تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی آل عمران آیه‌ی 32-1
سوره‌ی آل عمران آیه‌ی 32-1
الم (١) اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ (٢) نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٣) مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ (٤) إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ (٥) هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الأرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦) هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ (٧) رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (٨) رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ (٩) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَأُولَئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ (١٠) کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ (١١) قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ (١٢) قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَى کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ (١٣) زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ (١٤) قُلْ أَؤُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذَلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ (١٥) الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (١٦) الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالأسْحَارِ (١٧) شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (١٨) إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ (١٩) فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ (٢٠) إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (٢١) أُولَئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٢٢) أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیبًا مِنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ (٢٣) ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٢٤) فَکَیْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَوُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ (٢٥) قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٦) تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَتُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ (٢٧) لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ إِلا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (٢٨) قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَیَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٩) یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ (٣٠) قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٣١) قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ (٣٢)
وقتی که روایاتی را بپذیریم که میگویند: آیه های نخستین این سوره تا هشتاد و اند آیۀ آن به خاطر قدوم هیئت اعزامی مسیحیان نجران یمن، و به مناسبت مناظرۀ ایشان با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در بارۀ عیسی علیه اسّلام نازل شده است، این درس جملگی در چهار چوب چنین مناسبتی قرار میگیرد. جز اینکه این روایات آمدن چنین هیئتی را در سال نهم هجری میدانند، سالی که در سیره به نام (عامُ الْوُفُود )[1] معر‌وف شده است. چه بدین هنگام اسلام به درجه‌ای از قدرت و شهرت در سراسر جزیرةالعرب و همچنین فراتر از آن، رسیده بود که سبب شد هیئتهای اعزامی از نواحی مختلف جزیرةالعرب به سوی پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بیایند و دوستی خود را اظهار کنند و یا از او بخواهند که با ایشان پیمان ببندد، و یا اینکه بدانند حقیقت کار او چیست و رسالت وی کدام است. ما چنانکه قبلاً اشاره کردیم چنین می‌فهیم که موضوعی که این آیه‌ها بدان می‌پردازند، و طریقه‌ای که در چاره‌جوئی آن مبذول میدارند.، هر دو این نظریه را فریاد میدارند که این آیه‌ها زودتر و در نخستین سالهای هجرت نازل شدهاند... بر این اساس ما تمایل بیشتری داریم به اینکه بگو‌ئیم :کشمکش و ستیزه‌ای که با اهل کتاب در گرفته و در این سوره بیان شده است، و نفی شبهه‌هائی که معتقدات منحرف ایشان دربرداشت، یا نفی شبهه‌هائی که پیرامون صحّت رسالت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و حقیقت عقیده اسلامی توحید، تعمّد بخش آنها را داشتند، و همچنین تحذیر و تثبیت گروه مؤمنان در برابر کید و مکر اهل کتاب و مقتضیات مبارزه بانیرنگ ایشان ... همۀ اینها ما را متقاعد میسازد تا چنین چیزهائی را مقیّد به واقعۀ هیئت اعزامی نجران در سال نهم ندانیم بلکه معتقدیم مناسبات دیگری در این زمینه وجود داشته و بر این واقعه مقدّم بوده که باعث نزول این بخش از آیه‌های قرآنی در این سوره گردیده‌اند.
بر این اساس آیه‌ها را بررسی خواهیم کرد و آنها را در زمینۀ رویاروئی اهل کتاب میدانیم و مقیّد به چنین واقعۀ خاصّ و متأخّر در تاریخ نمیدانیم[2].
از سوی دیگر، چنین آیاتی - چنانکه در دیباچۀ سوره گفتیم - پرده از مبارزه همیشگی ریشه‌داری برمیدارد که میان جماعت مسلمانان و عقیدۀ ایشان، و میان اهل کتاب و کافران و عقائد آنان برقرار و پردوام است ... مبارزه‌ای که از زمان ظهور اسلام - بویژه از زمان گام نهادن اسلام به مدینه و برپائی دولت آن در آن - آنی سستی نپذیرفته و مشرکان و یهودیان پـیوسته در آن شرکت و سرسختانه به تلاش ایستاده‌اند و قرآن چنین مبارزه‌ای را بگونۀ زیبا و دقیق به رشتۀ تحریر کشیده است.
جای تعجّب نیست‌که اگر برخی از پـیروان کلیسا در اطراف جزیرةالعرب هم به نحوی از انحاء با ایشان شرکت کرده باشند. دور از حقیقت نیست که افرادی یا گروههائی از آنان برای مناظرۀ با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و مجادلۀ با او در بارۀ مواردی که اختلافی بوده میان عقائد منحرف ایشان و میان عقیدۀ جدید استوار بر توحید خالص روشن - بویژه آنچه به چگونگی عیسی علیه السّلام مربوط میگردد- به مدینه آمده باشند.
در این درس از همان آغازش دوراهۀ جدائی میان عقیدۀ خالص روشن توحید و میان شبهه‌ها و انحرافها، مشخّص و از هم جدا میشود. کسانی که نسبت به فرقان (یعنی قرآن) و آیات خدا در آن کفر میورزند تهدید میگردند، و چنین کسانی کافر قلمداد میشوند هر چند هم از اهل کتاب باشند. همچنین در آن، بیان حال مؤمنان با پروردگارشان، و موقعیّت آنان نسبت بدانچه خدا بر پیغمبرانش نازل میکند، به میان میآید. بیان حالی که موقعیّت را کاملاً مشخّص و متمایز میدارد. چه ایمان را نشانه‌هائی است که اشتباه نمیشوند، و کفر را همچنین نشانه‌هائی است که شبهه‌ای در آنها نمیرود.
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ (٢)
نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٣)
مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ (٤)
إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ (٥)
هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الأرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦)
هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ (٧)
جز خدا خدائی نیست و او زنده (به‌خود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است. (همان کسی که) کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است که مشتمل بر حق است (و متضمّن اصـول رسالتهای آسمانی پیشین، و) تصدیق کنندۀ کتابهائی است که قبل از آن (برای پیغمبران فرستاده شدهاند و) بوده‌اند. و خداوند پیش از آن، تورات را (برای موسی) و انجیل را (برای عیسی) نازل کرده است. جهت رهنمود مـردمان، و (چون منحرف گشتند، قرآن یعنی) جداسازندۀ (حق از باطل) را فرو فرستاده است. بیگمان کسانی که نسبت به آیات خدا کفر ورزند، عذاب سختی دارند، و خداوند توانا و انتقام گیرنده است... او است که کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است، بخشی از آن آیه‌های (محکمات) است (و معانی مشخّص و اهداف روشنی دارند و) آنها اصل و اساس این کتاب هستند، و بخشی از آن آیه‌های (متشابهات) است، (و معانی دقیقی دارند و احتمالات مختلفی در آنها میرود). و اما کسانی که در دلهایشان کژی است (و گریز از حق زوایـای وجودشان را فرا گرفته است) برای فتنه‌انگیزی و تأویل (نادرست) به دنبال متشابهات می‌افتند. در حالی که تأویل (درست) آنها را جز خدا و کسانی نمیدانند که راسخان (و ثابت قدمان) در دانش هستند. (این چثین وارستگان و فرزانگانی) میگویند: ما به همۀ آنها ایمان داریم (و در پرتو دانش میدانیم که محکمات و متشابهات) همه از سوی خدای ما است. و (این را جز صاحبان عقل سلیمی که از هوی و هوس فرمان نمیبرند نمیدانند و) متذکّر نمیشوند...
(شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (١٨)
خداوند (با نشان دادن جهان هستی بگونۀ یک واحد بهم پیوسته و یک نظام یگانه، عملاً) گواهی میدهد اینکه معبودی جز او نیست، و اینکه او (در کارهای آفریدگان خـود) دادگری میکند و فرشتگان و صاحبان دانش (هر یک بگونهای در این باره) گواهی میدهند. جز او معبودی نیست که هم توانا است و هم حکیم...
(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ) (١٩)
بیگمان دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است و (این آئین همۀ پیغمبران بوده است) و اهل کتاب (در آن) به اختلاف برنخاستند مگر بعد از آگاهی (برحقیقت و صحّت آن، این کار هم) به سبب ستمگری و سرکشی میان خودشان بود (و انگیزهای جز ریاست خواهی و انحصار طلبی نداشت). و کسی که به آیات خدا (اعم از آیات دیدنی در آفاق و انفس، یا آیات خواندنی در کتابهای آسمانی پشت کند و) کفر ورزد (بداند که) بیگمان خدا زود حسابرسی میکند...
همچنین این درس تهدیدی را در بر دارد که پیدا است کنایه از یهودیان و گوشه‌زنی بدیشان است. آنجا که می‌فرماید:
(إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ) (٢١)
کسانی که به آیات (دیدنی و خواندنی) خدا کفر میورزند و پیغمبران را به ناحق به قتل میرسانند و کسانی از مردمان را میکشند که به عدالت و دادگری فرمان میدهند (و ایشان را به سوی خدا میخوانند)، پس آنان را به عذاب دردناکی بشارت ده...
چه هنگامی که کشتن انبیاء به میان میآید ذهن بلافاصله متوجّه یهودیان میشود. مقصود نهی مذکور در این آیه هم شاید یهودیان باشد:
(لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ ...الخ...)...
مؤمنان نباید مؤمنان را رها کنند و کافران را بـه جای ایشان به دوستی گیرند...تا آخر......
به ظنّ غالب منظور آیه، یهودیها است، اگرچه میتواند کافران را نیز شامل گردد. زیرا تا این تاریخ، برخی از مسلمانان خویشاوندان کافر خود را دوست میداشتند و با آنان دوستی میورزیدند هـانگونه که با یهودیان هم چنین بودند. پس از همۀ اینها نهی شدند، و با این پرهیز سخت و تند از دوستی یهودیان و کافران بطور یکسان برحذر گشتند. چه خداوند همۀ آنان را (کافرین) نامید.
ظاهر این سخن پروردگاری:
(قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ (١٢)
قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَى کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ...الخ...)...
(ای پیغمبر) به کسانی که کافرند بگو : شما (در دنیا) شکست خـواهید خورد و (در آخرت) گرد آورده میشوید و به دوزخ افکنده میشوید، (و دوزخ) چه بـد جایگاهی است! در دو دسته‌ای که (در میدان جنگ بدر) با هم روبرو شدند، نشانه‌ای (و درس عبرتی) بـرای شما است. دسته‌ای در راه خدا می‌جنگید (و برای اعلاء فرمان خدا و انتشار دین حق می‌رزمید) و دستۀ دیگر کافر بود (و در راه اهریمن هوی و هوس نبرد میکرد. چنین کافرانی) مؤمنان را (به خواست خدا) بـا چشم خویش دو برابر (تعداد حقیقی) خود میدیدند......تا آخر......
متضمّن اشاره به حوادث جنگ بدر است، و خطاب موجود در آن، متوجّه یهودیان است. در این باره روایتی از ابن‌عبّاس - رضی‌الله عنهُ - ذکر شده است. او گفته است: هنگامی که رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در جنگ بدر قریشیان را شکست داد، به مدینه برگشت و یهودیان راگرد آورده و فرمود: مسلمان شوید پیش از آنکه به شما همان رسد که به قریشیان رسید. گفتند: ای محمد! اینکه گروه ناآزموده و نادانی از قریشیان را کشته‌ای که به فنون جنگی آشنا نبوده‌اند، تو را نفریبد. اگر تو با ما بجنگی آنگاه است که می‌فهمی مردان دلاور مائیم، و تو نمیتوانی که با نبردگانی چون ما رویاروی شوی و برزمی. پس خداوند در این باره چنین کلامی را نازل فرمود:
(قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ...) تا میرسد به : (فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ) – یعنی در بدر - (وَأُخْرَى کَافِرَةٌ)...
همچنین از سفارشی که به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در آیۀ زیر میشود برمیآید که اگر چه چنین سفارشی در صدد دفاع از موضوع معیّنی است، لیکن میتواند سفارش همگانی فراگیری باشد تا پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آن را خطاب به همۀ مخالفان خود در ایدئولوژی بکار برد:...
فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ - وَمَنِ اتَّبَعَنِ- وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ: أَأَسْلَمْتُمْ؟ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ (٢٠)
پس اگر با تو به ستیزه پرداختند بگو: من و کسانی که از من پیروی نموده‌اند خویشتن را تسلیم خدا کرده‌ایم و رو بدو نموده‌ایم. و بگو به اهل کتاب (یعنی یهودیان و مسیحیان) و به بیسوادان (یعنی مشرکان عرب) آیا شما تسلیم شده‌اید؟ اگر تسلیم شوند بیگمان هدایت یافته‌اند (و راه را از چاه باز شناخته‌اند) و اگر سرپیچی کنند (نگران مباش، زیرا) بر تو ابلاغ (رسالت) است و بس، و خدا بینا به (اعمال و عقائد) بندگان است...
از این کلام آفریدگاری: (وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ) نمودار است که تا آن زمان پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم مأمور به جنگ با اهل کتاب نبوده است و دستور دریافت جزیه از ایشان را نداشته است. این هم چیزی است که سخن ما را رجحان می بخشد که گفتیم چنین آیه‌هائی خیلی پیشتر نازل شدهاند.
همچنین معتقدیم که از سرشت این آیات پیدا است که چنین آیه‌هائی همگانی بوده و مقیّد به مناسبت یگانه‌ای که مناسبت هیئت اعزامی نجران باشد نیستند. بلکه چنین مناسبتی میتواند یکی از مناسباتی باشد که ایـن آیات به علّت آن نازل شدهاند. مناسبات فراوانی که در طول مبارزات موجود میان اسلام و میان دشمنان متعدّدش در جزیرةالعرب بویژه یهودیان در مدینه پیوسته تکرار گشته‌اند.
از این گذشته، این درس نخستین، متضمّن تـوضیحات روشنگری در بارۀ پایه‌های جهان‌بینی اسلامی از حیث عقیده است، و در کنار آنها توضیحات روشنگری نیز در بارۀ چنین عقیده‌ای و آثار آن در زندگی واقعی، به میان میآید. آثاری که لازمۀ ایمان بدین عقیده است. چه این عقیده، عقیدۀ توحید خـدا یعنی به یگانگی شناختن او است. از اینجا است که دین را عبارت از تسلیم در برابر خدا میشمارد. و هیچگونه دینی جز آن وجود ندارد... اسلام به معنی تسلیم شدن و اطاعت و پیروی است. تسلیم شدن در برابر فرمان خدا، و اطاعت از قانون خدا، و پیروی از پیغمبر خدا و راه او. پس هر که تسلیم نشود و اطاعت نکند و پیروی ننماید، مسلمان نیست، و بنابراین دینی را ندارد که خدا می‌پسندد. چه خدا جز اسلام را نمی‌پسندد، و اسلام هم - همانگونه که گفتیم - عبارت از تسلیم شدن و اطاعت و پیروی است ... از اینجا است که از کار کسانی از اهل کتاب شگفت میگردد و از آنان به بدی یاد میشود که به سوی کتاب خدا فرا خوانده میشوند تا میانشان به داوری بنشیند (آنگاه گروهی از آنان پشت میکنند و حال آنکه (همیشه چنین کسانی از حق و حقیقت) روی گردانند)... روی گردانی از پذیرش داوری کتاب خدا نشانۀ کفر است که با ادّعاء ایمان منافات دارد. ایمان به خدا بطور کلّی.
بند دوم در این درس جملگی پیرامون این حقیقت بزرگ دور میزند.
پس اینک به عرضه نمودن تفصیلی آیه‌های این سوره بپردازیم:
*
(الم) الف. لام. میم.
در تفسیر این حروف مقطعه : الف .لام. میم، بگونۀ ترجیح نه قطعیّت، همان چیزی رابرمیگزینیم که در بارۀ حروف مقطّعه‌ای مثل آنها درآ‌غاز سورۀ بقره برگزیدیم:
( این حروف اشاره دارند به اینکه که آگاه باشید که چنین کتابی از همین حروف تشکیل یافته است. این حروف هم در دسترس مخاطبان عرب زبانی است که قرآن بر آنان نازل شده است. ولی با این وجود قرآن کتاب اعجازانگیزی است که ایشان نمیتوانند از چنین حروفی همانند آن را بسازند... تا آخر...)[3].
این وجه که ما آن را در تفسیر این حروف موجود در اوائل سوره‌ها- بر سبیل ترجیح نه قطعیّت - برگزیده‌ایم، در فهم مناسبات این (اشاره) در سوره‌های گوناگون بسادگی با ما همراه و همگام میگردد. مثلاً در سورۀ بقره اشاره متضمّن مبارزه‌طلبی و ندا در دادنی است که بعدها در لابلای سوره آمده است.
(وَ إنْ کُنْتُمْ فی رَیْب مِمّا نَزّلْنا عَلى عَبْدِنا فأتُوا بسُورَةٍ مِنْ مِثْلهِ وَ ادْعُوا شُهَداءکُمْ مِنْ دوُنِ الله إن کُنْتُمْ صادقینَ . . . إلخ. .)...
و اگر در شک و گمانید در بارۀ آنچه بر بندۀ خود فرو فرستاده‌ایم، پس سوره‌ای همانند آن را بیاورید. و بتان و حاضران (در مجلس و خلوت) خود بجز خدا را فراخوانید، اگر صادق و درستکار هستید... تا آخر......
اما در اینجا در سورۀ (آل عـمران) مناسبت دیگری برای چنین (اشاره‌ای) است ... و آن اینکه این کتاب از سوی خداوندی نازل شده است که جز او خدائی نیست. چنین کتابی از حرفها و کلمه‌ها فراهم آمده است همچون همۀ کتابهای آسمانی دیگریی که پس از آن نازل شدهاند و اهل کتاب - مخاطبان در این سوره - بدانها آشنایند، و لذا هیچ جای شگفتی در این نیست که خداوند این کتاب را بدین شکل بر پیغمبر خود نازل نماید.
*
اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ (٢)
نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٣)
مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ (٤)
إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ (٥)
هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الأرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦)
هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ (٧)
رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (٨)
رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ (٩)
جز خدا خدائی نیست و او زنـده (به‌خود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است. (همان کسی که) کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است که مشتمل بر حق است (و متضمّن اصول رسالتهای آسمانی پیشین، و) تـصدیق کنندۀ کتابهائی است که قبل از آن، (برای پپغمبران فرستاده شدهاند و) بوده‌اند. و خداوند پیش از آن، تورات را (برای موسی) و انجیل را (برای عیسیی) نازل کرده است. جهت رهنمود مردمان، و (چون منحرف گشتند، قرآن یعنی) جداسازندۀ (حق از بـاطل) را فرو فرستاده است. بیگمان کسانی که نسبت به آیات خدا کفر ورزند، عذاب سختی دارند، و خداوند توانا و انتقام گیرنده است. شکی نیست که هیچ چیز نه در زمین و نه در آسمان بر خدا پنهان نمیماند (کوچک باشد یا بزرگ، پدیدار باشد یا پنهان، دور باشد یا نزدیک). او است که شما را در رحمهای (مادران) هـر آن گونه که بخواهد شکل می‌بخشد (و به صورتهای مختلف می‌آفریند). جز او خدائی نیست (و همو) عزیز و حکیم است. او است که کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است. بخشی از آن آیـه‌های (محکمات) است (و معانی مشخص و اهداف روشنی دارند و) آنها اصل و اساس این کتاب هستند، و بخشی از آن آیه‌های ( متشابهات) است، (و معانی دقیقی دارند و احتمالات مختلفی در آنها میرود). و امّا کسانی که در دلهـایشان کژی است (و گریز از حق زوایای وجودشان را فرا گرفته است) برای فتنه‌انگیزی و تأویل (نادرست) به دنبال متشابهات می‌افتند. در حالی که تأویل (درست) آنها را جز خدا و کسانی نمیدانند که راسخان (و ثابت قدمان) در دانش هستند. (این چنین وارستگان و فرزانگانی) میگویند: ما به همۀ آنها ایمان داریم (و در پرتو دانش میدانیم که محکمات و متشابهات) همه از سوی خدای ما است. و (این را) جز صاحبان عقل (سلیمی که از هوی و هوس فرمان نمیبرند نمیدانند و) متذکّر نمیشوند. (چـنین فرزانگان خردمندی میگویند:) پروردگارا! دلهای ما را (از راه حق) منحرف مگردان بعد از آنکه ما را (حلاوت هدایت چشانده و به سوی حقیقت) رهنمود نموده‌ای، و از جانب خود رحمتی به ما عطاء کن. بیگمان بخشایشگر توئی تو. پروردگارا تو مردمان را در روزی که تردیدی در آن نیست جمع خواهی کرد (تا همگان را در برابر کارشان پاداش دهی و بدین امر وعده داده‌ای و) بیگمان خدا خلاف وعده نمیکند...
این چنین سوره رویاروئی خود را با اهل کتاب، منکران رسالت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آغاز میکند. آنان به حکم آشنائی با رسالتها و پیغمبریها و کتابهای منزّله و وحی الهی، میبایستی پیش از هر کس دیگری اسلام را بپذیرند و مسلمانان صادق و راستینی شوند اگر کار، کار تسلیم در برابر دلیل و اقتناع با حجّت و برهان میبود.
این چنین سوره به مبارزه با ایشان می‌آغازد و با این گام استوار به میدان رزم قدم می‌نهد. گام قاطعانه‌ای که به دفع بزرگترین شبهه‌هائی می‌پردازد که سینه‌هایشان را قلقلک میدهد، یا شبهه‌هائی را میزداید که ایشان عمداً آنها را به سینه‌های مسلمانان می‌افکنند و در میانشان پراکنده میکنند. گام قاطعانه‌ای که زدایندۀ این شبهه‌ها از دلها و تارانندۀ آنها از کنار منافذ و درزهای قلبها است. مشخّص کنندۀ موضع مؤمنان راستین نسبت به آیات خدا، و روشنگر موضع کجروان و منحرفان است. تصویر کنندۀ حال مؤمنان در برابر پروردگارشان و پناه بردنشان بدو، و تضرّع و زاریشـان از او، و شناخت ایشان از صفات حق تعالی است:
اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ (٢)
جز خدا خدائی نیست و او زنده (به‌خود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است...
این توحید خالص و روشن، دو راهۀ جدائی میان عقیدۀ مسلمان و میان سائر عقائد بطور یکسان است، چه عقائد بی‌دینان و کافران باشد، و چه عقائد اهل کتاب منحرف، یعنی یهودیان یا مسیحیان باشد، همۀ آنان با هر نوع دین و مذهبی که دارند. همچنین این توحید خالص و روشن، دو راهۀ جدائی میان زندگی مسلمان و میان زندگی سائر اهل عقائد در زمین است. چه عقیدۀ موجود در اینجا راه زندگی و نظام آن را کاملاً مشخص و دقیقاً معیّن میدارد:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ )
جز خدا خدائی نیست...
هیچ انبازی در الوهیّت ندارد... ( ألْحَیُّ) ... زنده است ... کسی است که متّصف به حقیقت حیات ذاتی بدور از هر نوع قید و قیودی است و در صفتش همسانی ندارد... (الْقَیُّومُ‌ء) ... متصرّف در همۀ کار و بار جهان است... کسی است که هر نوع حیاتی پا بر جا بدو است و هـر هستی و وجودی از او سرچشمه میگیرد. و کسی است که بر هر نوع زندگی و بر هر نوع بودنی سرپرستی و نظارت دارد. هیچ نوع زندگی در این جهان و هیچ نوع هستی در گسترۀ کائنات پدیدار و ماندگار نمیگردد مگر بدو.
این دو راهۀ جدائی جهان بینی و اعتقاد است میان اختصاص صفت الوهیّت به خدای سبحان، و میان آن همه تودههای رویهم انباشتۀ جهان بینیهای جاهلی، خواه جهان‌بینیهای کافران - بدان روزگار در جزیرةالعرب - باشد، و خواه جهان بینیهای یهودیان و مسیحیان، بویژه جهان‌بینی مسیحیان.
قرآن از یهودیان حکایت میدارد که آنان میگفتند: عُزَیْر پسر خدا است. هـمانگونه که آنـچه را که یهودیان امروزه (کتاب مقدّس) می‌نامند کج اندیشی و انحرافی
را نگاشته است که متضمّن همچون چیزی است. چنانکه در سفر پیدایش، فصل ششم آمده است.[4]
و امّا انحرافات تفکّرات مسیحیان را قرآن این چنین روایت میدارد:
(إنّ الله ثالِثُ ثَلاثةٍ )[5]
بیگمان خداوند سومین (اقنوم از اقانیم) است...
یا میگفتند، (انَّ اللهَ هُوَ الْمسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ)[6]
... بیگمان مسیح پسر مریم، خدا است... و همچنین علاوه از خدا، مسیح و مادر او را نیز خدایان جداگانه‌ای میدانستند[7].
همچنین علاوه از خدا، کشیشان و راهبان خود را هم پروردگاران خویش می‌شمردند.[8]
درکتاب (دعوت به اسلام) نوشتۀ آرنولد، مقداری از این اندیشه‌های ناروا ذکر شده است.
( ژوستنیان صد سال پیش از فتوحات اسلامی توانست امپراطوری رومانی را وحدت بخشد. لیکن پس از مرگ او بزودی چنین وحدتی از هم پاشید، و نیازمند آن گردید که حسّ مشترک ملّی، میان ولایتها و پایتخت دولت پیوند برقرار سازد. اما هر قل کو‌شش و تلاش زیادی از خود نشان داد، ولی موفّق نشد کاملاً سرزمین شام را با حکومت مرکزی پیوند دهد. و هر حیله و وسیله‌ای که در راه اتّحاد مردمان بکار برد، از بخت بد، به جای زدودن اختلاف، به پراکندگی بیشتر انجامید. چنین دید که در آنجا چیزی جز عواطف دینی نمیتواند جای حسّ نژادپرستی را بگیرد. بدین سبب کوشید تا با تفسیر و توجیهی که از عقیده مینماید نفسها را آرام کند و جلو دشمنانگیهائی را بگیرد که بعدها ممکن است میان طوائف متخاصم آتش جنگ را شعله‌ور سازد. همچنین خواست کسانی را که بر دین شوریده بودند، با کلیسای ارتودوکس آشتی دهد، و آنان را با حکومت مرکزی متّحد گرداند... کنگرۀ خلقیدونی در سال 451 میلادی اعلام کرد که باید اعتراف نمود که مسیح در دو سرشت جلوهگر میشود و میان آن دو، هیچگونه آمیزشی، تغیّری، انفکاکی، و انفصالی انجام نمی پذیرد. و به سبب اتّحادشان، اختلافشان از میان برنمی‌خیزد.
بلکه شایسته است هر یک از آن دو سـرشت، همۀ ویژگیهای خویش را برای خود حفظ کند، و در اقنوم واحدی و جسم واحدی گرد آید. نه همانگونه که اگر به صورت منفک یا منفصل در دو اقنوم میبود. بلکه مجتمع در اقنوم واحدی بوده که عبارت است از پسر و خدا و کلمه ... لیکن یعقوبیان بیانیۀ این کنگره را مردود دانستند، و در بارۀ مسیح جز سرشت واحدی را نپذیرفتند، و گفتند، مسیح آمیزه‌ای از اقنومها است، و همۀ صفات خدائی و انسانی را دارا است. ولی ماده‌ای که چنین صفاتی را دربر میگیرد، دوگانگی نداشته و یکی بیش نبوده است. و بلکه وحدتی است مرکب از اقنومها... این ستیز و جدال نزدیک به دو قرن از زمان میان پیروان ارتودوکس و میان یعقوبیانی بر دوام بود که مخصوصاً در مصر و شام و کشورهای خارج از سلطۀ امپراطوری بیزانس یعنی روم شرقی، رونق و برو و بیائی داشتند، میان آنان آشتی دهد. چه در حین اینکه می‌بینیم این مذهب از یک سو به وجود دو سرشت اعتراف دارد، از سوی دیگری متمسّک به وحدت اقنوم در حیات بشری مسیح است. زیرا مسیح واحدی که وی پسر خدا بشمار است، با نیروی الهی انسانی واحدی، جنبۀ بشری و جنبۀ خدائی را تحقّق می‌بخشد. معنی چنین سخنی این است که بجز ارادۀ واحد موجود در کلمۀ مجسّم، چیز دیگری وجود ندارد... لیکن هرقل به همان سرنوشتی دچار شد که بسیاری از مردمانی بدان دچار آمده‌اند که خواسته‌اند ستونهای صلح و صفا را پابرجا دارند. یعنی نه تنها جدال و ستیزه بار دیگـر به صورت بس شدیدتری درگرفت، بلکه خود هرقل هم تکفیر شد و مهر بی‌دینی خورد، و بطور یکسان در معرض دشمنانگی هر دو دسته قرار گرفت.[9]
همچنین محقّق مسیحی دیگری بهنام (کانون تایلور) در بارۀ حالت مسیحیان شرق به هنگام بعثت محمّدی میگوید:
( مردمان در واقع مشرکانی بودند که گروهی از شهیدان و پاکان و فرشتگان را می‌پرستیدند)...[10]
از این سو قـرآن هم کجرویهای عقائد مشرکان را برمی‌شمرد و بیان میدارد که ایشان پریان و فرشتگان و خورشید و ماه و بتان را پرستش میکردند. و کمترین کجروی و انحرافی که از عقائد آنان میتوان گفت این بود که میگفتند:
(ما نَعْبُدُهُمْ إلّا لِیُقَرّبُونا إلَى اللهِ زُلْفى)...
آنها را نمی‌پرستیم مگر بدان خاطر تـا ما را به خدا نزدیک و نزدیکتر کنند...
این تودههای انباشته از اندیشه‌های تباه و کجروی که اشارۀ گذرائی بدانها کردیم، اسلام آمده است - در این سوره - تا آشکارا و روشن و بی‌پرده و قاطعانه آنها را بیان دارد:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ) (٢)
جز خدا خدائی نیست و او زنده (بخود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است...
این دو راهۀ جدائی در جهان بینی و اعتقاد است... همانگونه که دو راهۀ جدائی در زندگی و رفتار است. کسی که شعور او لبریز از وجود خدای یگانه است که بجز او خدائی نیست، و زندۀ یگانه‌ای است که جز او کسی زنده نیست، و متصرّفی است که هر نوع زندگانی و حیات دیگری، و هرگونه وجود و بودی، بدو برپایند و برجایند، و همچنین او است که بر هر زنده‌ای و هر وجودی قیمومت و نظارت دارد.
کسی که شعور او لبریز از وجود یگانه‌ای است که این صفت او است، بناچار باید که روش زندگانی او و نظام زندگانی او از پایه با کسی فرق داشته باشد که ابرهای سیاه چنین اندیشه‌های سرگشتۀ آشفته، آسمان احساس او را می‌پوشانند، و در نتیجه در صفحۀ جام جهان نمای دل خود اثری از حقیقت الوهیّت فاعل متصرّف را در همۀ عمرش نمیبیند.
او با توحید خالص و واضحی آشنا است که در پرتو آن جائی برای پرستش جز خدا نمیماند، و جانی برای استمداد و دریافت جز از خدا باقی نمیماند. نه در شریعت و نظامی، و نه در آدابی و اخلاقی، و نه در اقتصادی و اجتماعی. همچنین جائی برای توجّه به غیر خدا در کاری از کارهای زندگی و فراسوی زندگی نیست... امّا در چنان جهان بینیهای نادرست و کجرو و نزار و گُنگی، نه راهی پیدا و نه قراری برجا، و نه حرام یا حلال را حدو‌دی، و نه نادرست یا درست را ثغو‌ری است، در شرع یا نظام، در آداب یا اخلاق، درکردار یا رفتار... همۀ اینها... هنگامی یکی خواهد شد و روشن و هویدا خواهد گشت که جهتی که از آن فرمان دریافت میشود، و رو بدان سو میگردد، و اطاعت و عبودیّت بدو تعلّق دارد، و تنها در برابر او سر تسلیم فرود آورده میشود، یکی گردد و بس.
بر این اساس است که چنین برخوردی در دو راهۀ جدائی با این قاطعیّت انجام می‌پذیرد:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ) (٢)
جز خدا خدائی نیست و او زنده (بخود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است...
از اینجا است که سرشت زندگی اسلامی - نه ایـنکه تنها سرشت اعتماد - مشخّص و ممتاز میگردد. چه زندگی اسلامی با همۀ ارکان و اصولی که دارد، تنها و تنها از حقیقت این جهان‌بینی اسلامی در بارۀ توحید خالص قاطع بر میدمد. توحیدی که به عنوان عقیده در دل جایگزین نمیگردد مادام که آثار عملی آن در زندگی مشاهده نشود، از قبیل دریافت شریعت و توحید از خدا در هر امری از امور زندگی، و روکردن به خدا در هر تلاش و کوششی و در هر جهت و جهشی.
به دنبال این توضیح قاطعانه در سر دو راهۀ جدائی، با اعلام وحدانیّت مطلق ذات خدا و صفات او، سخن از وحدانیّت سوئی میرود که از آن سو دینها و کتابها و پیغمبریها نازل میگردد. یعنی سوئی که از آن برنامه‌ای فرود میآید که این برنامه گردانندۀ زندگی انسانها در تمام ادوار و آثار بوده و متصرّف در همۀ اوضاع و احوال ایشان است.
(نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ- مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ - وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٣)
مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ - وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ) (٤)
(خدا همان کسی است که) کتاب (قرآن) را برتو نازل کرده است که مشتمل بر حق است (و متضمّن اصول رسالتهای آسمانی پیشین، و) تصدیق کنندۀ کتابهائی است که قبل از آن (برای پیغمبران فرستاده شدهاند و) بوده‌اند. و خداوند پیش از آن، تورات را (برای موسی) و انجیل را (برای عیسی) نازل کرده است. جهت رهنمود مردمان، و (چون منحرف گشتند، قرآن یعنی) جدا سازندۀ (حق از باطل) را فرو فـرستاده است. بیگمان کسانی که نسبت به آیات خدا کفر ورزند، عذاب سختی دارند و خداوند توانا و انتقام گیرنده است...
این آیه در بخش نخستین خود، حقائق اساسی چندی را در بارۀ جهان‌بینی اعتقادی، و همچنین در بارۀ پاسخ به اهل کتاب و دیگر منکران رسالت محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم و راجع به صحّت آنچه از جانب خدا با خود به ارمغان آورده است، در بردارد. این آیه وحدت جهتی را بیان میدارد که از آن کتابهای آسمانی بر پیغمبران نازل میگردد. چه خدائی که جز او خدائی نیست و او زنده به خود و متصرّف در امور جهان است. همو است که این قرآن را بر تو نازل کرده است، همانگونه که قبلاً تورات را بر موسی و انجیل را بر عیسی نازل نموده است، در این صورت آمیزش و آلایشی میان الوهیّت و عبودیّت وجود نخواهد داشت. بلکه این خدای واحد است که کتابهای آسمانی را برای بندگان گزیده‌اش نازل مینماید. و این بندگانند که فرمان را دریافت و آن را گردن می‌نهند. این گزیدگان هم اگر چه پیغمبران اولوالعزم باشند باز هم بندگانند.
این آیه وحدت دین و وحدت حقی را بیان میدارد که کتابهای آسمانی در بر دارند. این کتابی که (به حق) بر تو نازل کرده است، (تصدیق‌کنندۀ چیزی است که پیش از آن بوده است) از تورات و انجیل... و همۀ آنها هدف واحدی را دنبال میکنند. (برای مردم هدایتند)... و این کتاب جدید (جدا سازندۀ) حقی است که کتابهای آسمانی در بر دارند، از انحرافها و شبهه‌هائی که بر اثر هواها و امواج اندیشه‌ها و سیاست بازیها، بدان کتابها راه یافته است که نمونه‌ای از آن را از نویسندۀ مسیحی سیرت. و. آرنولد در کتاب (دعـوت به اسلام) نقل کردیم.
این آیه در ضمن بیان میدارد که اهل کتاب وجهی برای تکذیب رسالت جدید ندارند. چه این رسالت تازه به همان منوالی است که رسالتهای قبل از آن در پیش داشتند. کتاب این رسالت نو، همانند کتابهای مـنزلّۀ پیشین، به حق نازل شده است و بر پیغمبری از انسانها نازل شده، همانگونه که آن کتابها بر پیغمبرانی از انسانها نازل شدهاند. این کتاب تصدیق کنندۀ کتابهایی است که از سوی خدا نازل گشته‌اند. بالهای خود را بر (حقی) گسترانیده است که آن کتابها بالهای خویش را بر آن گسترانیده‌اند، آن را کسی فرو فرستاده که بر نازل کردن کتابها توانا است... این کتاب از سوئی نازل شده است که «حق« دارد در کتابی که بر پیغمبرش نازل کرده است، برنامۀ زندگی انسانها را وضع و طرح‌ریزی کند، و جهان بینیهای اعتقادی مردمان را بنیان‌گذاری نماید، و قوانین و اخلاق و آداب ایشان را ترتیب دهد.
آنگاه آیه در بخش دوم خود تهدید خوفناکی را در بر میگیرد و با آن کسـانی را بیم میدهد و به هراس می‌اندازد که نسبت به آیـات خدا کفر میورزند، و بدیشان عزّت و قدرت خدا و شدّت عذاب و انتقام او را مینمایاند... افرادی که به این آیات کفر میورزند کسانیند که این دین را بگونۀ مـطلق آن تکذیب مینمایند... کسانی از اهل کتاب که قبلاً از کتاب راستین نازل شدۀ خدا بر خود منحرف گشته‌اند، و چنین انحرافی ایشان را به تکذیب کتاب جدید - که جدا سازندۀ روشن و بیانگری است -کشانیده است، آنان نخستین افرادی هستند که صفت کفر متوجّه ایشان است، و آنان اوّلین کسانیند که تهدید رعب‌انگیز عذاب شدید خدا و انتقام مؤکّد او رو بدانان میدارد.
به‌هنگام تهدید به عذاب و انتقام، دانش خدا برای آنان مؤکّد میشود که چیزی از آن مخفی نمیماند. زیرا مخفی ماندنی و پنهان شدنی از خدا و رهائی و گریزی از او نیست :
(إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ) (٥)
بیگمان هیچ چیز نه در زمین و نه در آسمان بر خدا پنهان نمیماند...
تأکید دانش مطلقی که چیزی بر آن پنهان نمیماند، و اثبات این صفت در این مقام برای خدای سبحان، پیش از هر چیز موافق با وحدانیّت الوهیّت و قیمومتی است که روند گفتار با آن آغاز گردیده است. همانگونه که موافق با تهدید رعب‌انگیز در آیۀ قبلی است... چه با این شمول و اطلاق (چیزی) از دانش خدا پنهان نمیماند، نه (در زمین و نه در آسمان). در این صورت ممکن نیست رازهای درون و رموز بیرون را از او پوشیده داشت و ممکن نیست مکرها و کیدها را از ار پنهان نمود. همچنین رهائی از جزای دقیق، و گریز از دانش ریزبین عمیق، امکان ندارد.
در پرتو این دانش فراگیری که چیزی نه در زمین و نه در آسمان بر آن پنهان نمیماند. عقل و شعور انسانی بسودۀ نرم و ژرفی را لمس میکند که متعلّق به پیدایش انسانی است. پیدایش ناشناخته‌ای در تاریکی غـیب و تاریکی رحم، آنجائی که انسان هیچگونه دانشی و توانائی و ادراکی در آن ندارد:
(هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الأرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٦)
او است که شما را در رحمهای (مادران) هر آنگونه که بخواهد شکل می‌بخشد (و به صورتهای مختلف می‌آفریند). جز او خدائی نیست (و همو) عزیز و حکیم است...
اینگونه (شما را شکل می‌بخشد )... به شما شکلی می‌بخشد که خود بخواهد، و ویژگیهائی به شما می‌بخشد که چنین شکلی بدان مشخّص و شناخته گردد. او تنها کسی است که شکل بخشی را عهده‌دار میگردد و هر گاه اراده کند، و با مطلق مشیّت او موافق افتد، (هرگونه که بخواهد) ویژگیهائی به انسان میدهد که این چنین شکلی بدانها ممتاز و باز شناخته میگردد. (جز او خدائی نیست )... «عزیز» است ... دارای قدرت و قوّت بر آفریدن و شکل بخشیدن است. «حکیم« است ... کسی است که بدون هیچگونه همتا و انبازی در آنچه شکل می‌بخشد و می‌آفریند، کار را برابر حکمت خویش انجام میدهد.
در این بسوده، شبهه‌های مسیحیان در بارۀ عیسی علیه السّلام پیدایش و زایش او، برطرف میشود. چه خدا است که عیسی را که شکل بخشیده است... (آنگونه‌که خواسته است )... نه اینکه عیسی پروردگار یا خداوندگار یا پسر خدا باشد. یا اینکه او اقنوم لاهوتی ناسوتی باشد... الی آخر خرافاتی که اندیشه‌های منحرف و ناهنجار و گنگ و دور افتاده از اندیشۀ توحید روشن و آشکار و زود فهم و قابل درک، بدان منتهی شده بود. بعد از آن کسانی را مینمایاند که در دلهایشان کج اندیشی است و حقائق قاطعانۀ موجود در آیات محکمات قرآن را ترک میگویند، و به دنبال آیاتی می‌افتند که احتمال تأویل دارند، تا شبهه‌های پیرامون آنها بهم بافند. آنگاه نشانه‌های مؤمنان حقیقی، و ایمان خالص و بیشائبۀ ایشـان، و بدون ستیزه تسلیم خداشدنشان را در هر آنچه از جانب خدا به سوی آنان آید، به تصویر میکشد و مینمایاند:
(هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ (٧)
رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (٨)
رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ) (٩)
او است کـه کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است، بخشی از آن آیه‌های (محکمات) است و (معانی مشخّص و اهداف روشنی دارند و) آنها اصل و اساس این کتاب هستند، و بخشی از آن آیه‌های (متشابهات) است، (و معانی دقیقی دارند و احتمالات مختلفی در آنها میرود). و امّا کسانی که در دلهایشان کژی است (و گریز از حق زوایای وجودشان را فرا گرفته است) برای فتنه‌انگیزی و تأویل (نادرست) به دنبال متشابهات می‌افتند. در حالی که تأویل (درست) آنها را جز خدا و کسانی نمیدانند که راسخان (و ثابت قدمان) در دانش هستند. (این چنین وارستگان و فرزانگانی) میگویند: ما به همۀ آنها ایمان داریم (و در پرتو دانش میدانیم که محکمات و متشابهات) همه از سوی خدای ما است. و (این را) جز صاحبان عقل (سلیمی که از هوی و هوس فرمان نمیبرند نمیدانند و) متذکّر نمیشوند. (چنین فرزانگان خردمندی میگویند :) پروردگارا ! دلهای ما را (از راه حق) منحرف مگردان بعد از آنکه ما را (حلاوت هدایت چشانده و به سوی حقیقت) رهنمود نموده‌ای، و از جانب خود رحمتی به ما عطاء کن. بیگمان بخشایشگر توئی تو. پروردگارا! تو مردمان را در روزی که تردیدی در آن نیست جمع خواهی کرد (تا همگان را در برابر کارشان پاداش دهی و بدین امر وعده داده‌ای و) بیگمان خدا خلاف وعده نمیکند...
روایت شده است که مسیحیان نجران به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم گفتند مگر تو در بارۀ مسیح نمیگوئی که : او کلمۀ خدا و روح او است؟.. منطظورشان از این گفته این بود که از چنین تعبیری وسیله‌ای برای اثبات معتقدات خود در بارۀ عیسی علیه السّلام فرا چنگ آرند و بگو‌یند که او انسان نبوده است بلکه او روح خدا - برابر فهم ایشان از این تعبیر - است. در عین حال ایشان آیات قاطع و محکمی را ترک میگویند که وحدانیّت مطلق خدا را بیان مینمایند، و انباز و فرزند را به هر شکلی از اشکال که باشد از خداوندگار بدور میدارند... پس این آیه در بارۀ آنان نازل شد و پرده از چنین تلاش ایشان در امر بهره‌برداری از آیات مجازی تصویری، و نادیده گرفتن آیات قاطع تجریدی به کنار زد.
اگر چه نصّ آیۀ مذکور عام‌تر از این مناسبت است، زیرا این آیه موضع مختلف مردمان را در برابر کتابی به تصویر میکشد که خداوند آن را بر پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم نازل کرده است و متضمّن حقائق جهان‌بینی ایمانی، و برنامۀ زندگی اسلامیی، و امور غیبی‌ای است که عقل بشری نمیتواند با وسائل خاص خویش بدانها پی ببرد، و اصلاً بیش از آنچه خود آیات در دسترس قرار میدهند، نمیتواند چیز دیگری از آنها را بفهمد و درک کند.
اصول دقیق عقیده و شریعت، دارای مدلولهای مفهوم و رهنمودهای قاطعی بوده، و مقاصد آنها قابل درک و فهم است. این اصول دقیق عقیده و شریعت، اصل چنین کتابی هستند، و لیکن شنیدنیها و نادیدنیها - از جمله پیدایش و زایش عیسی علیه السّلام اموری هستند که باید به مدلولها و مفهومهای نزدیک آنها اکتفاء کرد و بدانها باور داشت، زیرا از سوی این سرچشمۀ (حق) صادر و اعلام شدهاند و درک ماهیّت و کیفیّت آنها مشکل است، چون سرشت آنها بالاتر از وسائل ادراک محدود انسانی است.
در اینجا است که مردمان - برحسب راستروی یـا کجروی فطرتشان - در برابر این آیات و آن آیات، راههای مختلفی را در پیش میگرند. کسانی کـه در دلهایشان نادرستی و انحراف است و راه راست فطرت را کم کرده‌اند، اصول واضح و دقیقی را ترک میکنند که عقیده و شریعت و روش عملی زندگی بر آنها استوار است، و به دنبال متشابهی می‌افتند که در تصدیق آن باید بر ایمان به صدق سرچشمه‌اش متکّی شد، و تسلیم این مطلب گردید که تنها او است که به همۀ حقائق آشنا و (حق) را به تمام و کمال میداند، در صورتی که فهم بشری، نسبی بوده و جولانگاه محدودی دارد. همچنین در آن باید به راستروی فطرتی بسنده کرد که با الهام مستقیم، صدق جملگی ایـن کتاب را درک میکند و میدانند که چنین کتابی به حق نازل شده است، و نه در حال و نه در آینده، باطل بدان راه نمی‌یابد ... آنان به دنبال متشابه راه می‌افتند، زیرا ایشـان در آن فرصتی برای فتنه‌انگیزی مییابند، تا با تأویلات متزلزل کننده عقیده، و با اختلافاتیی که از آشفتگی اندیشه برمی‌خیزد و نتیجۀ بی‌باکانه‌ای است که اندیشه در چیزی بکار گرفته شده است که در آن جولانگاهی برای تأویل و توجیه ندارد و کاری از دستش ساخته نیست، غوغا و آشوب بپا سازند... (و تأویل (درست) آن را جز خدا نمیداند).
امّا راسخان در علم، آنان که دانششان بدانجا رسیده است که جولانگاه عقل و سرشت اندیشۀ بشری را می‌شناسند و به حدود گسترده‌ای که عقل میتواند در آن با وسائل و ابزاری که بدو بخشیده شده است بکار پردازد، آشنایند .... اینان با اطمینان و یقین کامل میگویند:
(آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا)...
بدان ایمان داریم، همه از سوی پروردگارمان میباشد. اینکه همه از سوی خدایشان است، آنان را بدین اطمینان سوق میدهد. و چون از جانب خدا است، حق بوده و درست است. آنچه را که خدا مقرّر دارد خود به خود درست است و وظیفۀ عقل بشری نیست و از دائرۀ توان او خارج است که در بارۀ اسباب و علل آن کاوش و بررسی کند، همانگونه که بر عهدۀ عقل نیست که ماهیّت آن و سرشت علل پنهان در فراسوی آن را درک کند.
راسخان در علم، پیش از هر چیز به صدق آنچه از طرف خدا به سویشان میآید، اطمینان دارند. با فطرت راست و بخدا رسیدۀ خود، بدان اطمینان دارند... علاوه از این، شک و تردیدی در عقل خویش نسبت بدان نمییابند. زیرا ایشان میدانند که این از دانش است که عقل به چیزی نپردازد که در آن دانش را یارای گشت و گذاری نیست و اینکه عقل دست بهیاری نیازد که وسائل و ادوات انسانی او، وی را به شناخت آن رهبری نمینماید و آگاه بدان نمیسازد.
این تصویر درستی از راسخان در علم است ... چه جز افراد سطحی، خودپسند و مغرور نمیشوند و منکر حقائق نمیگردند، کسانی که دانشهای سطحی ایشان را گول میزند و گمان میبرند که ایشان به همه چیز پی‌برده‌اند، و آنچه که ایشان بدان پی‌برده‌اند وجود ندارد. یا اینکه می انگارند حقائق را فهمیده‌اند، و به حقائق اجازه نمیدهند جز به همان صـورتی باشد که ایشان فهمیده‌اند. از اینجا است که با کلام مطلق خدا با مقرّرات عقلانی خود روبرو میشوند. مـقرّراتی که ساخته و پرداختۀ عقل محدود ایشان است. امّا دانایان حقیقی بیش از این فروتن و متواضعند که چنین چیزی را بشود از آنان دید. ایشان تسلیم این امرند که عـقل بشری عاجز از درک حقائق بسیاری است که در توان خرد نبوده و فراتر از محدودۀ قدرت آن است. همچنین ایشان از فطرت بس صادقی برخوردارند و هر چه زودتر فطرت صادقشان با حق تماس میگیرد و بدان اطمینان مییابد و در کنارش می‌آرامد.
(وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ )
و جز صاحبان عقل (این را) متذکّر نمیشوند...
گوئی میان صاحبان عقل و میان فهم حق جز این فاصله‌ای نیست که یادآور شوند... چه همین که یادآور شدند، حق مستقرّ در فطرت به خدا رسیدۀ ایشان، به تکان می‌افتد و جلوهگر میشود و در عقلهایشان ثابت و استوار میگردد. بدین هنگام زبان‌ها و دلهایشان به دعای متواضعانه و ذکر توبه‌کارانه‌ای می‌پردازند و از خدا میخواهند که: ایشان را بر حق ثابت بدارد، و دلهایشان را پس از دریافت هدایت منحرف نگرداند، و رحمت و بزرگواری خود را بر ایشان کامل گرداند... همچنین روز گردآوری یعنی قیامت را به یاد میآورند: روزی که سگی در فرارسیدنش نیست، و وعده‌ای است که خلافی در آن نمیباشد:
(رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (٨)
رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ) (٩)
(چنین فرزانگان خردمندی میگویند:) پروردگارا! دلهای ما را (از راه حق) منحرف مگردان بعد از آنکه ما را (حلاوت هدایت چشانده و به سوی حقیقت) رهنمود نموده‌ای، و از جـانب خود رحمتی به ما عطاء کن. بیگمان بخشایشگر توئی تو. پروردگارا! تو مردمان را در روزی که تردیدی در آن نیست جمع خواهی کرد (تا همگان را در برابر کارشان پاداش دهی و بدین امر وعده داده‌ای و) بیگمان خدا خلاف وعده نمیکند...
این حال راسخان در علم با پروردگارشان است. این حالی است که سزاوار وجود ایمان است. ایمانی که سرچشمه میگیرد از اطمینان به فرموده و وعدۀ خدا، از یقین به گفتۀ خداوند و عهد او، از آشنائی با رحمت و کرم او، با وجود بودن چنین رحمت و کرمی، از ترس از قضای استوار و قدر نهان او، از تقوی و حساسیت و بیداری ای که ایمان آن را بر دلهای مؤمنان شایسته واجب و پدیدار میگرداند، در نتیجه چنین دلهائی شبی یا روزی نه غافل میشوند و نه گول میخورند و نه فراموشکار میگردند.
دل با ایمان، ارزش هدایت بعد از ضلالت را میداند.
ارزش دیدار آشکار بعد از تاریکی قهّار را می‌فهمد. ارزش استقرار بر راستای راه بیرون بعد از حیرانی در ظلمتکدۀ درون را می شناسد. ارزش اطمینان حاصل از یافتن حق بعد از تزلزل را میداند. ارزش آزادی از بندگی و بندگان و رسیدن به بندگی خدای یگانۀ سبحان را درک میکند. ارزش داشتن همّتهای والای بزرگ بعد از سرگرمی به همّتهای کوچک ناچیز را در مدّ نظر دارد...و میداند که این خداوند است که در برابر داشتن ایمان، همۀ این توشه‌ها را بدو بخشیده است... از اینجا است که او از عودت به ضلالت میترسد، همانگونه که شخص که راه راست و روشن را پیدا کرده و در آن روان است میترسد که دوباره به دست و پا افتد و به سرگردانی در پـیچ و خمهای تاریک گرفتار آید. همچنین همانگونه میترسد که شخصی که لذّت سایه را چشیده باشد میترسد دوباره به گرمای سوزان نیمروزو تُف و هُرْم آفتاب دچار شود... در ایمان راستین لذّتی است که کسی آن را چنانکه باید نمیداند مگر آن کس که دود بی‌دینی به چشمانش رفته و مزۀ نامطبوع کفر را چشیده و بدبختی و تلخی الحاد را دید‌ه باشد. در آرامش حاصل از ایمان حلاوتی است که کسی آن را چنانکه باید نمیداند مگر آن کس که خود بدبختی پریشانی و سرگردانی را چشیده باشد.
از اینجا است که مؤمنان با آن دعای خاشعانه رو به درگاه پروردگار خود میآرند و فریاد میدارند که :
(رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا )...
پروردگارا! دلهایمان را (از راه حق) منحرف مگردان بعد از آنکه ما را (حلاوت هدایت چشانده و به سوی حقیقت) رهنمود نموده‌ای. ...
و رحمت خدا را فریاد میدارند که باری با هدایت بعد از ضلالت، ایشان را در بر گرفته بود، و بدیشان چنین عطائی ارمغان داشته بود که هیچ نوع عطای دیگری با آن برابری نمیکند:
(وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ) (٨)
و از جانب خود رحمتی به ما عطاء کن. بیگمانبخشایشگر توئی تو...
آنان با الهـامگیری از ایمانشان میدانند که ایشان نمیتوانند چیزی را فراچنگ آرند مگر در سایۀ رحمت و کرم خداوند. و اینکه آنان بر دلهایشان توانائی ندارند، چه دلها در ید قدرت خداوند است... لذا با دعا رو به خدا میدارند و از او درخـواست مینمایند که ایشان را با مدد و یاری و نجات و رستگاری خود کمک کند.
از عائشه - رضی الله عنها - روایت است که گفته است: رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در دعای خود بسیار میگفت:
(یا مُقَلّبَ الْقُلُوبِ! ثَبّتْ قَلْبی عَلى دینِکَ)...
ای دگرگون سازندۀ دلها ! دلم را بر دین خود ثابت بدار...
باری بدو عرض کردم: ای فرستادۀ خدا، خیلی این دعا را مییفرمائی. گفت:
(لَیْسَ مِنْ قَلْبٍ إلّا وَ هُوَ بَیْنَ أصْبُعَیْنِ مِنْ أصابع الرّحْمانِ ، إذا شاءَ أنْ یُقیمَهُ أقامَهُ ، وش إنْ شاءَ أنْ یُزیغَهُ أزَاغَهُ...)[11]
دلی نیست مگر آنکه میان دو انگشت از انگشتان خداوند رحمان قرار داشته باشد. اگر خواست آن را پابرجای دارد، پابرجایش میدارد، و اگر خواست آن را منحرف گرداند، منحرفش میسازد...
هرگاه دل با ایمان بدین منوال وقوع مشیّت را احساس و اینگونه بدان پی برد، در جلو او جز این راه، راه دیگری نمیماند که با حرارت و گرمی به خدا متّکی شود، و با اصرار و ابرام متوسّل به حمایت و حفاظت او گردد، و به درگاه رحمت و کرمش گراید و خدا را به جاه و جلالش سوگند دهد که گنجی را که به وی ارمغان داشته است و عطائی را که بدو بخشیده است، محفوظ و مصون نماید.
*
بعد از این بیان، خداونـد به بیان سرنوشت کسانی می‌پردازد که کافر شدهاند، و سنّت خدا را به میان میکشد که در مؤاخذۀ ایشان در برابر گناهانشان تغییرناپذیر است. آنگاه به تهدید کسانی از اهل کتاب می‌پردازد که کافر میشوند، و در برابر این دین می‌ایستند و سنگر میگیرند. سپس به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دستور میدهد که ایشان را بیم دهد، و به یادشان اندازد پیروزی و نصرتی را که با چشمان خود در جنگ بدر دیدند، اینکه گروه اندک مؤمنی بر گروههای کـافر فراوانی فائق آمدند و شاهد پیروزی را در آغوش کشیدند:
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَأُولَئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ (١٠)
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ (١١)
قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ (١٢)
قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَى کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ) (١٣)
(در چنین روزی) بهیچوجه اموال و اولاد کافران نمیتوانند آنان را از خدا بی‌نیاز کنند (و مایۀ رهایی ایشان از عذاب خدا گردند) و ایشان افـروزینۀ آتش (دوزخ) هستند. (اینان رفتار و کردار زشتی دارند) همچون رفتار و کردار قوم فرعون و کسانی است که پیش از ایشان بودند و آیات ما را (باوجود روشنی) تکذیب کردند، پس خدا آنان را به (کیفر) گناهانشان گرفت، و خداونـد شـدیدالعقاب است. (ای پیغمبر) به کسانی که کافرند بگو: شما (در دنیا) شکست خواهید خورد و (در آخرت) در دوزخ گردآورده میشوید، (و دوزخ) چه بد جایگاهی است. در دو دسته‌ای که (در میدان جنگ بدر) با هم روبرو شدند، نشانه‌ای (و درس عبرتی) برای شما است. دسته‌ای در راه خدا می‌جنگید (و برای اعلاء فرمان خدا و انتشار دین حق می‌رزمید)
و دستۀ دیگر کافر بود (و در راه اهریمن هوی و هوس نبرد میکرد. چنین کافرانی) مؤمنان را (به خواست خدا) با چشم خویش دو برابر (تعداد واقعی) خود میدیدند (و بدین سبب ترس و هراس بر آنان چیره شد و گریختند) و خداوند هر کس را بـخواهد با یاری خود تأیید میکند (و پیروزی را نصیب او میگرداند) بیگمان در این امر عبرتی برای صاحبان چشم (بـینا و بینش راستین) است...
این آیات خطاب به بنیاسرائیل آمده است و آنان را به سرنوشت کافران پیش از ایشان و بعد از ایشان تهدید مینماید. در آنها نکتۀ لطیف و پرمعنائی نیز وجود دارد...
خداوند ایشان را به یاد سرنوشت فرعون و فرعونیان می‌اندازد... این خدا بود که فرعون و فرعونیان را نابود کرد، و بنیاسرائیل را نجات داد. و لیکن این کار به بنیاسرائیل حق ویژه‌ای نمیدهد، اگر گمراه شوند و کفر پیشه گیرند، و ایشان را - اگر منحرف گردند - از ننگ کفر رهائی نمی‌بخشد و از اطلاق و صف کافر بر آنان باز نمیدارد، و مانع آن نمیگردد که به جزای کافران در دنیا و آخرت گرفتار آیند همانگونه که فرعون و فرعونیانی بدان گرفتار آمدند که خداوند بنیاسرائیل را از دست آنان نجات داد!
همچنین خداوند شکست قریش - که‌کافر بودند - در جنگ بدر را برای آنان بیان میدارد تا بدیشان بگوید: سنّت خدا تغییرپذیر نیست. و هیچ رادع و مانعی نمیتواند ایشان را بدور از آن دارد که بر سر آنان همان آید که بر سر قریش آمد و به همان بلائی دچار شوند که قریش بدان دچار شدند. چه علّت آن کفر بود، و کسی را جسارت آن نیست که بر خدا ناز کند و چنین انگارد که در پیشگاه او جاه و جلال و قرب و مقامی دارد و سخنانش در نزد خدا ردخور ندارد. بلکه کسی را چیزی جز ایمان صحیح رستگار نمیگرداند و از عقاب و عذاب خدا نجات نمیدهد:
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَأُولَئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ) (١٠)
(در چنین روزی) بهیچوجه اموال و اولاد کافران آنان را نمیتواند از خدا بی‌نیاز کند (و مایۀ رهائی ایشان از عذاب خدا گردد) و ایشان افروزینۀ آتش (دوزخ) هستند...
اموال و اولاد گمان میرود که مایۀ نگهداری و نگهبانی انسان شوند. و لیکن اینها هم در آن روزی که شکی در آن نیست سودمند نمی افتند و کاری از آنها ساخته نیست، زیرا در وعدۀ خدا خلاف نیست. چنین کافرانی در آن روز (افروزینۀ آتش) هستند... خداوند با این تعبیر (افروزینۀ آتش) همۀ ویژگیها و مشخّصات (انسان) را از آنان میگیرد، و ایشان را در شکل هیزم و تخته و دیگر (افروزینه‌های آتش) به تصویر میکشد... گمان نرود اموال و اولاد مایۀ رستگاری و نجات انسان میگردند، بلکه اموال و اولاد، و جاه و مقام و عظمت و شوکت، در دنیا هم نـیتوانند انسان را از آنچه خدا خواسته باشد در امان دارند.
(کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ) (١١)
(اینان رفتار و کردار زشتی دارند) همچون رفتار و کردار قوم فرعون و کسانی است که پیش از ایشان بودند و آیات ما را (با وجود روشنی) تکذیب کردند، پس خدا آنان را به (کیفر) گناهانشان گرفت، و خداوند شدیدالعقاب است.
این مثال در تاریخ بسی تکرار شده است، و خداوند ان را در این کتاب مفصّلاً نقل فرموده است. چنین مثلی بیانگر سنّت خدا در بارۀ کسانی است که آیات او را تکذیب میکنند، و خداوند ان را هر جا که بخواهد به مرحلۀ اجراء درمی‌آورد. پس برای تکذیب کنندۀ آیات خدا، نه امانی است و نه ضمانی. در این صورت کسانی که کافر شوند و رسالت محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم و آیات کتابی را تکذیب نمایند که خدا آن را به حق برای او فرستاده است، در معرض چنین سرنوشتی در دنیا و آخرت بطور یکسان قرار میگیرند و به چنین سرنوشتی دچار میگردند... از اینجا است که به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم میآموزد که ایشان را از دچار شدن به چنین سرنوشتی در هر دو جهان بترساند، و داستان نزدیک بدر را برایشان مثال زند، چه ممکن است داستان فرعون و کسانی را فراموش کرده باشند که پیش از او بوده‌اند و آیات خدا را تکذیب کرده‌اند و به انتقام شدید و سرنوشت اسف‌انگیزی گرفتار آمده‌اند:
(قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ (١٢)
قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَى کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ) (١٣)
(ای پیغمبر) به کسانی که کافرند بگو: شما (در دنیا) شکست خـواهید خورد و (در آخرت) گردآورده میشوید و به دوزخ افکنده میشوید، (و دوزخ) چـه بد جایگاهی است. در دو دسته‌ای که (در میدان جنگ بدر) با هم روبرو شدند، نشانه‌ای (و درس عبرتی) برای شما است. دسته‌ای در راه خدا می‌جنگید (و برای اعلاء فرمان خدا و انتشار دین حق می‌رزمید) و دستۀ دیگر کافر بود (و در راه اهریمن هوی و هوس نبرد میکرد، چنین کافرانی) مؤمنان را (به‌خواست خدا) با چشم خویش دو برابر (تعداد واقعی) خود میدیدند (و بدین سبب ترس و هراس بر آنان چیره شد و گریختند) و خداوند هر کس را بخواهد با یاری خود تأیید میکند (و پیروزی را نصیب او میگرداند). بیگمان در این امر عبرتی برای صاحبان چشم (بینا و بینش راستین) است...
فرمودۀ خدا : (یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ) برداشت دو معنی دارد : یکی اینکه مرجع ضمیر (یَرَوْنَ) به کفار برگردد، و مرجع ضمیر (هِمْ) به مسلمانان. بر این اساس معنی آن چنین میشود که کافران با وجود کثرت خود، مسلمانان را زیاد و خویشتن را کم میدیدند و ایشان را (دو برابر خود) بنظر میآوردند... این هم کار خدا بود که با لطفی که در حق مؤمنان داشت، چنین به خیال مشرکان انداخت که مسلمانان زیادند و ایشان کم، و در نتیجه متزلزل شدند و دلهایشان لرزید و گامهایشان لغزید.
معنی دوم برعکس معنی اوّل، چنین میشود که مسلمانان مشرکان را (دو برابر خودمیدیدند، در صورتی که مشرکان سه برابر ایشان بودند، و با وجود این پایداری کردند و پیروز شدند.
مهمّ این است که نصرت و پیروزی را از تأییدات خدا و خواست او بدانیم... در این کار خوار داستن کافران و تهدید ایشان نهفته است. همانگونه که در آن استوار داشتن گامهای مؤمنان، و کوچک و ناچیز جلوه دادن دشمنانشان است، و لذا بر مؤمنان است که از دشمنانشان نترسند و بدسگالان خویش را بهیچ شمارند... اینجا - همانطور که در دیباچۀ سوره گفتیم - مقتضی هم این است و هم آن... قرآن هم در اینجا و هم در آنجا در تلاش و پیکار، و در کنش و در کار است... قرآن پیوسته با چنین حقیقت بزرگ خود و با حقائق دیگری از این دست که در بر دارد بکار مشغو‌ل و فعّال است... و آن اینکه وعدۀ خدا در بارۀ شکست کسانی که کفر میورزند و حق را تکذیب میکنند و از جادۀ مستقم و برنامۀ خدا منحرف میگردند، در هر لحظه و زمانی قائم و پابرجا است. وعدۀ خدا در یاری و پیروزی گروه مؤمنان - ولو اینکه تعدادشان کم هم باشند - هر لحظه و هر آن، قائم و پابرجا است. پیروزی در گرو تأیید خدا و بسته به مرحمت الله است، و او هر کس را که بخواهد پیروز میگرداند. این هم حقیقتی است تغییر ناپذیر.
بر گروه مؤمنان جز این نیست که بدین حقیقت آشنا بوده و بدان اعتماد داشته باشند و به چنین وعده‌ای اطمینان حاصل کنند، و برای کار نبرد، آمادگی لازم را در حدّ توان خویش بهم رسانند و شکیبائی کنند تا آنگاه که خدا اجازۀ پیروزی میدهد، و اینکه عجله و شتاب نکنند و مأیوس و نا امید نگردند اگر مدّت زمان آن به تأخیر افتاد که نهان در علم خدا است، و خدا برابر حکمت من خویش کار میکند و پیروزی را به وقتی حواله میدارد که در آن چنین حتّی را تحقّق می‌بخشد.
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ )
بیگمان در این امر عبرتی برای صاحبان چشم (بینا و بینش راستین است...
چشمی باید که بنگرد، و بینشی باید که بیندیشد، تا عبرت آشکار و پـدیدار آید، و دلها آن را حفظ و به خاطر دارد. والّا در هر لحظه و آنی و در هر روز و شبی، عبرتها درگذر است و پندها بر در و دیوار وجود جلوهگر!
*
خداوند متعال وقتی که میخواهد گروه مؤمنان را پرورده کند، برای آنان پرده از انگیزه‌های فطری نهانی برمیدارد که انحراف و کجروی از آنها برمی‌خیزد، اگر با بیداری همیشگی مهار نشوند، و نفس، به افقهای بالا چشم ندوزد، و دل را آویزۀ چیزی نکند که در پشگاه خدا است و آن چیز بهتر و پاکتر از همۀ چیزهای دیگر است.
غرق شدن در شهوات دنیا، و خواستهای نـفس‌ها، و انگیزه‌های امیال فطری، همان چیزی است که دل را از بینش و نگرش غافل میکند، و انسانها را برمی‌انگیزد تا غرق در لذائذ نزدیک محسوس شوند و به شهوات مادی فرو روند. از دیدۀ آنان آن چیزی را که والاتر و بالاتر است پنهان میدارد. احساس را سخت میسازد و آن را از لذّت چشم دوختن به حیزهائی که در فراسوی لذّت نزدیک است محروم مینماید، و وی را از تمتّع از انجام کارهای بزرگ و شایسته‌ای باز میدارد که لائق انسان و درخور نقش بزرگی است که در این زمین برعهده دارد، و همچنین لائق آفریده‌ای است که خدا او را در این ملک پهناور خلافت داده است.
از آنجا که این علائق و دوافع - با وجود این - طبیعی و فطری بوده، و از سوی خدای بزرگ موظّفند که برای بشریّت در حفظ حیات و ادامۀ آن، نقش اساسی ایفاء کنند، اسلام به سرکوبی و نابودی آنها اشاره و سفارش نمیکند، ولی به کنترل و تنظیم و کاستن از حدّت و شدّت و یورش آنها فرمان میدهد، و میخواهد که انسان فرمانده و گردانندۀ آنـها بوده نه اینکه آنها فرمانده و گردانندۀ انسان باشند. همچنین اسلام میخواهد در انسان روح تعالی و بلند پروازی بدمد و او را متوجّه چیزهائی گرداند که بسی والا و بالایند. بر این اساس نصّ قرآنی که عهده‌دار این توجیه تربیتی و جهت دادن پرورشی است، چنین علائق و دوافعی را عرضه میدارد. و در کنار آنها تا چشم کار میکند انواعی از لذائذ حسّ و نفس موجود در دنیای دیگر را مینمایاند. لذائذی که آن کسانی بدان میرسند که در زندگی این جهان، نفس خود را کنترل میکند، و آن را از غرق شـدن در لذائذی که دوست میدارد بدور میدارند، و انسانیّت والای خود را محفوظ مینمایند. روند قرآنی در یک آیه، عزیزترین شهوات و آرزوهای زمینی نفس انسان را گرد میآورد: زنان، فرزندان، ثروت انباشته، اسبان، زمین سرسبز و پرمحصول، چهارپایان... اینها چکیدۀ علائق زمینی است. یا خودشان مایۀ لذائـذ و خوشیند، و یا اینکه میتوانند برای صاحبان خود جلب لذائذ و خوشی کنند و بر شادی و شادمانیشان بیفزایند... در آیۀ بعدی لذائذ و خوشیهای دیگری نشان میدهد که در جهان دیگرند: باغهائی که در زیر آنها جویبارها روان است. همسران پاکیزه. بالاتر از همه، رضایت خدا... اینها همه از آن کسی است که چشمان خویش را به بالاتر از لذائذ زمین میدوزد، و دلش با خدا پیوند میگیرد، بدانگونه که دو آیه زیر نشان میدهند:
(زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ (١٤)
قُلْ أَؤُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذَلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ (١٥)
الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (١٦)
الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالأسْحَارِ) (١٧)
در انسان محبّت شهوات (و دلبستگی به امور مادی) جلوه داده شده است از قبیل عشق به زنان و فرزندان و ثروت هنگفت و آلاف و الوف طلا و نـقره و اسبهای نشاندار (و مرکبهای ممتاز) و چهارپایان (همچون : شتر و گاو و بز و گوسفند...) و کشت و زرع. اینها (همه) کالای دنیای پست (فعلی) است و سرانجام نیک (تلاشگران در راه حق) در پیشگاه خدا است (و همو داند که در آخرت بـه نیکوکاران چه چیزهائی عطاء خواهد کرد). بگو: آیا شما را از چیزی بیاگاهانم که از این (چیزهائی که در دیده‌ها آراسته و جلوهگر داده شده است) بهتر است؟ برای کسانی که پرهیزگاری پیشه کنند در نزد پروردگارشان باغهائی (در جهان دیگر) است که رودخانه‌ها از پای (درختان) آنها میگذرد. آنان در آنجاها جاویدانه خواهند بود. (همچنین ایشان را) همسران پاکیزه (از هر پلیدی و نقصی) و خوشنودی خدا است. و خداوند (رفتار و کردار) بندگان را می‌بیند (و نیّت درونی ایشان را میداند). همان کسانی که (ایمان دل آنان را لبریز میسازد و فریاد برمیآورند و) میگویند : پروردگارا ما ایمان آورده‌ایـم. پس گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب آتش (دوزخ) بدور دار. و همان کسانی که (در راه اطاعت و عبادت، و دوری از گناه و معصیت، و تحمّل مشقّات و ناملایمات) بردبار، و (در نیّت و کردار و گفتار) درستکار، و (با خشوع و خضوع بر طاعت و عبادت) مداوم و ماندگار، و (از آنچه میتوانند و بدان دسترسی دارند) بخشاینده، و در سحرگاهان آمرزش خواهند...
(زُیِّنَ لِلنَّاسِ) برای مردمان آراسته شده است.... ساخت فعل مجهول در اینجا اشاره دارد به اینکه ترکیب فطری انسانها، چنین میل و گرایشی را دربردارد، و میل و گرایشی دوست داشتنی و آراسته است... این هم بیان واقعیّت از یکی از دو جنبۀ آن است. چه در انسان این میل و گرایش بدین (شهوات) هست، و آن حزئی از هستی اصیل او است، و نیازی به انکار آن نیست، و در ذات خود بد بشمار نمیآید. زیرا برای زندگی بشریّت ضروری است و باید باشد تا زندگی ریشه بدواند و رشد یابد و بردوام بماند - همانگونه که قبلاً گفتیم - و لیکن واقعیّت گواهی میدهد که در فطرت انسان جنبه دیگری هم وجود دارد که همسنگ با چنین میل و گرایشی است و مایۀ تعدیل آن میگردد، امّا انسان پیوسته سعی میکند که تنها جنبۀ یکم را پیش چشم دارد و فقط مستغرق در آن شود. و نیروی نفخۀ آسمانی یا مد‌لول و الهام آن را از دست دهد. ایـن جنبۀ دوم عبارت است از جنبه استعداد تعالی، و استعداد کنترل نفس و نگاه داشتن در حدّ سالم استفاده از این شهوات). حدّ سازندۀ نفس و زندگی. همراه با چشم دوختن همیشگی به پیشرفت زندگی و بالا بردن آن به افقی که آن نفخۀ آسمانی، انسانها را بدان فریاد میدارد. و پیوند دادن دل بشری با ساکنان ملکوت اعلی، و سرای عقبی و رضایت‌الله... استعداد دوم، استعداد یکم را مـهذّب و پاکیزه میدارد، و آن را از شوائب و آلودگیها میزداید، و در حدود و ثغو‌ر امینی نگاه میدارد که در آنجاها جنبۀ لذّت حسّی و کششهای نزدیک و دم دست، بر روح انسانیّت و علائق والای دور دست آن سرکشی نکند... رو به خدا کردن و تقوای خدا داشتن، رشتۀ بلندگرائی و بالا رفتن به سوی آن علائق والای دور دست است.
(زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ )
در انسان محبّت شهوات (و دلبستگی به امور مادی) جلوه داده شده است...
این شهوات، شهوات درست لذّت‌بـخشی است، نه شهوات ناپاک و زشت. تعبیر، در اینجا ما را به زشت داشتن و بد آمدن از آنها فرا نخواند. بلکه ما را
دعوت میکند به اینکه سرشت و انگیزه‌های آنها را بشناسیم، و آنها را در جای مقرّر خود بگونهای قرار دهیم که از آن تجاوز نکنند، و بر چیزهائی که در زندگی بسی گرامی‌تر و والاترند، سرکشی ننمایند. همچنین ما را فرا میخواند به اینکه بدنبال استفاده ضروری از آن (شهوات) بدون هیچگونه اغراق و زیاده‌روی، به افقهای بلند دیگری چشم بدوزیم.
در اینجا اسلام به سبب مراعات فطرت بشری و قبول آن بدانگونه که هست، و تلاش آن در راه تهذیب فطرت و بالا بردن و ارزش دادن بدان، نه سرکوب کردن و از ریشه کندن آن، ممتاز و انگشت‌نما میگردد... کسانی که این روزها در باره (سرکوب‌کردن) و زیانهای آن، و (عقده‌های روانی) ای که سرکوب کردن و ریشه‌کن کردن باعث ایجاد آن میگردد سخن میگویند، مقرّر میدارند که سبب اصلی عقده‌ها (سرکوب‌کردن) است نه (کنترل کردن)... و آن عبارت از این است که انگیزه‌های فطرت را پلید و پلشت بشمارند و آنها را از پایه و اساس زشت و ناپسند بدانند. سرکوب کردن شخص را تحت دو فشار مخالف می‌اندازد. فشاری از سوی احساسش - که الهام یا دین یا عرف، مایۀ ایجاد آن شده است - مبنی بر اینکه انگیزه‌های فطرت انگیزه‌های ناپاکی بوده و درست نیست اصلاً وجود داشته باشند. این نظریه اشتباه است و وسوسۀ اهریمنانه‌ای بیش نیست. فشاری هم از سوی این انگیزه‌هائی که نمیشود بر آنها چیره شد و مقهورشان کرد. زیرا در هستی زندگی بشریّت دارای وظیفۀ اصیلی هستند که زندگی بشریّت جز با آنها تکامل نمی‌یابد، و پروردگار آنها را بیهوده در فطرت نیافریده است... بدین هنگام بر اثر چنین مبارزه‌ای (عقده‌های روانی) ایجاد میگردد... اگر خویشتن را از مجادله و ستیز با قبول صحّت چنین نظریه‌های روانی برهانیم، باز هم اسلام را می‌بینیم که سلامت وجود انسانی را از دست این نزاع موجود میان دو بخش روان بشری نجات بخشیده است، نزاع موجود میان کششهای شهوت و لذّت، و میان شوق و شور بلندپروازی و تعالی... اسلام، هم بدین و هم بدان، در حدّ متوسط و معتدل، میدان فعّالیّت و تلاش همیشگی می‌بخشد.
((زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأنْعَامِ وَالْحَرْثِ...)...
در انسان محبّت شهوات (و دلبستگی به امور مادی) جلوه داده شده است از قبیل عشق به زنان و فرزندان و ثروت هنگفت و آلاف و الوف طلا و نقره و اسبهای نشاندار (و مرکبهای ممتاز) و چهار پایان (همچون : شتر و گاو و بز و گوسفند...) و کشت و زرع...
زنان و فرزندان لذّت نیرومندی از لذائذ نفس انسانی بشمارند... با این دو (ثروتهای هنگفت و آلاف و الوف) از طلا و نقره، مقرون گشته و در کنار همدیگر ذکر شدهاند... حـرص و ولع مال اندوزی را ألْقَناطیرِ الْمُقنْطَرَةِ) نشان میدهد. اگر تنها دوست داشت ثروث بود می‌فرمود: وَ الْأمْوالِ. (و اموال). یا: وَ الذّهَبِ وَ الْفِضّةِ. (و طلا و نقره). و لیکن ذکر (الْقَناطیرِ الْمُقنْطَرةِ) تصویر ویژه‌ای در ذهن می‌آفریند که مقصود همان است. تصویر حرص و ولع شدید بر رویهم انباشتن طلا و نقره. یعنی رویهم انباشتن و اندوخته کردن دارائی هنگفت، خودش عشقی و لذّتی دارد، اگر هم از این چشم‌پوشی شود که دارائی میتواند مایۀ افزایش شهوات و لذائذ دیگر برای دارندۀ خود گردد.
آنگاه خداوند در کنار زنان و فرزندان و ثروتهای هنگفت و آلاف و الوف از طلا و نقره، اسبان نشاندار را ذکر می‌فرماید. اسبها زینت دوست‌داشتنی و فرح‌افزائی بوده و حتّی امروزه در عصر ابزار و آلات مادی هم چنین هستند. چه اسبها زیبا و با غیرت و تیزتک و نیرومند و هوشیار و رام و بامحبّت میباشند. حتّی کسانی که برای اسب‌سواری هم از آنها استفاده نمیکنند، از دیدن آنها لذّت میبرند و مادام که بیحال و دل مرده نباشند از مشاهدۀ اسبان جوان، غرق در شور میشوند.
خداوند به همراه چنین چیزهائی، چهارپایان و کشت را ذکر میکند. چهارپایان و کشت هم در ذهن و در واقعیّت زندگی با هم مقترن و همجوارند... چهارپایان و مزارع سرسبز و خرّم...کشت و زرع خوشایند و لذّت‌آور است، زیرا صحنۀ رشد و نموّ است. گشایش زندگی و باز شدن حیات، خودش صحنۀ محبوب و دوست داشتنی است. وقتی که بدان لذّت مالکیّت هم افزوده گردد، کشت و زرع و چهارپایان هم دل‌انگیز و دلربا خواهند بود و خوشی آنها نمایان‌تر میگردد.
این لذائذی که در اینجا از آنها نام رفته است نمونۀ لذائذ نفوس است، و بیانگر لذائذ و خوشیهائی است که در محیط مخاطب آن روزی قرآن وجود داشت. برخی از آنها مایۀ لذّت و مسرّت هر نفسی در همۀ ادوار و اعصار است. قرآن چنین لذائذی را نخست عرضه میدارد، سپس ارزش حقیقی آنها را بیان مینماید، تا در جای مقرّر خود بمانند و از آن تجاوز ننمایند و فراتر نروند.
(ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا )
اینها (همه) کالای دنیای پست (فعلی) است...
همۀ آن چیزی که از لذائذ دلربا و خوشایند - و سائر لذائذ و شهواتی که همانند آنها باشد- کالای دنیای پست است، نه کالای دنیای والا و افقهای بالا... کالای این زمین نزدیک است...اما کسی که خواهان چیز بهتر از آنها، و بلکه بهتر از همۀ آنـها باشد باید آن را در پیشگاه خدا بجوید... چه آنچه در نزد او است بهتر است.، زیرا ذاتاً برتر است و در مکا‌ن برتری است... آن چیز بهتر است چون نفس را بالا میبرد و از غرق شدن در شهوات مصون، و از دلبستگی و چسبیدن به زمین بدون کوچکترین توجّه و نگرشی به آسمان، محفوظ میدارد...کسی که در پی چیز بهتری است، باید . بداند کالائی که در پیشگاه خدا است از همه چیز بهتر است. در نزد او، عوض و بدل چنین لذائذی وجود دارد.
(قُلْ أَؤُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذَلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ) (١٥)
بگو: آیا شما را از چیزی بیاگاهانم که از این (چیزهائی که در دیده‌ها آراسته و جلوه داده شده است) بهتر است؟ برای کسانی که پرهیزگاری پیشه کنند در نزد پروردگارشان باغهائی (در جهان دیگر) است که رودخانه‌ها از پای (درختان) آنها میگذرد. آنان در آنجاها جاویدانه خواهند بـود. (همچنین ایشـان را) همسران پاکیزه (از هر پلیدی و نقصی) و خوشنودی خدا است. و خداوند (رفتار و کردار) بندگان را می بیند (و نیّت درونی ایشان را میداند)...
این کالای اخروی که آیه در اینجا بیانش میدارد، و به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دستور داده میشود که بدان پرهیزگاران را مژده دهد، همه و همه نعمتهای حسّی و مادی هستند... ولی میان آنها و میان کالای دنیا، فرق اساسی است... کالای اخروی از آن کسی جز پرهیزگاران نیست و تنها متّقیان بدان میرسند، آن کسانی که هراس از خدا و یاد الله در دلهایشان است. احساس تقوی احساسی است که روح را جلا میدهد و شعور را صفا. احساسی است که نمیگذارد شهوات نفس را در خود غرق کنند، و اینکه نفس همچون چهارپا در چراگاه لذائذ رها شود و بچرد. کسانی که از خدای خود میترسند هنگامی که بدین کالای حسّی چشم میدوزند که بدیشان مژده داده شده است، با دلی بدان می‌نگرند که آئینۀ آن از زنگ ماده و ماده پـرستی پاک، و احساس آن از شـهوت حیوانی بدور است. این متّقیان در حالی که هنوز در این زمین میزیند، چشم بدان کالای گرانبهای ربّانی میدوزند، و پیش از آنکه مرگشان فرا رسد، و روزگار طومار زندگیشان را در هم نوردد و به نزد پروردگارشان روند، امید رسیدن بدان نعمتهای آسمانی را چشم میدارند.
در چنین کالای پاکیزه و آبرومندانه‌ای، عوض کاملی از بدل کالای دنیوی و افزون بر آن است.
اگر کالای دنیوی آنان در دنیا، کشتزار پر محصول و سرسبزی است، در آخرت باغهای کامل و تمام عیاری است که در زیر درختانش جویبارها جاری و روان است، بالاتر از این، چنین کالائی جاودانه است و آنان هم در آن جاویدانند، نه اینکه مانند کشتزار دنیا زمان محدود و گذرائی داشته باشد.
اگر کالای دنیوی آنان، زنان و فرزندانند، در آخرت همسران پاکیزه است. در پاکیزگی آنان کرامت و بزرگواری، و برتری بر لذائذ زمین در این زندگی دنیوی است.
امّا اسبهای نشاندار و چهارپایان، و ثروتهای هنگفت و آلاف و الوف از طلا و نقره، در دنیا وسائل و ابزاری برای حصول کالا و نعمتند. امّا در آخرت برای فراچنگ آوردن نعمت و رسیدن به اهداف، نیازی به وسائل و ابزار نیست.
علاوه بر اینها، در آنجا چیزی است که بالاتر از هر کالا و نعمت دیگری است... در آنجا (رضایت خدا) است. رضایتی که با زندگی دنیا و زندگی آخرت هر دو برابر است... و بلکه بالاتر از آنها است... رضایت است، رضایت با همۀ زیباییها لفظی و مهربانی معنویش.
(وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ)
و خداوند (رفتار و کردار) بندگان را می‌بیند (و نیّت درونی ایشان را میداند)...
خدا حقیقت فطرت آنان و امیال و کششهائی را می‌بیند که در فطرتشان سرشته شده است. خدا رهنمودها و الهاماتی را می‌بیند که برای چنین فطرتی خوب و شایسته است. خدا کارکرد و نقش فطرت را در امر زندگی و ما بعد آن می‌بیند.
آنگاه توصیف چنین بندگانی به میان میآید. در آن، حال پرهیزگاران را با پروردگارشان به تصویر میکشد. حالی که با داشتن آن، استحقاق چنین رضایتی را پیدا کرده‌اند.
(الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (١٦)
الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالأسْحَارِ) (١٧)
همان کسانی که (ایمان، دل آنان را لبریز میسازد، و فریاد بـرمیآورند و) میگویند: پروردگارا! ما ایمان آورده‌ایم، پس گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب آتش (دوزخ) بدور دار. و همان کسانی که (در راه طاعت و عبادت و دوری از گناه و معصیت و تحمّل مشقّات و ناملایمات) بردبار و (در نیّت و کردار و گفتار) درستکار، و (با خشوع و خضوع بر طاعت و عبادت) مداوم و ماندگار، و (از آنچه میتوانند و بدان دسترسی دارند) بخشاینده، و در سحرگاهان آمرزش خواهند... در این دعایشان، اشاره‌ای به تقوایشان نهفته است. این دعا اعلان ایمان، و وسیلۀ شفاعتی در پیشگاه خدا، و طلب غفران، و مایۀ پرهیز از آتش دوزخ است.
در هر صفتی از صفات ایشان، نشانۀ ارزشمندی در زندگی انسانیّت و در زندگی گروه مسلمانان است. در صبر، چیرگی بر درد و ناراحتی، پیروزی بر شکوه و گلایه، ثبات بر رنجها و گرفتاریهای تبلیغ، ادای وظائف و تکالیف حق، تسلیم خدا شدن و سر بر خط فرمان او نهادن در برابر آنچه برای آنان میخواهد، و پذیرش حکم خدا و رضایت به دادۀ الله است.
در صدق، افتخار به حق است که قوام وجود و اساس هستی است، و در آن دوری گزیدن از ضعف و عجز است. چه دروغ چیزی جز ضعف و عجز از گفتن سخن حق نیست، نگفتن حق به خاطر پرهیز از زیان و ضرری یا جلب نفع و سودی.
در خشوع و خضوع در برابر خدا، ادای حق الوهیّت و ادای واجب عبودیّت است، و با تواضع و فروتنی در برابر خداوند یگانه‌ای که کرنش جز او را نسزد، کرامت نفس و بزرگمنشی انسان را میتوان تحقّق بخشید.
در انفاق و احسان، آزادی از قید بندگی ثروت، رهائی از ربقۀ بخل، برتری دادن حقیقت برادری انسانی بر شهوات و لذائذ شخصی، و برقراری ضمانت اجتماعی و همیاری در میان مردمان بگونهای که شایستۀ دنیائی باشد که در آن انسانها میزیند، وجود دارد.
علاوه بر همۀ اینها، استغفار در سحرگاهان، پرتوهای درخشان و خوشایند و ژرفی دارد... خود واژۀ (سحرگاهان ) به تنهائی سایه‌ای از این مدّت از شب را که اندکی پیش از دمیدن فجر است، به تصویر میزند. مدّت زمانیی که در آن هوا صاف و فرح‌افزا و آرام است و اندیشه‌های نفس در آن بال میگیرند و پر میزنند، و نفسهای زندانی از بند زندان تن رها و شادمانه در پهنۀ فضا به پرواز در میآیند. وقتی که منظرۀ استغفار هم بدان افزوده گردد، پرتو زیبا و رخشانی را در جهان نفس و در ضمیر هستی بطور یکسان به حرکت در میآورد. بدین هنگام است که روح انسان و روح جهان در یک خط به هم میرسند و هر دو با هم رو به آفریدگار جهان و آفریدگار انسان میدارند.
اینان که شکیبا و بردبار، راستگو و درستکار، خاشع و خاضع، احسان کننده و نیکوکار، و استغفار کننده و آمرزش خواهند، ایشان را (رضایت خدا) است... آنان مستحقّ چنین رضایتی هم هستند. رضایت! چه واژۀ دلربا و زیبا و معنی مهربانانه و فرح افزائی دارد. رضایت فراتر و والاتر از همۀ شهوات و لذائذ، و بهتر و برتر از همۀ کالاها و نعمتها است.
اینگونه قرآن، نفس بشری را از جایگاه زمینیش بلند میگرداند و کم‌کم آن را در اقطار جهان و در میان انوار رخشان به پرواز در میآورد و بالاتر و بالاترش میبرد تا آهسته و آرام و مشفقانه و مهربانانه، آن را به عالم ملکوت بالا میرساند. در این مسیر همؤ جوانب فطرت انسان و همۀ کششهای آن در نظر گرفته میشود. ضعفها و عجزهایش مراعات میگردد. نیروها و توانها و شوقها و شورهایش به جوش و خروش انداخته شده و بکار گرفته میشود... و بالاخره فطرت نه سرکوب میشود و نه مجبور. همچنین در جریان حیات هیچگونه وقفه‌ای ایجاد نمیشود... آخر این فطرت ساخت خدا است، و قرآن هم برنامۀ خدا برای این فطرت است.
(وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ)
خداوند بندگان را می‌بیند...
*
تا اینجا هدف روند سوره بیان حقیقت توحید، یگانگی الوهیّت و تولیت، و یگانگی کتاب و رسالت بود. موضع مؤمنان راستین و موضع منحرفانی را که در دلهایشان کژی است، نسبت به آیات خدا و در برابر کتاب خود به تصویر میکشد... منحرفان را تهدید به سرنوشتی میکند که کافران در گذشته و حال بدان دچار آمده و میآیند... سپس پرده از انگیزه‌هائی از فطرت برمیدارد که انسان را از پند آموختن و عبرت گرفتن غافل میسازند. و در آخر، حال پرهیزگاران را با پـروردگارشان، و پناه‌بردنشان به خدا را به تصویر میکشد.
از اینجا تا نهایت این درس، خویشتن را در برابر حقیقت دیگری می‌بینیم...این حقیقت برخاسته از حقیقت نخستین است... چه حقیقت توحید مستلزم مصداقی است که باید در واقعیّت زندگی بشری داشته باشد. چنین مصداقی را بخش دوم این درس مقرّر و معیّن میدارد.
بر این اساس است که بیان حقیقت نخستین را مجدّداً برگشت میدهد تا آثار ملازم چنین حقیقتی را بر آن مترتّب دارد... درس را با گواهی خدای سبحان که می‌فرماید: (أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ ) (جز او خدائی نیست)... و گواهی فرشتگان و دانشمندان بدین خقیقت، آغاز میکند، و با آن صفت مربوط به تولیت خداوند را ذکر مینماید که عبارت است از فرمانروائی او با عدالت و دادگری در بارۀ مردمان و کار و بار همۀ جهان.
از آنجا که خداوند، متفرّد به الوهیّت و تولیت است، نخستین چیزهائی که مستلزم اقرار بدین حقیقت است، عبارت است از : اقرار به عبودیّت خدا و بس، و تنها حاکم دانستن فرمان او در بارۀ همۀ امور بندگان، و تسلیم بندگان فقط در برابر فرمان یزدانشان، و اطاعتشان از خدائی که بر آنان تولیت و نظارت دارد، و پیرویشان از کتاب او و پیغمبر او. چنین حقیقتی را این فرمودۀ خداوند بزرگوار در بر دارد:
(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ )
بیگمان دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است...
چه خداوند دینی را جز اسلام از کسی نمی‌پذیرد... اسلامی که عبارت است از تسلیم و اطاعت و پیروی... در این صورت دینی را که خداوند از مردمان می‌پذیرد، تنها تصوّری در عقل نیست، و تنها در تصدیق قلبی خلاصه نمیشود، بلکه اسلام عبارت است از عمل به حق این تصدیق و آن تصوّر... و حاکم کردن قانون خدا در همۀ کار و بار بندگان، و اطاعت بندگان بدانچه خدا بدان فرمان میدهد، و پیروی آنان از پیغمبر خدا در اجراء قوانین او.
خداوند این چنین از اهل کتاب اظهار شگفت می‌فرماید و کار ایشان را مینمایاند چه آنان ادّعا میکردند که بر آئین خدایند. سپس:
(یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ) (٢٣)
آنان به سوی کتاب خدا (قرآن) دعوت میشوند تا در میانشان داوری کند (و حق را از باطل جدا سازد، ولی آنان دعوت را نمی‌پذیرند) سپس گروهی از ایشان سرپیچی میکنند و حال آنکه (همیشه چنین کسانی از حق و حقیقت) روی گردانند...
این امر ادعای دینداری ایشان را از پایه ویران میکند. چه خداوند هیچ دینی را بجز اسلام نمی‌پذیرد. اسلامی هم بدون تسلیم خدا شدن، اطاعت از رسول او کردن، پیروی از برنامۀ او نمودن، و کتاب وی را در امور زندگی حُکْم و حَکَمیّت دادن، وجود ندارد.
آیۀ بعدی پرده از این روگردانی برمیدارد - روگردانی، تعبیر واقعی از نداشتن ایمان به دین خدا است - چه این کارشان نتیجۀ عدم اعتقاد به جدّی بودن (دادگری) در امر پاداش و پادافره در روز حساب و کتاب است:
(ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ)
این (عمل آنان) بدان خاطر است که میگفتند: جز چند روز اندکی آتش (دوزخ) به ما نمیرسد (و مجازات محدودی داریم چون از قوم گزیده‌ایم!)...
تکیۀ ایشان در این باره بر این بود که اهل کتاب هستند:
(وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٢٤)
افتراهائی که در دینشان (به خدا می‌بستند و پیوسته) به هم می‌بافتند ایشان را گول زده است...
چنین فریبی، فریب مکّارانه‌ای است. چه ایشان نه اهل کتابند، و نه اصلاً مؤمن بشمارند. بطور کلّی آنان بر دین خدا نیستند. ایشان وقتی به سوی کتاب خدا دعوت میشوند تا در میانشان داوری کـند، گوش نمیکنند و گروهی از آنان سرییچی مینمایند و روی میگردانند. با این قاطعیّت تمام خداوند سبحان در قرآن مجید دین و حقیقت دینداری را مقرّر میدارد... از بندگان جز شکل روشن قاطعانۀ یگانه‌ای را نمی‌پذیرد... دین: اسلام است و سن. اسلام : داوری بردن به سوی کتاب خدا و اطاعت و پیروی از آن است و بس... پس هر که چنین نکند، دینی ندارد، و مسلمان نیست، اگر هم چنین کسی ادّعای اسلام کند و ادّعاء نماید که او بر دین خدا است، چه دین خدا را تنها خدا معرّفی مینماید و مقرّر و روشن میدارد، و دین پیرو و هوی و هوس انسانها نبوده و از آن آرزوهای ایشان سرچشمه نمیگیرد... تاهر یک از آنان آن را بدانگونه معرّفی کند و بشناساند که خود میخواهد.
نه، هرگز! بلکه کسی که کافران را به دوستی میگیرد - کافران برابر روند گفتار کسانی هستند که نمی‌پذیرند داوری به سوی کتاب خدا برده شود- (هیچ علاقه و پیوندی با خدا ندارد)... او را هیچگونه علاقه‌ای با خدا نیست، و اصلاً پیوندی میان او و میان خدا وجود ندارد... این هم تنها بدان خاطر است که چنین کافرانی را به دوستی میگیرد یا یاری میکند یا از ایشان یاری میخواهد. کافرانی که نمی‌پسندند داوری را به سوی کتاب خدا برند، اگر چه آنان ادّعای دیانت میکنند و خویشتن را پیرو دین خدا میدانند.
تحذیر از این دوستی که دین را از اساس ویران میکند، شدّت و حدّت میگیرد. روند گفتار بر تحذیر، تبصیر را هم می‌افزاید، و از گروه مسلمانان میخواهد که چشمان خود را باز کنند و حقیقت نیروهائی را ببینند که در گسترۀ این هستی در کارند، تنها خدا است که سرور متصرّف در امور انسان و مالک ملک جهان است و ملک و دارائی را به هر کس که خودش بخواهد میدهد، و ملک و دارائی را از هر کس که خودش بخواهد میگیرد، و هر کس را که بخواهد عزّت می‌بخشد، و هر کس را که بخواهد خوار میدارد... چنین تصرّفی در کار انسان جز بخشی از تصرّف در کار همۀ جهان نیست. خدا است که شب را در روز و روز را در شب فرو میبرد و زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون میآورد... این است تولیت عادلانه در بارۀ کار مردمان و کار جملگی جهان، بس در این صورت هیچیک از بندگان را تولیت و قیمومت نشاید، و بندگان هر اندازه هم نیرومند بوده و از قدرت و دارائی و فرزندان بهره‌مند باشند، ایشان را تولیت و قیمومت نسزد.
این تحذیر مؤکّد و مکرّر اشاره به واقعیّتی دارد که بدان روزگار در میان گروه مسلمانان موجود بود. از قبیل: واضح و آشکار نبودن طریقۀ کار به تمام معنی. حفظ و مراعات پیوندها و وابستگیهای خانوادگی و قومی و اقتصادی برخی از آنان با مشرکان ساکن مکّه و با یهودیان مقیم مدینه... و دیگر چیزهائی که مقتضی چنین تفسیر و تحذیری بود. همچنین این تحذیر مؤکّد و مکرّر اشاره دارد به سرشت گرایش نفس بشری به تأثیرپذیری از قدرتهای ظاهری بشری، و ضرورت تذکّر نفس به حقیقت امر و حقیقت قدرتها، و به همراه آن توضیح دادن اصل عقیده و مقتضیات آن در واقعیّت زندگی.
درس با سخن تند و قاطعانه‌ای پایان میگیرد. اسلام عبارت است از اطاعت از خدا و رسول. راه رسیدن به خدا، راه پیروی از رسول است. اسلام تنها اعتقاد قلبی یا گواهی زبانی نیست:
(قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ )
بگو: اگر خدا را دوست میدارید از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد...
(قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ) (٣٢)
بگو: از خدا و از پیغمبر اطاعت و فرمانبرداری کنید، و اگر سرپیچی کنند (ایشان به خدا و پیغمبر ایمان ندارند و کافرند، و) خداوند کافران را دوست نمیدارد...
یا اطاعت و پیروی است که خدا آن را دوست میدارد، و یا کفر و الحاد است که خدا آن را زشت میدارد... این دو راهۀ روشن و آشکاری است.
اکنون پس از این اجمال به تفصیل می‌پردازیم:
*
(شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (١٨)
خداوند (با نشان دادن جهان هستی بگونۀ یک واحد بهم پیوسته و یک نظام یگانه، عملاً) گواهی میدهد اینکه معبودی جز او نیست، و اینکه او (در کارهای آفریدگان خود) دادگری میکند، و فرشتگان و صاحبان دانش (هر یک بگونهای در این باره) گواهی میدهند. جز او معبودی نیست که هم توانا است و هم حکیم...
این نخستین حقیقتی است که جهان بینی اعتقادی در اسلام بر آن استوار میگردد. حقیقت توحید: توحید الوهیّت، و توحید تولیت و قیمومت... تولیت و قیمومت دادگرانه... این حقیقتی است که سوره بدان آغاز میگردد:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ) (٢)
جز خدا، خدائی نیست و او زنده (به‌خود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است...
هدف آن هم از یک سو استوار داشتن حقیقت عقیدۀ اسلامی است، و از سوی دیگر زدودن شبهه‌هائی است که اهل کتاب به دلها می‌انداختند. زدودن آنها از قلوب خود اهل کتاب، و زدودن آنها از قلوب مسلمانانی که چنین شبهه‌هائی چه بسا در عقیدۀ ایشان اثر میگذاشت. گواهی خدای سبحان مبنی بر اینکه: جز خدا، خدائی نیست، هر کسی را بسنده است که به خدا ایمان داشته باشد... گاهی گفته میشود: به گواهی خدا بسنده نمیکند مگر کسی که به خدا ایمان داشته باشد. کسی هم که به خدا ایمان داشته باشد، نیازی بدین گواهی ندارد... ولی واقعیّت جز این را نشان میدهد. اهل کتاب به خدا ایمان هم داشتند، با وجود این در عین حال، پسر و انباز برای خدا قرار میدادند. بلکه مشرکان خودشان هم به خدا ایمان داشتند، ولی ضلالت آنان ناشی از باورشان به انبازها و همگونها و پسران و دختران برای خدا بود... وقتی که برای اینان و آنان مقرّر گردید: خداوند سبحان گواهی میدهد که خدائی جز او نیست، این امر تأثیر نیرومندی در تصحیح جهان بینیهای ایشان خواهد داشت.
هر چند حقیقت امر - چنانکه از پیجوئی و پیگیری روند گفتار همانگونه که ما در گذشته پیجوئی و پیگیری کردیم برمیآید - ژرف‌تر و دقیق تر از این است. زیرا که گواهی خداوند سبحان: اینکه خدائی جز او نیست، در اینجا آورده شده تا به دنبال چنین شهادتی آنچه مستلزم آن است آورده شود. یعنی اینکه خداوند هیچگونه عبودیّتی جز عبودیّت خالصانۀ خویش را از بندگانش نمی‌پذیرد، عبودیّتی که در اسلام به معنی تسلیم، مجسّم و نمودار است. تسلیم نه تنها در اعتقاد و احساس و بس، بلکه تسلیم در علم و اطاعت و پیروی از برنامۀ عملی واقعی مجسّم در احکام قرآن... بدین لحاظ، بسیاری را در هر زمانی می‌یابیم که میگویند: اینکه ایشان به خدا ایمان دارند، امّا با این وجود چیزی را در الوهیّت انباز خدا میکنند، آنگاه که داوری را به پیش قانونی میبرند که ساختۀ دیگران است و قضاوت را از قانونی میجویند که پرداختۀ جز خدا است. و آنگاه که از کسی اطاعت میکنند و فـرمان میبرند که از فرستادۀ خدا و کتاب او پیروی نمینماید. و وقتی که جهان‌بینیها و ارزشها و معیارها و اخلاق و آداب را از غیر خدا دریافت میدارند... چه همۀ اینها متناقض با سخن ایشان است که میگویند: ما به خدا ایمان داریم، همچنین اینها همه با شهادت خدا، مبنی بر اینکه خدائی جز او نیست، سازگار نبوده و جور در نمیآید.
و اما گواهی فرشتگان و گواهی صاحبان علم نمودار است در اطاعت محض از اوامر خداوند و بس، و دریافت دستور و تلقّی فرمان از خدا و بس، و تسلیم بدون شک و شبهه و ستیز همۀ چیزهائی شدن که از سوی خدا برایشان می آید، هر گاه که در نزدشان ثابت گردد که آن چیزها از سوی خدا است. در سوره بیان حال چنین صاحبان علمی گذشت که در این فرمودۀ خدا بود:
(وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا )
و راسخان (و ثابت قدمان) در دانش میگویند: ما به همۀ آنها ایمان داریم (و در پرتو دانش میدانیم که محکمات و متشابهات) همه از سوی خدای ما است...
این شهادت صاحبان علم و شـهادت فرشتگان بود. تصدیق کردن، و اطاعت نمودن، و پیروی کردن و تسلیم شدن... به همراه شهادت خدای سبحان و شهادت فرشتگان و صاحبان علم به وحدانیّت خدا، آنان شهادت دیگری میدهند، و آن اینکه خداوند بزرگوار ایستا به دادگری است. واژۀ (قائمِاً) بگونۀ وصفی یعنی حالت ملازم الوهیّت آورده شده است. .
(شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (١٨)
خداوند (با نشان دادن جهان هستی بگونۀ یک واحد بهم پیوسته و یک نظام یگانه، عملاً) گواهی میدهد اینکه معبودی جز او نیست، و اینکه او (در کارهای آفریدگان خود) دادگری میکند، و فرشتگان و صاحبان دانش (هر یک بگونهای در این باره) گواهی میدهند...
دادگری حالتی است که ملازم الوهیّت میباشد همانگونه که ساخت عبارت نشان میدهد. این امر توضیح قیمومت و تولیتی است که در سرآغاز سوره آمده است:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ) (٢)
جز خدا، خدائی نیست و او زنده (به‌خود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است...
این چنین قیمومت تولیتی نیز با دادگری انجام میگیرد. اداره کردن این جهان و زندگی مردمان توسط خداوند سبحان، پیوسته متلبّس به قسط یعنی عدل است. عدل مطلق در زندگی مردمان تحقّق نمی‌پذیرد، و کارهایشان نظام و سامان نمیگیرد بگونۀ نظام و سامان امور جهان، نظام و سامانی که هر پدیده به همراه آن نقش خود را با رعایت هماهنگی مطلق با نقش هر پدیدۀ دیگری ایفاء میکند... این امر هم تحقّق‌پذیر نیست مگر با استوار داشتن برنامۀ خدا که آن را برای زنـدگانی مردمان بر‌گزیده است، و در کتاب خویش آن را بیان و روشن نموده است. در غیر این صورت نه قسطی و نه عدلی، نه نظام و سامانی، نه ههاهنگی و همنوائیی، و نه پیوستگی و پیوندی بین نقش جهان و نقش انسان در میان خواهد بود. این هم ستم و برخورد و پراکندگی و تباهی بشمار است.
هم اینک این ما هستیم که در طول تاریخ می‌بینیم روزگارانی که تنها کتاب خدا در آنها حاکم بوده است، مردمان طعم دادگرر را چشیده‌اند، و زندگانیشان نظام و سامان همچون نظام و سامان چرخش فلک را به خود گرفته است. البته بدان اندازه که سرشت بشری توانائی دارد، سرشتی که ویژگی و شناسۀ آن گرایش به طاعت و گرایش به معصیت است، و گاه بدین سو و گاه بدان سو در حرکت و نوسان است. هر زمان که برنامۀ خدا پابرجا، و کتاب او در میان مردم حاکم و فرمانروا شود، نزدیکی به طاعت و انجام عبادت ثمره میدهد. و هر زمان که در زندگانی مردم، برنامۀ دیگری از ساخت بشری حاکم و فرمانروا شود، جهل و نادانی و بی‌مایگی و قصور آدمیزاد سایۀ شوم خویش را بر آن می‌اندازد. همچنین بدان ستمگری و دشمنان در شکلی از اشکال راه مییابد. ستم فرد بر گروه، یا ستم گروه بر فرد، یا ستم طبقه‌ای بر طبقه‌ای، یا ستم ملّتی بر ملّتی، یا ستم نسلی بر نسلی... دادگری خدا است که تنها و تنها از گرایش به یکی از اینان بدور و پاکیزه است. چه او خدای همۀ بندگان است. و چیزی نه در زمین و نه در آسمان بر او پنهان نمیماند.
(لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ )
خدائی جز او نیست (و همو) عزیز و حکیم است...
خداوند بار دیگر در یک آیه، وحدت الوهیّت را تأکید می‌فرماید، وحدت الوهیّتی که همراه با صفت عزّت و صفت حکمت است. قدرت و حکمت هم هر دو لازمۀ قیمومت و تولیت دادگرانه‌اند. چه دادگری استوار بر انجام کارها در جای مناسب خود، همراه با قدرت بر اجراء آنها است. صفات خدای سبحان، الهامگر فاعلیّت ایجابی بوده و ان را به تصویر میکشند. هیچگونه سلبیّتی برای خـدا در جهان‌بینی اسلامی وجود ندارد. اینگونه جهان بینی هم کامل‌ترین و درست‌ترین جهان بینی است، زیرا که وصف خدای سبحان در بارۀ ذات خویش است. ارزش چنین فاعلیّت ایجابی هم این است که دل را آویزۀ خدا و خـواست و کنش او میگرداند. در نتیجۀ آن، عقیده مؤثّر و زنده و فعّال خواهد شد و تنها جهان‌بینی فکری خشکی نخواهد بود.
*
بر این حقیقتی که دوبار در آیۀ واحدی مورد تأکید قرار گرفته است، نتیجۀ طبیعی خود مترتّب است، و آن الوهیّت واحده است. پس هیچ نوع عبودیّتی جز برای این الوهیّت واحده نباید بشود و بندگی جز او را نسزد:
(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ (١٩)
فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ) (٢٠)
بیگمان دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است (و این آئین همۀ پیغمبران بوده است) و اهل کتاب (در آن به اختلاف برنخاستند مگر بـعد از آگاهی (بـر حقیقت و صحّت آن، این کار هم) به سبب ستمگری و سرکشی میان خودشان بود( و انگیزهای جز ریاست خواهی و انحصارطلبی نداشت). و کسی که به آیات خدا (اعم از آیات دیدنی در آفاق و انفس، یا آیات خواندنی در کتابهای آسمانی پشت کند و) کفر ورزد (بداند که) بیگمان خدا زود حسابرسی میکند. پس اگر با تو بـه ستیزه پرداختند بگو: من و کسانی که از من پیروی نموده‌اند خویشتن را تسلیم خدا کرده‌ایـم و رو بـدو نموده‌ایم. و بگو بـه اهل کتاب (یعنی یهودیان و مسیحیان) و به بیسوادان (یعنی مشرکان عرب) : آیا شما تسلیم شده‌اید؟ اگر تسلیم شوند بیگمان هدایت یافته‌اند (و راه را از چاه باز شناخته‌اند) و اگر سرپیچی کنند (نگران مباش) زیرا بر تو ابلاغ (رسالت) است و بس، و خدا بینا به (اعمال و عقائد) بندگان است...
الوهیّت واحد است... در این صورت دیانت واحدی در میان است... با تسلیم شدن این الوهیّت، چیزی در نفس بندگان و در زندگانی ایشان باقی نمیماند که از سلطۀ قدرت خدا خارج باشد.
الوهیّت واحد است... در این صورت جهت واحدی است که حق دارد مردمان را بنده خویش داند و ایشان را به کرنش و اطاعت از فرمان خویشتن خواند، و شریعت و حکم خود را در میانشان به مرحلۀ اجراء در آورد، و ارزشها و معیارها را برایشان پدیدار کند و آنان را به پیروی از آنها فرمان دهد، و زندگانی ایشان را بطور کلّی برابر تعلیماتی بنا و استوار کند که خود از آن خشنود و بدان راضی باشد.
الوهیّت واحد است... در این صورت خداوند تنها عقیدۀ واحدی را از بندگان خـود می پذیرد و بدان خشنود خواهد شد. آن هم عقیدۀ توحید خالصانۀ روشن است... مقتضیات توحید نیز همان چیزهائی بود که قبلاً بیان داشتیم.
(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ )
بیگمان دین (حق و پسندیده) دز پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است...
آن اسلامی مقصود است که فقط ادّعا نیست، و تنها در پرچم و نشان خلاصه نمیگردد، و فقط سخنی نیست که با زبان گفته میشود. آن اسلامی منظور است که تنها در جهان‌بینی خلاصه نمیگردد که دل آهسته و آرام آن را در خود فرا میگیرد، و نه تنها شعائر و مراسمی است که اشخاص آنها را در نماز و حج و روزه بجای میآورند... نه، هرگز این اسلامی نیست که خداوند جز آن را از مردمان نمی‌پذیرد. بلکه اسلام، تسلیم است. اسلام اطاعت و پیروی است. اسلام حاکم کردن کتاب خدا است در کارهای بندگان، و حکمیّت بخشیدن بدان است در امور ایشان... همانگونه که در خود روند قرآنی بعد از اندکی خواهد آمد.
اسلام توحید الوهیّت و قیمومت است... در صورتی که اهل کتاب میان ذات خدای سبحان، و ذات مسیح علیه السّلام و میان ارادۀ خدا و ارادۀ مسیح آمیزش میدهند و آنها را با یکدیگر آمیخته مینمایند... و آنان در بارۀ چنین جهان بینیها و اندیشه‌هائی سخت با همدیگر اختلاف میورزند تا آنجا که در بسیاری از اوقات، کار به مرز کشت و کشتار میرسد.
در اینجا خداوند برای اهل کتاب و برای گروه مسلمان علّت این اختلاف را روشن میدارد:
(وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ )
اهل کتاب به اختلاف برنخاستند مگر بعد از آگاهی (بر حقیقت و صحّت اسلام. این کار هم) به سبب ستمگری و سرکشی میان خودشان بود (و انگیزهای جز ریاست خواهی و انحصارطلبی نداشت)...
این اختلاف، از جهل به حقیقت امر ناشی نبود. زیرا که آگاهی قاطعانه‌ای در بارۀ وحدانیّت خدا، یکتائی الوهیّت، سرشت بشریّت، و حقیقت عبودیّت، بدیشان رسیده بود... ولی آنان به سبب (ستمگری و سرکشی میان خویش) و ظلم و تعدّی، اختلاف ورزیدند. این هم وقتی بود که از عدل و داد خدا کناره‌گیری کردند و ازآن دست برداشتند، عدل و دادی که عقیده و شریعت و کتابهای خداوند آن را در بر میگیرند.
در آنچه قبلاً از مؤلّف معاصر مسیحی روایت کردیم مشاهده نمودیم که امواج سیاسی چگونه این اختلاف مذهبی را پدید میآورد. این هم جز نمونه‌ای از چیزهای فراوانی نیست که در زندگانی یهودیان و مسـحیان بسی تکرار شده است. همچنین دیدیم که چگونه اهالی مصر و شام و مردمان دور و بر آنجاها از حکومت رومانی ببزار و گریزان بودند و این امر سبب نپذیرفتن مذهب رسمی رومانی از جانب ایشان گردید و این کار انگیزهای شد تا خودشان مذهب دیگری را دست و پا کنند و بدان بگروند. از سوی دیگر دیدیم که چگونه یکی از پادشاهان رومی میکوشید تا میان نواحی مختلف کشورش اتّحاد و اتّفاق برقرار سازد، و این انگیزهای شد برای اینکه او اقدام به پدید آوردن مذهب میانه‌روی کند که گمان میبرد با این کار میتواند اهداف را جملگی به هم پیوند داده و میان اندیشه‌های گوناگون شهروندان ارتباط برقرار سازد... گویا عقیده بازیچه‌ای است که در کشمکشهای سیاسی و مملکتی میتوان از آن استفاده نمود و سود جست. این است ستمی که زشت‌ترن ستم بشمار است. ستمی که آن را از روی هدف و آگاهی روا میدارند.
بر این اساس است که تهدید هولناک درهم شکننده‌ای در جای مناسب خود سر میرسد:
(وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ) (١٩)
کسی که به آیات خدا (اعـم از آیات دیدنی در آفاق و انفس، یا آیات خواندنی در کتابهای آسمانی پشت کند و) کفر ورزد (بداند که) بیگمان خداوند حسابرسی میکند...
خداوند اختلاف را در بارۀ حقیقت توحید کفر شمرده است، و کافران را با سرعت حسابرسی تـهدید کرده است، تا اینکه مهلت دادن و فرصت بخشیدن بدیشان فرا رسیدن مرگ، مایۀ لجاجت و پافشاری بیشتر ایشان در کفر و انکار و اختلاف نشود.
آنگاه خداوند به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم خود، سخن قاطعانه را میآموزد و در موقعیّتی که با همۀ اهل کتاب و مشرکان دارد، داوری نهائی را بدو تلقین میکند. تا کار را با آنان از روی حجّت و برهان خاتمه بخشد، و سر و کارشان را بعد از آن به خدا حواله و ایشان را بدو واگذارد، و در راه مشخّص و روشن خود، سرافرازانه و منحصر به فرد گام بردارد:
(فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ) (٢٠)
پس اگر با تو به ستیزه پرداختند بگو: من و کسانی که از من پیروی نموده‌اند خویشتن را تسلیم خدا کرده‌ایـم و رو بدو نموده‌ایم. و بگو به اهل کتاب (یعنی یهودیان و مسیحیان) و به بیسوادان (یعنی مشرکان عرب) : آیا شما تسلیم شده‌اید؟ اگر تسلیم شوند بیگمان هدایت یافته‌اند (و راه را از چاه باز شناخته‌اند) و اگر سرپیچی کنند (نگران مباش، زیرا) بر تو ابلاغ (رسالت) است و بس، و خدا بینا به (اعمال و عقائد) بندگان است...
بیش از آنچه گذشت، نیازی به توضیح نمییباشد. زیرا یا اعتراف به وحدت الوهیّت و قیمومت است، که در این صورت باید تسلیم شد و پیروی کرد. و یا دشمنانگی و پیکار است، که در این صورت نه توحیدی در میان است و نه تسلیمی.
از اینجا است که خداوند بزرگوار به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم خود، یک سخن میآموزد و این سخن عقیدۀ او را و همچنین برنامۀ زندگانی او را روشن و آشکار میسازد:
( اگر با تو به ستیزه پرداختند )... یعنی در توحید و در دین... (پس بگو : خویشتن را تسلیم خدا کرده‌ایم، من و کسانی که از من پیروی نموده‌اند).
این اعتقاد محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم و روش زنـدگی او است. مسلمانان هم پیرو و مقلّد اعتقاد و روش زندگی او هستند... پس در این صورت او باید از اهل کتاب و بیسوادان بپرسد، لیکن پرسش او پرسش روشنگری و جداسازی و دادن نشان ویژه به دو جناح و اردوگاه است با وضوح و روشنی و بدون هیچ اختلاط و اشتباهی در این امر: .
(وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ )
بگو به اهل کتاب (یعنی : یـهودیان و مسیحیان) وبه بیسوادان (یعنی مشرکان عرب): آیا شما اسلام را پذیرفته‌اید؟.
ایشان همه یکسانند، چه اینان و چه آنان. مشرکان و اهل کتاب جملگی به اسلام - بگونهای که معنی کردیم و بیان داشتیم - دعوت شدهاند. دعوت شدهاند تا به توحید ذات خدا و وحدت الوهیّت و وحدت قیمومت اقرار کنند. دعوت شدهاند تا بعد از این اقرار، به خشوع و خضوع بگروند که لازمۀ چنین اقراری است. چنین خشوع و خضوعی عبارت از حاکم کردن کتاب خدا و برنامۀ او در زندگی است.
(فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا )...
پس اگر اسلام را پذیرفته باشند، بیگمان هدایت یافته‌اند (و راه را از چاه باز شناخته‌اند)...
چه هدایت تنها در یک شکل مجسّم و نمودار میشود. آن هم شکل اسلام است. اسلام بدان حقیقت و سرشتی که دارد. نه شکل دیگری، و نه جهان بینی دیگری، و نه برنامۀ دیگری که راهیابی در بر داشته باشد، وجود ندارد... بلکه جز آن: ضلالت و جاهلیّت و سرگشتگی و انحراف و کجروی است:
(وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ )
و اگر سرپیچی کنند (نگران مباش، زیرا) بر تو ابلاغ (رسالت) است و بس.
وقتی که ابلاغ رسالت شد، وظیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و کار او، پایان میگیرد. امّا این پیش از آن بوده است که خداوند او را به جنگ کسانی فرمان دهد که اسلام را نمی‌پذیرند تا به یکی از دو چیز برسند: یا اینکه تنها تعهّد کنند که از نظام این دین اطاعت نمایند که در شکل پرداخت جزیه نمودار میگردد... زیرا که اکراه و اجباری بر پذیرش عقیده در میان نیست.
(وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ) (٢٠)
خدا بینا به (اعمال و عقائد) بندگان است...
درکار و بارشان مطابق بینش و دانش خود تصرّف مینماید. و در هر حال کار و بارشان بدو واگذار و مربوط میگردد. لیکن هرگز آنان را رها نمیسازد تا سرنوشتی را برای ایشان روشن نکند که در انتظار ایشان و افرادی همسان آنان است و برابر سنّت خدا دامنگیر تکذیب‌کنندگان و ستمگران میشود:
(إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (٢١)
أُولَئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ) (٢٢)
کسانی که به آیات (دیدنی و خواندنی) خدا کفر میورزند و پیغمبران را به ناحق به قتل میرسانند و کسانی از مردمان را میکشند که به عدالت و دادگری فرمان میدهند (و ایشان را به سوی خدا میخوانند)، پس آنان را به عذاب دردناکی بشارت بده. آنان کسانی هستند که اعمالشان در دنیا و آخرت تباه شده (و اگر کردار نیکی هـم داشته باشند، باطل و بی‌ثمر خواهد بود) و ایشان را یاور و مددکاری نیست (تا آنان را از زیان دنیوی و عذاب اخروی نجات دهد)...
این سرنوشت حتمی است. عذاب دردناک. خداوند آن را به دنیا یا آخرت محدود نساخته و بدین سرا یا آن سرا اختصاص نداده است. بلکه انتظار وقـوع چنین عذاب دردناکی هم در اینجا و هم در آنجا میرود. بطلان اعمالشان در دنیا و آخرت، با تعبیر گویا و تصویر الهامگرانه‌ای نموده شده است. چه (حُبُوط) که مصدر (حَبِطَتْ) است به معنی باد کردن و آماسیدن چهارپائی است که گیاه زهرآگینی را میخورد و مایۀ هلاک آن میشود... اعمال اینان هم این چنین است. چه بسا در برابر دیدگان برخیها باد کند و ستبر و سترگ نماید و چشمگیر بیاید. لیکن چنین باد کردن و آماسیدنی منتهی به بطلان و هلاک میگردد. آنجائیکه هیچ یاوری ایشان را یاری نمیدهد و هیچ حمایت‌کننده‌ای از ایشان حمایت نمیکند و عذاب را از آنان بدور نمیدارد.
ذکر کفر به آیات خدا، در کار کشتن به ناحق پیغمبران - ممکن هم نیست پیغمبری از روی حق کشته شـود - و کشتن کسانی که مردمان را به دادگری میخوانند و به عدالتشان ترغیب میدارند، یعنی کسانی که دستور میدهند مردمان از برنامۀ خدا پیروی کنند، برنامه‌ای که خود سراپا دادگری است و تنها این برنامه است که دادگری را تحقّق می بخشد، ذکر چنین صفاتی اشاره بدین دارد که همچون تهدیدی متوجّه یهودیان و روی سخن با ایشان است. زیرا که این نشانۀ آنان در تاریخ ایشان است و هر گاه از آن ذکری رود بدان نـموده و شناخته میشوند. امّا این سخن مانع از آن نیست که چنین کلامی متوجّه مسیحیان نیز باشد. چه تا آن تاریخ مسیحیان هزاران نفر از پیروان مذاهب مخالف مذهب دولت مسیحی رومانی را به قتل رسانده بودند. در میان چنین قربانیانی کسانی هم بودند که به وحدانیّت خدا و بشریّت مسیح علیه السّلام ایمان داشتند و دیگران را به انجام دادگری و عدالت میخواندند... همچنین این سخن تهدید دائمی است نسبت به کسانی که همانند این کردار زشت و رفتار ناپسند از ایشان سرزند... و در هر زمانی هم چنین کسانی به وفور یافته میشوند.
خوب است همیشه به یاد داشته باشیم که مقصود قرآن از صفت (کسانی که نسبت به آیات خدا کفر میورزند) چیست... مقصود قرآن فقط کسانی نیست که سخن کفرآمیز بر زبان میرانند، بلکه منظور آن، همۀ کسانی است که به وحدت الوهیّت، و اختصاص عبودیّت بدو اقرار نمی‌نمایند. این امر آشکارا وحدت جهتی را میرساند که در زندگی بندگان یا قانونگذاریها و رهنمودها و ارزشها و معیارها دخل و تصرّف میکند... پس کسانی که خودسرانه چیزی از این امور را به غیر خدا اختصاص دهند، برای خداوند شریک و انباز قائل شده یا نسبت به الوهیّت او کافر گشته‌اند. اگر هم هزار بار کلمۀ شهادت را بر زبان برانند. در آیات بعدی در روند گفتار، مصداق این سخن را خواهیم یافت.
*
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیبًا مِنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ (٢٣)
ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٢٤)
فَکَیْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَوُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٢٥)
آیا آگاهی از حال کسانی که بدیشان بهره‌ای از کتاب (آسمانی) داده شده است (هنگامی که) ایشان به سوی کتاب خدا (قرآن) دعوت میشوند تا در میانشان داوری کند ( و حق را از باطل جدا سازد، ولی آنان دعوت را نمی‌پذیرند) سپس گروهی از ایشان سرپیچی میکنند و حال آنکه (همیشه چنین کسانی از حق و حقیقت) روی گردانند، این (عمل آنان) بدان خاطر است که میگفتند: جز چند روز اندکی آتش (دوزخ) به ما نمیرسد ( و مجازات محدودی داریم چـون از قوم گزیده‌ایم!) و افتراهائی که در دینشان (به خدا می‌بستند و پیوسته) بهم می‌بافتند، ایشان را گول زده است. پس (حال آنان) چگونه خواهد بود (و چه کار خواهند کرد) وقتی که ایشان را در روزی که هیچ شکی در (وقوع) آن نیست جمع میآوریم و به هر کسی (پاداش و پادافره) آنچه کرده و فراچنگ آورده است به تمام و کمال داده شود و بدیشان ستم نشود...
این پرسش برای اظهار تعجّب از این موقعیّت متناقض عجیب و رسوا کردن آن است. موقعیّت کسانی که بخشی از کتاب بدیشان عطاء شده بود. مقصود از کتاب در اینجا تورات برای یهودیان و انجیل برای مسیحیان است. هر یک از تورات و انجیل هم (بخشیی) از کتاب است به اعتبار اینکه کتاب خدا هر آن چیزی است که برای پیغمبران خود فرستاده است، و در آن وحدت الوهیّت و وحدت قیمومت را مقرّر داشته است. آنـچه برای پیغمبران فرستاده شده است در حقیقت کتاب واحدی است. بخشی از آن به یهودیان و بخشی از آن به مسیحیان داده شده است، و به مسلمانان همۀ کتاب عطاء گشته است. به اعتبار اینکه قرآن جامع همۀ اصول دین است و تصدیق‌کنندۀ کتابهائی است که پیش از آن بوده‌اند... پرسش برای اظهار تعجب از اینان یعنی «کـسانی که بخشی از کتاب بدیشان داده شده است» میباشد... سپس ایشان به سوی کتاب خدا دعوت میشوند تا در میانشان راجع به اختلافاتشان داوری کند، و در بارۀ امور زندگانی و معاششان به قضاوت پردازد، ولی همگی بدین دعوت پاسخ مثبت نمیدهند و آن را گردن نمی‌نهند، بلکه گروهی از ایشان دوری میکنند و از حکمیّت کتاب خدا و شریعت او روی میگردانند. این هم کاری است که باایمان به هر بخشی از کتاب خدا متناقض است، و با ادّعای آنان نمـیخواند که میگویند ما اهل کتاب هستیم.
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیبًا مِنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ) (٢٣)
آیا آگاهی از حال کسانی که بدیشان بهره‌ای از کتاب (آسمانی) داده شده است (هنگامی که) ایشان به سوی کتاب خدا (قرآن) دعوت میگردند تا در میانشان داوری کند (تا حق را از باطل جدا سازد، ولی آنان دعوت را نمی‌پذیرند) سپس گروهی از ایشان سرپیچی میکنند و حال آنکه (همیشه کسانی از حق و حقیقت) روی گردانند...
این چنین خداوند از اهل کتاب شگفت مینماید بدانگاه که برخی از آنان -نه همۀ آنان - ازداوری بردن به پیشگاه کتاب خدا در امور اعتقاد و امور زندگی روی میگردانند. پس چگونه از کسانی تعجب نشود که خود را مسلمان می‌نامند و شریعت خدا را از همۀ زوایای زندگی خویش بیرون میرانند و با وجود این خویشتن را مسلمان میدانند. این مثالی است که خداوند آن را برای مسلمانان نیز بیان میدارد تا اینکه حقیقت دین و سرشت اسلام را بشناسند، و خود را بدور دارند از اینکه مورد شگفت خدا واقع شوند و پروردگار ایشان را بدنام و رسوا سازد. هنگامی که دسته‌ای از اهل کتاب از داوری بردن به سوی کتاب خدا اعتراض کنند، اینگونه مورد ملامت قرار گیرند و اگر چه ادّعای اسلامیّت را نداشته‌اند این چنین موقعیّت زشت و ناپسندی پیدا کنند، پس اگر (مسلمانان) شریعت خدا را از زندگی خود دور و به قوانین اسلام پشت‌کنند، ملامت و نفرت خدا از ایشان چگونه خواهد بود؟! بی اندازه باید از کارشان تعجب کرد، و بلائی را در انتظارشان دید که در تصور نگنجد، و خشمی را از سوی خدا برایشان چشم داشت که سرانـجام آنان را به بدبختی کشاند و از رحمت خدا مطرودشان دارد! پناه بر خدا!
سپس خداوند پرده از این موقعیّت زشت و متناقض ایشان به کنار میزند:
(ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٢٤)
این (عمل آنان) بدان خاطر است که میگفتند، جز چند روز اندکی آتش (دوزخ) به ما نمیرسد (و ما مجازات محدودی داریم چون از قوم گزیده‌ایم!) و افتراهائی که در دینشان ( به خدا می‌بستند و پیوسته بهم می‌بافتند، ایشان را گول زده است...
این است سبب روی گردانی ایشان از داوری بردن به پیشگاه کتاب خدا، و علّت تناقض آنان با ادّعای ایمان داشتنشان و با ادّعای اینکه ایشان اهل کتابند... چنین رفتار و کرداری بیانگر آن است که ایشان اصلاً به جدی بودن و حقیقت داشتن روز قیامت اعتماد ندارند و دادگری خدا مورد قبول ایشان نیست. دادگری پروردگارانه‌ای که از راستای حق بدور نمی‌افتد و به هیچ سوئی انحراف و گرایش پیدا نـمیکند و از هیچ چیزی جز حق جانبداری نمینماید... این امر از گفتارشان پیدا است:
(لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ )
جز چند روز اندکی آتش (دوزخ) دامنگیرمان نمیگردد...
اگر چنین نیست پس چگونه است که آتش جز چند روز اندکی بدیشان نمیرسد؟ چگونه است که اصلاً ایشان از حقیقت دین منحرف میشوند و آن عبارت است از داوری بردندر هر چیزی به پیشگاه کتاب خدا؟ چگونه است که چنین میکنند اگر واقعاً به دادگری خدا معتقدند؟ چرا چنین باید باشند اگر جدّی بودن حضور در پیشگاه خدا را باور میدارند؟
ایشان جز افتراء و سخنان ناروا نمیگو‌یند، و این افتراء و سخنان ناروا است که ایشان را گول میزند:
(وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٢٤)
افتراهائی که در دینشان (به خدا می بستند و پیوسته) بهم می‌بافتند ایشان را گول زده است...
راستش را باور و اعتقاد راستین به ملاقات خدا و بهم درست حقیقت چنین ملاقاتی، با این سستی در جهان‌بینی و بینش نادرست در بارۀ پاداش و دادگری الهی هرگز در یک دل گرد نمیآید... راستش را هراس از آخرت و حیاء از خدا، با روی‌گردانی از داوری بردن به پیشگاه کتاب خدا و حکمیّت دادن آن در هر کاری از کارهای زندگی، هرگز در یک دل جمع نمیشود.
داستان اهل کتابی این چنین، درست با داستان مسلمانانی مطابقت دارد که امروزه خویشتن را مسلمان می پندارند، ولی وقتی که به سوی کتاب خدا فرا خوانده میشوند تا میانشان به داوری پردازد، راه گریز در پیش میگیرند و روی از آن برمیگردانند. در میان چنین مسلمانانی کسانی هم یافته میشوند که تفاخر میفروشند و بیشرمی میورزند، و گمان میبرند که گسترۀ زندگی مردم تنها دنیا است نه دین، و ضرورتی ندارد که بیخود دین را در زندگی عملی مردم و روابط اقتصادی و اجتماعی و حتّی خانوادگی ایشان دخالت داد. آنان با وجود چنین سخنانی، میگویند که مسلمانیم! گذشته از این برخی از آنان به غرور ابلهانه و فریب جاهلانه‌ای گرفتار آمده و میگویند که: خداوند ایشان را جز بدان اندازه عذاب نمیرساند که مایۀ تطهیرشان از معاصی و پاک شدنشان از گناهان گردد، و بعد از پاکیزه گشتن از لوث گناهان به بهشت برده میشوند! آیا این چنین کسانی مسلمانند؟ این‌گمان اینان درست به گمانی میماند که چنان اهل کتابی داشتند، و درست اینان با افترائی که میورزند گولی را خورده‌اند که آنان خورده بودند. نه سخن چنان اهل کتابی و نه سخن چنین مسلمانانی ریشه در دین و پایه بر آئین دارد... هم اینان و هم آنان در این مساوی و یکسانند که از اصل دین فاصله‌ها گرفته‌اند و از حقیقت دین بسیار بدور گشته‌اند، حقیقتی که خداوند از آن خشنود و بدان راضی است و آن اسلام است... یعنی تسلیم و اطاعت و پیروی، و در هر کاری از کارهای زندگی تنها از خدا رهنمود و فرمان گرفتن و بس:
(فَکَیْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَوُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٢٥)
پس (حال آنان) چگونه خواهد بود (و چه کار خواهند کرد) وقتی که ایشان را در روزی که هیچ شکی در (وقوع) آن نیست جمع میآوریم و به هر کسی (پاداش و پادافره) آنچه کرده و فرا چنگ آورده است بـه تمام و کمال داده شود و بر آنان ستم نرود؟...
( چگونه؟)... این تهدید بسیار رعب‌انگیزی است. دل مؤمن از این تهدید بیمناک و هراسان است و میترسد که خود را در معرض آن قرار دهد. دل مؤمن به واقعیّت چنین روزی، و واقعیّت ملاقات پروردگار، و واقعیّت دادگری خداوندگار، آگاه است، و اندیشه و احساس او همراه با آرزوهای پوچ و افتراهای گول‌زننده، بدین سو و بدان سو نمیگراید و از راستای حق تجاوز نمینماید... از این گذشته، چنین تهدیدی همیشگی و خطاب به همگان است. خطاب به همۀ انسانها است. مشرکان و کافران، جملگی اهل کتاب و هم مدّعیان اسلام...همۀ اینها در این یکسانند که در زندگانی خود اسلام را تحقّق نمی‌بخشند:
(فَکَیْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ )
پس (حال آنان) چگونه خواهد بود (و چه کار خواهند کرد) وقتی که ایشان را در روزی که هیچ شکی در (وقوع) آن نیست جمع میآوریم...
(وَوُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ )
و به هر کسی (پاداش و پادافره) آنچه کرده و فراچنگ آورده است به تمام و کمال داده شود...
آنگاه‌که مکافات عمل هرکسی بدون هیچ ستم و جانبداری و کم و کاستی داده شود و:
(وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٢٥)
بر آنان ستم نرود...
و همچنین در حساب و کتاب خداوندگار، از ایشان جانبداری نشود.
این پرسشی است که بدون پاسخ میماند...و دل از پاسخی که پیش خود برای آن تهیه می‌بیند و بدان میدهد، به چندش و تپش می‌افتد.
*
بعد از این خداوند به پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم و به هر مؤمنی میآموزد که روی به سوی خدا دارد، خدائی که حقیقت الوهیّت یگانه، و حقیقت قیمومت یگانه را در زندگانی مردمان و در چرخاندن کار جهان، پابرجا و استوار داشته است. زیرا چه این و چه آن، هر دو مظهر الوهیّت و حاکمیّتی هستند که در آن شریک و نظـیری برای خداوند نیست:
(قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٦)
تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَتُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ )(٢٧)
بگو : پروردگارا! ای همه چیز از آن تو! تو هر که را بخواهی حکـومت و دارائـی میبخشی و از هر که بخواهی حکومت و دارائی را باز پس میگیری، و هرکس را بخواهی عزّت و قدرت میدهی و هر کس را بخواهی خوار میداری، خوبی در دست تو است و بیگمان تو بر هر چیزی تـوانائی. (بخشی از) شب را جزو روز
میگردانی (و بـدین سبب شبها کـوتاه و روزها دراز میگردند) و (بخشی از) روز را جزو شب میگردانی (و لذا روزها کوتاه و شبها دراز میشوند) و زنده را از مرده پدید میآوری و مرده را از زنده، و به هر کس که بخواهی بدون حساب روزی میبخشی)... بانگ فروتنانه و نداء خاشعانه‌ای است...در ترکیب لفظی آن آهنگ دعا، و در پرتو معنوی آن روح ناله و تضـرّع به آستانۀ خدا است... و رهنمودهایش به کتاب باز هستی ، مشاعر و احسـاسات را آهسته و آرام و دوستانه و مهربانانه به جوش و خروش می‌اندازد. و در اینکه تصرّف خدا را در امور مردمان و در امور جهان جمع میزند و آنها را یکجا گرد میآورد ، اشاره‌ای بدان حقیقت بزرگ دارد. حقیقت الوهیّت یگانۀ ناظر بر جهان و مردمان و مراقب اوضاع و احوال هردوی آنان، همـین بیانگر این حقیقت است که کار انسان جز بخشی از کار جهان بزرگی نیست کـه خداوند آن را میگرداند و میچرخاند. و نیز این حقیقت را به تصویر میکشدکه پرستش خدای یگانۀ باری با دینداری همانگونه که کار انسان است، پیشۀ جملگی جهان هستی است، و انحراف از این قاعده و قانون، تک گروی و کجروی و د‌یوانگی است.
(قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ)
بگو : پروردگارا! ای همه چیز از آن تو! تو هر که را بخواهی حکومت و دارائی می بخشی و از هر که بخواهی حکومت و دارائی را بازپس میگیری، و هرکس را بخواهی عزّت و قدرت میدهی و هر کس را بخواهی خوار میداری...
این حقیقتی است که از حقیقت الوهیّت یگانه سرچشمه میگیرد... خدا یکی است پس مالک یکی است... او (مالک ملک) است و انبازی ندارد... همو آزادانه از مال خود آنچه را بخواهد به هر کس که اراده کند میدهد. آن را به عنوان عاریه بدو میدهد همانگونه که عاریه دهنده هر وقت که بخواهد از عاریه گیرنده مال خود را بازپس میگیرد، خدا یعنی مالک اصلی نیز ملک خود را هر وقت که اراده‌کند ازکسی باز پس میگیرد که بخواهد. چه کسی از مالکیّت واقعی و اصلی برخوردار نیست تا هر آنگونه که خود بخواهد در آن دخل و تصرّف کند. بلکه چنین مالکیّتی، مالکیّت عاریه‌ای است و تابع شروط و قراردادهائی است که مالک اصلی یعنی عاریه دهنده تعیین کرده است. پس اگر عاریه گیرنده از پیش خود در عاریه تصرّفی خلاف شرط و شروط مالک اصلی بنماید، چنین تصرّف و عملی باطل خواهد بود... در دنیا بر مؤمنان است که او را از انجام چنین کار باطلی باز دارند و وی را به راستای راه راست بازگردانند. در آخرت نیز سر و کارش با خدا است و در برابر کار باطلی که انجام داده است و مخالفتی که با شرط و شروط مالک اصلی ورزیده است، از او بازخواست میشود.
همچنین خداوند هر که را که بخواهد عزّت و قدرت می‌بخشد و هر که را بخواهد خوار و رسوا میسازد، بدون آنکه کسی جرأت بازخواست از او و پرس و جو از فرمان او را داشته باشد، با کسی بتواند بزهکار را پناه دهد و وی را از عذاب خدا برهاند، با کسی قدرت آن را داشته باشد که مانع اجراء فرمان او شود. چه خدا از آنجا که خدا است قادر مطلق و فرمانده کـلّ جهان است... چنین ویژگی و اختصاصی، کسی را جز خدا نسزد.
در این قیمومت و تولیت الهی، همۀ خیرات و خوبیها است. یزدان سبحان قیمومت و تولیت را با عدل و داد به انجام میرساند. او با عدل و داد ملک و دارائی را به هر کس که اراده کند میدهد، و ملک و دارائی را از هر کس که بخواهد بازپس میگیرد. همو با عدل و داد هر که را بخواهد عزّت و قدرت می‌بخشد، و هر که را بخواهد خوار و رسوا میسازد. در همۀ احوال خیر حقیقتی نهفته است. و این مشیّت مطلق و قدرت مطلق است که چنین خیری را در همه حال تحقّق می‌بخشد.
(بِیَدِکَ الْخَیْرُ) (خیر در دست تو است). (إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ). (بیگمان تو بر هر چیز توانائی).
این قیمومت و تولیت امور انسانها، و این چرخاندن امورشان با خیر و خوبی، جز بخشی از قیمومت و تولیت بزرگی نیست که بر امور جهان و زندگی بطور کلّی نظارت و مراقبت دارد.
(تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَتُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٢٧)
(بخشی از) شب را جزو روز میگردانی (و بدین سبب شبها کوتاه و روزها دراز میگردند) و (بخشی از) روز را جزو شب میگردانی (و لذا روزها کوتاه و شبها دراز میشوند) و زنده را از مرده پدید میآوری و مرده را از زنذه، و به هر کس که بخواهی بدون حساب روزی میبخشی...
تعبیری که این حقیقت بزرگ را به تصویر میکشد ،دل و عقل و چشم و گوش و همۀ حواس را پر میکند. این حرکت نهان متداخل، حرکت فرو بردن شب در روز و فرو کردن روز در شب، بیرون آوردن زنده از مرده و بیرون آوردن مرده از زنده... حرکتی است که بر دست قدرت خدا انجام می‌پذیرد و جای شک و ستیزی در آن باقی نمیماند اگر دل بیداری و هوشیاری کند، و گوش صدای ژرف و راستین فطرت را بشنود.
حال معنی فرو بردن شب در روز و فرو کردن روز در شب عبارت باشد از کاستن از این و افزودن بر آن، و افزودن بر این و کاستن از آن، بر اثر گردش فصول... یا اینکه عبارت باشد از فرو خـزیدن این در آن براثر پیدایش تاریکی در شامگاهان و دمیدن سپیده در سحرگاهان... چه این معنی و چه آن مفهوم یکی است. زیرا دل دست قدرت خدا را می‌بیند که دارد افلاک را میگرداند، و این کرۀ تاریک را به پیش آن کرۀ روشن میدارد و بر گرد آن میچرخاند، و مکانهای تاریکی و مکانهای روشنی را زیرو رو مینماید...کم‌کم تاری شب به روشنی روز تبدیل میشود، و آرام آرام صبح در غیاب ظلمت نفس میکشد... در آغاز زمستان روز از شب میخورد و اندک اندک دراز میشود. و در آغاز تابستان شب از روز میخورد و اندک اندک دراز میگردد... چه ای و چه آن، حرکتی است که هیچ کسی ادّعاء ندارد که او رشته‌های باریک و نهان آن را در دست دارد، و هیچ عاقلی ادّعاء نمیکند که چنین حرکت و گردشی خود به خود و بدون تدبّر و تصرّف مدبّری ادامه مییابد.
زندگی و مرگ هم این چنین است، یکی به کندی و به تدریج، به اندرون دیگری فرو می‌لغزد. هر لحظه‌ای که بر موجود زنده میگذرد مرگ در کنار زندگی به پیکرش میدود و مرگ برخی از هستی وی را در برمیگیرد و زندگی نو در وجودش می‌آغازد. سلولهای زنده‌ای از هستی او رخت بر‌می‌بندند، و سلولهای تازه‌ای در او پدید میآیند و به تلاش می پردا‌زند. آنچه از وجودش رخت برمـی‌بندد و مـیمیرد، در چرخش دیگری به زندگی برمیگردد. و آنچه از هستی وی پدیدار میشود و حیات مییابد، در چرخش دیگری به مرگ بـرمیگر‌دد... ایـن دگرگونی در هستی موجود زنده‌ای صورت میگیرد... سپس دائرۀ آن وسعت مییابد و همۀ هستی موجود زنده را در بر میگرد، و این بار سلولهای هستی وی به ذرّاتی بدل میشود و چنین ذرّاتی ترکیب دیگری می‌پذیرد و آنگاه به جسم موجود زنده ای فرو میروند و بار دیگر جان میگیرند و دوباره زندگی به پیکرشان میدود... بر این منوال ایـن چرخش همیشگی در هر لحظه‌ای از لحظات شب و روز در جریان است...و هیچ انسانی ادّعاء نمیکند که او است که چیزی از اینها را انجام میدهد. و همچنین هیچ عاقلی هم گمان نمیبرد که اینها تصادفی و بدون تدبیر و تصرّفی انجام میگیرند.
حرکتی است که در سراسر پیکرۀ جهان هستی و همچنین در وجود هر موجود زنده‌ای در جریان است. حرکتی که پنهان و ژرف و دقیق و سرسام‌آور است، و دست قدرت قادر متعال و مبدع لطف مدبّری را مینمایاند. پس چگونه انسانها میکوشند که تدبیر و تصرّف امورشان را از دست اختیار خداوند لطیف و مدبّر جهان بدور دارند؟ و چگونه برای خود نظامها و سیستمهائی از ساختۀ هواها و هـوسهایشان را برمیگزینند، در جایگه وجودشان پاره‌هائی از این هستی و جهانی است که خداوند حکیم و خبیر آن را نظم و نظام می‌بخشد؟ همچنین چگونه برخی از آنان برخی دیگر را بندگان خود میدانند، و بعضی از آنان بعضی دیگر را خداوندگاران خویش میشمارند، در حالی که رزق همگان در دست خدا و جملگی ایشان روزیخوار اویند؟!
(وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٢٧)
به هر کس که بخواهی بدون حساب روزی میبخشی... این امر لمس و پسوده‌ای است که دل - را متوجّه حقیقت بزرگی مینماید. حقیقت الوهیّت یگانه. حـقیقت قیمومت یگانه. حقیقت فاعلیّت یگانه. حقیقت تدبیر یگانه. حقیقت مالکیّت یگانه. حقیقت عـطاء یگانه. و سرانجام این حقیقت که دیانت را نسزد - خداوند قیّوم، مالک ملک، عزّت بخش و خوارکننده، زنده کننده و میراننده، عطاء دهنده و بازگیرنده، مدبّرکار و بار جهان و مردمان در همه حال و زمان از روی دادگری و خیرخواهی آنان.
*
این لمس و پسوده دشمن داشتن و کراهتی را مؤکّد میدارد که در بخش گذشته بیان شد راجع به کسانی که بهره‌ای از کتاب آسمانی بدیشان داده شده است، ولی آنان پشت میکنند و از داوری بردن به سوی کتاب خدا روی میگردانند، کتابی که در برگیرندۀ برنامۀ خدا برای بشریّت است، و برنامۀ خداگردانندۀ همۀ کار و بار جهان و جملگی کار و بار مردمان است... در همین حال این لمس و پسوده مقدّمه چینی و زمینه‌سازی میکند برای تحذیر و تهدیدی که در بخش بعدی میآید و در بارۀ اینکه مؤمنان به جای بـه دوستی گرفتن مؤمنان، کافران را به دوستی میگیرند و این کار ناشایستی است که نباید از آنان سرزند، زیرا که در این جهان کافران هیچگونه شوکت و عزّت و قدرتی ندارند، و کارها همه در دست قدرت خدا است و همو سرپرست مؤمنان است و این امر جز او کسی را نسزد:
(لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ إِلا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (٢٨)
قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَیَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٩)
یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ) (٣٠)
مؤمنان نباید مؤمنان را رها کنند و کافران را به جای ایشان به دوستی گیرند و هر که چنین کند (رابطۀ او با خدا گسسته است و بهره‌ای) وی را در چیزی از (رحمت) خـدا نیست - مگر آنکه (ناچار شوید و) خویشتن را از (اذیت و آزار) ایشان مصون دارید و (به خاطر حفظ جان خود تقیه کنید)- و خداوند شما را از (نافرمانی) خود برحذر میدارد و بازگشت (همگان) به سوی او است. بگو: اگر آنچه را که در سینه‌هایتان دارید پنهان سازید یا آشکار کنید خداوند آن را میداند و خداوند آگاه از هر آن چیزی است که در آسمانها و در زمین است، و خداوند بر هر چیزی توانا است. (کسانی که از فرمان پروردگارشان سرپیچی میکنند بترسند از) روزی که هر کسی آنچه را از کار نیک کرده است حاضر و آماده می بیند (و مایۀ سرور او میشود)، و دوست میدارد کاش میان او و آنچه از بدی انجام داده است فاصلۀ زیادی میبود (تا دیدار زشت آن را نبیند و فرجام نامبارک آن دچار عقاب و عذاب نشود)، و خداوند شما را از (نافرمانی) خودش برحذر میدارد، و خداوند نسبت به بندگان مهربان است (و با نافرمانی از او، رحمت را به زحمت، و نعمت را بـه نقمت تبدیل نکنید... .
روند قرآنی در بخش گذشته، عقل و شعور رابه جوش و خروش انداخت و بدو نمود که همه کار و بار جهان در دست یزدان است، و هر چه توان و نیرو است از آن او است، و تدبیر و تصرّف در کار جهان مربوط بدو است، و رزق و روزی در اختیار قدرت او است... پس مؤمنان چرا باید دشمنان خدا را بدوستی گیرند؟ باید دانست که در یک دل، حقیقت ایمان به خدا و دوستی دشمنان الله نمی‌گنجد، دشمنانی که به سوی کتاب خدا فرا خوانده میشوند تا میانشان به داوری پردازد و برایشان حق را از باطل جدا سازد، بدو پشت میکنند و میروند و فرمان نمی‌پذیرند... بر این اسـاس است که چنین تحذیر و تهدید تند و سختی به میان میآید و اینگونه قاطعانه مسلمان را از اسلام خارج مـی‌شمارد اگر او کسی را به دوستی گیرد که نمیخو‌اهد کتاب خدا در زندگی فرمانروائی کند و به حکمیّت نشیند، هر چند این دوستی از راه مـودّت و محبّت درونی بوده و به عبارت دیگر کار دل باشد، یا اینکه با یاری دادن او، و یا با یاری خواستن از او باشد، همۀ اینها یکی است:
(لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ)
مؤمنان نباید مؤمنان را رها کنند و کافران را بجای ایشان به دوستی گیرند، و هر که چنین کند (رابطۀ او با خدا گسسته است و بهره‌ای) وی را در چیزی از (رحمت) خدا نیست...
به همین مـنوال... (بهره‌ای) وی را از (رحمت) خدا نیست. او را با خدا نه پیوندی است و نه نسبتی، و نه دینی و نه عقیده‌ای، و نه هیچگونه پیوستگی و نه سرپرستی... او از خدا دور است، و هیچگونه پیوندی در چیزی با خدا ندارد و از هر آن چیزی که مایۀ پیوند و ارتباط با خدا است بکلّی گسسته و بریده است. اما تقیّه بلامانع است برای کسی که در برخی جاها و کشورها و ازمنه و اوقاف به هراس افتد... ولی چنین تقیّه‌ای هم باید با زبان صورت گیرد و دوستی با قلب و دوستی با عمل نباشد. ابن عبّاس - رضی اللهُ عَنْهُ - گفته است : (تقیه با عمل نیست و بلکه با زبان است)... پس تقیه‌ای که در چنین مواردی جائز و بلامانع است عبارت از این نیست که میان مؤمن و کافر مودّت و محبّت برقرار شود -کافر کسی است که مطلقاً به حاکمیّت و حکمیّت کتاب خدا راضی و خشنود نیست، چنانکه در اینجا روند قرآنی بگونۀ ضمنی و در جای دیگری از سوره به صراحت بر آن دلالت دارد. همچنین تقیّۀ جائز این نیست که مؤمن کافر را در عمل به شکلی از اشکال به نام تقیّه مدد و یاری دهد. هرگز انجام چنین مکر و نیرنگی با خدا درست نیست.
از آنجا که در این حالت، کار به دل و تقوای درون و ترس از خدای آگاه از رازهای نهان مربوط است، چنین تهدیدی به میان میآید و مؤمنان را از بلا و خشم خدا در این قالب عجیب و شکل شگفت تعبیر برحذر میدارد و بدیشان دورباش میگوید:
(وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (٢٨)
و خداوند شما را از (نافرمانی) خود برحذر میدارد، و بازگشت (همگان) به سوی او است...
سپس روند قرآنی تحذیر دلها و بیدار باش آنها را دنبال میکند و دلها را متوجّه میسازد که چشم خدا آنها را می‌پاید و عـلم خدا دنبالشان مینماید و پیوسته مراقبشان میباشد.
(قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَیَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٢٩)
بگو : اگر آنچه را که در سینه‌هایتان دارید پنهان سازید یا آشکار کنید خداوند آن را میداند و خداوند آگاه از هر آن چیزی است که در آسمانها و در زمین است، و خداوند بر هر چیزی توانا است...
این نهایت دقّت و ژرف‌بینی در تحذیر و تهدید و بیدار باش حسّ هراس و پرهیز از بلائی است که علم و قدرت از آن پشتیبانی میکند، و پناهگاهی نمیتوانـد انسان را از دست آن نجات دهد و کسی نیست که جرأت مدد و یاری داشته باشد و او را از دست انتقام خدا برهاند.
آنگاه روند قرآنی گام دیگری به جلو می‌نهد و تحذیر و بیدار باش دلها را با مجسّم کردن روز هراسناک رستاخیز و رژه دادن صحنه‌های آن در برابر دیدگان، دنبال میکند و دلها را بدین نکته معطوف میدارد که در چنین روزی هیچ عمل و هیچ نیّتی از حساب و کتاب دور و نادیده نمیماند و در آن روز هر کسی ذخیره و اندوختۀ خویش را به تمام و کمال مییابد و با آن رویاروی میشود:
(یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا)
(کسانی که از فرمان پروردگارشان سرپیچی میکنند بترسند از) روزی که هر کسی آنچه را از کار نیک کرده است حاضر و آماده می‌بیند (و مایۀ سرور او میشود)، و دوست میدارد کاش میان او و آنچه از بدی انجام داده است فاصلۀ زیادی میبود (تا دیدار زشت آن را نبیند و به فرجام نامبارک آن دچار عقاب و عذاب نشود...
این رویاروئی، همۀ راهها و سوراخها و سنبه‌ها را بر دل بشری می‌بندد، و او را با اندوختۀ خیر و شرّ خود احاطه میکند و دور میزند. و انسان را در همان حال به تصویر میکشد که با چنین اندوخته‌ای روبرو میشود و دوست میدارد که - لیکن دیگر هنگام دوست داشتن و خواستن نیست - کاش میان او و میان کردار بدی که انجام داده است فاصلۀ زیادی می بود. یا اینکه دوست میدارد که کاش میان او و میان چنین روزی فاصله‌ها می بود و هرگز روز رستاخیزی وجود نمیداشت. اما او اینک با آن روبرو است و گردنش را گرفته است و بدان دچار آمده است و دیگر وقت نجات و هنگام فرار نیست.
بعد از آن، روند قرآنی یورش دیگری را بر دل بشری می‌آغازد، و با تهدید بر سر آن می‌تازد، و برای مردمان تحذیر خدا را از ذات یزدان سبحان مکرّر میدارد:
(وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ )
خداوند شما را از (نافرمانیی) خودش برحذر میدارد... در چنین تحذیر و دور باشی خداوند رحمت خویش را برای مردمان ذکر مینماید و بدیشان گوشزد میکند که تا فرصت باقی است و زمان نگذشته است از رحمت خدا بهره برگیرند و آن را از دست ندهند:
(وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ) (٣٠)
خداونـد نسبت به بندگان بس مهربان است (و با نافرمانی از او، رحمت را به زحمت و نعمت را به نقمت تبدیل نکنید...
از جملۀ رأفت و مهربانی خدا این تحذیر و این تذکّر است، و این دور باش و بیدار باش دلیل بر این است که خداوند برای بندگان خیر و رحمت میخواهد.
این یورش ستبر و انبوه و این تاخت تازنده و گوناگون، با این همه اشارات و الهامات و روشهای گوناگون، نمایانگر واقعیّتی است که در زندگی جامعۀ اسلامی آن روزی بوده است، و چه خطر بزرگ بر اثر شکل‌گیری روابط میان افراد اردوگاه مسلمانان و خویشاوندان و دوستان و کارکنانشان در مکّه با مشرکان و در مدینه با یهودیان بود، متوجّه اسلام میگردید. چنین روابطی به سبب انگیزه‌های خـویش و قرابت یا بازرگانی و تجارت پدید می‌آمد... در صورتی که اسلام میخواهد پایۀ جامعۀ نوپای اسلامی را تنها بر اساس عقیده و بر اساس برنامه ناشی از این عقیده بنیان‌گذاری کند... و این کاری است که اسلام در آن مطلقاً اجازه نمیدهد نرمش و لرزش و سستی و گرایشی بدان راه یابد.
همچنین این قسمت اشاره دارد به اینکه دل بشری در هر زمانی به تلاش دائم و مستمرّ نیازمند است تا بتوان از این غلها و بندها رهائی جست و از این قیدها و زنجیرها رست، و آزادانه به سوی خدا گریخت و برنامۀ او را برگرفت و بدان آویخت و راهها و شیوه‌های دیگر را بدور ریخت.
اسلام از این ممانعت نمیکند که شخص مسلمان با کسی رفتار پسندیده و زیبا داشته باشد که به خاطر دین وآئینش با او نمی‌جنگد، اگر چه چنین کسی پیرو دینی جدا از دین او باشد... اما دوستی چیز دیگری است و جدا از رفتار زیبا و عمل بایسته است. دوستی پیوند و یاری مودّت با یکدیگر است. این کار یعنی دوستی - در دلی که حقیقتاً به خدا ایمان داشته باشد - جز مؤمنانی را نشاید که با او پیوند خدائی دارند و با او در زندگی از یک برنامه فرمان میگیرند. و همگان با اطاعت و پیروی و تسلیم، داوری را به پیش کتاب خدا میبرند.
*
سرانجام خاتمۀ این درس، نیرومندانه و قاطعانه فرا میرسد و مساله‌ای را که درصدد آن است با قاطعیّت تمام چاره‌جوئی میکند. مسأله‌ای که بزرگترین خطوط اساسی و گستردۀ سوره را مینمایاند. این خاتمه میآید تا با واژه‌های اندک و سخنان کوتاهی، حقیقت ایمان و حقیقت دین را بیان دارد، و میان ایمان و کفر بطور ناگسستنی و بگونۀ روشن و بدون هیچگونه شبهه‌ای جدائی بیندازد:
(قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٣١)
قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ) (٣٢)
بگو: اگر خدا را دوست میدارید از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشاید، و خداوند آمرزندۀ مهربان است. بگو: از خدا و از پیغمبر اطاعت و فرمانبرداری کنید، و اگر سرپیچی کنند (ایشان به خدا و پیغمبر ایمان ندارند و کافرند، و) خداوند کافران را دوست نمیدارد...
محبّت خدا ادعای زبانی، و عشق و جدانی نیست. بلکه محبّت خدا و عشق به الله علاوه از گفتار برون و نیّت درون، پیروی از رسول خدا و گام نهادن در خط سیر رهنمودها و ارشادات او، و تحقّق راه و روش وی در زندگی است... ایمان تنها واژه‌هائی نیست که بر زبان میرود، و تنها احساساتی هم نیست که بر دل میدود، و یا فقط شعائر و مراسمی نیست که انجام میشود. بلکه ایمان اطاعت از خدا و رسول، و عمل کردن به برنامۀ الهی است که پیغمبر آن را با خود آورده است.
مفسّر بزرگ ابن‌کثیر در تفسیرش در بارۀ آیۀ نخستین میگوید: ، این آیۀ بزرگوار شامل همۀ کسانی است که ادّعای محبّت خدا و عشق به الله را دارند و خود بر راه محمّد نبوده و در طریقۀ محمّدی گام برنمیدارند... اینان در حقیقت دروغگو‌یند و تا در همۀ اقوال و اعمال خود از شرع محمّدی و دین نبوی پیروی نکنند دروغگو خواهند بود، زیرا که در حدیث صحیح از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم روایت شده است که فرموده است:
(مَنْ عَمِلَ عَمَلاً لَیْسَ عَلَیْهِ أمْرُنا فَهُوَ رَدٌّ . . .)
هر که کاری را (به عنوان یک امر دینی) بکند که دستور ما بر آن نباشد، مردود و ناپذیرفتنی است...
ابن‌کثیر در بارۀ آیۀ دوم میگوید (قُلْ :أطیعُوا اللهَ وَالْرّسُوَل . فَإنْ تَوَلّوْا...) بگو : از خدا و پیغمبر اطاعت و فرمانبرداری کنید. پس اگر سرییچی کردند... یعنی اگر با دستور پیغمبر مخالفت کردند. (فَإنّ اللهَ لا یُحِبُّ الْکافِرینَ)خداوند کافران را دوست نمیدارد... این کار دلالت دارد بر اینکه مخالفت در راه و روش با پیغمبر کفر بشمار است، و خدا کسی را که بدین صفت موصوف باشد دوست نمیدارد. هرچند هم چنین شخصی ادعای ایمان را داشته باشد و گمان برد که او دوستدار خدا و شیفتۀ الله است)...
دانشمند فرزانه ابو عبدالله محمّد ابن قیّم جوزیّه در کتابش (زاد الْمعادِ فی هُدى خَیْر الْعِباد) میگوید:
( هرکس تأمل در سِیَر و اخبار درست کند و به گواهی بسیاری از اهل کتاب و مشرکان در بارۀ رسالت پیغمبر صلی الله علیه و سلم - و صداقت او در کار نبوّت بنگرد برایش معلوم میشود که این گواهی آنان، ایشان را به دائرۀ اسلام داخل نمیکند... و خواهد[12].
دانست که اسلام بالاتر و فراتر از این است و تنها در شناخت آن خلاصه نمیشود. همچنین اسلام تنها شناخت آن و اقرار بدان نیست. بلکه اسلام عبارت است از شناخت و اقرار و انقیاد و التزام اطاعت از پیغمبر و پیروی از دین او در ظاهر و در باطن).
این دین دارای حقیقت مشخّص و مستقلّی است و جز با بودن آن حقیقت، چنین آئینی تحقّق نمی‌پذیرد... آن حقیقت هم عبارت است از اطاعت از شریعت خدا، و پیروی از رسول خدا، و داوری بردن به سوی کتاب خدا... این حقیقت هم از عقیدۀ توحیدی سرچشمه میگیرد که در اسلام است. توحید الوهیّتی که تنها حقّ او است که مردمان را بنده خویش کند، و ایشان را به اطاعت از فرمان خود بخواند، و شرع خویشتن را در میانشان به اجراء در آورد، و ارزشها و معیارهائی برایشان وضع میکند که داوری خود را به پیش آنها میبرند و سر بر خط فرمان آنها می‌نهند. آنگاه است که توحید قیمومت و تولیتی حاصل میآید که حاکمیّت در تدبیر و تصرّف سراسر گیتی از آن خدا است. انسانها هم جز قطعه‌هائی از این جهان بزرگ نیستند.
این درس نخست، از سورۀ آل عمران، چنین حقیقتی را بیان میدارد - همانگونه که دیدیم - بگونۀ روشن و کامل و شاملی که هرکس که میخواهد مسلمان باشد از رویاروئی با آن و تسلیم در برابر آن گزیری و گریزی ندارد. گمان در پیشگاه خدا دین حقیقی اسلام است ... این - تنها این - اسلامی است که خداوند پذیرفته و ارسال داشته است نه اینکه اسلام عبارت باشد از آن چیزی که افتراها و خیال‌پردازیها به تصویر میکشد.
[1] سال هیئتهای اعزامی
[2] استاد محمد عزّت دروزه در کتاب ارزشمند خود بنام (سـیرةالرسول، صورة مقتبسة من القرآن الکریم) بیان میدارد که : (از روایات برمیآید که این هیئت اعزامی در چهارۀ نخستین هجرت به مدینه آمـده است). من نمیدانم او در تعیین این تاریخ به کدام روایتها استناد جسته است. چه همۀ روایتهائی که بدان مراجعه نموده‌ام سال نهم را مینمایانند یا اینکه جز داستان هیئت اعزامی نجران همراه با سایر هیئتهای اعزامی رابیان نمیدارند (و معلوم است که عام الوُفُود هم سال نهم است.
ناگفته نماند که ابن‌کثیر در تفسیرش احتمال داده است که آمدن هیئت اعزامی نجران شاید پیش از حدیبیه بوده باشد، ولی در این استناد نگفته است که مستمسک او برای چنین احتمالی چه چیز بوده است،و در این کار روایتی را از سلف معیّن نکرده است که شاید مورد استناد او در این احتمال بوده باشد.
به هر حال، احتمال نزول این آیات در بارۀ هیئت اعزامی نجران، بستگی به این دارد که چنین هیئتی پیش از حدیبیه آمده باشد. اگر آمدن آنان بدین هنگام صحیح باشد،نزول چنین آیاتی نیز در این باره صحیح خواهد بود. امّا اگر روایتهای زیادی را استناد قرار دهیم که دربارۀ تعیین وقت آمدن هیئت اعزامی نجران نقل شده و زمان آن را عام‌الوفود در سال نهم میدانند، ما مجبور خواهیم شد که میان چنین روایاتی و مناسبتی که این روایات بیان میدارند و میگویند که این آیه‌ها دربـارۀ آن نـازل شدهاند، جدائی بیندازیم. مؤلف
[3] مراجعه شود به تفسیر(الف،لام، میم) در اول سورۀ بقره.
[4] ترجمۀ حاشیۀ عربی را عیناً از کتاب مقدّس به زبان فارسی چاپ ١٩٧٨ صفحۀ ٨ آیه‌های ١ تا ٥ نقل مینمائیم:(و واقع شد که چون آدمیان شروع کردند به زیاد شدن بر روی زمین و دختران برای ایشان متولّد گردیدند. پسران خدا دختران آدمیان را دیدند که نیکو منظرند و از هر کدام که خواستند زنان برای خویشتن میگرفتند. و خداوند گفت روح من در انسان دائماً داوری نخواهد کرد زیرا که او نیز بشر است لیکن ایّام وی صدوبیست سال خواهد بود. و در آن ایّام مردان تنومند در زمین بودند و بعد از هنگامی که پسران خدا به دختران آدمیان در آمدند و آنها برای ایشان اولاد زائیدند ایشان جبّارانی بودند که در زمان سلف مردان نامور شدند).
[5] مائده: 73
[6] مائده: ١٧
[7] ٤-به آیۀ ١١٦ سورۀ مائده، و آیۀ ٥١ سورۀ نحل مراجعه شود.
[8] به آیۀ ٣١ سورۀ توبه مراجعه شود.
[9] دعوت به اسلام. آرنولد، ترجمۀ حسن ابراهیم و همکارانش، صفحۀ ٥٢ و ٥٣
[10] مرجع سابق، صفحۀ ٦٧
[11] بکار بردن (دست) و (چشـم) و (گوش) و (انگشت) ... بـرای خدا جنبۀ مجازی دارد. ذکر انگشت در اینجا کنایه از اندام قدرت است که دست است و انگشت جزئی ازآن است. (مترجم)
[12] امروزه هم خاورشناسان و اسلام‌شناسانی‌که به حقّانیّت اسلام مقرّند یا کسانی که تنها در سخـن اسلام را می‌پذیرند، مشمول مطالب مذکور میباشند. (مترجم)
