تفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 104-95

سوره‌ی نساء آیه‌ی 104-95

 (لاَّ یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُوْلِی الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً وَکُـلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً (95) دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً (96) إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیراً (97) إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً (98) فَأُوْلَـئِکَ عَسَى اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوّاً غَفُوراً (99) وَمَن یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَماً کَثِیراً وَسَعَةً وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً )(100)وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُواْ لَکُمْ عَدُوّاً مُّبِیناً (101) وَإِذَا کُنتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْیَکُونُواْ مِن وَرَآئِکُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَى لَمْ یُصَلُّواْ فَلْیُصَلُّواْ مَعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَکُمْ وَخُذُواْ حِذْرَکُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً (102) فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَّوْقُوتاً (103) وَلاَ تَهِنُواْ فِی ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) (104)

این  درس  پیوند  استواری  با  درس  پیشین  و  همچنین  با  درس  قبل  از  آن  دارد،  و  تار  و  پود  آنها  به  هم  تـنیده  است‌.  این  درس‌،  تکملۀ  موضوعی  موضوع  دو  درس  گذشته  است‌.  اگر  میل  به  استقرار  مبادی  و  قواعد  مـعاملات  بین‌المللی  نبود،  بـدانگونه ‌که  اسلام  بنیان‌گذاری  می‌کند،  هر  دو  درس  پیشین  را  همراه  با  این  درس‌،  یک  درس‌ کامل  و  مرتبط  بشمار  می‌آوردیم‌.  زیرا  هر  یک  از  این  دروس‌،  حلقه‌های  یک  زنجیره‌،  در  خطّ  سیر  واحدی  هستند.

موضوع  اساسی  این  درس‌،  هجرت  به  سرزمین  اسلام  است‌.  همچنین  مسلمانانی‌ که  هنوز  در  سرزمین ‌کفر  و  جنگ  بسر  می‏‎برند،  تـرغیب  و  تشویق  می‌شوند که  هجرت ‌کنند  و  به  صف  مسلمانان  مجاهد  بپیوندند،  مجاهدانی ‌که  در  راه  خدا  با  جان  و  مـال  رزم  و  پـیکار  می‌کنند.  از  آنان  خواسـته  می‌شود  آسایش  نسبی  و  مصلحت  ظاهری  ماندن  در  مکّه  و  در کنار  خانواده  و  خویشان  را  رها  سازند،  و  بکوچند  و  با  نبرد  و کارزار  جهاد  را  بیاغازند.

شاید  مراد  خدا  در  سرآغاز  این  درس  همین  باشد:  .

(لاَّ یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُوْلِی الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً وَکُـلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً) (95)

 مسلمانانی  که  (‌بـه  جـهاد  نمی‌روند  و  در  مـنازل  خود) می‌نشینند،  با  مسلمانانی  برابر  نیستند  که  با  مال  و  جان‌،  در  راه  یزدان  جهاد  می‌کنند.  خداوند  مـرتبۀ  والائی  را  نـصیب  مــجاهدان  کـرده  است  کــه  بــالاتر  از  درجـۀ  خـانه‌نشینان  است‌،  مگـر  چـنین  خـانه‌نشینانی  دارای  عذری  باشند  (‌که  ایشان  را  از  بیرون  شدن  بـرای  جـهاد  بـازداشته  بـاشد.  در  این  صورت  درخور  سرزنش  نیستند،  و  پاداش  بزرگ  خود  را  از  خدا  دریافت  می‌دارند  و  مرتبۀ  بالائی  دارند)‌.  خداوند  به  هـر  یک  (‌از  دو  گروه  مجاهد  و  وانشستگان  مـعذور)  مـنزلت  زیـبا  (‌و  عـاقبت  والائــی‌)  وعده  داده  است‌.  و  خداونـد  مـجاهدان  را  بـر  وانشستگان  (‌بدون  عذر)  با  دادن  اجر  فراوان  و  بزرگ،  برتری  بخشیده  است‌.

البتّه  در  مدینه  وانشستگانی  نبودند،  جز  منافقانی ‌که  نه  تنها  خودشان  به  جنگ  نمی‌رفتند،  بلکه  دیگران  را  نیز  از  جنگ  بازمی‌داشتند.  در  درس‌ گذشته‌،  قر‌آن  با  شـیوۀ دیگری‌،  جدای  از  این  شیوه‌،  از  ایشان  سخن  راند.

به  دنبال  این  بخش،  بخش  دیگری  می‌آید  و  در  آن  کسانی  برحذر  داشته  می‌شوند  و  تهدید  می‌گردند که  در  سرزمین  کفر  پیوسته  می‌مانند،  هر  چند که  از  آنجا  می‌توانند  هجرت  بکنند  و  آئین  و  باور  خود  را  نـجات  دهند.  تا  زمانی  در  آنجا  می‌مانند که  فرشتگان  جان  ایشان  را  می‌گیرند  (‌در  حالی  که  ستمگران  بر  خویشتن  هستند)  ...  (‌چنین  کسانی  جایگاهشان  دوزخ  است‌،  و  دوزخ  چه  بد  جایگاهی  و  چه  بد  سرانجامی  است‌).

آنگاه  بخش  دیگری  به  دنبال  این  بخش  قرار  می‌گیرد  و  از  ضمانت  خداوندگار  جهان  صحبت  می‌کند  و  می‌گوید:  یزدان  ضامن  حفظ  کسی  است‌ که  در  راه  او  هجرت  می‌کند.  خدا  ضامن  نگهداری  او  است  از  همان  لحظه‌ای  که  از  خانه‌اش  بیرون  می‌آید  و  خالصانه  به  سوی  خدا  هجرت  را  می‌آغازد.  آفریدگار  عالم  با  اعلام  ایـن  ضمانت‌،  همۀ  ترسها  و  هراسهائی  را  چاره‌جوئی  کرده  ا‌ست‌که  اندرون  انسانها  را  فرامی‌گیرد،  بدانگاه‌ که  خویشتن  را  بدین  مخاطره  می‌اندازند  و  راه  پر  خوف  و  خطری  را  در  پیش  می‌گیرند.  راهی‌ که‌ گذشته  از  این‌ که  بیمناک  و  خطرناک  است‌،  دارای  رنـجها  و  زحمتهای  بیشمار  است‌.

پیاپی  سخن  از  جهاد  و  هجرت  است‌،  هجرت  به  سرزمین  مجاهدان‌.  سخن  از  احکام  رفتار  مسلمانان  با  یکدیگر  در  سرزمین  هجرت  است‌.  همچنین  سخن  می‌رود  از  احکام  رفتار  با  دسته‌ها  و گروههائی‌ کـه  بیرون  از  سـرزمین  هجرت  بسر  می‏‎برند،  چه‌ کسانی‌ که  مسلمانند  و  هنوز  مهاجرت  نکرده‌اند،  و  چه  دیگران‌.  سخن  در  این  زمینه  پیاپی  و  پشت  سر  هم  است‌.

این  درس  همچنین  به  چگو‌نگی  نماز  به  هنگام  بیم  و  هراس  می‌پردازد  و  بیان  می‌دارد که  در  هنگامۀ  کارزار  و  در  میدان‌ گیر  و  دار،  یا  در  راه  هجرت  چگونه  اداء  شود.  این  عنایت  و  توجّه  به  نماز و،  آن  هم  در  این  زمان  سخت  و  دشوار،  دالّ  بر  چگونگی  نگرش  اسلام  به  نماز  است‌،  همانگونه ‌که ‌گفتیم‌.  همچنین  حالت  آمادگی  روانی ‌کاملی  را  بوجود  می‌آورد،  برای  رویاروئی  خطر  حقیقیی ‌که  گروه  مسلمانان  را  احاطه ‌کرده  است‌،  و  از  سوی  دشمنان  کمین ‌کرده‌ای ‌که  چشم  براه  یک  لحظه  غفلت  و  بیخبری  مؤمنان  هستند،  متوجّه  ایشان  شده  است‌.

درس‌،  با  پسودۀ  نیرومندی ‌که  تا  ژرفای  جانها  اثـر  آن  محسوس  است‌،  به  پایان  می‌رسد.  ایـن  پسـوده‌،  دل  و  جرأت  بخشیدن  به  مسلمانان  برای  جهاد  در  راه  خداوند  منّان‌،  و  مبارزه  با  دردها  و  رنجهائی  است ‌که‌ گریبانگیر  مجاهدان  می‌گردد.  ایـن  پسـوده  در  تصویر  روشـن  و  آشکاری  از  حال  مؤمنان  مجاهد،  و  از  حال  دشـمنان  محاربی  جلوه‌گر  می‌آید که  بر  دو راهۀ  جدائی  از  هم  قرار  گرفته‌اند  و  هر  یک  از  این  دو  دسته  در  مسیر کاملاً  جدا  از  یکدیگر  حرکت  کرده‌اند.

(وَلاَ تَهِنُواْ فِی ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ).

 در  جستجوی  قوم  (‌کافری  که  اعلان  جنگ  نـموده‌انـد  و  می‏‎کوشند  از  همه  سو  بر  شـما  تـاخت  آورنـد)  سسـتی  مکنید  (‌و  پـیوسته  در  کمین  ایشـان  بـاشید  و  بـا  آنـان  برزمید)‌.  اگر  (‌از  جنگ  و  جراحات‌)  درد  می‌کشید،  آنـان  هم  مثل  شما  درد  می‌کشند  و  رنـج  مـی‌برند.  (‌ولی  فرق  شـما  و  ایشـان  در  ایـن  است  کـه‌)  شـما  چیزی  از  خدا  می‌خواهید  که  آنان  نمی‌خواهند.

با  این  تصویر،  دو  راه  از  یکدیگر  جدا  می‌کردند،  دو  برنامه،  برجسته  نموده  می‌شوند،  هر  دردی  ناچیز  به  نظر  می‌آید،  هر  رنجی ‌کوچک  شمرده  می‌گردد،  و  دیگر  احساس  درماندگی  و  خستگی  و  ناتوانی  و  سستی‌،  بیجا  و  بیمورد  است  ...  آخر کافران  هم  درد  می‌کشند  و  رنج  می‏‎برند.  ولی  آنان  از  یزدان  چیزی  نمی‌خواهند  و  چشم  امیدی  به  الطاف  الهی  و  سزا  و  جزای  اخروی  ندارند.  این  درس  -  با  همۀ  موضوعهائی‌ که  بدان  می‌پردازد،  و  با  تمام  راههائی ‌که  برای  چاره‌جوئی  می‌پیـماید  -  چیزی  را  به  تصویر  می‌کشد که  در  پیکرۀ ‌گروه  مسـلمانان  در  جریان  و گشت  و گذار  است‌،  بدانگاه ‌که  آنان  با  رنجهای  سازماندهی  واقعی‌،  و  با  سختیهای  زندگی  عملی‌،  روبرو  می‌شوند.  همچنین  به  تصویر  می‌کشد  انگیزه‌های  ضعف  بشری  را،  و  رسوبات  و  ته‌نشستهای  روزگاران‌ گذشتۀ  جاهلی  را،  و  چگونکی  سرشت  آدمیزادگان  را  بدانگاه‌ که  به  انجام  تکالیف  و  وظائف  خود  می‌پردازنـد  با  همۀ  رنجها  و  دردهائی ‌که  دارد،  و  با  همۀ  شوقها  و  شورها  و  امیدهائی‌که  این  رنجها  و  دردها  برای  رسیدن  به  فرجام  چنین  مژده‌ای  به  همراه  می‌آورد،  شوقها  و  شورها  و  امـیدهائی ‌که  برنامۀ  حکـیمانۀ  آسـمانی  آنـها  را  برمی‌انگیزد،  و  در  داخل  فطرت  انسـانی  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد،  تا  مسلمانان  بدین‌ کار  شگرف  دست  یازند  و  آن  را  به  انجام  رسانند.

همۀ  اینها  را  از  لابلای‌:  وصف  واقعیّت‌،  به  درونها  دل  و  جرأت  بخشیدن،  و  آنها  را  به  جوش  و  خروش  انداختن‌،  چاره‌سازی  ترسها  و  هراسـهای  سـرشتی‌،  و  دردها  و  رنجهای  واقعیّت‌،  مسلّح‌ کردن  در  میدان‌ کارزار  با  سلاح  نماز،  و  به  همراه  نماز  مسلّح  ساختن  با  ابزار  و  ادوات  جنگی  و  با  اسلحۀ  بیداری  و  هوشیاری‌،  و  با  اسـلحۀ  اعتماد  مهاجران  به  ضـمانت  خداونـد  جهان‌،  و  امـید  مهاجران  به  اجر  و  پاداش  یزدان‌،  و کمک  و  یاری  خدا  به  کسانی‌ که  در  راه  او  برای  پـیکار  بیرون  می‌روند،  و  عذاب  خوارکننده‌ای  که  خداوند  برای  کافران  تهیّه  دیده  است  ...  همه  و  همه  را  مجسّم  می‏‎بینیم.

طریقۀ  برنامۀ  قرآنی  ربّانی  را  می‌بینیم ‌که  با  نفس  بشری  در گشت  و گذار  است  و  با  قوّت  و  ضعف  انسـانها  در  کُنش  و  سازش  است‌.  مجموعۀ  انسـانها  را  فراموش  نمی‌سازد  و  به  هنگام  پـیدایش  و  در  روزگار  پـختگی  آنان‌،  همدم  با  ایشان  است‌.  رشته‌ها  و  بندهای ‌گوناگونی  را  می‌بینیم ‌که  برنامۀ  قرآنی  ربّانی  در  زمان  واحد  و  در  آیۀ  واحدی  آنها  را  به  هـم‌ گره  زده  است  و  به  تاب  انداخته  است‌.  مخصوصاً  می‏‎بینیم  چگونه  ایـن  برنامۀ  آسمانی‌،  دلها  و  درونهای ‌گروه  مؤمنان  را  از  برتری  و  چیرگی  آنان  بر  دشمنانشان  لبریز  و  سرشار  می‌سازد،  در  همان  وقت ‌که  دلها  و  درونهای  مسلمانان  را  از  مواظبت  و  پرهیز  و  بیداری  و  آمادگی  همیشگی  برای  مقابله  با  خطر،  پر  و  آکنده  می‌دارد.  در  همان  آن‌،  دلها  و  درونها  را  به  موارد  ضعف  و  نـاتوانـیشان‌،  و  مواضـع  قبور  و  کو‌تاهیشان  رهنمودشان  می‌سازد،  و  آنها  را  از  آن  موارد  و  مواضع‌،  سخت  برحذر  می‌دارد.

برنامۀ  قرآنی‌،  برنامۀ شگفتی  است‌.  شگفت  از  لحاظ  کمالی‌ که  دارد  و  از  لحاظ  روبروئی  آن  با  نفس  بشری.  شگفت  از  لحاظ  تارهائی ‌که  در  یک  ضربه  و  با  اشارۀ  سرانگشتی  آنها  را  لمس  می‌کند.  همچنین  شگفت  از  نظر  رشته‌هائی‌ که  این  برنامۀ  یزدانی  در  نفس  انسانی  به  هم  گره  زده  است  و  تاب  داده  است‌،  بدانگونه ‌که  همه  با  هم  به  صدا  درمی‌آیند  و  همآهنگ  می‌گردند  و  به  همدیگر  همآوا  پاسخ  می‌گویند!

برتری  در  برنامۀ  تربیتی،  و  برتری  در  سازماندهی  اجتماعی‌ای ‌که  این  برنامه  بر  آن  استوار  است‌،  همان  چیز  برجسته  و  آشکاری  است‌ که  جامعۀ  اسـلامی  را  از  جامعه‌های  پیرامون  آن  جدا  ساخته  است‌.  ایـن  برتری  برجسته‌ که  روشن‌ترین  سبب  از  میان  سببهائی  است‌ که  انسانها  آنها  را  می‏بینند،  باعث‌ گردید که  ایـن  جامعۀ جوان  و  نوپای  اسـلامی‌،  با  همۀ  شـرائـط  و  ظـروف  گوناگون‌،  و  با  همۀ  ضعف  و  نـاتوانـیها  و  قصور  و  کـوتاهیهائی‌ که ‌گاه‌گاهی  پـیدا  مـی‌کرد،  تـوانست  جامعه‌های  پیرامون  خود  را  در  هم  پیچد  و  بر  آنها  چیره  شود.  نه  تنها  در  میدان  جنگ  با  سلاح  بر  آنـها  پـیروز  گردید  و  بس،  بلکه  این  تمدّن  جوان،  بر  تـمدّنهای  پیر  لاغر  رنگ  پریده  نیز  پـیروز  شد.  برنامۀ  ربّـانی  بر  برنامه‌های  انسانی  چیره  گردید.  گذشته  از  تولّد  تـازۀ  انسان‌،  تولّد  تازۀ  زمان  هم  صورت ‌گرفت‌.

به  همین  اندازه  بسنده  می‌کنیم  و  به  شرح  تفصیلی  آیه‌ها  می‌پردازیم‌:                           

(لاَّ یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُوْلِی الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً وَکُـلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً (95) دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (96)

(‌جهاد  با  رعایت  این  همه  احتیاطی  که  گذشت،  بس  بزرگ  و  ارزشمند  است‌)‌.  مسلمانانی  که  (‌به  جهاد  نـمی‌روند  و  در  منازل  خود)  می‌نشییند،  با  مسلمانانی  برابر  نیستند  که  با  مال  و  جان‌،  در  راه  یزدان  جهاد  می‏‎کنند.  خداونـد  مرتبۀ  والائی  را  نصیب  مجاهدان  کرده  است  که  بالاتر  از  درجـۀ  خـانه‌نشینان  است‌،  مگر  چنین  خـانه‌نشینانی  دارای  عذری  باشند  (‌که  ایشان  را  از  بیرون  شدن  بـرای  جهاد  بازداشته  باشد.  در  این  صورت  درخور  سرزنش  نیستند،  و  پاداش  بزرگ  خود  را  از  خدا  دریافت  می‌دارند  و  مرتبۀ  بالائی  دارند)‌.  خداوند  به  هر  یک  (‌از  دو  گروه  مجاهد  و  وانشسـگان  مـعذور)  منزلت  زیـبا  (‌و  عـاقبت  والائـی‌)  وعده  داده  است‌.  و  خداونـد  مجاهدان  را  بر  وانشستگان  (‌بدون  عذر)  با  دادن  اجر  فراوان  و  بزرگ،  برتری  بـخشیده  است‌.  درجات  بزرگی  از نـاحیۀ  خدا  (‌بدانان  داده  میشود)  همراه  با  مغفرت  و  رحمت  (‌فراوان  الله‌.  و  اگر  لغزشهائی  هم  داشته‌اند)  خداونـد  آمرزنده  و  مهربان  است‌.

این  نصّ  قرآنی  با  حالت  ویژه‌ای‌ که  در  جامعۀ  اسلامی  و  جامعه‌های  پیرامون  آن‌،  موجود  بود،  روبرو  می‌شود،  و  به  چاره‌جوئی  حالت  ویـژه‌ای  از  سسـتی  و  تنبلی  می‌پردازد که‌ گریبانگیر  برخی  از  عناصر  جامعۀ  اسلامی  شده  بود،  سستی  و  تنبلی  در  اقدام  به  انجام  تکالیف  و  وظائف  جهاد  با  مال  و  جان  در  راه  یزدان‌.  حال‌،  مقصود  کسانی  باشد که  برای  حفظ  اموالشـان‌،  به  هجرت  نمی‌پرداختند،  چرا  که  مشرکان  اجازه  نمی‌دادند  که  هیچ  مسلمان  مهاجری  چیزی  از  اموال  خود  را  با  خود  ببرد،  یا  رنج  هجرت  و  خطرات  آن  را  زیاد  بشمار  می‌آوردند،  زیرا  مشـرکان  اجازه  نـمی‌دادند  مسـلمانان  آزادانه  بکوچند.  اغلب  هنگامی‌ که  احساس  می‌کردند  کسـانی  قصد  هجرت  دارند،  آنان  را  زندانی  می‌کردند  و  اذیت  و  آزارشان  می‌رساندند.  یا  دقیق‌تر  بگو‌ئیم‌:  بر  شکـنجه  و  عذابشان  می‌افزودند  ...  یا  مراد  کسانی  باشد  از  هجرت  خود  را  واپس ‌کشیده  بودند  و  نـمی‌خواسـتند  هجرت  بکنند  - ‌این  چیزی  است ‌که  ما  آن  را  ترجیح  می‌دهیم  -  یا  ممکن  است  مقصود  برخی  از  مسلمانان  باشد که  در  سرزمین  اسلام  بسر  می‌برده‌اند  و گرایشی  به  جهاد  با  مال  و  جان  نداشته‌اند.  البتّه  اینها  جدای  از  منافقانی  بوده‌اند  که  نه  تنها  خودشان  کندی  و  سستی  می‌کردند،  دیگران  را  نیز  به  تنبلی  و  عدم  شرکت  در  جهاد  ترغیب  می‌نمودند.  در  درس‌ گذشته  از  اینان  سخن  رفت  ...  یـا  شاید  مقصود  هم  آنان  و  هم  اینان  باشد.  آن ‌کسانی‌ که  چه  در  سرزمین  ا‌سلام  و  چه  در  سرزمین  جنگ‌،  برای  جهاد  با  مال  و  جان‌،  شوق  و  شوری  نشان  نمی‌د‌ادند.  این  نص  قرآنی  با  چنین  حالت  ویژه‌ای  رویاروی  می‌گردد.  ولی  تعبیر  قرآنی  یک  قاعدۀ  عـمومی  و  همگانی  را  مقرّر  می‌دارد.  آن  را  از  قیود  زمان‌،  و  شرائط  و ظروف  محیط‌،  آزاد  و  رهـا  می‌سازد.  چنین  قاعده‌ای  را  قاعده‌ای  می‌گرداند که  خداوند  از لابلای  آن  در هر زمانی  و هر  مکانی  به  مؤمنان  می‌نگرد.  قاعده  ایـن  است ‌که  ایـزد  متعال  مؤمنانی  را که  در  خانه‌های  خود  می‌نشینند  و  با جان  و  مال  به  جهاد  نمی‌پردازند  -  مگر کسانی‌که  دارای  عذری  باشند که  ناتوانی  ایشان  را  از  جهاد  با  جان  باز  دارد،  یا  فقر  و  فاقه  و  عجزی  داشته  باشند که  ایشان  را  از  جهاد  با  جان  و  مال  محروم  نماید  -  با  مؤمنانی  برابر  نمی‌نهد که  با  مال  و  جان  جـهاد  می‌کنند.  ایـن  قاعدۀ  عمومی  و  آزاد  از قید  زمان  و  مکان  است‌:

(لاَّ یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُوْلِی الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ).

مسلمانانی  که  (‌بـه  جـهاد  نـمی‌روند  و  در  منازل  خود)  می‌نشییند،  با  مسلمانانی  برابر  نیستند  که  با  مال  و  جان‌،  در  راه  یزدان  جهاد  می‌کنند،  مگر  چنین  خانه‌نشینانی  دارای  عذری  باشند.

البتّه  خداوند  مسأله  را  بدین  صورت‌،  مبهم  و  سربسته  رها  نمی‌سازد.  بلکه  آن  را  توضیح  می‌دهد  و  مقرّر و  معیّن  می‌فرماید،  و  عدم  تساوی  این  دو گروه  را  روشن    می نماید:

(فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً ).

خداوند  مرتبۀ  والائی  را  نصیب  مجاهدان  کرده  است  که  بالاتر  از  درجۀ  خانه‌نشینان  است‌.

این  چنین  درجه‌ای  را  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  مقام  ایشـان  در  بهشت  تعبیر  می‌فرماید.  در  صحیح  بخاری  و  مسـلم  از  ابوسعید  خدری  روایت  شده  است‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌:

(إن فی الجنة مأة درجة أعدها الله للمجاهدین فی سبیله . وما بین کل درجتین کما بین السماء والأرض).

در  بهشت  صد  درجـه  است  که  خـداوند  آنـها  را  بـرای  مجاهدان  در  راه  خود  آماده  فرموده  است‌.  فـاصلۀ  هـر  درجه‌ای  بـا  درجۀ  دیگری  هـمچون  فـاصلۀ  آسمان  و  زمین  است‌.

اعمش  از  عمرو  پسـر  مـرّه‌،  و  او  از  ابوعبیده‌،  و  او  از  عبدالله  پسر  مسعو‌د،  روایت  کرده  است  که  گفته  است‌، 

رسول  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌:

(من رمى بسهم فله أجره درجة ).

هر  که  تیری  را  بیندازد،  پاداش  تیرش درجه‌ای  است‌.  مردی  عرض‌ کرد:  ای  رسول  خدا،  درجه  چیست‌؟  فرمود:

(أما إنها لیست بعتبة أمک . ما بین الدرجتین مأة عام).

این‌ درجه‌،  درجه‌ای  نیست  که  در آستانۀ  خانۀ  مادرت  است‌.  (‌یعنی  تو  آن  را  نمی‌دانـی  و  بـا  آن  آشـنا  نـیستی‌)‌.  فاصلۀ  دو  درجه‌،  راه  صد  ساله  است‌.

این  مسافتهائی  را که  رسول  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  تصویر  می‌کشد،‌ گمان  می‌کنم  ما  امروزه  بهتر  می‌توانیم  فرمودۀ  او  را  در  ذهن  خود  جای  دهیم  و  خوبتر  مـتوجّه  چنین  فواصلی  شویم‌.  بعد  از  آن‌ که  با  برخی  از  مسـافتها  و  فاصله‌های  هستی  آشنا  شده‌ایم‌.  نور  از  ستاره‌ای  تا  به  ستارۀ  دیگری  برسد،  صدها  سال  نوری  طول  می‌کشد.  کسانی‌ که  فرمودۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  می‌شنیدند،  آنـچه  می‌فرمود  باور  بکردند  و  بس.  امّا  ما  -  همانگونه ‌که  گـفتیم  -  عـلاوه  از  ایـمانی‌ که  به  فرموده‌های  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌داریم‌،  می‌توانیم  چنین  فواصل  و  مسافاتی  را  بهتر  بفهمیم،  و  در  پرتو  آشنائی  با  برخـی  از  ابعاد  شگفت  هستی  خو‌بتر  می‌توانیم  اینگونه  فواصل  را  پیش  چشم  مجسّم  داریم‌.

روند  قرآنی  پس  از  بیان  فرقی ‌که  خانه‌نشینان  مؤمن  -  جز کسانی‌ که  دارای  عذری  باشند  -  با  مجاهدان  با  مال  و  جانشان  دارند،  مقرّر  می‌دارد که  خداوند  به  همۀ  آنان  وعدۀ  منزلت  زیبا  می‌دهد:

(وکلا وعد الله الحسنى).

خداوند  به  هر  یک  (‌از  دو  گروه  مـجاهد  و  وانشسـتگان  معذور)  منزلت  زیبا  (‌و  عاقبت  والائی‌)  وعده  داده  است‌.  ایمان  در  هر  حـال  دارای  ارج  و  بهای  خویش  است‌.  صاحبان  ایمان  هم  به  نسبت  انجام  وظائف  و  قـیام  به  تکـالیف  ایـمان‌،  دارای  درجات  و  مراتب  مـختلف  و  متفاوتی  می‌باشند...  با  توجّه  به  چنین  فرجام  سـخنی  است ‌که  ما  اینگونه  استنباط  می‌کنیم‌ که  این  خانه‌نشینان  و  وانشستگان  معذور،  آن  منافقانی  نیـستند که ‌گذشته  از  این‌ که  خودشان  به  جهاد  نـمی‌رفتند،  دیگران  را  نـیز  ترغیب  به  عدم  شرکت  در  جهاد  می‌کردند. گروهی‌ که  در  اینجا  از  آنان  سخن  می رود  باید  دسـتۀ  دیگری  بوده  باشند.  دسته‌ای ‌که  صالح  و  مخلص  بوده  و  در  صف  مسلمانان  جای  دارند‌.  امّـا  در کار  جهاد  قصوری  و  کو‌تاهی‌ کرده‌اند  و  قرآن  هم  ایشان  را  تشویق  به  جبران  قصور  و کوتاهی  می‌کند.  جای  امید  نیز  هست ‌که  به  کارهای  نیک  دست  یازند،  و  فرمانبردار  اوامر  و  نواهی  یزدان  باشند.

روند  قرآنی  پس  از  این‌ که  چنین  فرجام  سخنی  را  به  پایان  می‏‎برد،  دیگر  باره  برمی‏گردد  به  بیان  قاعدۀ  نخستین‌.  به  تأکید  آن  می‌پردازد  و  بگونۀ  فراخی  آن  را  باز  می‌کند،  و  برای  بدست  آوردن  پاداش  بزرگی‌ که  در  فراسوی  آن  نهفته  است‌،  سخت  به  تشویق  وترغیب  می‌پردازد:  

(وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً (95) دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (96)

خداوند  مجاهدان  را  بر  وانشستگان  (‌بدون  عذر)  با  دادن  اجر  فراوان  و  بزرگ،  برتری  بـخشیده  است‌.  درجات  بزرگی  از  ناحیۀ  خدا  (‌بـدانان  داده  مـیشود)  هـمراه  بـا  مغفرت  و  رحمت  (‌فراوان  یزدان‌،  و  اگر  لغـزشهائی  هـم  داشته‌اند)  خداوند  آمرزنده  و  مهربان  است‌.

این  تأکید،  این  وعده‌ها،  این  تمجید  از  مجاهدان‌،  برتری  دادن  مجاهدان  بر  وانشسـتگان  و  در  خـانه  نشسـتگان‌،  اشاره‌ کردن  به  همۀ  چیزهائی‌که  دل  مؤمنان  می‌خواهد،  و  گوشه  زدن  به  همۀ  مقامات  و  درجات  والا  و  بزرگی‌ که  ایشان  آرزو  می‌نمایند،  مغفرت  و  مرحمت ‌کردگار،  و  بخشایش ‌گناهان  و کوتاهیهای  انسـان  تـوسط  یـزدان  جهان‌،  همه  و  همه  بیانگر  دو  حقیقت  مهم  هستند:

حقیقت  اوّل‌:  این  است‌ که  این  آیه‌ها  رویاروی  شده  است  با  حالتهائی ‌که  در  میان ‌گروه  مسلمانان  وجود  داشـته  است‌،  و  همانگونه ‌که  پـیشتر گفتیم  ایـن  نصوص  به 

چاره‌جوئی  و زدودن  آن  حالتها  پرداخته  است‌.  این  امر  ما  را  بر  آن  می‌دارد که  سرشت  نـفس  انسـانی  و  سـرشت  گروههای  آدمیزادگـان  را  بهتر  بشناسیم  و  چیزهای  بیشتری  از  آن  بدانیم.  متوجّه  باشیم‌ که  آدمیزاد  به  هر  مرتبه  و  پّله‌ای  از  تفوّق  ایمانی  و  تربیت  نفسانی  رسیده  باشد،  باز  هم  نیازمند  این  است‌که  پیوسته  به  چاره‌جوئی  و  پالودن  و  زدودن  نفس  خود  از آلودگیهائی  بپردازد که  بر  صفحۀ  دل  نـازک  او  می‌نشینند  و گریبانگیر  او  می‌گردند.  از  قبیل‌:  ضعف  و  سستی  و  حرص  و  آز  و  بخل  و  تـنگچشمی  و  قصور  و کوتاهی‌،  به  هنگام  رویاروئی  با  وظائف  دینی  و  وظائف  ایمانی‌،  بویژه  در  وقت  انجام  جهاد  با  مال  و  جان  در  راه  یزدان‌،  همراه  با  خلوص  نیّت  در  برابر  ایزد  منّان‌.  پیدایش  این  ویژگیهای  بشریّت  -  از قبیل‌:  ضعف  و  حرص  و  بخل  و  قصور  -  نباید  ما  را  بدانجا  بکشاند که  از کسی  یا  از کسانی ‌که  چنین  رذائلی  در  آنان  دیده  شـود  مأیوس‌ گردیم  و  از  ایشان  دست  بکشیم  و  به  ترک  آنان  بگوئیم  و  یکباره  از  ایشان  بیزاری  نجوئیم.  از  دیرباز  این  چنین  بوده  است ‌که  در  چنین  ا‌نسانی  و  یا  انسانهائی‌ گوهر  اخلاص  و  تلاش  و  عشق  به  مسلمانان  و رغبت  به  پـرستش  یـزدان‌،  به  وفور  در  وجودشان  بوده  است‌.  معنی  این  سخن  هم  این  نیست‌که  انسان  یا  انسانها  بر  ضعف  و  حرص  و  بخل  و  قصور  خود  ماندگار  بمانند.  بلکه  لازم  و  واجب  است  چنین‌ کسی  و کسانی  را  فریاد  زد  و  ایشان  را  از  خواب  غفلت  در  مسیل  سیلاب  بیدار گردانیم  و  دست  ایشان  را  بگیریم  و از درّۀ  پستی‌ها  به  سـوی  اوج  خوبیها  بالا  بکشانیم.  ولی  مراد  این  است ‌که  همۀ  این  رذائل  جزئی  از  (‌واقعیّت‌)  موجود  در  پیکرۀ  شخصیّت  آدمی  است  و  باید  او  را  فریاد  زد  تا  از  این  مسیل  خطرناک  و  درّۀ  خوفناک  برخیزد  و  با  زمزمۀ  محبّت  ساربان  و  دعوت‌کنندۀ  به  سوی  یزدان‌،  رو  به  سوی  آن  اوج  والا  حرکت ‌کند  و کم  کم  به  قلّۀ  سر  به  فلک ‌کشیدۀ  ایمان  برسد.  حال  با  هر  نوع  زمزمه  با  آوازی‌ که  می‌دانیم  و می‌توانیم  بخوانیم.  هم  بدانگونه ‌که  اینجا  در  برنامۀ  حکیمانۀ  یزدانی  می‏‎بینیم.

 حقیقت  دوم‌:  این  است‌ که  جهاد  با  مال  و  جان‌،  در  میزان  و  معیار  یزدان‌،  دارای  ارزش  گرانبهائی  است‌.  و  بطور  کلّی  در  پیشگاه  این  آئین  آسمانی  جهاد  بسی  والا  و  بالا  است‌،  و  عنصری  است‌ که  در  سرشت  پیکرۀ  این  عقیده  و  این  نظام  اسلام  نام‌،  از  اصالت  برخوردار  است‌.  این  هم  به  خاطر  چیزی  است‌ که  خداوند  متعال  از  سرشت  راه  و  سرشت  انسان  و  سرشت  اردوگاههای  دشمنان  اسلام  در  همۀ  ازمنه  و  قرون  می‌داند  و  از  آن‌ کاملاً آگاه  و  باخبر  است‌.

(‌جهاد)  یک  رخداد  موقّت  زمانی  و  یک  پدیدۀ ‌گذرای  مکانی  نیست ‌که  با  توجّه  به  شـرائط  و ظروف‌،  و  یـا  امکنه  و  ازمنه  پدید  آمده  باشد.  بلکه  جهاد  ضرورتی  است  همراه  با کاروان  این  دعوت  اسلامی‌.  تا  این‌ کاروان  در  حرکت  و  تکاپو  است‌،  جهاد  هم  با  آن  همراه  و  همسو  است‌.  جهاد  مسأله‌ای  نیست  آن ‌گو‌نه‌ که  برخی  از  افراد  مخلص  گمان  برده‌اند  و گفته‌انـد:  اسلام  در  عصر  امپراتوریها  پدیدار گشته  است  و  به  ذهن  مسلمانان  -  با  تقلید  از کسانی‌ که  در  پیرامون  آنان  می‌زیسته‌انـد  -  چنین‌ گذشته  است‌ که  باید  برای  حفظ  توازن‌،  شوکت  و  قوّتی  داشته  باشند.  کسانی ‌که  این  چنین  می‌اندیشند  و  می‌گویند،  سرشت  واقعی  اسـلام  را  -  چنانکه  باید  -  نمی‌شناسند.  دست ‌کم‌،  این  قوانین  و  مقرّرات  گواهی  می‌دهد  بر  این‌ که ‌کسانی ‌که  چنین  غیبگوئیها  و گمانهائی  داشته  باشند،  سرشت  واقعی  اسلام ‌کمتر  آمـیزۀ  نـفس  آنان‌ گشته  است  و  از  حقیقت  اسلام  جز  اندکی  نمی‌دانند.  اگر  جهاد  یک  پدیدۀ  عارضی  و  رخداد  موقّتی  محدود  در  چهارچوب  شرائط  و  ظروف  محیط  مسلمانان  بود،  این  همه  متن ‌کتاب  خدا  را  به  خود  اختصاص  نمی‌داد  و  فصلهای  بیشماری  از  قرآن  را  فرا  نمی‌گرفت‌،  آن  هم  با  این  شیوه  و  بیان،  و  شدّت  و  حدّت  قرآن‌!  همچنین  فصلهای  زیـادی  از  سـنّت  رسول  صلّی الله علیه وآله وسلّم را  با  همین  اسلوب  به  خود  اختصاص  نمی‌داد  و  ایـن  همه  حدیث  بگونۀ  تند  و  قاطعانه  و  با  تشویقها  و  ترغیبها  و  تهدیدها  و  تنبیه‌ها،  دربارۀ  جهاد  ذکر  نمی‌گردید.

اگر  جهاد،  یک  پدیدۀ  آنی  و  زادۀ  شرائط  زمـانی  بود،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌،  این  سخن  را  نمی‌فرمود که  تا  قیامت  شامل  حال  هر  مسلمانی  است‌:

(من مات ولم یغز ولم یحدث نفسه بغزو مات على شعبة من النفاق ).^[1]

کسی  که  بمیرد  و  به  جهاد  نپرداخته  باشد،  و  شرکت  در  جهاد  را  نیز  به  دل  خود  راه  نداده  باشد،  بر  نوعی  از  نفاق  مرده  است‌.

اگر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  اوضاع  و  احوال  نادری‌،  یکی  از  مجاهدان  را  به  سبب  شرائط  و  ظروف  خاصّ  خانواده‌اش  از  جهاد  معاف  و  او  را  برگردانده  باشد،  ایـن  کار  یک  حالت  فردی  و  استتنائی  بوده  است  و  چنین  حالت  خاصّی‌،  قاعدۀ  عامی  را  از  میان  نمی‏برد.  مثل  حدیث  صحیحی ‌که  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  روایت  شده  است‌ که‌:  مردی  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌عرض‌کرد:  می‌خواهم  به  جـهاد  بروم.  فرمود:  (‌هَلْ  لَکَ  أبوانِ‌؟‌)  آیا  پدر  و  ماد‌ری  د‌اری‌؟‌.  عرض  کر‌د:  بلی.  فرمود:  (‌فَفیهما  جاهِدْ‌)‌.  با  خدمت  بدانان‌،  و  تلاش  در پی معاش  ایشان‌،  جهاد  کن‌.  اگر  چنین ‌کاری  رخ  داده  باشد،  یک  حالت  خاصّ  فردی  است  و  قاعدۀ  عامّ  همگانی  را  به  هم  نمی‌زند،  و کم  شدن  شخصی  از گروه  فراوان  مجاهدان،  تأثـیر  چندانی  نـدارد.  شـاید  هم  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌همانگونه ‌که  عادت  مبارک  او  بوده  است‌،  در  همۀ  شرائط  و  ظروف،  یکایک  سـپاهیان  خود  را  شناخته  است‌،  در  این  مورد  با  حال  و  وضع  چنین  مردی  و  احوال  و  اوضاع  پدر  و  مادر  او  آشنا  بوده  است‌،  و  مصلحت  دانسته  است  او  را  از  جنگ  معاف‌،  و  او  را  در  مسیر  دیگری  به  جهاد  دیگری  رهنمود کند.

با  توجّه  به  چنین  رخدادی‌،  کسی  نباید  بگوید:  جهاد  پدیدۀ  موقّتی  بوده  است  و شرائط  و ظروفی  وجود  آن  را  اقتضاء ‌کرده  است‌.  آن  شرائط  و  ظروف  زمانی  و  مکانی‌،  تغییر  پیدا کرده  است  و  بر  جای  نمانده  است!

  هرگز  این  چنین  نیست‌.  بلکه  اسلام  پیوسته  باید  شمشیر  عدل  را  بکشد  و  ظلم  را  دنبال ‌کند  و گردن  ظـالمان  را  بزند.  بلی،  موقعیّت  زندگی  مردمان  و سرشت  راه  دعو‌ت  ایجاب  می‌کند،  اسلام  این  شـمشیر  را  همیشه  تـمیز  و  آهیخته  نگاه  دارد،  و  در  همۀ  اوقات  آمادۀ  جهاد  باشد  و  از  د‌شمنان  در  سایۀ  توان  بازو  و  نیروی  ایمان  خو‌یشتن  را  بپاید.

خداوند  بزرگوار  می دانـد کـه  شـاهان  ایـن  آمادگی  و  شمشیر آهیختۀ  آئین  اسلام  را  دوست  نمی‌دارند.  یزدان  می‌داند که  یاران  شاهان  و  سپاهیان  ایشان‌،  با  چنین  قدرتی  مبارزه  می‌کنند  و  می‌خواهند  چنین  شـمشیر  آهیخته‌ای  را  بشکنند.  زیرا  ا‌سلام  راهی  است  جدای  از  راه  آنان‌،  و  برنامه‌ای  است  مغایر  با  برنامۀ  ایشان‌.  ایـن  هم  فقط  دیروز  چنین  نبوده  است‌،  بلکه  امروز  و  فردا  هم  همین  است  و  همین  خواهد  بود.  در  همۀ  سرزمینها  همین  است‌.  در  میان  همۀ  نسلها  و  نژادها  همین  بوده  و  همین  خواهد  بود.

خداوند  بزرگوار  می‌داند:  شرّ  و  بدی ‌گردن  می‌افرازد  و  به  خود  می‌بالد.  هرگز  هم  ممکن  نیست  انصاف  بدهد  و  دادگری ‌کند.  هیچو‌قت  هم  ممکن  نیست‌ که  خیر  و  خوبی  را  آزاد گذارد  تا  رشد کند  و  ببالد،  هر  چند  هم  خیر  و  خوبی  از  در  صلح  و  صفا  درآیـد  و  راه  درسـتی  و  وفا  بپیماید.  زیرا  رشد  و  بالش  خیر  و  خوبی  خو‌د  به  خو‌د  برای  شرّ  و  بدی  خطر  بشمار  است‌.  بودن  حقّ‌،  خطر  برای  باطل  است‌.  پس  بناچار  شرّ  و  بدی  باید  به  دشمنانگی  و  دست  درازی  دست  یازد،  و  قطعاً  باطل  باید  با کشتن  حقّ  و  خفه ‌کردن  آن  با  تمام  قدرت  و  توان‌،  از  نـفس  خود  دفاع  کند.

این‌،  سرشت  است‌!  زندگی‌،  جنگ  حقّ  و  باطل  است‌!  جهاد  تنها  پدیدۀ  موقّت  و  شرائط  مکانی  و  ظروف  زمانی ‌گذرا  نیست‌!  این‌،  فطرت  است  و  بر  این  مـنوال  سرشته  است‌!  حالت  عارضی  نیست‌.

این  است  و  بدان،  چاره‌ای  از  جهاد  نیست‌.  جهاد  در  همه  حال  و  در  همه  آن‌،  واجب  است‌.  جهاد  را  باید  در  جهان  درون  آغازید.  سپس  به‌ گسترۀ  جهان  بیرون  و  دنـیای  واقعیّت ‌کشاند.  چاره‌ای  نیست  باید  خیر  مسلّح  با  شرّ  مسلّح  بجنگد.  باید  حقّ  شمشیر  به  میان  بسته  و کمر  به  توشۀ  ایمان  به  یزدان  آراسته‌،  رویاروی  شود  با  باطلی  که  سپر  بر  سر  افکنده  است  و  خویشتن  را  در  پـناه  مردمان  فراوان  انداخته  است‌.  اگر  حقّ  با  باطل  نـرزمد،  خودکشی  است‌،  یا  ضعفی  است‌ که  لایق  مؤمنان  نیست‌.  باید  بذل  مال  و  بذل  جان‌ کرد.  این  را  یزدان  از  مؤمنان  خواسته  است‌.  یزدان  جهان  جان  و  مال  مؤمنان  را  در  برابر  بهشت  خریداری  کرده  است  ...  مؤمنان  باید  جهاد  کنند،  خواه  خداوند  در  این  راه  پیروزی  را  برای  ایشان  مقدّر  فرموده  باشد،  و  خوا‌ه  شـهادت  را  برای  آنان  خواسته  باشد.  دیگر  پیروزی  یا  شهادت  به  مـا  انسـانها  واگذار  نشده  است‌.  این‌، ‌کار  یزدان  است  نه  مردمان‌.  این  چیزی  است‌که  قضا  و  قدر  یـزدان  مـصلحت  می‏‎بیند.  حکمت  در  آن  است‌که  پسند  یـزدان  است‌.  امّا  آنـچه  نصیب  مردمان  است‌،  یکی  از  دو  چیز  پسندیدۀ  یـزدان  است‌:  ماندن  و  پـیروزی‌!  یـا  شـهادت  و  بهروزی!  ...  مردمان  همه  می‌میرند،  وقتی‌ که  اجل  آنان  فرا  می‌رسد.  ولی  تـنها  شـهیدان  شـهادت  را  می‌جویند  و  شـهید  می‌شوند!  در  این  آئین،  در  برنامۀ  واقعی  آن‌،  در  خطّ  سیر  عقیده  و  ایمان‌،  در  سرشت  این  ـ  سیر،  و  مسائل  قطعی  فطری  آن ‌که  ارتباطی  با  دگرگو‌نی  شرائط  و  ظروف  ندارند،  نقطه‌ها  و  نکته‌هائی  است ‌که  هرگز  نباید  در  حسّ  و  شعو‌ر مؤمنان‌،  تحت  هیچ  شرائط  و  ظروفی‌،  سست  و  لرزان  و  شل  و ول  شوند.  از جملۀ  این  نقطـه‌ها  و  نکته‌ها  جهاد  است‌.  جهادی‌ که  یزدان  سبحان  بدین  شیوه  و  بیان  از  آن،  سخن  می‌راند.  جهاد  تـنها  در  را‌ه  خدا  و  بس!  زیر پرچم  او  و  بس !  ایـن  چنین  جهادی  است  و  کسـانی ‌که  در  آن ‌کشـته  می‌شوند  (‌شهیدان‌) ‌گفته  می‌شوند  و  فرشتگان  جهان  بالا  با  تـعظیم  و تکریم  به  استقبالشان  می‌آیند  و  پذیرۀ  آنان  می‌گردند!

*

بعد  از  آن‌،  روند  قرآن  از گروهی  از  مـنافقان  صحبت  می‌دارد.  از کسانی  سخن  می‌گوید که  پیوسته  در  سـرزمین ‌کـفر  می‌نشینند  و  راه  مهاجرت  در  پـیش  نمی‌گیرند.  اموالشان  و  مصالحشان‌،  ایشان  را  در  آنـجا  نگاه  می‌دارد،  یا  این‌ که  ضعف  و  ناتوانیشان  در  برابر  رویاروئی  با  دردها  و  رنجهای  هجرت  و  راه  سفر،  آنان  را  از کوچ  به  سرزمین  اسلام  محروم  می‌سازد.  در  حالی  که  تاب  و  توان  هجرت  را  دارند،  اگر  اراده ‌کنند  و  بخواهند  و  قصد  فداکاری  و  جان  فشانی  را  داشته  باشند.  اینان  در  سرزمین‌ کفر  تا  آن  وقت  می‌مانند که  اجلشان  فرا  می‌رسد  و  فرشتگان  در  مـی‌رسند  و  جانشان  را  می‏‎گیرند.  قرآن  آنان  را  در  سیمای  بسیار  ناگوار  و  صحنۀ  بس  دلخراشی  به  تصویر  می‌کشد،  تا  بدین  وسیله  همۀ ‌کسانی  را  برانگیزد که  در  سرزمین‌ کفر  نشسته‌اند  و  جای  خوش‌ کرده‌اند،  و  آنان  را  وادارد  بار  سفر  بربندند،  و آئین  و باور  خویش  را  نجات  دهند،  و  خویشتن  را  از  این  موقعیّتی ‌که  قرآن  آن  را  به  تصویر  می‌کشد  برهانند  و  سرنوشتی  بهم  رسانند که  پسندیده  و  پذیرفتۀ  یـزدان  باشد:

( إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیراً (97) إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً (98) فَأُوْلَـئِکَ عَسَى اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوّاً غَفُوراً (99)

بیگمان  کســانی  کـه  فرشتگان  (‌بـرای  قبض  روح  در  واپسـین  لحظات  زنـدگی‌)  بـه  سـراغشـان  مـی‌روند  و  (‌می‌بییند  که  به  سـبب  مـاندن  بـا  کفّار  در  کفرستان‌،  و  هجرت  نکردن  به  سرزمین  ایمان‌)  بر  خود  ستم  کرده‌اند،  بــدیشان  مـی‌گویند:  کـجا  بـوده‌اید  و  بـه  چه  سرگرم  بوده‌اید  (‌کـه  ایـنک  چنین  بـی‌دین  و  تـوشه  مـرده‌اید  و  بدبخت  شده‌اید؟  عذرخواهان‌)  گویند:  ما  بیچارگانی  در  سـرزمین  (‌کـفر)  بـودیم  (‌و  چـنانکه  بــاید  بـه  انجام  دستورات  دین  نرسیدیم‌!  فرشتگان  بـدیشان‌)  گویند:  مگر زمین  خدا وسیع ‌نبود  تا در آن  (‌بتوانید  بار سفر  بربندید  و  به  جـای  دیگری‌)  کـوچ  کنید؟  جایگاه  آنـان  دوزخ  است‌،  و  چه  بد  جایگاهی  و  چه  بد  سرانجامی‌!  مگر  بیچارگانی  از  مردان  و  زنـان  و  کـودکانی  که  کــاری  از  آنان  ساخته  نیست  و  راه  چاره‌ای  نمی‌دانند.  پس  امید  است  که  خداوند  از  آنان  درگذ‌رد  (‌چون  قدرت  هـجرت  نداشته‌اند)  و  خداوند  بس  عفو  کننده  و  آمرزنده  است‌.

 این  نصّ  قرآنی  دربارۀ  حالتی  صحبت  می‌دارد که  در  جزیرة‌العرب  موجود  بود.  هم  در  مکّه  وجود  داشت‌و  هم  در  جاهای  دیگر،  پس  از هجرت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  بر  پائی  دولت  اسلامی‌.  در مکّه ‌کسـانی  بودند که  مـهاجرت  نکرده  بودند.  اموالشان  و  مصالحشان  آنان  را  در  آنـجا  ماندگار کرده  بود.  زیرا  مشرکان  نمی‌گذاشتند  مـهاجری  چیزی  از  اموال  خود  را  با  خویشتن  ببرد.  بعضی  هم  ترس  و  هراس  سختیهای  هجرت  و  رنـجهای  فراوان  سفر،  ایشـان  را  در  آنجا  نگاه  می‌داشت‌.  چون  مشـرکان  نمی‏‏گذاشتند  مسلمانی  هجرت‌ کند.  اگـر  هم  دزد‌کـی  هجرت  می‌کرد،  در  راه  او کمین  می‌نمودند.  برخی  از  مسلمانان  هم  واقعاً  نمی‌توانستند  مهاجرت‌ کنند  و  عملاً  توان  هجرت  نداشتند.  از قبیل‌:  پـیر  مـردان  و  زنـان  و  کودکانی ‌که  راهی  برای‌ گریز  و  وسیله‌ای  برای  هجرت  در  اختیار  نداشتند  و  به  هیچوجه  نمی‌توانستند  بکو‌چند.  اذیت  و  آزار  مشرکان  روز  به  روز  نسبت  به  مسلمانانی  که  مانده  بودند  و  هجرت  نکرده  بودند  بیشتر  و  بدتر  می شد.  این  اذیت  و  آزار  به  اوج  خود  رسید  زمانی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و همدم  و  همسفرش  ابوبکر  صدّیق  رضی الله عنهُ  هجرت‌ کردند  و  مشرکان  نتوانستند  جلوشان  را  گیرند،  و  بعدها که  دولت  اسلامی  تشکـیل‌ گردید،  و  دولت  اسلامی  سر  راه  بر کاروان  تجارت  قریش  در  بدر گرفت‌،  و  پیروزی  چشمگیری‌ که  مسلمانان  در  جنگ  بدر  پیدا  کردند.  در  این  زمان  بود  که  مشـرکان  دیـوانه‌وار  به  شکنجه  و  آزار کسانی  می‌پرداختند که  هنوز  در  مکّه  مانده  بودند.  انواع  عذاب  و  اقسام  عقاب  به  مسلمانان  می‌رسانیدند،  و  با  خشم  فراوان  و  تندی  و  تیزی  بیشمار  ایشان  را  از  دین  برمی‌گردانیدند.    

در  نتیجۀ  چنین  شکنجه  و  آزار  طاقت‌فرسائی‌،  برخی  از  مسلمانان  عملاً  از  دین  برگشتند،  و  بعضی  راه  تـقیّه  در  پیش‌ گرفتند  و  اظهار کفر کردند،  و  با  مشرکان  در  مراسم  عبادت  و  پرستش  ایشان  شرکت  ورزیدند.  چنین  تقیّه‌ای  در  آن  روز که  هنوز  دولت  اسلامی  تشکیل  نشده  بود،  تا  در صورت  توان  بتوانند  به  آغـوش  آن  بکوچند  و به  مسلمانان  بپیوندند،  برایشان  جائز  بود.  امّـا  بعد  از  تشکیل  حکو‌مت  اسلامی،  و  پیدایش  سرزمین  اسلام‌،  کرنش  در  برابر  شکنجه  و  آزار،  و  پناه  بردن  به  تقیّه‌،  جائز  و  پذیرفتنی  نبوده  است‌.  البتّه  در  صورتی که  برایشـان  هجرت  ممکن  بوده،  و  آشکارا  زبان‌ گشودن  به  اسلام‌،  و  زندگی  در  سرزمین  اسلام‌،  در  حدّ  توان  و  وسـع  آنـان  بوده  باشد.

این  نصوص  قرآنی  در  چنین  موقعیّتی  نازل ‌گردیده  است  و  وانشستگانی  را  (‌ستمکار  بر  خود)  نامیده  است‌ که  تا  دم  مرگ  و  فرا  رسیدن  ا‌جل‌،  برای  نگاهداری  اموالشان  و  حفظ  مصالحشان‌،  و  یا  از  تـرس  سختی‌ها  و  رنجهای  هجرت  و  سختیها  و  دردسریهای  راه‌،  بار  سفر  برنبسته‌اند  و  راهی  هجرت  نشده‌اند.  آیات  قرآنی  چنین‌ کسـانی  را  (‌ستمکار  بر  خویشتن‌)  نامیده  است‌،  بدان  جهت‌ که  آنان  خویشتن  را  از  زنـدگی  در  سـرزمین  اسلام  محروم  نموده‌اند.  از  زندگی  والا  و  پاک  و  بزرگوارانه  و  آزاد  و  رها،  خود  را  بی‌نصیب‌ کرده‌اند،  و  خودشان  را  وادار  به  زندگی  در  سرزمین‌ کفر  نـموده‌اند،  زندگی  پست  و  پنهانی  و  دزد‌کی  و  پر  ا‌ز  ضعف  و  تحت  فشـار.  آیـات  قرآنی  چنین ‌کسانی  را  به  (‌دوزخ  و  بدترین  فرجام‌)  بیم  می‌دهد.  این  هم  دالّ  بر  آن  است ‌که  مراد کسانی  است‌ که  در  آنجا  از  دین  و آئینشان  عملاً  برگشته‌اند!  تعبیر  قرآنی  با  شیوۀ  خاصّ  خود،  معانی  را  به  تصویر  می‌کشد.  آنچه  را که  بیان  می‌دارد  در  صحنۀ  زندۀ  جنبنده‌ای ‌که  لبریز  از  حرکت  و  تکان  است  و  ناطق  و گویای  مفاهیم  و  مقاصد  است‌،  نشان  می‌دهد:

( إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا).

 بیگمان  کسـانی  کـه  فرشتگان  (‌بـرای  قبض  روح  در  واپســین  لحظات  زنـدگی‌)  بـه  سـراغشـان  مـی‌روند  و  (‌می‌بینند  که  به  سـبب  مـاندن  بـا  کفّار  در  کفرستان‌،  و  هجرت  نکردن  به  سرزمین  ایمان‌)  بر  خود  ستم  کرده‌اند،  بـدیشان  مـی‌گویند:  کجا  بوده‌اید  و  بـه  چـه  سرگرم  بوده‌اید  (‌کـه  اینک  چنین  بــی‌دین  و  تـوشه  مرده‌ایـد  و  بدبخت  شده‌اید؟  عذرخواهان‌)  گویند:  ما  بیچارگانی  در  سـرزمین  (‌کـفر)  بـودیم  (‌و  حچنانکه  بـاید  بـه  انـجام  دستورات  دین  نـرسیدیم‌!  فرشتگان  بـدیشان‌)  گویند:  مگر  زمین  خدا  وسیع  نبود  تا  در آن  (‌بتوانید  بـار سفر  بربندید  و  به  جای  دیگری‌)  کوچ  کنید؟‌.

قرآن  به  مداوای  نـفس  بشری  می‏‎پردازد،  و  برای  چاره‌جوئی  آن‌،  عناصر  خیر  و  جوانمردی  و  عزّت  را  برمی‌ا‌نگیزد،  و  انگیزه‌های  ضعف  و  بخل  و  آز  و  سستی  و  تنبلی  را  از  درون  نفس  آدمی  می‌راند  و  می‌تارانـد.  بدین  منظور  چنین  صحنه‌ای  را  ترسیم  می‌کند،  و  حقیقت  را  به  تصویر  می‌کشد.  حقیقت  را  در  بهترین  جای  خود  بکار می‌گیرد  و  برای  علاج  و  چاره‌جوئی  نفس  بشری  بکار  می‏‎برد.

صحنۀ  دم  مرگ  و  هنگامۀ  جان  دادن‌،  خود  به  تنهائی  تکان  دهنده  است  و  انسان  از  آن  به  لرزه  می‌افتد!  پیدا  شدن  فرشتگان  در  این  صحنۀ  هراسناک‌،  بیشتر  لرزه  بر  اندام  آدمیزاد  می‌انـدازد  و  او  را  بر  آن  می‌دارد که  خویشتن  را  جمع  و  جور  نماید  و  دربارۀ  حساب  و کتاب  خود  حسّاس‌تر  و  هوشیارتر گردد.

آنان‌ که  وانشسـتگا‌ن  و  خانه‌نشینان  نـام  دارند،  بر  خو‌یشتن  ستم‌ کرده‌اند!  هم  اینک  فرشتگان  برای  قبض  روح  و  جان‌کندن  ایشان  آمده‌اند!  آنان  هم  ستمگران  بر  خود  بوده‌اند!  همین‌ که  آنان  ستمگر  بر  خویشتن  بوده‌اند،  به  تنهائی‌ کافی  است  دل  را  به  لرزه  و  تکان  آورد!  چرا  که  همین  بس که  انسان  تصوّر کند:  شخصی  در  واپسین  دم  زندگی  است  و  فرشتگان  آمده‌اند  جان  ا‌و  را  بگیرند،  و  او  هم  به  خود  ستم ‌کرده  است‌،  و  دیگر فرصتی  ندارد  تا  در  حقّ  خویش  دادگری‌ کند!  آخر،  ایـن  لحظه  و  دم  واپسین  است‌!

فرشتگان  هم  بدون  هیچ‌ گفتاری  جان  ستمگران  به  خویشتن  را  نمی‌گیرند  و  بس !  بلکه ‌گذشتۀ  ایشان  را  زیر  و  رو  و  بررسی  و  وارسی  مـی‌کنند!  از کـارهائی‌ که  کرده‌اند  اظهار  تنفّر  می‌کنند!  بدیشان  می‌گویند:  روزها  و  شبهای  خود  را  در  راه  چه  چیزهائی  هدر  داده‌اند؟  چه  چیزهائی  در  جهان  ایشان  را  به  خود  مشغو‌ل  داشته  است  و  سرگرم  خود کرده  است‌؟

(قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ ).

فرشتگان  بدیشان  می‌گویند  کجا  بوده‌اید  و  به  چه  چیز  سرگرم  بوده‌اید  (‌که  اینک  چنین  بی‌دین  و  توشه  حاضر  آمده‌اید  و  بدبخت  شده‌اید؟‌)‌.

آنچه  در  دنیا  می‌کرده‌اند،  تنها  تضییع  عمر  و  وقت‌کشی  بوده  است‌!  هر  چه  بوده  است  هدر  رفته  است‌!  انگار  در  جهان‌ کاری  جز  ضایع  شدن  و  هدر  رفتن  نداشته‌اند!  اینان‌ که  در  هنگامۀ احتضار  و  واپسین  دم  جهانند،  پاسخ  می‌د‌هند.  در  آخرین  لحظات  زندگی،  به  تنفّر  فرشتگان‌،  برای  دفاع  از  اعـمال  زشتشان‌،  پـاسخی  می‌دهند که  سراسر  رسوائی  و  خواری  است‌!  امّا  خودشان‌ گمان  می‌برند که  این  پاسخ  رسواگرانه  معذرت  بشمار  است  و  چارۀ  کار  است‌:

(قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ ).

(‌عذر  خواهان  به  فرشتگان‌)  گویند:  ما  بـیچارگانی  در  سرزمین  (‌کفر)  بودیم  (‌و  چنانکه  باید  بـه  انـجام  احکـام  دین  نرسیدیم‌!)‌.

ما  ناتوانان  و  بیچارگانی  بودیم.  زورمداران  و  قلدران  ما  را  ناتوان  و  بیچاره  می‌کردند.  ما  در  زمـین  خوارانی  بودیم‌ که  اصلاً کاری  نمی‌توانستیم  بکنیم  و  بهیچوجه  مالک ‌کار  و  بار  خود  نبودیم!

این  پاسخ‌،‌ گذشته  از  این  که  خود  سراسر  خو‌اری  است‌،  به  ننگ  و  رسوائی  فرا  می‌خواند،  و  هیچ ‌کسی  دوست  نمی‌دارد  در  دم  واپسین  و  هنگامۀ  جان  دادن‌،  موقعیّت  او  این  چنین  باشد، ‌گر چه  در  طول  زندگی  دارای  این  چنین  موقعیّت  رسواگرانه  و نـنگینی  بوده  باشد.  چرا که  فرشتگان  چنین  بیچارگان  خواری  را که  به  خود  ستم  کرده‌اند  رها  نمی‌کنند  و  بی‌پاسخ  نمی‌گذارند.  بلکه  در  برابرشان  می‌ایستند  و  حقیقت  و  واقعیّت  انجام  پذیرفته  را  به  رخشان  می‌کشند  و  بدیشان‌ گوشزد  می‌کنند.  آنان  را  در  برابر کوشش  و  تلاشی‌ که  نکرده‌اند،  هر  چند که  فرصت  آن  را  هم  داشته‌اند،  لومه  و  سرزنش  می‌کنند: 

(قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا).

 (‌فرشتگان  بدیشان‌)  گویند:  مگر  زمین  خدا  وسیع  و  فراخ  نبود  تا  در آن  (‌بتوانید  بار  سفر  بربندید  و بـه  جای  دیگری‌)  کوچ  کنید؟‌!.

در  این  صورت‌،  عجز  حقیقی  و  درماندگی  واقعی  نبوده  است ‌که  آنان  را  به  پذیرش  خواری  و  پستی  و  ناتوانی‌،  واداشته  است‌،  و  ایشان  را  از  دین  برگردانده  است‌.  بلکه  چیز دیگری  در میان  بوده  است‌.  آن  چیز،  حرص  و  آز بر  اموالشان  و  مصالحشان  و  حفظ  و  نگاهداری  خودشان  بوده  است  و  ایشان  را  در  سرزمین‌ کفر  ماندگار کرده  است‌!  در  حالی‌ که  سرزمین  اسلام  وجو‌د  داشته  است‌.  حـرص  و  آز  اموال  و  پیش  چشم  داشـتن  مـصالح  و  نگاهداری  خود،  ایشان  را  در  شهر  و  دیار  بس  تنگنائی  افکنده  است‌،  در  حالی ‌که  زمین  فراخ  خدا  در  پیش  روی  ایشان  بوده  است‌،  و  می‌توانسته‌اند  بدانجا  سفر کنند،  و  با  تحمّل  دردها  و  رنجها  و  جانفشانی‌ها  و  فـداکـاریها،  بهره‌مند  از  هجرت  شوند.

در اینجا  این  صحنۀ  تکان  دهنده  و  بس  مؤثّر،  با ذکـر  فرجام  هراسناک‌،  به  پایان  می‌آید:

(فَأُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیراً (97)

آنان  جایگاهشان  دوزخ  است‌،  و  چه  بد  جایگاهی  و  چه  بد  سرانجامی‌!.

سپس ‌کسانی  را  مستثنی  می‌کند که گر چه  در  سرزمین  کفر  مانده‌اند،  و  در  معرض  برگشت  از  دین  بوده‌اند،  ولی  چاره‌ای  نداشته‌اند،  و  راه ‌گریزی  نمی‌شناخته‌اند.  آنان  از زندگی  در  سرزمین  اسلام  محروم  و  بی‌بهره  بوده‌اند،  از  قبیل‌:  پیر  مردان  ضعیف  و  نـاتوان‌،  و  زنان  و کودکان‌.  قرآن  آنان  را  به  عفو  و گذشت  و  رحمت  خدا  امـیدوار  می‌سازد.  زیرا  عذر  ایشان  روشن‌،  و  درماندگی  آنان  از  فرار  از  سرزمین‌ کفر،  و گریز  از  سرزمین  اسلام‌،  آشکار  است‌:

(إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً (98) فَأُوْلَـئِکَ عَسَى اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوّاً غَفُوراً) (99)

مگر  بیچارگانی  از  مردان  و  زنان  و  کودکانی  که  کاری  از  آنان  ساخته  نیست  و  راه  چاره‌ای  نمی‌دانند.

این  حکم  تا  آخر  زمان  برقرار  و  ساری  و  جاری  است‌.  از  مرز  چنان  حالت  خاصّی ‌که  در  تاریخ  معیّنی  و  در  مـحیط  مشخّصی  بوده  است‌،  می‏‎گذرد  و  فراتر  می رود.  شـامل  هر  مسلمانی  می‌شود که  در  هر  سرزمینی  بسر  برد  و  بخواهند  او  را  از  دین  برگردانند.  مسلمانی ‌که  اموال  و  مصالح  او،  یا  خویشاوندیها  و  دوستی‌های  وی‌،  و  یـا  ترس  و  لرز  از  دردها  و  رنجهای  هجرت  و  سختی‌ها  و  دشواریهای  راه  سفر،  باعث ‌گردد  در  سرزمین ‌کفر  بماند.  البتّه  اگر  در  جائی  از کرۀ  زمین‌،  سرزمین  اسلام  وجود  داشته  باشد،  و  در آنجا  برآئین  خود  ایمن  شود،  و  بتواند  عقیدۀ  خویش  را  بیان  دارد،  و  آشکارا  مراسـم  دیـنی  خویشتن  را  انجام  دهد،  و  برخوردار  از  زندگی  اسلامی  در  پرتو  قانون  الهی‌ گردد،  و  از  زندگی  والای  اسلامی  بهره‌مند  شود.

*

روند  قرآنی  به  پیش  مـی‌رود  و  به  چـاره‌جوئی  دل  و  درون  آدمـیزادگان  مـی‌پردازد.  آد‌میزادگانی  که  با  سـختی‌ها  و  رنـجها  و  هـراسـهای  هجرت  رویـاروی  می‌شوند  و  از  آنها  بر  خود  می لرزند  و  می‌ترسند.  در  آیه‌های  پیشین  نیز  با  به  تصویر کشیدن  آن  صحنۀ  تکان  دهنده  و  هراس‌انگیز،  به  چاره‌جوئی  دل  و  درون  انسانها  پرداخته  بود  و  دلها  و  درونها  را  از  رویاروئی  با  فرجام  ناگوار  دم  واپسین  زندگی  بیم  داده  بود.  در  اینجا  به  دنبال  چنان  صحنۀ  دلهره‌انگیز  و  هراس‌انگیزی‌،  دیگر  باره  با  موجبات  آرامش  خاطر  و  مژده‌های  شادی‌بخش  به  چارۀ  دلها  و  درونها  می‌پردازد.  به  مسلمانان  بشارت  می‌دهد  که‌:‌ کسی ‌که  رهسپار  هجرت  شـده  است‌،  چه  در  راه  بمیرد،  و  چه  به  مقصد  برسد،  در  پیشگاه  یزدان  مهاجر  بشمار  است‌.  از  آن  لحظه ‌که  از  خانۀ  خود  بیرون  می‌آید  و  به  سوی  خدا  هجرت  مـی‌نماید،  تحت  ضـمانت  و  حمایت  خدا  قرار  می‏‎گیرد.  خدا  بدو  وعدۀ  فراخی  نعمت  و گشــایش  جـا  و  آزادی  و  رهائی  از  بند  غمها  و  گرفتاری‏ها،  می‌دهد.  بدو  وعده  می‌دهد که  نه  تنها  درّه‌ها  و  راهها  بر  او  تنگ  نمی‌گردد،  بلکه  جاده‌ها  همـوار  و  بی آزار  می‌شود،  و  دلها  از  اندوه‌ها  زدوده  می‌گردند: 

(وَمَن یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَماً کَثِیراً وَسَعَةً وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً )(100)

کسی  که  در  راه  خدا  هـجرت  کـند،  سـرزمینهای  فـراخ  و  آزادی  فراوانی  می‌بیند  که  بینی  دشـمنان  را  بـه  خاک  مذلّت  می‌مالد،  و  گشایش  و  آسایش  خواهد  یافت‌.  و  هر  که  از  خانۀ  خود  بیرون  آیـد  و  بـه  سـوی  (‌سـرزمینهای  اسلامی‌)  خدا  و  رسول  هجرت  کند،  و  سپس  مرگ  او  را  دریابد،  اجر  او  بر  عهدۀ  خدا  است‌،  و  خداوند  بسـی  آمرزنده  و  مهربان  است‌.

برنامۀ  قرآنی‌،  در  آیه  به  زدودن  تـرسها  و  هراسهای  گوناگون  دلها  و  درونها  می‌پردازد.  ترسها  و  هراسـهای  گوناگونی‌ که  به  دلها  و درونـها  سرک  می‌کشند  و  می‌خزند  بدانگاه‌ که  مسـلمانان  پـای  در  راه  هجرت  می‏‎گذارند  و خطرها  را  پیش  چشم  مـجسّم  مـی‌دارنـد.  بویژه  در  شراط  و  ظروفی ‌که  بدان  هنگام  موجود  بوده  است  و  امکان  هرگونه  خطری  می‌رفته  است‌.  البتّه  چنین  شرائـط  و طروف  لبالب  از  خطرها  همیشه  تکرار  می‌گردد،  و  در  همۀ  ازمنه  و  ادوار  بالاتر  و  پائین‌تر  از  آن  خطرها،  و  یا  همسان  آنگونه  خطرها،  بر سر راه  هجرت  در  راه  خدا  است‌.

برنامۀ  قرآنی‌،  روشن  و  آشکار  به  معالجه  و  چاره‌سازی  دلها  و  درونها  می‌پردازد.  از  آنها  چیزی  از  تـرسها  و  هراسـها  پـنهان  نـمی‌سازد.  خطرها  را  از  آنـها  مخفی  نمی‌دارد،  حتّی  اگر  خطر  مرگ  هم  باشد.  امّا  با  بیان  حقائق  دیگری  و  با  ذکر  ضمانت  خـداونـد  بزرگوار،  دلهـا  و  درونها  را  آرامش  می‌بخشد.

برنامۀ  قرآنی  پیش  از  هر  چیز  بیان  می‌دارد که  هجرت  (‌در  راه  خدا)  است‌.  هجرت  معتبر  در  اسلام‌،  هجرتی  است‌ که  در  راه  یزدان  انجام  می‏‎گیرد.  هجرتی‌ که  برای  دارائـی  و  مادیّات‌،  یا  برای  رهـائی  از  سختی‌ها  و  دشواری‌ها،  و  یا  برای  کسب  لذائذ  و  شهوات‌،  و  یا  این  که  برای  هر  هدفی  از  هدفهای  زندگی  جهان  باشد،  هجرت  بشمار  نمی‌آید.  کسی‌ که  چنین  هـجرتی‌،  یعنی  هجرت  در  راه  خدا،  داشته  باشد،  در  زمین  فـراخی  و  گشایش  و  آزادی  و  رهائی  می‏‎بیند.  زمین  بر  او  تـنگ  نمی‌شود  و  به  تنگنا  نمی‌افتد.  چارۀ ‌کار،  و وسیلۀ  نجات‌،  و  ابـزار کسب  روزی‌،  و  مـایۀ  زندگی  را  از  دست  نمی‌دهد:

(وَمَن یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَماً کَثِیراً وَسَعَةً ).

کسی  که  در راه  خدا  هجرت  کند،  سرزمییهای  فراخ  و  آزادی  فراوانی  مـی‌بیند  که  بـینی  دشمنان  را  بـه  خـاک  مذلّت  می‌مالد،  و  گشایش  و  آسایش  خواهد  یافت‌.

این  ضعف  و  آز  و  بخل  انسان  است‌ که  بدو  چنین  تلقین  می‌کند که  وسائل  زندگی  و  روزی‌،  در گرو  فلان  زمین‌،  و مقیّد  به‌ چنان  شرائط  و ظروف‌،  و مرتبط  بدان  عوامل  و  موجباتی  است‌ که  اگر  از  آنها  دست  بکشد  و  دوری  گزیند،  راهی  برای  زندگانی‌ کردن  نمی‌یابد  و  دنیای  او  به  آخر  می‌رسد!

این  اندیشۀ  دروغین  دربارۀ  حقیقت  اسباب  روزی  و  وسائل  زندگی  و  نجات  است ‌که  مردمان  را  -  آن  می‌دارد  پستی  و  ستم  را  بپذیرند،  و  در  برابر  برگرداندن  از  دین  سکـوت  اختیار  بکنند.  بعدها  هـم  به  چنان  سرنوشت  و  سرانـجام  بد  و  نامـور گرفتار مـی‌آیند. 

سرنوشت  و  سرانجامی ‌که  فرشتگانی  در  آن  جانشان  را  می‌گیرند،  در  حالی‌ که  بر  خود  ستم ‌کرده‌اند!  خداوند  حقیقت  وعده  داده  شده  به‌ کسی  را  بیان  می‌دارد که  در  راه  خدا  به  مهاجرت  می‌پردازد.  چنین  شخصی  در  زمین  خـدا  آزادی  و  رهائی  را  می‏‎یابد  و  در  آن  فراخـی  و  وسعت  و گشایش  و  آسایش  را  بدست  می‌آورد.  به  هر  جا برود  خدا  را  می‏‎یابد.  خدا  بدو زندگی  می‌بخشد و  بدو  روزی  می‌رساند  و  نجاتش  می‌دهد.

چه  بسا  در اثناء  سفر و  هجرت  در  راه  خدا،  اجل  در  رسد.  مگر  هم  -‌ همانگونه ‌که  در  روند  سوره  ذکر  شد  -‌ هیچ  ارتباطی  با  اسباب  ظاهری  ندارد.  مرگ  قطعی  و  حتمی  است  هنگامی ‌که  اجل  مقدّر  فرا  رسد.  هنگامی ‌که  سر  رسید  عمر  فرا  رسید،  شخص  چه  در  خانه  اقامت ‌گزیده  باشد  و  چه  بار  سفر  بربسته  و  در  مهاجرت  باشد،  فرقی  نیست‌.  زیرا  اجل  پس  و  پیش  نمی‏گردد  و  جلو  و  عقب  نمی‌افتد.  امّا  انسان  دارای  تصوّرات  خاصّ  خود  است  و  از  شرائط  و  روابط  ظاهری  متأثّر  است  و  در  بند  عوامل  زمـانی  و  مکانی  است‌.  برنامۀ  اسلامی  هم  چنین  تصوّرات  و  ظواهر  و  برداشت‏های  بشری  را  مراعات  می‌دارد  و  به  چاره‌جوئی  آنها  می‌پردازد.  بدین  منظور  ضمانت  خدا  را  برای  دادن  اجر  ذکر  می‌کند،  و  متذکّر  می‌شود که  از  همان  نخستین ‌گامی ‌که  شخص  در  راه  هجرت  به  سوی  خدا  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ برمی‌دارد،  خدا  ضامن  دادن  اجر  بدو  است‌:

(وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ ).

هر  که  از  خانۀ  خود  بیرون  آید  و  به  سوی  (‌سرزمینهای  اسلامی‌)  خدا  و  رسول  هجرت  کند،  و  سپس  مرگ  او  را  دریابد،  اجر  او  بـر  عـهدۀ  خدا  است‌،  و  خداونـد  بسـی  آمرزنده  و  مهربان  است‌.

اجر  و  مزدش  یکسره  بر  عهدۀ  خدا  است‌!  اجر  و  مزد  هجرت  و کوچ  و  راه  سفر  رسیدن  به  سرزمین  اسلام  و  زندگی  در  آنجا.  آیا  فراتـر  از  ضمانت  و  تعهّد  خدا،  ضمانت  و  تعهّدی  یافته  می‌شود؟‌!

به  همراه  چنین  ضمانت  و  تعهّدی‌،  به  بخشش گناهان  و  رحمت  یزدان  به  هنگام  حساب  و کتاب  از  مؤمنان‌،  اشاره  شده  است‌.  این  امر  والاتر  و  فراتر  از  معاملۀ  نخستین  است‌:

(وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً (.

خداوند  بسی  آمرزنده  و  مهربان  است‌.

بدون  شکّ‌،  معاملۀ  پـرسودی  است!  مـهاجر  در  این  معامله  همۀ  پول  را  در  نخستین ‌گام  می‏‎گیرد.  در  نخستین  گامی‌ که  از  منزل  برمی‌دا‌رد  و  در  راه  خدا  و  پیغمبرش  مهاجرت  می‌نماید.  مرگ  حقّ  است  و  در  مـوعد  مـقرّر  خود  می‌آید  و  تأخیری  ندارد.  مرگ  ارتباط  با  هجرت  یا  اقامت  ندارد.  اگر  مهاجر  در  خانۀ  خود  بماند  و  از  آنجا  بیرون  نیاید،  اجل  او  در  وقت  مقرّر  فـرا  مـی‌رسد.  آن  وقت  معاملۀ  پرسود،  نه  تنها  بیسود  می‌شود،  بلکه  زیان  هم  می‌کند.  آخر  نه  اجر  و  مزدی  در  میان  است‌،  و  نه  مغفرت  و  مرحمتی‌!  امّـا  آنـچه  هست  ایـن  است ‌که  :  فرشتگان  سرمی‌رسند  و  جان  ستمکار  را  می‌گیرند!  میان  آن  معامله  و  این  معامله  فرق  بسیار  است‌،  و  چنان  سرنوشت  و  فرجامی‌،  با  چنین  سرنوشت  و  فرجامی‌،  فاصلۀ  زیادی  دارد!

*

از  این  آیه‌هائی ‌که  در  ایـن  درس  تـا  بد‌ینجا  بر‌رسی  نموده‌ایم‌،  چند  چیز  حاصل  می‌گردد،  چکیدۀ  آنها  را  بیان  می‌داریم  پیش  از  این ‌که  به  بقیّه  درس  بپردازیم  و  موضوعات  دیگری ‌که  در  آن  است  وارسی‌ کنیم‌.

متوجّه  می‌گردیم ‌که  اسلام  چه  اندازه  از  ترک  جهاد  در  راه  خدا،  و  نپیوستن  به  صف  جهادگران  بیزاری  و  تنفّر  دارد  و  اظهار کراهیت  می‌نماید.  کسـانی  که  در  جهاد  شرکت  نکنند،  در  پیشگاه  خدا  بزهکار  و  نـادرست  بشمارند،  مگر  آنان ‌که  عذری  داشته  باشند،  و  یا  جزو  درماندگان  و  ناتوانانی  باشند که  قدرت  هجرت  نداشته  و  چاره‌ای  پیدا  نکنند  و  راهی  بر‌ای  نجات  نیابند.

همچنین  درک  می‌کنیم ‌که  جهاد  چه  اندازه  در آئین  اسلام  مورد  اهمّیّت  است  و  ا‌ز  چه  ژرفا  و اصالتی  در  عقیده  و 

ایـمان  برخوردار  است‌،  و  در  نظام  اسلامی‌،  و  در  مقتضیات  واقعیّت  این  برنامۀ  یزدانی‌،  چه  انـدازه  بدان  اهمّیِت  داده  شده  است  و  بزرگ  بشمار  آمده  است  ...  تا  آنجا که  شیعه‌ها  مجهاد  را  رکنی  از  ارکان  اسلام  بحساب  آورده‌اند.  البتّه  این  سخن  از  نیروی  پشتیبانی  نـصوص  قرآنی  و  احادیث  نبوی  برخوردار  است‌،  و  واقعیّت  جهان  نیز  دیدگاه  آ‌نان  را  توجیه  و تأکید  می‌کند.  هر  چند که  چنین  حدیثی  هم  منقول  است‌:

( بُنی الْسْلامُ عَلی خَمْسٍ :شهادة أن لا إله إلا اللهُ وَ أنَّ مُحَمَّداً رَسوُلُ الله ، وَ اقامِ الصّلاةِ ، وَ ایتاءِ الزَّکاةِ ، وَ حَجّ الْبَیْتِ ، وَ صَوْمِ رَمَضانَ).^[2]

اسلام  بر  پنج  چیز  بنیان  نهاده  شده  است‌:  گواهی  دادن  به  این  که  جز  یزدان  خدائی  نیست  و محمد  پیغمبر  خدا  است‌،  و  نمازگزاردن‌،  و  دادن  زکات‌،  و  انجام  حج  خانۀ  خدا،  و  گرفتن  روزۀ  ماه  رمضان‌.

امّا  شدّت  و  حدّت  و  تأکیدی ‌که  برای  ا‌نجام  وظیفۀ  جهاد  بکار  رفته  است‌،  و  اصالت  عنصر  جهاد  به  هنگام  روبرو  شدن  زندگی  اسلامی  با  خطر،  و  ضرورت  روشن  جهاد  در  همه  وقت  و  هـمه  جا  -‌ ضرورتی‌ که  تکیه  بر  متقضیات  فطری  دارد  نه  بر  شرائط  زمانی  -  همۀ  ایـنها  مؤیّد  احساس  ژرفی  نسبت  به  جدّی  و  اصیل  بودن  جهاد  است‌.

همچنین  متوجّه  می شویم‌ که  انسان  هر  چه  باشد  انسـان  است‌.  انسان‌ گاهی  در  برابر  مشکلات  در  می‌ماند،  یا  از  خطرات  می‌هراسد،  و  یـا  در  برابر  سدّها  و  مـانعها  و  فرازها  و  نشیب‌های  زندگی  سستی  و  تنبلی  می‌کند.  ایـن  کـارها  حتّی  در  بهترین  زمانها  و  در  مـیان  بهترین  جامعه‌های  بشری،  بوده  است  و  خواهد  بود.  راه  چاره  در  چنین  حالتها  و  پیش  آمدهای‌،  ناامید  شدن  از  چنین  افراد  و  اشخاصی  نیست‌.  بلکه  را‌ه  چاره  این  است ‌که  :  چنین  افراد  و  اشخاصی  را  به  جوش  و  خروش  انداخت‌،  و  دل  و  جرأت  بخشید،  و  در  همان  حال  بدانان  آرامش  خاطر  داد.  همان‌گونه‌ که  این  برنامۀ  حکیمـانۀ  یزدانی  چنین‌ کرده  است  و  بر  این  شیوه  رفته  است‌.

خلاصه  متوجّه  خواهیم ‌گشت‌ که  این  قرآن  چگونه  با  واقعیّت  زندگی  روبرو  مـی‌شد،  و  جامعۀ  اسـلامی  را  می‏‎برد،  و  به  چه  شکلی  در  همۀ  میدانـهای‌ کارزار  به  پیکار  برمی‌خاست‌.  نخستین  میدان  از  میدانهای‌ کارزار،  میدان  درون  انسانها،  و  پهنۀ  سرشت  فطری  آنان‌،  و  پیکار  با  رسوبات  و  ته‌نشستهای  جاهلی  بر  جای  مانده  در  ژرفای  دل  ایشان  بود.        

متوجّه  خواهیم ‌گردید که  چگو‌نه  قرآن  را  بخوانیم،  و  در  هنگام  رویاروئی  با  واقعیّت  زندگی،  و  در  وقت  دعوت  مردمان  به  سوی  یزدان‌،  به  چه  شکلی  از  قرآن  اسـتفاده  کنیم  و  رهنـمود گیریم‌.

این  درس‌،  به  دنبال  ذکر  چنین  مطالبی،  به  مسألۀ  رخصت  می‌پردازد.  رخصتی  که  خداوند  آن  را  به  مهاجران‌،  و  به  مسافرانی  بخشیده  است ‌که  رهسپار  جهاد  می‌شوند  و  یا  به  تجارت  و  بازرگانی  می‌روند.  وقتی ‌که  مـهاجران  و  مجاهدان  و  مسافران  بیم  داشته  باشن دکه  کافران  آنان  را  اسیر کنند  و  ایشان  را  از  دین  برگردانند.  چنین  رخصتی  عبارت  است  از  اجازۀ  قصر  نماز.  این  قـصر  هم  همان  قصری  نیست‌ که  مسافر  بدون  هیچگو‌نه  قید  و  شرطی  می‌توا‌ند  به  انجام  آن  دست  یازد،  چه  ترس  و  خوف  در  میان  باشد  و  چه  بیم  و  هراس  وجود  نداشته  باشد.  بلکه  این  قصر،  قصر  ویژه‌ای  است‌:

(وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُواْ لَکُمْ عَدُوّاً مُّبِیناً) (101)

 هر  گاه  در  زمین  به  مسافرت  پرداختید  و  نماز  را  کـوتاه  خواندید  (‌و  چهار  رکعتی  را  دو  رکعت  نمودید)  گناهی  بر  شما  نیست‌،  اگر  ترسیدید  که  کافران  بـلائی  به  شـما  برسانند  و  به  فتنه‌ای  گرفتارتان  گردانند.  بیگمان  کافران  دشمنان  آشکار  شمایند.

کسی‌ که  در  زمین  به  مسافرت  می‌پردازد،  نیاز  ملموس  شدیدی  به  ارتباط  دانـم  با  پروردگار  خود  دارد،  پروردگاری‌ که  او  را  در  سفری‌ که  در  آن  است  و  در  هدفی ‌که  به  سوی  آن  روان  است‌،‌ کمک  می‌کند  و  یاری  می‌دهد،  و  توشه  و  سلاح  او  را  در کار  و  راهی‌ که  بدان  اقدام  ورزیده  و  پای‌ گذاشته  است‌،  تکمیل  می‌سازد،  و  چیزهائی  را که  در  مسیر  سفر  در کمین  او  است‌،  از  سر  راه  او  برمی‏دارد.  نثار  استوارترین  وسیلۀ  ارتباط  با  خدا  است‌.  نماز  توشه‌ای  است‌ که  به  مسـلمانان  توصیه  می‌گردد  در  سختی‌ها  و  دشواری‌ها  از  آن‌ کمک  و  یاری  جویند.  هرگاه  هرا‌سی  یـا  مشقّتی  پیش  آیـد،  دسـتور  خداوند  بدیشان  این  است‌:

(واستعینوا بالصبر والصلاة).

از  شکیبائی  و  نماز،  یاری  و  استمداد  بطلبید.

بدین  سبب  در  اینجا  در  سرآغاز  جای  مناسب  نماز،  و  در  زمان  نـیاز  بدان  و  د‌ر  وقت  درماندگی،  از  نـماز  یـاد  می‌شود.  شخصی ‌که  بار  سفر  بربسته  است  و  راه  سفر  در  پیش ‌گرفته  است‌،  نیاز  بیشـماری  به  این  دارد که  دل  او  با  یاد  خدا  آرام‌ گیرد.  مهاجری ‌که  از  خانه  و کاشانه  و  شهر  و  دیاری  بریده  است  و  راه  غربت  در  پیش ‌گرفته  است‌،  بسیار  نیازمند  این  است ‌که  خویشتن  را  در  پناه  خدا  دارد  و  خود  را  به  حفظ  و  حمایت  یزدان  سپارد.  امّا  چه  بسا  نماز کامل‌،  با  قیام  و  رکو‌ع  و  سجودی ‌که  دارد،  نـجات  مسافر  را  از  خطری ‌که  در کمین  او  است‌،  به  تعویق  اندازد،  و  یا  این‌ که  دشمنان  را  متوجّه  او  سازد  و  او  را  بشناسند  و  بدانگاه‌ که  در  حال  رکوع  یا  سجود  است  او  را  نگرند.  از  این  لحاظ  به  مسافر  رخصت  داده  شده  است  که  به  هنگام  ترس  از  بلا  نماز  را کوتاه‌ کند  و  شکسـته  بخواند.

معنائی‌  که  ما  در  اینجا  برمی‌گزینیم  همان  معنائی  است ‌که

  امام  جصّاص  برگزیده  است‌^[3]‌.  و  آن  این ‌که  مراد  از  قصر  در  اینجا کاستن  از  تعداد  رکعات  نیست‌،  بد‌ین  شکل‌ که  نمازهای  چهار  رکعتی  را  به  دو  رکعت  تبدیل ‌کرد.  زیرا  چنین  رخصتی  مطلقاً  به  هر مسافری  داده  شـده  است  و  مقیّد  به  حالت  خوف  و  هراس  از  بلا  نیست‌.  مسافر  باید  همانگونه ‌که  پیغمـبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  هر  سفری  نماز  را  قصر  می‌فرمود،  او  هم  نماز  را  در  سفر  قصر کند،  و  برابر  ارجح  اقوال‌،‌ کامل  خواندن  نماز  در  سفر  جائز  نیست‌.

لذا  رخصت  جدیدی ‌که  در  حالت  ترس  از  بلا  در  میان  است‌،  چیزی  جدای  از  آن  است  و  معنی  تازه‌ای  برای  هر  نوع  مسافری  دارد.  مراد  قصر  نماز  از  لحاظ‌ کیفیّت  ادای  آن  است‌.  مثل  قیام  بدون  حرکت  و  رکوع  و  سجو‌د  و  نشستن  برای  تحیّات‌.  یعنی  مسافر  ایستاده  و  رونـده  و  سواره  نماز  بگزارد،  و  برای  رکو‌ع  و  سجود  تنها  اشـاره  کند  و  بس  ...  با  این‌ کار  رابطه  خود  را  در  حالت  ترس  از  بلا،  از  خدا  گسلد،  و نـخستین  سلاح  خود  را  در  جنگ  رها  نـمی‌کند کـه  نـماز  است‌،  و  خـویشتن  را  از  دشمنانش  محفوظ  و  برحذر  می‌دارد:

(إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُواْ لَکُمْ عَدُوّاً مُّبِیناً) .

بیگمان  کافران  دشمنان  آشکار  شمایند.

*

به  مناسبت  سخن  از  نماز  مسافری ‌که  در  راه  است  و  از  بلا  و  مصیبتی  می‌ترسد که  کافران  بدو  رسـانند،  حکـم  نماز  خو‌ف  در  صحنۀ  جنگ  و  پهنۀ ‌کارزار  بیان  می‌شود.  این  حکم  فقهی  لبریز  از  پسوده‌های  روانی  و  تربیتی  گوناگو‌ن  است‌:

(وَإِذَا کُنتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْیَکُونُواْ مِن وَرَآئِکُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَى لَمْ یُصَلُّواْ فَلْیُصَلُّواْ مَعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَکُمْ وَخُذُواْ حِذْرَکُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً (102) فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَّوْقُوتاً) (103)

زمانی  که  (‌تو،  ای  پیغمبر)  در  میانشان  بودی  و نماز  (‌خوف‌)  را  برایشان  بپاداشتی‌،  دسته‌ای  از آنان  با  تو  به  نماز  ایستند،  و  باید  که  اسلحۀ  خود  را  بـا  خود  داشته  باشند،  و  وقتی  که  (‌نصف‌)  نماز  را  با  تو  خواندند  (‌سلام  بدهند  و  به  کشیک  پردازند  و)  شما  را  (‌از  دشمنان  بپایند،  و  دستۀ  دیگری  که  هنوز  نماز  را  نخوانده‌اند  بیایند  و  بـا  تو  به  نماز  ایستند  و  احتیاط  خود  را  مراعـات  و  اسلحۀ  خود  را  داشته  باشند.  کافران  دوست  می‌دارند  کـاش  از  اسلحه  و  کالاهای  خود  غافل  می‌شدید  و  آنان  یکباره  بر  شما  تـاخت  مـی‌آوردند  (‌و  غافلگیرتان  مـی‌کردند  و  در  حین  نماز  دمـار  از  روزگارتان  برمی‌آوردند)‌.  اگـر از  باران  ناراحت  بودید،  یا  بـیمار  بـودید،  گناهی  بـر  شما  نخواهد  بود  که  اسلحۀ  خود  را  زمین  بگذارید.  (‌ولی  باز  هم  تا  آنجا  که  ممکن  است  وسائل  سبک  دفاعی  را  از  خود  دور  نکنید)  و  احتیاط  خویش  را  بدارید.  بیگمان  خداوند  برای  کافران  عذاب  خوار  کننده‌ای  فراهـم  سـاخته  است‌.  هـرگاه  نماز را  به  پـایان  بردید،  خدای  را  ایسـتاده  و  نشسته  و  بر  پهلوهایتان  افتاده  (‌و  در  همه  حال  و  احوال‌)  یاد  کنید  (‌و  حتّی  در  کشاکش  روزگار  و  گرماگرم  کشت  و  کشتار،  خدا  گوئید و  خدا  جوئید)  و  هنگامی  که  (‌ترس  و  هراسی‌ نماند  و )‌ آرامش  خود  را  بازیافتید،‌ نماز  را (‌بـه  تمام  و  کمال  و  در  وقت  مشخّص‌)  برپای  دارید.  بیگمان  نماز  بر  مؤمنان  فرض  و  دارای  اوقـات  مـعلوم  و  معیّن  است‌.

کسی‌ که  بیندیشد  دربارۀ  اسرار ایـن  قـرآن‌،  و  اسرار  برنامۀ  ربّانی  برای  تربیت  انسانی ‌که  نهفته  در  لابلای  آیات  قرآنی ‌است‌،  پی‌ می‌برد  به ‌نگرشهای ‌شگرف ‌و شگفت  روانیی ‌که  به  ژرفای  جان  انسانها  خزیده  است  و  به  زوایای  درونشان  سرک ‌کشیده  است‌.  از  جملۀ  چنین  نگرشهائی‌،  این  نگرش  است ‌که  در  میدان ‌کارزار،  و گیر  و  دار  پیکار،  به  نماز  شده  است‌.

روند  قرآنی  این  نصّ  را  در  اینجا  تنها  به  خاطر  این  حکم  (‌فقهی‌)  دربارۀ  چگو‌نگی  نـماز  خوف  ذکر  نـمی‌کند  و  بس.  بلکه  روند  قرآنی  ایـن  نصّ  را  فرامی‌آورد  در  زمانی‌ که  یک  تاخت‌ تربیتی ‌و رهنمونی  و  آموزشی  و  آمادگی  بخشیدن  به  مسلمانان  و  جامعۀ  اسلامی  در  میان  است‌.

نخستین  چیزیکه  جلب  توجّه  می‌کند،  حرص  و  آز  بر  نماز  در  پهنۀ  کارزار  است‌.  ولی  ایـن  امـر،  از  دیدگاه  ایمانی‌،  بسیار  طبیعی،  بلکه  بسی  بدیهی  به  نظر  می‌آید.  نماز  سلاحی  از  سلاحهای  پیکار  است‌.  بلکه  مـی‌توان  گفت ‌که  تنها  نماز،  سلاح  است  و  بس.  پس  با‌ید  ایـن  سلاح  را  آراسته ‌و پیراسته ‌کرد  و از آن  سـود  جست  و  بگو‌نه‌ای  آن  را  تنظیم‌ کرد  و  سر  و  سامان  بخشید که  متناسب  با  سرشت ‌کارزار و  فضای  پیکار  باشد.

مسلمانانی‌ک ه  در  صدر  اسلام  می‌زیستند  و  برابر  برنامۀ  ربّانی  با  قرآن  تربیت  پیدا  می‌کردند،  پیش  از  هر  چیز  با  این  سلاح  به  مقابله  دشمنانشان  می‌پرداختند،  و  در  بکار  بردن  این  سلاح  بیش  از  هر  سلاح  دیگری  مـهارت  و  برتری  داشتند.  آنان  در  ایمان  به  خداوند  یکتا  برتری  داشتند  و  چنانکه  باید  خدای  را  می‌شناختند.  آنان  حسّ  می‌کردند  و  می‌دانستند که  آفریدگار  در گسترۀ ‌کارزار  با  ایشان  است‌.  ایشان  در  ایمان  به  هدفی‌ که  به  خـاطرش  می‌جنگیدند  برتری  داشتند.  ایشـان  می‌دانسـتند که  هدفشان  والاترین  همۀ  هدفها  است‌.  آنان  در  جهان‌بینی  و  دیدگاهی‌ که  نسبت  به  هستی  و  زندگی  و  فرجام  وجود  انسانی  خود  داشتند،  برتر  و  فراتـر  از  دیگران  بودند،  همانگونه  که  در  سازماندهی  اجتماعی‌،  والاتر  و  بالاتر  از  دیگران  بودند.  زیرا  نظم  و  نـظام  اجتماعی  ایشـان‌،  ناشی  از  برتری  برنامۀ  ربّانی  ایشان  بود.  نماز  هم  رمز  همۀ  اینها  بود،  و  همۀ  اینها  را  به  یاد  می‌انداخت‌.  از  اینجا  بود که  نماز  سلاحی  در کارزار،  بلکه  بالاتر  از  آن‌،  خود  سلاح  بود.

دومین  چیزی ‌که  در  این  نصّ  جلب  توجّه  می‌کند،  آمادگی  روحی کاملی  در  برابر  دشمنان‌،  و  حذر  و  پرهیز  و  بیدار  باش  و  هوشیار  باشی  است‌ که  مؤمنان  بدان  توصیه  می‌گردند  در  برابر  دشمنانی‌ که  در  انتظار  تنها  یک  لحظه  غفلت  مؤمنان  از  سلاحها  و کالاهای  خودشان  هستند  تا  یکباره  بر  سرشان  بتازند  و کارشان  را  بسازند.  البتّه  خداوند  مهربان  همراه  با  چنین  تحذیر  و  تخویفی‌،  به  مسلمانان  اطمـینان  خاطر  می‌دهد  و  برجا  و  استوار  و  ثابت  و  پایدارشان  می‌فرماید.  چرا که  بدیشان  خبر  می‌دهد که  مسلمانان  با  قومی  درمی‌افتند  و  رویـاروی  می‌شوند که  خداوند  خواری  و  پستی  را  بر  آنان  نوشته  است  و  واجب ‌گردانده  است‌:

(إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً ).

بیگمان  خداوند  برای  کافران  عذاب  خوار  کننده‌ای  فراهم  ساخته  است‌.

این  تقابل  و  تطابق  موجود  در  میان‌:  برحذر  داشتن  و  اطمینان  دادن‌،  و همآوائی  و  همآهنگی  موجود  در  بـین‌:  برانگیختن  حسّ  پرهیز و  حذر،  و  ریختن  آب  آرامش  و  اطمینان  به  درون  انسان‌،  سبک  این  برنامۀ  آسمانی  در  تربیت  نفس  مؤمنان‌،  و در  آموزش  و  پرورش ‌گروه  مسلمانان  است  تا  این ‌که  بپیوسته  در  برابر  دشمنان  نیرنگباز  و  سرسخت  و کثیف  و  پست‌،  آمـادگی  داشته  باشند.

فقیهان  در  امر  چگونگی  نماز  خو‌ف‌،  اختلاف  نظر  دارند.  اخلافشان  بر  اثر  برداشتی  است ‌که  از  این  آیه  دارند.  ولی  ما  به‌ کیفیّت  همگانی  بسنده  می‌کنیم‌،  بدون  این‌ که  وارد  تفصیلات  جو‌راجور  و  نظرات ‌گوناگون ‌گردیم‌:

(وَإِذَا کُنتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْیَکُونُواْ مِن وَرَآئِکُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَى لَمْ یُصَلُّواْ فَلْیُصَلُّواْ مَعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ).

زمانی  که  (‌تو،  ای  پـیغمبر)  در  مـیانشان  بودی  و  نماز  (‌خوف‌)  را  برایشان  بپاداشتی‌،  دسته‌ای  از  آنان  با  تو  به  نماز  ایستند،  و  باید  که  اسلحۀ  خود  را  بـا  خود  داشـته  باشند،  و  وقتی  که  (‌نصف‌)  نماز  را  با  تو  خواندند  (‌سلام  بـدهند  و  بـه  کشـیش  پـردازنـد  و)  شما  را  (‌از  دشـمنان  بپایند،  و  دستۀ  دیگری  کـه  هنوز  نـماز  را  نـخوانـده‌انـد  بیایند  و  با  تو  به  نماز  ایستند  و  احتیاط  خود  را  مراعات  و  اسلحۀ  خود  را  داشته  باشند.

معنی  چنین  است‌:  هرگاه  تو  با  آنان  بود‌ی  و  برایشان  پیش  نماز  شدی‌،  دسته‌ای  از  آنان  با  تو  به  نماز  بپردازند  و  رکعت  اوّل  را  با  تو  بخوانند.  در  ایـن  هنگام  دسـتۀ  دیگری  مجهّز به  سلاح  خود،  پشت  سر  شما  برای  حفاظت  از  شما  بایستند  و  دیدبانی  بدهند.  وقتی‌ که ‌گروه  نخست‌،  رکعت  اوّل  را  خواندند،  بروند  و  به  نگهبانی  بپردازند..دستۀ  دومی‌ که  نگهبانی  و  دیدبانی  می دادند  و  نماز  نخوانده‌اند،  بیایند  و  ایشان  هم  یک  رکعت  با  تو  بخوانند.  در  اینجا  دو  رکعت  نماز  امام  به  پایان  می‌رسد  و  سلام  می‌دهد  ...  بدین  هنگام  دستۀ  نخستین  می‌آیند  و  رکعت  دومی  را  می‌خوانند که  با  امام  نخوانـده  بودند.  سـپس  سـلام  مـی‌دهند  و  مـی‌روند  و  به  نگهبانی  می‌پردازنـد.  دسـتۀ  دوم  برمی‌گردند  و  رکعتی که ‌را که  نخوانده  بودند  خواهند  خوانـد  و  دستۀ  اوّل  از  آنـان  نگهبانی  و  مراقبت  می‌نمایند.  سپس  سلام  می‌دهند.

بدین  وسیله‌،  هر  دو گروه  با  امامت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نماز  خواهند  خواند.  وضع  به  همین  منوال  با  خلفاء  و  امـراء  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بوده  است‌،  و  با  فرماندهان  او  در  هر  جنگی  و  رزمی  و  پیکاری  چنین  خواهد  بود:

(وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً ).

باید  احتیاط  خود  را  مراعات  و  اسـلحۀ  خود  را  داشته  بـاشند.  کافران  دوست  می‌دارند  کاش  از  اسلحه  و  کالاهای  خود  غافل  مـی‌شدید  و  آنـان  یکـباره  بر  شما  تاخت  می‌آوردند  (‌و  غـافلگیرتان  مـی‌کردند  و  در  حین  نماز  دمار  از  روزگارتان  برمی‌آوردند)‌.

همیشه  این  علاقۀ  قلبی  و  خواست  درونی ‌کافران  نسبت  به  مسلمانان  بوده  است‌.  سالها  پیاپی  می‌آیند،  و  قـرنها  می‌گذرند،  و  این  حقیقت  را  تدکید  می‌کنند.  حقیقتی ‌که  خدا  آن  را  به  دل ‌گروه  مؤمنان  نخستین  می‌اند‌اخت‌،  بدانگاه ‌که  برای  ایشـان  نـقشه‌های  عـمومی  جنگ  را  می‌کشید  و  تـاکـتیکهای  همگانی ‌کارزار  را  بدیشان  گو‌شزد  می‌کرد،  و گاه ‌گاهی  طرز  حرکت  و  پـیشروی  را  نشانشان  می‌داد،  و  برایشان  طرح  دفاع  را  پی‌ می‌افکند،  همانگو‌نه‌ که  در  نماز  خوف  دیدیم‌.

نباید  فراموش ‌کرد که  این  حذر  و  پرهیز،  و  این  آمادگی  روانی‌،  و  این  تجهیز  مستمرّ،  مسـلمانان  را  به  رنج  و  مشقّت  نمی‌اندازد.  زیرا  آنان  به  اندازۀ  توان  به  انجام  وظیفه  می‌پردازنـد  و  آنچه  دارند  بر  طبق  اخلاص  می‌نهند  و  تقدیم  می‌دارند:

(وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَکُمْ).

 اگر  از  باران  ناراحت  بودید،  یا  بیمار  بودید،  گناهی  بر  شما  نخواهد  بود  که  اسلحۀ  خود  را  زمین  بگذارید.  حمل  سلاح  در  این  حالت‌،  سخت  است  و  فایده‌ای  ندارد.  کافی  است  احتیاط  رعایت  شود،  و  چشم  براه  یاری  و  پیروزی  خدا  بود:

(وَخُذُواْ حِذْرَکُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً) (102)

احتیاط  خویش  را  بدارید.  بیگمان  خداوند  برای  کـافران  عذاب  خوار  کننده‌ای  فراهم  ساخته  است‌.

شاید  این  احتیاط‌،  و  این  بیداری،  و  این  حذر  داشتن‌،  ابزار  و  وسیلۀ  پیاده  کردن  عذاب  خوارکننده‌ای  باشد که  خداوند  برای‌ کافران  آماده  سـاخته  است  و  تـهیّه  دیـده  است‌.  مؤمنان  تنها  پرده‌ای  برای  نمایش  قدرت  خـدا،  و  ابزار  عملی ‌کردن  اراده  و  مشیّت  او  هستند.  این  امر  هم  که  در  پناه  چنان  برحذر  داشتنی  ذکر  شـده  است‌،  مـایۀ  آرامش  و  باعث  اعتماد  به  مدد  و  یاری  خدا  و  پیروزی  بر  قومی  باشد که  خـداوند  عذاب  خـوارکننده‌ای  را  برایشان  آماده‌ کرده  است  و  تهیّه  دیده  است‌:

(فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَّوْقُوتاً) (103)

 هرگاه  نماز  را  بـه  پـایان  بردید،  خدای  را  ایستاده  و  نشسته  و  بر  پهلوهایتان  افتاده  (‌و  در  همه  حال  و  احوال‌)  یاد  کنید  (‌و  حتّی  در  کشاکش  روزگار  و  گرماگرم  کشت  و  کشتار،  خدا  گوئید  و  خدا  جوئید)  و هنگامی  که  (‌ترس  و  هراسی‌ نماند  و)‌ آرامش  خود  را  بـازیافتید،‌ نماز  را  (‌به  تمام  و  کمال  و  در  وقت  مشخّص‌)  برپای  دارید.  بیگمان  نماز  بر  مؤمنان  فرض  و  دارای  اوقـات  مـعلوم  و مـعیّن  است‌.

بدین  منوال  خداوند  مؤمنان  را  راهنمائی  می‌فرماید  که  در  همه  حال  و  همه  وضع  با  خدا  پیوند  پیدا  و  تـماس  برقرار کنند،  و گذشته  از  نماز که  خو‌د  توشۀ  بزرگ  و  ابزار  سترگی  است‌،  هر گونه  و  با  هر وسیلۀ  ممکن  دیگری  که  بتوانند،  در  تماس  و  پیوند  با  یزدان  باشند،  و  بدانند که  این  سلاحی  است‌ که ‌کهنه  و  فرسوده  نمی‏گردد.

امّا  در  وقت  آرامش  و  اطمینان‌:  (فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ) نماز  را  (‌به  تمام  و  کمال  و  در  وقت  مشخّص‌)  برپای  دارید.  نماز  را  چنانکه  باید کامل  و  تمام‌،  بدون  قصر  -  قصر  خوفی‌ که  از  آن  صحبت‌ کردیم  -  بخوانید.  چرا که  نماز  واجب  است  و  دارای  وقت  معیّن  و  محدود  زمانی  جهت  اداء‌کردن  است‌.  هر  وقت  اسباب  رخصت،  به  شکلی  از  اشکال‌،  بر طرف  شد،  نماز  دوباره  به  صورت  و  شکل  واجب  همیشگی  برگشت  مـی‌نماید  و  بگونۀ  معمولی  خود  خوانده  می‌شود.

ظاهریّه  از  این  فرمودۀ  خداوند  متعال‌:  (إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَّوْقُوتاً)نـظر‌یّۀ  خود  را  برداشت  می‌کنند  و  معتقدند که  نمازی‌ که  فوت  شود،  قضا  ندارد.  قضاء  آن  فایده‌ای  ندارد  و  درست  نمی‏باشد.  زیرا  ادای  نماز  جز  در  وقت  معیّن  درست  نخواهد  بود.  زمانی ‌که  وقت  معیّن  آن  گذشت‌،  خواندن  نماز  مـمکن  نیست  ...  امّا  جمهور  علماء  قضای  نماز  فوت  شده  را  درست  می‌دانند.  معتقدند  هر  چه  زودتر  نماز  فوت  شده  اداء‌ گردد  بهتر  است‌،  و  تأخیر کردن  ناپسند  است  ...  بیش  از  این  به  تفصیل  فروع  نمی‌پردازیم‌.

*

این  درس  با  دل  و  جرأت  بخشیدن  بر کار جهاد،  با  همۀ  دردها  و  خستگیهائی ‌که  دارد،  به  پایان  آورده  می‌شود.  در  ایـن  باره،  دلهـای  ایـماندار  با  پسودۀ  ژرف  الهامگرانه‌ای  پسوده  و  لمس  می‏‎گردد.  بگونه‌ای  که  اعـماق  چنین  دلهـائی  را  می‌پساید،  و  نـور  قوی  و  نیرومندی  را  بر  راهها  و  هدفها  و  فرجامها  می‌افکند  و  متوجّه  می‌نماید:

(وَلاَ تَهِنُواْ فِی ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) (104)

در  جستجوی  قوم  (‌کافری  که  اعلان  جنگ  نـموده‌انـد  و  می‌کوشند  از  همه  سو  بر  شما  تاخت  آورنـد)  سستی  مکـنید  (‌و  پـیوسته  در  کمین  ایشـان  بـاشید  و  بـا  آنـان  برزمید)‌.  اگر  (‌از  جنگ  و  جراحات‌)  درد  می‌کشید،  آنان  هم  مثل  شما  درد  می‏کشند  و  رنـج  مـی‌برند.  (‌ولی  فرق  شـما  و  ایشـان  در  ایـن  است  کـه‌)  شمـا  چـیزی  از  خدا  می‌خواهید  که  آنان  نمی‌خواهند  (‌و  آن  رضای  الله  و  بهشت  جاویدان  است‌)  و  خداوند  آگاه  (‌از  اعمال  شما  و  اعمال  آنان‌،  و)  حکیم  است  (‌و  به  هر  یک  از  شما  و  ایشان  سزا  و  جزای  کارتان  را  می‌دهد)‌.

ایــنها  واژه‌هـای  کـمی  هستند.  ولی  خط  سـیرهای  قاطعانه‌ای  را  پیش  روی  می‏‎گذارند،  و  پرده  از  فاصلۀ  بسـیار  دور  و  جـدا  از  هـمدیگر  دو  جبهۀ  مـتفاوت  برمی‏دارند.  مؤمنان‌،  دردها  و  رنجها  و  زخمهای  کارزار  را  می‏بینند،  ولی  تنها  ایشان  نیـستند که  دردها  و  رنجها  و  زخمها  مـتوجّه  ایشان  مـی‌گردد.  دشـمنانشان  هم  درد  می‌کشند  و  زخمی  می‌شوند  و  به  شدّت  و  محنت ‌گرفتار  می‌آیند  ...  امّا  میان  مؤمنان  و کافران  فرق  بسیار  است‌.  مؤمنان  با  جهادی‌ که  می‌کنند  رو  به  خدا  می‌کنند  و  جهادشان  برای  رضای  یزدان  است‌.  جزای  خود  را  هم  از  آستانۀ  خدا  می‏‎طلبند  و  در  پیشگاه  او  می‌جویند.  امّا  کافران  عمرشان  هدر  مـی‌رود  و  وجـودشان  ضائع  می‌شود.  رو  به  خدا  نمی‌کنند  و  نمی‌روند،  و  از  آستانۀ  یزدان‌،  نـه  در  ایـن  جهان  و  نـه  در  آن  جهان‌،  چیزی  نمی‌خواهند  و  نمی‌طلبند.

وقتی ‌که‌ کافران  با  وجود  این  بر  جنگ  و  رزم  پافشاری  می‌کنند،  مؤمنان  را  سزا  است‌ که  بیش  از  آنان  بر کارزار  و  پیکار  پافشاری‌ کنند  و  اصرار  ورزند.  وقتی‌ که‌ کافران  دردها  و  رنجها  را  تحمّل  می‌کنند،  شایستۀ  مؤمنان  است  که  در  برابر  دردها  و  رنجهائی‌ که  بدنشان  می‌رسد،  صبر  و  شکیبائی  بیشتری  داشـته  باشند.  هـمچنین  سـزاوار  مؤمنان  است‌ که  دست  از  جستجوی ‌کافران  و  تـعقیب  کردن  ایشان  و  دنباله  روان  آنان  لحظه‌ای  بازنایستند  تا  این‌ که  نیرو  و  شکوهی  برایشان  نماند،  و  دیگر  نتوانـند  مؤمنی  را  از  دین  برگردانند  و  به ‌کسی  اذیت  و  آزاری  برسانند،  و  پرستش  و کرنش‌،  در  برابر  خدا  باشد  و  بس.  این  است  برتری  عقیدۀ  به  خدا  در هرگونه  مبارزه  و هر  نوع  پیکاری.  لحظه‌هائی  پیش  می‌آید که  در  آنها  رنج  و  سختی  بر  تاب  و  توان‌،  و  درد  و  ناراحتی  بر  قدرت  تحمّل‌،  افزون  می‌شود.  دل  انسـان  به  مدد  و  یـاری  یزدانی‌،  و  زاد  و  توشۀ  معنوی  ربّانی‌،  نیازمند  می‏‎گردد.  در  اینجا  است‌ که  چشمۀ  رحمت  مدد  و  یاری  یـزدانی  جـوشیدن  می‏‎گیرد،  و  زاد  و  تـوشۀ  معنوی  ربّانی  درمی‌رسد.

این  رهنمود  در  میدان  رزم  و  پیکار  برابر  فـرا  رسیده  است‌.  رزم  و  پیکاری‌ که  جنگجویان  هر  دو گروه‌،  در  آن  درد  و  رنج  دیده‌اند.  زیرا  هر  دو  دسـته  اسلحۀ  خـود  را  برداشته‌اند  و  با  یکدیگر  به  جنگ  و کارزار  پرداخته‌اند.  امّا گاهی  پـیش  مـی‌آید که  در  آن  مؤمنان  در  رزم  و  پیکاری  شرکت  می‌کنند  و  قوای  دو  طرف  برابر  نبوده  و  مؤمنان  بسی ‌کمتر  از  دیگرانند.  ولی  مهم  نیست‌؛  قاعده  تغییر  نمی‌کند.  زیرا  باطل  هرگز  در  امان  نـمی‌ماند،  هر  چند که  به  ظاهر  چیره  و  غالب‌گشته  باشد.  باطل  به  بلاها  و  رنجها  در  داخل  خود گرفتار  می آ‌ید،  و  بر اثر تناقضات  و  اختلافات  داخلی‌،  و کشمکش  برخی  با  بعضی‌،  و  از  آنجا که  باطل  با  سرشت  اشیاء  و  ساختار  پـدیده‌ها  ناسازگار  است‌،  از  درون  می‌پو‌سد  و  سرنگون  می‏‎گردد.  در  این  صورت‌، ‌گروه  مؤمنان  باید  صبر  و  تحمّل  داشته  باشند،  و  فرو  نیفتند.  باید  بدانند که  اگر  به  درد  و  رنج  گرفتارند،  دشمنانشان  نیز  به  درد  و  رنج‌ گرفتارند.  ولی  درد  و  رنجها  متفاوتند،  و  زخمها گوناگونند:

(وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ ).

شما  از  خدا  چیز‌ی  می‌خواهید  که  آنان  نمی‌خواهند  (‌و  آن  رضای  یزدان  و  بهشت  جاویدان  است‌)‌.

این  هم  مایۀ  آرامش  شگرفی‌،  و  تسلّی  خاطر  شگفتی  است  ...  دو  راهۀ  جدائی  همین  است‌.

(وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) .

خداوند  آگاه  (‌از  اعمال  شما  و  اعمال  آنان‌،  و)  حکیم  است  (‌و  به  هر  یک  از  شما  و  ایشـان  سـزا  و  جزای  کـارتان  را  می‌دهد)‌.

خدا  می داند  چه  احساسات  و  تفکّراتـی  در  دلها  مـوج  می‌زند  و  مـتلاطم  است‌.  یـزدان  برای  نـفس  انسان  توصیف  می‌کند  چیزی  را که  از  خوشیها  و  نـاخوشیها  و  دردها  و  شادیها  دوست  می‌دارد!

---

^[1] نویسندۀ  مصاببح  السنه  آن  را  روایت ‌کـرده  است  و  از  جملۀ  احادیث  صحیح  بشمار آورده  است‌. (‌مؤلف‌) 

^[2]  دنبالۀ  حد‌یث  را  بدین  شکل  نیز  ذکر کرده ا‌ند:  (‌...  فمن ‌ترک  و‌احدةً  منهنّ‌ کان ‌کافراً  حلال  الدّم‌)‌.  ...کسی ‌که  یکی  ا‌ز  اینها  را  ترک‌ کند، ‌کافر  بشمار  است ‌و خون ‌او حلال  خواهد  بود...  برخی ‌هم  چنین  جمله‌ای  را به  آخر  حدیث  افزو‌ده‌اند:  (‌...  و ‌الجهادو ‌الصدقةٌ، ‌من  العمل  الصالح  )‌.  ...  جهاد و  احسان  از زمرۀ ‌کارهای  خوب‌ و شایسته‌اند.  (‌مراجعه  شود  به‌:  جامع  الاحادیث‌،  سیوطی‌،  جلد  سوم،  حدیث‌:  ٩٩٥٩‌و  ٩٩96).  (‌مترجم‌)

^[3]  احکام  القرآن:  تألیف  جصّاص‌،  جزء  دوم‌،  صـفحه  ٣٠٧و  308،  چاپ  بهیه‌.

تفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 113-105

سوره‌ی نساء آیه‌ی 113-105

 (إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیماً (105) وَاسْتَغْفِرِ اللّهَ إِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (106) وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّاناً أَثِیماً (107) یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطاً (108) هَاأَنتُمْ هَـؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَمَن یُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَم مَّن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً (109) وَمَن یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَّحِیماً (110) وَمَن یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً (111) وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً ( (112) وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّآئِفَةٌ مُّنْهُمْ أَن یُضِلُّوکَ وَمَا یُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا یَضُرُّونَکَ مِن شَیْءٍ وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً) (113)

این  آیه‌ها  داستانی  را  روایت  می‌دارند که  همانندی  در  زمین  ندارد.  انسانها  هم  همسانی  برای  آن  سراغ  ندارند.  این  داستان  به  تنهائی‌ گواه  است ‌که  این  قرآن  و  این  دین‌،  قطعاً  باید  از  جانب  خدا  باشد.  زیرا  انسانها  هر  انـدازه  اندیشه‌های  آنان  بالا  رود،  و  روحهایشان  صاف  و  پاک  شود،  و  سرشتهایشان  راست  و  درست‌ گردد،  نمی‌توانند  خود  را  بدان  سطحی  برسانند که  این  آیه‌ها  بدان  اشارت  دارد،  مگر  در  پرتو  وحی  الهی‌.  آن  سطحی که  خطّی  را  بر  بالای  افق  ترسیم  مـی‌کند که  انسـانها  هنوز  بدان  نرسیده‌اند  مگر  در  سایۀ  این  برنامۀ  آسمانی‌.  کسی  هم  هرگز  نمی‌تواند  بدانجا  صعو‌د کند  و  خویشتن  را  بدان  مکان  والا  و  بالا  برساند،  مگر  در  سایۀ  ایـن  برنامۀ  آسمانی‌.

در  آن  هـنگا‌م‌ که  یـهودیان  در  مـدینه  هـمۀ  تـیرهای  مسمومی  را که  در  تیردان  پست  خود  داشتند  به  سوی  اسلام  و  مسلمانان  می‌انداختند،  آن  تـیرهائی‌ که  ایـن  سوره  و  سوره‌های  بقره  و  آل‌عمران  چندی  از  آنها  را  و  زخـمهای‌ کـاری  آنها  را  در  صف  مسـلمانان  بیان  مـی‌دارند...  در  آن  هنگام‌ که  یـهودیان  دروغـها  و  نارواهائی  را  می‌پراکندند،  و  مشرکان  را  بر  ضدّ  مؤمنان  تـحریک  مـی‌کردند  و  بــرمیشورانـدند،  و  راهـهای  گوناگونی  را  بدیشان  نشان  میدادند  و  نقشه‌ها  برایشان  می‌کشیدند،  و  شائعه‌پراکـنی‌ها  می‌کردند،  و  خردها  را  گمراه  مـی‌نمودند،  و  دربارۀ  وحی  و  مـقام  رهبری  پیغمبری  شکّ‌اندازی  می‌کردند  و  به  دلها  در  بارۀ  اسلام  گمانها  می‌افکندند،  و  می‌کوشیدند که  جامعۀ  اسلامی  را  از  درون  متلاشی  سازند  ...  در  آن  هنگام ‌که  دشمنان  مسلمانان  را  بر  ضدّ  مؤمنان  متحّد  می‌ساختند  و  ایشان  را  تحریک  و  ترغیب  می‌نمودند که  از  بیرون  بر  مؤمنان  بتازند  و کارشان  را  بسازند.  آن  هم  در  حالی‌که  هنوز  اسلام  نوپا  و  نورس  بود،  و  آثار رسوبات  و  ته‌نشستهای  جاهلیّت  در  د‌رون  نفسها  بر  جای  بود،  و  پـیوندهای  خویشاوندی  و  مصلحت‌جوئی  در  میان  مسلمانان  و  میان  برخی  از  مشرکان  و  منافقان  و  خود  یهودیان‌،  موجود  و  پایدار  بود،  و  خطر  حقیقی  برای  پـیوند  مسـلمانان  و  همآهنگی  ایشان  بشمار  می‌آید  ...  در  چنین  اوقات  تنگ  و خطرناک  و  بس  حسّـاس‌،  ایـن  آیه‌ها  جملگی  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  برای‌ گروه  مسلمانان‌،  نازل  می‌گردد  تا  حــقّ  را  به  یک  مرد  یـهودی  بدهد  و  داد  او  را که  ستمگرانه  به  دزدی  متهمّ ‌گشته  است  از دیگر‌ان  بگیرد،  و  کسانی  را  خوار  بدارد که  بر  ضدّ  او  رایزنی ‌کرده‌اند  و  برای  متهمّ ‌کردن  او  دست  به  یکی  شده‌اند.  آنان ‌که  چنین  کرده  بودند،  خانواده‌ای  از  انصار  مدینه  بودند.  انصار  هم  در  آن  روز،  توشه  و  ابزار  جنگ  و  سپاهیان  و  لشکریان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌برای  مقاومت  با  این  نیرنگهای  موجود  در  پیرامون  او،  و  دوز  و کلکهائی  بودند که  دربارۀ  پیغمبری  و  آئین  و  عقیدۀ  جدید  به  راه  افکنده  بودند.  وه ‌که  ایـن  آئین  در  چه  مرتبه‌ای  از  باکی  و  دادگری  و  والائی  قرار  دارد! کدام  سخن  می تواند  آن  اندازه  اوج‌ گیرد که  بتواند  این  مرتبۀ  والا  را  توصیف‌ کند؟  آخر  هر  سخنی  و  هر  حاشیه‌ای  و  هر  پیروی،  از  توصیف  بلندای  ایـن  اوج  شگرف‌،  عاجز  و  درمانده  است‌!  بلندائی  است ‌که  انسانها  نه  فقط  به ‌تنهائی  بدان  نمی‌رسند،  بلکه  به  تنهائی  آن  را  هم  نخواهند  شناخت‌!  برای  رسیدن  بدین  بلندای  والا،  تنها  باید  برنامۀ  یزدانی  دستگیر  و  رهنمون  مردمان  شود،  تا  پلّه  پلّه  بالا  و  بالاتر  روند،  و  بدان  افق  عالی  شریف  نورانی  برسند  و  در  آن  بغنوند!

داستانی ‌که  از  چند  مرجع  و  مصدر،  دربارۀ  نـزول  ایـن  آیات  روایت  شده  است  این  است ‌که‌:  چـند  نـفری  از  انصار  -  قتاده  پسر  نعمان‌،  و  عموی  او  رفاعه  -  در  یکی 

از  غزوه‌ها  در  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم به  جهاد  پرداخـتند.  زرهی  از  یکی  از  آنان  به  نام  (‌رفاعه‌) ‌گم ‌گردید.  نسبت  به  یکی  از  انصار که  از  خانواده‌ا‌ی  به  نام  (‌بنو  أبـیرق‌)  بود،  بدگمان  شـدند.  صــاحب  زره  به  خـدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمد  و  عرض ‌کرد:  طعمه  پسر  ابیرق  زره  مرا  دزدیده  است  ...  در  روایت  دیگری  آمده  است‌ که  دزد  بشیر  پسر  أ‌بیرق  نام  داشته  است‌.  در  ایـن  روایت  گفته  شده  است‌:  بشیر  پسر  ابیرق  منافق  بوده  است  و  در  نکوهش  اصحاب  شعر  می‌سروده  است  و  آن  را  به  یکی  از  عربها  نسبت  می‌داده  است  ...  هنگامی‌ که  دزد  متوجّه  شکایت‌ گردید،  زره  را  برداشت  و  آن  را  به  خانۀ  یک  شخص  یهود‌ی  به  نام  زید  پسر  سمین  انداخت‌.  به  تنی  چند  از  افراد  قبیلۀ  خود گفت‌:  من  زره  را  پنهان‌ کرده‌ام  و  آن  را  به  خانۀ  فلان ‌کس  انداخته‌ام‌.  زره  را  در  خانه  او  پیدا  خواهند کرد.  به  پیش  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ بروید  و  بگوئید:  ای  پیغمبر  خدا،  دوست  ما  پاک  و  بیگناه  است‌. کسی‌ که  زره  را  دزدیده  است  فلان ‌کس  است‌.  ما  از  ایـن  دزدی  آگاهیم.  د‌ر  پیش  مردمان  عذر  دوست  ما  را  بپذیر  و  از  او  جانبداری  و  دفاع  فرما.  زیرا  اگر  به  خاطر  تو  یزدان  او  را  پاک  و  بیگناه  قلمداد  نفرماید،  هلاک  می‏‎گردد.  هنگامی  که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌آگاهی  پیدا کرد که  زره  در  خانۀ  یکی  از  یهودیان  است‌،  پا شد  و  ابن  أ‌بیرق  را  تبرئه‌ کرد  و  در  میان  مردمان  او  را  معذور  داشت‌!  خانوادۀ  ابن  أبیرق‌،  پیش  از  ا‌ین ‌که  زره  در  خانۀ  مرد  یهودی  پیدا  شود،  به  پیغمبر   صلّی الله علیه وآله وسلّم  عرض ‌کرده  بودند که  قتاده  پسر  نعمان  و  عموی  او  به  افراد  خانوداۀ  مسلمان  و  صالحی  از  ما،  بدون  دلیل  و  حجّت‌،  تهمت  دزدی  زده‌اند.  قـتاده  نـقل  می کند  و  می‌گوید:  به  خدمت  پیغمبر صلّی الله‌ علیه وآله وسلّم   آمدم  و  با  او  به  سخن  پرداختم‌.  فرمود:

(عمدت الى إهل بیت یذکر منهم إسلام وصلاح وترمیهم بالسرقة على غیر ثبت ولا بینة ؟).

به  میان  افراد  خانواده‌ای  می‌روی  که  گویند  مسـلمان  و  صالح  هستند،  و  بدیشان  تهمت  دزدی  مـی‌زنی‌،  بـدون  این  که  دلیل  و  برهانی  در  میان  باشد؟‌.

قتاده  می‌گوید:  به  خانه  برگشتم.  دوست  می‌د‌اشتم  از  بخشی  از  اموال  خود  صرف  نظر  می‌کردم  و  با  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  این  باره  صحبت  نمی‌کردم‌.  عمویم  رفاعه  به  پیش  من  آ‌مد  و گفت‌:  برادرزاده‌ام  چه ‌کار کرده‌ای‌؟  آنچه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ به  من‌ گفته  بود،  برای  او  بیان  کردم‌. گفت‌:  یاور  و  مددکار،  خدا  است‌!  چیزی  نگذشت  که  این  آیه  نازل  شد:

(إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیماً) (105)

ما  کتاب  (‌قرآن  را  که  مشـتمل  بـر  حـقّ  و  بیانگر  هـر  آن  چیزی  است  که  حقّ  است‌)  به  حقّ  بر  تو  نازل  کرده‌ایم  تا  (‌مشعل  راه  هدایت  بـاشد  و  بدان‌)  میان  مردمان  طبق  آنـچه  خدا  به  تو  نشان  داده  است  داوری  کنی  و  مـدافع  خائنان  مباش‌.

مراد  از  (‌خائِنینَ  )‌.  بنی ‌أبیرق  است‌.  و  (خَصِیماً)  به  معنی  :  وکیل  و  مدافع  و  طرفدار ایشان  است‌.  (‌اسْتَـغْفِر  اللهَ  )‌.  طلب  آمرزش  کن  از  آنچه  به  قتاده گفتی‌.  (‌انّ  اللهَ ‌کانَ ‌غفو‌راً  رَحیماً  )  ...  (  و  لا تُجادِلْ  عَـنِ  الّذ‌ینَ  یَختانُونَ ‌أنْفُسَهُمْ  ) ‌. تا  واژۀ  (‌رَحیماً  )‌.  یعنی  اگر ‌از  خـدا  طلب  آمـرزش  می‌کردند،  خـدا گناهانشان  را می بخشید . ( ‌َو مَـنْ  یکْسِبْ اثماً فا‌نّما  یَکْسَـبُهُ  علی ‌نَفْسِه )‌.  تا  می‌رسد  به  (‌ا‌ثماً ‌مُبیناً  )  ...  (‌وَ لَوْ ‌لا فَضْلُ  اللهِ  عَلَیْکَ  وَ رَحْمَتُهُ‌)‌.  تا  می‌رسد  به‌:  (‌فَسَوْفَ ‌نُؤْ تیهِ  أجْـراً  عَظیماً  )‌...  زمـانی  که  قـرآن  نازل  شد،  پیغمبر صلّی الله‌ علیه وآله وسلّم ‌اسـلحه  را  آورد  و  آن  را  به  رفاعه  برگرداند.  قتاده‌ گفته  است‌:  هنگامی ‌که  اسلحه  را  به  پیش  عمویم‌ که  در  زمان  جاهلیّت  پیر  مرد کو‌ری  -  یا  دارای  چشمان‌ کم  سوئی  - ‌بود  و دربارۀ  مسلمان  شدن‌ او شکّ  و گمان  داشتم‌،  آوردم‌،‌ گفت‌:  برادرزاده‌ام  این  در  راه  خدا  است‌.  د‌یگر  دانستم  او  مسلمان  راستینی  است‌.  زمانی ‌که  قرآن  نازل  شد،  بشیر به  مشرکان  پیوست.  خداوند  نازل  فرمود:

(وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیراً (115) إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (116)

کسی  که  با  پیغمبر  دشمنانگی  کـند،  بـعد  از  آن  کـه  (‌راه‌)  هدایت  (‌از  راه  ضـلالت  برای  او)  روشن  شده  است‌،  و  (‌راهی‌)  جز  راه  مـؤمنان  در  پـیش  گیرد،  او  را  بـه  هـمان  جهتی  که  (‌به  دوزخ  منتهی  می‌شود  و)  دوستش  داشته  است  رهنمود  می‌گردانـیم  (‌و  بـا  همان  کـافرانـی  همدم  می‌نمائیم  که  ایشـان  را  بـه  دوسـتی  گرفته  است‌)  و  بـه  دوزخش  داخـل  می‌گردانیم  و  بـا  آن  مـی‌سوزانیم‌،  و  دوزخ  چه  بـد  جایگاهی  است‌!  بیگمان  خداوند  شرک  ورزیدن  به  خود  را  (‌از  کسی‌)  نمی‌آمرزد  و  بلکه  پائین‌تر  از  آن  را  از  هـر  کس  که  بــخواهـد  (‌و  صـلاح  بداند)  می‌بخشد.  هر  که  برای  خدا  انباز  بگیرد،  به  راستی  بسی  گمراه  گشته  است  (‌و  خیلی  از  حق  پرت  شده  است‌)‌.

مسأله  تنها  تبرئه  بیگناهی  نبود  و  بس.  بـیگناهی ‌که  گروهی  دست  به  دست  یکدیگر  داده  بودند  تا  او  را  متّهم  کنند.  هر  چند که  تبرئه  بیگناهی ‌کار  بزرگی  و  ارزشمندی  در  پیشگاه  خدا  است‌.  بلکه  مسأله  مهمّ‌تر  و  بزرگتر  از  این  بود.  مراد  ترازوئی  بود که  با  هوا  و  هوس،  و  به  خاطر  نــژادگـرائی  و  خویشاوندی‌،  بدین  سو  و  آن  سو  نمی‌گراید،  و  به  خاطر  دوستی  و  دشمنانگی  بالا  و  پائین  نمی‌افتد،  و  همراه  با  شرائط  و  احوال  و  اوضاع  مختلف  و  گوناکون‌،‌ کج  و  راست  نمی‌گردد  و  دگرگون  نمی‌شود.  مسأله  این  بود که  جامعۀ  جدید  و  نوپا  پـاک‌ گـردد،  و  عناصر  ضعف  بشری  چاره‌جوئی  شود،  و  ته‌نشستهای  جاهلیّت  و  تعصّب  -  تعصّب  به  هر  شکلی‌ که  باشد،  حتّی  تعصّب  مذهبی  و  عقیده  و  آئین‌،  وقتی‌ که‌ کار  مربوط  به  پابرجائی  دادگری  در  میان  مـردمان  باشد  -  از  مـیان  برداشته  شود.  مسألۀ  پابرجائی  این  جامعۀ  تازه‌،  و  یگانه  در  سراسر  تاریخ  بشری،  بر  قاعدۀ  پـاک  و  پـاکیزه  و  استوار  و  پایداری  بود که  خودرایی  و  مصلحت  جوئی  و  تعصّب  آن  را  نیالاید،  و  هواها  و  هوسها  و  آرزوها  و  خواستها  و  لذائذ  و شهوات‌،  آن  را  بدین  سو و آن  سو  متمایل  ننماید.

سببهای  زیادی  برای  چشم  پوشی  از  این  حادثه‌،  یا  دست  کم  سخت  نگرفتن  در آن  و شائع  و  برملا نکردن  آن  در  انظار  مردمان‌،  وجود  داشت‌.  یا  بهتر  بگوئیم‌:  بهانه‌های  بیشماری  در  پیش  بود که  با  هر  یک  از آنها  بتوان  از  این  رخداد  صرف  نظر کرد،  و  این  چنین  سخت  و  بی‌پرده  در  میان  مردمان  مطرح  و گشوده  نشود.

اگر  اعتبارات  زمینی  قاضـی  و  حاکم  بود،  و  اگر  قوانین  انسانها  و  معیارهای  آنان‌،  مرجع  این  برنامه  بود،  سببهای  بیشماری  و  بهانه‌های  زیادی  وجود  داشت‌.

مثلاً همین  یک  سبب  و بهانۀ  روشن  و  بزرگ،  بس  بود  که‌:  متّهم  (‌یک  یهودی‌)  است‌!  یـهودیان  چه  کسـانی  بودند؟  یهودیان ‌کسانی  بودند که  هیچ  تیر  زهرآگین  و  مسمو‌می  نمی‌داشتند،  مگر  این ‌که  آن  را  در  جنگ  با  اسلام  و  مسلمین  بکار  می‏بردند  و  می‌انـداختند.  یهودیانی‌ که  در  آن  زمان‌،  مسلمانان  بدترین  بلاها  و  بزرگ‌ترین  رنـجها  را  از  دست  ایشـان  مـی‌دیدند  و  می‌چشیدند  -  البتّه  خدا  خواسته  است‌ که  در  هر  زمانی  چنین  باشد  -‌ یهودیانی‌ که  نه  حقّی  و  نه  عـدلی  و  نـه  انصافی  می‌شناسند،  و  نه  اعتبار  و  ارزشی  برای  هیچیک  از  ارزشهای  اخلاقی‌،  در  عملکرد  با  مؤمنان  و  رفتار  با  مسلمـانان‌،  اصلاً  قائل  هستند.

سبب  دیگری  هم  وجود  داشت  و  بهانۀ  دومی  هم  بود.  و  آن  این‌ که  حادثۀ  مورد  نظر  در  میان  انصار،  رخ  داده  بود.  انصار  هم  کسانی  بودند کـه  به  مسلمانان  پناه  داده  و  یاریشان‌ کرده  بودند. کسانی  بودند که  ایـن  رخداد  در  میان  برخی  از  خانواده‌هایشان‌ کینه‌توزیها  و  دشمنانگیها  بوجود  می‌آورد.  در  صورتی ‌که  نوک  اتّهام  متوجّه  یک  نفر  یهودی  بود.  چنانکه  دزد  و گناهکار  بشمار  آورده  می‌شد،  اختلاف  برمی‌خاست  و  غائله  پایان  می‌یافت‌.  سبب  سوم  و  بهانۀ  مهمّی  هم  وجود  داشت‌.  و  آن  این  که  تیر  تازه‌ای  به  دست  یهودیان  نـدهند،  تـا  آن  را  به  سوی  انصار  نشانه  رونـد.  چـرا که  انـصار  مـعمولاً  از  همدیگر  دزدی  می‌کردند  و  آن  را  به  یهودیان  نسبتمی‌دادند!  یهودیان  این  کار  دیگر  فرصت  را  از  دست  نمی‌دادند  و  تبرئۀ  یک  نفر  یهودی  و  بزهکاری  شخص  مسلمانی  را  علم  می‌کردند  و  آن  را  مایۀ گول  زدن  دیگران  می‌نمودند.

ولی ‌کار،  برتر  و  والاتر  از  همۀ  اینها  بود.  از  همۀ  ایـن  کارهای  ناحیز  و  معیارهای ‌کوچک‌،  بالاتر  و  فراتر  بود.  البتّه  ناچیز  و کو‌چک  از  دیدگاه  اسلامی  ...کار  تربیت  گروه  مسلمانان  نوپابی  در  میان  بود. گروه  مسلمانانی ‌که  در امر خلیفه‌گری  زمین  و  رهنمود  بشریت  به  پا  خیزند  و  به  انجام  وظیفۀ  خود  بپردازند.  مسلمانان  هم  نمی‌توانند  به  امر  خلیفه‌گری  در  زمین  بپردازند،  و  بشریّت  را  رهنمود  سازند  تا  این‌ که  برنامۀ  ممتاز  و  والائی  ندا‌شته  باشند.  برنامۀ  ممتاز  و  والائی‌ که  از  هـمۀ  برنامه‌های  دیگر  انسانها  ممتازتر  و  والاتر  باشد.  این  خلیفه‌گری  و  رهنمود  برای  مسلمانان  ممکن  می‏‎گردد،  تا  چنین  برنامۀ  ممتاز  و  والائی  در  واقعیّت  زندگی  مسلمانان  پابرجا  و  استوار  نشود،  و  تا  این‌ که  وجودشان ‌کاملاً  زدوده  و  سره  نگردد  و  از  آلایش  نـپالاید  و  هر گونه  ضـعف  نـهانی  انسانی‌،  و  هر گونه  ته‌نشست  جاهلی‌،  از  ژرفای  درونش  برنخیزد  و  به  دور  افکنده  نگردد.  همچنین  این  خلیفه‌گری  و  رهنمود  بشری  به  دست  آنـان  د‌اده  نـمی‌شود،  تا  آن  زمان ‌که  تـرازوی  دادگری  در  دستهایشان  راست  و  درست  نایستد که  با  آن  میان  آدمیزادگان  به  داوری  بپردا‌زند.  آن  ترازوئی‌ که  از  همۀ  ارزشهای  زمینی‌،  و  مصالح  ظاهری  دنیوی‌،  و  شرائط  و  ظروفی ‌که  مردمان  آنها  را  چیزهای  بزرگ  و  سترگ  می‏بینند  و  توان  چشم  پوشی  از  آنها  را  ندارند،  پاک  زدوده  و  پالوده  نشود. 

خداوند  بزرگو‌ار،  ایـن  چنین  رخدادی  را  در  زمان  مشخّصی  و با  ظهور  یک  فرد  یـهودی  در صحنه‌،  به  نمایش  درآ‌ورده  است‌.  فردی  از  یـهود‌یانی‌ که  د‌ر  آن  روزگار  بدترین  شرّ  و  بزرگ‌ترین  بلا  را  در  مدینه  به  مسلمانان  مـی‌رساندند،  و  مشرکان  را  بر  ضدّ  آنـان  تــحریک  مــی‌کردند  و  اتّحاد  مـی‌بخشیدند  و  برمی‌شوراندند،  و  منافقان  موجود  در  میانشان  را  تأ‌یید  و  پشتیبانی  می‌کردند،  و  هرگونه  تیری  را که  ا‌ز  نیرنگ  و  آزمون  و  دانشی‌ که  در  تیردان  داشتند  بیرون  می‌آوردند  و  ان  را  به  سوی  این  آئین ‌نشانه‌گیری  می‌کردند  و  نشانه  می‌رفتند  و  می‌انداختند.

در  آن  هنگام‌که  زندگی  مسلمانان  در  مدینه  بس  تنگ  بود  و  در  تنگنا  قرار  داشت‌،  و  دشـمنی‌ها  از  هـر  سـو  مسلمانان  را ا‌حاطه ‌کرده  بود،  و  در  پشت  سر  همۀ  ایـن  دشمـنی‌ها  و کینه‌توزیها  هم  یـهودیان  نشسـته  بودند  و  دست  آنان  در  آنها  دیده  می‌شد،  در  این  اوضاع  و  احو‌ال  خداوند  چنین  حادثه‌ای  را  می‌آفریند  و  برمی‌گزیند،  تا  به  جماعت  مؤمنان  بگوید  آنچه  را که  می‌خواهد  بگو‌ید،  و  با  آن  بدیشان  بیاموزد  آنچه  را که  می‌خواهد  بدانـان  بیاموزد.

با  توجّه  بدانچه‌ گفته  شد،  حذاقت  و  مهارت  و کیاست  و  سیاست  نمی‌توا‌نست  تنگائی  را  پنهان  سازد که  پـیش  می‌آمد،  و  حال  ناگواری  را  مخفی  دارد که  رخ  می‌داد.  مصلحت  ظاهری  مؤمنان  هم  چنین  چیزی  را  نمی‌طلبید.  شرائط  زمانی  محیط  بر  مسلمانان  هم  با  مراعات  چنین  کاری  سازگار  نبود.

کاری‌ که  بود،‌کـاملاً  خالص  و  جدّی  بود.  احتمال  پنهانکاری  و  نیرنگبازی  دامن  آن  را  نمی‌آلود. کاری ‌که  درمیان  بود،‌ کار  این  برنامۀ  ربّانی  و  اصول  و  ارکان  آن  بود  و  بس‌. کار  ملّتی  در  میان  بود که  آماده  می‌گردید  تا  برخیزد  و  این  برنامۀ  یـزدانی  به  دست ‌گـیرد  و  آن  را  پخش‌ کند. کار  عدالت  در  میان  مردمان  در  میان  بود.  عدالتی‌ که  در  آن  پایه  و  بدان  مایه‌ای  باشد که  مردمان  نتوانند  خود  را  بدان  برسانند.  بلکه  در  پلّه  و  مقامی  باشد  که  مردمان  حتّی  نتوانند  آن  را  بشناسند،  مگر در  پرتو  وحی  آسمانی  و  یاری  الهی‌.

وقتی‌ که  انسان  از  این  قلّۀ  بلند  می‌نگرد  بـه  درّه‌هـای  لمیده  در  دامنۀ  امکنه‌،  و  چشم  می‌اند‌ازد  به  دشتهای  گسترده  در گذر  ازمنه‌،  همۀ  ملّتهای  درازنای  جـهان  را  می‌بیند که  آنجا  هستند.  همه  را  در  دامـنه‌ها  و  دشتها  می‏‎بیند.  بر  میان  درّه‌های  این  قلّۀ  بلند  و  دامنه‌های  لمیده

 و  دشتهای‌ گستردۀ  آن‌،  صخره  سنگهای  فرو  افتاده‌ای  را  می‌بیند که  در  اینجا  و  آنجا  پرت  و  پراکنده  شده‌اند.  صخره  سنگهائی ‌که  زرنگی‌،  ستیزه‌گری‌،  سیاستمداری‌،  هوشیاری‌،  فرزانگی‌،  مهارت‌،  مصلحت  دولت‌،  مصلحت  میهن‌،  مصلحت‌ گروه‌،  ....  و  ...  نام ‌گرفته‌اند،  و  اسمها  و  عنوانهای  دیگری ‌که  پیدا  کرده‌اند.  هنگامی ‌که  انسان  به  زیر  آن  قلّۀ  بلند  بنگرد، ‌کرمهائی  را  می‌بیند که  می‌لولند!  دیگر  باره  چون  بنگر‌د،  نـمونه‌های  مـلّت  مسلمان  را  می‏‎بیند.  آنان  را  می بیند که  تنها  و  تنها  ایشانند کـه  از  دشتها  و  دامنه‌ها  به  سوی  قلّه  در  حرکتند  ...  اینان  درگذر  زمان  پراکنده‌اند،  ولی  به  سوی  بلندای  قـلّه  حرکت  و  تکاپو  می‌کنند،  آن  قلّۀ  سربفلک‌ کشـیده‌ای ‌که  برنامۀ  ممتاز  یزدانی  ایشان  را  رو  بدانجا  رهنمو‌ن  و  روا‌ن‌ کرده  ا‌ست‌.

امّا  آن ‌گندنائی‌ که  در  میان  ملّتهای  جاهلی ‌گذشته  و  حال‌،  آن  را  (‌عدالت‌)  نامیده  و  می‌نامند،  شایان  این  نیست ‌که  سرپوش  آن  را  برداریم،  و  در  چنین  فضای  زیبا  و  هو‌ای  پاک  و  لطیفی‌،  بوی ‌گند  آن  را  پراکنده  نمائیم‌.

*

هم  اینک  به  شرح  نصوص  درس  می‌پردازیم‌:

(إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیماً (105) وَاسْتَغْفِرِ اللّهَ إِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (106) وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّاناً أَثِیماً) (107 ( یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطاً (108) هَاأَنتُمْ هَـؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَمَن یُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَم مَّن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً )(109)

ما  کتاب  (‌قرآن  را  که  مشـتمل  بـر  حقّ  و  بیانگر  هـر  آن  چیزی  است  که  حقّ  است‌)  به  حقّ  بر  تو  نازل  کرده‌ایم  تا  (‌مشعل  راه  هدایت  باشد  و  بـدان‌)  میان  مـردمان  طبق  آنچه  خدا  به  تو  نشان  داده  است  داوری  کنی‌.  و  مـدافـع  خائنان  مباش‌.  و  از  خدا  آمرزش  بخواه‌.  بیگمان  خداوند  بس  آمرزنده  و  مهربان  است  (‌و  مغفرت  و  رحمت  خود  را  شامل  کسانی  می‌کند  که  عفو  خطا  را  از  او  می‌طلبند)‌.  از  کسانی  دفاع  مکن  که  (‌با  ارتکاب  جرائم‌،  در  اصل‌)  بـه  خود  خیانت  می‌کنند.  بیگمان  حداوند  خیانت  کنندگان  گناه  پیشه  را  دوست  نمی‌دارد.  آنان  می‌توانند  خیانت  خود  را  از  مردم  پنهان  دارنـد،  ولی  نمی‌توانند  آن  را  از  خدا  پنهان  دارند  کــه  هـمیشه  بــا  آنـان  است‌.  (‌از  جمله‌)  بدانگاه  که  شبانگاهان  پنهانی  بر  گفتاری  که  (‌تهمت  زدن  به  پاکان  و  بیگناهان  است  و)  خدا  از  آن  خشنود  نیست‌،  متّفق  و  همدست  می‌گردند.  و  خداوند  از  آنچه  می‏‎کنند  کاملاً  آگاه  است‌.  هان‌!  گیرم  که  شما  در  این  دنیا  از  آنان  دفاع  کردید،  در  آخرت  چه  کسی  در  برابر  خدا  از  آنـان  دفاع  می‌کند،  یا  چه  کسی  حافظ  و  یاور  ایشـان  خواهـد  شد؟  

ما  در  این  تعبیر  قرآنی‌،  قاطعیّت  را  احسـاس  می‌کنیم‌.  قاطعیّتی ‌که  از  آن  بوی  خشمی  استشمام  می‌شود که  آتش  آن  به  جانبداری  از  حقّ  درمی‌گیرد.  بوی  طرفداری  از  دادگری  برمی‏خیزد.  بوئی  در  فضای  آیه‌ها  می‌پراکند  و  از  فضای  آنها  هم  فراتر  می‌رود.

نخستین  چیزی‌ که  ایـن  قاطعیّت  را  در  آن  مشاهده  می‌نمابیم‌،  نزول  آیه‌های  قرآنی  است‌ کـه  در  آنـها  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌تذکّر داده  می‌شود که  قرآن  حقّ  است  و در  برگیرندۀ  حقّ  است  و  باید  او  در  میان  مـردم  برابر  رهنمود  آفریدگار  داوری‌ کند  و  فرمان  براند.

به  دنبال  این  تذکّر،  بدو  دستور  داده  می‌شود که  مدافع  خائئان  نباشد  و  از  ایشان  دفاع  و  طرفداری  نکند.  بدو  یادآوری  می‌شود که  از  این  جانبداری  و  دفاع  نیز  از  خدای  آمرزش  بطلبد:

(إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیماً (105) وَاسْتَغْفِرِ اللّهَ إِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً )(106)

ما  کتاب  (‌قرآن  را  که  مشـتمل  بـر  حقّ  و  بیانگر  هـر  آن  چیزی  است  که  حقّ  است‌)  به  حقّ  بر  تو  نازل  کرده‌ایم  تا  (‌مشعل  راه  هدایت  بـاشد  و  بـدان‌)  مـیان  مـردمان  طبق آنچه  خدا  به  تو  نشان  داده  است  داوری  کنی،  و  مـدافـع  خائنان  مباش‌.  و  از  خدا  آمرزش  بخواه‌.  بیگمان  خداوند  بس  آمرزنده  و  مهربان  است  (‌و  مغفرت  و  رحمت  خود  را  شامل  کسانی  می‌کند  که  عفو  خطا  را  از  او  می‌طلبند)‌.  سپس  این  نهی‌،  و  وصف  خائنانی ‌که  پیغمبر صلّر الله علیه وآله وسلّم   از  ایشان  دفاع  کرده  است‌،  تکرار  می‏‎گردد.  بـدو گـفته  می‌شود که  چنین  خائنانی  به  خودشان  خیانت  روا  دیده‌اند.  علّت  تکـرار  ایـن  است ‌که  خداوند  دوست  نمی‌دارد کسی  را که  خیانت  پیشه  و  بزهکار  باشد:

(وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ وکَانَ غَفُوراً رَّحِیماً ).

از  کسانی  دفاع  مکن  که  (‌با  ارتکاب  جرائم‌،  در  اصل‌)  بـه  خود  خیانت  می‌کنند.  بیگمان  خداونـد  خیانت  کنندگان  گناه‌پیشه  را  دوست  نمی‌دارد.

آنان  در  ظاهر  به  دیگران  خیانت ‌کردند،  ولی  در  حقیقت  به  خودشان  خیانت  نمودند.  آنان  قطعاً  به‌ گروه  مؤمنان  و  برنامۀ  ایشان  خیانت  ورزیدند،  و  به  ارکـان  و  اصول  مـؤمنان  خـیانت  روا  داشتند،  ارکان  و  اصولی‌ که  مسلمانان  را  از غیر  مسلمانان  جدا  و  ممتاز  می‌کرد.  به  امانتی  خیانت  ورزیدند که  بر  دوش  همۀ  مؤمنان ‌گذاشته  شده  بود،  و  خـودشان  هم  از  زمـرۀ  مؤمنان  بودند  و  امانتدار  همچون  ایشان  ...  گذشته  از  این‌،  آنان  به  شکل  دیگر‌ی  به  خو‌دشان  خیانت  ورزیدند.  آن  شکل  این  است  که  آنان  راه  بزهکاری  در  پیش‌ گرفتند  و  خویشتن  را  به  گناه  آلودند  و  در  برابر  بزه  و گناه  به  بـدترین ‌کـیفر  مجازات  می‌گردند.  ا‌ز  آنجا که  خدا  از  ایشـان  بدش  می‌آید  و  در  مقابل ‌گناهکاری  عقابشان  می‌نماید،  بدون  شکّ  بدین  وسیله  به  خویشتن  خیانت  ورزیده‌اند.  شکل  دیگری  از  خیانت  آنان  به  خودشان‌،  پلید  و  آلوده‌ کردن  نفس  خود  به  وسیلۀ  نـیرنگهای  شبانه  و  رایـزنیهای  مکّارانه  و  دروغهای  شاخدار  و  خیانتهای  بیشمار  است‌: 

(إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّاناً أَثِیماً) (107)

بیگمان  خداوند  خیانت  کنندگان  گناه  پـیشه  را  دوست  نمی‌دارد.

ا‌ین‌،  عقوبتی  ا‌ست  بالاتر  از  هر  عقوبتی.  چنین  عقوبتی  در کنار  خود  چیز  دیگری  را  الهام  می‌کند.  زیرا کسـانی  که  خدا  ایشان  را  دوست  نداشـته  باشد،  برای ‌کسـی  درست  نیست ‌که  از  آنان  دفاع  و  جانبداری ‌کند.  خدا  ایشان  را  به  خاطر گناه  و  خیانت  دوست  نمی‌دارد!

به  دنبال  بیا‌ن ‌گناه  و  خیانت  آنان‌،  رفتار  زشت  چـنین  خائنان ‌گناه‌ پیشه‌ای‌،  به  صورت  بسیار  نفرت‌انگیزی  به  تصویر کشیده  می شود:

) یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ).

 آنان  می‌توانند  خیانت  خود  را  از  مردم  پنهان  دارند،  ولی  نمی‌توانند آن  را  از  خدا  پنهان  دارند  که  همیشه  بـا آنـان  است‌.  (‌از  جمله‌)  بدانگاه  که  شبانگاهان  پنهانی  بر  گفتاری  که  (‌تهمت  زدن  به  پاکان  و  بیگناهان  است  و)  خدا  از  آن  خوشنود  نیست‌،  متّفق  و  همدست  می‌گردند.

این  شکل  زشت  و  ننگینی ‌که  به  تصویر کشیده  می‌شود،  باعث  بیزاری  و  چندش  است  و منتهی  به  تحقیر و  تـمسخر  می‏‎گردد.  زشت  و  ننگین  است  چون  در  آن  ضعف  و  سستی  و کجی  و کژی  است‌.  آنان  شبانه  به ‌کید  و  نیرنگ  می‌نشینند،  و  به  رایزنی  مکّارانه  و  خیانت  ناجو‌انمردانه  می‌پردازند.  این  زشتکاریها  و  پـلشتیها  را  از  مردم  پنهان  می‌سازند.  در  صورتی‌ که  آدمیزادگان  برای  ایشـان  صاحب  نـفعی  و  یا  زیـانی  نیـستند.  در  صورتی ‌که  کسی‌ که  سود  و  زیـان  در  دست  او  است  همیشه  با  ایشان  است‌،  بویژه  در  آن  زمان‌ که  شبانه  به  نیرنگ  می نشینند  و  طرحهای  خائنانه  درمی‌اندازنـد  و  نقشه‌های  ناجوانـمردا‌نه  مـی‌کشند.  یـزدان  از  حال  و  اموالشان  آگاه  است‌،  بدانگاه‌ که  نـیّتهای  پلیدشان  را  پنهان  می‌دارند  و  از  همکاران  خودشان  می‌خواهند که  انـدیشه‌هائی  را  پنهان  سـازند که  در کتمان  آنها  کوشند.  یزدان  آگاه  از ایشان  است‌،  بدان  هنگام‌ که  سخنان  را  پیچ  می‌دهند  و کج  می‌کنند!  آیا کدام  موقعیّت  بیش  این  موقعیّت  منتهی  به  پستی  و  ناروا  و  تمسخر  و  استهزاء  می‌گردد؟

(وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطاً) (108)

خداوند  از  آنچه  می‌کنند  کاملاً  آگاه  است‌.

خداوند  از  همه  چیز،  بطور کلّی  و  جزئی‌،  و  بگونۀ  مختصر  و  مشروح‌،  آگاه  است‌.  پس  آنچه  را که  شبانه  به  دل  می‌گیرند،  و  نیرنگ  و  توطئه‌ای  را که  می چینند،  آن  را  به‌کجا  می‌برند؟!  آن‌ گاه‌ که  به  رایـزنی  و  تدبیر  می‌نشینند  و  بر کاری  در  دل  شب  تصمیم  می‏‎گیرند،  خدا  با  ایشان  است‌.  خدا  آگاه  از  همه  چیز  است‌.  ایشان  زیر  نظر  دیدگان  خدایند،  و  در  قبضۀ  قدرت  اویند.

حمله  به‌ کسـانی  ادامه  دارد که  از  خائنان  دفـاع  و  جانبداری  می‌کنند،  حملۀ  تندی ‌که  از  آن  بوی  خشـم  استشمام  می‌شود:

(هَاأَنتُمْ هَـؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَمَن یُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَم مَّن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً) (109)

 هان‌! گیرم  که ‌شما در  این  دنیا  از آنان  دفاع  کردید،  در  آخرت  چه  کسی  در  برابر  خدا  از آنان  دفاع  می‌کند،  یا  چه  کسی  حافظ  و  یاور  ایشان  خواهد  شد؟‌.

خداوندا!  روز  قیامت  نه‌ کسی  از  ایشان  دفاع  می‌کند،  و  نه ‌کسی  حافظ  و  یاور  ایشان  می‏‎گردد.  در  این  دنیا  دفاع  از  ایشان  چه  سودی  دارد،  در  حالی‌که  در  روز  سخت  قیامت  از  ایشان  بلا  و  زیانی  را  بدور  نمی‌دارد؟

*

پس  از  این  حملۀ  خشم  آلود  به  خائنان‌ گناه  پـیشه‌،  و  سرزنش  تند کسانی‌ که  از آنان  به  دفاع  می‌پردازند  و  جانبداری  می‌کنند،  بیان  قواعد  عامی  می‌آید  دربارۀ  چنین‌ کاری  و  پیآمدهای  آن‌،  و  حساب  و کتاب  و کیفر  مربوط  بدان.  بویژه  از  قاعدۀ ‌کیفر  عامّ  صحبت  می‌شود،  قاعدۀ  دادگرانه‌ای ‌که  خدا  با  آن  با  بندگان  رفتار  می‌کند،  و  از  بندگان  می‌خواهد که  بکوشند  در رفتار  با  یکدیگر  و  بازرگانی  میان  خود،  از  آن  تقلید  و  پـیروی ‌کنند،  و  خویشتن  را  با  خلق  و  خوی  خدا کـه  دادگـری  است‌،  در  رفتار  و  بازرگانی  خویش  بیارایند  و  خوگر  نمایند:

(یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَّحِیماً (110) وَمَن یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً (111) وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً )(112)

هر کس  که  کار بدی  بکند  یا  (‌با  ارتکاب  معاصی‌)  بر  خود  ستم  کند،  سپس  (‌دست  دعا به‌سوی  خدا  بردارد  و )‌ از  خدا  آمرزش  بطلبد،  (‌از  آنجا  که  درگاه  توبه  همیشه  بـاز  است‌)  خدا  را  آمرزندۀ  (‌گناهان  خویش  و)  مـهربان  (‌در  حقّ  خود)  خواهد  یافت.  هر  که ‌گناهی  بکند،  تنها  آن  را  به  زیان  خود  می‌کند  (‌و  ضرر  آن  متوجّه  شخص  گناهکار  می‌شود)  و  خدا  آگاه  (‌از  عمال  همگان  و)  حکیم  است  (‌و  هر گونه  که  حکمتش  اقتضاء  کند،  بندگان  را  عذاب  میدهد  یا  قلم  عفو  بـر  گناهانشان  مـی‌کشد)‌.  هـر  کس  دچـار  لغزشی  شود  یا  گناهی  بکند،  سپس  آن  را  به  بیگناهی  نسبت  دهد،  به  راستی  بهتان  و  گناه  آشکاری  مرتکب  شده  است‌.

اینها  فقط  سه  آیه‌اند،  ولی  مشتمل  بر اصول  و  قواعـد  کلّیی  هستند که  برابر  آنها،  خدا  با  بندگانش  رفتار  می‌کند،  و  بندگان  با  همدیگر  رفتار  مـی‌نمایند،  و  بر  اساس  آنها  بندگان  با  خدا  رفتار می‌کنند  و دچار  عذاب  و  عقاب  نمی‌شوند.

آیۀ  نخستین  درگاه  توبه  را  بر  دو  لنگه  باز  می‌کند،  و  درگاه  مغفرت  را  با  تمام  فراخی  و  وسعتی ‌که  دارد  باز  می‏‎گذارد،  و  هر گناهکار توبه‌ کاری  را  به  عفو  و  قبول  امیدوار  می‌نماید:

(وَمَن یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَّحِیماً) (110)

هر  کس  که  کار  بدی  بکند  یا  (‌با  ارتکاب  معاصی‌)  بر  خود  ستم  کند،  سپس  (‌دست  دعا  به  سوی  حدا  بـردارد  و)  ار  خدا  آمرزش  بطلبد،  (‌از  آنجا  که  درگاه  توبه  همیشه  بـاز  است‌)  خدا  را  آمرزندۀ  (‌گناهان  خـویش  و)  مهربان  (‌در  حقّ  خود)  خواهد  یافت‌.

خداوند  بزرگوار  برای  آمرزش  و  مهرورزی  آمـاده  است‌.  هر  وقت ‌کسی  طلب  آمرزش‌ کند  و  توبه  نماید، خدا  او  را  می‌آمرزد  و  بدو  رحم  می‌کند. کسی ‌که ‌کار  بد  می‌نماید،  به  خو‌د  و  به  دیگران  ستم  می‌کند. گاهی  نـیز  فقط  به  خویشتن  ستـم  می‌نماید.  و  آن  وقتی  است ‌که ‌کار  بدی  می کند  و  از  شخص  خودش  تجاوز  نمی‌نماید.  به  هر  حال‌،  یزدان  آمرزندۀ  مهربان،  در  هر  زمان  از  آمرزش  خواهان  استقبال  می‌فرماید.  هر  وقت  مردمان  توبه‌کنان  به  سوی  او  برگردند،  آنان  را  می‌بخشاید  و  بدیشان  رحم  می نماید.  به  همین  سادگی  و  بدون  هیچگونه  قید  و  شرط  و  پرده‌دار  و  دربانی!  هـر  وقت  مردمان‌،  توبه‌کـنان  و  آمرزش  خو‌اهان  بیایند،  خـدای  را  آمـرزنده  و  مهربان  می‏یابند.

آیۀ  دوم‌،  بیانگر  مسؤولیّت  فـردی  و  شخصی  است‌.  مسؤولیّت  فـردی  و  شـخصی،  قاعده‌ای  است  که  جهان‌بینی  اسلامی  در  مسألۀ  سزا  و  جزا،  بر  پایۀ  آن  پابرجا  است‌.  قـاعده‌ا‌ی  است‌ که  د‌ر  هـر  دلی  احساس  هراس  و  احساس  اطمینان  برمی‌انگیزد:  هراس  از کاری  که ‌کرده  است  و  چیزی  را که  به  دست  آورده  است‌.  اطمینان  از  این‌ که  مسؤولیّت  کسی  را  ندارد  و  بار گناه  کسی  را  بر دوش  نمی‌کشد:

(وَمَن یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) (111)

هر  که  گناهی  بکند،  تنها  آن  را  به  زیان  خود  مـی‌کند  (‌و  ضرر  آن  متوجّه  شخص  گناهکار  می‌شود)  و  خدا  آگاه  (‌از  عمال  همگان  و)  حکیم  است  (‌و  هرگونه  که  حکمتش  اقتضاء  کـند،  بندگان  را  عذاب  مـیدهد  یــا  قلم  عفو  بـر  گناهانشان  می‌کشد)‌.

در  اسلام ‌گناه  موروثی  وجـود  نـدارد،  آن‌ گونه ‌که  جهان‌بینی‌های  کلیسا  از  آن  صحبت  می‌دارند  و  معتقد  بدانند!  همچنین  در  اسلام  کفّارۀ  دیگران  را  دادن‌،  و  تاوان  آنان  را  به  عهده‌ گرفتن‌،  وجود  ندارد.  هر کسـی  تنها کفّارۀ  خود  را  می‌پردازد  و تاوان  خویش  را  به  عهده  می‌گیرد  ...  این  است‌ که  هر کسـی  خود  را  می‌پاید  و  هوشیار  و  بیدار  می‌ماند که  چه  می کند  و  چه  چیز  بدست  می‌آورد.  مطمئن  است  که  در  مقابل  کـارهای  دیگران‌،  دادگـاهی  نـمی‌شود  و  حساب  و کتاب  از  او گرفته  نمی‌شود  ...  همآهنگی  شگفتی  و  همآوائی  شگرفی  است  که  در  این  جهان‌بینی  ممتاز  وجود  دارد.  این  همآهنگی  و  همآوائی‌،  یکی  از ویژگیهای  جهان‌بینی  اسلامی‌،  و  یکی  از  ارکان  و  اصول  آن  است‌^[1]‌.  ایـن  ویژگی  به  درون  انسان  آرامش  می بخشد.  دادگری  مطلق  الهی  را  محقّق  می‌نماید.  دادگری  مطلقی ‌که  انسانها  باید  از  آن  تقلید  کنند  و  بر آن  باشند  و  بر آن  روند.

آیۀ  سوم‌،  مسؤولیّت  و  بزهکاری ‌کسی  را  ذکر  می‌نماید  که  خودش  مرتکب گناهی  می‌شود  و  آن  را  به  شخص  بیگناهی  نسبت  می‌دهد  ...  این  حالتی  است‌ که  بر  حالت  گروهی ‌که  سخن  از  آنان  می‌رود،  منطبق  است‌:

(وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً )(112)

هر  کس  دحار  لغزشی  شود  یا  گناهی  بکند،  سپس  آن  را  به  بیگناهی  نسبت  دهد،  به  راستی  بهتان  و  گناه  آشکاری  مرتکب  شده  است‌.

مرتکب  بهتان  شده  است‌،  چرا که  پـاک  و  بیگناهی  را  گناهکار  و  بزهکار  قلمداد کرده  است‌.  مرتکب‌ گناه  شده  است‌،  چون ‌که‌ گناه  را  به‌ گردن  پاک  و  بیگناهی  انداخته  است‌.  هر  دوی  بهتان  و گناه  را  یکجا  بر  دوش ‌کشـیده  است‌.  آنگاه  بهتان  و گناه‌،  دو  بار  هستند که  او  آن  دو  را  بر  دوش  می‌کشد.  این  شیوه  هم  شیوۀ  قرآنی  در  مجسّم  کردن  و  به  تصویر کشیدن  است‌.  شیوه‌ای‌ که  معانی  را  بگونه‌ای  به  تصویر  می‌کشد که ‌گوئی  اشیاء  مادّی  بوده  و  دارای  سیماها  و  پیکر‌ه‌ها  هستند.  تعبیرات  به  صورت  برجسته  و  روشن‌،  معانی  را  به  نمایش  درمی‌آورند  و  پیش  چشم  می دارند^[2].

با  این  قواعد  سه‌گانه،  قرآن  ترازوی  دادگری  ترسیم  می‌کند.  ترازوئی ‌که  هر کسی  را  در  مقابل‌ کاری‌ که کرده  است‌،  محاسبه  و  دادگاهی  می‌نماید.  نمی‌گذارد گناهکار  ‌‌گناه  خود  را  به‌ گردن  دیگری  بیندازد  و  خود  آزادانه  برود  و  بگردد.  در  همان  حین  درگاه  توبه  و  مغفرت  را  بر دو  لنگه  گشوده  می‌گذارد  و  باز  نگاه  می‌دارد.  آیه‌،  وعد‌ۀ  ملاقات  با  خدا  را  همیشگی  اعلام  می‌کند،  و  هر  لحظه  را  وعدۀ  ملاقات  توبه‌کاران  آمرزش  خواه  با  خدا  تعیین  می‌نماید.  آن  توبه‌کاران  آمرزش  خواهی ‌که  پیوسته  در  می‌زنند،  بلکه  بدون  اجازه‌ گرفتن  وارد  می‌شوند،  و  مرحمت  و  مغفرت  را  آماده  می‏یابند!

در  پایان،  خداوند  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   منّت  می‌نهد  از  این  که  او  را  از  حرکت  با  نیرنگبازان  و  توطئه‌چینان  شبانه،  محفوظ  و  مـصون  داشـته  است‌،  و  او  را  از  طرحـهای  خائنانه  و  نقشه‌های  ناجوانمردانه‌ای  مطّلع  ساخته  است  کـه  آنـها  را  از  مــردمان  پـنهان  مـی‌داشتند،  ولی  نمی‌توانستند  آنها  را  از  یزدان  جهان  پنهان  دارند.  چرا که  خدا  با  ایشان  بود،  بـدانگاه‌ که  سخنان  ناپسندی  را  مـی‌زدند  و  در  مـخفی  داشـتن‌ گفته‌های  زشتشان  می‌کوشیدند.  بعد  از  این‌،  خدا‌وندگار  بر  پـیغـمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  منّت  بزرگی  می‌گذارد  از  این ‌که‌ کتاب  و  فرزانگی  را  بر  او  نـازل  مـی‌کند  و  بدو  می‌آموزد  چیزهائی  را که  نمی‌دانسته  است‌.  این  تفضّل  عظیم  الهی  در  حقّ  همۀ  مردمان‌،  پیش  از  هر  چیز  در  شخصی  مجسّم  است‌ که  محترم‌ترین  و  بزرگوارترین  و  نزدیک‌ترین  انسانها  به  خدا  است‌:

(وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّآئِفَةٌ مُّنْهُمْ أَن یُضِلُّوکَ وَمَا یُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا یَضُرُّونَکَ مِن شَیْءٍ وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً) (113)

 (‌ای  پـیغمبر)  اگر  فضل  و  رحمت  خدا  نبود  (‌و  پیام  آسمانی  و  رحـمت  صمدانـی  تـو  را  در  بـر  نـمی‌گرفت‌)‌،  دسته‌ای  از  آنان  می‌خواستند  کـه  تو  را  گمراه  سـازند،  ولی  جز  خویشتن  را  نمی‌توانند  گمراه  سازند  (‌چون  خدا  تو  را  از  کید  و  مکر آنان  باخبر  می‏‎گرداند  و  بینش  تو  حق  را  تشخیص  می‌دهد)‌.  آنان  نمی‌توانند  کمترین  زیانی  بـه  تو  برسانند،  چرا  که  خداوند  کتاب  (‌قرآن  را  که  تـرازوی  جداسازی  حقّ  از  باطل  است‌)  بر  تو  نازل  کـرده  است  و  حکـمت  را  (‌به  دل  تـو  القـاء  نموده  است‌)  و  چیزی  (‌از  شرائع  و  احکام‌)  را  به  تو  آموخته  است  که  نمی‌توانستی  (‌جز  در  پرتو  وحی‌)  آن  را  بیاموزی  و  بدانی‌.  فضل  خدا  در  حقّ  تو  و  رحمت  او  بر  تو  بزرگ  و  فراوان  بوده  است‌.  این  تلاش‌،  تنها  یکـی  از  تلاشهای  بیشماره  و  دارای  انـواع  و  اشکال  بسیاری  است‌ کـه  دشـمنان  پیغمبر  بزرگوار صلّی الله علیه وآله وسلّم برای ‌گمراه  ساختن  و  منحرف‌کـردن  او  از  حقّ  و  عدل  و  راستی  و  درستی‌،  از  خود  نشان  داده‌اند.  ولی  خداوند  سبحان  هـر  بار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  پاییده  است‌،  و  او  را  با  لطف  و  رحمت  خود  نجات  بخشیده  است‌،  و  در کنف  حمایت  ربّانی  خویش ‌گرفته  است‌.  هر  بار  تنها  نیرنگبازان  توطئه‌گر  بوده‌اند  که  گمراه‌ گشته‌اند  و  به  سـرگشتگی  افـتاده‌انـد  ...  سـیرۀ  زندگانی  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  پر  است  از  ایـن  تـلاشهای  نـیرنگبازانـۀ  دشمنان‌،  و  نجات  و  رهنمود  او  توسط  یـزدان  از  دام  و  مهلکۀ  ایشان‌،  و  سرگردانی  و گمراهی  و  نـاامـیدی  حیله‌گران‌.

خداوند  بزرگوار  این  بار  هم  با  فضل  و  لطف  خود  بر  او  منّت  می‏‎گذارد.  در همین  زمان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  مطمئن  می‌سازد که  در  پرتو  تفضّل  و  مرحمت  یزدان‌،  دشـمنان  نمی‌توانند  بدو کمترین  زیانی  برسانند.

به  مناسبت  منّتی‌ که  خدا  بر پیغمبر صلّر الله علیه وآله وسلّم می‌گذارد  و  او  را  از  این  نیرنگ  و  توطئۀ  اخیر  نجات  می‌دهد،  و  احکام  او  را  مصون  می‌دارد  از  این‌ که  دربارۀ  ستم  به  ببگناهی،  و  تبرئۀ ‌گناهکاری  صادر  شوند،  و  حقیقت  را  برای  او  روشن  می‌گرداند،  و  او  را  از  حیلۀ  حیله‌گران  و  نیرنگ  نیرنگبازان  آگاه  می‌سازد،  به  همین  مناسبت،  از  تـفضّل  سترگ  و  لطف  بزرگ  سخن  می‌رود.  تفضّل  و  لطفی ‌که  پیغمبری  نام  دارد:

(وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً) (113)

 خداوند  کتاب‌ (‌قرآن  را  که  تـرازوی  جداسازی  حقّ  از  پاطل  است‌)  بر  تو  نازل  کرده  است  و  حکمت  را  (‌به  دل  تو  القاء  نموده  است‌)  و  چیزی  (‌از  شرائع  و  احکام‌)  را  به  تو  آموخته  است  که  نمی‌توانستی  (‌جز در  پرتو  وحی‌)‌ آن  را  بیاموزی  و  بدانی‌.  فضل  خدا  در  حقّ  تو  و  رحمت  او  بـر  تو  بزرگ  و  فراوان  بوده  است‌.

این  هم  فضل  و  لطف  یزدان  بر  (‌انسان‌)  در کرۀ  زمین  است‌.  فضل  و  لطفی  است ‌که  انسان  در  پرتو  آن  تولّد  جدیدی  پیدا کرده  است  و  حیات  تازه‌ای  یافته  است‌.  با  نور  آن‌،  (‌انسان‌)  پیدایش  نوینی  به  خود گرفته  است‌،  هم  بدانگونه ‌که  با  نخستین  نفخۀ  جان  به ‌کالبد  انسان  دمیدن  در  آغاز  جهان‌،  بشر  بالیدن‌ گرفته  است‌.

این  همان  فضل  و  لطفی  است ‌که  انسانیّت  انسـان  را  از  دامنۀ  پست  جاهلیّت  برگرفته  است  و  بلند کرده  است‌،  تا  آن  را  از  فراز  راه  برنامۀ  ربّانی  ممتاز  شگفت،  به  بلندای  قلّۀ  سربفلک ‌کشیده  برساند.

ارزش  این  فضل  و  لطف  را  نمی‌داند  مگر  آن‌ کسی‌ کـه  اسلام  و  هم  جاهلیّت  را شناخته  باشد.  از جاهلیّت ‌گذشته  و حال‌ آگاه  بوده  و  مزۀ  اسلام ‌و طعم ‌جاهلیّت  را  چشیده  باشد.

خدا  این  منّت  بزرگ  را  به ‌پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خود  تذکّر  می‌دهد.  این  بدان  خاطر  است ‌که  پـیغـمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌اوّلیـن  کسی  است‌ که  با  آن  آشنا گشته  است  و آن  را  چشـیده  است‌.  بزرگترین‌ کسی  است ‌که  آن  را  شـناخته  است  و  مزۀ  آن  را  چشیده  است‌.  آگاه‌ترین ‌کسی  است ‌که  از  آن  آگاهی  پیدا  نموده  است  و  طعم  آن  را  مزه ‌کرده  است‌:

(وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً) (113)

چیزی  (‌از  شرائع  و  احکام‌)  را  بـه  تو  آموخته  است  کــه  نـمی‌توانسـتی  (‌جز  در  پرتو  وحـی‌)  آن  را  بیاموزی  و  بدانی‌.  فضل  خدا  در  حقّ  تو  و  رحمت  او  بر  تو  بزرگ  و  فراوان  بوده  است‌.

---

^[1]  مراجعه  شود  به  کتاب‌:  (‌خصائص  التصوّر  الاسلامی  و  مقوّماته‌)‌.  چـاپ  (‌دارالشروق‌)‌.

^[2] ‌مراجعه  شود  به ‌کتاب‌:  (‌التصور  الفنی  فی  القرآن‌)‌.  چاپ  (‌دارالشروق‌)‌. 

تفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 126-114

سوره‌ی نساء آیه‌ی 126-114

 (لاَّ خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً (114) وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیراً (115) إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً (116) إِن یَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ إِنَاثاً وَإِن یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطَاناً مَّرِیداً (117) لَّعَنَهُ اللّهُ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِکَ نَصِیباً مَّفْرُوضاً(118) وَلأُضِلَّنَّهُمْ وَلأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الأَنْعَامِ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیّاً مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُّبِیناً (119) یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً (120) أُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَلاَ یَجِدُونَ عَنْهَا مَحِیصاً (121) وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً وَعْدَ اللّهِ حَقّاً وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ قِیلاً (122) َّلیْسَ بِأَمَانِیِّکُمْ وَلا أَمَانِیِّ أَهْلِ الْکِتَابِ مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً (123) وَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتَ مِن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَـئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ یُظْلَمُونَ نَقِیراً (124) وَمَنْ أَحْسَنُ دِیناً مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلاً (125) وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطاً ((126)

این  درس‌،  از  راههای‌ گوناگون  مـتّصل  به  درس  پـیشین  است‌.  نخست  این ‌که  برخی  از  آیات  آن‌،  توضیح  و  پیرو حوادثی  بشمار  است‌ که  به  دنبال  حادثۀ  آن  شخص  یهودی  رخ  داده‌اند.  از  قبیل‌:  از  دین  برگشتن  (‌بشیر  پسر  أبیرق‌)  و ستیزه‌گری  او  با  پیغمبر صلّی الله‌ علیه وآله وسلّم ‌و  برگشت  او  به  آداب  و  رسـوم  جـاهلی‌ که  ایـن  درس  از  آن‌،  و  از  جهان‌بینی‌ها  و  نادانی‌ها  و  پیوندهای  آن  با  اهریمن‌،  و  نقش  اهریمن  در  پـیدایش  و کنش  جاهلیّت‌،  صحبت  می نماید.  همچنین  این  درس  مقرّر  مـی‌دارد کـه  خـدا  شـرک  را  نـمی‌بخشد،  ولی  جـز  آن  را  از  هر کس ‌که  بخواهد  می‏بخشد.

دوم  این ‌که  ایـن  درس  از  پچ‌پچها  و  در گوشی‌ها  و  رایزنیهای  نیرنگبازانه  صحبت  می‌کند.  بیان  میدارد کـه  در  بسیاری  از  پچ‌پچهایشان  و  سخنان  درگوشی  ایشان‌،  خیر  و  خوبی  وجود  ندارد.  از  جملۀ  چنین  پـچ‌پچها  و  درگوشیهائی‌،  چیزهائی  است‌ که  شبانه  دربارۀ  آن  حادثه  درگو‌ش  هم  می‌خواندند  و  دزدکی  بر  زبان  می‌راندند.  این  درس‌،  انواع  نجواهائی  را  ذکر  می‌کند که  یزدان  آنها  را  دوست  می‌دارد.  آن  نجواها،  نجو‌اهـائی  است ‌کـه  دربارۀ ‌کار  نیک  و  پسندیده‌،  و  ایحاد  صلح  و  صفا  در  میان  مردمان‌،  زمزمه  می‌شود.  این  درس‌،  سزا  و  جزای  این  نوع  نجواها  و  آن  چنان  نجواهائی  را  در  پیشگاه  خدا  تعیین  می‌کند.  این  درس  در  آخر،  ارکان  و  اصول  دادگری  و  عدالتی  را که  خدا  طبق  آ‌ن  سـزا  و  جزای  اعـمال  را  می‌دهد،  ذکر  می‌نماید.  آن  دادگری  و  عدالتی‌که  تابع  خواستها  و  آ‌رزوهای  هیچکس  از  انسانها  نیست‌.  نه  پیرو  آرزوهای  مسلمانان‌،  و  نه  پیرو  آرزوهای  اهل ‌کتاب  است‌.  بلکه  عدالت‌،  عدل  مطلق  خدا  است‌،  و  منوط  به  حقّی  است‌ که  اگر  از  هراها  و  خواستهای  آدمـیزادگـان  پیروی ‌کند،  آسمانها  و  زمین  تباه  می‌شوند  و  هـدر  می‏‎روند.

این  درس  بطور‌ کلّی‌،  از  نظر  موضوع  و  مقصود،  و  راه  و  روش‌،  با  درس‌ گذشته  پیوند کامل  دارد. گذشته  از  این‌،  این  درس  حلقه‌ای  از  حلقه‌های  زنجیرۀ  بر‌نامه  تربیتی  حکیمانه‌ای  است ‌که ‌گروه  مسلمانان  در  پرتو  آن  آمادگی  پیدا  می‌کنند  تا  همان  ملّتی  باشند که  بشریّت  را  رهبری  می‌کنند،  و  با  برتری  و والائـی  تر‌بیتی  و  سـازماندهی  خو‌یش‌،  آنان  را  راه  می‏‎برند.  این  درس‌،  موارد  ضعف  بشری  را  در  امّت  اسـلامی  چاره‌سازی  مـی‌نماید،  و  ته‌نشستهای  جامعۀ  جاهلی  را  از  ایشان  می‌زداید،  و  آنان  را  به  همۀ  میدانهای  پیکار  و کارزار  داخل  می‌گرداند  ...  این  هم  هدفی  است ‌که  این  سوره  با  موضوعهای  گوناگون  خویش‌،  آن  را  می‌جوید،  و  سـراسـر  برنامۀ  قرآنی  در  پی  آن  است‌.

*

(لاَّ خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) (114)

در  بسیاری  ار  نجواها  و  پچ پچ‌هایشان  خیر  و  خوبی  نیست‌،  مگر  در  نجواهـا  و  پچ‌پچ‌های  آن  کسـی  کـه  بـه  صدقه  و  احسانی  یا  به  کار  نیکو  و  پسندیده‌ای  یا  اصلاح  بین  مردم  دستور  دهد.  هر  که  چنین  کاری  را  به  خاطر  رضای  خدا  انجام  دهد،  خداوند  پاداش  بزرگی  را  بـه  او  عطاء  می‌کند.

در  قرآن‌،  نهی  از  نجواها  و  پچ  پچ‌،  بارها  تکرار  شده  است‌.  نجو‌ا  و  پچ  پچ  هم  این  بود که  دسـته‌ای  دور  از گروه  مؤمنان  و  نهان  از  دید  مقام  رهبر  مسلمانان‌،  جمع  شوند،  تا  بر  انجام‌ کاری  نیرنگهای  خود  را  سر  هم‌ کنند.  شیوۀ  تربیت  اسلامی‌،  و  عملکرد  سازمان  اسلامی‌،  این  بوده  است ‌که  هر  انسانی  مشکل  یا  موضوع  خود  را بیاورد،  و  د‌ر  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌آن  را  مطرح‌ک ند.  اگر  مسأله  شخصی  بوده  است  و  طرف  نخواسته  است  مـتوجّه  آن  شوند،  نهان  و  پنهان  آن  را  بیان  داشته  است‌،  و  اگر  به  همگان  مربوط  و عمومی‌ و علنی  بوده  است‌،‌ و تنها  به  خود  شخص  ارتبا‌ط  نداشـته  است‌،  آن  را  آشکارا،  در  میان  جمع  ذکر کرده  است‌.

فلسفۀ  چنین  عملکر‌دی  این  بوده  است  که  (‌دسـته‌های  مزدور)  در  میان‌ گروه  مسلمانان  وجود  نداشته  باشند.  دسته‌هائی‌ که  جهان‌بینی‌ها  و  مشکلات  و  افکار  و  مقاصد  خود  را  بـه ‌کناری  نکشانند،  و  جمعی  از  مسلمانان  تـوطئه‌ای  را  در  شب  نـچینند،  و  با  آن‌ کار  از  پیش  ساخته‌ای  را  بر  سر گـروهی  نیاورند،  و  یـا  آن  را  از  گروهی  پنهان  ندارند  و  از  چشم  ایشان  نپوشانند.  هر  چند  که  اگر  چنین ‌کنند،‌ کارشان  از  دید  خدا  مخفی  نمی‌ماند،  چرا که  خدا  با  ایشان  است‌،  بدانگاه ‌که  سخن  ناپسندی  را  نهانی  می‏‎گویند  و  بر آن  تصمیم  می‌گیرند.

یکی  از  موارد  نهی  از  نجوا  و  پچ  پچ‌کردن  و  تـوطئه  چینی  شبانه  و  دور  از  دید گروه  مؤمنان،  و  بدون  اطّلاع  مقام  رهبری  مسلـمانان‌،  همین  جا  است‌.

مسجد  باشگاه ‌گروه  مسلمانان  بود.  در  آنجا  همدیگر  را  می‌دیدند،  و  برای  ادای  نماز،  و  انجام ‌کارهای  زندگی  جمع  می‌شدند.  جامعۀ  اسلامی‌،  جـامعۀ  بازی  بود.  مشکلات  چنین  جامعه‌ای  آشکارا  و  همگانی  عرضه  می‌شد،  مگر  این‌ که  چنین  مشکلاتی  به  مقا‌م  رهبری  در  جنگها  و  پیکارها  مربوط  می‌گردید،  یـا کاملاً  مسـائل  شخصی  و  خصوصی  بود،  و طرف  نمی‌خواست  چنین  مسائلی  بر  سر زبانها  بیفتد  و  دهان  به  د‌هان  بگردد.  از  اینجا  بود که  چنین  جامعۀ  بازی،  پاک  و  تمیز  و  دارای  هوای  صاف  و  فضای  پاک  بود.  از  این  جامعۀ  پاک  و  پاکیزه ‌کسی  دوری  نمی کرد  و  به ‌کنجی  نمی‌خزید  تـا  پنهانی  به  نیرنگ  بنشیند،  مگر  آن ‌کسانی‌ که  بر  ضدّ  چنین  جامعه‌ای  به  رایزنی  پردازند  و  تـوطئه‌ای  به  راه  اندازند!  یا  راجع  به  اصل  یا  حکمی  از  اصول  و  احکام  چنین  جامعه‌ای  خواب  بدی  ببینند!  از  آنجا کـه  چنین  کسـانی  اغـلب  از  زمرۀ  منافقان  بودند،  نجواها  و  درگوشیها  در  بیشتر  موارد  با  واژۀ  نفاق  و  منافقان  همراه  است‌.

ذکر این  حقیقت  برای  ما  بی‌فایده  و  بیسود  نیست‌.  جامعۀ  اسلامی  باید که  زدوده  و  پاک  از  این  پدیده  باشد.  باید  اندامان  این  جامعه،  چیزهائی  را که  به  فکرشان  می‌رسد  و  بر  دلشان  می‌گذرد،  یا  طرحها  و  شیوه‌ها  و  مشکلاتی  را که  خواهند  داشت‌،  به  چنین  جامعۀ  پاک‌،  و  یا  به  مقام  رهبری  آن  ارجاع  بکنند  و  در  میان  بگذارند.

نصّ  قرآنی  در ایـنجا  نو‌عی  از  نجوا  و  درگوشی  را  مستثنی  می کند.  نجوا و پچ  پچی‌ که ‌از جملۀ  آن  چنان  نجو‌اها  و  پچ‌پچها  نیست‌،  هر  چند  در  ظاهر و سیما  بدانها  می ماند:‌

(إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النَّاسِ ).

مگر  نجواها  و  پچ‌پچ‌های ‌آن ‌کسی  که  به  صـدقه  و  احسانی‌،  یا  به  کار  نیکو  و  پسندیده‌ای‌،  یـا  اصـلاح  بین  مردم  دستور  دهد.

بدین  صورت ‌که  مرد  نیکی  پیش  مـرد  خوب  دیگری  برود  بد‌و  بگو‌ید:  آیا  به  فـلان‌ کس  صـدقه  و  احسـانی  ندهیم‌؟  من  دور از  چشم  مردمان  به  نیاز  او  پی  برده‌ام‌.  یا  بگو‌ید:  بیا  فلان‌ کار نیک  را  بکنیم.  یا  بگوید:  بیا که  دیگران  را  بر  انجام  فلان‌ کار  خوب  تشـویق  و  تـرغیب  کنیم‌.  یا  بگوید:  بیا  میان  فلان‌ کس  و  فلان  فرد،  صلح  و  صفا  به  راه‌ اندازیم‌،  من  می‌دانم‌ که  با  یکدیگر  نزاع  و  کشمکش  دارند  ...  یا  جای  دو  نفر،‌ گروه  و  دسته‌ای  از  خوبان  و  نیکو‌کاران  برای ‌کاری  از  قـبیل  همین  کارهای  پسندیده ‌گرد  آیند  و  به  تبادل  آراء  بپردازند  و  رازی  را  برای  انجام‌ کارهای  مفید  با  یکـدیگر  در  مـیان  نـهند  و  پنهان ‌کردن  آن  را  از  دیگران  شرط ‌کنند  و  بخواهند.  این  چنین  نجواهـا  و  پـچ‌پچهائی‌،  نجوا  و  پچ  پچ  بشمار  نمی‌آیند.  این  است ‌که  قرآن  آن  را  با  واژۀ  (‌أمَرَ  )  بیان  فرموده  است‌.  هر  چند  وقتی‌ که  مرد  خوب  و  نیکو‌کاری‌،  با  خوبان  و  نیکو‌کاران  همسان  خود  برای  انـجام‌ کار  خوبی،  یا گریز  و  دوری  از  خطر  و  مهلکه‌ای‌،  پنهانی  یا  درگوشی  صحبت  می‌کند  و  به  طاهر  نجوا و  پچ  پـچ  بشمار  می آید.

در  اینجا  نیـز  شرطی  در  میان  است‌،  و  آن  این‌ که  مراد  از  چنین  نجوا  و  پچ  پچی  رضایت  آفریدگار  و  خوشنودی  پروردگار  باشد:

(وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) (114)

هر  که  چنین  کاری  را  به  خاطر  رضای  خدا  انـجام  دهد،  خداوند  پاداش  بزرگی  را  بدو  عطاء  می‌کند.

این‌کار  نباید  برای  خواست  دل‌،  یا  عشق  به  خود  صدقه  و  احسان  به  فلان ‌کس  و  فلان  فرد،  یا  به  خاطر  خود  اصلاح  در  میان  این  و  آن‌،  انجام  بگیرد.  یا  این‌ کار  برای  این  باشد که  شخص  نیکوکار،  به  نیکوکاری  معروف  شود  و دیگران  بگویند:  به  خدا  قسم  فلان ‌کس  مرد  خوب  و  نیکوکاری  است‌!  دیگر‌ان  را  بر  صدقه  و  نیکی  تشویق  و  ترغیب  می‌کند،  و در راه  اصلاح  بین  مردمان  در تلاش  و  تکاپو  است  ...  خلاصه  نباید  این ‌کار  خوب  و  نیکی ‌که  انجام  می‌پذیرد،  شائبه‌ای  صفای  محض  رضای  یزدان  را  در آن ‌تیره  و تار سازد.  این  هم‌ دو  راهۀ  جدائی  میان  کاری  است ‌که  شخص  آن  را  انجام  می‌دهد  و  یزدان  از  آن  خوشنود  می‌گردد  و  پاداش  آن  را  می پر‌دازد،  و  میان  کاری  است ‌که  هر  چند  عین  همان ‌کار  پیشین  است  و  شخص  آن  را  انجام  می‌دهد،  ولی  یزدان  از آن  بر سر  خشم  می‌آید،  و  آن‌ کار  را  برای  انجام  دهنده  در دفتر  گناهان  ثبت  و  ضبط  می‌نماید!

*

(وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیراً (115) إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (116)

کسی  که  با  پیغمبر  دشمنانگی  کند،  بـعد  از  آن  که  (‌راه‌)  هدایت  (‌از  راه  ضلالت  بـرای  او)  روشن  شده  است‌،  و  (‌راهی‌)  جز  راه  مـؤمنان  در  پیش  گیرد،  او  را  بـه  همان  جهتی  که  (‌به  دوزخ  منتهی  می‌شود  و)  دوستش  داشته  است  رهنمود  می‌گردانیم  (‌و  بـا  همان  کـافرانـی  هـمدم  می‌نمائیم  که  ایشان  را  بـه  دوستی  گرفته  است‌)  و  به  دوزخش  داخـل  مـی‌گردانیم  و بـا آن  مـی‌سوزانیم‌،  و  دوزخ  چه  بـد  جایگاهی  است‌!  بیگمان  خداونـد  شـرک  ورزیدن  به  خود  را  (‌از  کسی‌)  نمی‌آمرزد،  و  بلکه  پائین‌تر  از  آن  را  از  هــر  کســی  کـه  بخواهد  (‌و  صــلاح  بـداند)  می‌بخشد.  هر  که  برای  خدا  انباز  بگیرد،  به  راستی  بسی  گمراه  گشته  است  (‌و  خیلی  از  حقّ  پرت  شده  است‌)‌.

دربارۀ  نزول  این  چند  آیه‌،  روایت  شده  است‌ که  بشیر  پسر  أبیرق  مرتدّ گردید  و  به  پیش  مشرکان  رفت‌.  البتّه‌:

(مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى ).

بـعد  از  آن  کــه  (‌راه‌)  هدایت  (‌از  راه  ضلالت  برای  او)  روشن  شده  است‌.

او  در  میان  مسلمانان  زیست،  سپس  راهی  جـز  راه  مسلمانان  را  در  پیش ‌گرفت  ...  به  هر  حال  این  نصّ  عامّ  و  همگانی  است‌.  بر  هر  حالتی  تطبیق  می‌کند،  و  بیانگر  هر  حالتی  است‌ که  در  آن  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌دشمنانگی  و  ستیزه‌گری  شـود.  دشمنانگی  و  سـتیزه‌گـری  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌کفر  و  شرک  و  برگشت  از  دیـن  بشمار  است‌.  این  نصّ  شامل  چنین  حالتی  می‏‎گردد،  همانگو‌نه‌ که  شامل  آن  رخداد  قدیمی ‌گشته  است‌.  واژۀ  (‌مُشاقّه  )  از لحاظ  لغو‌ی‌،  بدین  معنی  است ‌که  شخصی  در  سوئی  قرار گیرد که  مقابل  سوئی  باشد که  شخص  دومی  در  آن  قرار گرفته  است‌.  کسی ‌که  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم مشاقّه‌ کند،  او  در  سوئی  و  جانبی  و  صفّی  قرار می‌گیرد که  جدای  از  سو  و  جانب  و صفّی  است ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  آن  قرار  دارد.  مفهوم  این ‌کار  این  است ‌که  چنین  کسی  برنامه‌ای  برای  زندگی  بــرمی‌گزیند کـه  جـدای  از  برنامۀ  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌است‌،  و  راهی  را  طی  می‌کند که  متفاوت  از  راه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌.  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم   آمده  است  و  از  جانب  خد‌ا  با  خود  برنامۀ ‌کاملی  برای  زندگی  آورده  است‌.  برنامه‌ای ‌که  مشتمل  بر  عقیده  و  آداب  و  مراسم  پرستش  است‌،  همانگو‌نه ‌که  مشـتمل  بر  قانون  نظام  واقعی  برای  همۀ  جـوانب  و  زوایـای  زندگی  انسـانها  است‌.  هم  عقیده  و آداب  و  مراسم  پرستش‌،  و هم  قانون  و  نظام  زندگی‌،  هر  دو  بخش،  پیکرۀ  این  برنامه  بشمارند.  بدانگونه  که  این  برنامه  جان  می‌سپارد،  اگر  پیکره‌اش  دو  نیم  شود،  نیمی  از  آن  برگرفته  شود،  و  نـیمی  از  آن  بدور  انداخته شود.  آن‌ کسی  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌مخالفت  می‌کند  و می‌ستیزد که  یا  برنامۀ ‌پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  یکسره  نپذیرد،  و  یا  برخی  را  بپذیرد  و  برخی  را  قبول  نکند.  جانبی  از  برنامۀ  آسمانی  اسلام  را  بدست‌ گیرد،  و  جانبی  از  آن  را  بدور  افکند.

مهر  یزدان  دربارۀ  مردمان  چنین  اقتضاء‌ کرده  است ‌کـه  عذاب  را  دامنگیر  آنان  نگرداند،  و  به  دوزخشان  نکشاند  - ‌دوزخی‌کـه  بدترین  جا  است  - ‌مگـر زمانی ‌که  پیغمبری  را  به  سویشان  روانه  دارد،  و  قوانین  و  احکام  آسمانی  را  برایشان  توضیح  و  تبیین‌ گرداند‌.  هـمچنین  مگر  زمانی‌ که  هدایت  و  رهنمود  الهی  برایشان  روشن  و  آشکار  شود،  و  آنان  بعد  از  آن‌،‌ گمراهی  را  برگزینند  و  سرگشتگی  را  بپذیرند  ...  این  هم  رحمت  فراخ  مهربانانۀ  یزدان‌،  بر  این  آفریدگان  ضعیف  و  ناتوان  است‌.  زمـانی  که  هدایت  برای  انسان  روشن‌ گردید،  یعنی  دانست‌که  این  برنامه  از  سـوی  یـزدان  است‌.  پس  از  آن  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ستیزه  و  مخالفت  ورزد،  و  از  او  پیروی  و  اطاعت  نکند،  و  از  برنامۀ  خدا  راضی  نشود که  برای  وی  هویدا  و  آشکـار  شده  است‌،  در  اینجا  است ‌که  خـدا  گمراهی  را  بر  او  واجب  می‌گرداند،  و  او  را  به  سمتی  رهنمود  می کند  و  در  مسیری  راه  می‌برد که  خودش  آن  را  برگزیده  است  و  در  پیش ‌گرفته  است‌،  و  وی  را  به  کافران  و  مشرکانی  ملحق  می‌گرد‌اند که  به  سـویشان  روی‌ کرده  است  و  حرکت  نموده  است‌،  و  عذاب  مذکور  در  نصّ  آیه‌،  برای  آنان  واجب  و  محقّق  می‌شود:

(وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیراً) (115)

کسی  که  با  پیغمبر  دشمنانگی  کند،  بـعد  از  آن  کـه  (‌راه‌)  هدایت  (‌از  راه  ضلالت  بـرای  او)  روشـن  شـده  است‌،  و  (‌راهی‌)  جز  راه  مـؤمنان  در  پیش  گیرد،  او  را  به  هـمان  جهتی  که  (‌به  دوزخ  منتهی  می‌شود  و)  دوستش  داشته  است‌:  رهنمود  می‌گردانیم  (‌و  بـا  همان  کافرانـی  همدم  می‌نمائیم  که  ایشان  را  بـه  دوستی  گرفته  است‌)  و  بـه  دوزخش  داخــل  مـی‌گردانیم  و  بـا  آن  مـی‌سوزانیم‌،  و  دوزخ  چه  بد  جایگاهی  است‌!.

نصّ  قرآنی‌،  علّت  این  سرنوشت  دردناک  و  سرانجام  بد  و  ناجور  را  بدین  صورت  تعلیل  و  توجیه  می‌نماید که‌:  مغفرت  و  آمرزش  خدا  همه  چیز و هـمه ‌کس  را  در  بر  می‌گیرد،  ولی  مغفرت و مرحمت‌ آفریدگار، ‌شامل  شرک  نمی‌شود،  و  شرک  به  خدا  آمرزیده  نمی‌گردد!  این  یکی‌،  یعنی  شرک  اگر  شخص  بر  آن  بمیرد  بخشوده  نمی‌شو‌د:

(إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (116)

بیگمان  خداوند  شرک  ورزیـدن  بـه  خـود  را  (‌از  کسـی‌)  نمی‌آمرزد  و  بلکه  غیر  از  آن  را  از  هر  کس  که  بخواهد  (‌و  صلاح  بداند)  می‌بخشد.  هر  که  برای  خدا  انباز  بگیرد،  به  راستی  بسی  گمراه  گشته  است  (‌و  خیلی  از  حقّ  پـرت  شده  است‌)‌.

شرک  ورزیدن  به  خدا  -  همان‌گونه ‌که  در  این  جزء  به  هنگام  تفسیر  آیه‌ای  همسان  این  آیه‌ گفتیم  -  و  انباز  قائل  شدن  برای  یزدان‌،  بدین  صورت  حاصل  می‌گردد که  خدایانی  را  با  خداوند  جهان  به  خدائی  بپذیریم،  صریح  و  آشکـار  همچـون  دورۀ  جاهلیّت  عربی  و  غیرعربی  حاهلیّتها‌ی  روزگاران  قدیم.  یا  ایـن‌ که  خصائص  و  ویژگیهای  خداوند  را  منحصر  در  آفریدگار  جهان  ندانیم‌،  و  بلکه  اعتراف  داشته  باشیم  به  این‌ که  یکی  از  انسـانها  دارای  چنین  خصائص  و ویژگیها  می‏‎باشد.  همچون  شرک  ورزیدن  یـهودیان  و  مسـیحیان‌ کـه  قـرآن  آن  را  بیان  می‌فرماید:

(اتخذوا أحبارهم أربابا من دون الله ).

یــهودیان  و  تـرسایان  عـلاوه  از  خدا،  علماء  دیـنی  و  پارسایان  خود  را  هم  به  خدائـی  پذیرفته‌اند  (‌چرا  که  علماء  و  پارسایان‌،  حلال  خدا  را  حـرام‌،  و  حرام  خدا  را  حلال  می‌کنند،  و  خودسرانه  قانونگذاری  مـی‌نمایید،  و  دیگران  هم  از  ایشان  فرمان  می‌برند  و  سـخنان  آنان  را  دیـن  مــی‌دانـند  و  کـورکورانـه  بـه  دنبالشان  روان  میگردند).                                 (‌توبه  / 31) 

امّا  یهودیان  و  مسیحیان ‌که  علماء  و  پارسایان  را  با  خدا  نمی‌پرستیدند.  فقط  حقّ  قانونگذاری  را گذشته  از  خدا  بد‌یشان  هم  می‌دادند.  آنان  هم  چیزهائی  را  بر‌ایشان  حرام‌،  و  چیزهائی  را  برایشان  حلال  نمو‌دند.  در  ایـن  راستا  از  ایشان  پیروی ‌کردند  و  چنین  امری  را  پذیرفتند.  بدین  وسیله  یکی  از  ویژگیهای  خدا  را  بدیشان  دادنـد!  در  نتیجه  متّصل  به  شرک  شدند  و  مشـرک‌ گشـتند  ....  همچنین  گفته‌اند:  یهودیان  و  مسیحیان  با  توحیدی  که  بدیشان  دستور  داده  شده  بود،  مخالفت  ورزید‌ند،  و  فرمان  یکتاپرستی  را  نقض‌ کردند:

(وما أمروا إلا لیعبدوا إلها واحدًا).

(‌در  همۀ  کـتابهای  آسمانی  و  از  سوی  هـمۀ  پـیغمبران  الهی‌)  پدیشان  جز  این  دستور  داده  نشده  است  که‌:  تنها  خدای  یگانه  را  بپرستند  و  بس‌. (توبه/  ا٣) 

پس  باید  مراسم  عبادی  و  آداب  پرستش  تنها  در  برابر  خدا  باشد  و  تنها  برای  او  انجام  پذیرد،  و  قوانین  و  اوامر  فقط  از  یزدان  جهان  دریافت ‌گردد  و  بس.

گناه  شرک‌،  آمرزیده  نمی‌شود،  وقتی ‌که  شرک  ورزنده  بر  شرک  مرده  باشد.  هر  چند که  درگاه  آمرزش  برای  هر  گناهی  جز  آن  دائماً  باز  است‌،  هرگاه  خدا  بخواهد.  علّت  بزرگ  شمردن‌ گناه  شرک‌،  و  خروج  آن  از  دائرۀ  آمرزش‌،  این  است‌:  کسی  که  برای  خدا  انباز  قرار  می‌دهد،  به  تمام  و کمال  از  خیر  و  صلاح  بیرون  مـی‌رود،  و  سـرشت  او  بطور کلّی  تباه  می‌شود،  بدان  گونه  که  هرگز  صلاحیّت  پیدا  نمی‌کند  و  خوب  نمی‌گردد:

(وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (116)

 هر  که  برای  خدا  انـباز  بگیرد،  بـه  راسـتی  بسـی  گمراه  گشته  است  (‌و  خیلی  از  حقّ  پرت  شده  است‌)‌.

اگر  تنها  یک  تار  از  تارهای  سرشت  سالم  مانده  باشد،  به  شخص  پیام  می‌دهد که  خدا  یکی  بیش  نیست‌،  و  خرد  او  را  به  یکتائی  یزدان  آشنا  می‌سازد،  حتّی  اگر  این  آشنائی  ساعتی  پیش  ا‌ز  مرگ  هم  باشد  ...  امّا  ا‌گر  انسـان  به  احتضار  افتاد  و  به  واپسین  لحظه‌های  زنـدگی  رسـید  و  هنوز  بر  شرک  ماندگار  باشد،  دیگر کارش  ساخته  است  و  کار  از کار گذشته  است‌،  و  فرمان  وجوب  عذاب  بر  او  تحقّق  یافته  است‌:

(ونصله جهنم . وساءت مصیرا !).

به  دوزخش  داخل  می‌گردانیم  و  بـا  آن  مـی‌سوزانـیم‌،  و  دوزخ  چه  بد  جایگاهی  است‌!.

*

سپس  این  د‌رس‌،  برخی  از  اوهام  و  خیالبافیهای  جاهلیّت  عربی  در  مسألۀ  شرک  را  بیان  می‌دارد.  افسـانه‌هائی  را  روایت  می‌کند که  آنان  بهم  می‌بافته‌اند  دربارۀ  دختران  خدا  - ‌یعنی  فرشتگان  -‌ و  اهریمن  پرستی  خود  ...  واقعاً  عربهای  جاهلی‌،  هم  اهریـمن  را  و  هم  مجسّمه‌های  بتها  را  پرستش  می‌کرده‌اند.  همـچین  ایـن  درس  از  بعضی  از  مراسم  عبادی  و  آداب  پرستش  ایشان  سخن  می‌راند که  در  قطع  گوش  یا  پاره  کردن ‌گوش  حیوا‌نهائی  دا‌شتند که  نذر  خدایان  و  بتها  می‌شده‌اند.  از  تغییر  مخلوقات  خدا،  و  هم  از  انباز  قرار  دادن  برای  خدا  سخن  می‌گوید.  انباز  قرار  دادن‌ که  مسلماً  ناسازگار  با  سرشتی  است ‌که  خدا  مردمان  را  بر  آن  سرشته  است‌:

(إِن یَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ إِنَاثاً وَإِن یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطَاناً مَّرِیداً (117) لَّعَنَهُ اللّهُ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِکَ نَصِیباً مَّفْرُوضاً(118) وَلأُضِلَّنَّهُمْ وَلأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الأَنْعَامِ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیّاً مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُّبِیناً (119) یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً) (120)

غیر  از  خدا  هر  که  و هر  چه  را  بپرستند  و  به  فریاد  خوانند  جز  بتهای  ناتوان  و  اشیاء  ضعیفی  نیست  که  بر  آنها  نام  ماده  گذارده‌اند،  و  جز  اهریمنی  نیست  که  بسی  متمرّد  و  نافرمان  است‌.  خدا  نفرینش  کند  (‌او  قسم  خورده  است  و  با  خود  عهد  بسته  است‌)  و  گفته  است  کـه  :  مـن  از  مـیان  بندگان  تـو  حتماً  بهرۀ  مـعیّن  و  جداگانه  خود  را  بـر  می‌گیرم.  حتماً  آنان  را  گمراه  می‌کنم  و  به  دنبال  آرزوها  و  خیالات  روانشان  می‌گردانم‌،  و  (‌آنگاه  که  بدین  وسیله  ایشان  را  فرمانبردار  خود  کردم‌،  هـر  چـه  را  خواسـتم‌)  بدیشان  دستور  می‌دهم‌،  و  آنان  (‌اعمال  خرافـی  انـجام  مـی‌دهند  و  از  جــمله‌:‌)  گوشهای  چهارپایان  را  قطع می‌کنند،  و  بدیشان  دستور  می‌دهم‌،  و  آنان  آفرییش  خدا  را  دگرگون  می‌کنند  (‌و  حتّی  دین  خدا  را  تغییر  می‌دهند،  و  فطرت  توحید  را  به  شرک ‌می‌آلایند!)  و  هر  که  اهریمن  را  بجای  خدا  سرپرست  و  یاور  خود  کند،  به  راستی  زیـان  آشکاری  کرده  است‌.  اهریمن  بدانان  وعده‌ها  می‌دهد  و  به آرزوها  سرگرم  می‌کند،  و اهریمن  جز  وعده‌های  فریبکارانه  بدیشان  نمی‌دهد.

عربها  در  دورۀ  جاهلیّت  خویش‌،  گمان  می‌بردند که  فرشتگان  دختران  خدایند.  برای  این  فرشتگان‌،  مجسّمه‌ها  می‌ساختند  و  نامهای  زنـان  را  بر  آنها  می‌گذاردند‌.  همچون‌:  لات‌،  عُزّی‌،  منات‌،  و  امثال  اینها.  بعد  این  بتها  را  می‌پرستیدند،  به  دلیل  این ‌که  چنین  بتهائی  مجسّمۀ  دختران  خدایند.  با  پرستش  آنـها  خویشتن  را  به  خدا  نزدیک  می‌کردند  و  بدو  تقرّب  می‌جستند.  دست ‌کم  این  کارها  در  آغاز کار  چنین  بوده  است‌.  بعدها  اصل  افسانه  را  فراموش  می‌کردند،  و  خود  بتها  را  عبادت  و  پرستش  می‌کردند.  بالاتر  از  ایـن‌،  جنس  سـنگها  را  عبادت  و  پرستش  می‌نمودند،  همانگونه ‌که  در  جزء  چهارم‌ گفتیم‌.  همچنین  آن‌گونه ‌که  قرآن  می فر‌ماید  بعضی  از  عربها  خود  اهریمن  را  می‌پرستیدند  ...کلبی  می‌گوید:  بنومَلیح  که  از قبیله  خزاعه  بودند،  جنّ  را  پرستش  می‌کردند.

البتّه  نصّ  قرآنی  معنی  فراتری  دارد.  چرا  که  ایشان  در  همۀ  شرکها  و  انباز ورزیهایشان  شیطان  را  می‌پرستیدند  و  از  او  یاری  و کمک  می‏گرفتند.  همان  شیطانی‌ که  دارای  نقش  در  داستان  با  ابوالبشر  آدم  است‌.  شیطانی ‌که  خدا  او  را  لعن  و  نفرین ‌کرده  است‌،  به  سبب  عصیان  و  سرکشی  از  فرمان  یزدان  و  دشمنانگیش  با  انسان‌.

شیطانی‌ که  پس  از  لعن  و  طردش‌،‌ کینه‌توزی  او  آن  اندازه  بالا گرفت ‌که  از  خدا  اجازه  گرفت  همۀ  انسانهائی  را گمراه ‌کند که  خویـش  را  در  پناه  حـمایت  و  عنایت  خدا  نمی‌دارند:

(إِن یَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ إِنَاثاً وَإِن یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطَاناً مَّرِیداً (117) لَّعَنَهُ اللّهُ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِکَ نَصِیباً مَّفْرُوضاً(118) وَلأُضِلَّنَّهُمْ وَلأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الأَنْعَامِ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ ).

غیر  از  خدا  هـر  که  و  هـر  چـه  را  بـپرستند  و  بـه  فریاد  خوانند،  جز  بتهای  ناتوان  و  اشیاء  ضعیفی  نیست  که  بر  آنها نام  مادینه  گذ‌ارده‌اند،  و  جز  اهریمنی  نیست  که  بسی  مـتمرّد  و  نــافرمان  است‌.  خدا  نـفرینش  کند  (‌او  قسـم  خورده  است  و  با  خود  عهد  بسته  است‌)  و  گفته  است  که  :  من  ازمیان  بندگان  تو  حتماً  بهرة  معین  و  جداگانه  خود  را  برمی‌کیرم‌.  حتماً  آنان  را  گمراه  مـی‌کنم  و  بـه  دنبال  آرزوها  و  خیالات  روانشـان  مـی‌گردانـم‌،  و  (‌آنگـاه  که  بدین  وسیله  ایشان  را  فرمانبر  خود  کـردم‌،  هـر  چـه  را  خواستم‌)  بـدیشان  دستور  می‌دهم‌،  و  آنـان  (‌اعمال  خرافی  انجام  می‌دهند  و  از  جمله‌:‌)  گوشهای  چهارپایان  را  قـطع  می‌کنند،  و  بدیشان  دستور  مـی‌دهم‌،  و  آنان  آفرینش  خدا  را  دگرگون  می‏‎کنند  (‌و حتّی  دین  خدا  را  تغییر  می‌دهند،  و  فطرت  توحید  را  به  شرک  می‌آلایند!)‌.  آنان  شیطان  را  می‌پرستند  و  به ‌کمک  می‏‎طلبند.  از  شیطان‌،  دشمن  دیرینۀ  خود  پیام  می‌خواهند  و گمراهی  می‏‎طلبند.  همان  شیطانی ‌که  خدا  او  را  نـفرین  فرموده  است‌.  همان  شیطانی ‌که  آشکارا  نیّت  درونی  خود  را گفته  است  و  به  گمراهسازی‌ گروهی  از  آدمیزادگان  فریاد  برآورده  است‌،  و کمر  همّت  بربسته  است‌ که  مردمانی  را  با  آرزوهای ‌دروغین  به  راه  سرگشتگی ‌کشـاند،  و  با  چیزهائی  چون‌:  لذّت  دروغ‌،  و  خوشبختی  خیالی‌،  و  سرانجام  کار  نجات  از کیفر،  بدبخت  گرداند.  همان  اهریمنی‌ که  نیّت  خود  را  آشکار  ساخته  است  و گفته  است  که  آدمیزادگان  را  به  انجام  کارهای  زشت‌،  و  آداب  و  مراسم  بافته  از  تار  و  پود  افسانه‌ها،  تشویق  و  ترغیب  می‌نماید.  آداب  و  مراسمی  همچون‌:  پاره  کردن  گوشهای  چهارپایان‌،  برای  حرام ‌کردن  سواری  بر  آنها  و  خوردن  گوشت  آنها.  بدون  این‌ که  خدا  آن  را  حرام‌ کرده  باشد.  یا  همچون‌:  تغییر خلقت  و  فطرتی ‌که  خدا  آن  را  بدین‌ گونه  آفریده  است‌.  تغییر خلقت  و  فطرت  با  قطع  برخـی  از  اندامهای  بدن  یا  تغییر  شکل  اندامهای  انسان  یا  حیوان‌. 

 از  قبیل‌:  اخته‌کردن  بردگان  و  خصی ‌کردن  بندگان،  و  خال  کوبی  بر  پوست  بدن  ...  و  سایر  تغییرات  و  زشتکاریهائی  که  اسلام  آنها  را  حرام  ساخته  است‌.  انسـان  وقتی‌ که  متوجّه ‌گردد  که  این  شیطان‌،  دشمن  دیرینۀ  انسـان  است  که  دستور  می‌دهد  بدین  شرک  و  توابع  آن‌،  از  قبیل‌:  آداب  و  مراسم  بت‌پرستی،  دست ‌کم  در درونش  پرهیز  از  اهریمن  و  دوری‌ گزیدن  از  دامی  برمی‌انگیزد که  این  دشمن  آن  را  برای  شکار کردن  او  نصب‌ کرده  است‌.  اسلام‌،‌ کارزار  اصلی  را  میان  انسان  و  شیطان  قرار  داده  است‌.  همۀ  نیروهای  شخص  مؤمن  را  رهسپار  پیکار  با  شیطان  و  شریک  می‌سازد که  اهریمن  آن  را  در کرۀ  زمین  پدید  می‌آورد.  به  مؤمن  فرمان  می‌دهد که  برای  جنگ  با  شیطان  و  دار  و  دستۀ  او،  به  زیر  پـرچم  خدا  برود  و  بایستد،  و  میان  دار  و  دستۀ  یزدان  قرار گیرد.  این  جنگ  دائمی  است  و  هرگز  قطع  نمی‌شود.  زیرا  شیطان  از  این  جنگی ‌که  خودش  آن  را  اعلان ‌کرده  است  و  از  همان  لحظه‌ای‌ که  خدا  او  را  نفرین  نموده  است  و  رانده  است‌،  آتش  آن  را  شعله‌ور  ساخته  است‌،  هرگز  خسته  و  درمانده  نمی‏گردد.  شخص  مؤمن  هم  بگوید  از  این  پـیکار  غـافل  شود  و  از  این‌ کارزار  عقب‌نشینی ‌کند.  مؤمن  می‌داند  او  یا  باید  دوست  و  یاور  یزدان  باشد،  و  یا  دوست  و  یاور  شیطان‌.  دیگر  جای  میانه‌ای  میان  این  دو  وجود  نـدارد.  شیطان  مجسّم  است  در:  نفس  امّارۀ  انسان‌،  و  هواها  و  هوسها  و کششها  و  جهشهای  ناروای  جنسی‌،  و  پیروان  اهریمن‌،  از  قبیل‌:  مشرکان‌،  و  اهل  شر  و  شرمداران  بطور  عامّ  مسلمان  هم  با  شیطان  مبارزه  می‌کند  و  می‌رزمد،  خواه  در  پهنۀ ‌کارزار  درون  خود  باشد،  و  خواه  در گسترۀ  پیکار  با  پیروان  شـیطان  باشد  ...  ایـن  جنگ‌،  جنگ  واحدی  است  و  در  طول  زندگی  پیاپی  و  نـاگسـیختنی  است‌.

هر که  خدای  را  یار  و  مددکار  خود کند،  رستگار  می‌گردد  و  سود  می‏‎برد.  و  هر که  شیطان  را  یار  و  مددکار  خود  کند،  زیانبار  می‌گردد  و  هلاک  می‌شود:

(وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیّاً مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُّبِیناً) (119)

هر  که  اهریمن  را  بجای  خدا  سرپرست  و  یاور  خود  کند،  به  راستی  زیان  آشکاری  کرده  است‌.

روند  قرآنی‌،  عملکرد  شیطان  با  دوستان  و  یاران  اهریمن  را  بسان  هپنوتیزم  یا  خواب  مصنوعی‌،  می‌دانـد  و  به  تصویر  می‌کشد:

(یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً) (120)

اهریمن  بدانان  وعده‌ها  مـی‌دهد  و  بـه  آرزوهـا  سرگرم  می‌کند،  و  اهریمن  جز  وعده‌های  فریبکارانـه  بـدیشان  نمی‌دهد.

گونۀ  معیّنی  از  - ‌هیپنوتیزم  است‌ که  فطرت  انسـان  را  از  ایمان  و  توحید،  به  سوی ‌کفر  و  شرک‌،  منحرف  می‌کند.  اگر  این  هیپنوتیزم  اهریمنی  نبود،  فطرت  راه  طبیعی  خود  را  د‌ر  پیش  می‏‎گرفت،  و  ایمان  راهنما  و  ساربان  فطرت  می‌گردید.

نوع  معیّنی  از هیپنوتیزم  است‌ که  با  آن  شیطان  اعمال  بد  و  زشت  انسان  را  برای  انسان  می‌آراید  و  در  نظرش  آن  را  زیبا  و  پسندیده  جلوه‌گر  می‌دهد.  شیطان  به  انسـان  وعدۀ کسب  و کار  پر  رونق‌،  و  ثروت  و  سعادت  نهفته  در  راه  معصیت  می‌دهد.  با  او  در  مسیر گناه  می‌دود  و  او  را  امیدوار  می‌سازد  به  نجات  از  عاقبت  کاری  که  می‌کند.  انسان  هم  اطمینان  پیدا  می‌کند  و  به  سوی  مـهلکه  راه  می‌رود:

(وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً) .

اهریمن  جز  وعده‌های  فریبکارانه  بدیشان  نمی‌دهد.  هنگامی‌ که  صحنه  بدین‌ گونه  به  تصویر  درمی‌آید،  و  مشاهده  می‌گردد که  دشمن  تارهای  دام  را  تاب  می‌دهد  و  می‏بافت،  و  دام  را  می‌گستراند،  و  نخجیر  را گام  به ‌گام  می‌فریبد  و  آهسـته  و  آرام  به  تـله  می‌انـدازد،  جز  سرشتهای  نارسای  پوک  و  فرسوده‌،  برجای  نـمی‌مانند.  آن  سرشتهای  ناقص  الخلقه  و  واژگون  بختی ‌که  پیوسته  حیران  و  ویـلان  می‌شوند  و  هرگز  بیدار  و  هوشیار  نمی‌گرد‌ند  و  متوجّه  چیزی  نمی‌شوند  و  بدین  سو  و  آن 

سو  نمی‌نگرند  و  تلاش  نمی‌کنند که  بدانند  از  چه  راهی  آنها  را  می‌رانند،  و  به  کدام ‌گودال  و  درّه‌ای  می‌اندازند!  در  آن  هنگام ‌که  پسوده  بیدارکننده‌، ‌کار  خـود  را  در  درونها  مـی‌کند  و  پـرتو  خویش  را  بر  زوایـای  دلهـا  می‌افکند،  و  حقیقت‌ کارزار،  و  همچنین  حقیقت  موقعیّت  را  به  تصویر  می‌کشد،  پیرو  این  آیه‌ها  سرانجام‌ گشت  و  گذار  را  بیان  می‌دارد:  سرانجام‌ کسانی‌ که  شیطان  ایشان  را  هیپنوتیزم‌ کرده  است  و  نیرنگشان  زده  است‌،  و گمان  خود  را  دربارۀ  آنان  راست‌ گردانده  است‌،  و  نیّت  پلیدی  را که  داشته  است  و  بدا‌ن  هم  تصریح ‌کرده  ا‌ست‌،  دربارۀ  ایشان  به  مرحلۀ  عمل  درآورده  است  ...  و  سرانجام  آنان  که  از  دام  او گریخته‌اند  و  نجات  پیدا کرده‌اند،  بدان  خاطر  که  واقعاً  به  خدا  ایمان  داشته‌اند.  آنان‌ که  واقعاً  به  خدا  ایمان  دارند  و  مؤمنان  راستین  بشمارند،  از  اهریمن  بدکردار  درامانند.  زیـرا  آن  روز که  اهریمن  -  خدا  نفرینش‌کناد!  -  برای  سرگشته  کردن  گمراهان  اجازه  می‌خوا‌ست‌،  به  او  ا‌جازه  داده  نشد که  به  بندگان  مخلص  یزدان  زیان  و  صدمه‌ای  برساند.  شیطان  در  برابر  مؤمنان  بسیار  ضعیف  و  ناتوان  است‌،  بـدان‌گاه ‌که  هر  چه  محکم‌تر  به  قرآن  یزدان  چنگ  زده  باشند:

(وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیّاً مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُّبِیناً (119) یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً (120) أُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَلاَ یَجِدُونَ عَنْهَا مَحِیصاً (121) وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً وَعْدَ اللّهِ حَقّاً وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ قِیلاً) (122)

هر  که  اهریمن  را  بجای  خدا  سرپرست  و  یاور  خود  کند،  به  راستی  زیان  آشکاری  کـرده  است‌.  اهـریمن  بـدانـان  وعده‌ها  می‌دهد  و  به  آرزوها  سرگرم  می‌کند،  و  اهریمن  جز  وعده‌های  فریبکارانه  بدیشان  نمی‌دهد.  آنان  (‌که  از  اهریمن  فرمان  می‌برند)  جایگاهشان  دوزخ  است‌،  و  راه  گریزی  از  آن  ندارند.  کسانی  را  که  ایمان  آورده‌اند  و  کار  شایسته  کرده‌اند،  به  باغهائی  (‌از  بهشت‌)  داخل  خواهیم  کرد  که  در  زیر  (‌درختان‌)  آنها  رودبـارها  روان  است‌،  و  آنان  جاودانه  تا  ابد  در آنجاها  ماندگار  می‌مانند.  این  را  خدا  وعده  داده  است  و  وعدۀ  خدا  حقّ  است‌،  و  چه  کسی  در  سخن  از  خدا  راستگوتر  است‌؟‌.

یا  دوزخ  است  و گریزی  از  آن  برای  یـاران  و  یـاوران  شیطان  نیست‌،  و  یا  بهشت  است  و  بیرون  آمدنی  از  آن  برای  یاران  و  یاوران  یزدان  نیست  ...  ایـن  وعدۀ  خدا  است‌:

(وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ قِیلاً) .

چه  کسی  در  سخن  از  خد!  راستگوتر  است‌؟‌.

صدق  مطلق  در  سخن  خدا  در  ایـنجا،  مقابل ‌گول  فریبکارانه‌،  و  آرزوهای  دروغین  اهریمن  در  آنجا  است‌.  میان‌ کسی ‌که  به  وعدۀ  یزدان  اعتماد  دارد،  و  میان  کسی  که  به‌ گو‌ل  زدن  و  فریفتن  شیطان  اعتماد  می‌نماید،  فاصلۀ  بسیار  است‌.

*

آنگاه  روند  قرآنی‌،  قاعدۀ  بزرگ  اسلام  را  دربارۀ ‌کار  و  مزد،  دنبال  می‌کند  ...  تـرازوی  بـاداش  و  پـادافره  به  آرزوها  و  خواستها  واگذار  نگشته  است‌.  بلکه  برمی گردد  به  اصل  پایداری‌،  و  سنّت  تخلّف  ناپذیری‌،  و  قانونی ‌که  جانبداری  نمی‌شناسد.  قانونی‌ که  در  برابر  آن  مـلّتها  مساوی  هستند.  چرا که ‌کسی  با  خدا  حسب  و  نسب  و  خویشاوندی  و  دامادی  و  چیزهائی  از  این  قبیل  نـدارد.  برای‌ کسی  قانون  شکنی  نمی‌شود،  و  به  خاطر  او  سنّت  و  قاعده  بهم  نمی‌خورد  و  قانون  تعطیل  نمی‌گردد.  هر که  نیکی‌ کند  در  برابر  نیکو‌کاریش  پاداش  دا‌ده  می‌شود.  در  این  امر  نه  جانبداری  و  دوستی  مطرح  است‌،  و  نه  دشمنانگی  و  ستیزه‌گری  در مدّ  نظر  است‌:

(لیْسَ بِأَمَانِیِّکُمْ وَلا أَمَانِیِّ أَهْلِ الْکِتَابِ مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً (123) وَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتَ مِن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَـئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ یُظْلَمُونَ نَقِیراً (124) وَمَنْ أَحْسَنُ دِیناً مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلاً) (125)

 (‌جزا  و  پاداش‌،  و  فضیلت  و  برتری‌)  نه  به  آرزوهای  شما  و نه  به  آرزوهای  اهل  کتاب  است‌.  هر  کس  که  کار  بـدی  بکند  در  برابر  آن  کیفر  داده  می‌شود،  و  کسی  را  جز  خدا  یار  و  یاور  خود  نخواهد  یـافت  (‌تـا  او  را  کـمک  کـند  و  از  عذاب  خدا  محفوظ  گرداند)‌.  کسـی  که  اعمال  شـایسته  انجام  دهد  و  مؤمن  باشد،  خواه  مرد  و  خواه  زن‌،  چنان  کسانی  داخل  بهشت  شوند،  و  کـمترین  سـتمی  بـدانـان  نشود.  آئین  چه  کسی  بـهتر از آئین  کسی  است  که  خالصانه  خود  را  تسلیـم  خدا کند،  درحالی  که ‌نیکوکار  باشد  و  از  آئین  راستین  ابراهیم  پیروی  کند  که  مخلص  و  حقّجو بود  (‌و وحدت  دینی‌ ‌مسلمانان ‌و یـهودیان  و  مسیحیان  در  او  به  هم  می‌رسد)  و  خداوند  ابراهیم  را  به  دوستی  گرفته  است  (‌و  بـا  خلیل  نامیدن  او  افتخارش  بخشیده  است‌)‌.

یهودیان  و  مسیحیان  می‌گفتند:

(نحن أبناء الله وأحباؤه)... لن تمسنا النار إلا أیاما معدودة).

ما  پسران  و  عزیزان  خدائیم‌!. (مائده / ‌١٨)‌.

 آتش  جــز  چــند  روز  مــعدودی  گیربانگیرمان  نمی‌گردد!. (بقر‌ه  /  80) 

یهودیان  می‌گفتند  و  هنوز  هم  می‌گویند:  ما  ملّت‌ گزیدۀ  خدائیم‌!

شاید  هم ‌گاهی  این  اندیشه  به  دل  برخـی  از  مسلمانان  بگذرد که  آنان  بهترین  ملّتی  هستند که  به  خاطر  مردمان  آفریده  شده‌اند  و  به  جهان  سوق  داده  شده‌اند،  و  خداوند  صرف  نظر  و گذشت  می‌فرماید  از  همۀ  چیزهائی‌ که  از  ایشان  سربزند!  تنها  بدان  خاطر  چون  مسلمانند!

این  نصّ  قرآنی  نازل ‌گردید  و  هم  آنان  و  هم  اینان  را  به  کار  و  تلاش  می‌خواند  و  عمل  را  ملاک  می‌داند  و  بس.  همۀ  مردمان  را  به  سوی  معیار  و  میزان  واحدی  برمی‌گرداند  این  معیار  و  میزان‌،  رو  به  خدا کردن  و  خوبی  و  نیکی  انـجام  دادن  و  پـیروی ‌کردن  از  آئـین  ابراهیم  است‌ که  اسلام  است‌.  ابراهیم،  آن  کسی‌ که  خدا  او  را  به  دوستی ‌گرفته  است‌!  لذا  بهترین  و  زیباترین  دین‌،  همین  اسلام  است‌ که  آئین  ابراهیم  است‌.  و  بهترین  و  زیباترین  کار  (خوبی  و  نیکی  انجام  دادن‌)  است‌.  خوبی  و  نیکی  هم  این  است‌ که  خدا  را  آن‌گونه  بپرستی  که  انگار  او  را  می‌بینی،  و اگر  تو  او  را  نمی‌بینی،  او  تو  را  می‏‎بیند.  خداوند  خوفی  و  نیکی  انجام  دادن  را  در  همه  چیز  واجب  گردانده  است‌،  حتّی  در کیفیّت  سـر  بریدن  حیوان  به  هنگام  ذبح  آن‌،  و  تیز  بودن  چاقو  و کارد،  تـا  حیوان  به  هنگام  ذبح،  بیش  از  حدّ  معمول  عذاب  نبیند  و  شکنجه  داده  نشود.

در نصّ  مورد  نظر،  برابری  میان  دو نیمۀ  بشریّت  جلب  توجّه  می‌کند.  هر  یک  از  آن  دو  نیمه‌،  یعنی  زن  و  مرد،  مسؤ‌ول  اعمال  خود  بوده  و  پاداش  و  پادافـرۀ  پـندار  و  رفتار  و کردار  خو‌یشتن  را  دریافت  می‌دارند.  همچنین  در  این  نصّ‌،  شرط  پذیرش ‌کار،  ایمان  قرار  داده  شده  است‌،  ایمان  به  خدا:                

(وَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتَ مِن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَـئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ یُظْلَمُونَ نَقِیراً) (124)

کسی  که  اعمال  شایسته  انجام  دهد  و  مؤمن  باشد،  خواه  مرد  و  خواه  زن‌،  چنان  کسانی  داخل  بـهشت  شـوند،  و  کمترین  ستمی  بدانان  نشود.

این  نصّ‌،  صراحت  دارد  در  یکسانی  قاعدۀ  رفتار  با  دو  نیمۀ  بشریّت‌:  زن  و  مرد.  و  صـراحت  دارد  در  ایـن‌ که  ایمان  شرط  قبول  عمل  است‌.  عملی  که  بدون  ایـمان  انجام  پذیرد،  در  پیشگاه  خدا  بدون  ارزش  و  اعتبار  است‌.  این  هم  طبیعی  و  منطقی  است‌.  زیرا  ایمان  به  خدا  است ‌که  موجب  می‌گردد کار شایسته  و  عمل  بایسته  از  جهان‌بینی  معیّنی  و  قصد  معلومی  سـرچشـمه‌ گیرد.  همچنین  ایمان  به  خدا  است ‌که ‌کار  را  تـبدیل  به  یک  حرکت  طبیعی  و  پویائی  سرشتی  مسـتمرّی  می‌سازد.  عملی ‌که  از  ایمان  به  خدا  سرچشمه  بگیرد  و  توأم  با  ایمان  انجام  بپذیرد،  برای  پاسخ  به  هواها  و  هوسهای  شـخص  تـحقّق  پـیدا  نـمی‌کند،  و کار  نـاگـهانی  و  ناسنجیده‌ای  نیست  که  بدون  قاعده  و  ضابطه  برجوشیده  باشد  و  جهشی  بردمیده  باشد.

این  واژه‌های  روشن  و  سخنان  آشکار،  مخالف  نظریّه‌ای  است ‌که  استاد  امام  (‌شیخ  محمد  عبده‌)  -  خداوند  رحمتش ‌کناد  - ‌در  تفسیر  جزء  عم  به  هنگام  توضیح  :  (‌فَمَنْ  یَعْمَلْ  مِثْقالَ  ذَرَّةٍ  خَیْراً  یَرَهُ  )  اظهار  داشته  است‌.  چرا که  نظریّۀ  او  ایـن  است ‌که  چنین  آیه‌ای  شـامل  مسلمان  و  غیرمسلمان  می‏‎گردد.  در  صورتی‌ که  نصوص  دیگر،  به  صـراحت  این  معنی  و  برداشت  را  مـردود  می‌شمارند  و  نفی  می‌کنند.  همچنین  این  آیه  و  آیـاتی  چون  آن‌،  با  نظریّۀ  استاد  شیخ  مراغی  -‌ خداوند  رحمتش  کناد  -‌ نیز  مخالف  است‌.  ما  بدین  امر  در  جزء  عـم  در  جزء  سی‌ام  فی‌ظلال  القرآن‌،  اشاره‌ کرده‌ایم‌.

این  فرمودۀ  خداوند  برای  مسلمانان  سنگین  آمده  است‌: 

(مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً ).

هـر  کس  که  کار  بدی  بکند  در  برابر آن  کیفر  داده  می‌شود،  و  کسی  را  جز  خدا  یار  و  یاور  خود  نـخواهـد  یافت  (‌تا  او  را  کمک  کند  و  از  عذاب  خدا  محفوظ  گرداند)‌. 

مسـلمانان  سـرشت  نـفس  انسـانی  را  می‌شناختند،  و  می‌دانستند که  قطعاً  دچار  لغزش  و گناه  می‏‎گردد،  هـر  ا‌ندازه  صالح  و  شایسته  هم  باشد،  و  هر  قدر  به  انـجام  نیکی‌ها  و  خوبیها  دست  یازد.  آنان  نـفس  بشری  را  خوب  می‌شناختند  و  با  ماهیّت  آن  آشنا  بودند.  از  اینجا  بود که  نفس  خویشتن  را کاملاً  می‌شناختند.  خود  را گول  نمی‌زدند،  و  نفس  را  از  ماهیّت  خویش  بالاتر  نمی‌گرفتند  و  فریبش  نمی ‌دادند. گناهان  نفس  را  از  جلو  دیدگان  خود  بدور  و  مخفی  نـمی‌کردند.  خویشتن  را  به  تجاهل  نمی‌زدند  و  ضعفی  را که  چه  بسا گـریبانگیر  نـفس  می‌گردید،  نادیده  نمی‌انگاشتند،  و  منکر  آن  نمی‌گشتند  و  چنین  ضعفی  را  نمی‌پوشاندند.  لذا  مسلمانان  وقتی‌ کـه  دیدند  برا‌بر  چنین  نصوصی‌،  هر کار  بدی  را که  بکنند،  در  برابر  آن ‌کیفر  و  پادافره  می‏بینند،  به  لرزه  درآمدند  و  هراس  ایشان  را  برداشت.

به  ترس  و  هراس  افتادند  همچو‌ن ‌کسی ‌کـه  هـم  ایـنک  عملاً کیفر  ببیند  و  به  فرجام  بد  خود گرفتار  آمده  باشد  و  آن  را  لمس  نموده  باشد.  یکی  از  ویژگیهای  مسـلمانان  این  بود که  آخرت را  بدین‌گونه  می‌دیدند،  و  انگار  هم  اینک  بدان  رسیده‌اند،  و  در  دنیای  اندیشه  و  خیال‌ گمان  می‌بردند که  در  صحنۀ  آخرت  قرار  دارند  و  عملاً  خوشیها  و  ناخوشیهای  آنجا  را  لمس  می‌کنند.  نه  این‌ که  آخرت  را  آینده  انگارند  و  شکّی  در  وقوع  آن  نداشته  باشند  و  بس.  این  بود که  مسلمانان  به  هنگام  رویاروئی  با  چنبن  وعید  و  تهدید  مؤکّدی،  به  لرزه  افتادند!

امام  احمد  فرموده  است‌:  عبدالله  پسـر  نُمَیر،  و  او  از  اسماعیل‌،  و  وی  از  ابوبکر  پسر  ابوزهیر  روایت  کرده  است ‌که ‌گفته  است‌:  (به  من  خبر  رسید که  ابوبکر  رضی الله عنهُ  گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  با  توجّه  بدین  آیه‌،  رستگاری ‌کی  میسّر  خواهد  بود؟‌:  (لیس بأمانیکم ولا أمانی أهل الکتاب . من یعمل سوءا یجز به) ‌.  هرکار  بدی ‌که‌ کرده  باشیم ‌کیفر  آن  را  خواهیم  دید  ...  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود: 

(غفر الله لک یا أبا بکر . ألست تمرض ؟ ألست تنصب ؟ ألست تحزن ؟ ألست تصیبک اللأواء ؟) ‌

  ای  ابــوبکر،  خـدا  تــو  را  بـبخشایاد،  مگر  تـو  بیمار  نمی‌شوی‌؟  مگر  تو دچار رنج  و زحمت  نمی‌شوی‌؟  مگر  تو  غمزده  نمی‏گردی؟  مگر  شدّت  و  محنت  به  تو  روی  نمی‌کند؟‌.

گفتم‌:  بلی.  فرمود:

(فهو مما تجزون به ).

ایـن  هـمان  چیزهائی  است  که  بـدانــها  کـیفرتان  داده  می‌شود.

حاکم  ایـن  روایت  را  از  طـریق  سفیان  ثوری ‌که  از  اسماعیل  نقل ‌کرده  است‌،  بیان  داشته  است‌.

ابوبکر  پسر مردویه  با  سندی‌ که  آن  را  به  ابن  عمر  نسـبت  داده  است ‌که  او  از  ابوبکر  صدّ‌یق  روایت می‌نماید  و  می‌گوید:  در  خدمت  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم   بودم‌ که  این  آیه  نازل  شد:

(مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً ).

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(ألا أقرئک آیة نزلت علی؟).

آیا  آیه‌ای  را  برای  تو  نخوانم  که  بر  من  نازل  شده  است‌؟‌.  ابوبکر  صدّیق  می‌گوید: ‌گفتم  ای  پیغمبر  خدا  آن  را  برای  من  تلاوت  فرما  ...  (‌چون  آیه  را  تلاوت  فرمود)  نمی‌دانم  چرا  احساس‌ کردم‌ که  انگار  پشتم  می‌شکند!  تا  بدانجا که  از  درد  آن  روی  زمین  دراز کشیدم‌.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(مالک یأ أبا بکر ؟).

ای  ابوبکر  تو  را  چه  می‌شود؟‌.

عرض‌ کردم‌:  پدر  و  مادرم  فدای  تو  باد،  ای  پیغمبر  خدا!  آخر کدامیک  از  ما  مرتکب  بزه  و گناه  نشده  است  و کار  ناپسند  نکرده  است‌؟‌!  ما  در  برابر  هر کار  بد  و  زشتی‌ که  کرده‌ایم ‌کیفر  می‌بینیم‌!  پس  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم   فرمود: 

(أما أنت یا أبا بکر وأصحابک المؤمنون فإنکم تجزون بذلک فی الدنیا , حتى تلقوا الله لیس لکم ذنوب . وأما الآخرون فیجمع ذلک لهم حتى یجزوا به یوم القیامة).

 امّا  تو  ای  ابوبکر،  و  یاران  مؤمن  تـو،  در  بـرابـر  گناهان،  در  همین  جهان  کیفر  داده  می‌شوید.  تا  بدانجا  کـه  وقتی  کـه  بـه  پیشگاه  خدای  مـی‌رسید،  گناهی  بـرایـتان  نـمی‌ماند.  ولی  دیگران،  گناهانشان  رویـهم  گردآورده  مــی‌شود  و  در  روز  قیامت  در  برابر  آنها  کیفر  داده  می‌شوند.(‌ترمذ‌ی  به هممن  شکل  ان  را  روایت‌ کرده  است‌)‌.

ابن  ابوحاتم  با  سندی‌ که  داشته  است  از  عائشه  روایت  نموده  است ‌که ‌گفته  است‌: ‌گفتم  ای  پیغمبر  خدا،  مـن  می‌دانم  شدیدترین  و  تندترین  آیه  در  قرآن  کدام  است‌.  فرمود:

(‌ما  هِیَ  یا  عائِشَةُ‌؟‌)‌.

ای  عائشه‌،  آن  آیه  کدام  است‌؟‌.

عرض  کردم‌:

(‌مَنْ  یَعْمَلْ  سُوءاً ‌ یُجْزَ  بِهِ  )  است‌.  فرمود:

(ما یصیب العبد المؤمن , حتى النکبة ینکبها) ‌.

هر  مصیبتی  که  گریبانگیر  بندۀ  مؤمن  گردد،  حتی  سنگی  که  به  پای  او  می‌خورد،  در  بـرابـرش  سـزا  و  جزا  دارد.  (‌ابن  جریر  آن  را  روایت ‌کرده  است‌)‌.

مسلم  و  ترمذی  و  نسائی‌،  حدیثی  را  روایت  می‌کنند  از  سفیان  پسر عیینه  -  با  سندی ‌که  داشته  است  -  و  او  از  ابوهریره  رضی الله عنهُ  نقل  می‌کند که ‌گفته  است‌:  وقتی‌که  (‌مَنْ  یَعْمَلْ  سُوءاً ‌ یُجْزَ  بِهِ  )  نـازل  شد‌،  مسـلمانان  نـاراحت  شدند.  رسول  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدیشان  فرمود:

(سددوا وقاربوا فإن فی کل ما یصاب به المسلم کفارة . حتى الشوکة یشاکها والنکبة ینکبها).

بر  حقّ  و  حقیقت  استوار  بمانید  و  استقامت  داشته  باشید،  و  میانه‌روی  کنید  و  راه  افراط  و  تـفریط  نـپوئید.  قطعاً  هر  بلا  و  مصیبتی  که  گریبانگیر  مسلمان  می‏‎گردد،  مایۀ  پاک  و  محو  شدن  گناهی  می‌شود.  حتّی  خاری  که  به  پای  مسلمان  می‌خلد،  و  سنگی  که  به  پای  او  می‌خورد.  به  هر  حال‌،  این  حلقه‌ای  بود  از  حلقه‌های  زنجیرۀ  پیدایش  جهان‌بینی  راستین  ایمانی  دربارۀ کار  و  عمل‌،  و  سـزا  و  جـزای  آن‌.  از  یک  سـو  دارای  اهمّیّت  بسزائی  در  استواری  دنیای  اندیشه  و  استقامت  جهان‌ببنی  است‌،  و  از  دیگر  سو  در  زندگی  واقعی  و  عملی  از  اهمّیّت  بسیاری  برخوردار  است‌.  این  آیه  هستی  مسلمانان  را  به  تکان  انداخت‌.  دلهایشان  از  آن  به  لرزه  درآمد.  زیـرا  آنان ‌کار  را  جدّی  می‏گرفتند،  و  صداقت  وعدۀ  خدا  را  می‌دانستند  و  آن  را  حقّ  و  حقیقت  تلقّی  می‌کردند.  در  حالی ‌که  هنوز  در  این  جهان  بودند،  با  فرجام  آن  جهان  چنین  وعده‌ای  می‌زیستند،  و  خویشتن  را  در  آخرت  می‌دیدند.

در  خاتمه‌،  پیرو  مسألۀ ‌کار  و  مزد،  یـا  عمل  و  جزا  در  می‌رسد.  ولی  پیش  از  آن‌،  پیرو  شرک  و  ایمان  به  میان  می‌آید،  و  همۀ  چیزهائی  را که  در  آسمانها  و  زمین  است  به  خدا  برمی‌گرداند  و  از  آن  او  می‌داند،  و  بیان  می‌دارد  که  خدا  بر  هر  آنچه  در  این  جهان  است  و  هر  آنـچه  در  فراسوی  آن  جهان  است‌،  آگاهی  و  احاطه  دارد:

(وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطاً).

از آن  خدا  است  آنچه  در  آسمانها  و  آنچه  در  زمین  است  و  (‌باید  خالصانه  رو  بدو  کـرد  و  نـیاز  از  او  جست‌.  و  از  آنجا  که  تنها  او  خالق  و  صاحب  همه  چیز  است‌)  کاملاً  آگاه  از  هر  چیز  است  و آن  را  دقیقاً  می‌پاید.

انحصار  الوهیّت  خداوند  سبحان،  اغلب  در  قرآن  همراه  با  انحصار  یـزدان  در  مـلک  و  مملکت‌،  و  محافظت  و  مراقبت،  و  سلطه  و  قدرت  است‌.  زیرا  توحید  اسلامی  تنها  خدای  را  به  یگانگی  شناختن  نیست  و  بس.  بلکه  توحید  ایجابی‌،  و  توحید  فاعلیّت  و  تأثیر  در  هسـتی‌،  و  توحید  سلطه  و  مراقبت  را  نیز به  همراه  دا‌رد.  یعنی  باید  معتقد  شد که  موجب  و  فاعل  و  مؤثّر و  صاحب  سلطه  در  هستی  تنها  خدا  است‌،  و  تنها  او  است‌ که  ناظر  بر کلّ  جهان  و گردانندۀ  آن  است‌^[1]‌.

وقتی ‌که  انسان  بداند که  آنچه  در  آسـمانها  و  آنچه  در  زمین  است‌،  متعلّق  به  یزدان  است‌،  و  او  آگاه  از  همه  چیز  است  و  همه  چیز  را  می‌پاید،  و  حیزی  از  دائرۀ  دانش  او  بیرون  نیست‌،  و  از  سلطۀ  او  خارج  نمی‏باشد،  چنین  چیزی  انگیزۀ  نیرومندی  خواهد  بود  برای  انسـان‌ که  الوهیّت  و  عبادت  را  خاصّ  یـزدان ‌کند،  و  بکوشد  با  پیروی  از  برنامۀ  خدا  و  اطاعت  از  فرمانش‌،  او  را  راضی  و  خشنود  سازد  ...  همه  چیز  مال  خدا  است  ...  همه  چیز  در  دست  قدرت  او  است  ...  او  بر  هر  چیزی  احاطه  دارد  و  همه  چیز  را  می‌پاید.

برخی  از  فلسفه‌ها  توحید  خدا  را  بیان  می‌دارند‌،  ولی  بعضی  از  آنها  اراده  را  از  خدا  سلب  می‌کنند،  و  بعضی‌ها  دانش  را  از  یزدان  سلب  می‌نمایند.  بعضی‌ها  هم  سلطه  و  قدرت  را  از  خدا  می‌گیرند،  و  بعضی‌ها  ملک  و  مملکت  را  از  چنگ  او  بدر  می‌آورند  ...  و  سایر  توده‌های  رویهم  انباشته‌ای  که  (‌فلسفه‌ها)  نامیده  می‌شوند!  از  اینجا  است  که  این‌گونه  جهان‌بینی‌ها  مـنفی  هسـتند  و  در  زندگی  مردمان ‌کارآئی  ندارند،  و  تأثیری  در  رفتار  و  اخلاق  آدمیزادگان  نداشته‌،  و  ارزشی  در  جهان  فکر  و  انـدیشۀ  ایشان‌،  و  قیمتی  در  جهان  واقعی  و  عملی  آنان  ندارد  ...  تنها  سخن  و  بس!  بلی  سخن  فقط  سخن‌!  خدا  از  دیدگاه  آئـین  اسلام‌،  از  آن  او  است  آنچه  در  آسمانها  و  آنچه  در  زمین  است‌.  او  صاحب  و  مالک  هر  چیز  است‌.  او  بر  هر  چیز  احاطه  دارد  و  همه  چیز  را  می‌پاید.  او  مراقب  و  مواظب  هر  چیزی  است  ...  در  پرتو  این  جهان‌بینی  درون  شایسته  و  بایسته  می‌گردد.  رفتار  و کـردار  خوب  و  پسـندیده  می‌شود.  زندگی  روبراه  و  جـهان  اصلاح  می‏‎گردد.

---

^[1] برای  اطلاع  بیشتر  مراجعه  شود  به‌ کتاب  :  «(خصائص  التصور  الاسلامی  و  مقوّماته‌) بخش  نخست‌،  فصل  (‌ایجابیّه‌)‌.  چاپ  دارالشروق‌.

تفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 147-135

سوره‌ی نساء آیه‌ی 147-135

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقَیراً فَاللّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (135) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِیَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن یَکْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً (136) إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْراً لَّمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً (137) بَشِّرِ الْمُنَافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً (138) الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَیَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً (139) وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیَاتِ اللّهِ یُکَفَرُ بِهَا وَیُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُواْ مَعَهُمْ حَتَّى یَخُوضُواْ فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِّثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکَافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً (140) الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِن کَانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِّنَ اللّهِ قَالُواْ أَلَمْ نَکُن مَّعَکُمْ وَإِن کَانَ لِلْکَافِرِینَ نَصِیبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُم مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً (141) إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یُخَادِعُونَ اللّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَى یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً (142) مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً(143) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَتُرِیدُونَ أَن تَجْعَلُواْ لِلّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً مُّبِیناً (144) إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً (145) إِلاَّ الَّذِینَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَاعْتَصَمُواْ بِاللّهِ وَأَخْلَصُواْ دِینَهُمْ لِلّهِ فَأُوْلَـئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَسَوْفَ یُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً (146) مَّا یَفْعَلُ اللّهُ بِعَذَابِکُمْ إِن شَکَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَکَانَ اللّهُ شَاکِراً عَلِیماً) (147)

این  درس  حلقه‌ای  از  زنجیرۀ  تربیت  برنامه‌ای  است‌ که  دست  رعایت  و  حفاظت  الهی  عهده‌دار  آن  بوده  است  تا  ملّتی  را  با  آن  بپرورد که  خداوند  دربارۀ  آنان  فرموده  است‌:

(کُنْتُمْ خیر أمة أخرجت للناس ).

شما  (‌ای  پپروان  محمّد)  بهترین  ملّتی  هستید  که  به  سود  انسانها  آفریده  شده‌اید.  (‌آل‌عمر‌ان‌/  110)

 این  حلقه‌،  حلقه‌ای  از  برنامۀ  ثابت  و  استوار  است‌ که  با  گامهای  شمرده‌،  پیوسته  به  سوی  اهداف  مشخّصی،  جلو  می‌رود،  اهدافی‌ که  در  پرتو  آنها  نفس  انسان  را  مداوا  و  معالجه  می‌کنند  با  درمانی‌ که  آفرینندۀ  این  نفس  آن  را  ساخته  و  پرداخته  کرده  است‌.  آفریننده‌ای  که  آگاه  از  راه‌ها  و  پیچهای  نفس  آدمی  است‌،  و  سرشت  و  حقیقت  آن  را  می‏‎بیند  و  می‌شناسد،  و  نیازمندیها  و  علاقه‌مندیها  و  نیروها  و  توانهای  آن  را کاملاً  می‌داند.

این  حلقه‌،  همانگونه ‌که  قواعد  برنامه  و  مقاصد  ثابت  آن  را  ترسیم  می‌کند،  قواعدی‌ که  برای  جملگی  مردمان  قرون  و  اعصار گذشته  شده  است  تا  آنان  را کمک‌کند  و  از  درّه‌های  ژرف  جاهلیّت  بلند  گرداند  و  دست  یکایک  ایشان  را  -‌ بر  حسب  موقعیِتی ‌‌که  دارند  - ‌بگیرد  و  پا  به  پا  از  فراز  جاده  رو  به  بالا  راه  ببرد،  و  به  قلّۀ  سربفلک  کشیده  برساند،  در  عین  حال‌،  سیمای  گروه  مسـلمانان  نخستین  که  اوّلین  مخاطبان  این  قرآ‌ن  بوده‌اند،  در  ا‌یـن  حلقه  شکل  می پذیرد  و  ا‌ز  لابلای  سطرها  عکسهای  آنان  نمودار  و  پدیدار  می‌شود.  قیافه‌های  مؤمنان  رادمرد  آن  زمان‌،  با  تمام  ویژگیهای  انسانی‌،  و  با  تـمام  ضعفها  و  قوّتهائی‌ که  در  انسان  است‌،  و  همراه  با  همۀ  ته‌نشستهای  جاهلی  و  احساسات  سرشتی‌،  بر  پردۀ  حمله‌ها  نقش  می‌بندد  و  به  نمایش  درمی‌آید.  همچنین  در  این  حلقه‌،  راه  و  روش  برنامه  و  طریقۀ  چاره‌جوئی  آن  در کار  چاره‌سازی  درون  و  بیرون  آنان‌،  و  شیوۀ  تقویت  و تثبیت  ایشان  بر حقّ  و  حقیقتی ‌که  این  برنامه  بیانگر  آن  است‌،  و  خلاصه  چه  اندازه  در کنار  حقّ  ایستاده‌اند  و  چه  تلاشها  و  فداکاریهائی‌ که  در  راه  حقیقت  از  خود  نشان  داده‌اند،  همه  و  همه  در  صحنۀ  واژه‌ها  و  جمله‌ها  ظهور  و  بروز  پیدا  می‌کنند  و  به  نمایش  درمی‌آیند.

درس  آغاز  می‌گردد  با  فریاد  زدن  بر  مؤمنان‌ که  برخیزید  و  به  وظیفۀ  نقش  خود  عمل  نمائید.  برخیزید  و  در  میان  مردمان  دادگری ‌کنید.  دادگری  ممتاز  و  منحصر  به  فردی  که  جز  توسط  این ‌گروه  بر  پـا  و  اجراء  نشده  باشد.  دادگری  مستقیم  و  مخلصانۀ‌ گروه  مسلمانان  با  خداونـد  جهان‌.  دادگری  با  یزدان‌،  عدالتی‌ که  پالوده  و  زدوده  از  هرگونه  عاطفه‌ای  و  هوا  و  هوسی  و مـصلحت‌جوئی  و  مــصلحت‌خواهـی  باشد،  خـواه  مـصلحت‌جوئی  و  مصلحت‌خواهی ‌گروهی  و  خواه  ملّی  و  خـواه  دولتی  نامیده  شود.  هـچنین  عدالتی  پیاده  و  اجراء ‌گردد که  از  گو‌نۀ  اسم  و  رسم  دیگری  جز  تـرس  از  خدا  و  جستن  رضای  او،  دور  و  پاک  باشد.  آن  عدالتـی  باشد که  نمونه‌ای  از  آن  را  در  درس  عملی  دیدیم‌،  درسی ‌که  خود  خــداوند  بزرگو‌ار  با  الطـاف ‌کریمانۀ  خویش  به  پیغبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  به ‌گروه  مسلمانان  در  حادثۀ  مرد  یهودی  آموخت‌،  حادثه‌ای ‌که  از  آن  سخن  رفت‌.

درس  آغاز  می‏‎گردد  با  فریاد  زدن  بر  مؤمنان‌که  چنین  عدالتی  را  بر  پا  دارید،  دادگری  بدین  نحوی ‌که ‌گذشت‌.  نازل  کنندۀ  این  قرآن  می‌دانسته  است ‌که  پیاده‌ کردن  و  برپاداشتن  دادگری  بدین  نحو  چه  سختی‌ها  و  رنجهائی  را  می‏طلبد  و  چه  اندازه  تلاش  و  تـوان  می‌خواهد.  در  اندرون  انسان‌،  ضعف  و  ناتوانی  ویژه‌ای  است‌ که  همگان  با  آن  آشنایند.  عواطفی  در  دلها  است‌:  نسبت  به  خـود،  نسبت  به  خویشاوندان‌،  نسبت  به  ضعیفان  دادخواه‌،  حتّی  نسبت  به  نیرومندان  و  اقویاء‌،  نسبت  به  پدر  و  مـادر  و  نزدیکان‌،  نسبت  به  فقیر  و  غنی‌،  و  نسبت  به  مودّت  و  محبّت  و  دشمنانگی  و کینه‌توزی  ...  خداوند  می‌دانـد  دست‌ کشیدن  و  دوری ‌گزیدن  از  همۀ  ایـنها،  نـیاز  به  تلاش  سخت  و  جهاد  طاقت‌فرسائی  دارد.  تلاش  و  جهاد  برای  بالا  رفتن  از کمرگاهها  و  فرازهای  لغزنده‌،  و گذر  از  کنارۀ  پرتگاههای  فروتپنده‌،  تا  بدان  قلّۀ  سربفلک‌ کشیده  رسید.  در  چنین  کمرگاه‌ها  و  فرازها  و گذرگاهها،  طنابی  که  بتوان  بدان آویخت‌،  جز طناب  قرآن  نام‌ یزدان  نیست‌.  بار  دیگر  یزدان  جهان،  آنـان  را  به  ایـمان  می‌خوانـد،  ایمانی ‌که  دارای  عناصر  فراگیر  خود  باشد:  ایمان  به  خدا  و  فـرشتگان  و کـتابهای  آسمانی  و  پیغمبران  و  روز  رستاخیز.

هر  عنصری  از  این  عناصر  دارای  ارزش  خاصّ  خود  در  پیدایش  عقیدۀ  ایمانی‌،  و  تشکیل  جهان‌بینی  اسـلامی  است‌،  جهان‌بینی  اسلامی‌ که  سرآمد  همۀ  جهان‌بینی‌های  دیگر  است‌،  جهان‌بینی‌هائی‌ که  انسانها  پیش  از  اسلام  و  بعد  از  اسلام  با  آنها  آشنا  بوده  و  هستند.  سرآمدی ‌که  همۀ  سرآمدهای  اخلاقی  یا  اجتماعی  و  یا  سازمانی  دیگر  در  زندگی ‌گروه  مسلمانان  نخستین  از  آن  برجوشیده  و  سرچشمه‌ گرفته  بودند.  جهان‌بینی  اسلامی  همیشه  عنصر  تفوّ‌ق  و  سرآمد  را  با  خود  هـمراه  دارد  و  آن  را  ارمـغان  می‌دارد  به  هر گروهی ‌که  واقعاً  بدان  ایمان  داشته  باشند،  و کاملاً  برابر  مقتضیات  و  خواستهای  آن  عمل ‌کنند.  این  امر تا  آخر زمان‌،  یعنی  تا  آن  روزگاری ‌که  یزدان  زمین  و  هر کسی  را که  در  آن  است  به  ارث  می‏‎برد،  بر  دوام  و  ماندگار  است‌.  سرانجام  باید  فرمان  خدا که  در  خود  این  درس  نیز  مذکور  است‌،  تحقّق  پیدا کند:

(ولن یجعل الله للکافرین على المؤمنین سبیلًا). .

 (‌مــادام  کـه  مـؤمنان  دارای  ایـمان  راسـتین  و  کردار  شایسته  باشند)  هرگز  خـداونـد  کـافران  را  بــر  مـؤمنان  چیره  نخواهد  ساخت‌.

پس  از  این  دو  نداء‌،  روند  قرآنی  با  شیوه‌های ‌گوناگون  بر  منافقان  می‌تازد.  منافقانی‌ که  هنوز  بر  حالت  نـفاق  مانده‌اند‌،  و  یـا  پس  از  اعلان  اسـلام  خود،  به  کفر  گرائیده‌اند  و  آشکارا  الحاد  خویش  را  اعلان  کرده‌اند.  در  این  تاخت  سرشت  منافقان  را  به  تصویر  می‌کشد.  از  آنان  سیماهای  زشت  و  پلشتی  را  تـرسیم  می‌کند.  سیمای  زشتی  از  آنان  بدانگاه‌ کـه  در  مـیان‌ گروه  مسلمانان  ایستاده‌اند  و کارهای  پلشتی‌ که  در  آنجا  می‌کنند.  سیمای  کثیف  چندش‌آوری  از  ایشان‌،  درست  در  آن  هنگام  که  برابر  شرائط  و ظروف  هر  دم  به  رنگی  درمی‌آیند  و  هر  لحظه  موقعیّتی  پیدا  می‌کنند.  سیمای  ناپاک  دیگری  از  منافقان‌،  بدانگاه ‌که  در  برابر  مسلمانان‌،  در  روزگار  غلبۀ  ایشان‌،  به  تملّق  و  چاپلوسی  می‌پردازند،  و  تظاهر  به  محبّت  و  مودّت را  سـپر  بلای  خـود  می‌سازند.  ولی  هنگامی‌ که‌ کافران  پیروز  می‌گردند،  در  برابر کافران  به  تملّق  می‌ایستند  و  چاپلوسانه  ادّعاء  می‌کنند که  آنـان  موجب  پیروزی  ایشان  بوده‌اند!  سیمای  نامبارک  دیگری  از  ایشان‌،  بدانگاه  به  تصویر  زده  می‌شود که  ریاکارانه‌،  سست  و  بیحال  در  صف  نمازگزاران  ایستاد‌ه‌انـد  و  به  مردمان  نشان  می‌دهند که  همچون  ایشـان  در  نـمازند!  آخرین  سیمای  نامیمون  و  بدشگونی ‌که  از  ایشان  ترسیم  می‌شود،  در  زمانی  است‌ که  متردّد  و  مذبذب  در  وسط  ایستاده‌اند:  نه  به  سوی  اینان  می‌روند  و  نه  به  سوی  آنان  می‌دوند!

در  لابلای  چنین  تاختی‌،  مؤمنان  رهنـمودهائی  می‌شوند،  و  بیدارباشهائی  متوجّه  آنان  می‌گردد. کثرت  رهنمودها  و  بیدارباشها  بیانگر  حیله‌گریها  و  نیرنگهای  فراوان  منافقان  در  صف  مسلمانان‌،  و  نـمایانگر  تأثـیر  زیـاد کلکها  و  حقّه‌بازیهای  مکّارانۀ  ایشان  در  میان  مؤمنان  آن  روزگار  است‌.  همچنین  این  امر  نشان  مـی‌دهد که  جبهۀ  نفاق  چقدر فراخ  بوده  است‌،  و چه  اندازه  در ژرفای  زندگی  گروه  مسلمانان  فرورفته  است‌.  این  است‌ که  چنین  تاخت  شدید  و  حملۀ  تندی  را  می‌طلبیده  است‌،  هر  چند کـه  مراعات  (‌واقعیّت‌)  آن  روزی  در  مدّ  نظر  بوده  است‌،  و  خداوند گام  به ‌گام  مسلمانان  را  از  منافقان  بدور  داشته  است  و  به ‌کناره‌گیری  خواند‌ه  است‌.  از  جمله‌:  یـزدان  سبحان  به  مؤمنان  دسـتور  می‌فرماید:  بدانگاه ‌که  منافقانی  در  مجالس  به‌ کفر  و  استهزای  آیه‌های  خـدا  می‌پردازند،  مجالس  ایشان  را  ترک‌ گویند  و  از  پیش  آنان  خیزند  و  بروند.  در  این  وقت  خدا  به  مؤمنان  دستور  نمی‌فرماید که  یکباره  از  منافقان  دوری‌ کنند،  و  بطور کلّی  قطع  رابطه  نمایند.  ا‌ین‌ کار  هم  بیانگر  ایـن  واقعیّت  است ‌که  جبهۀ  نفاق  فراخ  بوده  است  و  بگو‌نه‌ای  در میان  مؤمنان ‌گسترش  داشته  است ‌که  قطع  رابطۀ  مؤمنان  با  منافقان‌،  تولید  مشکلاتی  می‌کرده  است‌.

در  لابلای  این  تاخت  و  تاز  به  منافقان‌،  بیداربـاشها  و  دوربـاشهائی  به  مسلمانان  داده  مـی‌شود  ایـن ‌که  از  مقدمات  نفاق  و  نشانه‌های  نفاق  دوری‌ کنند  تـا  در  آن  نیفتند.  مخصوصاً  باید  از  دوستی  با کافران  دوری ‌کنند.  هرگز  عزّت  را  در  پیش  ایشان  نـجویند.  از  آنان  نـیرو  نگیرند  و  یاری  نپذیرند.  باید  مسلمانان  اطمینان ‌کامل  داشته  باشند که  عزّت  تماماً  از  آن  خدا  است‌،  و  شوکت  در  دست  خدا  است‌!  و  بدانند که  یزدان  جهان‌،‌ کافران  را  هرگز  بر  مؤمنان  راستین  چیره  نخواهد  ساخت‌.  در  ا‌یـن  راستا  سیماهای  زشتی‌ که  منافقا‌ن  در  دنیا  و  آخرت  خواهند  د‌اشت‌،  به  تصویر کشیده  می‌شود،  و  ذکـر  می‌گردد که  مکان  ایشان  در  پائین  جایگاههای  دوزخ  است‌.

این  رهنمود‌ها  و  حذرباشها،  آن  هم  بدین‌گو‌نه‌،  اشاره  دارد  به  شیوۀ  برنامۀ  ربّانی  در  چاره‌سازی  نفس  انسانی  و  اصلاح  اوضاع‌،  و  تغییر  محیط  و  واقعیّت  موجود،  در  حدود  توان  آدمی  و  اجازۀ  شرائط  حاکم  بر  مکان  و  زمان  ...  تا  کم‌کم‌ کار  منتهی  به  تبدیل  دنیای  موجود  به  دنیای  مقصود  شود،  و  آنچه  هست  به  آنچه  باید  بینجامد.  یعنی  (واقعیّت‌)  جدید  سرانجام  جایگزین  وا‌قعیّت  قدیم ‌گردد.  همچنین  اشاره  دارد  به  حالت  جامعۀ  مسلمانان  در آ‌ن  روزگار،  و  موقعیّت  ایشان  در  برابر جبهۀ ‌کفر  و جبهۀ  نفاق‌ که  هر  دو  تا  برای  جنگ  با گروه  مسلمانان  و  آئین  تازه‌،  دست  به  دست  هم  داده‌اند  و  به  مدد  و  یاری  یکدیگر  برخاسته‌اند.

ا‌ز  لابلای  این  بخش  و  آن  بخش،  سرشت  پیکاری  پیدا  و  هویدا  می‌شود که  قرآن‌ گروه  مسلمانان  را  بدان  داخل  می‏‎گرداند.  و  سرشت  شیوه‌های  برنامۀ  ربّانی  پدیدار  و  نمودار  می‏‎گردد  در  امـر  رهبری  قرآن  در کـارزار  با  مشرکان  و کافران‌،  و  پیکار  با  نفسهای  امّاره  و درونهای  ناپاک  اهریمنان  ...  این  هم  پیکار  همیشگی  میان  اسلام  و  جاهلیّت  است  در  همۀ  زمانها  و  مکانها،  و کارزاری  است  میان ‌گروه  مسلمانان  با  دشمنان  ایشـان‌؛  دشمنانی‌ که اشخاص  و  وسائل  آنان  تغییر  می‌کند  و  دگرگون  می‌شود،  ولی  سرستشان‌،  و  قواعد  و  ارکانشان  تغییر  نـمی‌کند  و  دگرگون  نمی‌شود!

از  لابلای  همۀ  اینها،  حقیقت  این‌ کتاب  قرآن  نام‌،  و  نقش  آن  در  امر رهبری  ملّت  اسلام‌،  روشن  و  نمایان  می‌گردد:  نقش  قرآن  در  امر رهبری  مسلمانان‌،  تنها  مـربوط  به  گذشته  نیست  و  بس.  زیرا قرآن  نازل  نشـده  است  تـا  نسلی  را  رهنمود گرداند  و  به  پیش  براند،  و  نسل  دیگری  را  رها  سازد  و  نادیده  انگارد.  بلکه  فرو  فرستاده  شده  است  تا  این  ملّت  را  رهنمود  و رهبری ‌کند،  و  مـرشد  و  هادی  ایشان  در  میان  همۀ  نسلها  و  در  همۀ  زمانها  باشد.  در  پایان  درس‌،  نگاه  شگرفی  انـداخته  می‌شود  به  بی‏نیازی  یزدان  سبحان  از  عذاب  بندگان.  یزدان  از  بندگان  چیزی  جز این  نمی‌خواهد که  ایـمان  بیاورند  و  سپاسگزاری ‌کنند.  خداونـد  منّان‌،  بی‏نیاز  از  ایمان  و  سپاسگزاری  ایشان  است‌،  امّا  اصلاح  حال  آنان‌،  و  ارتقاء  درجۀ  ایشان‌،  در  آن  است‌،  تا  بتوانند  شـایستۀ  زندگی  آخرت‌،  و  در خور ورود  به  بهشت  پرنعمت  شوند.  اگر  جز  این  باشد  و  بجای  پیشروی،  پسروی ‌کنند،  و  بجای  بالاروی  سر  در  نشیب  نهند  و  بر  سر  افتند،  خویشتن  را  سزاوار  دوزخ  می‌کنند.  درخور  همانجائی  می‌شوند  که  منافقان  بدان  می‌افتند  که  پائین‌ترین  جایگاه‌های  دوزخ  است‌:

(فی الدرک الأسفل من النار . ).

(‌بیگمان  منافقان‌)  در  اعماق  دوزخ  و  در  پائین‌ترین  مکان  آن  هستند.

*

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقَیراً فَاللّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً) (135)

ای  کسانی  که  ایمان  آورده‌اید،  دادگری  پیشه  سـازید  و  در  اقامۀ  عدل  و  داد  بکوشید،  و  به  خـاطر  خـدا  شــهادت  دهید  (‌و  از  این  سو و آن  سو  جانبداری ‌نکنید)  هر  چند  که  شــهادتتان‌ بـه  زیــان  خودتان‌یـا  پـدر و مـادر و  حویشاوندان  بوده  بـاشد.  اگر  کسـی  کـه  بـه  زیـان  او  شهادت  داده  می‌شود  دارا  یا  نادار  باشد،  (‌رغبت  به  دارا،  یا  شفقت  به  نادار،  شما  را  از  ادای  شهادت  حقّ  منصرف  نکند)  چرا  که  (‌رضای‌)  خداوند  از  (‌رضای‌)  هر  دوی  آنان  بهتر است  (‌و  خدا  بـه  مصلحت  آن  دو  آگاه‌تر  از شما  است‌)  پس  از  هوا  و  هوس  پیروی  نکنید  که  (‌اگر  چنین  کنید  از  حقّ‌)  منحرف  می‌گردید  (‌و  به  باطل  می‌افتید)‌.  و  اگر زبان  از ادای  شهادت‌ حقّ  بپیچانید  یا  از آن  روی  بگردانید،  خداوند  از  آنچه  می‌کنید  آگاه  است  (‌و  پاداش  اعمال  نیک  و  پادافره  اعمال  بدتان  را  می‌دهد)‌.

این‌،  صدا  زدن  مؤمنان  است‌.  صدا  زدن  ایشان  با  وصف  جدیدی ‌که  پیدا کرده‌اند.  وصف  یگانه  و  یکتائی ‌که  دارند.  وصفی  است‌ که  با  آن  پیدایش  دیگری  پـیدا  کرده‌اند.  تولّد  دوباره‌ای  یافته‌اند.  ارواحشان  زنده  شده  است‌.  جهان‌بینی‌هایشان  تولّد  پیدا کرده  است‌.  ارکان  و  اهدافشان  از  نو  متولّد گشته  است‌.  وظیفۀ  تازه‌ای  که  بدانان  واگذار  شده  است‌،  و  امانت  بزرگی ‌که  بـدانـان  سپرده ‌گشته  است‌،  هر دو  تا  با  خود  آنان  تولّد  دوباره  یافته‌اند.  امانت  قیمومت  انسانها،  و  فرمانروائی  دادگرانه  در  میان  مردمان  ...  از  اینجا  است ‌که  صدا  زدنی  با  این  وصف‌،  دارای  ارزش  ویژۀ  خود  و  معنی  خاصّ  خویش  است‌:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ ).

ای  کسانی  که  ایمان  آورده‌اید.

به  سبب  موصوف  شدنشان  بدین  صفت  است ‌که  وظیفۀ  این  امانت  بزرگ  بدیشان  واگذار گشته  است  و  رنج  آن  بر  دوش  ایشان  نهاده  شده  است‌.  و  به  سبب  موصوف  شدنشان  بدین  صفت‌،  این  همه  آمادگی  برای  عهده‌داری  این  امانت  بزرگ  و  حفاظت  از  حـریم  آن‌،  از  ایشـان  خواسته  شده  است  ...  این  هم  پسوده‌ای  از  پسوده‌های  برنامۀ  تربیتی  حکیمانه  است  پسوده‌ای‌ که  در  سرآغـاز  وظیفۀ  سخت  و سنگین‌،  ذکر  شده  است‌:

(کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقَیراً فَاللّهُ أَوْلَى بِهِمَا ).

دادگری  پیشه  سازید  و  در  اقامۀ  عدل  و  داد  بکوشید،  و  به  خاطر  خدا  شهادت  دهید  (‌و از این  سو و آن  سـو  جانبداری  نکنید)  هر  چند  که  شهادتتان  به  زیان  خودتان  یا  پدر  و  مادر  و  خویشاوندان  بوده  باشد.  اگر  کسی  که  به  زیان  او  شهادت  داده  مـی‌شود  دارا  یا  نـادار  بـاشد،  (‌رغـبت  بـه  دارا،  یــا  شفقت  بـه  نـادار،  شـما  را  از  ادای  شهادت  حقّ  منصرف  نکند)  چرا  که  (‌رضای‌)  خداوند  از  (‌رضای‌)  هر  دوی  آنان  بهتر  است  (‌و  خدا  به  مصلحت  آن  دو  آگاه‌تر  از  شما  است‌)‌.

این  امانت‌،  امانت  در  پیش ‌گرفتن  دادگری  است‌.  دادگری  بطور  مطلق  دادگری‌.  دادگری  در  همه  حال  و  هـمه  جا.  دادگریی  مراد  است ‌که  ظلم  و  ستم  را  در کرۀ  زمـین  از  میان  بردارد.  هدف  عدالتی  است  که  ضامن  عدالت  در  میان  مردم  شود.  عدالتی  مراد  است‌ که  حقّ  را  به  صاحب  حقّ  برساند،  صاحب  ـ  چه  مسلمان  باشد  و چه  غـیر  مسلمان‌.  زیرا  در چنین  حقّی‌،  مؤمنان  و غـیرمؤمنان  در  پیشگاه  خدا  برابرند  -  همان‌گونه ‌که  در  داسـتان  مـرد  یهودی  دیدیم  -  و  خویشاوندان  و  نزدیکان  با  بیگانگان  و  دوران  مساوی  هستند.  دوستان  و  دشمنان  یکسـانند.  ثروتمندان  و  فقیران  برابرند.

(کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء ).

دادگری  پیشه  سازید  و  در  اقامۀ  عدل  و  داد  بکوشید،  و  به  خاطر  خدا  شهادت  دهید.

محض  رضای  خدا  و  بس!  معامله  مسـتقیم  و  بدون  واسطه  با  خدا!  به  حساب‌ کسی  از  اشخاصی  نباشد که  به  سودشان  یا  به  زیانشان  شهادت  داده  می‌شود.  مصلحت  کسی  یا گروهی  و  یا  ملّتی‌،  در  نظر  نباشد.  مـعاملۀ  با  شرائط  و ظروف  حاکم  بر مسأله ‌به ‌هیچ  وجهی ‌از وجوه  نباشد.  بلکه  شهادت  محض  خدا،  معاملۀ  با  خدا،  پالودن  ا‌ز  هرگونه‌ گرایشی‌،  و زدودن  از  هر  نوع  هوا  و  هوسی  ،‌باشد.  هیچگونه  مصلحتی  و  هیچ  نوع  ارزش  و اعتباری‌،  در  مدّ  نظر  نباشد:

(وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ ).

هر  چند  که  شهادتتان  به  زیان  خودتان  یا  پدر  و  مادر  و  خویشاوندان  بوده  باشد.

برنامۀ  ربّانی  در  اینجا  می‌خواهد که  نـخست  انسان  را  در  برابر  خودش‌،  و  در  برابر  عواطف  و  احساسات  خودش  مجهّز  سازد،  سپس  انسان  را  در  برابر  پدر  و  مـادر  و  نزدیکان  مجهّز کند  ...  چنین  تلاشی  بس  دشوار  است‌.  دشوارتر از آ‌ن  است‌ که  به ‌گفتن  درآید،  و  معنی  و  مدلول  آن  با  خرد  فهم  شود.  در  عمل  بد‌ان  پـرداختن  چیزی  جدا  از  درک  آن  با  عقل  است‌.  آنچه  ما  می‏گوئیم  تنها کسی  معنی  آن  را  می‌داند که  خودش  در  عمل  آن  را  آزموده  باشد.  امّا  برنامۀ  یزدانی  انسان  مؤمن  را  بر‌ای  این  آ‌زمون  سخت‌،  آماده  و  مجهّز  می‌سازد،  زیرا  ایـن  آزمون  سخت  قطعاً  پیش  می‌آید.  حتماً  باید  این  قاعده  در  زمین  پیش  بیاید،  و  بناچار  باید  دسته‌ای  از  انسـانها  آن  را  پا  بر  جا  بدارند.

آنگاه  برنامۀ  ربّانی‌،  انسان  را  در  برابر  احساسات  فطری  یا  اجتماعی‌،  مجهّز  می‌سازد.  او  را  آماده  می‌کند  برای  وقتی‌ که  او  روبرو  می‌گردد  با کسی‌ که  فقیر  است  و  باید  به  نفع  و  یا  به  زیان  او گواهی  بدهد.  چه  بسا  زمانی ‌که  انسان  باید  به  زیان  او گواهی  حقّ  بدهد،  دلش  به  حال  او  بسوزد  و  دوست  بدارد  به  خاطر  ضعفی ‌که  دارد  بدو  کمک  بکند  و  به  نفع  او گواهی  بدهد.  یا  به  خاطر  ضعفی  که  دارد،  برابر  عرف  اجتماعی  و  تـه‌نشستهای  محلّی  حاکم  بر  جامعه‌های  جاهلی  -  چنانکه  در  جـامعه‌های  جاهلی  امروزی  چنین  است  -  چه  بسا گواهی  نادرستی  بر  ضدّ  او  اداء‌ کند.  یا  وقتی  پیش  بیاید که ‌کسی‌ که  باید  به  نفع  یا  به  زیان  او گواهـی  بدهد  ثـروتمند  است‌،  و  اوضاع  اجتماعی  مقتضی  سازش  با  او  است‌.  یا  چه  بسا  طرف  دارا  باشد،  و  انسان  او  را  به  ناحق  دشمن  بدارد  و  بکوشد  بر  ضدّ  او گواهی  دهد  ...  اینها  یـا  عواطف  و  احساسات  سرشتی‌،  و  یا  مـقتضیات  اجتماعی  هست‌.  انسان  وقتی ‌که  در  دنیای  عمل  و  جهان  واقـع  با  آنـها  رویاروی  می‌گردد،  هر  یک  از  آنـها  را  در  جای  خود  سنگین  و  دشوار  و  سخت  و  طاقت‌فرسا  می‏‎یابد.  برنامۀ  آسمانی  در  اینجا  نـیز  انسـان  را  برای  نبرد  با  چنین  چیزهائی  مجهّز  و  آماده  می‌سازد،  همان‌گونه‌ که  او  را  بسرای  نـبرد  با  حبّ  ذات  و  حبّ  والدیـن  و  حبّ  خویشاوندان  و  نزدیکان‌،  در  چـنین  مـواقـعی  آماده  و  مجهّز  ساخته  بود:

(إِن یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقَیراً فَاللّهُ أَوْلَى بِهِمَا ).

اگر  کسی  که  به  زیان  او  شـهادت  داده  مـی‌شود  دارا  یـا  نادار  باشد،  (‌رغبت  به  دارا،  یا  شفقت  به  نادار،  شما  را  از  ادای  شـهادت  حـقّ  مـنصرف  نکند)  چرا  که  (‌رضای‌)  خداوند  از  (‌رضای‌)  هر  دوی  آنان  بهتر  است  (‌و  خدا  به  مصلحت  آن  دو  آگاه‌تر  از  شما  است‌)‌.

این‌،‌ کار  سخت  و  دشواری  است‌.  پیوسته  تکرار  خواهیم  کرد:  این‌ کار  سخت  و  دشواری  است‌!  اسلام  زمانی‌ که  مؤمنان  را  در  جهان  واقع  بدین  اوج  عظمت  رساند،  اوج  عظمتی ‌که  تجارب  حقیقی  تاریخی  بر  صدق  آن‌ گواه  می‌دهد  و در  دل  تاریخ  هم  ثبت  و  ضبط  است‌،  در  جهان  بشریّت  معجزه ‌کرد،  معجزۀ  راستینی ‌که  جز  در  سایۀ  این  برنامۀ  بزرگ  و  استوار الهی  روی  نمی‌دهد:

(فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ ).

از  هوا  و  هوس  پیروی  نکنید  که  (‌اگر  چنین  کنید  از  حقّ‌)  منحرف  می‌گردید  (‌و  به  باطل  می‌افتید)‌.

هوا  و  هوس  هم  دارای  انواع  و  اقسام  است‌.  از  برخی  از  آنها  ذکری  رفت‌.  بلی  هو‌ا  و  هو‌س ‌گوناگون  است‌:  حبّ  ذات  و  خودخواهـی‌،  هوا  و  هـوس  است‌.  حبّ  اهـل  و  خویشان  هوا و هوس  است‌.  عطوفت ‌و مـهرورزی  به  فقیر،  به  هنگام  شهادت  و  قضاوت‌،  هو‌ا  و  هوس  است‌.  سازش  با  دارا،  هوا  و  هوس  است‌.  زیـان  رساندن  به  ثروتمند،  هوا  و  هوس  است‌.  جانبداری  از  طائفه  و  قبیله  و  ملّت  و  دولت  و  میهن‌،  در  موقع  شهادت  و  قضاوت‌،  هوا  و  هوس  است‌.  دشمن  داشتن  و  بدآمدن  از دشمنان  -  حتّی  دشمنان  دین  -  به  هنگام  شهادت  و  قضاوت‌،  هوا  و  هــوس  است  ...  هـواهـا  و  هـوسها  رنگـارنگ  و 

گونه‌گونه‌اند.  خداوند  مؤمنان  را  از  همۀ  انواع  و اصناف  آن  نهی  می‌کند  و  از  آنان  می‌خواهد که  تحت  تأثیر  هواها  و  هو‌سها  قرار  نگیرند،  و  از  حقّ  و  حقیقت  و  صـدق  و  صداقت‌،  تحت  تأثیر  هواها  و  هوسها،‌ کناره‌گیری  نکند.  در  پایان‌،  از  تغییر  و  تبدیل‌ گواهی‌،  و  دوری  گزیدن  از  چنین  رهنمودی‌،  بیم  و  تهدید  به  میان  می‌آید:

(وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً) (135)

اگر  زبان  از  ادای  شهادت  حقّ  بـپیچانید،  یــا  از  آن  روی  بگردانید،  خداوند  از  آنچه  مـی‌کنید  آگاه  است  (‌و  پــاداش  اعمال  نیک  و  پادافره  اعمال  بدتان  را  می‌دهد)‌.

کافی  است‌ که  انسان  مؤمن  به  یاد  آورد که  یـزدا‌ن  از  آنچه  انسان  می‌کند، ‌کاملاً آگاه  است  و  او  را  می‌پاید،  تا  به  خود  آید  و  متوجّه  شود  چه  تهدید  و  بیم  هراس‌انگیزی  در  فراسوی  این  آگاهی  است‌.  همین‌ که  مؤمن  بداند که  یزدان  آگاه  از  انسان  است‌،  لرزه  بر  اندامش  می‌افتد.  آخر  یزدان  سبحان  با  هـمین  قرآن‌،  مؤ‌منان  نخستین  را  مخاطب  قرار  می‌داد.  آنان  هم ‌گوش  جان  فرا  می‌داشتند  و  خدای  را  حاضر  و  ناظر  در  همه  جا  و  بر  همه‌ کار  می‌دیدند  و  بر  خود  می‌لرزیدند.

چنین  اتفاق  افتاد:  هنگامی ‌که  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  عبدالله  پسر  رواحـه  را  فرستاد  تا  در  خیبر  محصولات  باغها  و  کشتزارها  را  برآورده ‌کند  و  برابر  قراردادی‌ که  اهالی  آنـجا  -  از  فتح  خیبر  با  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌‌داشـتند،  محصولات  را  دو  نیم‌ کند.  یهودیان  تلاش ‌کردند  بدو  رشوه  دهند  تا  در  حقّ  آنان  نیکی  و گذشت  داشته  باشد  و  مقداری  را  نادیده  بگیرد.  بدیشان‌ گفت‌:  (‌به  خدا  سوگند،  از  سوی  کسی  به  پیش  شما  آمده‌ام  که  گرامی‌ترین  انسانها  برای  من  است‌.  به  خد‌ا  سوگند  شما  هم  در  پیش  من  از  هم‌جنسان  خودتان ‌که  به  میمون  و  خوک  تـبدیل  گشتند،  بدتر  و  دشمن‌ترید!  امّا  محبّت  او  و کینه‌ای ‌که  با  شما  دارم‌،  هیچیـک  مرا  بر  آن  نمی‌دارد که  در  حقّ  شما  دادگری  نکنم‌)‌...  یهودیان  آنجا گفتند:  آسمانها  و  زمین  با  دادگری  پابرجا  و  ماندگار  است‌.

عبدالله  پسـر رواحه  رضی الله عنهُ ‌در  مدرسۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فارغ‌التحصیل  شده  بود،  و  با  برنامۀ  منحصر بـه  فـرد  آسمانی  آموزش  و  پرورش  دید‌ه  بود.  او  فردی  از  انسانها  بود.  در  این  آزمون  سخت  شرکت ‌کرد  و  پیروز  گردید،  و  چنین  معجزه‌ای  را  نشان  داد‌،  مـزه‌ای‌ که  جز  در  سایۀ  برنامۀ  ربّانی  رخ  نمی‌دهد.  البتّه  در  این  راستا،  تنها  عبدالله  پسر رواحه  رضی الله عنهُ  نبود‌ه  است ‌که  در  سـایۀ  چنین  برنامۀ  مبارکی،  معجزه  کرده  است‌.  بلکه  امثال  او  در  این  زمینه  بسیار  بوده‌اند  و  در  سایۀ  چنین  برنامۀ  پربار  آسمانی  معجزه‌ها  آفریده‌اند.

پس  از آن  دورۀ  شگفت  تاریخی‌،  قرنها  پشت  سر  قرنها  گذشته‌انـد. کتابخانه‌ها  پـر  از کتابهای  فـقه  و  قانون  گشته‌اند.  زندگی  از  بخشها  و  سازمانهای  قضائی،  و  نگارش  مقرّرات  و  قوانین  نظم  و  ترتیب  اجتماعی  لبریز  شده‌اند.  مغزها  از  سخن  دربارۀ  دادگری  انـباشته‌انـد.  دهانها  از  سخن  دربارۀ  اجراء  قوانین  طـویل  و  عریض  عدالت  پر گشته  است  و  سر  ریز کرده  است‌.  دیدگاه‌ها  و  هیئتها  و  سازمانهای ‌گو‌ناگونی  برای  ثبت  و  ضبط  همۀ  اینها  پدیدار گشته  است‌.

امّا  چشش  حقیقی  معنی  عدالت‌،  و  پیاده  شدن  واقعی  این  معنی  در  دلهای  مردمان‌،  و  در  زندگی  ایشان‌،  و  رسیدن  بدان  قلّۀ  سربفلک ‌کشیدۀ  درخشان‌،  هیچیک  از  آنها  رخ  نداده  است  مگر  در  پرتو  این  برنامۀ  ربّانی‌،  بدانگاه ‌که  دوره  شگرف  صدر  اسلام  بوده  است  و  مسلمانان  در  اوج  قلّۀ  عظمت  قرار  داشته‌اند،  و  بعدها  هم ‌که  در  طول  تاریخ‌،  اسلام  در  سرزمین  حاکم  و  پابرجای  بوده  است  و  قوانین  آن  اجراء  شده  است‌،  و  د‌لها  با  این  عقیده  آبادان  گشته  است‌،  و گروه‌ها  و دسته‌هائی ‌که  با  ایـن  برنامۀ  منحصر  به  فرد  تربیت  یـافته‌انـد  و در  مدرسۀ  ان  تحصیلات  خویش  را  به  پایان  برده‌اند.

این  حقیقتی  است ‌که  باید کسانی  متوجّه  آن‌ کردند که  تشکیلات  قضائی  نوین‌،  و  مقرّرات  قضائی  جدید،  و  سازمانها  و اوضاع  قضائی  تکامل  یـافته  و  پـیچیدۀ  امروزی‌،  سخن  آنان  را  شیقه  و  شیدا‌ی  خو‌د کرده  است‌.  گمان  می‌برند که  برای  امور  بگونۀ  شایسته‌تری  دادگری  را  پیاده  می‌کنند  و  در  اجراء  عدالت‌،  از  ضمانت  بیشتری  برخوردارند.  شایسته‌تر  و  دارای  ضمانت  بیشتر  از  آن  مقرّرات  ساده‌ای ‌که  در چنان  دورۀ  شکست  و  برهه  ممتاز،  در روزگاران ‌گذشتۀ  دور،  انجام  پـذیرفته  است‌!  حتّی  کارهای  امروزی  مضبوط‌تر  و  محکم‌تر  از کارهای  آن  روزی  انجام  می‌پذیرد که  به  شکل  ساده  و  ابتدائی  خود  بوده‌اند!

این‌،  وهم  و  خیالی  است ‌که  شکلها  و  حجمها  آن  را  به  ذهن  کسانی  می‌اندازد که  نمی‌توانـند  حقائق  اشیاء  و  اوضاع  را  درک  و  فهم‌ کنند.  تنها  برنامۀ  ربّانی  اسلامی  است‌ که  می‌تواند  مردمان  را  برساند  به  همان  مـقام  والائی‌ که  می‌تواند  دوباره  مردمان  را  به  همان  مقام  والا  برساند،  هر  چند که  اشکال  تغییر پذیرفته  است  و  اوضاع  د‌گرگون ‌گشته  است‌.

معنی  این‌گفته  هم  این  نیست‌ که  سازمانها  و  تشکلات  قضائی  جدید  را  به  هم  زنیم  و  حذف‌ کنیم‌.  بلکه  معنی  آن  ایـن  است ‌کـه  ارزش‌ کـار  مربوط  به  سـازمانها  و  تشکلات  نیست‌،  و لیکن  ارزش‌ کار  مربوط  به  روحی  است‌ که  در  فراسوی  آن  سازمانها  و  تشکیلات  نهفته  است‌.  مهمّ  هم  نیست ‌که  شکل  و  حجم  و  زمان  و  مکان  این  روح  چه  چیز  و  چگونه  باشد  ...  باید  از  زمان  و  مکان  چشم  پوشید،  زیرا:  برتری  از  آن  برتر،  و  فضل  متعلّق  به  افضل  است‌.

*

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِیَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن یَکْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (136)

ای  کسـانی  که  ایمان  آورده‌اید،  بـه  خدا  و پیغمبرش  (‌محمّد)  و  کتابی  که  بـر  پـیغمبرش  نـازل  شـده  است  (‌و  قرآن‌ نام  دارد)  و  به  کتابهائی  که  پیش‌تر  (‌از  قرآن‌)  نازل  نموده  است  (‌و  هنوز  تحریف  و  نسیان  در  آنها  صورت  نگرفته  است‌)  ایمان  بـیاورید.  هـر  کس  که  بـه  خدا  وفرشتگان  و  کتاب‌های  خداوندی  و  روز  رستاخیز  کـافر  شود  (‌و  یکی  از  اینها  را  نپذیرد)  واقعاً  در  گمراهی  دور  و  درازی  افتاده  است‌.

این  دومین  بار  است ‌که  یزدان  سبحان  مؤمنان  را  فریاد  می‌دارد  با  وصفی‌ که  ایشان  را  از  جاهلیّت  پـیرامون  خودشان  جدا  و  ممتاز  می‌سازد،  و  وظائف  و  تکالیف  آنان  را  معیّن  و  مقرّر می دارد،  و  آنان  را  پیوند  میدهد  به  سرچشمه‌ای ‌که  از  آن  توان  و کمک  می‏‎طلبند  برای  انجام  چنین  وظائف  و  تکالیفی‌ که  بر  عهدۀ  ایشان‌ گذاشته  شده  است‌:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِیَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ ).

ای  کســانی  کـه  ایمان  آورده‌اید،  بـه  خدا  و  پیغمبرش  (‌محمّد)  و  کتابی  که  بـر  پیغمبرش  نازل  شـده  است  (‌و  قرآن  نام  دارد)  و  به  کتابهائی  که  پیش‌تر  (‌از  قرآن‌)  نازل  نموده  است  (‌و  هنوز  تحریف  و  نسیان  در  آنها  صورت  نگرفته  است‌)  ایمان  بیاورید.

این  بند،  عناصر  ایمان  را  بیان  مـی‌دارد.  عناصری  که  واجب  است  مؤمنان  بدانها  ایمان  بیاورند. گذشته  از  آن‌،  جهان‌بینی  ایدئولوژی  اسلامی  را  به  تصویر  می‌کشد:  نخستین  عنصر،  ایمان  به  یزدان  و  پیغمبرش  است‌.  ایمان  به  یزدان  دلهـای  مؤمنان  را  به  پـروردگارشان  پیوند  می‌دهد‌.  پروردگاری ‌که  آنان  را  آفریده  است‌،  و کسی  را  به  سویشان  روانه  فرموده  است ‌که  ایشان  را  به  سوی  آفریدگارشان  رهنمود گردانده  است‌.  این  فرستاده  محمّد  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌خدا  است‌.  ایمان  به  رسالت  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  تصدیق ‌کردن  او  است  در  همۀ  چیزهائی‌ که  برایشان  از  پروردگارشان  روایت  می‌نماید،  پـروردگاری  کـه  او  را  فرستاده  است  و  پیام  رسان  خود کرده  است‌.

عنصر  دیگر،  ا‌یمان  به ‌کتابی  است ‌که  یـزدان  آن  را  بر  پیغمبرش  نازل  فرموده  است‌.  ایمان  بـه‌ کتاب  یـزدان‌،  مؤمنان  را  با  برنامه‌ای  پیوند  می‌دهد که  خداوند  آن  را  برای  زندگیشان  برگزیده  است  و  در  این‌ کتاب  توضیح  و  تبیین  فرموده  است‌.  ایمان  به  این ‌کتاب  هم‌ عبارت  است  از  پذیرش  همۀ  آن‌،  و  عمل  بدانچه  در  آن  است‌.  چرا که  سرچشمۀ  همۀ  این‌ کتاب  یکی  است‌،  و  راه  همۀ  مطالب  موجود  در  آن  هم  یکی  است‌.  برخی  از  آن  شایسته‌تر  از  برخی  دیگر  برای  دریافت  و  پذیرش  و  اطاعت  و  اجراء  نیست‌،  بلکه  سراسر  آن  شایسته  و  بایسته  است‌.

سومین  عنصر،  ایـمان  به‌ کتابهای  آسمانی  دیگر  است‌ که  پیش  از  قرآن  نازل  شده‌اند.  زیرا  سرچشمۀ  همۀ ‌کتابهای  آستانی  یکی  است‌ که  یزدان  است‌.  بنیاد  همۀ  آنها  هـم  یکی  است‌ که  رو  به  خدا کردن  و تسلیم  فرمان  او  شدن‌،  و  خدا  را  یکتا  دانستن  و  به  یگانگی  پـرستیدن  -‌ بـا  رعایت  همه  ویژگیهائی ‌که  الوهیّت‌،  یـعنی  یکتائی  و  یگانگی  دارد  -‌ و اعتراف  به  این  است ‌که  تنها  برنامۀ  یزدان  است‌ که  اطاعت  و  اجراء  آن  در  زندگی  واجب  است  و  بس  ...  چنین  وحدتی‌،  بطور  روشـن  و  طبیعی  بیانگر  این  واقعیّت  است ‌که  همۀ  ایـن‌ کتابها  -  البتّه  کتاب‌های  پیش  از  تحریف  -  از  سوی  خدا  نازل  شده‌اند.  برنامۀ  خدا  یکی  است‌،  و  آنچه  برای  انسانها  می‌خواهد  یکی  است‌،  و  راه  یزدان  یکی  است‌.  جز  راه  خدا،  همۀ  راههای  دیگر  با  یکدیگر  مختلف  و  جدای  از  یکدیگرند.  تنها  راه  خدا  مستقیم  و رو  به  خدا  است  و  انسان  را  به  یزدان  می‌رساند.

ایمان  به ‌کتاب‌،  به  همۀ ‌کتاب  -  بدین  معنی‌ که  همۀ  کتاب‌های  آسـمانی  در  حقیقت‌ کتاب  واحدی  است  -  نشانه‌ای  است‌ که  تنها  ملّت  مسلمان‌،  نشـاندار  به  آن  است‌.  زیرا  جهان‌بینی  این  ملّت  چنین  است ‌که‌:  خدا  یکی  است‌،  و  برنامه  یکی  است‌،  و  راه  یکی  است‌.  تنها  ایـن  جهان‌بینی،  با  حقیقت  الوهیّت‌،  و  با  وحدت  بشریّت،  و  با  وحدت  حقّ  و  حقیقتی ‌که  تعدّدناپذیر  است‌،  می‌تواند  و  راست  و  درست  درمی‌آید.  جز  ایـن  جهان‌بینی  بقیّۀ  جهان‌بینی‌ها  گمراهی  است‌:

(فماذا بعد الحق إلا الضلال ؟).

آیا  سوای  حقّ  جز  گمراهی  است‌؟‌. (‌یونس  /  32‌)

 پس  از  دستور  به  ایمان‌،  تهدید  کفر  به  عناصر  ایمان  فرا  می‌رسد،  همراه  با  اندک  تفصیلی ‌که  پیش  از  عقاب،  در  جای  مناسب  خود  ذکر  می‌گردد:

(وَمَن یَکْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً (136).

هر  کس  که  به  خدا  و  فرشتگان  و  کتاب‌های  خداوندی  و  روز  رستاخیز  کافر  شود  (‌و  یکـی  از  اینها  را  نپذیرد)  واقعاً  در گمراهی  دور  و درازی  افتاده  است‌،

در بخش  نخستین  آیه‌،  ایمان  به  خـدا  و کتابهای  او  و  پیغــبرانش  ذکر  شده  است‌،  و  از  ایمان  به  ملائکه  ذکری  به  میان  نیامده  است‌.  ولی ‌کتابهای  خداوند  متضمّن  ذکر  ملائکه  و  هم  ذکر  روز  رستاخیز  هستند.  مقتضی  ایمان  بدین‌ کتابها،  ایـمان  به  فرشتگان  و  روز  رستاخیز  است‌.  امّا  در  اینجا  از  ملائکه  نام  برده  شده  است‌،  زیرا  اینجا  جای  بیم  دادن  و  تهدید کردن  است  و  در  آن  هر  عنصری  را کاملاً  مشخّص  می‌سازد.

تعبیر کلام  به  صورت  (گمراهـی  دور و دراز)  اغلب  معنی  فرو  رفتن  در  نوعی‌ گمراهی  و  سرگشتگی  است‌ که  امید  راهیابی  و  رستگاری  از  آن  وجود  ندارد،  و پـس  از  گرفتاری  بدان،  بازگشت  و رهائی  از آن  میسّر  نیست‌.  کسی ‌که  به  وجود  خدا  باور  ندارد  با  وجود  ایـن ‌که  سرشت  او کاملاً معترف  به  یزدان  جهان  و  خود  به  خود  و  بطور  طبیعی  بدو  ایـمان  دارد،  همچنین  به  ملائکه  و  کتاب‌های  آسـمانی  و  پیغمبران  و  روز  رستاخیز  ایمان  ندارد،  چون  به  حقیقت  نخستین ‌که  آفریدگار جهان  است  باور  نداشته  است‌،  کسی ‌که  این ‌گونه ‌کافر گردد،  سرشت  ا‌و  آن  اندازه  تباهی گرفته  است  و  بیکاره  و  بی‌مایه  و  خراب  و  ویران  شده  است‌ که  با  بودن  آن  امیدی  به  هدایت  و  راهیابی  نمی‌ماند  و  نباید  انتظار  بازگشت  آن  را  از گمراهی  و  سرگشتگی  داشت‌.

*

پس  از  این  دو  بار  صدا  زدن  مؤمنان‌،  روند  قرآن  بر  نفاق  و  منافقان  می‌تازد،  و  با  بیان  حالتی  از حالات  موجود  آن  روزی  ایشــان‌،  آن  را  مـی‌آغازد.  موقعیّت  بعضی  از  ایشان  را  به  تصویر  مـی‌کشد.  موقعیّتی‌ که  بهترین  موقعیّتها  برای  سخن‌ گفتـن  از کفر  و کافران  است‌:

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْراً لَّمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً )(137).

بـیگمان‌ کسـانی‌ که  ایمان  مـی‌آورند  و سپس  کافر  می‌شوند،  و  باز هم  ایمان  می‌آورند  و  دیگر  باره  کافر  می‌شوند،  و  سپس  بر  کفر  خود  مـی‌افزایند  (‌و  بـا  کفر  چشم  از  جهان  می‌پوشند،  واقعاً  کارشان  جـای  شگفت  است  و)  هرگز  خداوند  ایشان  را  نمی‌بخشاید  و  راهی  (‌به  سوی  بهشت‌)  بدیشان  نمی‌نماید.

کفر  ورزیدن  پیش  از  ایمان  آوردن‌،  اینان  آن  را  به  مغفـرت  یزدان  می‌کشاند  و  محو  و  نابودش  می‏‎گرداند.  چه ‌کسی ‌که  نور  را  نمی‏بیند  و  به  دل  تاریکی‌ها  می‌خزد  و گام  بر می‏دارد،  معذور  بشمار  است‌.  امّا کفر  پس  از  ایمان‌،  نه  یک  بار،  بلکه  بارها  و  بـارها،‌ گناه  بزرگ  نابخشودنی  است‌،  نه  مغفرتی  آن  را  فرا  می گیرد،  و نـه  معذرتی  برای  آن  می‌توان  یافت‌.  کـفر  حجاب  و  پـرده  است‌،  هر  وقت  این  حجاب  و  پرده  فرو  افتد،  فطرت  با  آفریدگار  تماس  پیدا  می‌کند،  و  رمـنده  از کـاروان  به  کاروان  برمی‏گردد،  و  ریشۀ گیاه  به  چشمۀ  آب  می‌رسد،  و  روح  می‌چشد  آن  شیرینی  را کـه  هـرگز  فراموشش  نـمی‌کند،  شیرینی  ایمان  را  ...کسانی ‌که  پس  از  ایـمان‌،  بارها  و  بارها  از  دین  برمی‌گردند، ‌آگاهانه  بر  سـرشت  مـی‌شورند،  و  از  روی  قصد  و  عـمد  وارد کژراهه  می‌گردند،  و  آزادانه  سر  در  بیابان  برهوت  می نهند  و  به  ژرفای‌ گمراهی می روند  و  هر  لحظه  سرگشته‌تر  از  پیش  می‌شوند!

دادگری  خواهد  بود  اگر  یزدان  ایشان  را  نبخشاید،  و  آنان  را  به  راه  راست  رهنمود  ننماید.  زیرا  این  چنین ‌کسـانی  پس  از  شناخت  راه  نـجات‌،  و  مدّ‌تی  حـرکت  در  آن‌،  خودشان‌ راه  را ویران  می‌کنند و ویلان  می‌شوند.  آخر  آنان  پس  از آن که  به  سوی  پاداش  و  نور  رهنمـود  می‌شوند،  راه  پادافره  و کوری  را  بـرمی‌گزینند!  ایشـان  پس  از  پیمودن  راستای  راه  خوبی  و  سعادت، ‌کژراهۀ بدی  و  شقاوت  را  می‌پیمایند  و  خویشتن  را  بدبخت  می‌نمایند!

*

نفـس  انسان  تا  آن  زمان ‌که  خالصانه  از  آن  خدا  نشود،  هرگز  از  فشار  ارزشها  و  معیارها،  احوال  و  اوضـاع‌،  ضرورتها و مصلحتها،  و آزها و تنگ  چشمی‌ها، ‌آزاد  و  رها  نمی‌گردد.  هیچوقت  هـم  بر  مصلحت  طلبی‌ها  و  غنیـمـت  خواهیها،  و  طمعکاریها  و  افزون  طـلبی‌ها  غلبه  نمی‌کند.  هرگز هم  در  برابر ارزشها و معیارها و  احوال  و  اوضاع‌،  انسانها  و  حادثه‌ها،  نیروها  و  قدرتهای  زمینی‌،  و  در  برابر  شاهان  و  دار  و  دستۀ  ایشان‌،  احساس  آن  آزادی  و  رهائی  و کرامت  و  بزرگواری  و  بالائی  و والائی  را  نمی‌کند که  قلب  لبریز  از  شناخت  خدا  احساس  می‌کند.  دانۀ  نفاق  در  همین  جا  افشانده  می‌شود.  نفاق  جز  ناتوانی  از  پافشاری  بر  حقّ  در  برابر  باطل  نیست‌.  چنین  ناتوانی  و  ضعفی،  ثمرۀ  خـوف  و  طمع  است‌،  هراس  از  غیر  خدا،  و  امید  بستن  به  غیر  خدا.  همچنین  ثـمرۀ  مـقیّد  بودن  به  شرائط  زمینی  و  موضعگـیریهای  مردمان  در گوشه‌گیری  از  برنامۀ  خدا  برای  زندگی  است‌.

در  روند  سوره‌،  میان  سخن  از  ایمان  به  یزدان  جهان‌،  و  ادای  شهادت  تنها  به  خاطر  رضایت  خداوند  سبحان،  و  میان  سخن  از  نفاق‌،  مناسبت  است‌.  سخن  از  نفاق  هم  در  لابلای  موضوع  عامی  به  میان  می‌آید که  موضوع  اصلی  ایــن  ســوره  است  و عـبارت  است  از تـربیت‌ گروه  مسلمانان  با  برنامۀ  اسلامـی‌،  و  چاره‌سازی  ته‌نشستهای  باقیماندۀ  جاهلی‌،  و  آماده‌سازی  درونها  برای  مقابله  با  ضعف  فطری  بشری،  و  به  پیکار  و کارزار کشاندن‌ گروه  مسلمانان  با  مشرکان  پیرامونشان‌،  و  با  منافقانی‌ که  در  بین  خـود  آنان  بسر  می‏‎برند.  روند  سـوره  از  ابتداء  تـا  انتهاء  آن‌،  دربارۀ  این  هدف  عامّ  مـتّصل  و  منسجم ‌است‌.  سخن  از  نفاق  و  منافقان‌،  بقیّۀ  ایـن  درس  را  به  خـود  اختصاص  می‌دهد.  پایان  این  درس‌،  پایان  این  جزء  نیز  می‌باشد.  این  درس  نیز  خاتمه  می‌پذیرد  با  تصویری ‌که  آیۀ  پیشین  از گروهی  از  منافقان  ترسیم  فرمود،‌ گروهی  که  ایمان  آوردند  سپس ‌کفر  ورزیـدند،  دوباره  ایـمان  آوردند  بعد  از  آن  دیگر  باره‌ کفر  ورزیدند،  آنگاه  بر کفر  خود  افزودند.

از  همین  جا  حمله‌ای  آغاز  می‌گردد که  قبلاً  بدان  اشاره  گردید.  حمله‌ای  بر  نفاق  و  منافقان‌،  با  شیـوه‌های  گوناگونی ‌که  شایستۀ  بررسی  و  بایستۀ  تأمّل  است‌.  تا  در  پرتو  چنین  وارسی  و  پژوهشی،  سرشت  برنامۀ  ربّانی‌،  د‌ر  آن  زمان‌ که  دست  اندر کار  چاره‌سازی  سرشتها  است  و  به  چاره‌جوئی  واقعیّـت  زندگی  و  دلها  می‌پردازد،‌کاملاً  روشن  و  هو‌یدا گردد:

(بَشِّرِ الْمُنَافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً (138) الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَیَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً (139) وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیَاتِ اللّهِ یُکَفَرُ بِهَا وَیُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُواْ مَعَهُمْ حَتَّى یَخُوضُواْ فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِّثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکَافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً (140) الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِن کَانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِّنَ اللّهِ قَالُواْ أَلَمْ نَکُن مَّعَکُمْ وَإِن کَانَ لِلْکَافِرِینَ نَصِیبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُم مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً (141) إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یُخَادِعُونَ اللّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَى یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً (142) مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً) (143)

به  منافقان  مژده  بده  که  عـذاب  دردنـاکی  دارند.  ایـن  منافقان  کسانی  هستند  که  کافران  را  بجای  مـؤمنان  بـه  سرپرستی  و  دوستی  می‏‎گیرند.  آیا  عزّت  را در  پیش  کافران  می‌جویید؟  (‌چنین  چیزی  مـحال  است‌)  چرا  که  عزّت  و  شوکت  جملگی  از آن  خدا  است  (‌و  هر  که  از  خدا  عزّت  جوید  عزیز شود،  و هر  که  از  غیر او  عزّت  طلبد  ذلیـل  گردد)‌.  منافقان  کسـانیند  کـه  پـیوسته  شما  را  می‌پایند  (‌‌و در انتظار آن ‌هستند  که  چه  وقت  به  بلایا  و  مصائب  گرفتار  آئید)‌.  پس  اگر  پیروزی  و  فتحی  از  سوی  خدا  نصیب  شما  گردید،  می‌گویند:  مگر  جز  این  است  که  ما  با  شما  بـوده  و  از  جماعت  شـمائیم‌؟  (‌لذا  ما  هـم  در  غنیمت  و  دستاورد  جنگ  سـهیم  هسـتیم  و  بــهرۀ  مـا  را  بپردازید)‌،  و  اگر  سهمی  (‌از  پیروزی‌)  نصیب  کافران  گردید،  می‌گویند:  مگر  ما  نبودیم  که  می‌توانستیم  (‌همراه  مؤمنان  با  شما  بجنگیم  و)  بر  شما  چیره  شویم  و  دست  شما  را  از  سر  مؤمنان  کوتاه  کنیم‌؟  (‌ولی  ما  رفیق  قافله  و  شریک  دزد  بودیم  و  مسلمانان  را  دلسـرد  مـی‌کردیم  و  برای  شما  جاسوسی  می‌نمودیم  و  پیوسته  در  تـحریک  شما  علیه  مسلمانان  مـی‌کوشیدیم‌.  بنابرایـن  با  شـما  سهیـم  خواهیم  بـود)‌.  روز  قیامت  خداونـد  مـیان  شـما  (‌مؤمنان  و  چنین  منافقانی‌)  داوری  خواهد  کرد.  و  (‌مادام  که  مـؤمنان  دارای  ایـمان  راسـتین  و  کردار  شـایسته  و  بایسته  باشند)  هرگز  خداوند  کافران  را  بر  مؤمنان  چیره  نخواهد  ساخت‌.  بیگمان  منافقان  (‌نشــانه‌های  ایشان  را  می‌نمایانند  و  کفر  خویش  را  پنهان  می‌دارند  و  به  خیال  خام  خود)  خدا  را  گول  مـی‌زنند!  در  حـالی  که  خداوند  (‌دماء  و  اموال  ایشان  را  در  دنیا  محفوظ  مــی‌نماید،  و  در  آخرت  دوزخ  را  برای  آنان  مهیّا  می‌دارد  و  بدین  وسیله‌)  ایشان  را  گول  می‌زند.  منافقان  هنگامی  که  بـرای  نماز  برخیزند،  سست  و  بی‌حال  به  نماز  می‌ایستند  و  با  مردم  ریا  می‌کنند  (‌و  نمازشان  بـه  خاطر  مـردم  است  نـه  بـه  خاطر  خدا)  و  خدای  را  کمتر  یاد  می‌کنند  و  جز  اندکی  بـه  عـبادت  او  نمی‌پردازنـد.  در  ایــن  میان  سـرگشته  و  متردّدند.  (‌گاهی  به  سوی  دین  می‌روند  و  گاهی  به  سوی  کفر  می‌دوند.  زمانی  خویشتن  را  در  صـف  مـؤمنان‌،  و  زمانی  در  صف  کافران  جای  می‌دهند!  امّا  در  حقیقت‌)  نه  با  اینان  و  نه  با  آنان  هستند  (‌و  گمراه  و  حیرانند)  و  هر  که  را  خداوند  (‌بر  اثر  اعمال  زشت  و  ناپسندش‌)  سرگشته  و  گمراه  کند  راهی  برای  او  (‌بـه  سـوی  سـعادت  و  هـدایت‌)  نـخواهی  یافت‌.

*

حمله  با  این  ریشخند  روشن‌،  آغاز  می‌گردد:  بکار  بردن  واژۀ  (بَشِّرْ) مژده  بده    بقای  واژۀ  (‌أنْذِ‌ر)  بترسان‌.  عذاب  دردناکی  که  در  انتظار  منافقان  است‌،  به  صورت  بشارت  و  مژده  بیان  داشتن  ...  سپس  حمله  ادامه  پـیدا  می‌کند  با  بیان  سبب  چنین  عذاب  دردناکی‌.  و  آن‌،  به  دوستی‌ گرفتن‌ کافران  بجای  مؤمنان‌،  و  سوء  ظـنّ  آنان  دربارۀ  خدا،  و  بدگمانی  ایشان  دربارۀ سرچشمۀ  عزّت  و  قوّت  است‌:

(بَشِّرِ الْمُنَافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً (138) الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَیَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً) (139)

به  منافقان  مژده  بـده  که  عـذاب  دردنـاکـی  دارنـد.  ایـن  منافقان  کسانی  هستند  که  کافران  را  بـجای  مـؤمنان  به  سرپرستی  و  دوستی  می‏‎گیرند.  آیـا  عزّت  را  در  پیش  کافران  می‌جویند؟  (‌چنین  چیزی  مـحال  است‌)  چـرا  که  عزّت  و  شوکت  جملگی  از  آن  خدا  است‌.

کافران‌ که  در  اینجا  از  ایشان  ذکری  رفته  است  -  بنابه  ارجح  اقوال  -  یهودیان  هستند.  یهودیانی  کـه  مـنافقان  بدانان  پناه  می‏بردند  و  خویشتن  را  نزد  ایشان  پنهان  می‌کردند،  و  در  دل  شبها  با  آنان  نقشۀ  انواع  نیرنگها  را  بر  ضدّ گروه  مسلمانان  می‌کشیدند  و  توطئه‌ها  می‌چیدند.  خدای  بزرگوار  به  صورت  استفهام  انکاری  مـی‌پرسد:  منافقان‌ که  ادّعای  ایمان  دارند،  چرا کافران  را  به  دوستی  می‌گیرند؟  چرا  خویشتن  را  در  چنین  مـوضعی  قرار  می‌دهند  و  این  چنین  موقعیّتی  برای  خـود  در  پـیش  می‌گیرند؟  آیا  آنان  عزّت  و  قـوّت را  در  نزد کافران  می‌جویند؟  در  حالی‌ که  خداوند  عزّت  را کلاً  به  خود  اختصاص  داده  است‌.  کسی  نمی‌تواند  بدان  دسترسی  پیدا  کند  مگر  آن ‌کسی‌ که  خـدای  را  یـار  و  مددکار  خود  گرداند،  و  عزّت  را  در  پیشگاه  یزدان  بجوید،  و  خویشتن  را  در  پناه  او  دارد،  و  حمایت  و  حفاظت  را  از  او  خواستار  شود.

بدین  منوال‌،  پسودۀ  نـخستین  پرده  از  سرشت  منافقان  کنار  می‌زند،  و  اوّلین  صفت  آنان  را  هو‌یدا  می‌سازد که  به  دوستی  و  یاری ‌گرفتن‌ کافران  بجای  مـؤمنان  است‌.  همچنین  جهان‌بینی  بد  ایشان  را  دربارۀ  حقیقت  نیروها  و  توانها  نشان  می‌دهد.  روشن  و  آشکار  هم  می‌سازد که  کافران  فاقد  عزّت  و  قوّتی  هستند که  منافقان  آن  را  در  پیش  ایشان  می‌جویند.  بالأخره  مقرّر  می‌دارد  که  عزّت  از  آن  خدا  است  و  بس.  عزّت  و  شوکت  و  قدرت  و  قوّت‌،  تنها  و  تنها  از  یزدان  جهان  خواسته  می‌شود.  در  پیشگاه  دیگر‌ان  هیچ  عزّتی  و  شوکتی  و  قدرتی  و  قوّتی  وجود  ندارد.

هان‌!  یگانه  تکیه‌گاه  انسان  یزدان  است‌.  انسان  عزّت  را  در  پیشگاه  او  می‏‎یابد  و  بس.  اگر  بدو  تکـیه‌ کند،  بر  دیگران  برتری  می‌گیرد  و  چیره  می‌گردد.  هان‌!  تنها  یک  نوع  پرستش‌،  انسان  را  بالا  می‏‎برد  و  والا  می‏‎گرداند  و  آزاد  و  رها  می‌سازد.  آن  هم  پرستش  یزدان  جهان  است  و  بس!  اگر  انسان  بدین  نوع  پرستش  نگراید  و  آرام  نگیرد،  به  پرستش  ارزشها  و معیارهای ‌گوناگون‌،  اشخاص  مختلف‌،  خوفها  و  هراسـهای  مـتنوّع‌،  و  خوفناکـها  و  هراسناکهای  جوراجور،  کشـانده  می‌شود.  دیگر  هیچ  کسی  و هیچ  چیزی  انسان  را  از پرستش  اشخاص  و اشیاء  و  اعتبارات،  محفوظ  و  مصون  نمی‌دارد.

پرستش  دو  تا  بیشتر  نیست‌:  پرستش  یزدان‌،‌ که  والائی  و  عزّت  و  آزادی  را  به  همراه  دارد.  و  پـرستش  بندگان  یزدان‌،‌ که  پستی  و  خواری  و  غل  و  زنـجیر  اسارت  را  بدنبال  دارد  ...  هر کسی  می‌تواند  هـر کدام  را که  می‌خواهد  برگزیند:  این  را  یا  آن  را.

مؤمن  مادام ‌که  مؤمن  است  از  غیر  خدا  مدد  و  یـاری  نمی‌طلبد.  مؤمن  مـادام ‌که  مؤمن  است  از  پـیشگاه  دشمنان  یزدان‌،  عزّت  و  نصرت  و  قوّت  نـمی‌جوید.  کسانی ‌که  ادّعای  پیروی  از  آئـین  اسلام  را  دارنـد،  و  نــامهای  مسـلمانان  را  بر  خود  نهاده‌انـد،  ولی  از  دشمن‌ترین  دشمنان  یزدان  در  زمین‌، ‌کمک  و  یـاری  می‌خواهند،  نیاز  فراوانی  به  بررسی  و  پژوهش  این  قرآن  دارند،  اگر  می‌خواهند  مسلمان  باشند.  اگر  هم  علاقه‌مند  به  مسلمان  بودن  نیستند،  یزدان  سبحان  بی‏نیاز  از  جهانیان  است‌.

از  جملۀ ‌کارهائی ‌که  ملحق  به  طلب  عزّت  از  پـیشگاه  کافران‌،  و کمک  و  یـاری  خواسـتن  از  ایشـان  بجای  مؤمنان  بشمار  می‌آید:  افتخار  به  آباء  و  اجدادی  است  که  بر کفر  مرده‌اند.  و  همین  را  بس  دیده‌اند که  آنان  با  مسلمانان  نسبت  داشته‌اند  و  همنژاد  و  خویشاوند  ایشان  بوده‌اند!  همانگو‌نه ‌که  مردمانی  به  فراعنه  و  مصریهای  قدیم‌،  و  به  آشوری‌ها  و  فینیـی‌ها  و  بابلی‌ها  و  عربهای  جاهلی،  بسیار  افتخار  کنند  و  بدیشان  جاهلانه  می‌نازند.

امام  احمد  روایت‌ کرده  است‌:  حسـین  پسر  محمّد،  و  ابوبکر  پسر  عبّاس‌،  از  حمید کندی  و  او  از  عباده  پسـر  نسی،  و  وی  از  ابو  ریحانه‌،  نـقل‌ کرده  است ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌:

(من انتسب إلى تسعة آباء کفار , یرید بهم عزا وفخرا , فهو عاشرهم فی النار . . ).

کسی  که  خویشتن  را  به  نه  نـفر  از  آبـاء  و  اجـداد  کافر  نسبت  دهد،  و  مرادش  از  این  کار  کسب  افتخار  و  احترام  باشد،  او  دهمین  نفر  آنان  در  آتش  دوزخ  خواهد  بود.  این  بدان  خاطر  است ‌که  مایۀ  پیوند  و  نقطۀ ‌گردهمآئی  در  اسلام‌،  عقیده  است  و  بس.  ملّت  در  اسلام‌،  مؤمنان  به  یزدانند،  از  بامداد  تاریخ  تا  به  امـروز،  و  از  امروز  تـا  دامنۀ  قیامت‌.  مؤمنان  ملّت  واحده‌اند،  در  هر  جا  و  از  هر  نسلی‌ که  باشند.  ملّت  در  اسلام  مجموعه‌ای  از  نسلها  و  نـژادهـای  مـتوالی  نیست‌.  هـمچنین  مـلّت  در  اسلام  مجموعه‌ای  از  نسلی  و  نژادی  نـیست‌ که  افراد  آن  در  محدوده‌ای  از کرۀ  زمین  با  همدیگر گرد  آمده  باشند  و  زندگی  کنند.

*

بالاترین  مرتبۀ  نفاق  این  است ‌که  مؤمنی  در  مجلسی  بنشیند  و  در  آنجا  به  آیه‌های  یزدانی  ورزیده  شود  و  مورد  تمسخر  قرار گیرد  و  او  ساکت  و  خاموش  بنشیند  و  چشم‌پوشی ‌کند.  این‌کار  خود  را  صرف‌ نظر  و  بزرگواری  بنامد،  یا  آن  را  زرنگی  حساب‌ کند،  و  یـا  آن  را  سـعۀ  صدر  و  افق  فـراخ  و  عـقیده  به  آزادی  رأی  و  نـظر 

شمارد!!!  نخیر  چنین‌ کـاری‌،  شکست  درونی  و  خـود  کوچک  بینی  است‌ که  به  بندهای  پیکر  او  مـی‌خزد.  او  پـیش  از  هـر کس  دیگری  خود  را گول  مـی‌زند،  تـا  وجدانش  او  را  ناتوان  و  زبون  نگیرد  و  شرمندگی  نبرد.  غیرت  نشان  دادن  برای  دفاع  از  خدا،  و  حمایت  از  دین  خدا،  و  حفظ  حرمت  آیات  خدا،  نشانۀ  ایمان  است‌.  وقتی  که‌ چنین  غیرت  و  حمیّتی  سست  شود،  به‌ دنبال  آن  هر  سدّی  فرو  می‌ریزد  و  هر  مانعی  فـرو  مـی‌تپد  و کنار  می‌رود.  آنگاه  با  نحستین  موج  سیلاب‌،‌ گیاهان  خشکیده  و  ضعیف  روبیده  می‌شوند.  حمیّت  و  غیرت‌،  بار  اوّل  به  عمد  سکندری  می‌خورد  و  به  زمین  می‌افتد.  سپس  فـروکش  می‌کند.  بعد خاموش  می‏‎گردد.  سرانجام  می‌میرد.

پس  هرکس  در  مجلسی  بشنود  به  آئـین  او  تمسخر و  استهزاء  می‌شود‌،  یا  باید  به  دفاع  برخیزد،  و  یا  ایـن‌ که  مجلس  را  رها کند  و  به  ترک  مجلسیان  بگوید.  ولی  چشم‌پوشی  و  خاموشی  نخستین  مرحلۀ  شکست  است‌،  و  گذرگاهی  میان  ایمان  و کفر  است  و  از  پل  نفاق  می‏‎گذرد.  بعضی  از  مسلمانان  در  مدینه  در  مجالس  منافقان  بزرگ  می‌نشستند،  منافقان  بزرگی ‌که  هنوز  صـاحب  نفوذ  و  دارای  قدرت  بو‌دند.  برنامۀ  قرآنی  آمد  و  این  حقیقت  را  در  دلها  بیدار  و  پایدار کرد.  این  حقیقت‌که  به  چنین  مجالسی  رفتن  و  در  برابر  آنچه  در  آنجاها  می‏‎گذرد  سکوت ‌کردن‌،  نـخستین  مرحلۀ  شکست  است‌.  قرآن  خواست  مسلمانان  را  از  این  نوع  مجالس  بدور  دارد.  ولی شرائط  موجود  در  آن  زمان‌،  اجازه  نمی‌داد کـه  بدیشان  فرمان  دهد که  بطور کلّی  به  چنین  مجالسی  رفت  و  آمد  نداشـته  باشند  و  از  چنین  جاهائی  ببرّند.  لذا  بدیشان  دستور  داد که  چنین  مجالسی  را  تـرک ‌گویند،  زمانی ‌که  آیات  خدا  را  به  تمسخر  می‏‎گیرند  و  یا  بدانها  کفر  می‌ورزند.  اگر  چنین  نکنند،  نفاق  بسیار  است  و  سرنوشت  و  فرجام  هراسناکی  دارد،  سرنوشت  و  فرجام  منافقان  و کافران‌:

وقد نزل علیکم فی الکتاب أن إذا سمعتم آیات الله یکفر بها ویستهزأ بها , فلا تقعدوا معهم حتى (یخوضوا فی حدیث غیره . إنکم إذا مثلهم . إن الله جامع المنافقین والکافرین فی جهنم جمیعا .)

خداوند  در  کتاب  (‌قرآن‌،  این  حکم  را)  بر  شما  نازل  کرده  است  که  چون  شنیدید  به  آیات  خدا  کفر  ورزیده  می‌شود  و  آیات  خدا  به  بازیچه  گرفته  می‌شود،  با  چنین  کسـانی  منشینید  تا  آنگاه  که  به  سخن  دیگری  بپردازند  (‌و  دست  از  کفر  و  شوخی  نابهنجار  خود  بردارند)‌.  بیگمان  در  این  صورت  که  با  ایشان  همنشین  مـی‌شوید  و  بـه  اسـتهزاء  آنان  گوش  فرامی‌دهید)‌ شما  هم ‌مثل‌ آنان  خواهید  بود  (‌و  در  استهزاء  به  قرآن  شریک  ایشان  خواهید  گشت‌)‌.  شکّ  نیست  که  خداوند  مـنافقان  و  کافران  را  همگی  در  دوزخ  گرد  می‌آورد.  (‌پس  از  مخالطه  و  مجالسۀ  ایشان  بپرهیزید  تا  همراه  آنان  به  آتش  دوزخ  گرفتار  نیائید)‌.

 آن  چیزی ‌که  این  آیه  بدان  حوالت  می‌دهد  و  پیش‌تر  نازل  شده  است‌،  فرمودۀ  خدا  در  سورۀ  انعام  است‌ که  مکّی  است‌:

(وإذا رأیت الذین یخوضون فی آیاتنا فأعرض عنهم حتى یخوضوا فی حدیث غیره).

هرگاه  دیدی  کسانی  به  تمسخر  و  طعن  در  آیات  (‌قرآنی‌)  ما  می‌پردازند،  از  آنان  روی  بگردان  (‌و  مجلس  ایشان  را  ترک  کن  و  با آنان  منشین‌)  تا آنگاه  که  به  سخن  دیگری  میپردازند.(انعام/68‌)

 تهدیدی‌ که  سراپای  وجود  مؤمن  از  آن  به  لرزه  می‌افتد،  عبارت  است  از:

(إنکم إذا مثلهم).

در  این  صورت‌،  قطعاً‌ شما  همسان  ایشان  خواهید  بود.  بیم  و  تهدیدی ‌که  شکّی  و  تردیدی  بعد  از  آن  نمی‌ماند،  عبارت  است  از:

(إن الله جامع المنافقین والکافرین فی جهنم جمیعًا . . ).

شکّ  نیست  که  خداوند  منافقان  و  کافران  را  همگی  در  دوزخ  گردمی‌آورد.

امّا  محصور کرد‌ن  نهی  به  مجالس‌ که  در  آنها  به  آیات یـزدان ‌کـفر  ورزیـده  مـی‌شود  یـا  استهزاء  و  تـمسخر  می‌گردد،  و  شامل  همۀ  روابط  و ارتباطات  مسلمانان  با  چنین  منافقانی  نمی‌گردد،  چنانکه‌ گفتیم‌،  اشاره  به  وضع  زمـانی  دارد کـه ‌گروه  مسـلمانان  آن  را  پشت  سـر  می‌گذاشتند.  زمانی‌ که  ممکن  است  در  میان  همۀ  نسلها  و  در  همۀ  محیطها  تکرار گردد.  همچنین  اشاره  دارد  به  سرشت  این  برنامۀ  ربّانی  در  بدست ‌گرفتن  زمام  امور  بگونۀ  آهسته  و  آرام‌،  و  مراعات  ته‌نشستها  و  احساسها  و شرائط  و وقائع  موجود  در جهان  واقع‌،  همراه  با گام  به  گام  و  مستمرّ  و  بردوام  برای  تبدیل  جهان  واقع  حرکت  کردن  و کم‌کم  دگرگونی  و  نوسازی  پدید  آوردن‌.

*

سپس  روند  قرآنی  به  بیان  نشانه‌های  منافقان  می‌پردازد.  در  این  راستا  تصویر  بسیار  ننگین  و  نفرت‌انگیزی  از  ایشان  می‌کشد،  بدانگاه‌ که  با  چهره‌ای  با  مسـلمانان  روبرو  می‌شوند،  و  با  چهرۀ  دیگری  با کافران  ملاقات  می‌کنند.  عصا  را  از  وسط  می‏‎گیرند،  و  همسان ‌کرمها  و  مارها  می‌لولند  و  پیچاییچ  می‌شوند  و  هر  دم  به  رنگی  درمی‌آیند:

(الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِن کَانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِّنَ اللّهِ قَالُواْ أَلَمْ نَکُن مَّعَکُمْ وَإِن کَانَ لِلْکَافِرِینَ نَصِیبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُم مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً) (141)

منافقان  کسـانیند  کـه  پـیوسته  شما  را  مـی‌پایند  (‌و  در  انتظار  آن  هستند  که  چه  وقت  به  بلایا  و  مصائب  گرفتار  آئید)‌.  پس  اگر  پیروزی  و  فتحی  از  سوی  خـدا  نصیب  شما  گردید،  می‌گویند:  مگر  جز  این  است  که  ما  بـا  شما  بوده  و  از  جماعت  شـمائیم‌؟  (‌لذا  مـا  هـم  در  غنیمت  و  دستاورد  جنگ  سهیم  هستیم  و  بهرۀ  ما  را  بپردازید)‌،  و  اگـر  ســهمی  (‌از  پــیروزی‌)  نصیب  کـافران  گردید،  مــی‌گویند:  مگـر  مـا  نـبودیم  کـه  مـی‌توانسـتیم  (‌همراه  مؤمنان  با  شما  بجنگیم  و)  بر  شما  چیره  شویم  و  دست  شما  را  از  سر  مؤمنان  کوتاه  کنیم‌؟  (‌ولی  ما  رفیق  قافله  و  شریک  دزد  بودیم  و  مسـلمانان  را  دلسـرد  مـی‌کردیم  ،  برای  شما  جاسوسی  می‌نمودیم  و  پیوسته  در  تـحریک  شما  علیه  مسـلمانان  مـی‌کوشیدیم‌.  بنابرایـن  بـا  شـما  سهیم  خواهیم  بـود)‌.  روز  قیامت  خداوند  مـیان  شـما  (‌مؤمنان  و  چنین  منافقانی‌)  داوری  خواهد  کرد.  و  (‌مادام  که  مؤمنان  دارای  ایمان  راستین  و  کردار  شایسته  و  بایسته  باشند)  هرگز  خداوند  کافران  را  بر  مؤمنان  چیره  نخواهد  ساخت‌.

این‌،  تصویر  نفرت‌انگیزی  است‌.  با  بیان  چیزهائی  آغاز  می‌گردد که  منافقان  نسبت  به ‌گروه  مسلمانان  به  دل  می‌گرفتند.  برای  مسلمانان  شرّ  و  بلا  می‌خواستند،  و  در  انتظار  مصائب  ناگواری  بودند که  بر  سر  مسلمانان  آید  و  دمار  از  روزگارشان  برآورد.  امّا  با  وجود  این‌،  هنگامی  که  فتحی  و گشایشی  از  سوی  خدا  در  می‌رسید  و  یزدان  نعمتی  بدیشان  می داد،  نسبت  به  مسـلمانان  تـظاهر  به  مودّت  و  محبّت  می‌کردند  و  می‌گفتند:

(أَلَمْ نَکُن مَّعَکُمْ ).

مگـر  جـز ایـن  است  کـه  مـا  بــا  شـما  بوده  و  از  جماعت  شمائیـم‌؟‌.

مرادشان  این  بود کـه  آنـان  در کـارزار  همراه  ایشـان  بوده‌اند.  البتّه  گا‌هگاهی  برای  جنگ  همراه  مسلمانان  بیرون  می‌آمدند  و  مسلمانان  را  سست  می‌کردند  و  به  ترک  جنگ  فرا  می‌خوانـدند  و  صـفوف  مسـلمانان  را  متزلزل  می‌نمودند.  یا  مرادشان  این  بود که  آنان  از  ته  دل  با  مسلمانانند  و  آنان  را کمک  می‌کنند  و  یاری  می‌دهند  و  پشتیبانی  می‌نمایند.

(وَإِن کَانَ لِلْکَافِرِینَ نَصِیبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُم مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ).

 و  اگر  سـهمی  (‌از  پـیروزی‌)  نصیب  کـافران  گردید،  مــی‌گویند:  مگر  ما  نـبودیم  کـه  مـی‌توانسـتیم  (‌همراه  مؤمنان  با  شما  بجنگیم  و)  بر  شما  چیره  شویم  و  دست  شما  را  از  سر  مؤمنان  کوتاه  کنیم‌؟‌.

مرادشان  این  بود  که  آنان  کافران  را  تقویت ‌کرده‌اند  و  یاری  داده‌اند  و  پشتیبانی  نموده‌اند،  و  دیگران  را  نسبت بدیشان  سست‌ کرده‌ا‌ند  و  به  ترک  جنگ  خوانده‌انـد  و  صفها  را  متزلزل  نموده‌اند!

بدین  منوال‌،  هـمسان ‌کرمها  و  مارها  لولیده‌اند  و  بر  خود  پیچ  خورده‌اند.  در  دلهـایشان  زهر  بوده  است‌،  و  بر  زبانهایشان  چربی  و  چاپلوسی‌!  امّا  با  این  وجود  افراد  زبونی  بوده‌اند.  شکل  ننگین  و  زشتی  داشته‌اند  و  درون  مؤمنان  از  چنین  شکلی  بیزاری  جسته  است  ...  این  هـم  یکی  از  پسوده‌های  برنامۀ  ربّانی  است ‌که  انـدرون  مؤمنان  را  لمس  می‌نماید.

ا‌ز آنجا که  خطّ  سیری‌ که  پـیغمـر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌بـا  رهنمود  پروردگارش  در  مسألۀ  منافقان  در  پیش‌ گرفته  بو‌د،  چشم  پوشی  و  صرف  نظر کردن  بود،  همچنین  بر  حذر  داشتن  مؤمنان  و  آگاه ‌کردن  ایشان  از  حـال  منافقان  بود،  در  راهی ‌که  برای  تصفیۀ  این  اردوگاه  نفرین  شده  در  پیش  داشتند،  او  در  اینجا  ایشان  را  واگذار  به  حکم  و  فرمان  خدا  در  آخرت  می‌کند.  آنجا که  پرده  از  روی  ایشان ‌کنار  زده  می‌شود،  و  جزای  مکر  و کیدشان  در  حقّ  مسلمانان  داده  می‌شود:

(فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ).

روز  قــیامت  خـداونــد  مـیان  شـما  (‌مـؤمنان  و  چنین  منافقانی‌)  داوری  خواهد  کرد.

در  آن  زمان‌،  دیگر  فرصت  نیرنگ  و  زد  و  بند  و  توطئه  چینی  نیست‌،  و  نمی‌توان  رازها  و کینه‌ها  را  در  دل  نهان  داشت  و  از  دیگران  پنهان‌ کرد.

مسلمانان  به  وعدۀ  خدا  ایمان  دا‌رند  و  می‌دانند  وعدۀ  خدا  حتمی  و  قطعی  است‌.  دیگر  ایـن  نـیرنگ  نهان  مکّارانه‌،  و  این  زد  و  بند  پنهان  با کافران‌،  معیار  و  میزان  خدا  را دگرگون  نمی‌سازد،  و کافران  را  بر مؤمنان  چیره  نمی‌گرداند  و  مسلّط  نمی‌نماید:

(وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً) (141)

 و  (‌مـادام  که  مـؤمنان  دارای  ایـمان  راسـتین  و  کـردار  شایسته  و  بایسته  باشند)  هرگز  خداونـد  کافران  را  بر  مؤمنان  چیره  نخواهد  ساخت‌.

در  تفسیر  این  آیه  روایت  شده  است‌که  مقصود  این  نصّ‌،  وقوع  آن  در  روز  قیامت  است‌.  زمانی‌ که  خداوند  میان  مؤمنان  و  منافقان  داوری  می‌فرماید  و کافران  دیگر  بر  مؤمنان  چیره  نخواهند  شد.  روایت  دیگر  مـی‌گوید:  مقصود  این  نصّ‌،  وقوع  آن  در  دنـیا  است  و  هـر  چند  مسلمانان  در  برخی  از  جنگها  و  در  برخی  از  زمـانها  مغلوب ‌گردند،  هرگز  خداونـد کافران  را  بگونه‌ای  بر  مسلمانان  چیره  و  پیروز  نمی‌گرداند که  آنان  را  ریشه‌کن  سازند.

اگر  معنی  نصّ  را  متوجّه  دنیا  و  آخرت  سازیم  بهتر  است‌،  زیرا  محدود  نشده  است‌.  اگر  وقـوع  آن  را  در  آخرت بدانیم،  نیازی  به  بیان  و  تأکید  نیست‌.  امّـا  اگر  وقو‌ع  آن  را  در دنیا  بدانیم،  در  برخی  از ازمنه‌،  ظواهر  امر  نشان  می‌دهد که  چنین  نیست‌.  ولی  ظواهری  هستند  که  انسان  را گول  می‌زنند  و  نـیاز  به  پـژوهش  و  دقّت  بیشتر  دارند:

وعده‌،  وعدۀ  یزدان  جهان  است‌.  حتمی  و  قطعی  است‌.  قضاوت  خدا  این  چنین  است  و  تخلّف‌ناپذیر  است‌.  وعدۀ  قاطع  و  حکم  جامع  خدا  بر  این  است‌ که‌:  هر گاه  حقیقت  ایمان  در  ا‌ندرون  مؤمنان  استقرار  پذیرد،  و  در  واقعیّت  جهان  و  دنیای  عملی  ایشان  برنامۀ  زندگی ‌گردد،  یعنی‌:  تبدیل  به  قوانین  و  مقرّرات  و  سـازمانها  و  تشکیلات  قضاوت  و  حکو‌مت  شود،  و  زندگی  به  صورتی  درآیـد  که  هر  اندیشه  و  هر  جنبشی  خالصانه  برای  خدا  باشد،  و  هر کار کو‌چکی  و  هر کار  بزرگی  در  زند‌گی  عبادت  یزد‌ان  سبحان  بشمار  آید،  در  این  صورت  است ‌که  هرگز  خداوند  مهربان ‌کافران  را  بر  مؤمنان  پیروز و  چـیره  نمی‌گرداند  ...  ایـن  حقیقتی  است ‌که  سراسـر  تاریخ  اسلامی‌،  واقعه  و  حادثه‌ای  را  به  خود  نمی‌شناسد که  خلاف  آن  باشد.

من  با  تکیه  بر  وعدۀ  خدا که  شکّی  در  آن  نیست  قاطعانه  می‌گویم‌:  شکستی ‌گریبانگیر  مؤمنان  نـمی‌گردد،  و  در  سراسر تاریخ  ایشان  هم  شکستی  دامنگیر  آنان  نگشـته  است‌،  مگر  این‌ که  در  حقیقت  ایـمان  مؤمنان  رخنه  و  نقصی  بوده  است‌.  حال  این  رخنه  و  نقص  یا  در  اندیشه  و  پندار  ایشان‌،  و  یا  در کردار  و  رفتار  آنان  وجود  داشـته  است‌.  به  اندازۀ  همین  رخنه  و  نقص‌،  شکست  موقّت  به  مسلمانان  رو  می‌کند.  سپس  دیگر  باره  پیروزی  نصیب  مؤمنان  می‌شود،  اگر  مؤمنان  راسـتین  یـافته  شوند.  توضیح  این  حقیقت  در  ا‌ینجا  ضروری  است‌ که  تـهیّۀ  ابزار و ادوات  جنگی  و  فراهم  آوردن  نیروی  نظامی  در  هر  زمانی  برای  جهاد  در  راه  خدا،  و  رزم  و  نبرد  در  زیر  پرچم  لااله‌الاالله‌،  بدون  هرگونه  اضافه  و  شائبه‌ای‌،  جزو  ایمان  است‌.

مثلاً  در  جنگ  (‌احد)  رخنه‌ای ‌که  پیدا  شد  به  دنبال  ترک  اطاعت  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  چشم  دوختن  به  غنائم  بود.  در  جنگ  (‌حُنَین‌)  رخنه‌ای‌ که  پدید  آمد،  بر  اثر  شکوه  و  شوکت  در کثرت  دیدن‌،  و  از  فراوانی  سپاهیان  شگفت  زده‌ گشتن‌،  و  تکیه‌گاه  اصلی  و  یار  و  مدد کار  واقـعی  را  فراموش ‌کردن  بود.  اگر  تاریخ  اسلام  را  ورق  بزنیم،  و  حوادث  و  وقائع  را  بررسی ‌کنیم‌،  روشن  خواهد  شد که  هرگاه  پیروزی  از  مسلمانان  در  طول  تاریخشان  بدور  گشته  است‌،  چیزهائی  از این  قبیل  در میان  بوده  است  و  باعث  آن‌گشته  است‌.  حال  ما  بدان  چیز  پی  ببریم  یا  پی  نبریم،  و  علّت  و  موجب  را  بشناسیم  یا  نشناسیم  ...  در  هر  صورت  وعدۀ  خدا  همیشه  حقّ  بوده  است  و  پیوسته  هم  حقّ  می‌ماند  و  هرگز  خلاف  بدان  رو  نمی‌کند.

بلی‌!  گاهی  محنتی  و  بلائی  برای  امتحان  در  میان  خواهد  بود.  ولی  خو‌د  همین  امتحان  دارای  حکمت  و  فلسفه‌ای  است‌.  حکمت  و  فلسفه‌ای‌ که  میل  حقیقت  ایمان  است‌،  و  از  زمرۀ  اعمالی  است‌ که  ایمان  مقتضی  آنـها  است‌،  همانگونه ‌که  در  جنگ  احد  روی  داده  است  و  یزدان  سبحان  آن  را  برای  مسلمانان  روایت  فـرموده  است‌^[1]‌.  هر  زمان  ‌که  حقیقت  ایمان  در  سایۀ  امتحان  و  توفیق  در  آن‌،  تکمیل ‌گردد،  پیروزی  به میان  می‌آید  و  وعدۀ  یزدان  بیگمان  تحقّق‌ پیدا  می‌کند.

البتّه  شکست  در  نظر  من‌،  معنی  فراگیرتری  از  پـیآمد  جنگی  از  جنگها  است‌.  مـراد  مـن  از  شکست‌،  شکست  روحی  و  روانی‌،  و  خسـتگی  و  درماندگی  حاصل  از  شکست  است‌.  چـرا کـه  شکست  در  جنگی  شکست  بشمار  نمی‌آید،  مگر  این ‌که  آثار  شکست‌،  بر  صفحۀ  دلها  و گسترۀ  جانها،  افسردگی  و  خستگی  و  ناامـیدی‌،  برجای  ‌گذارد.  امّا  زمانی‌ که  هـمّتها  را  برانگـیزد،  و  شعله‌ها  را  فروزانتر  سازد،  و  لغـزشگاهها  را  پدیدار  و  آشکار  نماید،  و  سـرشت  عقیده  و  سـرشت ‌کارزار  و  سرشت  راه  را  روشن  و  نمایان ‌گرداند،  چنین  شکستی  مقدّمۀ  مؤکّدانۀ ‌نصرت  و پیروزی  حتمی  و  قطعی  است‌،  هر  چند  هم  راه  رسیدن  بدان  طولانی  باشد.

همچنین  زمانی‌ که  نصّ  قرآنی  بیان  می‌دارد:  هرگز  خداوند کافران  را  بر  مسلمانان  پیروز  نـمی‌گرداند،  بیگمان  اشاره‌ دارد  به  این ‌که‌ روح  با  ایمان  بطور حتم  و  قطع  پیروز  می‏‎گردد،  و  اندیشه  با  ایمان  بیگمان  غالب  و  چیره  مـی‌شود.  تنها  چیزی‌ که  از گروه  مسلمانان  می خواهد  این  است ‌که‌:  حقیقت  ایمان  را  در  جهان‌بینی  و  عـواطـف  دلهـایشان‌،  و  در  دنـیای  واقعی  و  عملی  زنـدگانیشان‌،  تکمیل ‌گـردانـند.  هـمۀ  اعتمادشان  بر  عنوانشان  نباشد.  زیـرا  عنوانـها  پیروزی  را  بدست  نمی‌آورند،  بلکه  حقیقتی‌ که  در  فراسوی  عنوانها  نهفته  است  مایۀ  پیروزی  و  موجب  بهروزی  می‌گردد.

میان  ما  و  پیروزی  در  هیچ  زمانی  و  در  هیچ  مکانی  فاصله‌ای  جز  این  نیست‌ که  حقیقت  ایمان  را  تکمیل ‌کنیم‌،  و  مقتضیات  این  حقیقت  را  نیز  در  زندگانیمان  و  در  دنیای  واقعی  و  عملیمان  تکمیل  سازیم‌.  توشه  برگرفتن  و  ابزار  و  آلات  جنگ  فراهم  آوردن  و  نیروی  نـظامی  داشتن،  جزو  حقیقت  ایمان  است‌.  همچنین  از  جملۀ  حقیقت  ایمان  یکی  هم  این  است‌ که  بر دشمنان  تکیه  نکیم‌،  و  جز  از  خدا  عزّت  نجوئیم  و  قدرت  نطلبیم‌.

این  وعدۀ  مؤکّدانۀ  یزدان‌،‌ کاملاً  با  حقیقت  ایـمان  و  حقیقت  کفر  در  ایـن  جـهان  مـوافقت  دارد  و  مطابقت  می‌نماید.

ایمان  ارتباط  با  بزرگترین  نیرو  است‌.  نیروئی‌ که  ضعیف  نمی‏گردد  و  نابود  نمی‌شود. کفر گسیختن  از  این  نیرو  و  کناره‌گیری  از  آن  است‌.  هرگز  هم  نیروی  محدود  و  بریده  از  خدا  و  برکنار  از  او  و  فناپذیر،  نمی‌تواند  چیره  شود  بر  نیروئی ‌که  متّصل  به  سرچشمۀ  نیرو  در  سـراسر  جـهان  هستی  ا‌ست‌.

ولی  همیشه  باید  ما  میان  حقیقت  ایمان‌،  و  ظاهر  ایمان،  فرق  بگذاریم.  حقیقت  ایمان‌،  نیروی  راستین  ثابتی  است‌،  ثابت  همچون  ثابت  بودن  همۀ  قوانین  هستی‌.  دارای  تأثیر  در  انسان  و  در  حرکات  و  اعمالی  است‌کـه  از  او  روی  می‌دهد.  حقیقت  ایمان  نـیرومند  و  هولناک  است  و  در  وقت  رویاروئی  با  حقیقت ‌کفر  برکنار  و  بریده  از  خدا  و  محدود،  قطعاً  پیروز  می‏‎گردد  و  برکفر غلبه  می‌کند.  اما  وقتی‌ که  حقیقت  ایمان‌،  تبدیل  به  ظاهر  ایمان  شود،  بدون  شکّ  (‌حقیقت‌) ‌کـفر  بر  ظـاهر  ایـمان  چیره  و  پـیروز  می‏‎گردد،  وقتی ‌که  حقیقت ‌کفر  با  سـرشت  خود  راست  باشد  و  د‌ر  جولانگاه  خود  به‌ کار  و  تلاش  بپردازد.  زیرا  حقیقت  هر  چیزی  نیرومندتر  از  (‌ظاهر)  هر  چیزی  است‌،  هر  چند که  این‌،  حقیقت‌ کفر،  و  آن‌،  ظاهر  ایمان  باشد.  قاعدۀ  نابودی  باطل،  بوجود  آوردن  حقّ  است‌.  هرگاه  حقّ  با  حقیقت ‌کلّی  و  واقعی  خود  و  با  تمام  نیروئی‌ که  دارد  جلوه‌گر  آید،  فرجام  نبرد  حقّ  و  باطل  روشن  است‌.  حقّ  بر  باطل  می‌تازد،  و  باطل  هر  اندازه  در  برابر  دیـدگان  دارای  ستبری  ظاهری  و  ضخامت‌گـول  زننده  باشد،  میدان  را  خالی  می‌کند  و  فلنگ  خود  را  برمی‌بندد:

(بل نقذف بالحق على الباطل فیدمغه فإذا هو زاهق). .

بلکه  حق  را  به  جان  باطل  می‌انـدازیـم‌،  و  حق  مـغز  سـر  باطل  را  از  هم  می‌پاشد  و  باطل  هـر  چه  زودتر  مـحو  و  نابود  می‌شود. (انبیـاء / ١٨)

(وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً) (141)

 (‌مـادام  کـه  مؤمنان  دارای  ایـمان  راستین  و  کـردار  شایسته  و  بایسته  باشند)  هرگز  خداوند  کـافران  را  بـر  مؤمنان  چیره  نخواهد  ساخت‌.

*

آنگاه  روند  قرآنی  پس  از  این  وعدۀ  قاطعانه‌ای‌ که  به  مؤمنان  اطمینان  و  آرامش  می‏بخشد،  و  منافقان  را  خوار  و  رسوا  می‌سازد،  منافقانی ‌که ‌کافران  را  به  دوستی  می‏‎گیرند  و  عزّت  و  شوکت  را  در نزد  ایشان  می‌جویند،  به  پیش  می‌رود  و  سیمای  بسیار  رسواگـرانۀ  زشت  دیگری  را  از  مـنافقان  به  تصویر  مـی‌کشد.  سـیمای  چندش‌آور  و  نفرت انگیزی ‌که  مقام  ایشـان  را  فرود  می‌آورد  و  سقو‌ط  می‌دهد،  و  تـهدید  خدا  را  بدیشان  اعلام  می‌دارد:

(إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یُخَادِعُونَ اللّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَى یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً (142) مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً) (143)

بیگمان  منافقان  (‌به  خیال  خام  خود)  خدا  را  گول  می‌زنند!  در  حالی  که  خداوند  (‌دماء  و  اموال  ایشان  را  در دنیا  محفوظ  می‌نماید،  و  در  آخرت  دوزخ  را  برای  آنان  مهیّا  می‌دارد  و  بدین  وسیله‌)  ایشان  را  گول  می‌زند.  مـنافقان  هنگامی  که  برای  نماز  برخیزند،  سست  و  بی‌حال  به  نماز  می‌ایستند  و  با  مردم  ریا  می‌کنند  (‌و  نمازشان  به  خـاطر  مردمان  است  نه  به  خاطر  یزدان‌)‌.  و  خدای  را  کمتر  یاد  می‌کنند  و  جز  اندکی  به  عبادت  او  نمی‌پردازنـد.  در  این  میان  سرگشته  و  متردّد  هستند.  (‌گاهی  به  سـوی  دیـن  می‌روند  و گاهی  به  سوی  کفر  می‌دوند.  زمانی  خویشتن  را  در  صف  مؤمنان‌،  و  زمــانی  در  صـف  کـافران  جـای  می‌دهند! امّا  در  حقیقت‌)  نه  با  اینان  و نه  با آنان  هستند  (‌و  گمراه  و  حیرانند)  و  هر  که  را  خداوند  (‌بر  اثر  اعمال  زشت  و  ناپسندش‌)  سرگشته  و  گمراه  کند  راهـی  بـرای  او  (‌بـه  سوی  سعادت  و  هدایت‌)  نخواهی  یافت‌.

این  نیر  پسودۀ  دیگری  از  پسوده‌های  برنامۀ  ربّانی  برای  دلهای  با  ایمان  است‌.  آخر  ایـن  دلهـا  بناچار  باید  از  مردمانی  بیزار  شوند  و  نفرت  داسته  باشند که  به  خیال  خام  خود  خدای  را گول  می‌زنند.  زیرا  این  دلها  می‌دانند 

که  یزدان  سبحان‌ گول  زده  نمی‌شود.  مگر  نه  این  است‌ که  یزدان  جهان  راز  را  و  پنهان‌تر  از  راز  را  می دانـد؟  ایـن  دلها  می‌دانند که  هر که  بکوشد  آفریدگار  هستی  را گول  بزند،  باید  درونش  لبریز  از  بدی  و  پستی  و  نـادانی  و  بیخبری  باشد.  لذا  چنین  دلهـائی  باید  از  چنین ‌گول  زنندگانی  نـفرت  د‌اشته  باشند  و  آنـان  را  فرومایه  و  کو‌چک  بشمارند.

بدنبال  این  پسوده  بیان  می‌فرماید که  چنین  منافقان  جاهل  و  غافلی‌،  خدا  را گول  می‌زنند،  ولی  در  حقیقت  (‌خـدا  ایشان  راگول  می‌زند)‌.  یعنی  خدا کم‌کم  ایشان  را گرفتار  و  به  عذاب  خود  دچارشان  می‌سازد.  درجه  به  درجه  بـالایشان  می‏‎برد  و کم‌کم  در  پیلۀ  نـعمت  اسیر  و  گرفتارشان  می سازد.  به  ترک  ایشـان  می‏‎گوید  تـا  در  گمراهی  خود  بلولند  و  سـرگشته  شوند.  آنـان  را  به  مصیبتی‌ گرفتار  نمی‌سازد که  بیدارشان‌ گرداند.  بلائی  بر  سرشان  نمی‌آورد که  بیدار  و  بینایشان  نماید.  بلکه  آنان  را  به  خود  رها  میکند  تا  راه‌ گمراهی  را  بپیمایند  و رو  به  دوزخ  حرکت  نمایند،  تا  آنگاه ‌که  در  آن  فرو  می‌افتند.  این  است‌ گول  زدن  مـنافقان  توسط  یـزدان  جـهان  ...  مصیبت‌ها  و  بلاها  و  حادثه‌ها  و  واقعه‌ها،  چـه  بسـا  مایۀ  رحمت  خداوند  مهربان  می‌گردند،  هنگامی ‌که‌گریبانگیر  بندگان  می‌شوند  و  تند  و  سریع  ایشان  را  از  لغزش  باز  می‌گردانند،  و  بدانـان  چیزهائی  را  می‌آموزند که  نمی‌دانسته‌اند.  بسیار  هم  اتّفاق  می‌افـتد که  خدا  با  تندرستی  و  نعمت‌،  بزهکا‌ران ‌گمراه  را گرفتار  می‌کند،  و  پلّه  پلّه  در  پیلۀ  سلامت  و  نعـمت  اسیرشان  مـی‌نماید  و  سرانجام  رهسپار  دوزخشان  مـی‌سازد.  زیرا  ایـنان  به  مرحله‌ای  از گناه  و گمراهی  رسیده‌اند  که  سـزاوار  ایـن  نیستند که  به  بلا  و مصیبتی  دچار  آیند  تا  در سایۀ  آن  بر  بیداری  و  آگاهی  خود  بیفزایند،  بلکه  باید  بدون  واقعۀ  بیدارکننده‌ای  و  شخص  بیم‌دهنده‌ای  به  خود  رها  شوند  و  ویلان  و  سرگشته  رهسپار  دوزخ  شوند،  تا  به  بدترین  سرنوشت  دچار  می‌آیند.

سپس  روند  قرآنی  باز هم  به  پیش  می‌رود  و شکلهای  زشت  و  ننگینی  از  ایشان  به  تصویر  می‌کشد که  در  دل  مؤمنان  جز  بر  نفرت  و  تحقیر  آنها  نمی‌افزاید:

(وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَى یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً) (142)

مـنافقان  هنگامی  که  برای  نماز  برخیزند،  سست  و  بی‌حال  به  نماز  می‌ایستند  و  با  مردم  ریا  مـی‌کنند  (‌و  نمازشان  به  خاطر  مردمان  است  نه  به  خاطر  یزدان‌)‌.  و  خدای  را  کمتر یاد  می‌کنند  و  جز  اندکی  بـه  عبادت  او  نمی‌پردازند.

منافقان  با  گرمی  شوق  ملاقات  خدا،  و  ایسـتادن  در  حضور  خدا،  و  پیوند  پیداکردن  با  یـزدان‌،  و  یـاری  و  کمک  خواستن  از  خداوند  منّان،  برای  نماز  برنمی‌خیزند.  بلکه  آنان  برمی‌خیزند  تا  به  مردمان  بنمایند  و  با  ایشان  ریا  نمایند.  این  است ‌که  سست  و  بیحال  برمی‌خیزند،  همچون  کسی ‌که ‌کار  بسیار  سنگینی  را  انجام  بدهد،  و  یا  به  بیگاری  دشواری  وادار  شود.  همچنین  جز  مدّت‌ کمی  خدا  را  یـاد  نمی‌کنند.  آخر آنـان  خـدای  را  به  یـاد  نمی‌آورند،  بلکه  مردمان  را  به  یاد  می‌آورند!  ایشان  به  خدا  رو  نمی‌کنند،  بلکه  تنها  به  مـردمان  رو  مـی‌کنند.  کارشان  را  به  خدا  عرضه  نمی‌نمایند،  بلکه  ریاکـارانه  کارشان  را  به  مردمان  ارائه  می‌دهند!  بی‏گمان  این  شکل  بدمنظر  مـنافقان‌،  در  انـدرون  مؤمنان  بسی  زشت  و  پلشت  جلوه‌گر می‌افتد.  آن  اندازه  زشت  و پـلشت‌ کـه  منافقان  در  نظرشان  فرومایه  و  ناچیز  می‌گردند،  و  برگریز  و  نفرت  مؤمنان  از  ایشان  می‌افزاید.  این  احساس  بدی  که  در  دلهای  مؤمنان  نسبت  به  منافقان  تولید  می‌شود،  موجب  دوری  مؤمنان  از  منافقان  می‌گردد،  و  روابط  شخص  و  مصلحتی  مـوجود  در  میان  آنـان  را  سست  می‌کند  ...  این  هم  مرحله‌ای  از  مراحل  تربیتی  برنامۀ  حکیمانۀ  ربّانی‌،  برای  قطع  پـیوند  مؤمنان  با  مـنافقان  است‌.

روند  قرآنی  در ترسیم  شکلهای  زشت  و نفرت  انگـیز،  استمرار  می‌یابد:

(مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً) (143)

در  این  میان  سرگشته  و  متردّدند.  (‌گاهی  به  سوی  دیـن  می‌روند  و  گاهی  به  سوی  کفر  می‌دوند.  زمانی  خویشتن  را  در  صف  مـؤمنان‌،  و  زمـانی  در  صف  کـافران  جـای  می‌دهند!  امّا  در  حقیقت‌)  نه  با  اینان  و  نه  با  آنان  هستند  (‌و  گمراه  و  حیرانند)  و  هر  که  را  خداوند  (‌بر  اثر  اعمال  زشت  و  ناپسندش‌)  سرگشته  و  گمراه  کند،  راهی  بـرای  او  (‌بـه  سوی  سعادت  و  هدایت‌)  نخواهی  یافت‌.

موقعیّت  لرزان  و  پیچان  و  جنبان،  و  ناپایدار  و  نااستوار،  در  هر  یک  از  دو  صف‌:  صف  با  ایمان‌،  و  صف  بی‌ایمان‌،  موقعیّتی  است‌ که  تـنها  مایۀ  حقارت  و  نفرت  در  دل  مؤمنان  می‌گردد  و  بس.  چنین  موقعیّتی  در صف  منافقان‌،  ببانگر  ضعف  درونی  ایشان  نیز  می‏‎باشد.  ایـن  ضـعف  است‌ که  آنان  را  بر  آن  می‌دارد که  نـتوانـند  مـوقعیّت  قاطعی  در  اینجا  و  آنجا  در  پیش‌ گیرند،  و  نتوانـند کـه  رأی  و  عقیده  و  موقعیّت  خود  را  نه  با  این‌ گروه  و  نه  با  آن‌ گروه  آشکارا  در  میان  نهند.

روند  قرآنی  بر  این  تصاویر  ننگین  و  بر  این  موقعیّتهای  لرزان‌،  پیروی  می‌زند  مبنی  بر  این ‌که‌:  فرمان  خدا  بر  آنان  واجب  و  ثابت‌ گشته  است‌ که  چون  از  جهالت  به  گرداب  ضلالت  افتاده‌اند،  به  عذاب  گرفتار  می‌آ‌یند.  مستحقّ  این  هم  نیستند که  خـداونـد  ایشـان  را  در  راه  رسیدن  به  هدایت ‌کمک  نماید.  بدین  علّت‌،  کسی  هم  نمی‌تواند  ایشان  را  به  راستای  راه  هدایت‌ گرداند،  و  راه  راست  و  درستی  را  برای  آنان  بیابد:

(وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً) .

هر  کـه  را  خـداونـد  (‌بـر  اثـر  اعمال  زشت  و  ناپسندش‌)  سرگشته  و  گمراه  کند،  راهی  بر‌ای  او  (‌به  سوی  سعادت  و  هدایت‌)  نخواهی  یافت‌.

تا  اینجا  روند  قرآنی  بیزاری  و  تنفّر  و  حقارت  و  ضعف  زیادی  از  منافقان  را  در  دل  مؤمنان  برانگیخته  است‌.  از  ا‌ین  به  بعد  مؤمنان  را  مخاطب  قرا‌ر  می‌دهد و  ایشـان  را  بر  حذر  می‌دارد  از  این ‌که  راه  چنین  منافقانی  را  بپیمایند  و  طی  طریق  نمایند.  راه  منافقان  -  همانگو‌نه ‌که ‌گذشت  -  این  است‌ که  مؤمنان ‌کافران  را  بجای  مؤمنان  به  دوستی  بگیرند.  مؤمنان  را  از انتقام  خدا  و  سـزای  او  می‌ترساند.  همچنین  فرجام  و  سرنوشت  آخرت  منافقان  را  به  تصویر  می‌کشد.  فرجام  و  سـرنوشتی‌که  بسیار  هراسناک  و  بیمناک،  و  همچنین  بس  پست  و  خوار  است‌:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَتُرِیدُونَ أَن تَجْعَلُواْ لِلّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً مُّبِیناً (144) إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً (145) إِلاَّ الَّذِینَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَاعْتَصَمُواْ بِاللّهِ وَأَخْلَصُواْ دِینَهُمْ لِلّهِ فَأُوْلَـئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَسَوْفَ یُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً) (146)

ای  کسـانی  کـه  ایمان  آورده‌اید،  کافران  را  بـه  جای  مؤمنان  به  دوستی  نگیرید.  مگر  می‌خواهید  حجّت  و  برهان  آشکاری  علیه  خود  به  دست  خدا  دهید  (‌بر  این  که  شما  هم  جزو  منافقانید؟‌)‌.  بیگمان  مـنافقان  در  اعماق  دوزخ  و  در  پائین‌ترین  مکان  آن  هستند  و  هرگز  یـاوری  برای  آنان  نخواهی  یافت  (‌تا  به  فریادشان  رسد  و آنان  را  برهاند)‌.  مگر  کسانی  (‌از  ایشان‌)  که  توبه  کنند  و  برگردند  و  به  اصلاح  (‌اعمال  و  نیّات  خـود)  بـپردازند  و  بـه  خدا  متوسّل  شوند  و  آئین  خویش  را  خـالصانه  ازآن  خدا  کنند  (‌و  فقط  و  فقط  او را  بپرستند  و  به  فریاد  خوانند  و  خالق  و  رازق  دانند)‌.  پس  آنان  از  زمرۀ  مؤمنان  خواهند  بود  (‌و  پاداش  مؤمنان  را  خواهند  داشت‌)  و  خداونـد  به  مومنان  پاداش  بزرگی  خواهد  داد.

برگشت  دوباره‌ای  به  صدا  زدن  مؤمنان  با  صفتی‌ که  آنان  را  از  دیگران  ممتاز  و  جدا  می‌سازد.  همان  صفتی ‌کـه  بدان،  برنامه  و  رفتار  و  دنیای  زندگانی  آنان  جدا  و  ممتاز  می‌شود.  بالأخره  همان  صفتی‌ که  با  آن  پاسخ  صدا  و  ندا  را  می‌دهند  و  از  رهنمودها  اطاعت  و  پیروی  می‌کنند.  با  همین  صفت  صدا  زده  می‌شوند که  از  روش  منافقان  و  از  حرکت  در  مسیر  ایشان  بپرهیزند،  و کافران  را  بجای  مؤمنان  به  دوستی  نگیرند.  این  هم  صدا  و  ندائی  است که  قطعاً  در  آن  روز  در  جامعۀ  مسلمانان  بدان  نیاز  شدیدی بوده  است‌.  آن  زمان‌که  هنوز  در  جامعه  میان  برخی  از  مسلمانان  با  یهودیان  مدینه‌،  روابط  برقرار  بود،  و  بعضی  از  مسلمانان  با  خویشاوندان  قریشی  خود  -  هر  چند  از  لحاظ  روانی  -‌ ارتباط  داشـتند.  مـی‌گوئیم  (‌بعضی  از  مسلمانان‌)‌،  زیرا  در  همان  زمان‌،  مسـلمانان  دیگری  بودند که  همۀ  پیوندها  و ارتباطات  خود  را  با  جامعۀ  جاهلی  -‌ حتّی  با  پدران  و  پسران  خود  -‌ بریده  بودند،  و  تنها  عقیده  را  مایۀ ‌گردهمآئی  و  صـلۀ  رحـم  و  پـیوند  خویشاوندی  می‌دانستند،  همانگونه  که  خدا  بدیشان  آ‌موخته  بود.

این  دسته  بودند که  نـیاز  بود  بیدار  و  هو‌شیار گردند،  و  بعد  از تصویر  نفاق  و  منافقین  بدین  شکل  ننگین  و  نفرت‌انگیز  و  مغبوض،  بدانان  تـذکّر  داده  شـود کـه  راه  نفاق  و  سرنوشت  منافقان  این  است‌.  و  لازم  بود  برحذر  گردند  از  این‌ که  خویشتن  را  در  معرض  خشـم  خدا  و  انتقام  آفریدگار  قرار  دهند:

(أَتُرِیدُونَ أَن تَجْعَلُواْ لِلّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً مُّبِیناً (144)

مگر  می‌خواهید  حجّت  و  برهان  آشکاری  علیه  خود  بـه  دست  خدا  دهید  (‌بر  این  که  شما  هم  جزو  منافقانید؟‌)‌.  دل  شخص  مؤمن  از  هیچ  چیزی  بیش  از  این  نمی‌لرزد  و  نمی‌ترسد که  در  معرض  خشم  و  انتقام  خدا  قرار گیرد.  بدین  خاطر  است‌ که  تعبیر  به  شکل  پرسش  ذکر  شده  است‌.  خود  همین  پرسش  برای  مخاطب  قـرار  دادن  دل  مؤمنان  بسنده  است‌.

کوبۀ  بلند  دیگری  دلهای  مؤمنان  را  نوازش  می‌دهد.  کوبه‌ای ‌که  مستقیماً  بر  دلها  فـرود  نمی‌آید.  بلکه  تنها  در  هوا  به  تکان  در  می‌آید  و  فقط  اشاره  به  مطلب  می‌نماید.  گونه‌ای  است‌ که  بیانگر  فرجام  هراسـناک  و  سـرنوشت  بیمناکی  است ‌که  منافقان  دارند:

(إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً (145)

بیگمان  منافقان  در  اعماق  دوزخ  و  در  پائین‌ترین  مکـان  آن  هستند  و  هرگز  یاوری  برای  آنان  نخواهی  یافت  (‌تـا  به  فریادشان  رسد  و  آنان  را  برهاند)‌.

در  اعماق  دوزخ  و  در پـائین‌ترین  مکان  آن  ...  ایـن‌،  فرجام  و  سرنوشتی  است‌ که  سـازگار با کشش  زمـین  است‌ که  ایشان  را  به  سوی  خاک  می‌کشید  و  به  خـاک  می‌چسباند  و  نمی‌گذاشت  آزاد  و  رها  شوند  و  اوج ‌گیرند  و  بالا  روند‌. کشش  آرزوهـا  و  آزهـا،  و  خواستها  و  پرهیزها،  ضعفها  و  سستی‌ها  ...  و  ...  کششی‌ که  آنان  را  به  دوستی‌ کافران  و سازش  با  مؤمنان  فرود  می‌کشید،  و  ایشان  را  در  زندگی  در  موقعیّت  خوار  و  پستی  نگاه  می‌داشت‌:

(مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء ).

در  این  میان  سرگشته  و  متردّدند.  نه  با  اینان  و نه  با  آنان  هستند.

آنان  در  دنیا  با  دست  خود،  خویشتن  را  آمـادۀ  چنین  فرجام  ناگواری  و  سرنوشت  رسواکننده‌ای  می‌کردند:

(فِی الدَّرْکِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ ).

در  اعماق  دوزخ  و  در  پائین‌ترین  مکان  آن‌.

در  آنجا  نه  یاران  و  مددکارانی  دارند  و  نه  دوسـتان  و  کـمک‌کـنندگانی‌.  آنـان  در  دنـیا  با کافران  دوستی  مـی‌ورزیدند،  پس  کـی‌ کافران  مـی‌توانـند  کمک  و  یاریشان‌ کنند؟

پس  از  این  صحنۀ  وحشتناک  و  هراس‌انگیز،  درگاه  توبه  را  برای  آنان  باز  می‌کند.  درگاه  توبه  برای  هر کسی‌ کـه  خواهان  نجات  و  مشتاق  رستگاری  باشد:

(إِلاَّ الَّذِینَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَاعْتَصَمُواْ بِاللّهِ وَأَخْلَصُواْ دِینَهُمْ لِلّهِ فَأُوْلَـئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَسَوْفَ یُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً) (146)

مگر  کسانی  (‌از  ایشان‌)  که  تـوبه  کنند  و  برگردند  و  به  اصلاح  (‌اعمال  و  نیّات  خود)  بپردازند  و  به  خدا  متوسّل  شوند  و  آئین  خویش  را  خالصانه  از  آن  خدا  کنند  (‌و  فقط  و  فقط  او  را  بپرستند  و  به  فریاد  خوانند  و  خالق  و  رازق  دانند)‌.  پس  آنان  از  زمرۀ  مؤمنان  خواهند  بود  (‌و  پاداش  مؤمنان  را  خواهند  داشت‌)  و  خداوند  به  مؤمنان  پـاداش  بزرگی  خواهد  داد.

قرآن  در  جاهای  دیگری  بدین  بسنده  می‌کند که  بفرماید:

(إِلاَّ الَّذِینَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ ).

مگر  کسانی  که  توبه  کنند،  و  به  اصلاح  بپردازند.

زیرا  توبه ‌کردن‌،  و  به  اصلاح  پرداختن‌،  متضمّن  چنگ  زدن  و  متوسّل  شدن  به  خدا،  و  پرستش  خالصانۀ  یزدان  نیز  می‏‎باشد.  ولی  در  اینجا  چنگ  زدن  و  متوسّل  شدن  به  خدا،  و  پرستش  خالصانۀ  یزدان  ذکر  شده  است‌.  زیرا  آیۀ  قرآنی  با کسانی  روبرو  مـی‌گردد که  شکّ  و  تـردید  داشته‌اند  و  نفاق  ورزیده‌اند  و  جز  خدا  را  به  سرپرستی  و  دوستی  گرفته‌اند.  بس  بی‌مناسبت  نیست  اگر  همراه  با  ذکر  توبه  و  اصلاح  حال‌،  خالصانه  از  آن  خدا  بودن  و  رو  بدو کردن‌،  و  تنها  به  یزدان  متوسّل  شدن‌،  و  زدودن  چنین  دلها  و  درونهائی  از  چنان  افکار  نابهنجار  و  متردّدانه‌ای‌،  و  پالودن  چنین  نفسهای  متشکّکی  از چنان  اخلاق  پریش  و  فگاری  ...  ذکر گردد.  تا  در  سایۀ  متوسّل  شدن  به  خداوند  یگانه‌،  نیرو  و  توانی‌،  و  خویشتنداری  و  توازنی  بد‌یشان  دست  دهد،  و  در  پرتو  خالصانه  رو  به  خداونـد  یکتا کردن  و  فقط  و  فقط  او  را  پـرستیدن‌،  یکرنگی  و  پاکی  برایشان  فراهم  آید.

بدین  وسیله  آن ‌کشش‌ کاستی  پذیرد که  منافقان  را  در  زندگی  دنیا  سقو‌ط  می‌دهد  و  به  زمین  می چسباند،  و  در  آخرت  ایشان  را  به  اعـماق  دوزخ  پرت  مـی‌کند  و  به  ژرف‌ترین  جای  آن  می‌کشاند.

این  است ‌که  اگر کسـانی  از  منافقان  تـوبه ‌کـنند،  اوج  می‌گیرند  و  در  ردیف  مؤمنان  جای  می‌گیرند.  مؤمنانی  که  تنها  در  سایۀ  عزّت  و  قدرت  خـدا،  عـزیز  و  مقتدر  گشته‌اند،  و  در  پرتو  ایمان  به  یزدان‌،  والا  و  شکوهمند  شده‌اند،  و  با  نیروی  ایمان  از  میدان  مغناطیسی  و کشش  زمین  آزاد  و  رها گشته‌اند  ...  پاداش  مؤمنان  -  و  آنان ‌که  با  ایشان  باشند  -  مشهور  است‌:

(وَسَوْفَ یُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً).

خداوند  به  مؤمنان  پاداش  بزرگی  خواهد  داد.

قرآن  با  این  پسوده‌های‌ گوناگون‌،  حقیقت  منافقان  موجود  در  میان  جامعۀ  مسلمانان  را  برملا  می‌کند،  و  از شأن  و  مقام  ایشان  می‌کاهد.  مؤمنان  را  از لغزشگاههای  نفاق  آگاه  می‌سازد،  و  ایشان  را  از  فرجام  و  سرنوشت  آن  برحذر  می‌دارد.  باب  توبه  را  برای  منافقان  باز  می‌کند،  تا  اگر کسی  د‌رمیانشان  بوده  و  هنوز  خیر  و  خو‌بی  در  وجودش  باشد،  برای  نجات  خود  بکوشد،  و  مخلصانه  با  صدق  و  صفا  و  شوق  و  علاقه  به  صف  مؤمنان  بپیوندد.

 *

در  خاتمه‌،  این  پسودۀ  شگرف  و  شگفت  و  الهـامگر  و  دارای  تأثیر  ژرف‌،  جلوه‌گر  می‌آید.  آن  هم  درست  در  پایان  و  بعد  از  ذکر  عقاب  هراس‌انگیز،  و  پاداش  بزرگ.  تا  دلهای  انسانها  بدانند که  خدا  از  شکنجه  و  عقاب  بندگان  بی‏نیاز  است‌.  یزدان  سبحان  ذاتاً  بدین‌گونه  نیست‌ که  بخواهد  انتقام  گیرد  و  تازیانه‌های  عذاب  را  محض  ارضای  خود  بر  آنان  فرود  آورد.  آفریدگار  جهان  نیازی  به  این  ندارد که  از  راه  عذاب،  سلطه  و  شکوه  و  شوکت  و  قدرت  را  بنمایاند. کردگار  هستی  ذاتاً  علاقه  و  رغبتی  به  عذاب  مردم  نـدارد.  پروردگار کوچکترین  نیازی  بدین  چیزها  ندارد.  چیزهائی  که  همۀ  افسانه‌های  بت‌پرستی  از  آنها  لبریز،  و  از  اینگونه  انـدیشه‌ها  و  جهان‌بینی‌ها  پر  است  ...  صلاح  بندگان  فقط  در  پرتو  ایمان  و  سپاسگزاری  از  خدا  حاصل  می‌گردد.  آنـان  با  داشتن  ایمان  و  سپاسگزاری  از  یزدان‌،  گرامی  و  دوست  داشتنی  مـی‌شوند.  خداوندگار  از  کـارهای  خوبشان  سپاسداری  می‌فرماید  و  رازهای  د‌رونشان  را  می‌داند:

( مَّا یَفْعَلُ اللّهُ بِعَذَابِکُمْ إِن شَکَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَکَانَ اللّهُ شَاکِراً عَلِیماً (147)

خـداونــد  چــه  نیازی  بـه  عذاب  دادن  شما  دارد  اگر  شکرگزاری  کنید  و  ایمان  بیاورید؟  پروردگار  شکرگزار  (‌طـاعت  و  عبادت  بندگان  و)  آگاه  (‌از  اعمال  و  نیّات  همگان‌)  است‌.

بلی‌!  خداوند  چه  نیازی  به  عذاب  دادن  شما  دارد  اگـر  شکرگزاری ‌کنید  و  ایمان  بیاورید؟  عذاب  خدا  در  برابر  انکـار  یزدان  و کفران  نعمت  او گـریبانگر  بندگان  می‌گردد. گذشته  از  این،  عذاب  خدا  تهدیدی  است‌ که  شاید  انسـانها  را  به  سـپاسگزاری  و  ایـمان  براند  و  بکشاند.  نه  عشق  به  عذاب  دادنی‌،  و  نه  رغبت  به  غل  و  زنجیر کردنی‌،  و  نه  از  شکنجه‌ها  و  رنجها  لذّت  بردنی،  و  نه  نمایش  تاخت  و  تازی  و  نه  اظهار سلطه  و  قدرتی  در  میان  است  ...  یزدان  جهان  پاک  و  منزّه  از  همۀ  این  چیزها  است  ...  هر گاه  شما  انسانها  با  سپاسگزاری  و  اینان،  پرهیزگاری ‌کنید،  مغفرت  و  رضایت  یزدان  حاصل  و  حاضر  است‌.  سپاسگزاری  خدا  از  بندگانش  مهیّا  و  آماده  است‌.  خدا  از  بندگانش  آگاه  است  و  آنان  را  می‌پاید.  سپاسگزاری  یزدان  جهان  از  بندگان،  پسودۀ  نرم  و  ژرفی  برای  دلها  است‌.  معلوم  است ‌که  سپاسگزاری  یزدان  جهان  از  بندگان،  نه  مـعنی  خشنودی  خـداوند‌گار  از  انسانها  است‌،  و  به  معنی  همۀ  مزدها  و  پاداشهائی  است  که  با  خشنودی  خداوندگار  همراه  و  مـلازم  می‏‎باشد.  تعبیر  با  واژۀ  شکر  و  سپاس،  و شاکر  و  سپاسگزار،  بیانگر  معنی  عمیـی  است‌!

وقتی‌ که  آفریدگار  هستی  بخش  و  نعمت  دهنده  و  لطف  کننده  و  بی‏نیاز  از  جهانیان‌،  سپاسگزاری  می‌فرماید  از  صلاح  و  ایمان  و  شکر و  نمک‌شناسی  بندگان  خود،  در  صـورتی‌ کـه  نـیازی  به  آنان  و  ایـمان  و  شکـر  و  نمک‌شناسی  ایشان  هم  ندارد،  بندگان  آفـریدۀ  پدیده  آمدۀ  غرق  نعمت  یزدان  باید  در  برابر آفریدگار روزی  رسان  و  عطاء  بخش  و  بزرگوار  و  والامقام‌،  چه ‌کار  بکنند؟‌!

هان‌!  چه  پسودۀ  مهربانانه  و  ژرفی  است‌!  پسوده‌ای  که  دلها  از  آن  به  تکان  درمی‌آید  و  شرمندۀ  این  همه  لطف  می‌شود  و گوش  به  فرمان  می‏‎گردد!

هان‌!  چه  اشاره‌ای‌!  اشاره‌ای ‌که  پـرتو  افکن  است  و  نشانه‌های  راه  را  می‌نمایاند،  راهـی ‌که  رو  به  سـوی  خداوند  بخشایشگر  و  عطاء‌بخش  و  سپاسگزار  و  بس  آگاه  دارد!

*

این‌،  یک  جزء  از  سی  جزء  قرآن  است‌.  جزئی ‌که  بر  همۀ  این  شگفتی‌های  عملیات  ساختن  و  آراستن  و  پاکسازی  کردن  و  برپاداشتن  و  درست  نـمودن‌،  بالهای  خـود  را  گسترانیده  است‌،  و  در  جهان  درونی  و  نـفسانی‌،  و  در  واقعیّت  جامعۀ  انسانی‌،  و  در  نظام  و  سیستم  زندگانی‌،  آن‌ کاخ  بزرگ  و  سترگ  و  منظّم  و  مرتّب  را  برمی‌افرازد،  و  تولّد  جدید  انسان  را  اعلان  می‌کند،  تولّدی ‌که  بشریّت  قبلاً مانند  و  همسان  آن  را  به  خود  ندیده  است‌،  و  بعداً  نیز  به  خود  نخواهد  دید،  نه  در  ایدئالیسم  و  آرمان‌گرائی  خود،  و نه  در رئایسم  و  واقعگرائی  خویش‌،  و  نـه  در  پاکی  و  پاکیزگی  خویشتن‌.

انسانهائی ‌که  این  برنامۀ  ربّانی  آنـان  را  از  فراخنای  زمـینهای  لمیده  در درّۀ  جاهلیّت  برگرفته  است  و  از  فرازنای  راه  رو  به  بالا،  آهسـته  و  آرام  و  مـهربانانه  و  دلسوزانه‌،  پا  به  پا  برده  است‌،  و  بدان  قلّۀ  سربفلک  کشیده  رسانده  است‌،  چنین  انسانهائی  هر  چند که  در  همۀ  زمـینه‌ها  و  مـیدانـها  به  تلاش  و  تکـاپوی  انسـانی  ایستاده‌اند،  از  هر  لحاظ  در  پندار  و کردار  و  درون  و  بیرون  پاک  بوده‌اند  و  پاکیزه  زیسته‌اند.

پایان  جزء  پنجم

---

^[1] ‌مراجعه  شود به  جنگ  احد که  در  سورۀ  آل  عمران‌،  در  جزء  چهارم  بیان  شده  است‌.

تفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 134-127

سوره‌ی نساء آیه‌ی 134-127

 (وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ فِی یَتَامَى النِّسَاء الَّلاتِی لاَ تُؤْتُونَهُنَّ مَا کُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَن تَقُومُواْ لِلْیَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِهِ عَلِیماً (127) وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِن بَعْلِهَا نُشُوزاً أَوْ إِعْرَاضاً فَلاَ جُنَاْحَ عَلَیْهِمَا أَن یُصْلِحَا بَیْنَهُمَا صُلْحاً وَالصُّلْحُ خَیْرٌ وَأُحْضِرَتِ الأَنفُسُ الشُّحَّ وَإِن تُحْسِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (128) وَلَن تَسْتَطِیعُواْ أَن تَعْدِلُواْ بَیْنَ النِّسَاء وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلاَ تَمِیلُواْ کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهَا کَالْمُعَلَّقَةِ وَإِن تُصْلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (129) وَإِن یَتَفَرَّقَا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِّن سَعَتِهِ وَکَانَ اللّهُ وَاسِعاً حَکِیماً(130) وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَلَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَإِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللّهَ وَإِن تَکْفُرُواْ فَإِنَّ لِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ غَنِیّاً حَمِیداً (131) وَلِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَفَى بِاللّهِ وَکِیلاً (132) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَیَأْتِ بِآخَرِینَ وَکَانَ اللّهُ عَلَى ذَلِکَ قَدِیراً (133) مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً بَصِیراً) (134)

این  درس  مکمّل  چیزهائی  است ‌که  سوره  بدانـها  آغازیده  بود.  از  قبیل‌:  چاره‌جوئی  ته‌نشستهای  جامعۀ  جاهلی  دربارۀ  امور:  زن  و  خانواده‌.  رفتار  با  اشخاص  ضعیف  و  ناتوان  در  جامعه‌،  همچون  یتیمان  و کودکان‌.  پـاک  سازی  جامعۀ  مسلمانان  از  ایـن  رسوبات  و  ته‌نشستها.  بر  پا کردن  و  استوار  داشتن  خانه  بر  پـایۀ  احترام  زن  و  مرد، ‌که  هر  یک  از  آن  دو،  نیمۀ  بشریّت  را  تشکیل  می‌دهند.  رعایت  مصالح  شوهر  و  همسر.  تقویت  روابط  خانواده  و  رفع  اختلافاتی  که  در  فضای  خانواده  پیدا  می‏‎گردد،  پیش  از  آن ‌که  بزرگ  و  بزرگتر  شود  و کار  به  قطع  چنین  روابطی ‌گردد  و  خانه  را  بر  سر ساکنان  آن  فرو  افکند،  بویژه  بر  سر کو‌دکان  ضعیف  و  ناتوانی‌ که  در  نخستین  پرورشگاه  و کو‌دکستان  خو‌د  تازه  پای ‌گرفته‌اند  و  بالیدن  آغازیده‌اند.  برپاداشتن  جامعه  بر اساس  رعایت  ضـعیفان  در  آن‌،  تـا  چـرخ  زندگی  تـنها  در  دست  زورمداران  چیره  دست  نباشد  و  قانون  جنگل  بر  مردمان  حکومت  نکند.

این  درس‌،  به  چاره‌جوئی  بعضی  از  این  امور  می‏‎پردازد،  و  آن  را  با  نظام‌ کلّی  جهان  مرتبط  می‌سازد  ...  مخاطب  از  این  آیه‌ها  درک  می‌کند که ‌کار  مربوط  به  زنان  و  خانه  و  خانواده  و  ضعیفان  جامعه‌،‌ کار  بسیار  مهمّ  و  بزرگی  است‌.  واقعاً  هم ‌کار  بس  مهمّ ‌و  بزرگی  است‌.  در  لابلای  این  جزء‌،  و  در  دیباچۀ  جزء  چهارم،  چیزهای  زیـادی  را  گفته‌ایم  دربارۀ  خانواده  از  دید‌گاه  اسلام‌،  و  دربارۀ  تلاشی‌ که  این  برنامۀ  ربّانی  برای  رهائی  جامعۀ  اسلام  از  ته‌نشستهای  جاهلیّت‌،  و  دربارۀ  والائی  مقام  روانی  و  اجتماعی  و  اخلاقی  چنین  برنامه‌ای،  مقام  بلند  جامعۀ  مسلمانی‌ که  آن  را  بر  همۀ  جامعه‌های  پیرامون  خود،  و  بر  همۀ  جامعه‌های  دیگری ‌که  متدّین  بدین  دین  نیستند  و  برابر  این  برنامۀ  آموزش  و  پـرورش  نـمی‌یابند،  و  در  برابر  نظام  نادر  آن  کرنش  نمی‌برند  و  اطاعت  نمی‌کنند،  تفوّق  می‏بخشد.

هم  اینک  آیه‌های  ایـن  درس  را  بطور  مشـروح  ذکـر  می‌نمائیم‌:

(وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ فِی یَتَامَى النِّسَاء الَّلاتِی لاَ تُؤْتُونَهُنَّ مَا کُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَن تَقُومُواْ لِلْیَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِهِ عَلِیماً (127)

از  تو  دربارۀ  زنان  سؤال  می‌کنند  و  نظر  می‌خواهند.  بگو:  خداوند  دربارۀ ‌آنان  به  شما  پاسخ  می‏‎گوید،  و  برای  شما  روشن  می‌سازد  آنچه ‌را  که  در قرآن  (‌در  زمینۀ  میراث  ایشان‌)  تلاوت  می‏‎گردد،  و  نیز  دربارۀ  زنان  یتیمی  سخن  می‌راند  که  (‌به  خاطر  مال  یا  جمال‌)  می‌خواهید  با  ایشان  ازدواج  کنید.  ولی  چیزی  را  کـه  خداونـد  بـرای  ایشـان  واجب  نـــموده  است  (‌و  مــهریّه  نـام  دارد)  بـدیشان  نمی‌پردازیـد،  و  همچنین  راجـع  بـه  کودکان  کوچک  و  ناتوان  سخن  خواهد  گفت  (‌و  از  شما  می‌خواهد  که  حقوق  آنان  را  بپردازید،  و)  این  که  نسبت  به  یتیمان  (‌بویژه  در  میراث  و  مهریّه‌)  دادگری  کنید،  و  (‌بدانید  کــه  دادگری  و  نیکوکاری  شما  در  حقّ  زنان  و  یتیمان‌،  بیمزد  نـمی‌ماند  و)  هر  کار  خوبی  را  که  بکنید  خداوند  از  آن  کاملاً  آگاه  است‌.

آیه‌هائی  که  در  اوائل  سوره  دربارۀ  زنان  نازل  گردیده  است‌،  سؤالهائی  و  فتواهائی  راجع  به  برخی  از  امورشان  برانگیخت.  پدیدۀ  پـرسش  مسـلمانان  و  فـتواهایشان  دربارۀ  بعضی  از  احکام‌،  پدیده‌ای  است ‌که  مـعنی  و  مفهوم  خاصّ  خود  را  در  جامعۀ  مسلمانان  نوپا  دارد،  و  می‌رساند  که  مسلمانان  چه  اندازه  علاقه‌مند  بودند  که  احکام  آئین  خود  را راجع  به  مسـائل  زنـدگی  بد‌انـند.  انتقال  آنان  از  جاهلیّت  به  اسلام‌،  سخت  درون  ایشان  را  تکان  داده  بود.  بگونه‌ای  که  دربارۀ  هر کاری  که  در  جاهلیّت  انجام  می‌دادند،  شکّ  می‌کردند  و  می‌هراسیدند،  از  ترس  این ‌که  نکند  اسلام  آن  را  منسوخ  یا  تعدیل ‌کرده  باشد.  همچنین  مسلمانان  درخواست  می‌کردند که  حکم  اسلام  را  دربارۀ  همۀ  چیزهائی  بدانـند که  در  زنـدگی 

روزانۀ  ایشان  پیش  می‌آمد.  این  بیداری  و  این  علاقۀ  آنان  به  تطبیق  دادن  احوال  خود  با  احکام  اسلام‌،  عنصر  برجسته‏ای  در  این  دوره  از  زمـان  است‌.  گرچه  هنوز  برخی  از  ته‌نشستهای  آداب  و  رسوم  جاهلی  در  زندگانی  ایشان‌،  بر  جای  و  ماندگار  بود.  امّا  مهمّ  رغبت  را‌ستـن  نیرومندی  بود که  به  تطبیق  ا‌حوال  خود  با  احکام  اسلام  داشتند،  و  با  همین  روحیّۀ ‌کاوشگرانه  دربارۀ  بعضی  از  احکام  پرس  و  جو  می‌کردند.  پرسش  و  پژوهش  ایشان  هم  تنها  محض  پرسش  و پژوهش  یـا  تـنها  به  خاطر  دانستن  و  شناختن  و  افزایش  فرهنگ  و  فرزانگی  خود  نبود  و  بس،  همانگو‌نه‌ که  امروزه  سـؤالهـای  فقهی  و  پرسشهای  احکام  دینی‌ که  از  مفتیان  و  قاضیان  می‌شود  تنها  سؤال  به  خاطر  سؤال‌،  و  پـرسش  محض  دانسـتن  است‌،  نه  عمل‌ کردن  بدانها!

مسلمانان  نیازمند  آشنائی  با  احکام  دیـن  خـود  بو‌دند،  زیرا  احکام  دینی  سازمان  زندگی  نوین  آنان  را  تشکیل  می‌داد.  برای  آشنانی  با  احکام  حرص  و  جوش  بسیار  داشتند،  و  اشتیاق  و  حرارت  فراوانی  برای  کسب  چنین  آگاهی  و  شناختی  از  خود  نشان  می‌دادند.  چون  هدفشان  از  آگاهی  و  شناخت  احکام‌،  ایجاد  تطابق  میان  واقعیّت  زندگیشان  با  احکام  دینیشان  بود.  آنان  می‌خواستند  از  جاهلیّت  ببرند  و  جامۀ  جاهلیّت  از  تن  بدر کنند.  ا‌ز  همۀ  تقالید  و  عادات  و  ا‌وضـاع  و  احکامی ‌که  در  زمان  جاهلیّت  موجود  بود،  هراس  و  وحشت  داشتند.  در  ضمن  به  ارزش  تغییر کاملی ‌که  اسلام  در  زنـدگیشان  پدید  آورده  بود،  سخت  دلبستگی  داشتند  و  واقعاً  بدان  عشق  می‌ورزیدند.  به  عبارت  روشـن‌تر  و  تعبیر  دقیق‌تر،  مسلمانان  ارزش  این  تولّد  جدیدی  را  می‌دانسـتند که  توسط  اسلام  نصیب  ایشان  شده  بود،  و  به  این  نوزائـی  دل  مـی‌دادنـد  و  در  راه  آن  سر  و  جان  و  مـال  فداء  می‌کردند.

در  اینجا  پا‌دا‌ش  چشم  به  الطاف  خدا  دوختن  آنان‌،  و  اجزای  عشق  و  علاقۀ ‌گرمشان‌،  و  صـدق  ارادتشان  در  پیروی  از  اسلام  را  می‏‎بینیم  ...  پاداش  همۀ  اینها،  عنایتی  است‌ که  خدا  بد‌یشان  می‌ورزد،  و  رعایت  و  حفاظتی  است ‌که  خدا  از  ایشان  می‌کند.  بدین  منظور  خداوند  والامقام  خودش‌،  بلی  ذات  یزدان  سبحان  پـاسخ  به  پرسشهای  دینی  ایشان  را  عهده‌دار  می‌گردد:

(وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ ).

از  تو  دربارۀ  زنان  سؤال  می‌کنند  و  نظر  می‌خواهند.  بگو:  خداوند  دربارۀ  آنان  به  شما  پاسخ  می‏‎گوید.

آنان  از  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  فتوی  می طلبند  و  پرسش  می کنند،  خداوند  متعال  خودشان  لطف  می‌کنند  و  به  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  می‌فرمایند:  بگو،  خداوند  دربارۀ  ایشان  و  دربارۀ  بقیّۀ  مسائلی‌ که  در آیه  نامی  از  آنها  رفته  است‌،  به  شما  پاسخ  می‌گوید...  این  هم  لطف  ارزشمندی  است‌ که  نمی‌توان  اندازۀ  آن  را  د‌انست  و  به  ارزش  آن  پی  بـرد. کی  به  عطف  توجّهی  می‌توان  برد  و  بزرگداشتی  را  می‌توان  فهمید که  ذات  خدا  به ‌گروه  مؤمنان  روا  می بیند  و  خو‌دش  با  آنان  به  سخن  می پردازد،  و  ایشان  را  با  چشم  عـنایت  می‌پاید،  و  به  پاسخ  پـرسشهائی  مباد‌رت  می‌فرماید  که  مسلمانان  دارند،  و  به  توضیح  مسائلی  می‌پردازد که ‌آنان  در  زندگی  نوین  خود  بدانها  نیازمند  می‌باشند!

پاسخ  پرسشها  توسط  خدا،  در  اینجا  واقعیّت  تـه‌نشستۀ  جاهلیّتی  را  به  تصویر  می‌کشد که  در  جامعۀ  مسـلمانان  برجای  و  ماندگار  است‌.  جاهلیّتی‌ که  برنامۀ  ربّانی  جامعۀ  اسلامی  را  از آنجا  برگرفته  است  و  به  بالا کشیده  است‌.  همچنین  بیانگر  این  واقعیّت  است‌ که  رهنمودی‌ که  در  اینجا  صورت  می‌گیرد،  بسیار  دلپسند  و  والا  برای  بالا  بردن  سطح  زندگی  جامعۀ  اسلامی‌،  و زدودن  آن  از  همۀ  ته‌نشستهای  جاهلی  است‌:

(قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ فِی یَتَامَى النِّسَاء الَّلاتِی لاَ تُؤْتُونَهُنَّ مَا کُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَن تَقُومُواْ لِلْیَتَامَى بِالْقِسْطِ ...)

بگو:  خداوند  دربارۀ  آنان  به  شما  پاسخ  می‏‎گوید،  و  برای 

شما  روشن  می‌سازد  آنـچه  را  کـه  در  قرآن  (‌در  زمـینۀ  میراث  ایشان‌)  تـلاوت  می‏‎گردد،  و  نـیز  دربـارۀ  زنـان  یـتیمی  سخن  می‌راند  کـه  (‌بـه  خـاطر  مـال  یـا  جمال‌)  می‌خواهید  بـا  ایشـان  ازدواج  کـنید.  ولی  چـیزی  را  کـه  خداوند  برای  ایشان  واجب  نموده  است  (‌و  مهریّه  نام  دارد)  بدیشان  نمی‌پردازید،  و  همچـنین  راجع  به  کودکان  کوچک  و  ناتوان  سخن  خواهد  گفت  (‌و  از  شما  می‌خواهد  که  حقوق  آنان  را  بپردازید،  و)  این  که  نسبت  به  یتیمان  (‌بویژه  در  میراث  و  مهریّه‌)  دادگری  کنید،  و  (‌بدانـید  کـه  دادگری  و  نیکوکاری  شما  در  حقّ  زنان  و  یتیمان‌،  بیمزد  نمی‌ماند)‌.

علی  پسر ابوطلحه  از  ابن  عبّاس  دربارۀ  این  آیه  روایت  می‌کند که  :  چه  بسا  مردی  در  جاهلیّت  دخترک  یتیمی  در  خانه‌اش  می‌زیست‌.  جامه‌اش  را  بر  او  می‌انداخت‌.  وقتی  که  به  چنین‌ کاری  دست  می‌زد،  دیگر کسی  نمی‌توانست  هرگز  با  چنین  دختری  ازدواج‌ کند.  اگر  چنین  دختری  زیبا  می‏بود  و  آن  مرد  فریفتۀ  او  می‌گردید،  با  وی  ازدواج  می‌کرد،  و  ترکه  و  دارائی  دختر  را  مـی‌خورد.  اگر  هم  زشت  می‏بود  تـا  آخر  عمر  نمی‌گذاشت  مردی  به  خواستگاری  او  بیاید  و  با  وی  ازدواج  نماید!  هنگامی ‏‎که  دختر  می‌مرد،  ترکۀ  او  را  به  ارث  می‌برد.  خـدا  چنین  کاری  را  حرام  فرمود  و  از  انجام  آن  نهی ‌کرد  ...  دربارۀ  این ‌گفته‌:  (‌وا‌لْمُسْتَضْعَفینَ ‌مِنَ  الْوِلد‌انِ  )   کودکان  کوچک ‌و ناتوان  هم‌ گفته  است‌:  در  زمـان  جاهلیّت  به  کودکان  و  دختران  ارث  نمی‌دادند.  این  است  معنی:  (‌وَ  لا  تُؤتُو نَهُنَّ  ما کُتِبَ لَهُنّ )    چیزی  را  که  خداوند  برای  ایشان  واجب  نموده  است‌،  بدیشان  نمی‌پردازید.  خدا  از  این  کار  هم  نهی  فرمود،  و برای  هریک  از  آنان  سهم  لازم  را  تعیین‌ کرد  و  فرمود:  نرینه  دو  برابر  مادینه‌،‌ کـوچک  یـا  بزرگ  باشد، ‌ترکه  می‏‎برد.                سعید  پسر  جبیر  دربارۀ  فرمودۀ  خداوند  متعال  :  (‌وَ أَنْ  تَقُومُوا  لِـلیَتامی  بـِالْقِـسْطِ  )  ایـن  کـه  نسـبت  بـه  یـتیمان  دادگری  کنید گفته  است‌:  اگر  دختر،  زیـبا  می‏بود،  مرد  می‌گفت‌:  تو  را  به  ازدواج  خود  د‌رآوردم‌،  و  از آن  خویش 

کـردم‌!  اگر  هم  زشت  می‏بود  و  دارائـی  و  اموالی  نمی‌داشت‌،  دختر  را  به  ازدواج  دیگران  درمی‌آورد  و  مهریّۀ  او  را  می‌گرفت  و  می‌خورد.

از  عائشه  -  رضی  الله  عنها  -  روایت  شده  است ‌که ‌گفته  ا‌ست  ا‌ز:  (وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ ).  از تـو دربـارۀ  زنـان  سؤال‌ می‌کنند  و نظر  می‌خواهند.  بگو:  خداوند  دربارۀ  آنان  به  شما  پاسخ  می‏‎گوید  تا  می‌رسد  به  این  فرمودۀ  خداوند‌:  (وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ) می‌خواهید  با  ایشان  ازدواج  کنید.  دربارۀ  این  مسأله  است‌ که  چه  بسا  مردی  دخترکی  یتیم  در  خانه‌اش  می‌زیست  و  او  سرپرست  و  وارث  او  می‌گردید.  زن  او  را  در  دارائی  خویش  شریک  می‌کرد،  حتّی  در  نخلستانی  که  می‌داشت‌.  اغلب  مرد  نمی‌خواست  او  را  به  ازدواج  خـود  درآورد،  و  نمی‌خواست  او  را  به  ازدواج  مـرد  دیگری  درآورد  تا  مرد  دوم  شریک  مرد  اوّل  نشود  در  دارائی  و  اموالی ‌که  زن  او  را  در  آن  شریک ‌کرده  بود.  بدین  وسـیله  زن  را  از  ازدواج  بـازمی‌داشت  و  از  زناشوئی  بی‌بهره  می کرد.  این  آیه  در  این  باره  نازل  شده  است‌.  (‌بخاری  و  مسلم  آن  را  روایت  کرده‌اند)‌.

وهب‌ گفته  است‌:  یونس  از  ابن  شهاب،  و  او  از  عروه  پسر  زبیر  روایت‌ کرده  است‌ که ‌گفته  است‌:  عائشه  بیان ‌کرده  است‌:  (‌بعد  از  این  آیه‌،  مردمان  از  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دربارۀ  زنان  سؤالاتی  می‌کردند.  خداوند  ایـن  آیـه  را  نازل  فرمود:

(وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ ).

از  تو  دربارۀ  زنان  سؤال  می‌کنند  و  نظر  می‌خواهند.  بگو:  خداوند  دربارۀ  آنان  به  شما  پاسخ  می‏‎گوید،  و  برای  شما  روشن  می‌سازد  آنـچه  را  که  در  قرآن  (‌در  زمینۀ  میراث  ایشان‌)  تلاوت  می‏‎گردد.

عـائشه ‌گـفته  است‌:  معنی  (‌آنـچه  در  قرآن  تلاوت  می‌گردد)  آیۀ  آغاز‌ین  همین  سوره  است ‌که  می‌فرماید:

(وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِی الْیَتَامَى فَانکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِّنَ النِّسَاء).

و  اگر  ترسیدید  که  دربارۀ  یتیمان  ننوانید  دادگری  کنید  (‌و  دچار  گناه  بزرگ  شوید،  از  این  هم  بترسید  که  نتوانید  میان  زنان  متعدّد  خود  دادگری  کنید  و  از  این  بـابت  هـم  دچار  گناه  بزرگ  شوید.  ولی  وقتی  که  به  خود  اطمینان  داشتید  که  می‌توانید  میان  زنان  دادکری  کنید  و  شرائـط  و  ظروف  خاصّ  تعدّد  ازدواج  مهیّا  بود)  با  زنان  دیگری  که  برای  شما  حلالند  و  دوست  دارید،  ازدواج  کنید...  (‌نساء  /  ٣)

  با  همین  سند، ‌عائشه‌ گفته  است‌:  مراد  از  رغبتی ‌که  در  :  (وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ)  می‌خواهـد  با  ایشان  ازدواج  کنید  رغبتی  است ‌که  چه  بسا  مردی  نـمی‌خواست  با  دخترک  یتیمی ‌که  در  خانه‌اش  پرورش  یافته  بود  به  سبب  کمی  دارائی  یا  نبودن  زیبائی،  ازدواج  نماید.  به  وسـیلۀ  قرآن  نهی  شدند  از  این‌ که  با  چنین  دخترکان  یتیمی  به  خاطر  مال  یا  جمال  ازدواج  کنند،  مگر  این  که  علاقه‌مند  به  ازدواج  بوده  و  با  آنان  راه  عدالت  و  دادگری  در  پیش  گیرند.

از  این  روایتها،  و  از  نصّ  قرآنی  پیدا  است‌که  اوضاع  و  احوال  در  جاهلیّت  نسبت  به  دخترکان  نوجوان  یتیم  به  چه  شکلی  و  بر  چه  روالی  بوده  است‌!  چه  بسا  دخترک  یتیمی‌،‌ گرفتار  حرص  و  آز  و کم  و کاست  سرپرست  خود  می‌گردید.  حرص  و  آز  نسبت  به  دارائیش‌،  و کم  و کاست  و  زیان  و  ضرر  نسبت  به  مهریّه‌اش  ...  اگر  با  او  ازدواج  می‌کرد،  هم  دارائیش  را  مـی‌خورد  و  هم  مهریّه‌اش  را  حیف  و  میل  می‌نمود.  اگر  هم  به  خاطر  زشتی  دخترک‌،  سرپرست  او  با  او  ازدواج  نمی‌کرد،  او  را  سراپا  زیانمند  می‌ساخت‌.  چرا که  نمی‌گذاشت  دخترک  ازدواج  بکند  تا  کسی  پیدا  نشود که  دارائی  دخترک  یتیم  را  از  دست  او  بیرون  بیاورد  و  در  آن  شریک  او گردد.

کار کودکان  و  زنان  هم  از  این  بهتر  نیست‌.  زیرا  آنان  را  از  ترکه  محروم  می‌ساختند،  به  بهانۀ  ایـن‌ که  ایشـان  قدرت  و  زوری  ندارند که  با  آن  از  میراث  خود  دفاع  کنند،  و  جنگجو  هم  نیستند!  پس  حقّ  ندارنـد  تـرکه‌ای  دریافت  دارند!  این‌،  دیدگاه  قبیله‌گری  دربارۀ  زنـان  و  کودکان  بود.  جهان‌بینی  قبیله‌گری‌،  به  جنگجـویان  قبیله  همه  چیز  را  می‌داد،  ولی  برای  ضعیفان  و  ناتوانان  چیزی  در  نظر  نمی‌گرفت‌.

این  تقالید  زشت  ابتدائی  و  ناروای  اجـتماعی  بو‌د که  اسلام  با  آنها  به  مبارزه  برخاست  و  آنها  را  دگرگو‌ن‌ کرد.  بجای  آنها  آداب  و  رسوم  انسانی  مترقّیانه‌ای  گـذاشت‌،  آداب  و  رسومی‌ که  -  همانگو‌نه ‌که‌ گفتیم  -  تنها  جهشی‌،  و  یا  نهضتی  در  جامعۀ  عربی  نبود  و  بس.  بلکه  در  حقیقت  پیدایش  حیات  دیگری‌،  و  تولّد  جدیدی  بود.  همچنین  حقیقت  راستینی  بود که  با  حقیقت  دروغین  جاهلی‌،  کاملاً  فرق  داشت‌.  چیز  مهمّی  که  بنگاریم‌،  ایـن  است‌ که‌:  این  پیدایش  حیات  نوین‌،  تغییر  و  تبدیلی  نیست‌ که  مسبوق  به‌ گامهای  نخستین  و  مقدّمات  پیشین  بوده  و  پلّه  پلّه  بدین  حالت  پای  نهاده  باشد.  یـا  حالتی  نیست‌ که  جهشی  از  یک  واقعیّت  مادی  در  زندگی  این  ملّت  ناگهان  برجوشیده  باشد.

انتقال  از  اقامۀ  حقوق  ارث  و  مالکیّت  استوار  بر  بنیاد  حقّ  جنـگجو،  به  اقامۀ  حقوق  بر  بنیاد  حقّ  انسـانی‌،  و  دادن  حقوق  ویژۀ کودکان  و  دخترکان  یتیم  و  زنان  به  خودشان‌،  به  خاطر  انسـانیّت  آنان‌،  نـه  به  خاطر  جنگجوئی  جنگجویان  بوده  است‌.  این  انتقال  هم  بدان  خاطر  انـجام  نپذیرفته  است ‌که  جامعه  وضع  مستقرّ  و  منظّمی  پـیدا  کرده  است  و  در  این  شرائط  جنگجویان  ارزشی  برایشان  نـمانده  است‌،  و  بدین  سبب  حقوقی ‌که  دریـافت  می‌کرده‌اند  قطع  می‌شود،  چون  دیگر  نیازی  برای  امتیاز  دادن  بدانان  احساس  نمی‌شود.

هرگز!  هرگز!  اصلاً این  چنین  نیست.  چرا که  جنگجویان  در  عهد  جدید  هم  ارزش  خود  را  به  تمام  و کمال  داشتند،  و  بدیشان‌کاملاً  نیاز  بود  ...  امّا  آنچه  بود،  اسلام  بود.  اسلام  تولْد  تازۀ  انسان  بشمار  می‌آمد.  تولّد  تازه‌ای ‌که  از  لابلای‌ کتاب  بزرگ،  و  از  لابلای  برنامۀ  سترگی  بردمید،  و  جامعۀ  تازۀ  نورسی  را در همان  سرزمین  و در  همان  شرائط  پابرجا  و  اسـتوار  داشت‌،  بدون  این  که  انقلابی  در  تولید  و  ابزار  آن‌،  و  یا  در  مادّه  و  خواصّ  آن 

روی  دهد.  بلکه  تنها  انقلابی‌ که  روی  داد،  انقلاب  در  جهان‌بینی  بود  و  بس،  و  تولّد  جدید  هم  ا‌ز  آن  بردمید.  واقعاً  برنامۀ  قرآنی  مبارزه ‌کرد،  مبارزۀ  طولانی  برای  این ‌که  بتواند  آثار  جاهلیّت  را  از  صفحۀ  درونها  بزداید،  و  نشانه‌های  آن  را  از  پهنۀ  اوضاع  و  احوال  بیرون  پاک  نماید،  و  نشانه‌های  اسلامی  را  بر  صفحۀ  درونها  نقش  کند،  و  بر پهنۀ  اوضاع  و  احوال‌،  خطّ  و  نشان  اسلامی  را  بکشد.  از  حقّ  نگذریم  ته‌نشستهای  جاهلی  هم  پـیوسته  مـقاومت  مـی‌کرد،  و  در  برخی  از  حـالات  فردی‌،  خودنمائی  می‌نمود،  یـا  می‌کوشید که  به  شکلهای  گوناگون  از  خود  بگو‌ید  و  خود  را  نشان  دهد.

مـهمّ ‌ایـن  است  بدانیم‌:  برنامۀ  منزّل  از  آسـمان‌،  و  جهان‌بینیی ‌که  این  برنامه  آن  را  پدید  آورده  بود،  این  دو  تا  بودند که  پیوسته  با  (‌واقعیّت  مادی‌)  مبارزه  می‌کردند  و  آن  را  تعدیل  و  تبدیل  می‌نمودند.  امّا  هرگز  چنین  نبوده  است ‌که  واقعیّت  مادّی  یا  «(ضدّ)  نهفته  در  آن‌،  و  یـا  دگرگون  وسـائل  تولید  ...  و  یـا  چیز  دیگـری  از  ایـن  (‌دیوانگی  مارکسیستی‌)  مقتضی  و  خواسـتار  تـغییر  جهان‌بینی‌ها  و  برنامه‌های  زند‌گی  و  ا‌وضـاع  و  احوال  گردند،  تا  با  این  تغییر  و  تبدیلی‌ که  ابزار کار  و  وسائل  تولید  آن  را  واجب  می‌گرداند،  همآهنگ  و  همآوا  شود.  در  زندگی  این  ملّت  تنها  چیز  تازه‌ای  بود  و  بس!  چیزی  که  از  جهان  بالا  و  ملأاعلی  بر  آنان  فرود  آمده  بود.  دلها  و  جانها  پذیرای  آن  شده  بودند  و  پاسخش ‌گفته  بودند.  زیرا  این  چیز  نفیس  و  ارمغان  آسمانی‌،  در  میان  دلها  و  جانها  با  ذخیرۀ  فطرت  به  سخن  می‌پرداخت‌.  ذخیره‌ای ‌که  یزدان  آن  را  در  فطرت  به  ودیعت  نهاده  است‌.  از  اینجا  بود که  چنین  تغییری  رخ  داد،  و  این  تولّد  تـازۀ  انسـان  صورت  گرفت‌.  تولّدی ‌که  در  آن  سیماهای  زندگی  جملگی  دگرگون‌ گردید.  دگرگو‌نی  در  هر  زاویه‌ای  از  زوا‌یای  زندگی  رخ  داد.  همۀ  سیماهائی ‌که  در  جاهلیّت  معهود  و  مشهود  بود،‌ کاملاً  متحوّل  و  متغیّر  شد.

میان  سیماهای  تازه  و  سیماهای ‌کهنه‌،  چه ‌کشمکشها  و  گیر  و  دارهائی  که  درگرفت‌!  چه  دردها  و  رنجهائی‌ که  زایمان  تولّد  جدید  داشت‌!  چه  آه‌ها  و  ناله‌ها  و  نیشها  و  زخمهائی ‌که  قربانیها  و  فداکاریها  به  همراه  داشت‌!  بلی  همۀ  اینها  بود،  امّا  سرانجام  انقلاب  همه  جانبه‌ای  پیدا  و  تولّد  تازه‌ای  پیدا  شد.  چیزی ‌کـه  موجب  ایـن  تـولّد  جدید  بود  و  فقط  و  فقط  او  مؤثّر  بود  و  بس،  رسـالت  آسمانی  و  جهان‌بینی  اعتقادی  بود.  موج  این  تولّد  حدید  به  جامعۀ  اسلامی  بسنده  نکرد،  بلکه  همۀ  جامعه‌های  انسانی  را  در  برگرفت‌.^[1]

این  نصّ  قرآنی ‌که  در  آن  خدا  برای  مؤمنان  فـتوی  می‌دهد  دربارۀ  آنچه ‌که  از  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ راجع  به  امور  زنان‌،  فتوی  خواسته  بودند  به  پـایان  می‌آید.  در  آن‌،  حقوق  دخترکان  یتیم  و کودکان ‌کوچک  و  ضعیف  بیان  می‏‎گردد.  در  آخر  آن‌،  همۀ  ایـن  حقوق  و  همۀ  ایـن  توجیهات  پیوند  می‌خورد  به  سرچشمه‌ای‌ که  این  برنامه  از  سوی  او  آمده  است‌:

(وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِهِ عَلِیماً) (127)

 هر  کار  خوبی  را  که  بکنید  خداوند  از  آن  کاملاً  آگاه  است‌.

 هر کار  خوبی‌ که  انجام  بشود،  مجهول  نمی‌ماند،  و  هدر  نمی‌رود.  بلکه  در  پیشگاه  خدا  نـوشته  مـی‌شود. کار  خیری  هم‌ که  در  پیشگاه  خدا  نوشته  شود،  هرگز ضائع  نمی‌شود  و  برباد  نمی‌رود.

این  واپسین  مرجعی  است‌ که  مؤمن ‌کار  خود  را  بدان  برمی‌گرداند،  و  آخرین  جهتی  است ‌که  مسلمان  محض  رضایت  آن  به  تلاش  می‌ایستد  و  اندیشه‌اش  را  متوجّه  آن  می‌کند.  نیروی  این  مرجع،  و  سلطۀ  این  مصدر،  همان  چیزی  است‌ که  بدین  رهنمودها  و  بدین  برنامه،  در  دلها  و  جانها  و  احوال  و  اوضاع  و  حـیات  و  زنـدگی‌،  قوّت  و  قدرت  و  شوکت  و  عظمت  ویژۀ  خود  می‏بخشد.

مهمّ  این  نیست‌ که  رهنمودهائی  فراهم  آورده  شود،  و  برنامه‌هائی  ابداع ‌گرد‌د،  و  مقرّراتی  نوشته  شود.  بلکه  مهمّ ‌سلطه  و  قدرتی  است ‌که  این  رهنمودها  و  برنامه‌ها  و  مقرّرات‌،  بر  آن  تکیه  می‌زنند.  سلطه  و  قدرتی ‌که  ایـن  رهنمودها  و  برنامه‌ها  و  مقرّرات‌،  توانائی  و گذرائی  و  کـارآئـی  خود  را  در  دلهـا  و  جانهای  انسانها،  از  آن  دریافت  می‌دارند.

فرق  بسیار  است  میان  رهنمودها  و  برنامه‌ها  و  مقرّراتی  که  انسانها  آنها  را  از  یزدان  توانا  و  بزرگوار  دریافت  می‌دارند،  با  رهنمودها  و  برنامه‌ها  و  مقرّراتی‌ که  انسانها  آنها  را  از  بندگانی  همسان  خو‌د  دریافت  می کنند  ...  تازه  این  رهنمودها  و برنامه‌ها  و  مقرّرات‌،  با  آن  رهنمودها  و  برنامه‌ها  و  مقرّرات‌،  به  فرض  از  هـر  جهتی  و  در  هـر  صفتی‌،  مساوی  و  برابر  بوده،  و  به  اوج  و  فراز  یکسانی  رسیده  باشند.  هر  چند  روشن  است‌ که  این  فرض‌،  فرض  محالی  است‌،  هان‌! کافی  است‌ که  ما  انسانها  بدانیم ‌کـه  این  سخن  از  جانب  جهتی  شرف  صدور  پـیدا کرده  است  و  به ‌کرۀ  زمین  نازل  شده  است‌،  تا  مقامی  در  دلها  و  جانهایمان  بدان  عطاء‌ کنیم‌ که  سزاوار  آن  است  ...  آیا  در  دلها  و  جانهای  ما،  سخن  یزدان  سبحان  دارای  تأ‌ثیر  و  کارآئی  بیشتر  است‌،  و  یا  سخن  ایشان‌ که  زادۀ  انسـان  است  و گرفتار  نسیان‌؟‌!

*

بعد  از  این‌،  همگام  با  مقرّرات  اجتماعی  راجع  به  محیط  خانواده‌،  گام  دیگری  را  به  جلو  برمی د‌اریم‌.  خانواده‌ای  که  در  دامن  جامعۀ  اسلامی‌،  آن  هم  با  برنامۀ  ربّانی  پــرورش  یـافته  است  و  سـر  و  سـامان‌ گـرفته  است‌.  برنامه‌ای ‌که  از  جهان  بالا  و  از  سوی  خداوند  تعالی  نازل  شـده  است‌.  از  آن  نـوع  خـانواده‌هـائی  نـیست‌ کـه  با  برنامه‌ای  پرورش  پیدا کند که  ساخته  و  پرداختۀ  عوامل  تحوّل  و  دگرگونی  زمینی  در  جهان  ماده‌،  یـا  در  دنـیای  تولید  است‌:

(وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِن بَعْلِهَا نُشُوزاً أَوْ إِعْرَاضاً فَلاَ جُنَاْحَ عَلَیْهِمَا أَن یُصْلِحَا بَیْنَهُمَا صُلْحاً وَالصُّلْحُ خَیْرٌ وَأُحْضِرَتِ الأَنفُسُ الشُّحَّ وَإِن تُحْسِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (128) وَلَن تَسْتَطِیعُواْ أَن تَعْدِلُواْ بَیْنَ النِّسَاء وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلاَ تَمِیلُواْ کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهَا کَالْمُعَلَّقَةِ وَإِن تُصْلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (129) وَإِن یَتَفَرَّقَا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِّن سَعَتِهِ وَکَانَ اللّهُ وَاسِعاً حَکِیماً ((130)

هرگاه  همسری  دید  که  شوهرش  (‌خویشتن  را  بالاتر  از  او  می‏‎گیرد  و  از  انجام  امور  خانوادگی‌)  سرباز  می‌زند  و  (‌یا  با  او  نمی‌سازد  و  از  او)  رویگردان  است‌،  بر  هـیچیک  از آن  دو گناهی  نیست  این  که  (‌بکوشند  به  وسیلۀ  صرف  نظر  کردن  زن  از  برخی  از  مخارج  و  همبستری  با  خود)  میان  خویشـتن  صلح  و  صفا  راه  بیندازند،  و  صلح  (‌همیشه  از  جنگ  و  جدائـی‌)  بهتر  است‌.  (‌سـرچشـمۀ  بسیاری  از  نزاعها  بخل  است‌)  و  انسانها  با  بخل  سرشته  شده‌اند  (‌و  مال  دوستی  خصلت  ذاتی  و دائمی  بشر  است  و  باید  پـیوسته  بـا  آن  مـبارزه  و  پیکار کرد)  و اگر  نیکوکاری  و  نیک  رفتاری  کنید  و  (‌با  زنان  بسازید  و  بـه  بهترین  وجه  با  آنان  معامله  کرده  و  با  ترک  ستمکاری  و  بدرفتاری  با  ایشان‌)  پرهیزگاری  کنید،  بیگمان  خداونـد  از آنچه  می‌کنید  بس  آگاه  است  (‌و پاداش‌ شما  را چنانکه  باید  می‌دهد)‌.  شما  نمی‌توانید  (‌از  نظر  محبّت  قلبی‌)  میان  زنان  دادگری  (‌کامل‌)  برقرار  کنید،  هر  چند  هـم  (‌در  این  راه  به  خود  زحمت  دهید  و)  همۀ  کوشش  و  توان  خود  را  بکار  برید.  ولی  (‌از  زنی  که  میانۀ  چندانی  بـا  او  نـداریـد)  بطور  کلّی  دوری  نکنید،  بدانگونه  که  او را  به  صورت  زن  معلّقه‌ای  درآورید  (‌که  بلاتکـیف  بوده  و  نه  شـوهردار  و  نه  بی‌شوهر  بشمار  می‌آید)‌.  و  اگر  صفا  و  صمیمیّت  (‌مـیان  خود)  راه  بـیندازیـد  (‌و  جور  و  جفا  و  کدورت  پیشـین  را  ترک  گوئید  و با  اصلاح  حال‌ و دادگری  پیش  گرفتن‌)  پرهیزگاری  کنید،  (‌خداوند  از  تقصیر  و  لغزش  شما  می‌گذرد)  چرا  که  خداوند  بس  آمرزندۀ  مهربان  است‌.  و اگر (‌ راهی  برای‌ صلح  و سـازش  نیافتند  و  جز  نفرت  نیفزودند  و کار  بدانجا  رسید  که‌)  از  هم  جدا  شوند،  خـداونـد  هـر  یک  از  آنان  را  با  فضل  فـراوان  و  لطف  گستردۀ  خود  بی‌نیاز می‌کند  (‌و  بدین  شوهری  بـهتر از  شوهر  نخستـن‌،  و  بدان  همسری  بهتر  از  همسر  پیشین  عطاء  می‌کند)  و  خداوند  دارای  فضل  و  رحمت  فراوان (‌در  حـق  بـندگان  است  و  کـارهای  ایشـان  را  از  روی  حکمت  می‏‎گرداند.  چرا  که‌)  حکیم  است‌.

برنامۀ  ربّائی،  پـیش  از  ایـن‌،  حـالت  نـاسازگاری  و  گریزپائی  زن  را  به ‌رشتۀ  سـخن  درآورده  است‌،  و  مـقرّرات  لازم  را  برای  حفظ  هستی  خانواده  -  در  سرآغاز  این  جزء  -  بیان  داشته  است‌.  هم  اینک  سررشتۀ  سخن  را  بدست  می‌گیرد  و  حالت  نـاسازگاری  و گریز  پائی  مرد  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  از  حالتی  سخن  می‌راند که  امکـان  وقوع  ناسازگاری  و گریزپائی  از  جانب  شوهر  باشد،  و  چنین  حالتی  امنیّت  همسر  و کرامت  و  احترام  او  را  و امنیّت  خانواده  را  بطور کلّی  در  معرض  خطر  بیندازد...  دلها  دگرگو‌ن  می‌شوند.  فکرها  و  فـهم‌ها  تغییر  می‌پذیرند.  اسلام  هم  برنامۀ  زندگی  است  و  به  چاره‌جوئی  هر  جزئی  از  آن  می‌پردازد،  و  از  هر  چیزی‌ که  در  زندگی  پیش  آید  -  در  دائـرۀ  اصول  و  ارکان  و  رهنمودهای  خود،  و  در  حوزۀ  نقشۀ جامعه‌ای‌ که  خودش  آن  را  ترسیم  می‌کند  و  می‌کشد،  و  چنین  جامعه‌ای  را  برابر  آن  پدید  می‌آورد  -  سخن  می‌راند  و  ارائه  طریق  می‌کند.

هنگامی‌ که  زن  بترسد  از  این‌ که  بدو  جفا  شود  و  مورد  بی‌مهری  قرار گیرد،  و  این  جفا  و  بـی‌مهری  به  طلاق  منتهی ‌گردد که  مبغوض‌ترین  حلال  در  پیشگاه  خدا  است‌،  یا کار  به  نوعی  از  اعراض  و  رویگردانی  بکشد که  او  را  پا  در  هوا کند  و  بسان  زن  معلّقه‌ای  درآورد.  یعنی  نه  همسر  بشمار  آید  و  نه  زن  مطلّقه‌ای ‌که  آزاد  و  رها  باشد.  در  این  چنین  تنگائی ‌گناهی  بر  او  و  بزهی  بر  شوهر او  نخواهد  بود  اگر زن  از  بخشی  از واجبات  مالی  یا  واجبات  زندگی  بگذرد.  مثلاً از  قسمتی  یا  از همۀ  نفقۀ  واجبی‌ که  بر  شوهر  دارد،  صرف  نظر کند.  یا  اگر  شوهرش  همسر  دیگری  داشته  باشد  و  دل  بدو  داده  باشد،  و  این  زن  هم  پیر  و  فرتوت  بوده  و  رونق  و  نشاط  و  جاذبیّت  زناشوئی  را  از  دست  داده  باشد،  از  نوبت  همستری  با  خود گذشت  نماید  ...  همۀ  این  چیزها  وقتی  است ‌که  زن  با  اختیار کاملی ‌که  داشته  باشد،  و  برابر  حساب  و کتابی  که  با  توجّه  به  شرائط‌ کرده  باشد،  متوجّه‌گردد که  پذیرش  این  امر  برای  او  بهتر  و  محترمانه‌تر  از  طلاق  است‌:

(وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِن بَعْلِهَا نُشُوزاً أَوْ إِعْرَاضاً فَلاَ جُنَاْحَ عَلَیْهِمَا أَن یُصْلِحَا بَیْنَهُمَا صُلْحاً ).

هرگاه  همسری  دید  که  شوهرش  (‌خویشتن  را  بالاتر  از  او  می‏‎گیرد  و  از  انجام  امور  خانوادگی‌)  سرباز  می‌زند  و  (‌یا  با  او  نمی‌سازد  و  از  او)  رویگردان  است‌،  بر  هیچیک  از آن  دو  گناهی  نیست  این  که  (‌بکوشند  به  وسیلۀ  صرف  نظر  کردن  زن  از  برخی  از  مخارج  و  همبستری  با  خود)  میان  خویشتن  صلح  و  صفا  راه  بیندازند.

این  صلح‌،  همان  صلحی  است‌ که  بدان  اشاره‌ کردیم  ...  سپس  روند  قرآنی‌،  پیروی  بدنبال  حکم  می‌آورد  و  می‌فرماید:  صلح  بطور کلّی،  بهتر  و نیک‌تر  از جنگ  و  ستیزه‌گری  و  جفا  پیشه  بودن  و  ناسازگاری  و گریزپائی  کردن  و  طلاق  دادن  و  طلاق‌ گرفتن  است‌:

(وَالصُّلْحُ خَیْرٌ ).

صلح  (‌همیشه  از  جنگ  و  جدائی‌)  بهتر  است‌.

نسـیمی  از گذشت  و  بخشش  و  انس  و  الفت  بر دلهـائی  وزیدن  می‌گیرد که  جفا  و  بی‌مهری  و  نـاسازگاری  و  نامهربانی،  بدانها  خزیده  است‌.  آن  دلهائی‌ که  می‌خواهند  ارتباط  زناشوئی  برقرار  بماند،  و  پیوند  همسری  نگسلد.  اسلام  با  انسان  چنانکه  هست  رفتار  می‌کند.  اسـلام  با  همۀ وسائل  مؤثّری ‌که  در  اختیار  دارد،  می‌کوشد  انسان  را  به  بالاترین  سطحی  برساند که  طبیعت  و  فـطرتش  توان  و  آمادگی  رسیدن  بدانجا  را  دارد.  هرگز  هم  حدود  پـذیرش  و  شایانی  این  طبیعت  و  فطرت  را  نادیده  نمی‌گیرد  و  نمی‌کوشد که  انسان  را  به  انـجام‌ کـاری  و  چیزی  وادارد که  تاب  و  توان  آن  را  ندارد.  اسلام  هرگز  به  مردم  نمی‌گوید:  سرتان  را  به  دیوار  بزنید،  چون  مـن  این  را  می‌خواهم  و  بس!  چه  بتوانید  و  چه  نتوانید!

اسلام  هیچوقت  فریاد  نمی‌زند که  آی  انسان‌!  به  ضعف  و  قصور  خود  بسنده ‌کن‌،  و  بر  سستی  و  ناتوانی  خود  بمان‌!  وقتی‌ که  انسـان  در گل  و  لای  دست  و  پـا  می‌زند  و  می‌لولد  و  غلط  می‌خورد،  سرود  تمجید  برای  او  سـر  نمی‌دهد  و  چکامۀ  آفرین  برای  وی  نمی‌خواند،  به  بهانۀ  این‌ که‌:  انسان  همین  است  و  سرشت  او  بر  این  است‌!  همچنین  اسلام ‌گردن  انسان  را  با  ریسمانی  به  جهان  بالا  نمی‌بندد  و  او  را  میان  زمین  و  آسـمان  آویزان  نمی‌سازد  تا  تاب  بخورد  و  پا  در  هوا  بماند.  به  بهانۀ  این‌ که  رفعت  و  عظمت  این  است‌،  و  وامقامی  و  صدرنشینی  این  چنین  است‌!

اسلام  میانه‌رو  است‌.  اسـلام  همگام  با  فطرت  است‌.  اسلام  ایدئالیسم  رئالیسم‌،  یعنی  آرمان‌گرای  واقـع  بین  است‌.  بگونۀ  دیگر:  اسلام  رئالیسم  ایدئالیسم‌،  یعنی  واقع  بین  آرمان‌گرا  است  ...  اسلام  با  انسان  به  عنوان  انسـان  رفتار  می‌کند.  انسان  آفریدۀ  شگفتی  است‌.  تنها  انسـان  است ‌که  پاهای  خود  را  بر  زمـین  می‏‎گذارد،  ولی  روح  خود  را  در  آسمان  به  پرواز  درمی‌آورد.  امّا  در  یک  لحظه  هم  روح  او  از  پیکر  او  جدا  نمی‏گردد.  به  لاشه‌ای  افتاده  بر  زمین‌،  و  روحی  در  آسمان‌،  تبدیل  نمی‌شود.  در  اینجا،  با  همین  حکم‌،  اسلام  با  ایـن  انسان  رفتار  می‌کند،  و  در  این  جولانگاه  یکی  از ویژگیهای  او  را  ذکر  می‌فرماید:

(وَأُحْضِرَتِ الأَنفُسُ الشُّحَّ ).

انشانها  با  بخل  سرشته  شده‌اند  (‌و  مال  دوستی  خصلت  ذاتی  و دائمی  بشر است  و باید  پیوسته  با آن  مبارزه  و  پیکار  کرد)‌.

یعنی  بخل  پیوسته  در  نفسها  آماده  است‌.  همیشه  در  درونها  بر  جا  است‌،  بخل  با  همۀ  انواع  خود.  بخل  در  مال‌.  بخل  در  احساسات  و  افکار. گاهی  در  زندگی  شوهر  و  همسر،  اسباب  و عللی  انباشته  میگردد  یا  پیش  می‌آید که  چنین  بخلی  را  در درون  شوهر  نسبت  به  همسرش  برمی‌انگیزد.  همسر  از  مقداری  از  ماندۀ  مهریّۀ  خود  یا  از  نفقه  و  مخارج  خویش ‌صرف  نظر می‌کند  تا  این  حسّ  بخل  در  مال  را  ارضاء  سازد،  و  بدین  وسـیله  پـیوند  ا‌زدواج  بر  جای  بماند  و  نگسلد. گاهی  این  صرف  نظر،  مـتوجّه  نوبت  همبستری  مـی‌گردد.  همسر از  نوبت  همبستری  زناشوئی  خود  مـی‌گذرد،  در  صـورتی ‌کـه  شوهرش  زن  دیگری  داشته  باشد که  محبوب  و  دلربا  بوده،  و  زن  نخستین  سرزندگی  یا  جاذبیّت  آن  چنانی  نداشته  باشد که  ایـن  بخل  در  احساسات  و  افکار  را  بگونه‌ای  ارضاء ‌کند که  پیوند  ازدواج  به  وسیلۀ  آن  نگسلد  و  بر  جای  بماند!

به  هر  حال‌،‌کار  به  همسر واگذار  است  و  آنچه  او  بخواهد  و  مصلحت  بداند،  انجام  می‌پذیرد.  برنامۀ  ربّانی  او  را  وادا‌ر  به  انجام  چیزی  نمی‌کند.  تنها  بدو  اجازه  می‌دهد که  آنچه  مـی‌خواهد  بکند. همچنین  بـدو آزادی  رأی  و  اندیشه  می‌دهد  تا  هرگو‌نه ‌کـه  برای  خود  مصلحت  می‏‎بیند  عمل  کند.

در همان  حال  برنامۀ  اسلامی  اینگونه  با  بخل  برخورد  مـی‌نماید،  آن  را  همۀ  جوانب  نـفس  انسـانی  بشمار  نمی‌آورد  و  دست  بسته  در کنار  آن  نمی‌ایستد.  بلکه  با  آهنگ  دیگری  او  را  فریاد  می‌دارد،  و  نغمۀ  دیگری  را  برای  او  ساز  می‌کند  و  می‌نوازد:

(وَإِن تُحْسِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً) (128)

اگر  نیکوکاری  و  نیک  رفتاری  کنید  و  (‌با  زنان  بسازید  و  به  بهترین  وجه  با آنان‌ معامله  کرده  و  با  ترک  ستمکاری  و  بدرفتاری  با  ایشان‌)  پرهیزگاری  کنید،  بیگمان  خداوند  از  آنچه  می‌کنید  بس  آگاه  است  (‌و  پاداش  شما  را  چنانکه  باید  می‌دهد)‌.

نیکو‌کاری  و  نیک  رفتاری‌،  و  تقوا  و  پـرهیزگاری‌،  در  نهایت  ملاک ‌کار  هستند.  از  این  دو  تا  چیزی  از  دارندۀ  آنها کم  و کاستی  نمی‏‎گیرد،  زیرا  خدا  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است‌ که  یکایک  آدمیزادگان  انجام  می‌دهند،  و  می‌داند  انگیزۀ این  کار  و  نهان  آن  چیست  ...  انسـان  مؤمن  را  با  واژه‌های  نیکو‌کاری  و  نیک  رفتاری  و  تقوا  و  پرهیزگاری  فریاد  زدن‌،  و  صدای  (‌خدا  می‌داند  هر آنچه  را که  می‌کنید)  را  به  ژرفای  جان  او  رسـاندن‌،  فریاد  مؤثّری  است‌،  و  صدائی  است‌ که  باید  شنید  و  پاسخ  آن  گفت‌.  بلکه  فریاد  مؤثّر  تنها  این  است‌،  و  صدای  شنیدنی  و پاسخ‌ گفتنی  فقط  همین  است‌.

بار  دیگر  خـویشتن  را  در  پیشگاه  برنامۀ  ممتاز  و  یگانه  می بینیم‌.  بدانگاه  که  با  ایدئالیسم  رئالیسم‌،  یعنی  آرمان  گرائی  واقع‌بینانه‌،  یـا  به  عبارت  دیگر:  با  رئـالیسم  ایدئالیسم‌،  یعنی  واقع  بینی  آرمان‌گرایانه‌،  با  ذات  انسان‌،  و شرائط  زندگی ‌انسـانی‌،  رویـاروی  مـی‌شود،  و به  ترکیب  بند  وجود  دو  بعدی  شگفت  منحصر  او  اعتراف  می‌کند:

(وَلَن تَسْتَطِیعُواْ أَن تَعْدِلُواْ بَیْنَ النِّسَاء وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلاَ تَمِیلُواْ کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهَا کَالْمُعَلَّقَةِ وَإِن تُصْلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (129) وَإِن یَتَفَرَّقَا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِّن سَعَتِهِ وَکَانَ اللّهُ وَاسِعاً حَکِیماً)(130)

شما  نمی‌توانید  (‌از  نظر  محبّت  قلبی‌)  میان  زنان  دادگری  (‌کامل‌)  برقرار  کنـد،  هر  چـند  هـم  (‌در  ایـن  راه  به  خود  زحمت  دهید  و)  همۀ  کوشش  و  توان  خود  را  بکار  برید.  ولی  (‌از  زنی  که  میانۀ  چندانی  با  او  نداریـد)  بطور  کلّی  دوری  نکنید،  بدانگونه  که  او  را  به  صورت  زن  مـعلّقه‌ای  درآوریـد  (‌کـه  بـلاتکـیف  بـوده  و  نـه  شـوهردار  و  نه  بی‌شوهر  بشمار  می‌آید)‌.  و  اگر  صفا  و  صمیمیّت  (‌میان  خود)  راه  بیندازید  (‌و  جور  و  جفا  و  کـدورت  پیشین  را  ترک  گوئید  و  با  اصلاح  حال  و  دادگری  پـیش  گرفتن‌)  پرهیزگاری  کنید،  (‌خداونـد  از  تقصیر  و  لغزش  شما  می‌گذرد)  چرا  که  خداوند  بس  آمرزندۀ  مهربان  است‌.  و  اگر  (‌راهی  بـرای  صلح  و  سـازش  نیافتید  و  جز  نـفرت  نیفزودند  و  کار  بدانـجا  رسید  که‌)  از  هـم  جدا  شـوند،  خـداونـد  هـر  یک  از  آنـان  را  بـا  فضل  فـراوان  و  لطـف  گستردۀ  خود  بی‌نیاز  می‌کند  (‌و  بدین  شوهری  بـهتر  از  شوهر  نخستین‌،  و  بدان  همسری  بهتر  از  همسر  پیشین  عطاء  می‌کند)  و  خداوند  دارای  فضل  و  رحمت  فـراوان  (‌در  حـقّ  بندگان  است  و  کـارهای  ایشـان  را  از  روی  حکمت  می‏‎گرداند.  چرا  که‌)  حکیم  است‌.

خدا‌وند که  انسان  را  آفریده  است‌،  می‌دانسته  است ‌که  انسـان  از  روی  سـرشتی ‌کـه  دارد  دارای  خواستها  و  کششهائی  است ‌که  قادر  بر  آنها  نیست‌.  از  اینجا  است ‌که  خداوند  فقط  زمام  این  خواستها  و کششها  را  به  دست  انسان  داده  است‌.  زمام  را  به  دست  او  داده  است  تا  تنها  حرکت  آنها  را کنترل ‌کند  و  نظم  و  ترتیب  بخشد،  نه  این  که  آنها  را  بکشد  و  نابودشان‌ گرداند.

از  جملۀ  این  خواستها  و کششها  این  است‌ که  دل  انسان  به  یکی  از  همسران  گراید  و  بر  سایر  همسران  دیگر  ترجیح  دهد.  این  هم‌ گرایشی  است‌ که  انسان  نمی‌توانـد  نه  جلو آن  را  بگیرد،  و  نـه  آن  را  از  دل  بـیرون ‌کند  و  بزداید،  و  نه  آن  را  بکشد  و  نابودش ‌گردانـد.  پس  چه  باید  بکند؟  اسلام  انسان  را  در  مقابل ‌کاری‌ که  نمی‌تواند  جلو  آن  را  بگیرد،  مورد  حساب  و کتاب  قرار  نمی‌دهد.  انجام  چنین ‌کاری  را گناهی  بر  او  نمی‌داند.  او  را  هم  میان  کشش  و گرایشی ‌که  توان  جلوگیری  از  آن  را  ندارد،  و  میان‌ کاری‌ که  اصلاً طاقت  و  قـدرت  آن  را  نـدارد،  پریشان  و  دل  آشفته  رهـا  نـمی‌کند.  بلکه  آشکارا  به  مردمان  می‌فرماید که  آنان  هرگز  نمی‌توانند  میان  زنان  دادگری ‌کنند،  هر  چند که  تلاش  و  تکاپو  ورزند  و  حرص  و  آز  نشان  دهند،  زیـرا کاری  است  بیرون  از  اراده  و  اختیار  ایشان  ...  امّا کار  دیگری  در  میان  است  و  در  دائرۀ  توان  آنان  قرار دارد.  آن‌ کار،  دادگری  در  رفتار  با  زنان‌،  و  عدالت  در  نوبت  همخوابگی  با  ایشان‌،  و  بالأخره  دادگری‌ کردن  در  همۀ  حقو‌ق  زناشوئی‌،  حتّی  در  لبخند  زدن  بر  آنان‌،  و  سخن  خوش‌ گفتن  با  ایشـان  ...  ایـنها  چیزهائی  است‌ که  از  ایشان  خواسته  می‌شود.  این  همان  زمامی  است ‌که  به  دست  ایشان  داده  شده  است  و  با  آن  می‌توانند کشش  دل  را  تنظیم ‌کنند،  و  اسب  آرزو  را  با  دهنه  زدن  برانند،  نه  این ‌که  آن  را  بکشند.

(فَلاَ تَمِیلُواْ کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهَا کَالْمُعَلَّقَةِ ).

ولی  (‌از  رنی  که  میانۀ  چندانی  بـا  او  نداریـد)  بطور  کـلّی  دوری  نکنید،  بدانگونه  که  او  را  به  صورت  زن  مـعلّقه‌ای  درآوریـد  (‌کـه  بـلاتکلیف  بوده  و  نـه  شوهردار  و  نــه  بی‌شوهر  بشمار  می آید)‌.

از  این  بی‌مهری  و  دوری‌،  نهی  شده  است‌،  بی‌مهری  و  دوری  در  رفتار  آشکار،  و  بی‌مهری  و  دوریی‌ که  یکی  

از  همسران  را  از  حقوق  خود  محروم ‌گرد‌اند،  بدانگونه  که  نه  همسر  بشمار  آید،  و  نه  مطلّقه  و  آزاد  و  رها  ...  این  بند،  همراه  است  با  ندای  مؤثّری ‌که  به  ژرفـای  دلهـا  و  جانهای  مؤمنان  فرو  می‌رود،  و  عفو  و گذشت  از  چیزهائی  را  فریاد  می‌دارد کـه  بیرون  از  توان  انسـان  ا‌ست‌.

(وَإِن تُصْلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً) (129)

اگر  صفا  و صمیمیّت  (‌میان  خود)  راه  بیندازید  (‌و  جور  و  جفا  و  کدورت  پیشین  را  ترک  گوئید  و  با  اصلاح  حال  و  دادگری  پیش  گرفتن‌)  پـرهیزگاری  کنید،  (‌خداونـد  از  تقصیر  و لغزش  شما  می‌گذرد)  چرا  که  خداوند  بس  آمرزندۀ  مهربان  است‌.

اسلام  با  انسان  به  عنوان  موجودی  برخورد  خواهد کرد  که  آمیزۀ  منحصر  شگرفی  است  از یک  مشت‌ گِل  و  یک  نفخۀ  روحی که ساختار  یزدان  است‌.  در  این  برخورد  همۀ  استعدادها  و  قدرتها  و  توانهای  انسان‌،  مورد  نظر  است‌.  او  مـوجودی  در  نظر گرفته  می‌شود  که  ایدئالیسم  رئالیسم‌،  یعنی  آرمان‌گرای  واقع  بین  است‌،  یا  به  عبارت  دیگر:  رئالیسم  ایدئالیسم‌،  یعنی  واقع  بین  آرمـان‌گرا  ا‌ست‌.  مـوجودی  است‌ که  پاهای  خود  را  بر  زمین  می‏‎گذارد،  و  روح  خـود  را  در  آسـمان  به  پرواز  درمی‌آورد،  بدون  تناقض  و  دوگانگی،  و  بدون‌ گسیختن  روح  از  بدن  و  پیکر  از  جان‌!

اسلام  این  چنین  است  و  این  چنین  می‌خواهد  ...  پیغمبر  اسلام  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سیمای ‌کاملی  از  انسانیّت  بود.  او  به  اوج  کمال  انسانی  رسیده  بود  و  همۀ  ویژگیها  و  توانها  در  وجود  مبارکش  رشد کرده  بود،  رشد  متوازن  متکاملی  در  حدود  سرشت  انسان‌.  این  چنین  پیغمبری  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌آنچه  را  که  بر  آن  توانائی  داشت  مـیان  همسران  خود  تقسیم  می‌کرد،  و د‌ر  نوبت  زناشوئی  میان  آنـان  دادگری  می‌نمود،  با  این  وجود  انکار  نمی‌فرماید که  برخی  را  بر  برخی  ترجیح  می‌داده  است‌.  آخر  این  امر  حتّی  بیرون  از  تاب  و  توان  او  نیز  بود.  بدین  لحاظ  می‌فرمود:

(اللهم هذا قسمی فیما أملک , فلا تلمنی فیما تملک ولا أملک).

  این  وظیفۀ  من  بود  در  کاری  که  می‌توانستم  بکنم‌.  در  چیزی  که  تو  بر  انجام  آن  توانائی  و  من  در آن  ناتوان‌،  بر  من  ببخشای‌!.

مراد  شاید  دل  باشد که  خدا  بر  آن  توانا  است  و  پیغمبر  بر  آن  ناتوان‌.  (‌ابوداود  آن  را  روایت‌ کرده  است‌).

امّا  زمانی‌ کـه  دلهـا  از  مـهر  می‌خشکند،  دیگر  تاب  نگهداری  این  پیوند  را  ندارند،  و  در  چشۀ  جانها  و  دلهای  شوهر  و  همسر  آب  محبّتی  نمی‌ماند که  بتواند  حیات  آفرین  باشد  و  درخت  زندگی  با  آن  پابرجا  و گشن  بماند.

در  اینجا  جدائـی  بهتر  است‌.  آخر  اسلام  شوهران  و  پسران  را  با  زنجیرها  و  ریسمانها  نگاه  نمی‌دارد،  و  با  قیدها  و  غلها  آنان  را  وبال ‌گردن  همدیگر  نـمی‌نماید.  بلکه  اسلام  شوهران  و  همسران  را  با  دوستی  و  مهربانی  و  مودّت  و  مرحمت‌،  یا  این‌ که  با  تکلیف  و وظیفه‌،  و  نیکو‌کاری  و  نیک  رفتاری‌،  آنان  را  در  پـیش  یکدیگر  نگاه  می‌دارد.  زمانی ‌کار  بدینجا کشید  و  موقعیّت  بگونه‌ای  ناجور  و  ناگوار گردید که  هیحیک  از  ایـن  وسائل  دلهای  گریزان  از  همدیگر  را  چاره‌جوئی  نکرد،  اسلام  به  دلها  فرمان  نمی‌دهد که  با  یکدیگر  در  زندان  کراهیت  و گریز  بمانید،  یا  در  ظاهر  بپیوندید  و  بسازید،  و  در  باطن  بگسلید  و  دوری‌ کنید!

(وَإِن یَتَفَرَّقَا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِّن سَعَتِهِ وَکَانَ اللّهُ وَاسِعاً حَکِیماً)(130)

و  اگر  (‌راهی  برای  صلح  و  سازش  نیافتند  و  جز  نفرت  نیفزودند  و  کار  بدانجا  رسید  کـه‌)  از  هـم  جدا  شـوند،  خــداونـد  هـر  یک  از  آنـان  را  بـا  فضل  فـراوان  و  لطف  گستردۀ  خود  بی‌نیاز  می‌کند  (‌و  بدین  شوهری  بـهتر  از  شوهر  نخستین‌،  و  بدان  همسری  بهتر  از  همسر  پیشـن  عطاء  می‌کند)  و  خداوند  دارای  فضل  و  رحمت  فراوان  (‌در  حـقّ  بندگان  است  و  کـارهای  ایشـان  را  از  روی  حکمت  می‏‎گرداند.  چرا  که‌)  حکیم  است‌.

خداوند  به  هر  یک  از  شوهر  و  همسر  وعده  می‌دهد که  با  لطف  و فضل  خود  آنان  را بی‌نیاز می‌سازد،  و به  هر یک  از  خزانۀ  غیب  آن  رساند که  خود  داند.  خدا  دارای  نعمت  فراخ  و گسترده  است  و  بندگان  را  در  بر  می‏‎گیرد.  به  هر  یک  از  آنان  آن  اندازه ‌که  مصلحت  بیند  و  حکمت  و  علم  او  صلاح  داند،  می‌دهد  و  می‌رساند.

بررسی  ایـن  برنامه،  در  آن  حال‌ که  مـی‌پردازد  به  چاره‌سازی  احسـاسات  دلهـا  و  درونـها،  و  نهانیها  و  پنهانیهای  سـرشتها،  و  اوضاع  زندگی  بطور کلّی  و  بدانگونه‌که  هست  ...  مایۀ  شگفت  بی‏پایان  می‏‎گردد.  پژوهش  این  برنامه،  روشن  می‌سازد کـه  مردمان  چه  اندازه  با  این  برنامۀ  آسمانی  ناآشنا  هستند  و  چه  اندازه  بی‏خبر  از  این  برنامۀ  سهل  و  ساده‌ای  هستند که  برای  انسانها  فراهم  آمده  است  و گذاشته  شده  است‌.  برنامه‌ای  است‌ که  مـردمان  را  هماهنگ  با  فطرتشان  و  برابر  استعدادشان‌،  گام  به  گام  از  نشـیب  فرودین  حرکت  می‌دهد،  و  در  فراز  مسیر  بدین  راه  می‏‎برد،  و  به  قلّۀ  سربفلک  کشـیده  مـی‌رساند.  ایـن  برنامه،  حرکت  از  مرتبه‌ای  به  مرتبۀ  والاتری‌،  و  از  بلندائی  به  بلندای  دیگری  را  از  مردمان  نمی‌خواهد  مگر  این‌ که  بر  تاری  از  تارهای  ساز  فطرتشان‌،  آهنگی  برایشان  می‌نوازد  و  نوائی  زمزمه  می‌کند که  آنان  را  حال  و  هوائی  و  شوق  و  شوری  دیگر  می‏بخشد،  و  بخشی  از  استعدادات  خفتۀ  ایشان  را  بیدار  می‌کند  و  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد،  و  ریشه‌ای  از  درخت  هستی  آنان  را  به  جنب  و  جو‌ش  می‌اندازد  و کم  کم  از  نهانگاه  درون  به  تماشاگه  بیرون  سر  بر  می آورد.  آن‌گاه  پس  از  همۀ  اینها  ایشان  را  به  جائی  و  چیزی  می‌رساند که  هیچ  برنامۀ  دیگری  آنان  را  به  چنین  جائی  و  چیزی  نمی‌رساند  ...  این  برنامه  هرگز از  نظر  بدور  نمی‌دارد که  با  موجودی  سر  و کار  دارد کـه  ایدئالیسم  رئالیسم‌،  یعنی  آرمان‌گرای  واقع  بین  است‌،  یا  به  عبارت  دیگر:  رئالیسم  ایدئالیسم‌،  یعنی  واقـع بین  آرمان‌گرا  است  ...  این  هم  سیمای  اصل  هستی  ایـن  موجود  منحصر  به  فرد  است‌.  به  دیگر  سخن‌:  رونوشت  برابر  اصل  است‌.

*

از  آنجا که  این  احکامی ‌که  ویژۀ  تنظیم  زندگی  خانوادگی  است‌،  بندها  و  تکّه‌هائی  از  برنامۀ  ربّانی  خاصّ  تـنظیم  زندگی  بطور کلّی  است‌،  و چون  این  برنامه  هم  بندها و  تکّه‌هائی  از  قانون  هستی  است‌،  قانونی ‌که  خداوند  آن  را  برای  سراسر  هستی  خواسته  است  و  اراده  فرموده  است‌،  بناچار  چنین  قانونی  با  سرشت  خدادادی‌ کیهان‌،  و  با  سرشت  خدادادی  انسان  سازگار  است‌،  انسـانی  کـه  در  گوشه‌ای  از  جهان  زیست  می کند  ...  از  آنجا که  این  امر،  حقیقت  ژرفی  در  این  برنامۀ  فراگیر  بزرگ  است‌،  در  روند  سوره‌،  پس  از  بیان  احکام  خاصّ  تنظیم  خانواده‌،  چیزی  ذکر  می‌شود که  مسأله  را  پیوند  می‌دهد  با  نـظام  کلّ ‌کیهان‌،  و  با  سلطه  و  فرمانروائی  یزدان  با  سـراسر  جهان،  و  با  مالکیّت  خداوند  سبحان  بر  همۀ ‌گسترۀ  فراخ  جهان،  و  با  وحدت  سفارشی‌ که  یزدان  جـهان  آن  را  در  همۀ ‌کتابهای  آسمانی  به  مردمان  سفارش  فرموده  است‌،  و  بالأخره  پیوند  پیدا  می‌کند  با  سزا  و  جزای  هـم  ایـن  جهان  و  هم  آن  جهان  ...  اینها  قواعد  و  ارکانی  است‌ که  این  برنامه  بطور کلّی  بر  آنها  اسـتوار  است‌،  قواعد  و  ارکان  حقّ  و  عدل  و  تقوا  نام‌:

(وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَلَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَإِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللّهَ وَإِن تَکْفُرُواْ فَإِنَّ لِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ غَنِیّاً حَمِیداً (131) وَلِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَفَى بِاللّهِ وَکِیلاً (132) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَیَأْتِ بِآخَرِینَ وَکَانَ اللّهُ عَلَى ذَلِکَ قَدِیراً (133) مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً بَصِیراً) (134)

آنچه  در آسمانها  و  آنچه  در  زمین  است  از  آن  خدا  است‌.  و  ما  (‌که  خالق  همۀ  جهان  و  صـاحب  قدرت  مطلق  در  آنیم‌)  به  کسانی  که  پیش  از  شما  بدیشان  کتاب  (‌آسمانی‌)  داده‌ایم  توصیه  نموده‌ایم  و  بـه  شـما  (‌نـیز  ای  مـؤمنان‌)  سفارش  می‌کنیم  که  از  (‌خشـم‌)  خدا  بپرهیزید،  و  اگر  (‌نــافرمانی  کـردید  و)  کـفر  ورزیـدید  (‌زیـانی  بـه  خدا  نمی‌رسانید.  حـرا)  که  آنچه  در آسمانها  و  زمین  است  از  آن  او است  و بی  نیاز (‌از  عبادت  بندگان  و)  شـایستۀ  ستایش  است‌.  و  آنچه  در آسمانها  و آنچه  در  زمین  است  از  آن  خدا  است‌،  و  خدا  برای  نگهبانی  و  نگهداری  (‌آنـها)  کافی  است‌.  ای  مردمان‌،  اگر  خدا  بخواهد  شما  را  از  میان  می‌برد  و می‌میراند  و افراد  دیگری  را  به  میان‌ می‌آورد  (‌و  به  جای  شما  می‌نشاند)  و  او  بر  ایـن  کار  بس  توانـا  است‌.  کسی  که  در  بی  مزد  دنیا  باشد  (‌و  تنها  در  اندیشۀ  نعمتهای  این  جهان  فانی  بوده  و  آخرت  را  فراموش  کند  در  اشتباه  است‌.  بلکه  شخص  عاقل  باید  دنیا  و  آخرت  را  با  هم  بطلبد)  چرا  که  پاداش  دنیا  و  آخرت  در نزد  خدا  است  (‌و  باید  خواهان  هر  دو  جهان  از  خداوند  منّان  شد)  و  خداوند  شنوای  (‌اقوال  بندگان  و)  بینای  (‌اعمال  ایشان‌)  است‌.

در  قرآن  پیرو  احکام‌،  و  پیرو  اوامر  و  نواهی‌،  اغلب  با  چنین  مفاهیـی‌ آورده  شده  ا‌ست‌: (‌از آن  خدا  ا‌ست  آنچه  در  آسمانها  و  زمین  است‌).  یا  (‌مالکیّت  آسمانها  و  زمین  متعلّق  به  یزدان  است‌)  ...  این  بدان  خاطر  است‌ که  در  حقیقت  این  دو کار  لازم  و  ملزوم  یکدیگرند.  مـالک  همان‌ کسی  است‌ که  صاحب  سلطه  و  قدرت  در  ملک  خود  باشد.  پیدا  است‌ که  دارای  حـقّ  قانونگذاری  در  ملک  نیز  می باشد.  تنها  یزدان  مالک ‌کلّ  جهان  است‌،  لذا  فقط  او صــاحب  سـلطه  و  قـدرتی  است ‌کـه  حقّ  قانونگذاری  برای  مردمان  را  دارد.  زیـرا  ایـن  دو کـار  لازم  و  ملزوم  یکدیگرند.

در  اینجا  خدا  همۀ  کسانی  را  که‌ کتابی  برایشان  نازل  فرموده  است‌،  آشکارا  به  پرهیزگاری  سفارش  مـی‌کند.  سفارش  به  پرهیزگاری‌،  بعد  از  مشخّص  سـاختن ‌کسـی  قرار گرفته  است‌ که  مالکیّت  آسمان  و  زمین  از آن  او  است‌،  و  مشخّص  ساختن‌ کسی ‌که  حقّ  دارد  در ملک  خود  سفارش‌ کند:

(وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَلَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَإِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللّهَ ).

آنچه  در آسمانها  و آنچه  در  زمین  است  از آن  خدا  است‌.  و  ما  (‌که  خالق  همۀ  جهان  و  صاحب  قدرت  مـطلق  در  آنیم‌)  به  کسانی  که  پیش  از شما  بدیشان  کتاب  (‌آسمانی‌)  داده‌ایم  توصیه  نموده‌ایم  و  بـه  شما  (‌نـیز  ای  مـؤمنان‌)  سفارش  می‌کنیم  که  از  (‌خشم‌)  خدا  بپرهیزید.

آن‌ کسی‌ که  صـاحب  سلطۀ  حـقیقی  است‌،  باید  از  او  ترسید  و  هراسید.  پرهیزگاری  از  خشم  و  عذاب  خـدا،  ضامن  اصلاح  دلها،  و  موجب  حرص  و  ولع  دلها  بر  رعایت  برنامۀ  خدا  در  همۀ  حزئیّات  می‏‎گردد.

همچنین  به‌ کافران  می‌گو‌ید  و  حالی  می‌کند که  در  ملک  و  مملکت  خدا،  چه  اندازه  مرتبه  و  مقام  ایشان  ناچیز،  و  کار  و  بارشان  حقیر  است‌.  و  این  خدا  است ‌که  می‌تواند  آنان  را  بمیراند،  و  دیگران  را  بر  جای  ایشان  بنشاند:

(وَإِن تَکْفُرُواْ فَإِنَّ لِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ غَنِیّاً حَمِیداً (131) وَلِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَفَى بِاللّهِ وَکِیلاً (132) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَیَأْتِ بِآخَرِینَ وَکَانَ اللّهُ عَلَى ذَلِکَ قَدِیراً) (133)

اگر  (‌نافرمانی  کردید  و)  کفر  ورزیدید  (‌زیانی  به  خدا  نمی‌رسانید.  چرا)  که  آنچه  در آسمانها  و  زمین  است  از  آن  او است‌ و بی  نیاز (‌از  عبادت  بندگان  و)  شایستۀ  ستایش  است‌.  و آنچه  در  آسمانها  و آنچه  در  زمین  است  از آن  خدا  است‌،  و  خدا  برای  نگهبانی  و  نگهداری  (‌آنـها)  کافی  است‌.  ای  مردمان‌،  اگر  خدا  بخواهد  شما  را  از  میان  می‌برد  و می‌میراند  و  افراد  دیگری  را  به  میان  مـی‌آورد  (‌و  به  جای  شما  می‌نشاند)  و  او  بر  ایـن  کـار  بس  توانـا  است‌.

یزدان  سبحان،  وقتی‌ که  به  مردمان  دستور  مـی‌دهد که  ‌تقوا  پیشه ‌کنند  و  پرهیزگاری  نـمایند، اگر  سفا‌رش  را  نشنوند  و کفر  ورزند،‌ کمترین  سودی  یا کمترین  زیانی به  خدا  نـمی‌رسانند. کفر کـافران  چیزی  از  مـلک  و  مملکت  یزدان  نمی‌کاهد.  (چرا  که  از  آن  خدا  است  آنچه  در  آسمـانها  و  زمین )‌.  او  می‌تواند  ایشان  را  از  میان  بردارد  و  نابودشان‌ گرداند،  و  مردمان  دیگری  را  بر  سرکار  آورد  و  جایگزین  ایشان ‌گـرداند.  یـزدان ‌که  بدیشان  دستور  می‌دهد،  راه  تـقوا  در  پـیش ‌گـیرند  و  برهیزگاری‌ کنند،  به  صلاح  ایشان‌،  و  به  صـلاح  حال  ایشان  است‌.

اسلام  به  همان  اندازه ‌که ‌کرامت  و  حرمت  انسان  را  مقرّر  می‌دارد،  و  انسان  را  برتر  از  سایر  مـوجودات  زمـین  بشمار  می‌آورد  و  بدو  صدرنشینی  می‌دهد،  به  همـان  اندازه  هم  پستی  و  حقارت  مردمان  در  پیشگاه  یزدان  را  به  تصویر  می‌کشد،  وقتی ‌که  آنان‌کفر ورزند،  و  سرکشی  کنند،  و  فخر  فروشی  نمایند  و  جبروت  و  عظمت  برای  خود  قائل  شوند،  و  بناحقّ  ادّعای  ویژگیهای  الوهیّت  و  خداوندگاری  داشته  باشند...  د‌ر  جهان‌بینی  اسلامی‌،  هم  این  احترام  و کرامت  انسان  در  نـظر  است‌،  و  هم  ایـن  پستی  و  حقارت  انسان  ...  در  حقیقت  هم  این  چنین  است‌:  در  پیشگاه  خدا،  مؤمنان  راستین  محترم  و  عزیزند،  و  کافران  ملحد  حقیر  و  ناچیزند.

این  پیرو  با  رهنمود  دلهائی  پایان  می‌یابد که  آزمندند  و  تنها  دلباختۀ  دنیا  هستند.  رهنمود  چنین  دلهای  آزور  و  شیفتۀ  جهان‌،  به  این ‌که  فضل  خدای  را  بجو‌یند که  فراخ‌تر  از  جهان  و  بالاتر  از  هر  چیزی  است ‌که  در  آن  است‌.  در  پیشگاه  یزدان  پاداش  این  جهان  و  آن  جهان  است‌.  آنان  که  همّت  خود  را  تنها  متوجّه  دنیا  می‌کـند،  و  تنها  و  تنها  به  دنبال  این  جهانند،  می‌توانند  چشم  به  فراسوی  ایـن  دنیا  بدوزند،  و  آرزومند  خیر  و  صلاح  هر دو  جهان  باشند  و  سعادت  هر  دو  سرای  را  بجویند:

(مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً بَصِیراً) (134)

کسـی  که  در  پی  مـزد  دنـیا  بـاشد  (‌و  تنها  در  انـدیشۀ  نعمتهای  این  جهان  فانی  بوده  و آخرت  را  فراموش  کند  در  اشتباه  است‌.  بلکه  شخص  عاقل  باید  دنیا  و  آخرت  را  با  هم  بطلبد)  چرا  که  پاداش  دنیا  و  آخـرت  در  نزد  خدا  است  (‌و  باید  خواهان  هر  دو  جهان  از  خداوند  منّان  شد)  و  خداوند  شنوای  (‌اقوال  بندگان  و)  بینای  (‌اعمال  ایشان‌)  است‌.

واقعاً  نادانی  و  دون  همّتی  است‌ که  انسان  بتواند  چشم  به  دنیا  و  آخرت  بدوزد  و  هر  دو  را  با  هم  بدست  آورد،  و  پاداش ‌این  جهان  و آن  حهان  را رویـهم  نصیب  خود  گرداند  -  این  هم  چیزی  است ‌که  برنامۀ ‌کامل  و  آرمان  گرای  واقع  بین  اسلامی  آن  را  تضمین  می‌کند  -  امّا  تنها  به  دنیا  بسنده ‌کند  و غم ‌و  هم‌ّ خود  را  صرف  آن  سازد،  و  همسان  حیوانات  و  چهارپایان  و  حشرات  زندگی‌ کند.  در  حالی ‌که  بتواند  همچون  انسان  زندگی ‌کند: ‌گامی ‌که  بر  زمین  برداشته  شود،  و  روحی که  در  آسمـان  پرواز کند.  وجودی‌ که  برابر  قوانین  این‌ کرۀ  زمین  بجنبد،  و  در  همان  وقت  بتواند  با  جهان  بالا  و  دنیای  فرشتگان  بسر  برد!  در  پایان  باید  گفت‌:  این  پیروهای ‌گوناگون‌،  همان  گونه  که  دالّ  بر  پیوند  استوار  میان  احکام  جزئی  قانون  خدا،  و  میان  برنامۀ ‌کلّی  زندگی  است‌،  در  عین  حـال  دالّ  بر  اهمّیّت ‌کار  و  امور  خانوادگی  و  عظمت  مقام  خانواده  در  اسلام  است‌.  تا  آنجا  خانواده  از  دیدگاه  اسلام  ارزشمند  و  والا  است ‌که  خانواده  ارتباط  داده  می‌شود  به  چنین  کارهای  بزرگی،  و  پیرو  آن  هـم  سفارش  به  تقوا  و  پرهیزگاری  در  همۀ  ادیـان  است‌،  و  اگر  چنین  نکـنند  خداوند  میتواند  چنین  مـردمانی  را  از  میان  ببرد  و  بمیراند،  و  جز  آنان  را  بیاورد  و  جایگزین  ایشان‌ گرداند.  کسانی  را  بر  سر کار  آورد که  از  سفارش  خدا  پـیروی  کنند  و  قانون  یزدان  را  اجراء  و  پیاده  نمایند  ...  این  چنین  پیروی  بس  بزرگ  و سترگ  است‌.  ضمناً  دالّ  بر  این  هم  می‌باشد که‌ کار  و  امور  و  شأن  و  مقام  خـانواده  بر‌ابـر  معیار  خدا،  و  در  برنامه‌ای‌ کـه  یـزدان  برای  زنـدگی  مــردمان  تـدارک  دید‌ه  است‌،  ارج  و  بهای  عـظیمی  دارد.

---

^[1] مراجعه  شود  به  کتاب‌:  (‌هـذا  الدیـن‌)  هـمچنین  (فــی  ظلال  القـرآن‌)  تفسیر  سورۀ  (‌عبس‌)  جزء  سی‌ام‌.