع ‌کرده  باشد  و  یا  اینکه  نخستین  سلالۀ  آدم  را  از  خاک  سرشته  باشد.  این‌ کار  سرشت  رازی  را  دگرگون  نمیسازد که  جز  خدا کسی  بر  آن  آگاه  نیست‌.  این  راز،  راز  حیاتی  است‌ که  به  پیکر  نخستین  آفریدۀ  زنده  دمیده  شده  است‌،  یا  آمیزۀ  هستی  آدم ‌گشته  است‌،  اگر  آفرینش  او  مستقیماً  از  خاک  مرده  بوده  باشد.  البته  چه  این  و  چه  آن  در  ساختار  خداوند  جهان‌،  یکی  است‌.  هیچیک  از  آن  دو  در  بودن  و  شدن‌،  بر  دیگری  برتری  ندارد^[3].

این  حیات  از کجا  آمده  است‌؟  بیگمان  حیات‌،  چیزی  است  جدا  از  خاک‌،  و  جدا  از  همۀ  مواد  مرده‌ای  است ‌که  در  این  کرۀ  زمین  وجود  دا‌رد  ...  چیز  ا‌ضافه‌ا‌ی  است‌.  چیزی  است ‌که  با  چیزهای  دیگر  تفاوت  دارد.  چیزی  است‌ که  آثار  و  ظواهری  را  پدید  میآورد که  هرگز  در  خاک  و  در  مادۀ  مرده  بطور کلّی  یافته  نمیشود.

این  رمز  حیات  از کجا  آ‌مده  است‌؟  اینکه  نمیدانیم  نباید  سبب  آن  شود که  راه  انکار  در  پیش‌ گیریم  و  یاوه‌سرائی  کنیم‌!  همانگونه  که  مادیگرایان  با  لجاجت  خردسالانه‌ای  چنین  میکنند  و  هیچ  عاقلی  چه  رسد  به  عالمی‌،  ارزشی  برای  این  کارشان  قائل  نیست‌!

ما  نمیدا‌نیم‌!  همۀ  تلاشهائی  را  هم ‌که  ما  انسانها  با  ابزارهای  مادیمان  برای  شناخت  مصدر  و  سرچشمۀ  حیات  انجام  داده‌ایم‌،  بیفایده  بوده  و  بیهوده  رفته  است‌،  و  همۀ  تلاشهائی  را  هم‌ که  خودمان  برای  ساختن  حیات  از  مادۀ  مرده  صرف ‌کرده‌ایم  ضائع ‌گشته  است‌!

ما  نمیدانیم‌!  ولی  خدائی ‌که  حیات  را  بخشیده  است  همو  میداند  و  بس  ...  او  است‌ که  به  ما  میگوید:  حیات  نفخه‌ای  از  روح  متعلّق  بدو  است‌.  و  پیدایش  حیات  با  سخنی  از  او  پیرایۀ  هستی  به  تن ‌کرده  است‌:

(کُنْ !فَیَکُونُ) بشو ! پس‌میشود.

این  نفخه  چیست‌؟  چگونه  بر  پیکر  مادۀ  بیجان  دمیده  میشود  و  بر  اثر آن  این  راز دقیق  و  نهان  از  فهم  و  شعور  انسان  پدیدار  میگردد؟

آن  چه  چیز  است‌؟  و  چگونه  میشود؟  این  چیزی  است‌ که  خرد  انسان  برای  درک  آن  آفریده  نشده  است‌،  زیرا که  شناخت  چنین  چیزی ‌کار  خرد  نیست‌،  و  بدو  قدرت  درک  آن  داده  نشده  است‌.  پی  بردن  به  ماهیّت  حیات  و  آگاهی  از  راه  دمیدن  نفخه‌،  در  وظیفه‌ای  که  خداوند  انسان  را  برای  انجام  آن  آفریده  است  - ‌وظیفۀ  خلافت  در  زمین  -  هیچ  سودی  برای  او  ندارد.  انسان ‌که  هرگز  از  مادۀ  بیجان  حیات  نمی‌آفریند  ...  پس  اگر  انسان  سرشت  حیات  را  بشناسد،  و  ماهیّت  نفخۀ  روح  متعلّق  به  خدا  را  نیز  بداند،  و  از  چگونگی  پیوند  روح  با  آدم  یا  با  نخستین  پلّۀ  نردبانی ‌که  سلالۀ  زنده  از  آن  بالا  رفته  است  آگاهی  یابد،  چه  ارزشی  برای  او  دارد؟

خداوند  سبحان  می فرماید:  نفخه‌ای‌ که  از  روح  متعلّق  به  خدا  به  پیکر  آدم  دمیده  شده  است‌،  این  امتیاز  و کرامت  را  بدو  بخشیده  است  و  حتّی  او  را  بر  فرشتگان  نیز  برتری  داده  است‌،  پس  بناچار  باید  این  نفخه  چیزی  جدا  از  حیاتی  باشد که  به  کرم  و  میکروب  داده  شـده  است‌!  این‌ کار  ما  را  معتقد  میکند  به  اینکه  انسان  را  جنسی  بدانیم ‌که  پیدایش  ذاتی  و  مستقلّی  دارد  و  در  نظام ‌گیتی از  مکانت  ویژه‌ای  برخوردار  است‌،  و  سائر  زندگان  از  چنین  اکرام  و  اعتباری  بهره‌مند  نمیباشند!

به  هر  حال  این  موضوع  ما،  در  اینجا  نیست‌،  بلکه  نگاه  گذرائی  بود که  در  روند گفتار  لازم  می‌نمود  تا  بدین  وسیله  دفع  شبهه‌ای  شود که  چه  بسا  در  اندرون  خواننده  دربارۀ  بحثی  که  پیرامون  پیدایش  انسان  داشتیم  پدیدار  گردد!

مهم  این  است ‌که  خداوند  در  اینجا  ما  را  از  پیدایش  رمز  حیات  باخبر  میسازد،  هر  چند  هم  سرشت  این  رمز  را  نشناسیم  و کیفیت  دمیدن  آن  به‌ کالبد  مادۀ  مرده  را  نفهمیم‌.

خداوند  متعال  خواست  که  به  دنبال  پیدایش  آدم  بگونۀ  ذاتی  مستقیم‌،  راه  معیّنی  برای  تکرار  پیدایش  انسانی  پدید  آورد‌،  و  آن  راه  نزدیکی  نر  و  ماده‌،  و گردهمائی تخمک  زن  و  سلول  جنسی  مرد  (‌یعنی‌:  اُووِلْ  و  اسْپِرْماتُوزُوئید)  است‌،‌ که  با  به  هم  رسیدن  آن  دو  باروری  انجام  میگیرد،  و  تولید  نسل  امکان  می‌پذیرد؛  تخمک  زن  (‌یعنی‌،  اوول‌)  زنده  است  و  مرده  نیست‌،  و  همچنین  سلول  جنسی  مرد  (‌یعنی‌:  اسپرماتوزوئید)  هم  جاندار  و  پویا  است‌.

آنچه  مألوف  و  مرسوم  مردمان  بود  بر  این  قاعده  به  پیش  رفت  ...  تا  آنگاه ‌که  خداوند  خواست  این  قاعدۀ  گزیده  را  در  فردی  از  آدمیزادگان  بر  هم  زند،  و  او  را  بگو‌نه‌ای  پدید  آورد که  نزدیک  و  شبیه  به  پیدایش  نخستین  باشد،  اگر  هم  تماماً  مانند  آن  نباشد.  مادۀ  تنهائیی،  نفخه‌ای  را  دریافت  میدارد که  بدون  مقدّمه  حیات  را  می‌آفریند،  و  بر  اثر  آن  نفخه‌،  در  او  حیات  پدیدار  میشود!

آیا  این  نفخه  همان‌ کلمه  است‌؟  آیا کلمه  عبارت  از  قصد  اراده  است‌؟  آیا  منظور  از کلمۀ  واژۀ  (‌کُنْ)،  است‌^[4].

که  گاهی  حقیقت  را  میرساند  و گاهی ‌کنایه  از  قصد  اراده  است‌؟  آیا کلمه‌،  همان  عیسی  است‌،  یا  اینکه ‌کلمه  آن  چیزی  است‌ که  بودن  او  از  آن  بود؟

همۀ  اینها  بحثهائی  است ‌که  فایده‌ای  بجز  القاء  شبهه‌ها  به  دنبال  ندارد  ...  چکیدۀ  همۀ  این  بحثها  این  است‌ که‌:  خداوند  خواست  حیاتی  را  بیافریند که  نـظیر  نداشته  باشد.  چنین  حیاتی  را  برابر  ارادۀ  مطلّقۀ  خود  بیافرید،  ارادۀ  مطلّقه‌ای ‌که  با  نفخه‌ای  از  روح  متعلّق  به  خدا  حیات  را  می‌آفریند.  ما  آثار  حیات  را  می‏‎بینیم  ولی  ماهیّت  آن  را  نمی‌فهمیم‌.  باید  هم ‌که  نفهمیم‌،  زیرا که  دانستن  آن‌،  در  انجام  وظیفۀ  خلافت  در  زمین  هیچگو‌نه  قدرتی  بر  قدرتمان  نمی افزاید.  چون  هیچگاه  آفرینش  حیات  جزو  تکالیف  خلیفه‌گری  نبوده  و  نخواهد  بود!  بدین  منوال ‌کار  سهل  و  ساده  فهمیده  میشود،  و  وقوع  آن  شبهه‌ها  را  برنمی‌انگیزد!

فرشتگان  اینگونه  به  مریم  مژدۀ  ‌کلمه‌ای  را  میدهند که  از  سوی  خدا  است  و نامش  مسیح  عیسی  پسر مریم  است  ...  این  مژده  جنس  عیسی  و  نام  و  نسب  او  را  در  بر  گرفته  است‌.  از  این  نسب  فهمیده  میشود که  نسبت  او  به  مادرش  بر  میگردد  ...  علاوه  از  این‌،  چنین  مژده‌ای  متضمّن  صفت  و  مکانت  او  در  پیشگاه  پروردگارش  میباشد:

(وَجِیهًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ) (٤٥)

او  در  این  جهان  و  آن  جهان  بلند  مرتبه  و  بزرگوار  و  از  زمرۀ  مقرّبان  است‌...

همچنین  این  مژده  معجزه‌ای  را  در  بردارد که  با  تولّد  عیسی  همراه  است‌:

(وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ )...

و  در  گهواره  با  مردم  سخن  میگوید...

دیدگاهی  از  آیندۀ  او  را  هم  در  بردارد:

(وَکَهْلا)...

 و  د‌ر  میانه  سالی...

نشانۀ  او  و کاروانی ‌که  بدان  نسبت  میرساند  نیز  در  این  مژده  نهان  است‌:

(وَمِنَ الصَّالِحِینَ) (٤٦)

و  از  زمرۀ  صالحان  است‌... 

امّا  مریم‌،  دوشیزۀ  پاکیزۀ  پاکدامنی ‌که  مقیّد  به  مرسوم  و  مألوف  بشر  در  زندگی  است‌،  چنین  مژده‌ای  را  همانگو‌نه دریافت  داشت‌ که  دختری  آن  را  دریافت  میدارد.  رو  به  سوی  پروردگارش  نمود  و  به  درگاهش  مناجات  آغاز  کرد  و  چشم  به  بارگاه‌ کبریائیش  دوخت  و  به  زاری  از  خدا  خواست ‌که  این  چیستان  را  برای  او  حلّ ‌کند که  خرد  انسان  را  حیران  و  ویلان  میکند:

(قَالَتْ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ )

گفت‌:  پروردگارا!  چگونه  مرا  فرزندی  خواهد  بود  در  حالی  که  انسانی  با  من  نزدیکی نکرده  است‌؟‌!...

پاسخ  بدو  رسید  و  او  را  متوجّه  حقیقت  ساده‌ای ‌کرد که  انسانها  به  سبب  خو  و  الفت  زیادی ‌که  به  اسباب  و  مسبّبات  ظاهری  دارند  از  آن  غافل  خواهند  شد  و  به  علّت  دانش  اندیشان  و  مألوف  و  مرسوم  محدودشان  از  آن  بی‏خبر  خواهند  گشت‌:

(قَالَ کَذَلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) (٤٧)

گفت‌:  اینگونه  هر  چه  را  بخواهد  می‌آفریند،  و  هنگامی  که  ارادۀ  چیزی  کشد  (‌و  بخواهد  پدید  آید)  فقط  بدان  میگوید:  پدید  آیی؛  پس  (‌بی‌درنگ‌)  پدید  میآید...

هنگامی ‌که ‌کار  به  این  حقیقت  اوّلیه  برگشت  داده  میشود،  شگفت  از  میان  بر  می‌خیزد  و  حیرت  و  سرگشتگی  برطرف  میشود،  و  دل  اطمینان  می‏ییابد  و  آرام  می‏‎گیرد،  و  انسان  به  خود  می‌آید  و  با  شگفتی  از خویشتن  می‌پرسد:  چگونه  من  از  ایـن‌ کار  سرشتی  آشکار  و  معقول  و  زودفهم  در  شگفت  شده‌ام  و  تعجّب ‌کرده‌ام‌؟!  قرآن  اینگونه  بینش  اسلامی  را  دربارۀ  چنین  حقائق  بزرگ  پدیدار  میکرد  و  به  همین  سادگی  سرشتی  زود  فهم‌،  پرده  از  آنها  به  یکسو  میزد،  و  بدین  منوال  شبهه‌هائی  را  میزدود که  فلسفه‌های  پیچیده  آنها  را  پیچ  میدادند  و  دشوار  مینمودند.  ولی  قرآن  با  راههای  فطری  و  ساده  گره  از کارها  میگشود  و  آنها  را  در  آئینۀ  صاف  دلها  و  عقلها  بطور  یکسان  جلوه‌گر  میساخت  و  استوار  میداشت‌.

آنگاه  فرشته  مژده‌ای  را که  به  مریم  میدهد  دنبال  میکند  و  او  را  بدین  مژده‌ که  خداوند  وی  را  برای  به  دنیا  آوردن  بی‏نظیر  چنین  آفریدۀ  شریفی  برگزیده  است  افتخار  می‏بخشد  و  بدو  میگوید که  چگونه  این  آفریده  در  میان  بنی‏اسرائیل  زندگی  خود  را  بسر  می‏‎برد  ...  در  اینجا  است  که  مژده‌ای  که  به  مریم  داده  میشود،  با  آغاز  شدن  تاربخ  مسیح  به  هم  می‌آمیزد،  و  در  روند گفتار  واحدی  به  هم  میرسند،  و  همانگونه ‌که  روش  قرآن  است  گوئی  هر  دوی  آ‌نها  هم  اینک  رخ  میدهند:

(وَیُعَلِّمُهُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ) (٤٨)

و  بدو  خط  و  کتابت‌،  و  دانش  راستین  و  سودمند،  و  تورات‌،  و  انجیل  می آموزد...

شاید  مراد  از  (کتاب)‌،  ،‌کتابت  و  نوشتن  باشد.  شاید  هم  منظور  از  آن  خود  تو‌رات  و  انجیل  باشند،  و  عطف  آن  دو  بر کتاب‌،  عطف  بیان  بشمار  آید.  حکمت  هم  حالتی  در  نفس  است‌ که  با  بودن  آن‌، ‌کارها  در  جای  مناسب  خویش  انجام  پذیرند  و  در  پرتو  آن  راه  درست  تشخیص  داده  شود  و  پیروی ‌گردد.  حکمت‌،  خیر  و  برکت  بسیاری  است‌.  تورات  همانند  انجیل‌ کتاب  عیسی  بشمار  امده  است‌.  چه  تورات  اساس  دینی  بوده  است‌ که  عیسی  آن  را  با  خود  آورده  است‌.  انجیل  مکمّل  تورات  بوده  و  روح  تورات  را  زنده‌ کرده  است  و  نیز  روح  آئینی  را  زندگی  دوباره  بخشیده  است‌ که  در  دلهای  بنی‏اسرائیل  پژمرده  و  از  آئینۀ  قلوبشان  نهان‌ گشته  بود.  این  چیزی  است‌ که  بسیاری  ازکسانی ‌که  دربارۀ  مسیحیت  سخن  میگویند،  در  آن  دچار  اشتباه  شده‌اند  و  تورات  را  نادیده  گرفته‌اند.  در  صورتی ‌که  تورات  اساس  دین  مسیح  علیه السّلام  است‌،  و  در  آن  قانونی  است ‌که  نظام  جامعه  بر  آن  استوار  میگردد،  و  انجیل  جز  اند‌کی  از  آن  را  تعدیل  ننموده  است‌.  انجیل  همان  نفخۀ  حیات  بخش  و  تازه‌کنندۀ  روح  دین  است‌،  و  دل  انسان  را  به  وسیلۀ  پیوند  مستقیم  آن  به  خدا  در  پرتو  نصوص  خود،  صیقلی  میدهد  و  پاکیزه  میدارد.  این  حیات  بخشی  و  تهذیب  دو  چیزی  هستند که  مسیح  آنها  را  با  خود  آورده  است  و  در  راهشان  تلاش  و  کوشش  نموده  است  تا  آنگاه‌ که  نسبت  بدو  نیرنگ  کردند،  همانگونه ‌که  خواهد  آمد:

(وَرَسُولا إِلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الأکْمَهَ وَالأبْرَصَ وَأُحْیِی الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) (٤٩)

او  را  به  عنوان  پپغمبری  به  سوی  بنی‌اسرائیل  روانه  میدارد  (‌و  بدیشان  خبر  میدهد)  که  من  (‌بر  صدق  نبوّت  خود)  نشانه‌ای  را  از  سوی  پـروردگارتان  برایتان  آورده‌ام  و  آن  اینکه  :  من  از  گِل  چیزی  به  شکل  پرنده  میسازم‌،  سپس  در  آن  میدمم  و  به  فرمان  خدا  پرنده‌ای  (‌زنده‌)  می‏یگردد،  و  کور  مادرزاد  و  مـبتلای  به  بیماری  پیسی  را  شفا  میدهم  و  مردگان  را  به  فرمان  خدا  زنده  میکنم  و  از  آنچه  میخورید  و  از  آنچه  در  خانه‌های  خود  ذخیره  میکنید  به  شما  خبر  میدهم‌!  بیگمان  در  اینها  نشانه‌ای  برای  شما  است  اگر  (‌ارادۀ  پذیرش‌)  ایمان  داشته  باشید...

این  نصّ  قرآنی  به  ما  میگوید که  رسالت  عیسی  علیه السّلام  برای  بنی‏اسرائیل  بوده،  پس  او  یکی  از  پیغمبران  ایشان  است‌.  بنابراین  توراتی ‌که  بر  موسی  علیه السّلام  نازل  شده  است  و  در  آن  شریعت  منظّمی  برای  زندگی  قوم  اسرائیل  است‌،  و  متضمّن  قوانین  معامله  و  تجارت  و  تنظیم  شؤون  زندگی  است‌،  در  اصل‌،‌ کتاب  عیسی  نیز  بشمار  است‌،  و  انجیل  هم  بدان  افزوده  میشود که  متضمّن  احیاء  روح  و  تهذیب  قلب  و  بیداری  عقل  است‌.

معجزه‌ای ‌که  خداوند  به  مادر  عیسی  یعنی  مریم  مژده  داده  بود  و  بدو  بشارت  فرموده  بود  به  اینکه  چنین  معجزه‌ای  بر  دست  عیسی  انجام  میگیرد،  و  عیسی  بعدها  عملاً  به  بنی‏اسرائیل  نشان  خواهد  داد  عبارت  بود  از  دمیدن  جان  به‌ کالبد  مادۀ  بیجان  و  بخشیدن  رمز  حیات  به  موات‌،  و  زنده‌ کردن  مردگان  مردمان‌،  و  بینائی  بخشیدن  کور  مادرزاد،  و  شفا  دادن  مبتلای  به  بیماری  پیسی‌،  و  خبر  دادن  از  غیب  - ‌البتّه  آنچه ‌که  نسبت  بدو  غیب  بود  -  و  آن  عبارت  بود  از  اندوختۀ  اقوات  و  غیره  در  خانه‌های  بنی‏اسرائیل،  در  حالی ‌که  او  آنها  را  ندیده  بود  و  بدور  از  دید  او  بود.

نصّ  قرآنی  میکوشد که  بر  زبان  عیسی علیه السّلام  بیان  دارد  -  همانگونه‌ که  در  غیب  خدا  مقدّر  بود  و  به  هنگام  مژده  دادن  به  مریم‌ گفته  شد،  و  همانگونه ‌که  بعد  از  آن  بر  زبان  عـیسی  جـاری  و  تحقّق  پذیرفت  -‌که  هر کار  خارق‌العاده‌ای  از  این  خارق‌العاده‌هائی  که  عیسی  آن  را  برایشان  آورده‌،  از  سوی  خدا  بوده  است‌.  به  دنبال  هر  یک  از  این  خارق‌العاده‌ها  هم  اجازۀ  خدا  ذکر  شده  است  تا  موضوع  بیشتر شکافته  شود  و  مرزبندی  روشن‌تر  نموده‌ گردد.  برای  احتیاط  بیشتر،  اجازۀ  خدا  در  آخر  هر  یک  از آنها  بیان  شده  و  تنها  به  ذکر  اجازۀ  خدا  در  پایان  مطالب  اکتفاء  نشده  است‌.

این  معجزه‌ها  بطور کلّی  متعلّق  به  ایجاد  حیات  یا  عودت  حیات‌،  یا  بهبودی  بخشیدن  است  که  خـود  شاخه‌ای  از  حیات  است‌.  دیدن  غیب  نهان‌،  بدور  از  بُرد  دیدگان  است  ...  چنین  معجزاتی  در  حقیقت  هماهنگ  با  تولّد  عیسیی،  و  اعطاء  پیرایۀ  وجود  بدین  موجود  و  دمیدن  جان  به ‌کالبد  او  است‌،  آن  هم  بدانگونه  که  نظیری  جز  آدم  علیه السّلام  برای  او  نمی توان  یافت‌.  وقتی که  خدا  بتواند  چنین  معجزاتی  را  بر  دست  فردی  از  آفریدگانش  جاری  سازد  ،  همو  میتواند  خود  این  فرد  را  هم  بدون  نمونه  و  مثال  بیافریند  ...  در  این  صورت  نیازی  نیست  این  همه  شبهه‌ها  و  افسانه‌ها  در  حول  و  حوش  چنین  تولّد  ویژه‌ای  پدید  آید  و  زبان  به  زبان  بگردد.  وقتی ‌که  چنین  تولّدی  به  مشیّت  مطلّقۀ  خداوند  نسبت  داده  شود،  و  مردمان  خداوند  سبحان  را  به  مألوف  و  مرسوم  خودشان  مقیّد  نسازند  و  خدا  را  همچو‌ن  انسان  نینگارند!

(وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَجِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (٥٠)

إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ) (٥١)

و  (‌من  پیغمبریم  که‌)  تصدیق  کنندۀ  آن  چیزی  هستم  که  پیش  از  من  از  تورات  بوده  است  و  (‌آمده‌ام‌)  تا  پاره‌ای  از  چیزهائی  را  که  (‌بر  اثر  ستم  و  گناه‌)  بر  شما  حرام  شده  است  (‌بعنوان  تخفیفی  از  سوی  خدا)  برایتان  حلال  کنم‌،  و  نشانه‌ای  (‌به  دنبال  نشانه‌ایی)  را  برایتان  آورده‌ام  ،  بنابراین  (‌معجزه‌ها  و  نشانه‌های  پیاپی‌)  از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید.  خداوند  پروردگار  من  و  پروردگار  شما  است  پس  او  را  بپرستید،  این  راه  راست  است  (‌و  انسان  را  به  سعادت  هر  دو  جهان  میرساند)‌.

این  خاتمه  دعوت  عیسی  علیه السّلام  از  بنی‏اسرائیل،  پرده  از  حقائق  بنیادینی  برمیدارد که  در  آئین  خدا  و  در  مفهوم  این  آئین  در  دعوت  همۀ  پیغمبران  - ‌علیهم  السّلام  -  موجود  بوده  است‌.  حقائقی  که  دارای  ارزش  ویژه‌ای  هستند،  مخصوصاً  بدانگاه‌ که  بر  زبان  خود  عیسی  علیه السّلام  جاری  میشوند.  کسی  که  این  شبهه‌ها  و  افسانه‌های  بیشمار  پیرامون  چگونگی  تولّد  او  بپا  خاسته  است  و  همه  ناشی  از  انحراف  از  حقیقت  دین  خدا  بوده،  حقیقتی  که  در  پیش  این  پیغمبر  و  آن  پیغمبر دگرگو‌ن  نمیشود  و  همان  است ‌که  هست‌.

عیسی  وقتی‌که  میگوید:

(وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ )

(‌من  پپغمبریم  که‌)  تصدیق  کنندۀ  آن  چیزی  هستم  کـه  پیش  از  من  از  تورات  بوده  است  و  (‌آمده‌ام‌)  تا  پاره‌ای  از  چیزهائی  را  که  (‌بر  اثر  ستم  و  گناه‌)  بر  شما  حرام  شده  است  (‌بعنوان  تخفیفی  از  سوی  خدا)  برایتان  حلال  کنم‌... 

پرده  از  سرشت  مسیحیّت  راستین  برمی‏دارد.  چه  توراتی  که  بر  موسی  علیه السّلام نازل  شده  است‌،  متضمّن  قانون  منظّمی  برای  زندگی  مردمان  برابر  نیاز  آن  زمان  و  شرائط  زندگانی  بنی‏اسرائیل  بوده  است  -  اگر  چه  دین  ویژه‌ای  برای  مجموعه  انسانهائی  در  مدّت  زمانی  بوده  است  -  چنین  توراتی  در  رسالت  عیسی  علیه السّلام  معتبر  بشمار  آمده  و  رسالت  او  تصدیق‌کنندۀ  تورات  می‏‎باشد،  البته  تعدیلهائی  در  آن  داده  است  که  متعلّق  به  حلال ‌کردن  برخی  از  چیزهائی  است‌ که  خداوند  بر  ایشان  حرام  کرده  بود.  این  تحریم  نیز  جنبۀ  تنبیه  و  مجازات  داشت  و  به  خاطر  معاصی  و  انحرافاتی  دامنگیرشان  شده  بود  و  خداوند  میخواست  به  وسیلۀ  تحریم  برخی  از  چیزهای  حلال  بر  آنان‌،  ایشان  را  ادب ‌کند.  سپس  همو  خواست ‌که  با  قدوم  مسیح  علیه السّلام بدیشان  رحم‌ کند  و  آن  چیزهائی  را  که  بر  آنان  حرام‌ کرده  بو‌د  دوباره  بر‌ایشان  حلال‌ گر‌داند.  از  این  روشن  میشود که  سرشت  دین  -‌ هر  دینی که  باشد  - ‌این  است‌ که  هدف  آن  تنظیم  زندگی  مردمان  به  وسیلۀ  قانونگذاری  است‌،  و  تنها  به  جنبۀ  تهذیب  اخلاق  اکتفاء  نمیکند،  و  تنها  به  تربیت  مشاعر  وجدانی  و  احساسات  درونی  توجّه  ندارد،  و  همچنین  تنها  به  عبادات  و  مراسم  هم  بسنده  نمینماید.  چه  پرداختن  به  یکی  از  این  امور  و  فراموش‌ کردن  جنبه‌های  دیگر،  دین  بشمار  نمیآید.  بلکه  دین  چیزی  جز  راهی که  خداوند  آن  را  برای  زند‌گی  انسانها  خواسته  است‌،  و  نظام  حیاتی ‌که  زندگی  انسانها  را  با  برنامۀ  الهی  پیوند  میدهد  نمیباشد.

جداسازی  عنصر  عقیدۀ  ایمانی‌،  از  شعائر  و  مراسم  عبادی،  و  از  ارزشهای  اخلاقی  و  از  قوانین  و  مقرّرات  نظم  و  نظام  و  سر  و  ساماندهی‌،  در  هر آئینی ‌که  بخواهد  زندگانی  مردمان  را  برابر  برنامۀ  الهی  بچرخاند  و  راه  ببرد،  غیر  ممکن  و  ناشدنی  است‌.  جدائی  افکندن  میان  این  اصول  و  ارکان  به  هر  شیو‌ه  و  اندازه‌ای ‌که  با‌شد،  کارکرد  دین  را  در  جانهای  مردمان  و  در  زندگی  ایشان  باطل  و  تباه  میسازد،  و  با  منظور  دین  و  سرشت  آن  بدانگونه ‌که  خواست  خداوندی  است  مخالف  می‏‎باشد.  عیناً  این‌ کار  برای  دیانت  مسیحی  پیش  آمد.  از  آنجا که  شرائط  و ظروف  تاریخی  چندی  از  یک  سو  رخ  نمود،  و  از  سوی  دیگر  دیانت  مسیحی  برای  مدّت  زمان  محدودی  آمده  بود  و  با  آمدن  آخرین  دین  خاتمه  می پذیرفت‌،  و گذشته  از  اینها  بیشتر  از  مدّت  زمان  معیّن  خود  نیز  پائیده  بود،  جنبۀ  نظام  قانونی  در  آن  از  جنبۀ  روحانی  تعبّدی  اخلاقی ‌گسیخته  گردیده  بود  ...  چنین  واقع  شد که  دشمنانگی  تندی  میان  یهودیان  با  عیسی  علیه السّلام  و  یارانش  و  آنان ‌که  بعدها  از آئین  او  پیروی  کردند  درگرفت‌.  این  امر  سبب  جدائی  تورات  از  انجیل  شد.  تورات  متضمّن  قوانین  و  مقرّرات  و  انجیل  حامل  احیاء  روحی  و  تهذیب  اخلاقی  بود  ...  همچنین  چنان  قوانین  و  مقرّراتی  محدود  به  زمان  خاص  و  مربوط  به  گروه  ویژه‌ای  از  مردمان  بود  ...  تقدیر  الهی  بر  این  بو‌د  که  شریعت  شامل  جاودانه‌ای  برای  بشریّت  در  موعد  مقرّر  خود  به  ارمغان  آید.

به  هر  حال  قسمت  دیانت  مسیحی  این  شد که  آئین  بدون  قانونی  باشد.  در  اینجا  بود که  نتوانست  زندگی  اجتماعی  ملّتهائی  را  رهبری ‌کند که  متدیّن  بدان  بودند.  چه  رهبری  زندگی  اجتماعی  خواهان  یک  جهان‌بینی  اعتقادی  است  که  این  جهان‌بینی  بتواند  همۀ  هستی  و  زندگی  انسان  و  مقام  او  را  در  پهنۀ  این  هستی  تفسیر کند،  همانگونه‌ که  خواهان  نظام  عبادی  و  ارزشهای  اخلاقی  است‌.  علاوه  بر  این  بیگمان  قوانین  و  مقرّراتی  ضرورت  دارد که  زندگی  مردمان  را  سر  و  سامان  و  نظم  و  نظام  بخشد  و  خود  بردمیده  از  جهان‌بینی  اعتقادی  و  از  این  نظام  عبادی  و  چنین  ارزشهای  اخلاقی  باشد.  این  بند  و  بست  ترکیبی  دین  همان  چیزی  است ‌که  پابرجائی  نظام  اجتماعی  را  تضمین  میکند  و  چنین  نظامی  از  انگیزه‌های  مفهوم  و  ضمانتهای  استواری  برخوردار  می‏‎باشد  ...  هنگامی  که  آن  چنان  جدائی  در  دین  مسیحی  بوقوع  پیوست‌،  دیانت  مسیحی  نتوانست  نظام  شاملی  برای  زندگی  بشریّت  باشد،  و  پیروانش  مجبور  شدند  که  میان  ارزشهای  روس  و  ارزشهای  عملی  در  همۀ  امور  زندگی  خود  حدائی  بیندازند،  و  از  جمله  نظام  اجتماعیی  را که  این  زندگی  بر آن  استوار  است  جدا کنند  و  مستقلّ  از  هر چیز  بدان  بنگرند.  این  بود که  قوانین  اجتماعی  بر  اساسی  جدا  از  اساس  طبیعی  یگانۀ  خود  استوار  شد،  و  در  هوا  معلّق  ماند،  یا  کج  و  معوج  بر  چنان  اساس  ناپسندی  جای  گرفت‌!

این  امر  چیز  عادی  و  مرسومی  در  زندگی  بشریّت  نبود،  و  رخداد کوحکی  در  تاریخ  بشری  بشمار  نمیآید  ...  بلکه  واقعۀ  سترگی  بود  که  از  آن  بدبختی  و  سرگشتگی  و  گسیختگی  و  رمندگی  و  بلائی  سرچشمه  میگیرد که  امروزه  تمدّن  مادی  در  آن  غوطه‌ور  و  دست  به‌ گریبان  است‌،  چه  درکشورهائی  که  مردمان  هنوز  پیرو  دیانت  مسیحی  هستند  -‌ هر  چند که  دیانت  مسیحی  به  سبب  فقدان  قوانین‌،  خالی  از  نظام  اجتماعی  است  -  و  چه  در  کشورهائی  که  مردمان  آنجاها  سر  از  دیانت  مسیحی  برتافته‌اند،  هر  چند  هم  در  حقیقت  خیلی  از کسانی  بدور  نمیباشند که  ادّعاء  مینمایند که  مسیحی  هستند  ...  زیرا  دیانت  مسیحی  بدانگونه ‌که  حضرت  مسیح  آن  را  آورده  است‌،  و  همانگونه ‌که  سرشت  هر  دینی  است ‌که  شایستۀ  واژۀ  دین  است‌،  عبارت  از  شریعتی  است  که  زندگی  را  نظم  و  نظام  می‏بخشد،  و  بردمیده  از  جهان‌بینی  اعتقادی  دربارۀ  خدا  بو‌ده‌،  و  جوشیده  از  ارزشهای  اخلاقی  مستند  بدین  جهان‌بینی  می باشد  ...  اگر  چنین  آئینی  از  این  اساس  شامل  و کامل  برخو‌ردار  نباشد،  مسیحیّت  بشمار  نمیآید،  و  بطور کلّی  دین  نخواهد  بود!  و  بدون  چنین  اساس  شامل  و کاملی‌،  نظام  اجتماعی  پدیدار  و  پایدار  نمیگردد  که  زندگی  بشری  را  در  برگیرد  و  پاسخگوی  نیازمندیهای  نفس  بشری  باشد  و  بتواند  به  واقعیّت  زندگی  بشری  پاسخ  دهد  و رویهمرفته  روح  بشریّت  و  زندگی  بشریّت  را  به  سوی  خدا  اوج  بخشد.

این  حقیقت  یکی  از  مفاهیمی  است ‌که  سخن  مسیح  علیه السّلام  متضمّن  آن  است‌:

(وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ ...الخ.)

(‌من  پیغمبریم  که‌)  تصدیق  کنندۀ  آن  چیزی  هستم  که  پیش  از  من  از  تورات  بوده  است  و  (‌آمده‌ام‌)  تا  پاره‌ای  از  چیزهائی  را  که  (‌بر  اثر  ستم  و  گناه‌)  بر  شما  حرام  شده  است  (‌بعنوان  تخفیفی  از  سوی  خدا)  برایتان  حلال  کنم‌...  تا  آخر.

او  در  رساندن  چنین  حقیقتی  به  نخستین  حقیقت  سترگ  استناد  میجوید.  حقیقت  توحیدی ‌که  شبهه‌ای  در  آن  نیست‌:

(وَجِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (٥٠)

إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ) (٥١)

و  نشانه‌ای  (‌به  دنبال  نشانه‌ای‌)  را  برایـتان  آورده‌ام  ،  بنابراین  (‌معجزه‌ها  و  نشانه‌های  پیاپی‌)  از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید.  خداوند  پروردگار  من  و  پروردگار  شما  است  پس  او  را  بپرستید،  این  راه  راست  است  (‌و  انسان  را  به  سعادت  هر  دو  جهان  میرساند)‌...

او  حقیقت  جهان‌بینی  اعتقادیی  را  اعلان  میدارد  که  دین  خدا  جملگی  بر  آن  استوار  می‏‎باشد.  معجزاتی ‌که  او  برایشان  آورده  است  از  جانب  خود  آنها  را  برای  آنان  نیاورده  است‌،  چه  او  انسان  است  و  قدرت  ارائۀ  معجزات  را  از  سوی  خویش  ندارد.  بلکه  او  آنـها  را  از  سوی  خدا  برایشان  آورده  است‌.  رسالت  او  قبل  از  هر  چیز  بر  ترس  از  خـدا  و  پرهیزکاری  و  اطاعت  و  فرمانبرداری  از  پیغمبرش  استوار  است  ...  به  دنبال  آن  تأکید  میدارد که  خداوند  پروردگار  او  و  ایشان  بدون  هیچ  فرقی  است‌،  و  او  پروردگار  نیست  و  بلکه  بندهای  است‌.  و  اعلان  مینماید که  عبادتشان  تنها  برای  خدا  بوده  و  تنها  او  را  بپرستند،  زیرا  بندگی  جز  خدای  را  نسزد  ...  آنگاه  سخن  خود  را  با  حقیقت‌ گسترده‌ای  به  پایان  میرساند:  خدای  را  یگانه  دانستن  و  تنها  بندگی  او  را  کردن‌،  و  اطاعت  از  پیغمبر  و  نظامی ‌که  او  آن  را  با  خود  آورده  است‌،  (این  راه  راست  است)‌،  و  غیر  از  آن  راه‌،  همۀ  راهها کج  و نادرست  بوده  و چنین  راههائی  بیگمان  راه  دین  راستین  نیست‌.

*

روند گفتار  از  مژدۀ  فرشتگان  به  مریم  دربارۀ  پسرش‌ که  چشم  به  راهش  بود،  و  بیان  صفات  و  معجزات  و کلمات  پسر که  به  تتمّۀ  بشارت  میماند،  مستقیماً  منتقل  میشود  به  بیان  فهمیدن  و  پی  بردن  او  به‌ کفر  بنی‏اسرائیل،  و  می‌پردازد  به  درخواست  او  از  یارانش  برای  تبلیغ  دین  خدا:

(فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسَى مِنْهُمُ الْکُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (٥٢)

رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ) (٥٣)

هنگامی  که  عیسی  از  ایشان  احساس  کفر  (‌و  سرکشی  و  نافرمانی‌)  کرد  گفت‌:  کیست  که  یاور  من  به  سوی  خدا  (‌و  برای  تبلیغ  آئین  او)  گردد؟  حواریّون  گفتند:  ما  یاوران  (‌دین‌)  خدائیم‌،  (‌زیرا  ما)  به  او  ایمان  آورده‌ایم  و  (‌تو  نیز)  گواه  باش  که  ما  مخلص  و  منقاد  (‌اوامر  او)  هستیم‌.  پروردگارا!  ما  بدانچه  نازل  فرموده‌ای  ایمان  آورده‌ایم  و  از  پیغمبر  پیروی  نموده‌ایم‌،  پس  ما  را  از  زمرۀ  گواهان  (‌بر  تبلیغ  پپغمبر  و  انکار  بنی‌اسرائیل‌)  بنویس‌...

در  اینجا  میان  پرده  و  فاصلۀ  فراخی  در  روند گفتار  است‌.  زیرا که ‌گفته  نشده  است ‌که  عیسی  علیه السّلام  متولّد گردید،  و  اینکه  مادرش  او  را  با  بنی‏اسرائیل  رویاروی ‌کرد  و  او  در  گهواره  با  ایشان  سخن‌ گفت‌،  و  اینکه  او  قوم  خود  را  بدانگاه ‌که  میانه  سال  بود  به  سوی  خدا  خواند،  و  اینکه  او  معجزاتی  را  بدیشان  نمود که  در  مژدۀ  فرشتگان  به  مادرش  ذکری  از  آنها  رفته  است  (‌همانگو‌نه ‌که  در  سورۀ  مریم  آمده  است‌)‌.  چنین  میان  پرده‌ها  و  فاصله‌هائی  در  داستانهای  قرآنی  وجود  دارد  تا  از  سوئی  در  نمایش  و  عرضۀ  آنها  تکرار  به  میان  نیاید،  و  از  سوی  دیگر  در  بخشها  و  صحنه‌های  مربوط  به  سوره  و  روند  آن  اختصار  رعایت‌ گردد.

عیسی  هم  اینک  به ‌کفر  بنی‏اسرائیل  پی برده  است‌،  بدنبال  آنکه  چنان  معجزاتی  را  بدیشان  نمود که  از حیطۀ  قدرت  بشری  بیرون  بوده  و گواهی  میدهند که  در  پس  آنها  خدا  است  و  سررشتۀ  آنها  در  دست  او  است‌،  و  آشکارا  ند‌ا  در  میدهند که  نیروی  خدا  پشتیبان  و  مؤیّد  آنها  است‌،  و  همو کسی  را  پشتیبانی  میکند که  چنین  معجزاتی  بر  دست  او  انجام  میگیرد. گذشته  از  اینها  عیسی  علیه السّلام  آمده  بود  تا  برخی  از  قیدها  و  بندها  و  تکالف  و  دشواریها  را  از  دوش  ایشان  بردارد  و  بارشان  را  سبکتر کند،  ولی  از  ایشان  کفر  دید.

بدین  هنگام  بود که  دعوت  خود  را  این  چنین  سر داد:

(قَالَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَى اللَّهِ )

گفت  :  کیست  که  یاور  من  به  سوی  خدا  (‌و  برای  تبلیغ  آئین  او)  گردد؟‌...

کیست‌ که  یاور  من  به  سوی  خدا  و  دعوت  و  برنامه  و  رژیم  او  باشد؟ ‌کیست‌ که  یاور  من  به  سوی  خدا گردد  تا  آئین  خدا  را  بدو  ابلاغ ‌کنم  و  ندای  حق  را  به ‌گوش  او  برسانم؟

بناچار  باید  صاحب  هر  ایده‌ای  و  هر  د‌عـوتی  یارانی  داشته  باشد که  با  او  به  پاخیزند  و  پرچم  دعوت  او  را  به  دوش‌ گیرند  و  برای  حفظ  آن  سینه  سپر کنند  و  پاسدارانش ‌گردند  و  آن  را  به  آیندگان  برسانند  و  بعد  از  او  برای  حفاظت  و  مراقبت  از  آن‌ کمر  همّت  بندند  و  در  راهش  به  جان  کوشند.

(قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٥٢)

حواریّون  گفتند:  ما  یاوران  (‌دین‌)  خدائیم‌،  (‌زیرا  ما)  به  او  ایمان  آورده‌ایم  و  (‌تو  نیز)  گواه  باش  که  ما  مخلص  و  منقاد  (‌اوامر  او)  هستیم‌...

حواریّون  اسلام  را  بدان  معنی  و  مفهومی  بکار  بردند که  حقیقت  دین  است‌،  و  عیسی  علیه السّلام  را  بر  این  اسلام  یعنی  اخلاص  و  انقیاد  خویش  و  بر  نمایندگی  و گزینش  خـود   برای  یاری  دادن  خدا،  یعنی  یاری  دادن  پیغمبر  خدا  و  دین  و  برنامۀ  الهی  در  زندگی‌، ‌گواه ‌گرفتند.  آنگاه  رو  به  پروردگارشان  نمودند  و  مستقیماً  به  درگاهش  ندا  برداشتند  و  در  این ‌کاری که  بر  عهده‌ گرفتند  با  آستانۀ  الهی  تماس  حاصل‌ کردند  و گفتند:

(رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ) (٥٣)

پروردگارا!  ما  بدانچه  نازل  فرموده‌ای  ایمان  آورده‌ایم  و  از  پیغمبر  پیروی  نموده‌ایم  پس  ما  را  از  زمرۀ  گواهان  (‌بر  تبلیغ  پیغمبر  و  انکار  بنی‌اسرائیل‌)  بنویس‌...

در  این  توجّه  دادن  به  پیمان  بستن  با  خدا  و  عقد  قرارداد  مستقیم  با  او،  نگرش  ارزشمندی  است  ...  پیمان  مؤمن  قبل  از  هر  چیز  با  پروردگارش  منعقد  است‌،  و  از  جنبۀ  اعتقادی  هرگاه  پیغمبر  چنین  پـیمانی  را  به  دیگران  رسانید،  دیگر وظیفۀ  او  به  پایان  رسیده  است‌،  و  پیمان  با  خدا  بسته  شده  است‌،  و  ا‌ین  پیمان  بر گردن  مؤمنانی  ماندگار  است‌ که  پس  از  پیغمبر  میآیند  ...  این  پیمان  هم  به  پیروی  ا‌ز  پیغمبر،  پیمان  با  خدا  محسوب  است  و  تعهّدی  است  در  قبال  او.  پس‌ کار  تنها  عقیدۀ  درونی  و  باور  داشت  صرف  نیست  بلکه  پیروی  از  برنامۀ  خدا  و  اقتداء  در  آن  به  پیغمبر  است‌.  این  است  معنی  و  مفهومی  که  روند  این  سوره  بر  آن  متمرکز  است  و  با  شیوه‌های  گوناگونی  تکرار  میگردد،  همانگو‌نه  که  دیدیم‌.

سپس  عبارت  دیگری  در  سخن  حواریّون  جلب  نظر  میکند:

(فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ )...

پس  ما  را  از  زمرۀ  گواهان  (‌بر  تبلیغ  پیغمبر  و  انکار  بنی‌اسرائیل‌)  بنویس‌...

کدام  گو‌اهی  و  کدام  گواهان؟

بیگمان  مسلمانی ‌که  به  دین  خدا  ایمان  داشته  باشد،  از  او  خواسته  میشود که  برای  این  دین  شهادتی  بدهد.  شهادتی ‌که  تأیید کند که  حق  این  دین  است  بماند  و  خیری  را  هم  تأیید کند که  این  دین  حامل  آن  برای  انسانها  است  ...  ا‌ین  چنین  مسلمانی  این  چنین  شهادتی  را  اداء  نمینماید  مگر  آنکه  از  نفس  خود  و  از  اخلاق  و  کردار  و  رفتار  و  زندگی  خود  مجسّمۀ  زنده‌ای  را  برای  این  دین  بسازد.  مجسّمۀ  زنده‌ای ‌که  مردمان  وقتی  بدان  بنگرند  نمونۀ  والا  و  نمودار  واضحی  در  برابر  دیدگانشان  هویدا گردد  که  گواه  بر  حقانیّت  این  دین  در  هستی‌،  و گواه  بر  بهترین  و  برترین  بودن  آن  در  میان  همۀ  سیستمها  و  اوضاع  و  تشکیلات  باشد.

شخص  مسلمان  چنین  شهادتی  را  اداء  نخواهد کرد  مگر  آنکه  این  دین  را  اساس  زندگی  خویش  و  نظام  جامعه  خویشتن  و  قانون  شخص  خود  و  قوم  خود  قرار  دهد،  و  جامعه‌ای  در  پیرامون  او  برپا  شود که‌ کارهایش  برابر  این  برنامۀ  استوار  الهی  اداره ‌گردد  ...  تلاش  و  تکاپوی  او  برای  برپائی  چنین  جامعه‌ای  باشد،  و  بکوشد  که  چنین  برنامه‌ای  را  تحقّق  بخشد  و  مرگ  در  راه  آن  را  بر  زندگی  در  سایۀ  جامعۀ  دیگری ‌که  برنامۀ  خدا  را  در  زندگی  جماعت  بشری  پیاده  نمیکند  و  تحقّق  نمی‏‎بخشد،  ترجیح  دهد  ...  اگر  این  چنین ‌کند  گواهی  داده  است‌ که  این  دین  بهتر  از  خود  زندگی  است‌.  زندگی ‌که  گرامی‌ترین  چیزی  است‌ که  زندگان  بر  آن  حرص  و  طمع  میورزند  و  از  جان  دوستش  میدارند!  ...  بلی  مسلمان  در  این  صورت  (‌گواه‌)  بشمار  است‌.

بر  این  اساس  است‌ که  چنین  حواریّونی  از  خدا  تمنّا  مینمایند که  ایشان  را  همراه‌ گواهان  بر  دین  خود  قرار  دهد  و  از  زمرۀ  آنان  بنویسد  ...  یعنی  اینکه  خداوند  ایشان  را  موفّق  و  پیروز گرداند  و  یاری  و  مدد  رساند  در  این  راه‌ که  بتوانند  مجسّمۀ  زنده‌ای  از  نفس  خویش  برای  این  دین  بسازند،  و  ایشان  را  بر  آن  دارد که  در  راه  پیاده  کردن  برنامۀ  الهی  در  زندگی‌،  و  برپا  داشتن  جامعه‌ای ‌که  چنین  برنامه‌ای  در  آن  مجسّم  و  نمودار  شود،  جهاد کنند  و  به  تلاش  ایستند  و  به  تکاپو  پردازند،  هر  چند  این‌ کار  به  بهای  از  دست  دادن  جان  آنان  در  راه  جان  جانان  تمام  شود،  و  بدین ‌گاه  از  زمرۀ  (گو‌اهان)‌،  بر  حقانیّت  این  دین  بشمار  آیند.

این  دعائی  است ‌که  شایان  آن  است  هر کسی ‌که  خو‌یشتن  را  پیرو  اسلام  میداند  درباره‌اش  بیندیشد  ...  اسلام  این  است‌،  همانگو‌نه  که  حواریّون  بدان  پی‌برده  بودند،  و  همانگونه ‌که  در  اندرون  همۀ  مسلمانان  راستین  جای  دارد.  کسی ‌که  چنین  شهادتی  را  برای  دین  خود  اداء  نکند  و  آن  را  پوشیده  نماید،  او کاملاً گنهکار  است‌.  امّا  اگر  انسانی  ادّعای  اسلام  کند  و  سپس  در  اندرون  دل  خویش  چیزی  جز  برنامۀ  اسلام  را  نهفته  دارد،  و  طرز  تفکّری  جز  طرز  تفکّر  اسلام  را  داشته  باشد،  یا  اینکه  اندیشه  و  برنامۀ  اسلام  را  پذیرا  بوده  و  تنها  آن  را  در  زندگی  شخصی  خویش  پیاده ‌کند،  و لیکن  در  ملأ  عام  و  در  میان  جامعه  به  اداء  آن  نپردازد،  و  به  خاطر  حفظ  ذات  و  نگهداری  عافیت‌،  برای  استوار  داشتن  برنامۀ  خدا  و  اقامۀ  آن  در  زندگی‌،  تلاش  و  تکاپو  نکند،  و  به  سبب  ترجیح  حیات  خود  بر  حیات  دین  به  جهاد  نپردازد،  به  حقیقت  در  ادای  شهادت  کوتاهی ‌کرده  است‌،  یا  اصلاً  بر  ضدّ  این  دین  شهادت  داده  است‌.  شهادتی  که  دیگران  را  از  پذیرش  دین  باز  میدارد.  چه  دیگران  چنین  مسلمانانی  را  می‌بینند که  دارند  بر  ضدّ  دین  نه  به  نفع  دین‌ گواهی  میدهند!  وای  بر کسانی ‌که  از  طریق  ادّعای  ایمان  به  این  دین‌،  مردمان  را  از  دین  خدای  باز  دارند‌.  و  وای  بر  کسانی ‌که  مردمان  آنان  را  مؤمن  انگارند  و  فریب  ظاهر  آراستۀ  ایشان  را  بخورند  ولی  در  اصل  هیچگو‌نه  ایمانی  نداشته  باشند.^[5]

*

روند گفتار  به  پایان  داستان  عیسی  علیه السّلام  با  بنی‏اسرائیل  میرسد:

(وَمَکَرُوا وَمَکَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ (٥٤)

إِذْ قَالَ اللَّهُ یَا عِیسَى إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَرَافِعُکَ إِلَیَّ وَمُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (٥٥)

فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٥٦)

وَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ) (٥٧)

 (‌یهودیان  و  دشمنان  مسیح  برای  نابودی  او  و  آئین  آسمانی‌)  نقشه  کشیدند  و  خداوند  (‌هم  برای  حفظ  او  و  آئین  آسمانی‌)  چاره‌جوئی  کرد،  و  خداوند  بهترین  چاره‌جویان  است‌.  (‌به  یاد  آورید)  هنگامی  را  که  به  عیسی  فرمود:  من  تو  را  (‌با  مرگ  طبیعی  در  وقت  معیّن‌)  میمیرانم  و  (‌مقام  تو  را  بالا  میبرم  و  بعد  از  مرگ  طبیعیی)  به  سوی  خویش  فرا  میبرم  و  تو  را  از  (‌دست‌)  کافران  میرهانم  و کسانی  را  که  از  تو  پیروی  میکنند  تا  روز  رستاخیز  برتر  از  کسانی  خواهم  ساخت  که  کفر میورزند،  سپس  برگشت  (‌همۀ‌)  شما  به  سوی  من  خواهد  بود  و  در  میان  شما  دربارۀ  آنچه  که  اختلاف  دارید  داوری  خواهم  کرد.  امّا  کافران  را  در  دنیا  (‌با  مسلّط  کردن  ملّتها  بر  آنان‌)  و  در  آخرت  (‌با  جاویدانگی  در  آتش  دوزخ‌)  به  عذاب  سختی  گرفتار  و  مجازات  خواهم  کرد،  و  هیچگونه  یاورانی  نخواهند  داشت  (‌که  ایشان  را  از  عذاب  خدا  برهانند)‌.  و  امّا  کسانی  که  ایمان  میآورند  و  کارهای  شایسته  انجام  میدهند،  خداوند  پاداش  آنان  را  بطور  کامل  خـواهد  داد،  و  خداوند  ستمکاران  را  دوست  نمیدارد...

مکری  که  یهودیانی  بکار  بردند  که  به  پیغمـرشان  عیسی  علیه السّلام  ایمان  نیاورده  بودند،  مکر  بس  بزرگی  بود.  بدو  و  مادر  پاکدامن  او  تهمت  زدند  و گفتند  مریم  با  یوسف  نجّار که  نامزدش  بود  و  با  او  زناشوئی  نکرده  بود،  آمیزش  نموده  است  -‌همانگو‌نه‌ که  انجیلها  میگویند  ...  همچنین  عیسی  را  متّهم  به  دروعگوئی  و  شعبده‌بازی  کردند،  و  در  پیش  فرمانروای  رومانی  (‌بیلاطس‌)  بدگوئی  و  سخن‌چینی  نمودند  و  ادّعاء  کردند که  او  (تحریک‌کننده‌)،  است  و  عامۀ  مردمان  را  به  نافرمانی  از  حکو‌مت  و  سرنگو‌نی  آن  میخواند!  او  نیرنگباز  است  و  ناسپاس  و  عقیدۀ  عامۀ  مردمان  را  تباه  میسازد!  تا  آنجا  که  بیلاطس  قبول‌ کرد که  خودشان  مأمور  شکنجۀ  او  شوند  و  به  عقابش  برسانند.  زیرا  او  -‌ هر  چند که  بت‌پرست  بود  -  جرأت  پذیرش  وبال ‌گناهی  را  نکرد که  دربارۀ  مردی  روا  شود که‌ کوچکترین  شکی  در  پاکی  او  نداشت  ...  این  یکی  از  هزار  و  مشتی  از  خروار  است‌.

(وَمَکَرُوا وَمَکَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ) (٥٤)

 و  (‌یهودیان  و  دشمنان  مسیح  برای  نابودی  او  و  آئین  آسمانی‌)  نقشه  کشیدند  و  خداوند  (‌هم  برای  حفظ  او  و  آئین  آسمانی‌)  چاره‌جوئی  کرد،  و  خداوند  بهترین  چاره‌جویان  است‌...

در  اینجا  مشاکلۀ‌^[6] در  لفظ  است  و  چاره‌جوئی  ایشان  و  چاره‌ جوئی  خدا  را گرد  میآورد  ...  مکر  به  معنی  تدبیر،  یعنی  چاره‌جوئی  است  ...  هنگامی ‌که  مکر  و کید  آنان  در  برابر  چاره‌جوئی  و  چاره‌اندیشی  خدا  قرار گیرد،  حقّه  بازی  و  نیرنگشان  به  بازیچه ‌گرفته  میشود  و  حـنای  ایشان  رنگی  نخواهد  داشت‌.  آخر  ایشان  در  برابر  خدا  چه  چیزند؟  و  مکر  و کیدشان  در  برابر  چاره‌جوئی  خدا  چه  چیز  بشمار  است‌؟

دیگران  خواستند که  عیسی  علیه السّلام  را  به  دار  بزنند  و  او  را  بکشند.  خدا  هم  خواست ‌که  او  را  نمیراند،  و  به  سوی  خویش  بالا  برد،  و  از  آمیزش  با  کسانی  برهاند که  کفر  پیشه  کردند،  و  او  را  از  ماندن  در  میان  کافران  ناپاک  نجات  دهد،  و گرامیش  دارد  و  پیروان  او  را  تا  رستاخیز  بالاتر  از کافران  قرار  دهد  ...  آنچه  خدا  خواست  همان  شد.  خداوند  مکر  و کید  مکاران  و  حیله‌گران  را  پوچ  و  باطل  گرداند:

(إِذْ قَالَ اللَّهُ یَا عِیسَى إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَرَافِعُکَ إِلَیَّ وَمُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ )

(‌به  یاد  آورید)  هنگامی  را  که  خدا  به  عیسی  فرمود:  من  تو  را  (‌با  مرگ  طبیعی  در  وقت  معیّن‌)  میمیرانم  و  (‌مقام  تو  را  بالا  میبرم  و  بعد  از  مرگ  طبیعی‌)  به  سوی  خویش  فرا  میبرم‌،  و  تو  را  از  (‌دست‌)  کافران  میرهانم  و  کسانی  را  که  از  تو  پپروی  میکنند  تا  روز  رستاخیز  برتر  از  کسانی  خواهم  ساخت  که  کفر  میورزند...

امّا  اینکه  وفات  عیسی  چگونه  بوده  است‌،  و  رفع  و  بالا  بردنش  چگو‌نه  انجام  پذیرفته  است‌،  از  امور  غیبی  است  و  جزو  متشابهاتی  است ‌که  جز  خدا کسی  بدانها  آشنا  نیست‌،  و  نه  در  عقیده  و  نه  در  شریعت ‌کاوش  آن  فایده‌ای  در  بر  ندارد. کسانی که  به  دنبال  آن  روان  میگردند  و  آن  را  مادۀ  بحث  و  مایۀ  جدال  میسازند،عاقبت ‌کارشان  به  ستیزه  و  نزاع  و  خلط  مبحث  و  پیچیدگی ‌کلام  میکشد  و  بدون  اینکه  به  حقیقت  قاطعانه  و  آرامش  خاطری  رسیده  باشند،  دهان‌ کف‌ کرده  به  گوشه‌ای  می‌افتند،  و  از کاری  که  می‏‎بایست  به  خدا  واگذارند،  درمانده  و  دست  خالی  برمیگردند.

امّا  در  این  باره‌ که‌:  خداوند کسانی  را که  از  تو  پیروی  میکنند  تا  روز  رستاخیز  برتر  از کسانی  خواهد  ساخت  که  کفر  میورزند،  سخن‌ گفتن  دشوار  نیست‌.  چه  کسانی  که  از  عیسی  پیروی  میکنند کسانیند که  به  دین  راستین  خدا  ایمان  میآورند  ...  چنین  دینی  اسلام  است‌ که  همۀ  پیغمبران  حقیقت  آن  را  معرفی ‌کرده‌اند  و  به  مردم  شناسانده‌اند  و  همه  پیغمبران  آن  را  با  خود  آورده‌انـد  و  همۀ ‌کسانی ‌که  حقیقتاً  به  دین  خدا  ایمان  داشته‌اند  بدان  ایمان  آورده‌اند.  این  چنین‌ کسانی  تا  رستاخیز  در  معیار  و  میزان  الهی  بالاتر  از کسانیند که  کفر  میورزند.  همچنین  آنان  در  واقعیّت  زندگی  دنیای  فعلی  نیز  این  چنین  هستند  هر گاه  که  اردوگاه  کفر  با  اردوگاه  حقیقت  ایمان  و  حقیقت  پیروی  از  یزدان  رویاروی ‌گردد  ...  دین  خدا  هم  یکی  است‌.  عیسی  پسر  مریم  آن  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  است  همانگو‌نه‌ که  یکایک  پیغمبران  پیش  از او و همچنین  بعد  از او،  آن  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌.  کسانی ‌که  هم  اکنون  از  محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیروی  میکنند،  در  اصل  از کاروان  همۀ  پیغمبران  از  آدم  علیه السّلام  تا  خاتم  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیروی  کرده‌اند.

این  مفهوم ‌گسترده‌ای  است‌ که  با  روند  سخن  هماهنگی  دارد  و  با  حقیقت  دین  میخواند،  همانگونه ‌که  روند  سوره  بر  آن  متّکی  و  متمرکز  است‌.

امّا  سرانجام  این  چرخش  زمان  مؤمنان  را  و  عاقبت  این  گردش  روزگار کافران  را  خود  روند  قرآنی  به  هنگام  سخن‌ گفتن  خدا  از  عیسی  علیه السّلام  روشن  و  معلوم  میدارد:

(ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (٥٥)

فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٥٦)

وَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ) (٥٧)

سپس  برگشت  (‌همۀ‌)  شما  به  سوی  من  خواهد  بود  و  در  میان  شما  دربارۀ  آنچه  که  اختلاف  دارید  داوری  خواهم  کرد.  و  امّا  کافران  را  در  دنیا  (‌با  مسلّط  کردن  ملّتها  بر  آنان‌)  و  در  آخرت  (‌با  جاویدانگی  در  آتش  دوزخ‌)  به  عذاب  سختی  گرفتار  و  مجازات  خواهم  کرد،  و  هیچگونه  یاورانی  نخواهند  داشت  (‌که  ایشان  را  از  عذاب  خدا    برهانند)‌.  و  امّا  کسانی  که  ایمان  میاورند  و  کارهای  شایسته  انجام  میدهند،  خداوند  پاداش  آنان  را  بطور  کامل  خواهد  داد،  و  خداوند  ستمکاران  را  دوست  نمیدارد...

در  این  نصّ  قرآنی‌،  جدّی  بودن  پاداش  و  پادافره  بیان  و  نموده  میشود،  و  سخن  از  عدالتی  میرود که  به  اندازۀ  موئی  از  جادۀ  حقیقت  بدور  نمی‌افتد،  و  آرزوها  و  تهمتها  در  آن  دخلی  ندارد.

برگشت  به  سوی  خدا  است  و  نمیتوان  از  آ‌ن ‌کناره‌ گرفت  و  دوری  جست‌.  داوری  خدا  دربارۀ  آنچه  در  آن  اختلاف  میورزند،  ردخور  ندارد  و  بناچار  باید  چنین  بشود.  عذاب  شدید  در  دنیا  و  آخرت  نصیب ‌کافران  میشود  و  ایشان  را  یار  و  یاوری  نیست  تا  آنان  را  از  آن  برهاند.  اجر  و  پاداش  کسانی  که  ایمان  میاورند  و  کارهای  شایسته  میکنند  به  تمام  و کمال  داده  میشود  و  در  دادن  آن  نه  جانبداری  از کسی  و  نه  کمک  و کاستی  انجام  می‌پذیرد  ...  (خداوند  ستمکاران  را  دوست  نمیدارد)،  ...  پس  حاشا که  او  ستم ‌کند،  و  حال  آنکه  خودش  ستمکاران  را  دوست  نمیدارد.

در  این  صورت  همۀ  آن  چیزهائی ‌که  اهل ‌کتاب  میگو‌یند  از  قبیل  اینکه  جز  چند  روزی  وارد  دوزخ  نمیگردند،  و  همۀ  آن  آرزوهائی  که  بر  این  خیالبافیهایشان  ترتیب  داده‌اند  و  بینش  نادرست  و  ناروائی  که  دربارۀ  دادگری  خدا  راجع  به  جزا  و  پاداش  دادن  خدا  دارند  و  نـاشی  از  آرزوهای  فریبنده  است‌،  پوج  پوچ  است  و  بر  اساس  درستی  متّکی  نیست‌.

هنگامی  که  روند گفتار  بدین  حدّ  از  داستان  عیسی میرسد که  در  پیرامون  آن  مناظره‌ها  و  مجادله‌ها  برپا  است‌،  پیروی  آغاز  میگردد که  حقائق  اساسی  حاصله  از  این  داستان  را  مقرّر  میدارد،  و  بدانجا  می‌انجامد که  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌تلقین  میکند  و میآموزد که  چگونه  و  با  چه  وسیله‌ای  با  اهل  کتاب  رویاروی  شود،  رویاروئی  قاطعانه  و  فیصله  بخشی ‌که  سخن  را کوتاه  میکند  و  ستیزه  را  پایان  می‏بخشد،  و  بر  حقیقتی  تکیه  می نماید که  او  با  خود  به  ارمغان  آورده  و مردمان  را  به  سوی  آن  میخواند  و  آشکارا  و  مطمئنّانه  مسأله  را  حلّ  و  فصل  میکند:        .

(ذَلِکَ نَتْلُوهُ عَلیْکَ مِنَ الآیَاتِ وَالذِّکْرِ الْحَکِیمِ (٥٨)

إِنَّ مَثَلَ عِیسَى عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (٥٩)

الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (٦٠)

فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ (٦١)

إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلا اللَّهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦٢)

فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ (٦٣)

قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)

این  (‌اخباری  که  ای  محمّد)  بر  تو  میخوانیم  از  آیات  (‌خدا  در  قرآن  است‌)  و  از  قرآن  مشتمل  بر  علم  نافع  است‌.  مسألۀ  (‌آفرییش‌)  عیسی  برای  خدا  همچون  مسألۀ  (‌آفرییش‌)  آدم  است  که  او  را  از  خاک  بیافرید  سپس  بدو  گفت‌:  پدید  آی  و  (‌بی‌درنگ‌)  پدید  آمد.  (‌این  بیان  دربارۀ  آفرینش  عیسی‌)  حقیقتی  است  از  جـانب  پروردگارت،  پس  آز  تردیدکنندگان  مباش‌.  هر  گاه  بعد  از  علم  و  دانشی  که  (‌دربارۀ  مسیح‌)  به  تو  رسیده  است  (‌باز)  کسانی  با  تو  به  ستیز  پرداختند،  بدیشان  بگو:  بیائید  ما  فرزندان  خود  را  دعوت  میکنیم  و  شما  هم  فرزندان  خود  را  فرا  خوانید،  ما  زنان  خویش  را  دعوت  مییمائیم  و شما  هم  زنان  خود  را  فرا  خوانید،  و  ما  خود  را  آماده  میسازیم  و  شما  هم  خود  را  آماده  سازید،  سپس  دست  دعا  به  سوی  خدا  برمیداریم  و  نفرین  خدا  را  برای  دروغگویان  تمنّا  مینمائیم‌.  بیگمان  این  (‌چیزی  که  دربارۀ  عیسی  بر  تو  میخوانیم‌)  سرگذشت  واقعی  (‌مسیح‌)  است  (‌و  ادّعاهائی  همچون  الوهیّت  عیسی  و  فرزند  خدا  بودن  او  بی‌اساس  است‌)  و  هیچ  معبودی  جز  خداوند  یگانه  نیست  و  خداوند  دارای  عزّت  و  حکمت  است‌.  اگر  (‌با  ایـن  همه  شواهد  روشن‌،  باز  هم  از  پذیرش  حق‌)  رور  گردانند  (‌بدان  که  خواهان  حقیقت  نیستند  و)  خداوند  از  تبهکاران  آگاه  است  بگو:  ای  اهل  کتاب  بیائید  به ‌سوی  سخنی  که  میان  ما  و  شما  مشترک  است  (‌و  همه  آن  را  بر  زبان  میرانیم‌.  بیائید  بدان  عمل  کنیم‌،  و  آن  این‌)  که  جز  خداوند  یگانه  را  نپرستیم‌،  و  چیزی  را  شریک  او  نکنیم‌،  و  برخی  از  ما  برخی  دیگر  را  به  جای  خداوند  یگانه،  به  خدائی  نپذیرد.  پس  هر  گاه  (‌از  این  دعوت‌)  سربرتابند،  بگوئید  گواه  باشید  که  ما  منقاد  (‌اوامر  و  نواهی  خدا)  هستیم‌...

*

بدین  منوال  می‌بینیم ‌که  این  پیرو  پیش  از  هر  چیز  صدق  وحی  به  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  در  بردارد:

(ذَلِکَ نَتْلُوهُ عَلیْکَ مِنَ الآیَاتِ وَالذِّکْرِ الْحَکِیمِ) (٥٨)

این  (‌اخباری  که  ای  محمّد)  بر  تو  میخوانیم  از  آیات  (‌خدا  در  قرآن  است‌)  و  از  قرآن  مشتمل  بر  علم  نافع  است‌...  این  داستان‌،  و  این  رهنمودهای  قرآنی  همه  وحی  است  از  جانب  خدا،  و  خدا  آن  را  بر  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌  فرو  میخواند.  در  این  تعبیر  معنی  تکریم  و  بزرگداشت  و  قربت  و  نزدیکی  و  محبّت  و  مودّت  نهفته  است  ...  مگر  فراتر  از  اینکه  خداوند  بزرگوار  خودش  تلاوت  وحی  را  بر  محمّد  پیغمبرش  به  عهده‌ گیرد،  چه  میماند؟  تلاوت  آیات  و  قرآن  مشتمل  بر  علم  نافع  ...  قرآن  متضمّن  دانش  سودمند  است‌،  و  بیان  حقائق  سترگ  در  نفس  و  زندگی  را  به  عهده  میگیرد،  و  با  برنامه  و  شیوه  و  روشی  بدان  می‌پردا‌زدکه  در  آن  فطرت  را  مخاطب  میسازد  و  با  آن  سخن  می‌آعازد،  و  با  لطف  و  مهربانی  آهسته  و  آرام  به  درون  آن  می خیزد،  و  بگونۀ  شگفت  و  ناشناخته  با  فـطرت  جوش  میخورد  و  می‌آمیزد  و  پیام  این  سرچشمۀ  گرانقدر  و  یکتا  را  بدان  میرساند،  و  فطرت  نیز  آویزۀ  گوش   جانش   میدارد.

سپس  با  پیروی  که  دربارۀ  حقیقت  عیسی  علیه السّلام  سرشت  آفرینش  و  اراده‌ای  است‌ که  همۀ  اشیاء  را  همانگونه  میآفریند  که  عیسی  علیه السّلام  را  آفریده  است‌،  سخن  را  پایان  می بخشد.

(إِنَّ مَثَلَ عِیسَى عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) (٥٩)

مسألۀ  (‌آفـرییش‌)  عیسی  برای  خدا  همچون  مسألۀ  (‌آفرینش‌)  آدم  است‌.  او  را  از  خاک  آفرید.  سپس  بدو  گفت‌:  پدید  آی‌،  و  (‌بی‌درنگ‌)  پدید  آمد...

به  راستی  تولّد  عیسی  با  توجّه  بدانچه  مردمان  بدان  آشنا  و  در  میانشان  مرسوم  است  کاری  بس  شگفت  است‌.  ولی  هنگامی  که  با  کار  آفرینش  آدم،  پدر  انسانها،  مقایسه  شود،  چه  شگفتی  و  غرابتی  میماند؟  اهل‌ کتاب  آن  کسانی  که  پیرامون  عیسی  به  سبب  تولّدش  مناظره  و  مجادله  میکردند  و  در  حول  و  حوش  آن  خیالبافیها  و  خرافه‌ها  به  هم  می‌بافتند،  بدان  خاطر  که  بدون  پدر  به  دنیا  آمده  بود،  همین  افراد  خودشان  به  آفرینش  آدم  از خاک  معترف  بودند  و  میدانستند  که  این  همان  نفخۀ  روحانی  خدائی  است‌ که  از  خاک  این  پدیدۀ  انسانی  را  ساخته  ا‌ست  و  جان  به  کالبدش  دمیده  است‌،  و  اینک  همو  عیسی  را  آفریده  است  ...  بدون  آنکه  آنان  پیرامون  خلقت  آدم  افسانه‌هائی  را  سر  هم‌ کنند که  دربارۀ  عیسی  به  هم  می‌بافتند.  و  بدون  آنکه  دربارۀ  خلقت  آدم  بگو‌یند  که‌:  (‌و  را  سرشت  لاهوتی  است‌.  در  صورتی  که  عنصری  که  با  آن  آدم  انسان  شد،  خو‌د  همان  عنصر  است  که  هم  اینک  عیسی  با  آن  عیسی  انسان  می‌شود  و  بدون  پدر  چشم  به  دنیا  میگشاید:  عنصر  نفخۀ  ربّانی  در  این  و  آن  موجود  انسانی‌!  ...  این  تفحه  هم  چیزی  جز  کلمۀ  (باش)  نیست  که  پدید  میآورد  آنچه  را  که  پدید  آمدنش  منظور  نظر  است‌،  (و  میشود)‌!

بدین‌ گونه،  سادگی  این  حقیقت  جلوه‌گر  میگردد  ...  حقیقت  عیسی‌،  و  حقیقت  آدم‌،  و  حقیقت  خلقت  بطور کلّی  ...  این  حقیقت  هم  ساده  و  آشکار  به  درون  جان  میخزد  تا  آنجا که  انسان  در  شگفت  میشود  که‌:  چرا  باید  پیرامون  این  واقعه  مناظره  و  مجادله  درگیرد؟‌!  مگر  نه  این  است  که  این  هم  برابر سنّت  بزرگ ‌آفرینش  و پیدایش  همۀ  کائنات  پدید  آمده  است‌؟‌!

این  طرز  سخن‌ گفتن  (‌قرآن‌کریم)‌،  با  فطرت  است‌.  با  منطق  فطری  واقعی  ساده‌ای  در  پیچیده‌ترین  مسائل  با  آن  به  خطاب  می پردازد.  مسائل  دشواری که  بعد  از  خطاب  قرآن  و  سخن‌ گفتن  از  آن‌،  ساده  و  آسان  مینماید!  هنگامی ‌که  روند گفتار  مسأله  را  بدینجا  میرساند  و  با  این  بیان  روشن  آن  را  فیصله  می‏بخشد،  به  سوی  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌گراید  و  او  را  بر  حقّی ‌که  بر  آن  است  ثابت  قدم‌تر  میدارد  و  به  چیزی که  بر  او  خوانده  میشود  مطمئن‌تر  میکند،  و  بیشتر  و  بهتر  آن  را  در  ذهنش  مؤکّد  و  استوار  مینماید.  همچنین  آن  را  در  ذهن  مسلمانانی ‌که  دور  و  بر  او کرد  آمده‌اند  مؤکّد  و  استوار  میدارد.  مسلمانانی ‌که  چه  بسا  در  برخی  از  آنان  شبهه‌های  اهل  کتاب  تأثیر کند  و  نیرنگ  بازی  و گمراه  سازی  ناپاک  ایشان  در  اینان  درگیرد:

(الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ) (٦٠)

 (‌این  بیان  دربارۀ  آفرینش  عیسی‌)  حقگی  است  از  جانب  پروردگارت  پس  از  تردید  کنندگان  مباش‌...

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  یک  لحظه  هم  از  لحظات  زندگانیش  دربارۀ  آنچه  پروردگارش  بر  او  وحی  میکرد،  شکّ  و  شبهه‌ای  به  خود  راه  نداده  است  ...  بلکه  این  سخن  ترغیب  به  ثبات  بر  حق  و  پایداری  بر  آن  است  و  از  آن  به  مقدار کید  و  مکر  دشمنان‌ گروه  مسلمانان  پی  می‏بریم  و  می‌فهمیم ‌که  برخی  از  دشمنانشان  در  آن  زمان  چه  اندازه  درباره  آنان  بدسگال  بودند.  همچنین  از  این  سخن  متوجّه  میشویم ‌که  امّت  اسلامی  در  هر  عصر  و  زمـانی  چه  اندازه  در  معرض  این  نوع  مکر و کید  بوده  و  چه اندازه  ضرورت  دارد که  بر  حقّی  ثابت  و  ماندگار  بماند  که  بهمراه  خود  دارد،  و  به  مدد  و  یاری  آن  با  نیرنگبازان  و  فریبکاران  بستیزد،  و  در  برابرشان  همچون‌ کوه  بر  جای  بماند.  دشمنان  نیرنگباز  و  فریبکاری  که  در  هر  دوره  و  زمانی  و  در  میان  هر  نسلی  و  نژادی  شیوۀ  تازه‌ای  از  شیوه‌های  فریب  و  نیرنگ  را  بکار  می‏‎برند.

در  اینجا که  مسأله  روشن  شده  است  و  حق  آشکارا  جلوه‌گر  است‌،  خداوند  بزرگوار  به  پیغمبر گرامی  خود  دستور  میدهد که  از  مجادله  و  مناظره  پیرامون  این  مسألۀ  روشن  و  حق  آشکار  نهی ‌کند،  و  اهل ‌کتاب  را  به  مباهله  فرا  خواند  همانگونه ‌که  در  آیۀ  آتی  هویدا  است‌:

(فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ) (٦١)

هر  گاه  بعد  از  علم  و  دانشی  که  (‌دربارۀ  مسیح  په  تو  رسیده  است‌،  باز)  کسانی  با  تو  به  ستیز  پرداختند،  بدیشان  بگو:  بیائید  ما  فرزندان  خود  را  دعوت  میکنیم  و  شما  هم  فرزندان  خود  را  فرا  خوانید،  ما  زنان  خویش  را  دعوت  مییمائیم  و  شما  هم  زنان  خود  را  فرا  خوانید،  و  ما  خود  را  آماده  میسازیم  و  شما  هم  خود  را  آماده  سازید،  سپس  دست  دعا  به  سوی  خدا  برمیداریم  و  نفرین  خدا  را  برای  دروغگویان  تمنّا  مینمائیم‌...

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌کسانی  را که  با  او  دربارۀ  این  مسأله  مجادله  و  مناظره  میکردند،  به‌ گردهمائی  فراخواند،  تا  همگان  دست  دعا  به  سوی  خدا  بردارند  و  از  او  درخواست ‌کنند که  نفرین  خود  را  بهرۀ  ‌کسانی  از  این  دو  گروه  سازد که  دروغ  می گویند.  آنان  از  عاقبت  آن  ترسیدند  و  از  مباهله  سرپیچی ‌کردند،  و  حق  آشکارا  نمودار  شد.  در  روایات  آمده  است ‌که  ایشان  به  خاطر  حفظ  مقام  خود  در میان  قومشان‌،  و  حفظ  جاه  و  جلال  و  مـصالح  و  مراتب  و  نـعمتهائی ‌که ‌کشیشان  در  دم  و  دستگاه  کلیسا  داشتند،  از  مباهله  خودداری  کردند!!!  کسانی ‌که  این  دین  را  نمی‌پذیرند  و  دیگران  را نیز  از  آن  باز  میدارند،  به  خاطر  این  نیست ‌که  آنان  جویای  دلیل  و  برهانند  تا  با  آن  حق  را  از  باطل  بازشناسند.  خیر،  بلکه  این  مصالح  و  مطالع  و  متابعت  از  هواهای  نفسانی  است  که  مردمان  را  از  پذیرش  حق  آشکار  و  روشنی  باز  میدارد که  شک  و  شبهه‌ای  در  آن  نیست‌.

آنگاه  پیرو گفتار  بعد  از  دعوت  به  مباهله  -  و  چه  بسا  آیه‌های  آتی  بعد  از  سرپیچی  از  مباهله  نازل  شده  باشند  - ‌به  بیان  حقیقت  وحی‌،  و  حقیقت  داستان‌،  و  حقیقت  وحدانیّتی  می‌پردازد  که  پیرامون  آن  سخنها  میرفت‌.  و  کسانی  را  بیم  میدهد  و  تهدید  میکند که  به  حق  پشت  میکند  و  ناگریز  از  حق  مایۀ  فساد  و  تباهی  در  زمین  میشو‌ند:

(إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلا اللَّهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦٢)

فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ) (٦٣)

بیگمان  این  (‌چیزی  که  دربارۀ  عیسی  بر  تو  میخوانیم‌)  سرگذشت  واقعی  (‌مسیح‌)  است  (‌و  ادّعاهائی  همچون  الوهیّت  عیسی  و  فرزند  خدا  بودن  او  بی‌اساس  است‌)  و  هیچ  معبودی  جز  خداوند  یگانه  نیست  و  خداوند  دارای  عزّت  و  حکمت  است‌.  پس  اگر  (‌با  این  همه  شواهد  روشن‌،  باز  هم  از  پذیرش  حق‌)  روی  گردانند  (‌بدان  که  خواهان  حقیقت  نیستند  و)  خداوند  از  تبهکاران  آگاه  است‌...

حقائقی  را  که  این  آیات  بیان  میدارد،  قبلاً  گذشت‌.  در  اینجا  تنها  جنبۀ  یادآوری  و  تذکّر  را  دارند  و  محض  تأکیدند که  بعد  از  دعوت  به  مباهله  و  سرییچی  از  آن  ذکر  شده‌اند  ...  تنها  چیز  تازه‌ای  که  در  بر  دارند  وصف  کسانی  است‌ که  از  حق  روی  میگردانند  و  خداوند  ایشان  را  فساد پیشه  می‌نامد  و  تهدیدشان  میکند  به  اینکه  خدا  از  حال  مفسدان  بی‏خبر  نیست  و  آگاه  از  آنان  است‌.  فسادی ‌که  رویگردانان  از  حقیقت  توحید  انجام  میدهند،  فساد  بزرگی  است‌.  در  واقع  بر  روی  زمین  فسادی  پدید  نمیآید  مگر  از  خودداری  و کناره‌گیری  از  اعتراف  بدین  حقیقت‌.  نه  اعتراف  زبانی،  چه  اعتراف  زبانی  هـیچ  ارزشی  ندارد.  و  نه  اعتراف  منفی  دل‌،  چه  این  نـوع  اعتراف  آثار  واقعی  خود  را  در  زندگی  مردمان  پدیدار  نمیسازد  ...  بلکه  این  خودداری  از  اعتراف  بدین  حقیقت  است  با  تمام  آثاری ‌که  این  حقیقت  در  واقعیّت  زندگی  انسانها  به  همراه  دارد  ...  نخستین  چیزی‌ که  لازمۀ  حقیقت  توحید  است  این  است‌ که  ربوبیّت  یکی  باشد،  تا  عبودیّت  هم  یکی ‌گردد  ...  زیرا که  هیچ  نوع  بندگی  جز  برای  خدا  وجود  ندارد  و  هیچ  نوع  فرمانبرداری  جز  برای  خدا  وجود  ندارد،  و  هیچ  نوع  پذیرش  قوانینی  جز  از  خدا  وجود  ندارد،  و  لذا  بندگی  جز  خدای  را  نسزد،  و  جز  از  خدای  فرمانبرداری  نگردد،  و  جز  از  خدای  قوانـین  پذیرفته  نشود  ...  پذیرش  در  قانونگذاری،  و  پذیرش  در  معیارها  و  ارزشها،  و  پـذیرش  در  آداب  و  اخلاق‌،  و  بالاخر‌ه  پذیرش  در  هر  آن  چیزی ‌که  به  نظام  زندگی  بشری  مربوط  میشود  ...  و  الاّ جز  این  هر  چه  باشد  شرک  یا کفر  است‌.  هر  چند که  زبان‌ها  اقرارکنند،  و  هر  چند که  دلها  اعتراف  منفیی  داشته  باشند  که  آثاری  در  زندگی  عامۀ  مردم  در  امر  تسلیم  و  اطاعت  و  فرمانبردار‍ی  و  پذیرش  فرمان  خدا  پدید  نمی آورند.

بیگمان  همۀ  هستی  بی کم  و کاست‌،‌کار  و  بارش  روبراه  و  درست  و  در  خط  مستقیــی  روان  نمی گردد،  مگر  اینکه  در  سراسر  هستی  تنها  خدای  یگانه‌ای  باشد که  امور  آن  را  بچرخاند  و (اگر  در  آسمان  و  زمین  خدایانی  جز  الله  میبود  تباه  میشدند  و  از  هم  می‌پاشیدند‌^[7]، ...  آشکاراترین  ویژگیهای  الوهیّت  را  ادّعای  خدائی  انسان  عبارت  است  از  اینکه‌:  انسان  دیگران  را  به  بندگی  خود  خواند،  و  برای  زندگی  ایشان  قانونگذاری ‌کند،  و  معیارها  و  میزانهائی  از  سوی  خویش  برای  آنان  پدید  و  پابرجا  دارد.  هرکس  ادّعای  چیزی  از  اینها  را  بکند،  بیگمان  او  برای  خود  آشکاراترین  ویژگیهای  الوهیّت  را  ادّعا  نموده  است‌،  و  خود  را  نیز  غیر  از  خداوند،  خـدای  مردم  کرده  است‌.

فسادی  در  زمین  بدانگونه  پدید  نمیآید کـه  به  هنگام  تعدّد  خدایان  بدین  نحو  در  زمین  پدید  میآید.  آنگاه‌ که  مردمانی  مردمان  دیگر  را  بندۀ  خود  میسازند،  و  آنگـاه  که  بنده ای  از  بندگان  ادّعا  میکند که  بر گردن  دیگران  حقّ  اطاعت  دارد،  و  باید  از  او  فرمانبرداری  شود،  و  حقّ  دارد  که  برای  دیگران  قانونگذاری ‌کند،  و  همچنین  این  حقّ  او  است  که  معیارها  و  میزانهائی  برای  مردمان  وضع  کند.  این ‌کار  چیزی  جز  ادّعای  الوهیّت  و  خدائی  نیست‌،  هر  چند که  چنین  شخصی  همچون  فرعون  فریاد  بر  نیاورد  که‌: (من  پروردگار  والای  شما  هستم‌‌^[8]،  ...  اعتقاد  بدو  و  پذیرش‌ کار  او،  شرک  به  خدا  یاکفر  بدو  است  ...  این  هم  فساد  در  زمین  است  و  زشت‌ترین  فساد  است‌.

از  اینجا  است‌ که  به  دنبال  تهدیدی ‌که  در  روند گفتار  است‌،  دعوت  اهل ‌کتاب  به  پذیرش  سخنی  است ‌که  میان  همگان  یکی  است‌:  دعوت  به  عبادت  خدای  یگانه‌،  و  انباز  قرار  ندادن  برای  او،  و  برخی  از  مردمان  برخی  دیگر  را  به  خدائی  نپذیرند  و  جز  خد اکسی  را  خدا  ندانند  ...  در  غیر  این  صورت  میان  مسلمانان  و  ایشان  جدائی  می‌افتد  و  بعد  از  آن  هیچگو‌نه  مصاحبت  و  رفاقتی  و  هیچگو‌نه  مصاحبت  و  رفـاقتی  و  هیچگو‌نه  مجادله  و  مناظره‌ای  نخواهد  بود:

(قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)

بگو : ای  اهل  کتاب  بیائید  به  سوی  سخن  دادگرانه‌ای  که  میان  ما  و  شما  مشترک  است  (‌و  همه  آن  را  بر  زبان  میرانیم‌.  بیائید  بدان  عمل  کنیم‌،  و  آن  این‌)  کـه  جز  خداوند  یگانه  را  نپرستیم‌،  و  چیزی  را  شریک  او  نکنیم‌،  و  برخی  از  ما  برخی  دیگر  را،  غیر  از  خداوند  یگانه،  به  خـدائـی  نپذیرد.  پس  هر  گاه  (‌از  این  دعوت‌)  سر  برتابند،  بگوئید:  گواه  باشید  که  ما  منقاد  (‌اوامر  و  نواهی  خدا)  هستیم‌...  این  بدون  شک  دعوت  منصفانه  و  دادگرانه‌ای  است‌. 

 دعوتی  است‌ که  پیغمبر(ص)  هدفش  از  آن  این  نیست  که  بر  آنان  فضل  فروشی کند  و  خویشتن  را  فراتر از  ایشان‌ گیرد،  و  نه  هدف  مسلمانانی  است ‌که  با  او  هستند  ...کلمۀ  دادگرانه‌ای  است  و  همه  در  برابر  آن  در  یک  سطح  قرار  دارند.  برخی  از  مردمان  بر  برخی  دیگر  خویشتن  را  بالا  نگرند،  و  برخی  از  ایشان  برخی  دیگر  را  بندۀ  خود  ندانند  و  به  بندگی  خویش  نخوانند.  دعوتی  است‌ که ‌کسی  از  آن  سرییچی  نمیکند،  مگر  آن ‌کسی ‌که  مردم  آزار  و  تباه‌پیشه  باشد  و  نخواهد  به  سوی  حق  استوار  و  حقیقت  راستین  برگردد.

این  دعوت  به  عبادت  خدای  یگانه  ا‌ست  و  اینکه  چیزی  را  انباز  او  نکنند،  نه  انسانی  و  نه  سنگی  ...  و  دعوت  به  این  است ‌که  برخی  از  مردمان  برخی  دیگر  را  به  خدائی  نگیرند  و  جز  پروردگار  جهان‌ کسی  را  خدا  ندانند،  نه  پیغمبری  و  نه  فرستاده‌ای  ...  چه  همۀ  پیغمبران  بندگان  خدایند،  و  خداوند  ایشان  را  برای  تبلیغ  اوامر  و  نواهی خود  برگزیده  است  و  روانه ‌کرده  است‌،  نه  برای  اینکه  در  الوهیّت  و  ربوبیّت  شریک  و  انباز  او  شوند.

(فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)

پس  هرگاه  (‌از  این  دعوت‌)  سـربرتابند،  بگـوئید:  گواه  باشید  که  ما  منقاد  (‌اوامر  و  نواهی  خدا)  هستیم‌...

پس  اگر  از  عبادت  خدای  یگانۀ  بدون  هیچگو‌نه  انبازی  خودداری ‌کردند،  و  از  بندگی  خـدای  یگانه  بدون  هیچگونه  انبازی  سرباز  زدند،  بگوئید که  گواه  باشید که  منقاد  هستیم‌.

ا‌ین  مقابله  میان  مسلمانان  و کسانی ‌که  برخی  از  آنان  برخی  دیگر را گذشته  از  خدا  به  خدائی  می‌پذیرند،  آشکارا  بیان  میدارد که  چه  کسانی  مسلمانند.  مسلمانان  کسانیند که  خدای  را  به  یگانگی  می‌پرستند،  و  تنها  خدای  یگانه  را  بندگی  میکند،  و  برخی  از  آنان‌ گذشته  از  خدا  برخی دیگر  را  به  خدائـی  نـمی‌گیرند  ...  این  ویژگی  آنان  است  و  ایشان  را  از  سائر  ملّتها  و  آئینها،  و  راه  آنان  را  از  راههای  زندگی  همۀ  انسانها  جدا  میسازد. اگر  این  ویژگی  تحقّق  یابد،  ایشان  مسلمانند،  و  اگر  این  ویژگی  تحقّق  نیافت‌،  ایشان  مسلمان  نیستند،  هر  چند که  آنان  ادّعا کنند که  مسلمانند!

اسلام  عبارت  است  از  آزادی  مطلق  از  بندگی  بندگان.  و  این  نظام  اسلامی  است‌ که  در  میان  همۀ  نظامها  و  رژیمهای  دیگر  این  آزادی  را  تحقّق  می‏بخشد.

مردمان  در  همۀ  نظامـها  و  رژیمهـای  زمینی‌،  برخی  از  آنان  برخی  دیگر  را،‌ گذشته  از  خدا،  به  خدائی  میگیرند  ...  و  ا‌ین  امر  بطور  یکسان  در  ییشرفته‌ترین  کشورهای  دموکراسی  و  در  عقب  مانده‌ترین ‌کشورهای  دیکاتوری  رخ  میدهد  ...  زیرا  بیگمان  نخستین  ویژگیهای  ربوبیّت،  حق  بندگی  مردمان  از  آن  او  بودن  است‌.  یعنی  حقّ  برنامه‌ریزی  مقرّرات  و  روشها  و  نظامها  و  وضع  قوانین  و  معیارها  و  ارزشها  ...  در  همۀ  رژیمهای  زمینی  برخی  از  مردمان  به گونه‌ای  ادعای  این  حقّ  را  دارند  و  آن  را  از  آن  خود  میدانند،  و  این‌ کار  را  از گروهی  از  مردمان  به  نحوی  از  انحاء  میخواهند  و آنان  هم  دیگران  را  به  زیر  یوغ  ایشان  میکشند  و  پیرو  قانونها  و  ارزشها  و  معیارها  و  اندیشه‌هائی  میکنند که  ایشان  طرح‌ریزی  مینمایند  و  از  پیش  خود  میسازند.  این  چنین  کسانی گذشته  از  خدای  جهان  آفرین‌،  خدایانی  بشمارند که  برخی  از  مردمان  آنان  را  به  خدائی  می پذیرند  و بدیشان  اجازه  میدهند که  ادّعای  ویژگیهای  الوهیّت  و  ربوبیّت ‌کنند.  در  این  صورت  است‌ که  چنین ‌کسانی ‌گذشته  از  خدا،  ایشان  را  هم  می‌پرستند  و  بندگیشان  مینمایند،  اگر  چه  برایشان  سجده  نبرده  و  به  رکوعشان  نرفته  باشند.  چه  بندگی  و  پرستش  را  جز  برای  خدا  نمیتوان کرد  و  عبودیّت  تنها  و  تنها  ذات  پاک  الله  را  سزا  است‌.

فقط  در  نظام  اسلامی  است‌ که  انسان  این  زنجیر  بندگی  را  میگسلاند  و گردن  را  از  ریسمان  پـرستش  دیگران  آزاد  میسازد،  و  آزاد  میشود  ...  مرد  آزادی ‌که  اندیشه‌ها  و نظم  و  نظامها  و  برنامه‌ها  و  قوانین  و  مقرّرات  و  ارزشها  و  معیارها  را  تنها  و  تنها  از  خدا  دریافت  میدا‌رد. 

... او در این کار همانند سایر انسانهای دیگر و همگنان خود رفتار مینماید. او و همۀ انسانهای دیگر، درست همگون و همسانند. همگان در یک سطح می‌ایستند، و چشم انتظار به بارگاه کبریای پروردگار یگانه‌ای میدوزند، و برخی از آنان برخی دیگر را خدایگان نمیدانند و فقط خداوند عالم را می‌پرستند و بس.

 اسلام بدین معنی‌، دین راستین و پذیرفتۀ خداوند است‌. چنین اسلامی است‌ که هر پیغمبری آن را از سوی خدا آورده است ... خداوند پیغمبران را به همراه این دین به سوی انسانها روانه فرموده است تا مردمان را از پرستش بندگان بیرون آورده و به پرستش خدا فرا خوانند، و ایشان را از جور و ستم بندگان برهانند و در سایۀ عدل و داد دادار بغنوانند ... بنابراین هر کس از اسلام روی گرداند، به شهادت خدا مسلمان نیست‌، هر چند که تأویل ‌کنندگان به تأویل دست یازند، و گمراه کنندگان دیگران را گمراه سازند:

(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ)...^[9]

بیگمان دین (‌حق و پسندیده‌) در پیشگاه خدا اسلام (‌یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن‌) است (‌و این آئین همۀ پیغمبران بوده است‌)‌...

---

^[1] مراجعه  شود  به‌کتاب  (‌نمایش  هنری  در  قرآن‌)  فصل  :  داستان  در  قرآن‌.

^[2] ‌برخی  از  تفاسیر  چنین  می گویند که  تصدیق  یحیی  به ‌کلمه‌ای ‌که  از  سوی  خدا  است‌،  تصدیق ‌او به  عیسی  علیه السّلام ‌است‌. ولی  دلیلی ‌که  چنین  درک  و  فهمی  را  حتمی  و  قطعی  نشان  دهد،  وجود  ندارد. (‌مؤلف‌)

^[3] ‌ما در  اینجا به  بحث ‌و  جدل  ننشسته‌ایم ‌و  درصدد  بررسی  نظریّۀ  پیدایش ‌و  تکامل  نیستیم‌ که  دارد  ارزش  علمی  خـود  را  از  دست  میدهد، ‌و  نظریّه‌ای  بیش  بشمار  نمیآید.(‌مؤلف‌)

^[4] ‌کُنْ  :‌بشو.  باش‌. 

^[5] به  بررسی  با  ارزش  استاد  مودودی،  تحت  عنوان  :  «شهادت  حق»  مراجعه  شود. (‌مؤلف‌) 

^[6] مشاکله  از محسّنات  معنوی  است‌،  و آن  عبارت  است  از  ذکر  شییء ‌به  لفظی  غیر از لفظ  مقرّر  برای ‌آن‌،  به  سبب  مجاورت  آن ‌لفظ  تحقیقاً‌ یا  تقدیراً‌،  یعنی  شی‌ء  مذکور  در  جوار این  غیر واقع  شود  محقّقاً  یا  مقدّراً  ...  مثال‌: 

            کند گر  بر تو  ظلم  از کین  بداندیش         تو  هم  آن  ظلم‌ کن  بر  وی  میندیش 

ظلم  در  مصرع  دوم  به  معنی  جزا  و  پاداش  عمل  بد  است ‌که  به  مناسبت  جوار  با ظلم‌ اوّل  بدین ‌لفظ  تعبیر  شده  است  ...(‌فرهنگ  معین‌)‌. 

^[7] انبیاء/٢٢.

^[8] نازعات  /  ٢٤.

^[9] آل عمران/19