تفسیر سوره‌ی احزاب آیه‌‌ی 27-9

سوره‌ی احزاب آیه‌‌ی 27-9

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَجُنُوداً لَّمْ تَرَوْهَا وَکَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیراً (9) إِذْ جَاؤُوکُم مِّن فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنکُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10) هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِیداً (11) وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (12) وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ یَا أَهْلَ یَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَیَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِّنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً (13) وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَیْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا یَسِیراً (14) وَلَقَدْ کَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لَا یُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَکَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولاً (15)‏ قُل لَّن یَنفَعَکُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذاً لَّا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلاً (16) قُلْ مَن ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرَادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَلَا یَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً (17) قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنکُمْ وَالْقَائِلِینَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنَا وَلَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلاً (18) أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَیْرِ أُوْلَئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً (19) یَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ یَذْهَبُوا وَإِن یَأْتِ الْأَحْزَابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ یَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِکُمْ وَلَوْ کَانُوا فِیکُم مَّا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِیلاً (20) لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً (21) وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً (22)‏ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً (23) لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ إِن شَاء أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (24) وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنَالُوا خَیْراً وَکَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ وَکَانَ اللَّهُ قَوِیّاً عَزِیزاً (25) وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقاً (26) وَأَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَدِیَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضاً لَّمْ تَطَؤُوهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

درگیر  و  دار  زندگی  و  در کشاکش  حوادث‌،  شـخصیّت  مسلمان  ساخته  می‌شد.  روز  به  روز  و  رخدادی  در  پی  رخدادی‌،  این  شخصیّت  پخته  می‌گردید  و  رشد  و  نـموّ  پیدا  می‌کرد. گروه  مسلمانان  از  همچون  شخصیّتهایی  تشکیل  می‌گردید  و  با  ارکان  و  اصول  ویژۀ  خود،  و  بـا  ارزشها  و  معیارهای  خاصّ  خویش‌،  و  با  قالب  و  سیمای  ممتاز  و  جدا  از  سائر گروه‌ها  ظهور  پیدا  می‌کرد  و  پای  به  عرصۀ  وجود  می‌نهاد.

حوادث  با گروه  مسلمانان  سختگیری  می‌کرد  و  بر  ایشان  سخت  می‌تاخت  تا  بدانجا که  گاهی  به  درجۀ  فتنه‌،  یعنی  ذوب  کردن  می‌رسید،  بسان  ذوب  کردن  طلا که  غـل  و  غش  را  از  عنصر  اصلی  جدا  می‌کند  و  سـره  می‌نماید.  همین ‌گونه  هم  حوادث  مسلمانان  را  در  بـوتۀ  آزمـایش  گداخته  می‌کرد  و  حقائق  درونها  و گوهرهای  آنها  را  جدا  می‌ساخت  و  خس  و  خاشاک  را کنار  می‌انداخت‌،  و  دیگر  آمیزه‌ای  نمی‌ماند  تا  ارزش  آن  مجهول  و  ناپیدا  بماند.  قرآن  مجید  نازل  می‌گردید  در گیر  و  دار  آزمونها  و  آزمایشها  و  یا  پس  از  پایان ‌گرفتن  آنها.  حوادث  را  بـه  تصویر  می‌کشید،  و  پرتوهائی  بر  پیچ  و  خمها  و گوشه  و  کــنارها  مـی‌انـداخت‌،  بـدین  وسـیله  مـوضعگیریها  و  موقعیّتها  و  اندیشه‌ها  و  احساسها  و  نیّتها  و  دلها  و  درونها  پدیدار  و  نمودار  می‌گردید.  سپس  دلها  را  که  در  پـرتو  نور  جلوه‌گر  می‌آمدند  و  لخت  و  عریان  از  هر گونه  جامه  و  پرده‌ای  آشکار  می‌گردیدند،  مخاطب  قرار  می‌داد،  و  جایگاه‌های  متأثّر  شدن  و  پـاسخ ‌گفتن  را  می‌پسود  و  لمس  مـی‌نمود،  و  روز  به  روز،  و  رخدادی  پس  از  رخدادی  ان  دلها  را  تربیت  می‌کرد،  و  تأثـیرپذیریها  و  پاسخگوبیهای  آنها  را  برابر  برنامه‌ای  کـه  مـی‌خو‌است  نظم  و  ترتیب  می‌داد.

مسلمانان  بدین  قرآن  واگذار  و  رها  نگشته‌اند  تا  اوامر  و  نواهی  و  مقرّرات  و  قوانین  و  رهنمودها  و  رهنمونها  را  یکجا  برایشان  نـازل  کـند  و  بیاورد.  بـلکه  خـداونـد  مسلمانان  را  با  تجربه‌ها  و  آزمایشها  و  بلاها  و  مصیبتها  گرفتار  می‌کند  و  امتحان  می‌نماید.  خدای  بزرگوار  می‌دانسته  است  که  این  آفریدۀ  بشری‌،  ساختار  سـالمی  پیدا  نمی‌کند،  و  چنان ‌که  باید  ساخته  نمی‌شود،  و  به ‌گونۀ  صحیح  و  درستی  پخته  و  رسیده  نمی‌گردد‌،  و  بر  راستای  برنامه‌ای  راست  و  روان  نمی‌ایستد،  مگر  با  آن  نوع  از  تربیت  تجربی  عملی‌ای‌ که  در گیر  و  دار  زنـدگی  و  در  کشاکش  حوادث  در  میان  دلها  به ‌کند  و کاو  می‌پردازد،  و  در  داخل  اعصاب  به  نقش  و  نگار  می‌نشیند،  و  از  جانها  چیزهائی  می‌گیرد  و  به  جانها  چیزهائی  می‌دهد  .  .  .  قرآن  نازل  می‌گردید  تا  برای  این  جـانها  پــرده  از  حقیقت  و  معنی  چیزی  بردارد که  رخ  می‌داد،  و  این  دلها  را  رهنمود  و  رهنمون  گرداند،  دلهائی  که  در  آتش  بـوتۀ  آزمـایش  ذوب  می‌گردیدند،  و  با  گرمی  آزمون،  داغ  و  تـافته  می‌شدند،  و  شایان  راه‌،  و  آمادۀ  ساختن  می‌گردیدند!  ایـن  دوره  واقـعاً  دورۀ  شگـفتی  است‌،  دوره‌ای  که  مســـلمانان  آن  را  در  قـید  حـیات  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  می‌گذراندند،  و  دورۀ  تماس  آسمان  با  زمبن  بود.  آسمان  مستقیماً  و  آشکارا  با  زمـین  تماس  مـی‌گرفت‌،  و  ایـن  تماس  در  حوادث  و  رخدادهـا  و  در  واژه‌هـا  و  جـمله‌ها  جلوه‌گر  می‌آمد.  این  دوره‌،  زمانی  بود  که  هر  مسلمانی  که  به  شب  می‌رسید  احساس  مـی‌کرد کـه  چشم  خـدا  حـرکات  او  را  می‌پاید،  و گوش  خدا  سخنان  او  را  می‌شنود،  و  هر  وا‌ژه  و  هر  حرکت  او،  و  بلکه  هر  اندیشه  و  هر  نیّت  او،  بامدادان  برای  مردمان  روشن  و  آشکـار  می‌گردد،  و  قرآن  دربارۀ  او  بر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نـازل  می‌گردد  و  از  او  سخن  می‌گوید.  این  دوره‌،  زمانی  بود  که  هر  مسلمانی  رابطۀ  مستقیم  خود  را  با  پروردگار  خود  احساس  می‌کرد.  هر گاه‌ کار  مهمّی  برای  او  پیش  می‌آمد،  یا  مشکلی ‌گریبانگیرش  می‌گردید،  انتظار  می‌کشید  که  درهای  آسمان  فردا  یا  پس  فـردا  گشـوده  شود  و  حلّ  مشکل  او  از  آن  د‌رها  نازل‌ گردد،  و  فـتوائی  دربارۀ  کارش‌،  و  دا‌وری  و  قضاوتی  راجع  بدو  ا‌ز  آسـمان  در  رسد.  این  دوره‌،  زمانی  بود که  یزدان  سبحان  بـا  همۀ  جلالت  و  عظمت  خود  شخصاً  می‌فرمود:  ای  فلانی‌!  تو  خودت  چنان‌ گفتی‌،  و  چنان‌ کردی‌،  و  چنین  به  دل  راه  دادی‌،  و  چنین  اعلام  و  اعلان  داشتی‌.  این  گونه  باش،  و  آن ‌گونه  مباش  .  .  .  وای‌!  چه  کار  هراسناک  و  شگـفتی  است‌!  وای‌!  چه  اندازه  ترسناک  و  شگرف  است‌ که  خدا  خطاب  مشخّص  خود  را  متوجّه  فرد  مشخّصی  فرماید  .  .  .  آن  فرد،  و  هر که  بر  روی  این  زمین  است‌،  و  هر چه  در  ا‌ین  زمین  است‌،  و  سراسر  این  زمین‌،  ذرّۀ ‌کوچکی  در  ملک  و  مملکت  بزرگ  خدای  سترگ  است‌!

واقعاً  دورۀ  عجیبی  بود.  هر کس  امروز  آن  دورۀ  عجیب  را  ورانداز کند،  و  رخدادها  و  موقعیّتهای  آن  را  به  تصور  درآورد،  او  هرگز  نمی‌تواند  بفهمد  آن  دوره  چگو‌نه  بوده  است‌،  دوره‌ای  فـراتـر  از  هر  خیالی  و  برتر  از  هر  اندیشه‌ای  است‌!

و لیکن  یـزدان  مـنّان  مسـلمانان  را  بدین  ا‌حسـاسها  و  ادراکها  وانگذاشته  است  تا  تنها  و  تنها  این  احساسها  و  ادراکها  مسلمانان  را  تربیت ‌کند،  و  شخصیّت  اسلامی  ایشان  را  پخته  و  آماده  سـازد.  بلکه  مسـلمانان  را  با  تجربه‌های  عملی  و  واقعی‌،  و  با  آزمایشها  و  آزمونهائی  رویاروی  و  درگیر  ساخته  است ‌که  چیزهائی  را  از  ایشان  می‌گرفته  ا‌ست  و  چیزهائی  را  بدیشان  می‌داده  است‌،  و  همۀ  این ‌کارها  و  بده  و  بستانها  حکمت  و  فلسفه‌ای  داشته  است‌ که  خود  از  آنها  آگاه  است  و  بس .  او  بهتر  از  هـر  کسی  با کسی  و کسـانی  آشـنا  است‌ که  او  و  آنـان  را  آفریده  است‌،  و  او  بسیار  دقیق  و  بسیار  آگاه  است‌.  این  فلسفه  و  حکمت  سزاوار  است  بسی  در  جلو  آن  بایستیم  و  به  درک  و  فهم  آن  بپردازیم  و  راجـع  بدان  بیندیشیم  و  به  تـفکّر  بنشینیم.  حوادث  زندگی  و  آزمایشها  و  آزمونهای  آن  را  در  پرتو  عقل  و  ادراک  و  تدبیر  و  تفکّر  ورانداز کنیم  و  وارسی  نمائیم‌.

*

این  بند  از  سورۀ  احزاب  به  شرح  و  بسط  حادثه‌ای  از  حوادث  بزرگی  می‌پردازد که  در  تاریخ  دعوت  اسلامی  پیش  آمده‌اند،  و  در  تاریخ‌ گروه  مسلمانان  روی  داده‌اند.  این  بند  موقعیّتی  از  موقعیّتهای  سخت  امتحان  را  ترسیم  می‌کند که  جنگ  احزاب  است  و  در  سال  چهارم  یا  پنجم  هجری  درگرفته  است‌،  و  برای  امتحان  این‌ گروه  نوپا،  و  برای  امتحان  همۀ  مـعیارها  و  ارزشـها  و  انگاره ها  و  اندیشه‌های  ایشان  بوده  است‌.  اگر  دربارۀ  ایـن  نصّ  قرآنی  بیندیشیم  و  پژوهش‌ کنیم‌،  و  شیوۀ  عرضه‌ کـردن  این  نصّ  را  پـیش  چشم  داریـم‌،  و  اسلوب  آن  را  در  توصیف  و  تعقیب  و  ایستادن  آن  در  برابر  برخی  از  صحنه‌ها،  حادثه‌ها،  حرکتها،  خاطره‌ها،  اندیشه‌ها،  و  جلوه‌گر  ساختن  معیارها  و  ارزشـها،  و  آشکـار  نـمودن  قانونها  و  سنّتها  بنگریم،  از  همۀ  اینها  متوجّه  می‌شویم  و  می‌فهمیم‌ که  خدا  چگونه  این  ملّت  را  با  حوادث  و  القرآن  در  یک  زمان  تربیت  می‌کرده  است‌.

برای  این‌ که  شیوۀ  ویـژۀ  قـرآن  را  در  عـرضه ‌کـردن  و  رهنمود  نمودن  درک  و  فهم‌ کنیم‌،  لازم  ا‌ست  پـیش  از  شروع  به  شرح  و  بسط  نصّ  قرآنی‌،  روایت  حادثه  را  با  اختصار  مناسبی  بیان  داریم  بدان ‌گونه ‌که  د‌ر کتابهای  سیره  و  تاریخ  زندگانی  پـغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمـده  است‌،  تا  فرق  بیان  حوادث  و  وقائع  از  سوی  یزدان  سبحان،  و  بیان  حوادث  و  وقائع  از  سوی  مردمان‌،  پدیدار  آید.

از  محمّد  پسر  اسحاق  روایت  شده  است‌ که  با  اسنادی‌ که  داشته  است  دربارۀ ‌گروه  نخستین  مسلمانان‌ گفته  است‌:  از  جمله  چیزهائی‌ که  دربارۀ  جنگ  خندق  آمده  است  این  است  که‌:  گروهی  ار  یهودیان‌،  از  قبیل‌:  سلام  پسر  أبیّ  حقیق  نضری،  حیی  پسر  أخطب  نضری‌، ‌کنانه  پسر  ابیّ  حقیق  نصری،  هوذه  پسر  قیس  وائلی‌،  ابوعمّار  وائـلی‌،  همراه  گروهی  از  بنی‌نضیر،  و  جماعتی  از  بنی‌وائل‌،  گروه‌ها  و دسته‌های  احزاب  را  بر  ضدّ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  گردآوری  و  متّحد کردند.  اینان  به  نزد  طائفۀ  قریش  در  مکّه  رفتند،  و  ایشان  را  به  جنگ  پـیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دعوت ‌کردند  و گفتند:  ما  با  شما  خواهیم  بود  تا  او  را  ریشه‌کن  و  نابود  می‌گردانیم‌.  قریش  بدیشان‌ گفتند:  ای  گروه  یهودیان‌،  شما  اهل ‌کتاب  پیشین  هستید  و  از  چیزی  که  ما  با  محمّد  بر  سر  آن  اختلاف  داریم  علم  و آگاهی  دارید،  آیا  آئین  مـا  بهتر  است  یا  آئین  او؟  یهودیان  بدیشان  پاسخ  دادند  و گفتند:  آئین  شما  بهتر  از  آئین  او  است‌،  و  شما  حقّ‌تر  از  او  هستید.  یـزدان  بزرگوار  دربارۀ  این‌ گروه  از  یهودیان  در  قرآن  چنین  نازل  فرموده است:

(ألم تر إلى الذین أوتوا نصیبا من الکتاب یؤمنون بالجبت والطاغوت , ویقولون للذین کفروا:هؤلاء أهدى من الذین آمنوا سبیلا).

آیا  در  شگفت  نیستی  از  کسـانی  که  بـهره‌ای  از  (‌دانش‌)  کتاب  (‌آسمانی‌)  بدیشان  رسیده  است  (‌چگونه  خویشتن  را  از  هدایت  کتاب‌های  یزدان  و  راهنمائی  خـرد  و  فطرت  و  ندای  وجدان  به  دور  داشـته‌انـد  و)  بـه  بـتان  و  شـیطان  ایمان  می‌آورند  (‌و  به  دنبال  اوهام  و  حرافات  راه  می‌افتند  و  به  پرستش  معبودهای  باطل  مـی‌پردازند)  و  دربـارۀ  کــافران  (‌قـریش‌)  می‏‎گویند  که  اینان  از  مسـلمانانی  برحقّ‌تر  و  راه  یافته‌ترند  (‌که  اسلام  را  قبول  و  مـحمّد  را  به  پیشوائی  پذیرفته‌اند!)‌.(‌نساء/51) 

تا  می‌رسد  به  این  فرمودۀ  خدا:

(أم یحسدون الناس على ما آتاهم الله من فضله ; فقد آتینا آل إبراهیم الکتاب والحکمة وآتیناهم ملکا عظیما . فمنهم من آمن به ومنهم من صد عنه وکفى بجهنم سعیرا).

آیا  آنان  بر  چیزی  حسـد  مـی‌برند  کـه  خداونـد  از  روی  فضل  و  رحمت  خود  (‌بـا  برانگیختن  مـحمّد)  بـه  مـردم  (‌عرب‌)  داده  است‌؟  ما  که  به  آل  ابراهیـم  (‌که  ابراهیم  نیای  شـما  و  ایشــان  است‌)  کتاب  (‌آسمانی‌)  و  پـیغمبری  و  پـادشاهی  عظیمی  دادیـم‌.  (‌مـانند:  سلطنت  یـوسف  در  مصر،  و  شاهی  داوود  و  سلیمان  در شام‌)‌.  ولی  جمعی  از  آنان  که  (‌ابراهیم  و  آل  ابراهیم  در  میانشان  مبعوث  شده  بودند)  به  کتاب  (‌آسمانی  منزل  بر  خود)  ایمان  آوردند،  و  در  مـیانشـان  کســانی  بـودند  کـه  دیگران  را  از  کـتاب  آسـمانی  بـازداشـته‌انـد  و  خود  نـیز  از  آن  رویگردان  شده‌اند،  آتش  فروزان  و  زبانه‌کشان  دوزخ  (‌برای  چنین  افراد  روگردان  و  بازدارنده‌)  بسنده  است‌.(‌نساء/54و55) 

وقتی ‌که  این  سخنان  را  به  قـریشیان ‌گـفتند،  قـریشیان  شادمان  گردیدند  و  آمادۀ  پذیرش  چیزی  شدند  که  یهودیان  ایشان  را  بدان  فراخواندند که  جنگ  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بود،  و  با  همدیگر  عهد  و  پیمان  بر  سـر  آن  بستند.  آن‌ گاه  آن‌ گروه  از  یهودیان  از  مکّه  بیرون  آمدند  و  به  پیش  قبیله  غطفان  رفتند که  از  نـژاد  قـیس  عـیلان  بودند.  آنان  را  به  جنگ  با  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دعـوت  کردند،  و  بدیشان  خبر  دادند که  ما  با  شما  خواهیم  بود  و  با  او  خواهیم  جنگید،  و  طائفۀ  فریش  هم  در  این ‌کار  با  ما  و  شما  خواهند  بود.  قبیلۀ  غطفان  نیز  پذیرفتند  و  در  این  باره  با  ایشان  متّحد  و  متّفق  شدند.

قریشیان  با  پیشوائی  ابوسفیان  پسر  حرب  بیرون  آمدند.  اهالی  قبیلۀ  غطفان  با  رهبری  عیینه  پسر  حصن  از  خاندان  بنی‌فزاره‌،  و  حارث  پسر  عـوف  از  خـاندان  بـنی‌مره‌،  و  مسعر  پسر  رخیله  همراه  با کسانی‌ که  از  قوم  او  به  نـام  اشجع  بودند،  بیرون  آمدند.

هنگامی‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  شنید  این  قبائل  بـیرون  آمده‌اند،  و  چه  هدفی  دارند،  پیرامون  مدینه  خندق  کند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خودش  در کندن  خندق  شرکت  فـرمود،  و  مسلمانان  در  خدمتش  بـه  کندن  خندق  پرداختند.  شبانه  روز  او  و  مسلمانان  به‌ کار کندن  سرگرم  شدند.  کسانی  از  منافقان  در کار کندن  کندی  می‌کردند  و 

از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ و  مسلمانان  خویشتن  را  می‌دزدیدند،  و  خویشتن  را  به  ضعف  می‌زدند،  و  به  بهانه  این‌ که  خندق  زد‌ن  فائده‌ای  ندارد  واپس  می‌کشیدند،  و  بدون  آگاهی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  اجازۀ  او  به  سوی  اهل  و  عیال  خود  می‌رفتند.  ولی  اگر  فردی  از  مسلمانان ‌کاری  می‌داشت  و  لازم  می‌دید  برای  انجام  آن  و  برآورده‌ کردن  نیازش  به  خانه  و کاشانۀ  خویشتن  گردد،  این  کار  ضروری  را  با  پیغمبر  در  میان  می‌گذاشت  و  اجازۀ  مرخّصی  درخواست  می‌کرد  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  اجازه  می‌فرمود.  پس  از  انجام  کارش  و  برآوردن  نیازش  به  کار  خود  برمی‌گشت  به  خاطر  عشق  و  علاقه‌ای‌ که  بدان  داشت‌،  و  برای  به  دست  آوردن  خشنودی  یزدان  و  دریافت  داشتن  اجر  و  پاداش  خدای  مهربان‌.  خداوند  دربارۀ  همچون  مؤمنانی  نازل  فرموده  است‌:

 (إنما المؤمنون الذین آمنوا بالله ورسوله , وإذا کانوا معه على أمر جامع لم یذهبوا حتى یستأذنوه . إن الذین یستأذنونک أولئک الذین یؤمنون بالله ورسوله فإذا استأذنوک لبعض شأنهم فأذن لمن شئت منهم , واستغفر لهم الله , إن الله غفور رحیم).

مؤمنان  واقعی  کسانی  هستند  که  بـه  خدا  و  پـیغمبرش  ایمان  دارند  و  هنگامی  که  در  کار  مهمّی  (‌چون  جهاد)  بـا  او  باشند،  بدون  اجازۀ  وی  (‌به  جائی‌)  نمی‌روند  (‌و  تک  و  تنها  رهایش  نمی‌کنند)‌.  کسانی  که  از  تو  اجازه  می‏‎گیرند  آنان  واقعاً  به  خدا  و  پیغمبرش  ایمان  دارند.  پس  هر گاه  از  تو  برای  انجام  بعضی  از  کارهـای  خود  اجازه  خواستند،  به  هر کس  از  ایشان  که  می‌خواهـی  (‌و  صـلاح  مـی‌بینی‌)  اجازه  بده‌،  و  از  خدا  برای  آنان  آمرزش  بـخواه  بی‏گمان  خدا  بخشایشگر  و  مهربان  است  (‌و  با  مغفرت  و  رحمت  خود،  اجازه  خواستن  و  به  دنبال  مصالح  خویش  رفتن  ایشان  را  که  نوعی  قصور  در  چنین  اوقات  بشمار  است  می‌بخشد)‌.(‌نور/62‌)

  آن‌ گاه  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  منافقانی‌ که  خود  را  از  کار  می‌دزدند،  و  بدون  اجازه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌روند  و  به  ترک ‌کار  می‌گویند،  می‌فرماید:

 (لا تجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعاء بعضکم بعضا . قد یعلم الله الذین یتسللون منکم لواذا , فلیحذر الذین یخالفون عن أمره أن تصیبهم فتنة أو یصیبهم عذاب ألیم).

 (‌ای  مؤمنان‌!)  دعوت  پیغمبر  را  در  میان  خویش  (‌بـرای  اجتماع  و  شرکت  در  کارهای  مهمّ‌)  همسان  دعوت  برخی  از  برخی  از  خود  بشـمار  نیاورید  (‌چرا  که  فرمانش  فرمان  خدا  و  دعوتش  دعوت  پروردگار  است‌)‌.  خداوند  آگاه  از  کسـانی  است  کـه  در  مـیان  شـما  خویشتن  را  می‌دزدند  و  پشت  سر  دیگران  خود  را  پنهان  می‌دارند  (‌تا  پیغمبر  آنان  را  نبیند  و  از  انصراف  و  گریز  ایشان  نپرسد  و  کاری  بدانان  حواله  نکند)‌.  آنان  که  با  فرمان  او  مخالفت  می‌کنند  باید  از  این  بترسند  که  بلائی  (‌در  برابر  عصیانی  که  می‌ورزند)  گریبانگیرشان  گردد،  یـا  ایـن  که  عذاب  دردناکی  دچارشان  شود  (‌اعم  از  قحطی  و  زلزله  و  دیگر  مصائب  دنیوی‌،  و  دوزخ  و  دیگر  شکنجه‌های  اخروی‌)‌.   (نور/63)

وقتی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از کندن  خندق  فارغ‌ گردید،  قریشیان  آمدند  و  در  محلّ  تقاطع  سیلابهای  رومه  فرود  آمدند.  آنان  ده  هزار  نفر  از  سپاهیان  متفرّقه  و  نامنظّم  و  از کسانی‌ که  از بنی‌کنانه  و  اهالی  تهامه  از  ایشان  پیروی  کرده  بودند  ترتیب  داده  بودند.  قبیلۀ  غطفان  و کسانی ‌که  از  اهالی  نجد  همراهشان  آمده  بودند  فرارسـیدند  و  در  دنبالۀ  نَقْما  در گوشه‌ای  از  احد  فرود  آمدند.  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مسلمانان  بیرون  آمدند  و  سپاه  سه  هزار  نفری  ایشـان  فـرود  آمدند  و  پشت  به  سَلع ‌کـردند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سپاه  خود  را  در  آنجا  فرود  آورد،  آنجائی  که  خندق  میان  ایشان  و  میان  قریشیان  و  سائر  مردمان  دیگر  قرار  داشت‌.  دستور  فرمود کودکان  و  زنـان  را  به  اژدها  و  جایگاه‌های  محکم  و  استوار  ببرند.

دشمن  خدا  حیی  پسر  اخطب  نضری  بیرون  آمـد،  و  به  پیش‌ کعب  پسر  اسد  قرظی  رفت‌. کعب  همان‌ کسی  است  که  میان  قریظه  و  میان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ پیمان  بسته  بود  و  از  جانب  قوم  خود کار  قول  و  قرار  را  جمع  و  جور  و  استوار  داشته  بود  .  .  .  حتی  پسر  اخطب‌، ‌کعب  را  رها  نکرد  و  قد  و  بالای  او  را  ستود  تا  بدانجا که  او  را  پخت  و  با  یکدیگر  ساختند.  حیی  به‌ کعب  قول  داد  و  عهد  و  پیمان  بست‌ که  اگر  قریش  و  غطفان  برگردند  و کار  مـحمّد  را  یکسره  نکنند  و  از  میانش  نبرند،  به  دژ کعب  بیاید  تا  بدو  همان  بلائی  برسد که  به  کعب  می‌رسد. کعب  پسر  اسد  پیمان  خود  را  با  مسلمانان  شکست‌،  و  از  قول  و  قرار  خود  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم دست  برداشت  و  بر  عـهد  و  پیمان  او  قلم  بطلان‌ کشید.

بدین  هنگام  بلا  بیش  از  پیش  بزرگ ‌گردید،  و  تـرس  و  هراس  به  اوج  خود  رسید.  دشمنان  مسلمانان  از  بالا  و  پائین  ایشان  به  سویشان  آمدند،  تا  بدانجا که  مؤمنان  دچار گمانهای ‌گوناگونی  شدند،  و  از  سوی  بتی  از  منافقان  نفاق  جلوه‌گر  آمد.  در  اینجا  بود که  معتب  پسر  قشیر  همپیمان  بنی‌عمرو  پسر  عوف‌ گفت‌:  محمّد  به  ما  وعده  می‌داد  که  ما  از گنجهای  کسری  و  قیصر  خواهیم  خورد.  در  حالی‌ که  امروز کسی  از  ما  بر  خود  اطمینان  ندارد  به  پـیشاب  بـرود!  اوس  پسـر  قیظی  یکی  از  بـنی‌حارثه  پسـر  حـارث  نـیز گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  خانه‌های  ما  ناامن  است  و  از  سوی  دشمن  در  خطر  است  - ‌این  سخن  را  در  میان  جمعی  از  مردان  قوم  خود گفت  -  پس  به  ما  اجازه  بده‌ که  برویم  و  به  خانه‌هایمان  داخل  شویم‌.  زیرا  خانه‌های  ما  در  بیرون  از  مدینه  است‌.

پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم و  مشـرکان  بیست  و  چـند  شـبی‌،  نزدیک  به  یک  ماه‌،  اقامت  گزیدند.  مـیان  او  و  ایشـان  هیچ‌ گونه  جنگی  درنگرفت  مگر  تک  تیرهائی‌ که  گاهی  انداخته  می‌شد،  و  محاصره  نیز  ادامه  داشت‌.

وقتی‌ که  بلا  شدّت‌ گرفت‌،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌کسی  را  به  پیش‌ عیینه  پسر  حصن‌،  و  به  پیش  حـارث  پسـر  عـوف  فرستاد‌.  عیینه  و  حارث  پیشوایان  غطفان  بودند.  بدیشان  قول  داد که  یک‌ سوم  میوه‌های  مدینه  را  بدیشان  خواهد  داد،  اگر  خود  و  همراهانشان  بروند  و  برگردند  و  دست  از  سر  او  و  یارانش  بردارند.^[1] مـیان  آن  دو  نـفر  و  مـیان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌صلح  شد  تا  بدانجا که  متن  صلح  نـوشته  شد.  ولی  هنوز  امضاء  و  اجراء  نگر‌دیده  بود.  تنها  سازش  در  این  باره  انجام  پذیرفته  بود.  هنگامی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خواست‌ که  متن  صلح  را  به  امضاء  برساند،  کسی  را  به  پیش  سعد  پسر معاذ  - ‌بزرگ  قوم  اوس  -‌ و  به  پیش  سعد  پسر عباده  - ‌بزرگ  قوم  خزرج  - ‌فرستاد  و  موضوع  را  با  ایشـان  در  میان  نـهاد.  از  ایشـان  نـظر  خواست  و  به  مشورت  پرداخت‌.  بدو  عرض  کردند:  ای  پیغمبر  خدا!  آیا  این ‌کـار  چـیزی  است  کـه  تـو  دوست  می‌داری  تا  ما  نیز  انجام  دهیم‌؟  یا  این‌ کار  چیزی  است ‌که  خدا  انجام  آن  را  به  تو  دستور  داده  است  و  ما  نیز  چاره‌ای  جز  اطاعت  و  فرمانبرداری  نداریم‌؟  و  یا  این  که  این  کار  را  به  خاطر  ما  می‌کنی‌؟  فرمود:

(بل شیء أصنعه لکم , والله ما أصنع ذلک إلا لأننی رأیت العرب قد رمتکم عن قوس واحدة وکالبوکم من کل جانب , فأردت أن أکسر عنکم من شوکتهم إلى أمر ما ).

بلکه  این  چیزی  است  کـه  بـه  خـاطر  شـما  آن  را  انـجام  می‌دهم‌.  به  خدا  سوگند  ایـن  کـار  را  نـمی‌کنم  مگـر  بـدان  خاطر  که  مـن  دیده‌ام  کـه  عربها  از  کمان  یگانه‌ای  بـه  سویتان  تیراندازی  کرده‌اند  و  از  هر  سو  بـر  ضـدّ  شـما  گرد  آمده‌اند.  من  می‌خواهم  شکوه  و  توان  ایشـان  را  تـا  اندازه‌ای  درهم  شکنم  و  از  میان  ببرم  و  بس‌.

سعد  پسر  معاذ گفت‌:  ای  فرستادۀ  خدا!  ما  و  اینان  مشرک  بودیم،  و  بتان  را  پـرستش  مـی‌کردیم‌.  خـدا  را  نمی‌پرستیدیم  و  او  را  نمی‌شناختیم‌.  آنان  در  این  اوضاع  و  احوال  هم  نمی‌توانستند  چشم  طمع  بدوزند  و  بتوانند  خرمائی  از  مدینه  را  بخورند،  مگر  این‌ که  مهمان  بشوند  و  یا  بخرند.  آیا  زمانی ‌که  خداوند  ما  را  در  پرتو  اسلام  عزّت  و  احترام  بخشیده  است‌،  و  ما  را  به  سوی  اسـلام  هـدایت  داده  است‌،  و  در  سـایۀ  خدا  و  تـو  عـزیز  و  مقتدرمان  فرموده  است‌،  اموال  خود  را  بدیشان  خواهیم  داد؟  به  خدا  سوگند  ما  را  بدین ‌کار نیازی  نیست‌،  به  خدا  سوگند  جز  شمشیر  را  بدیشان  نمی‌دهیم‌،  تا  خدا  میان  ما  و  ایشان  چگونه  قضاوت ‌کند  و کار  را  فیصله  دهد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌فرمود:

(فأنت وذاک).

پس  این  تو  و  آنچه  می‌خواهی‌.

سعد  پسر  معاذ  نامه  را  برگرفت،  و  نوشتۀ  آن  را  پـاک  کرد.  سپس‌ گفت‌:  بگذار  بر  ضدّ  ما  بکوشند  و  به  تلاش  ایستند.

پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  اصحاب  او  در تـرس  و  هـراس  و  سختی  و  شدّتی  ماندند که  خدا  آن  را  بیان  فرموده  است‌.  به  خاطر  این ‌که  دشمنانشان  بر  ضدّ  ایشان  جمع  شده  بودند،  و  از  بالا  و  از  پـائین  آنـان  به  سویشان  آمده  بودند.^[2]

نعیم  پسر  مسعود  پسر  عامر که  از قبیلۀ  غطفان  بود،  به  خدمت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمد  و  بدو  عرض ‌کـرد:  ای  پیغمبر  خدا  من  مسلمان  شده‌ام‌.  قوم  من  هنوز  از  مسلمان  شدن  من  اطّلاع  ندارند.  هر چه  می‌خواهی  به  من  دستور  بده.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:

(إنما أنت فینا رجل واحد فخذل عنا إن استطعت , فإن الحرب خدعة ) .

تو  در  میان  ما  مردی  پیش  نیستی‌،  اگر  می‌توانی  دیگران  را  برای  ما  خوار  گردان.  چه  جنگ  نیرنگ  است‌.

نعیم  پسر  مسود  چنین‌ کرد.  مـیان  احزاب  و  میان  بنی‌قریظه  سلب  اعتماد  و  اطمینان‌ کرد،  و  آنـان  را  به  یکدیگر  بدبین  نمود،  با  شرح  و  تفصیلی‌ که  روایـتهای  سیره  از  ا‌و  نقل  کرده‌اند،  و  مـا  چکیده‌وار  آ‌ن  را  بیان  می‌کنیم  تا  سخن  به  درا‌زا  نکشد.

خداوند  ایشان  را  خوار  داشت‌،  و  دیگر  همدیگر  را کمک  و  یاری  نکردند.  خداوند  بادی  را  در  یک  شب  سـرد  و  سرمای  زمستانی  بر  ایشان  است.  باد  دیگهای  ایشان  را  سرنگون  می‌کرد،  و  چادرهایشان  را  فرو  می‌انداخت‌،  و  اجاقهایشان  را  ویران  می‌نمود  و  ...

وقــتی ‌که  خبر  اخـتلاف  میان  ایشـان‌،  و  پـریشانی  احوالشان‌،  به ‌گوش  مبارک  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسید،  حذیفه  پسر  یمان  را  به  حضور طلبید،  و  او  را  به  سـوی  آنـان  فرستاد  تا  ببیند  آن  اقوام  شب  هنگام  چه ‌کار  می‌کنند.  ابن‌اسحاق  روایت  کرده  است  و گفته  است‌:  زید  پسر  زیاد  از  قول  محمّد  پسر کعب  قرظی  برایم  روایت ‌کرده  است  و گفته  است‌:

مردی  از  اهل ‌کوفه  بـه  حذیفه  پسر  یمان  گفت‌:  ای  ابوعبدالله‌!  آیا  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  دیـده‌اید  و  با  او  همدم  شده‌ا‌ید؟  حذیفه  پسر  یمان  پاسخ  داد  و گفت‌:  بلی  ای  برادرزاده‌ام‌.  آن  مرد  گفت‌:  چگونه  عمل  مـی‌کردید؟  پاسخش  داد  و گفت‌:  در  خـدمتش  به  سعی  و  تلاش  می‌پرداختیم  و  رنج  و  زحمت  می‌کشیدیم‌.  آن  مرد گفت‌:  به  خدا  سوگند  اگر  به  خدمتش  می‌رسیدیم  و  شرف  حضور  او  را  درک  می‌کردیم‌،  نمی‌گذاشتیم  او  بر  روی  زمـین  راه  برود.  بلکه  او  را  بر  دوشـهایمان  سوار  می‌کردیم‌.  ابن‌اسحاق  گفته  است‌:  حذیفه  بدو  گـفت‌:  ای  برادرزاده‌ام‌،  به  خدا  سوگند  مـا  در  خـندق  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم بودیم‌.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  بخشی  از  شب  نماز  خواند.  سپس  به  ما  رو کرد  و  فرمود:

(من رجل یقوم فینظر لنا ما فعل القوم , ثم یرجع , یشرط له رسول الله [ ص ] الرجعة . أسأل الله تعالى أن یکون رفیقی فی الجنة ?).

چه  کسی  برمی‌خیزد  و  برای  ما  می‏نگرد  که  این  اقوام  حه  کار  کـرده‌اند  و  می‌کنند  و  آن ‌گاه  برگردد؟  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بـا  او  شـرط  مـی‌بندد  کـه  برمی‏گردد،  و از  خداوند  بزرگوار  درخواست  می‌نمایم  که  او  رفیق  من  در  بهشت  باشد. 

ولی ‌کسی  از  شـدّت  تـرس  و  هراس‌،  و  از  شدّت  گرسنگی،  و  به  خاطر  سردی  هوا  از  جای  بـرنخاست‌!  زمانی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم دید که ‌کسی  بلند  نشد،  مرا  به  خدمتش  طلبید.  وقتی‌ که  مرا  خواست  چاره‌ای  جـز  بلند  شدن  نداشتم‌.  فرمود:

(یا حذیفة اذهب فادخل فی القوم فانظر ماذا یصنعون , ولا تحدث شیئا حتى تأتینا).

ای  حذیفه  برو  و  به  میان  جمعیّت  آن  مردمان  داخل  شو  و  بنگر  که  چه  کار  می‌کنند،  و  چیزی  مگو  تا  به  پـیش  مـا  برمی‌گردی‌.

حذیفه‌ گفته  است‌:  پس  رفتم  و  به  میان  آن  مردمان  داخل  شدم‌.  باد  و  سپاهیان  خدا  بر  سر  آن  اقوام  مـی‌آوردند  آنچه  که  می‌آوردند!  نه  دیگی  بر  اجاق  مستقرّ  می‌ماند،  و  نه  آتشی  روشن  می‌گردید  و  جای  می‌ماند،  و  نه  چادر  و  سرپناهی  بـرجـا  و  بر‌پا  مـی‌ماند)  ابوسفیان  برخاست  و گفت‌:  ای  جماعت  قریشیان‌!  هر کسی  بنگرد  همدم  و  هممجلس  او کیست‌.  حذیفه ‌گفته  است‌:  مردی  را  که  در کنارم  بود گرفتم  و گفتم‌:  تو کیستی‌؟‌ گفت‌:  مـن  فلانی  پسر  فلانی  هستم‌!  سپس  ابوسفیان ‌گفت‌:  ای  جماعت  قریشیان!  شما  به  خدا  سوگند  جای  امنی  ندارید  و  نمی‌توانید  در  اینجا  بمانید.  اسبان  و  شتران  دارند  نابو‌د  می‌گردند.  بنی‌قریظه  با  ما  خلاف  وعده  کرده‌انـد.  از  سـوی  آنـان  خبری  به  ما  رسیده  است‌ که  آن  را  نمی‌پسندیم  و  بلکه  آن  را  زشت  و  بد  می‌دانیم‌.  شدّت  و  محنتی  از  باد  دیـده‌ایـم  کـه  می‏‎بینید.  نه  دیگی  بر  اجاقهایمان  مـاندگار  می‌ماند،  و  نـه  آتشی  برجـای  می‌ماند،  و  نه  چادری  مستقرّ  می‌گردد  و  جای  خود  محکم  می‌ماند  .  .  .  پس  بکوچید که  من  دارم  می‌کوچم  ...  سپس  به  سوی  شتر  خود  رفت‌ که  زانـوهایش  بسـته  شده  بود.  بالای  آن  نشست  و  بدو  زد.  شتر  بـرجست  و  سه  بار  جهید.  به  خدا  سوگند  زانوبند  شتر  باز  نشـده  بود  ولی  شتر  برخاست  و  ابوسفیان  را  بـلند کـرد.  اگر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌با  من  عهد  و  پـیمان  نـمی‌بست ‌کـه  چیزی  را  نگویم  تـا  به  خدمتش  برمیگردم،  و  مـن  می‌خواستم‌ کاری  بکنم،  ابوسفیان  را  با  تیری  می کشتم.  حذیفه‌ گفته  است‌:  به  سوی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برگشتم‌.  او  در  جامه‌ای  نماز  می‌خواند کـه  متعلّق  به  یکی  از  زنانش  بود  و  پارچه‌ای  یمنی  داشت‌.  هنگامی ‌که  مرا  دید  مرا  در  میان  پاهای  خود  جای  داد،  و گوشه‌ای  از  آن  جامه  را  بر  من  انداخت‌.  سپس  به  رکوع  و  سجود  رفت  و  من  هم  همان  جا  بودم ‌که  بودم.  وقتی ‌که  سلام  داد،  خبر  را  بدو  اطّلاع  دادم  .  .  .  غطفان  شنیدند کـه  قـریشیان  چـه  کرده‌اند.  خود  را  آماده‌ کردند  و  به  سوی  دیار  و  سرزمین  خود  بار  سفر  بربستند  و  بدانجا  برگشتند.

*

نصّ  قرآنی  از  نامهای  اشخاص‌،  و  از  خود  افراد،  صرف  نظر  می‌کند  و  به  آنان  نمی‌پردازد،  تا  نمونه‌های  بشری  و  مثالهای  سرشتها  را  بـه  تـصویر  بکشد.  از  تـفصیلات  حوادث  و  از  جزئیّات  و قانع  هم  درمی‌گذرد،  تا  ارزشهای  ثابت  و  استوار  و  قوانین  باقی  و  پایدار  را  بـه  تـصویر  بزند،  ارزشـهای  ثابت  و  اسـتوار  و  قـوانـین  باقی  و  پایداری ‌که  با  پایان  گرفتن  حادثه  پایان  نمی‌گیرند،  و  با  مردن  اشخاص  نمی‌گسلند،  و  با  اتمام  شرائط  و  ظروف  منقطع  نمی‌شوند،  و  بدین  خاطر  به  عنوان  قاعده  و  مثالی  برای  هر  نسلی  و  برای  هر  قبیله‌ای  برجا  و  برپا  می‌مانند.  نصّ  قرآنی  اهمّیّت  می‌دهد  به  ارتباط  دادن  موقعیّتها  و  رخدادها  با  قضا  و  قدر  یزدان ‌که  چـیره  بر  حوادث  و  اشخاص  است‌،  و  در  آنها  دست  توانای  خدا  و  تدبیر  و  تقدیر  دقیق  او  ظاهر  و  نمایان  می‌گردد.  نصّ  قرآنـی  همچنین  در کنار  هر  مرحله  و  منزلی  از  پیکار  می‌ایستد  تا  به  راهنمائی  و  رهنمود  بنشیند  و پیرو  بزند  و  با  اصل  سترگ  ارتباط  دهد  و  پیوند  برقرار  سازد.

هر چند  که  قرآن  داستان  را  برای  کسانی  بیان  می‌داشـته  است‌ که  با  خود  آن  داستان  بود‌ه‌اند  و  در  آن  زیسته‌اند،  و  حوادث  آن  را  دیده‌اند،  ولی  بر  آگاهی  ایشان  می‌افزاید  و  بیش  از  پیش  مطّلعشان  می‌نماید،  و  برایشان  پرده  از  گوشه‌هائی  از  داستان  کنار  می‌زند  که  از  آنها  اطّلاعی  داشته‌ا‌ند  و  درک  و  فهمش  نکرده‌اند،  هر چند  که  قهرمانان  و  شرکت کنندگان  آن  داسـتان  بوده‌انـد!  بر  سردابها  و  کانالهای  نفسها،  و  بر  پیچ  و  خمهای  دلها،  و  بر نهانیها و پنهانیهای درونها، پرتو می اندازد، و با نور   اسرار  و  رموز  و  بیت‏ها  و  خطره‌های  نـهان  در  ژرفا‌های سینه ها را شناسائی و پدیدار  می کند.

این امر، در کنار زیبائی به تصویر کشیدن، و قدرت و حرارت آن ، همراه با ریشخند کمرشکن، و به تصویر کشیدن ترسوئی و هراس و دوروئی و نفاق و کج مداری و   کج‌سرشتی‌،  و  همراه  با  جلال  و  شکوه  دلربا  و  دل‌انگیز  و  به  تصویر  کشیدن  الهامگرانۀ  ایمان  و  شجاعت  و  صبر،و اطمینان و یقین بخشیدن به نفسهای مؤمنان، قرار دارد.

این  نصّ  قرآنی  آماده  برا‌ی  عمل  است‌،  نه  تنها  در  میان  آ‌ن  کسانی  که  با  حادثه  معاصر  بو‌دند  و  آن  را  مشاهده  نموده  بودند  و  بس.  و لیکن  این  نصّ  قرآ‌نی  آما‌ده  برای  عمل  است  در  میان  هر  مجموعه‌ای  کـه  بعد  از  آنـان  می‌آیند،  و  در  هر  دوره‌ا‌ی  از  تاریخ  که  در  آ‌ینده  روی  می‏‎نماید.  اصل  ا‌ین  نصّ  آماده  عمل  در  نفس  بشری  به  طور  کلّی  است‌.  آماده  عمل  در  نفس  بشری  به  طور  کلّی  ا‌ست  هر  زمان  که  با  حادثه‌ای  همچون  ایـن  حادثه  یـا  همگون  آن  در  روزگا‌ران  دور  و  دراز،  در  مکا‌نهای  گوناگون‌،  رویاروی  شود.  با  قوّت  و  قدرت  عمل  می‌کند  که  در  نفس  گروه  مسلمانان  نخستین  عمل  کرده  ا‌ست‌. 

نصوص  قرآنی  را  چنان  که  باید  درک  و  فـهم  نـمی‌کند  مگر  کسی  که  با  همچون  شرائط  و  ظروفی  رویا‌روی شود که نخستین بار نصوص قرآنی با آن شرائط و ظروف رویاروی گردیده است. در این وقت است که  نصوص  قرآنی  پرده  از  پشتوانۀ  اندوختۀ  خود  برمی‌دارد،  و  دلها  برای  درک  و  فهم  مفاهیم  و  مقاصد  کامل آ‌ن  باز  می‌شود.  در  اینجا  آن  نصوص  از  واژگان  و  جمله‌ها  به نیروها و توانها تبدیل و تغییر پیدا می کنند، و رخدادها و واقعه های به تصویر کشنده به جنبش و تکان  درمی آیند. به جنبش و تکان بسان موجودات جاندار  درمـی‌آیند،  و  پـیام‌رسان  و  برانگـیزنده  و  جوشان  می‌شوند  و  در  واقعیّت  زندگی  به  کار  می‌پردازنـد،  و  زندگی  را  به  سوی  حرکت  حقیقی  پیش  می‏‎برند،  هم  در  جهان  واقعیّت  بیرون  و  هم  در  جهان  حقیقی  درون‌.

قرآن  تنها کتاب  خواندن  و  فـرهنگ  نیست  و  بس  .  .  .  بلکه  قرآن  پشـتوانه‌ای  از  ســرزندگی  است ‌که  پـیش  می‏‎برد  و  پـیشرفت  می‏بخشد،  و  پـیامی  است‌ که  در  موقعیّت‏ها  و  حادثه‌ها  تازه  می‌شود  و  تجدید  حیات  پـیدا  می‌کند!  نصوص  قرآنی  آمادۀ  عمل‌ کردن  در  هر  لحظه‌ای  است‌،  هر  زمان ‌که  دلی  یافته  شود که  با  قرآن  هـمسو  و  همآوا گردد  و  بدان  پاسخ  دهد  و  لبیّک  گو‌ید،  و  شرائط  و  ظروفی  یافته  شود که  انـرژی  و  توان  نهان  در  آن  نصوص  را  آزاد  سازد،  انرژی  و  توانی‌ که  راز  شگفتی  و  سرّ  عجیبی  است‌.

انسان  نصّ  قرآنی  را  صد  بار  می‌خوا‌ند.  سپس  در  همان  موقعیّت  قرار  مـی‌گیرد،  یـا  با  همان  رخداد  روبرو  می‌گردد.  ناگهان  نصّ  قرآنی  را  تازه  می‏‎یابد.  بدو  چیزی  الهام  می‌کند  و  پیام  می‌دهد که  هرگز  پیش  از  آن  همچون  الهامی  نبخشیده  است  و  چنین  پـیامی  نـداده  است‌،  و  پاسخ  پـرسش ‌گیج‌کننده  را  مـی‌دهد،  و  دربـارۀ  مسألۀ  دشوار  و  پیچیده‌ای  فتوا  می‌دهد  و  حکم  صادر  می‌کند  و  راه  حلّ  پیش  می‌کشد،  و  راه  پنهان  را  روشن  و  مشخّص  می‌نماید،  و  جهت  مـراد  و  سمت  مـقصود  را  تـرسیم  می‌کند،  و  دل  را  به  یقین  قاطعانه  در کاری  برمی‌گرداند  که  با  آن  رویاروی  می‌گردد،  و  بدو کاملاً  اطـمینان  می‌دهد. 

این  چیزها  در گذ‌شته  و  حال  برای  غیر  قرآن  نبوده  است  و  نخواهد  بود. 

* 

روند  قرآنی  سخن  را  دربارۀ  واقعۀ  احزاب  می‌آغازد  با  یادآوری ‌کردن  مؤمنان  به  نعمت  خدا  در  حقّ  ایشان‌.  این  نعمت  منعکس  است  در  این ‌که  سـپاهیانی  را  از  جانب  آنان  برگردانـد که  مـی‌خواسـتند  مؤمنان  را  یکسره  ریشه‌کن  و  نابود  کنند.  این ‌کار  را  به  انجام  می‌رساندند  اگر  یاری  و  مدد  خدا  و  تدبیر  و  تقدیر  دقـیق  او  شامل  حالشان  نمی‌شد.  بدین  خاطر  قرآن  در  آیۀ  یکم  سرشت  آن  حادثه‌ را  مختصر  بیان  می‌کند،  و  آغاز  و  انجام  آن  را  پیش  از  شرح  و  بسط  حادثه  و  نشان  دادن  موقعیّتهای  آن  چکیده‌وار  می‌گوید.  تا  بدین  وسیله  نعمت  خدا  نـمایان  گردد،  نعمتی‌ که  آنان  را  بدان  تذکّر  می‌دهد  و  از  ایشان  می‌خواهد  آن  را  به  یاد  داشته  باشند.  همچنین  تا  پدیدار  و  آشکار  شود که  خدائی  به  مؤمنان  دستور  می‌دهد  از  وحی  او  پیروی‌ کنند،  و  تنها  بر  او  توکّل‌ کـنند  و  پشت  ببندند،  و  از کافران  و  منافقان  اطـاعت  نـنمایند،  همان  خدائی  است‌ که  پاسداران  دعوت  و  برنامۀ  خود  را  از  تجاوز  و  تعدّی‌ کافران  و  منافقان  می‌پاید  و  محافظت  و  مراقبت  می‌نماید:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَجُنُوداً لَّمْ تَرَوْهَا وَکَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیراً) (9)

ای  مؤمنان‌!  بــه  یـاد  آورید  نـعمت  خدای  را  در  حقّ  خودتان‌،  بدانگاه  که  لشکرها  به  سراغ  شما  آمدند  (‌تـا  کار  اسلام  را  برای  همیشه  یکسره  کنند.  یعنی  پـیغمبر  را  بکشند  و  مسلمانان  را  درهم  بکوبند  و  مـدینه  را  غارت  کنند،  و  بالأخره  چراغ  اسلام  را  خاموش  سازند)‌.  ولی  ما  تندباد  (‌سخت  سردی‌)  را  بر  آنان  گماشتیم  و  لشکرهائی  (‌از  فرشتگان‌)  را  به  سویشان  روانه  کردیم  که  شما  آنان  را  نمی‌دیدید.  (‌فرشتگان  رعب  و  هراس  را  به  دلهـایشان  انداختند  و  طوفان  باد  خیمه  و  خرگاه  ایشان  را  بـازیچه  قرار  داد  و  بدین  وسیله  آنان  را  درهم  کوبیدیم‌)‌.  خداوند  می‌دید  کارهائی  را  که  می‌کردید.

بدین  مـنوال  در  ایـن  سرآغـاز  مـختصر،  سـرآغـاز  و  سرانجام  پیکار،  و  عناصر  قاطعانه  و  حتمی  مؤثّر  در  آن  را  ترسیم  می‌کند  .  .  .  آمدن  سـپاهیان  دشـمنان‌،  روانـه  شدن  باد  و  لشکریان  خدا،  لشکریانی ‌که  مؤمنان  آنان  را  نمی‌دیدند،‌ کمک  و  یاری  خدا که  مرتبط  با  علم  و  آگاهی  خدا  از  ایشان  است‌،  و  این  که  خـدا  کـارهای  ایشـان  را  می‏‎بیند  و  می‌پاید.

بعد  از  این  چکیده‌،  به  شرح  و  بسط  می‌پردازد،  و  بـه  تصویر کشیدن  را  پیش  می‌کشد:

(إِذْ جَاؤُوکُم مِّن فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنکُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10) هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِیداً (11) وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (12) وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ یَا أَهْلَ یَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَیَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِّنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً) (13)

(‌به  خاطر  بیاورید)  زمانی  را  که  دشمنان  از  طرف  بالا  و  پائین  (‌شهر)  شـما،  بـه  سوی  شـما  آمـدند  (‌و  مدینه  را  مـحاصره  کردند)‌،  و  زمــانی  را  کـه  چشـمها  (‌از  شـدّت  وحشت‌)  خیره  شده  بود،  و  جانها  به  لب  رسیده  بـود،  و  گمانهای  گوناگـونی  دربـارۀ  (‌وعدۀ‌)  خدا  داشتند  (‌قوی‌الایمان  به  وعدۀ  الهـی  مـطمئن‌،  و  ضعیف‌الایمان  نـامطمئن  بـود)‌.  در  ایـن  وقت  مـؤمنان  (‌در  کورۀ  داغ  حوادث  جنگ  و  مـبارزه  و  هـلاک  و  هـراس‌)  آزمـایش  شدند  و  سخت  به  اضطراب  افتادند.  و  (‌بـه  یـاد  آوریـد)  زمانی  را  که  منافقان  و  آنان  که  در  دلهـایشان  بـیماری  (‌نفاق‌)  بود  می‌گفتند:  خدا  و  پـیغمبرش  جز  وعده‌های  دروغین  به  ما  نداده‌اند.  و  (‌به  یاد  آورید)  زمـانی  را  کـه  گروهی  از  آنان  (‌که  منافق  و  ضـعیف‌الایمان  بـودند)  گفتند:  ای  اهل  یثرب‌!  اینـجا  (‌کنار  خندق‌)  جای  ماندگاری  شما  نیست  (‌و  ایستادگی  در  کارزار،  همگان  را  زیـانبار  می‌سازد)‌.  لذا  (‌به  منازل  خود)  برگردید.  دسته‌ای  از  ایشان  هم  از  پیغمبر  اجازۀ  (‌بازگشت  به  خانه‌های  خود)  خواستند،  و  گفتند:  واقعاً  خانه‌های  مـا  بـدون  حفاظ  و  نااستوار  است  (‌و  باید  برای  نگهبانی  از  آنها  بـرگردیم‌.)  در  حالی  که  بدون  حفاظ  و  نااستوار  نبود  و  مـرادشـان  جز  فرار  (‌از  جنگ‌)  نبود.

این  تصویری  است  از  هول  و  هراسی‌ که  مـدینه  را  به  ترس  و  لرز  انداخت‌،  و  کسـی  از  اهـالی  مـدینه  از  آن  برکنار  نماند  و  رهائی  پـیدا  نکرد.  مشـرکان  قریش  و  غـطفان  و  یـهودیان  بنی‌قریظه  از  هـر  سو  مدینه  را  محاصره‌ کرده  بودند  و  از  بالا  و  پـائین  آن  را  دور  زده  بودند.  دیگر  دلی  با  دلی  در  احساس  غم  و  اندوه  فرق  و  جدائی  نداشت‌.  بلکه  چیزی‌ که  فرق  و  جدائی  داشت  پاسخگوئی  این  دلها  بود،  و  این‌ که  این  دلها  دربارۀ  خدا  چگو‌نه  می‌اندیشیده‌اند،  و  در  سختی  و  تـنگنا  چگونه  رفتار  می‌کرده اند،  و  اندیشه‌های  آنها  دربارۀ  ارزشها  و  اسباب  و  علل  و  نتائج  چگو‌نه  بوده  است‌.  بدین  خـاطر  باید گفت‌ که  بلا  فراگیر،  و  آزمایش  دقیق‌،  و  جداسازی  مؤمنان  از  منافقان  قاطع  بوده  است‌،  و  جای  هیچ ‌گونه  شکّ  و  تردیدی  نیست‌.

امروزه  ما  به  موقعیّت  نگاه  می‌کنیم‌،  و  همۀ  نشانه‌ها  و  سیماها،  و  همۀ ‌کنشها  و واکنشها،  و  همۀ  خطرها  و  خاطره‌ها،  و  همۀ  حرکتها  و  جنبشهای  آن  را  در  برابر  خود  مجسّم  می‌بینیم‌. گوئی  پیکار  را  از  لابلای  این  نصّ ‌کوتاه  ملاحظه  می‌کنیم  و  وارسی  می‌نمائیم‌.

می‌نگریم  و  بیرون  موقعیّت  را  ورانداز  می‌کنیم‌:

(إِذْ جَاؤُوکُم مِّن فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنکُمْ ).

(‌به  خاطر  بیاورید)  زمانی  را  که  دشمنان  از  طرف  بالا  و  پائین  (‌شهر)  شـما،  به  سـوی  شـما  آمـدند  (‌و  مـدینه  را  محاصره  کردند(‌.

آن‌ گاه  می‌نگریم  تا  تأثیر  موقعیّت  را  در  درونها  مشاهده  کنیم‌:

(وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ ).

و  زمانی  را  که  چشمها  (‌از  شـدّت  وحشت‌)  خیره  شـده  بود،  و  جانها  به  لب  رسیده  بود.

این  تعبیری  است ‌که  حالت  خوف  و  غم  و  ضیقت  را  به  تصویر  می‏کشند،  و  آن  را  با  سیـماهای  چـهره‌ها،  و  با  جنٻشهای دلها، ترسیم می کند.

(وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا) (10)

و  گـمانهای  گوناگـونی  دربـارۀ  (‌وعدۀ‌)  خدا  داشتند  (‌قویّ‌الایمان  به  وعدۀ  الهـی  مـطمئن‌،  و  ضـعیف‌الایمان  نامطمئن  بود).

روند  قرآ‌نی  این‌ گمانها  را  شرح  و  بسط  نمی‌دهد.  آنها  را  مجمل  و  مختصر  رها  می‌کند،  تا  حـالت  اضطراب  و  پریشانی  را  در  آنچه  احساس  می‌شده  است  و  در  آنچه  بر  دلها  می‌گذشته  است  ترسیم‌ کند،  و  بیانگر  این  باشد  که  برخی  از  دلها  بدین  سو  و  برخی  از آنها  بدان  سـو  می‌رفته  است‌،  و  اندیشه‌ها  در  دلهای گوناگون‌،  فرق  و  جدائی  داشته  است‌.

آن ‌گاه  نشانه‌های  موقعیّت  را  آشکارتر  می‌نمایاند،  و  ویژگیهای  هول  و  هراس  پیکار  را  روشن‌تر  به  تصویر  می‌کشد:

(هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِیداً) (11)

در  ایـن  وقت  مـؤمنان  (‌در  کـورۀ  داغ  حوادث  جنگ  و  مبارزه  و  هلاک  و  هراس‌)  آزمایش  شـدند  و  سـخت  بـه  اضطراب  افتادند. 

هول  و  هراسی ‌که  مؤمنان  را  برداشته  است  و  سخت  ایشان  را  به  اضطراب  انداخته  است  قطعاً  باید  هـول  و  هراس  وحشتناک  و  ترسناک  بوده  باشد.

محمّد  پسر  مسلمه  و  جز  او گفته‌اند:  در  جنگ  خندق  شب  ما  روز  بود.  مشرکان  به  نوبه‌ کشیک  می‌دادند  و  جایگزین  یکدیگر  می‌شدند.  یک  روز  ابوسفیان  پسر  حرب  همراه  با  یـارانش  عهده‌دار کار  و  بار  پیکار  می‌گردید.  یک  روز  خالد  پسر  ولید  سردمدار  جنگ  می‌شد.  روز  دیگری  عمرو  پسر  عاص  رهبری  را  تـقبّل  می‌کرد.  روز  د‌یگری  هبیره  پسر  ابووهب  فرماندهی  را  برعهده  می‌گرفت‌.  یک  روز  هم  عکرمه  پسر  ابوجهل  جلودار  و  پیشوای  معرکه  می‌شد.  و  دیگر  روز  نیز  ضرار  پسر  خطّاب  امیر گیر  و  دار  پیکار  می‌گردید  ...  تا  بدانجا  که  بلا  بسی  بز‌رگ  و  خیلی  سخت  شـد،  و  مـردمان  را  ترس  و  هراس  شدیدی  برداشت  و  آنان  را  به  وحشت  شگفتی  انداخت‌.

آنچه  را که  مقریزی  در کتاب‌:  «‌امتاع  الأسماع‌»  روایت  کرده  است‌،  حال  و  وضع  مسـلمانان  را  به  تصویر  می‌کشد.  مقریزی‌ گفته  است‌:

مشرکان  بامدادان  رسیدند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اصحاب  را  تدارک  دید  و  آنان  را  جمع  و  جور  و  راست  و  ریـز  کرد.  آن  روز  تا  پاسی  از  شب  جنگیدند.  نه  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  نه  کسی  از  مسلمانان  تـوانست  از  جای  خود  تکان  بخورد  و  حرکت ‌کند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نتوانست  نماز  ظهر  و  عصر  و  مغرب  و  عشاء  را  بخواند!  اصحاب  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌گفتند:  ای  پیغمبر  خدا  ما  نماز  را  نخوانده‌ایم!  او  می‌فرمود:  به  خدا  سوگند  من  هم  نماز  را  نخوانده‌ام‌!..  تا  زمانی‌ که  خدا  مشرکان  را  از  ایشان  به  دور  داشت‌،  و  هر  دسته‌ای  از  دو گروه  از  یکدیگر  جدا  شدند  و  به  جایگاه  خود  رفتند.  اسید  پسر  حضیر  همراه  با  دویست  نفر  بر  لبۀ  خندق  دید‌بان  شـد.  سوارانـی  از  مشرکان  به  سرپرستی  خالد  پسر  ولید  ناگـهانی  تـاخت  آوردند.  می‌خواستند  در  غفلت  از  مؤمنان ‌کار  مسلمانان  را  بسازند.  اسید  پسر  حضیر  مدّتی  با  ایشان  رزمـید  و  جنگید.  وحشی‌،  طفیل  پسر  نعمان  پسر  خنساء  ا‌نصاری  سلمی  را  با  نیزه‌ای  زد،  و  همان ‌گونه ‌که  حمزه  رضی الله عنه  را  در  احد  شهید کرده  بود،  طفیل  را  نیز  به  شهادت  رساند.  آن  روز  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:

(‌شَغَلنا ا‌لمُشرکُون  عَنْ  صَلاة  الْوُسطی  صَلاة  الْعصر‌.  مَلأ اللهُ ‌أجوافَهُم  وَ  قُلُوبهُم  ناراً )‌.^[3]

مشـرکان  مــا  را  از  نـماز  عـصر  بــازداشـتند.  خـدا  شکمهایشان  را  و  دلهایشان  را  از  آتش  پر  کند.

دو  دسته  از  طلایه‌داران  و  نگهبانان  مسـلمانان  در  شب  برای  دیدبانی  بیرون  آمدند  و  به  یکدیگر  برخورد  کردند.  در  حالی ‌که  هیچ  یک  از  دو گروه  همدیگر  را  نمی‌شناختند،  و گمان  بردند که  طرف  مقابل  از  جملۀ  دشمنان  هستند.  در  میانشان  جنگ  درگرفت  و  زخمی  شدن  و کشتن  به  وقوع  پـیوست‌.  هر  دو گروه  شعار  اسلامی  سر  دادند!  گفتند:

(حم . لا ینصرون...).

حا.میم‌.  پپروز نمی‌گردند     ..

از  یکدیگر  دست  برداشتند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دربارۀ  ایشان  فرمود:

(جراحکم فی سبیل الله ومن قتل منکم فإنه شهید ).

زخمی  شدنهایتان  در  راه  خدا  است‌،  و  کسی  که  از  شـما  کشته  شده  است  شهید  است‌. 

سخت‌ترین  اندوه  و  بدترین  بلا  برای  مسـلمانان  بود.  آنان  در  محاصرۀ  مشرکان  در  داخل  خندق  بودند.  ناگهان  بدیشان  خبر  رسید که  بنی‌قریظه  پیمان  را  شکسته‌ا‌ند  و  از  پشت  چه  بسا  بر  آنان  بتازند  و کارشان  را  بسازند.  مسلمانان  در  هیچ  لحظه‌ای  از  لحظات  ایمن  نبودند  که  مشرکان  در  خندق  بر  ایشان  یورش  آورند  و  بر  سرشان  بریزند،  و  یهودیان  به  سـویشان  بـتازند.  مسـلمانان  در  میان  این  گروه‌ها  و  دسته‌هائی  قـرار  داشـتند  کـه  آمـده  بودند  به  قصد  این‌ که  ایشان  را  ریشه‌کن  و  نابود کنند  در  پیکار  قاطعانه‌ای  که  واپسین  پیکار  باشد.

اینها  به  جای  خود،  در کنار  این‌ گروه‌ها  و  دسته‌ها  نیرنگ  منافقان  و کسانی‌ که  در  مدینه  خبره‌ی  ناگوار  و  نادرست  در  میان  مردم  می‌پراکندند  تا  ایشان  را  دچـار  اضطراب  و  تزلزل  افکار گردانـند،  و  در  مـیان  صفوف  سپاهیان  اسلام  خبرهای  نادرست  و  وحشت‌انگیز  پخش  می‌کردند،  بر  شدّت  بلا  و  بر  ناگواری  اندوه  می‌افزود:

(وإذ یقول المنافقون والذین فی قلوبهم مرض:ما وعدنا الله ورسوله إلا غرورا).

و  (‌به  یاد  آوریـد)  زمـانی  را  کـه  منافقان  و  آنـان  که  در  دلهایشان  بیماری  (‌نفاق‌)  بود  می‌گفتند:  خدا  و  پیغمبرش  جز  وعده‌های  دروغین  به  ما  نداده‌اند.

اینان  در  طوفان  غم  و  اندوه  تکان‌ دهنده  و  پریشان ‌کننده‌،  و  در  سیلاب  شدّت  و  حدّت  و  سختی‌ای ‌کـه‌ گـلوها  را  می‌فشرد،  فرصت  خوبی  برای  پرده  برداشتن  از  ناپاکی  درونهایشان  پیدا  کرده  بودند.  زیرا  آنـان  ایمن  از  ایـن  بودند که  کسی  ایشان  را  سرزنش‌ کند،  و  فرصتی  هم  دست  داده  بود که  به  سست‌ کردن  و  خوار گردانـدن  و  پـخش  شکّ  و  تردید  دربارۀ  وعدۀ  خـدا  و  وعـدۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ شروع‌ کنند.  ایشان  خاطر جمع  بودند که  کسی  نیست ‌که  آنان  را  در  برابر  چیزی‌ که  می‌گویند  بگیرد  و کیفر  دهد.  واقعیّت  محیط  هم  در  ظاهر  توهین  و  تحقیر  و  خوار  داشتن  ایشان  را  تصدیق  می‌کرد.  آنان  با  وجود  همۀ  ایـن  چـیزها  با  خود  راست  بودند  و  با  احساسات  و  افکارشان  منطقی  بشمار  مـی‌آمدند.  چه  ترس  و  هراس  پردۀ  نازک  آراستگی  ظـاهری  و  خوبی  نمادین  ایشان  را کنار  زده  و  به  دور  افکنده  بود،  و  دلها  و  درونهایشان  را  به ‌گونه‌ای  به  خوف  و  هول  انداخته  بود  که  ایمان  متزلزل  ایشان  در  برابرش  پـایدار  و  اسـتوار  نمی‌ماند.  این  بود که  ماهیّت  آنچه  احساس  می‌کردند  و  بدان  باور  داشتند،  آشکار گردید،  و  تظاهر  به  اسلام  را  مراعات  نکردند  و  خویشتن  را  نیکو  و نیک‌ روش  نشان  ندادند،  و  بلکه  چنان‌ که  بودند  خویشتن  را  نمودند!

همسان  همچون  منافقانی  و  بسان  چنین  شایعه ‌پراکـنانی  در  میان  هر گروه  و  دسته‌ای  یافته  می‌شوند.  موضعگیری  ایشان  در  سختی  و  محنت  همان  موضعگیری  برادران  و  یاران  این  چنانی  است‌ که  دیدیم‌.  آنان  در  طول  تـاریخ  نمونه‌های  مکرّری  در  میان  همۀ  نسلها  و گروه‌ها  هستند! 

(وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ یَا أَهْلَ یَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا ).

و  (‌به  یاد  آورید)  زمانی  را  که  گروهی  از  آنان  (‌که  منافق  و  ضعیف‌الایمان  بودند)  گفتند:  ای  اهل  یثرب  اینجا  (‌کنار  خندق‌)  جـای  ماندگاری  شـما  نـیست  (‌و  ایستادگی  در  کارزار،  همگان  را  زیانبار  می‌سازد)‌.  لذا  (‌به  منازل  خود)  برگردید.

آنان  اهالی  مدینه  را  ترغیب  و  تشویق  به  ترک  صفوف  مسلمانان  و  برگشت  به  خانه‌های  خود  می‌کردند،  با  تکیه  بدین  دلیل  و  برهان ‌که  ماندگاری  ایشان  در  جلو  خندق  و  مرزداری  و  نگاهبانی  بدین ‌گونه  و  بدین  روال‌،  بیجا  و  بی‌مورد  است‌،  و  خانه‌هایشان  کـه  در  فـراسوی  خـود  برجای‌ گذاشته‌اند  در  معرض  خطر  قرار  دارد  .  .  .  ایـن  دعوت‌،  دعوت‌ کثیف  و  ناپاکی  است‌.  از  سوراخ  ضعیفی  که  در  نفسها  به  درونها  می‌خزد،  و  آن  سوراخ  تـرس  و  خوف  بر  زنان  و  فرزندان  است‌.  خطر  ایشان  را  دور  زده  بود،  و  هول  و  هراس  اوج‌ گرفته  بود.  انـدیشه‌ها  درست  کار  نمی کرد،  و  افکار  برجای  نمی‌ماند.  بلکه  پریشان  و  نابسامان  بود،  و  گمانهای  نابهنجار گوناگونی  بر  دلها  می‌گذشت‌.

(وَیَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِّنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ ).

دسته‌ای  از  ایشان  هـم  از  پـیغمبر  اجـازۀ  (‌بـازگشت  بـه  خانه‌های  خود)  خواستند  و  گفتند:  واقـعاً  خانه‌های  مـا  بدون  حفاظ  و  نااستوار  است  (‌و  باید  برای  نگهبانی  از  آنها  برگردیم‌)‌.

آنان  اجازه  می‌خواستند  به  دلیل  ایـن  که  خانه‌هایشان  بر‌ای  دشمنان  پیدا  است‌،  و  بدون  نگاهبانی  و  محافظت  رها  گردیده  است‌.

در اینجا  قرآن  حقیقت  را  روشن  و  آشکار می‌سازد،  و  دلیل  و  حجّت  را  از  دست  ایشان  می‌گیرد:

(وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ).

در  حالی  که  بدون  حفاظ  و  نااستوار  نبود.

آنان  را  به  عنوان  دروغگو  و  نیرنگباز  و  ترسو  و گریزان‌،  ثبت  و  ضبط  می‌کند:

(إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً) (13)

آنان  مرادشان  جز  فرار  (‌از  جنگ‌)  نبود.

روایت  شده  است‌ که  بنی‌حارثه‌،  اوس  پسر  قیظی  را  به  خدمت  پیغمبر  خدا  فرفرستاد‌ند  و  بدو  عرض‌ کردند: 

(إن بیوتنا عورة).

واقعاً  خانه‌های  ما  بدون  حفاظ  و  نااستوار  است‌.

خانه‌های  کسی  از  خانه‌های  انصار  مثل  خانه‌های  ما  نیست‌.  میان  ما  و  غطفان ‌کسی  نیست‌ که  جلو  ایشان  را  بگیرد  و  به  دفع  آنان  بکوشد.  لذا  اجازه  فرما  ما  برگردیم  به  خانه‌هایمان  تـا  فرزندان  و  زنـان  خود  را  بپائیم  و  محافظت  و  مراقبت  نمائیم‌.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ بـدیشان  اجازه  داد.  این  امر  به ‌گوش  سعد  پسر  معاذ  رسـید.  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  عرض ‌کـرد:  ای  فـرستادۀ  خدا  بدیشان  اجازه  مده‌.  به  خدا  سوگند  هر  وقت  بلا  و  مصیبت  سختی  دامنگیرمان  و  دامنگیرشان  شده  است  آنان  چنین‌ کرده‌اند  .  .  .  پس  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌ایشان  را  برگرداند.

آنان  این  چنین  بودند،  آنان‌که  قرآن  با  ایشان  رویاروی  می‌شود  و  نسبت  بدیشان  می‌گوید:

(إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً) .

آنان  مرادشان  جز  قرار  (‌از  جنگ‌)  نبود.

*

روند  قرآ‌نی  در کنار  این  عکس  هنری  می‌ایستد،  عکس  هنری‌ای  که  موقعیّت  تـفرقه‌اندازی  و  آشـفته‌سازی  و  اتّحاد  ترس  و  هراس  و  نیرنگبازی  را  به  تصویر  می‌کشد.  روند  قرآنی  می‌ایستد  تا  یک  عکس  روحی  و  روانی  از  این ‌گونه  منافقان  و  از کسانی  بکشد که  در  دلهایشان  بـیماری  ا‌ست‌.  یک  عکس  روا‌نـی  داخلی  از  سسـتی  عقیده‌،  و  از  سستی  دل‌،  و  از  آمادگی  بـیرون  رفـتن  از  صف  را  از  ایشان  بیندازد،  بیرون  رفتن  از  صف  به  محض  این که  برخوردی  پیش  بیاید  و  پیکاری  درگیرد.  آنان  در  این  هنگام  بر  چیزی  ماندگار  نـمی‌مانند،  و  به  خاطر  چیزی  خوبی  و  نیکی  د‌رپیش  نمی‌گیرند:

(وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَیْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا یَسِیراً) (14)

(‌آنان  آن  اندازه  سست  اراده  و  ایمانند  که  نه  آمادۀ  پیکار  با  دشمن  و  نه  پذیرای  شهادتند)  و  اگر  احزاب  از  جوانب  مدینه  وارد  آن  شوند  (‌و  شهر  را  اشغال  کنند)  و  بدیشان  پـیشنهاد  نـمایند  که  از  دیـن  برگردید  (‌و  بت‌پـرستی  و  شرک  را  بپذیرید)  به  سرعت  می‌پذیرند  و  جز  مدّت  کمی  برای  انتخاب  این  پیشنهاد  درنگ  نخواهند  کرد!.

این ‌کارشان  با  دشمنانشان  در  خارج  از  مدینه  بود،  در  آن  حال  و  احوالی‌ که  هنوز  بر  ایشان  حمله  نشده  بود.  معلوم  است‌ که  غم  و  اندوه  و  بلا  و  مصیبت  هر  اندا‌زه  هم  بزرگ  باشد،  خطری‌ که  انتظار  می‌رود  جدای  از  خطری  است  که  روی  داده  است‌.  اگر  خطر  واقعاً  روی  بدهد  و  از  هر  سو  به  مدینه  تاخت  آورده  شود:

(ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ ).

آنگاه  بدیشان  پیشنهاد  نمایند  که  از  دیـن  برگردید  (‌و  بت‌پرستی  و  شرک  را  بپذیرید)  ... 

و  از  ایشان  خواسته  شود که  از  آئین  خود  برگردید:

  (لَآتَوْهَا). به  سرعت  می‌پذیرند.

با  شتاب  مـی‌پذیرند  و  درنگ  نـمی‌کنند،  و  تأخیر  نمی کنند:

(إِلَّا قَلِیلاً). جز مدّت  کمی‌.

مگر  مدّت  کمی‌.  یا  مگر  اندکی  از  آ‌نان ‌که  تا  اندازه‌ای  درنگ  می‌کنند  پیش  از  این ‌که  بدیشان  پاسخ  بدهند  و  سخنانشان  را  بپذیرند  و  تسلیم  شنوند  و کافر  شوند.  این  چنین  عقیدۀ  سسـتی  بر  دوام  نمی‌ماند  و  پـایداری  نمی‌کند.  این  ترسوئی  فراگیری  است  و  با  بودن  آن  نمی‌توانند  استوار  و  پایدار  بمانند  و  مقاومت  کنند.  قرآن  این  چنین  ایشان  را  معرّفی  می‌کند  و  آنان  را  نشان  می‌دهد،  و  درونهایشان  را  بدون  هر گونه  پرده‌ای  جلوه‌گر  و  نمایان  می‌سازد  .  .  .  آن‌ گاه  ایشان  را  با  عهدشکنی  و  خلاف  وعده‌ کردن  ننگین  می‌دارد.  آنان  با  چه‌ کسـی  عهدشکنی  و  خلاف  وعده  می‌کنند؟  با  خدائی ‌که  قبلاً  جز  این  را  بدو  وعده  داده  بودند  و  بر  آن  پیمان  بسته  بودند!  امّا  بعداً  عهد  و  پیمان  خود  را  با  خدا  مراعات  نکر‌دند  و نگاه نداشتند:

(وَلَقَدْ کَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لَا یُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَکَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولاً) (15)‏

آنان  قبلاً  با  خدا  عهد  و  پیمان  بسته  بـودند  کـه  پشت  به  دشمن  نکنند  و  نگریزند  (‌و  در  دفاع  از  اسلام  و  مسلمین  بایستند)‌.  عهد  و  پـیمان  خدا  پـرسش  دارد  (‌و  از  وفـای  بدان  بازخواست  می‌شود)‌.

ابن ‌هشام  از  قول  ابن ‌اسحاق  در  سیره  روایت‌ کرده  است‌:  آنان  بنو  حارثه  هستند.  ایشان ‌کسانیند که  در  جنگ  احد  با  بنو  سلمه  خواستند که  واپس  بکشند.  بعد  از  آن  قول  دادند  که  به  چنین  کاری  هرگز  برنگردند.  قرآن  ایشان  را  به  یاد  عهد  و  پیمان  می‌اندازد که  بسته‌اند  و  قـولی‌ کـه  دا‌ده‌ا‌ند.

امّا  در  جنگ  احد  خدا  ایشـان  را  مشـمول  مـرحمت  و  عنایت  خود  قرار  داد  و  ایشان  را  حمایت  و  رعایت ‌کرد  و  پایدار  و  استوارشان  بداشت،  و  آنان  را  از  عواقب  واپس  کشیدن  و  سستی  و  تنبلی‌ کردن  مصون  و  محفوظ‌ کرد.  این  امر  درسی  از  دروس  تربیتی  در  اوائل  دوران  جهاد  بود.  ولی  امروز،  و  بعد  از  زمان  درازی‌،  و  به  دنبال  تجربۀ کافی‌،  قرآن  ایشان  را  این‌ گو‌نه  با  درشتی  مخاطب  قرار  می‌دهد.

*

هنگام  رسیدن  بدین  بند  - ‌در  حالی‌که  آنان  جلو  عهد  و  پیمان  شکسته  هستند  به  امید  نـجات  از  خطر  و  ایـمن  ماندن  از  هول  و  هراس  -‌ قرآن  یکی  از  ارزشـهای  ماندگاری  را  در  وقت  مناسب  خود  مقرّر  می‌دارد،  و  اندیشه‌ای  را  تصحیح  می‌کند که  ایشان  را  به  عهدشکنی  و گریختن  فرا  می‌خواند:

(قُل لَّن یَنفَعَکُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذاً لَّا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلاً (16) قُلْ مَن ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرَادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَلَا یَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً) (17)

بگو:  اگر  از  مرگ  یا  کشـته  شـدن  فرار  کـنید،  ایـن  فرار  سودی  به  حال  شما  نخواهد  داشت‌،  و  اگر  (‌هم  به  فرض‌)  سودی  داشته  باشد،  خدا  بیش  از  چند  روزی  (‌از  زندگی  دنیا)  بهره‌مندتان  نمی‌گرداند،  (‌و  روزگار  زندگی  هر چند  طولانی  هم  بـاشد  کـم  و  نـاچیز  است‌)‌.  بگو:  چـه  کسـی  می‌تواند  شما  را  در  برابـر  ارادۀ  خدا  حفظ  کند،  اگر  او  مصیبت  یا  رحمتی  را  برای  شما  بخواهـد؟  آنـان  غیر  از  خدا  هیچ  سرپرست  و  یاوری  برای  خود  نخواهند  یافت‌. 

قضا  و  قدر  خدا  چیره  بر حادثه‌ها  و  سرنوشتها  است‌.  قضا  و  قدر  خدا  حادثه‌ها  و  سرنوشتها  را  در  راستای  راه  معیّن  به  پیش  می‌راند،  و  آنها  را  به  نهایت  قطعی  و  به  خطّ  پایانی  حتمی  می‌رساند.  مردن  یا کشـته  شدن  قضا  و  قدری  از  قضاها  و  قدرها  است  و گریزی  از  ملاقات  آن  در  وقت  مقرّر  خود  نیست‌.  مردن  یـا کشته  شدن  نه  لحظه‌ای  جلو  می‌افتد  و  نه  لحظه‌ای  به  تأخیر  می‌افتد.  گریختن  در  دفع  قضا  و  قدر  قطعی  و  حتمی  به ‌گریزنده  سودی  نمی‌بخشد.  آنان  اگر  بگریزند  ایشان  قطعاً  مرگ  نوشته  شده  و  تعیین ‌گشتۀ  خود  را  در  موعد  نزدیک  خود  ملاقات  کنند.  هر  موعدی  هم  در  دنیا  نزدیک  بشمار  است‌،  و  هر کالائی  و  هر  نوع  بهره‏مندی  نیز  در  دنیا  اندک  و  ناچیز  است‌.  هیچ‌ کسی  نیست‌ که  بتواند  ایشـان  را  از  دست  خدا  نجات  دهد  و  از  اراده  و  مشیّت  خدا  باز  دارد.  حه  خدا  بخواهد  بدیشان  بلا  و  بدی  برساند  یا  بخواهـد  بدانان  رحمت  و  خوبی  عطاء ‌کند.  آنان  هیچ  یـاوری  و  هیچ  مددکاری  ندارند که  ایشان  را  در  برابر  خدا  حمایت  و  رعایت ‌کند  و  از  قضا  و  قدر  او  برهاند  و  بازدارد.

پس  باید که  تسلیم  شوند  و  تسلیم‌.  و  اطاعت  بکنند  و  اطاعت‌.  و  به  عهدی ‌که  با  خدا  بسته‌اند  در  خوشی  و  رفاه  و  در  ناخوشی  و گرفتاری  وفا  بکنند  و  وفا.  و  باید که ‌کار  و  بار  را  به  خدا  حواله  دهند،  و کاملاً  بدو  توکّل ‌کند  و  پست  بندند  .  .  .  این  خدا  است ‌که  هر چه  بخواهد  می‌کند. 

*

رونـد  قرآنـی  آنگاه  به  سخن  از  آگـاهی  خدا  از  بازدارندگان  می‌پردازد،  آن  کسانی ‌که  خودشان  از  جهاد  دوری  می‌گزینند  و  دیگر‌ان  را  نیز  به  نشستن  در  خانه‌ها  و  نرفتن  به  جهاد  دعوت  می‌کنند،  و  به  مردمان  می‌گویند: 

(‌لا  مُقام ‌لَکُم  فارجعو‌ا  )  .

ایـنجا  (‌کنار  خندق‌)  جـای  ماندگاری  شـما  نـیست  (‌و  ایستادگی  در  کارزار،  همگان  را  زیانبار  می‌سازد)‌.

از  آنان  یک  عکس  روحی  زیبائی  می‌کشد.  این  عکس  -  با  وجود  راست  بودن  -‌ خنده‌آور  است‌،  و این  نمونه  از  مردمان  را  تمسخر  می‌کند،  نمونه‌ای‌ که  پیوسته  تکرار  می‌گردد.  این  عکس  ترس  و گوشه‌گیری  و  جزع  و  فزع  و  شتابزدگی  و  دستپاچگی  چنین‌ کسانی  را  در  وقت  شدّت  و  رفاه  و  امن  و  امـان‌،  و  تـنگچشمی  در  خیر  و  خیرات  و  نشان  ندادن‌ کوچک‌ترین  تـلاش  در  راسـتای  نیکی  و  نیکو‌ئی‌،  و  جزع  و  فزع ‌کردن  و  آرام  و  قرار  نگرفتن  آنان  را  در  وقتی ‌که‌ گمان  بسیار  بعید  خطر  رود،  به  تصویر  مـی‌کشد  و  آشکـارا  مـی‌نمایاند  .  .  .  تـعبیر  قرآنی  این  عکس  را  می‌کشد  در  پسوده‌های  هنری  زیبا  و  زیبانگاری ‌که  راهی  برای  تبدیل  و تغییر  آن  یـا  بیان  کردن  و  توضیح  آن  جز  در  رونـد  اعجازانگیز  قرآن  نیست‌:

(قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنکُمْ وَالْقَائِلِینَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنَا وَلَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلاً (18) أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَیْرِ أُوْلَئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً (19) یَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ یَذْهَبُوا وَإِن یَأْتِ الْأَحْزَابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ یَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِکُمْ وَلَوْ کَانُوا فِیکُم مَّا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِیلاً) (20)

خداوند  کسانی  را  به  خوبی  مـی‌شناسد  که  مـردم  را  از  جنگ  بازمی‌داشتند،  و  کسانی  را  کـه  بـه  بـرادران  خود  می‌گفتند:  به  سوی  ما  بیائید  و  (‌به  ما  بپیوندید  و  خود  را  از  معرکه  بیرون  بکشید)‌،  و  جز  مـقدار  کـمی  (‌آن  هـم  از  روی  اکراه  یـا  ریـا)  دست  بـه  جنگ  نمی‌یازیدند.  آنـان  نسبت  به  شما  بخیلند  (‌و  برای  تهیّۀ  ادوات  و  ابزار  جنگی  کمترین  کمکی  نـمی‌کنند)  و  هنگامی  که  لحظات  بـیم  و  هـراس  فرا  مـی‌رسد  (‌و  جنگجویان  بـه  سـوی  یکدیگر  می‌روند  و  چکاچاک  اسـلحۀ  همدیگر  را  مـی‌شنوند،  آن  چنان  ترسو  هستند  که‌)  می‌بینی  به  تو  نگاه  مـی‌کنند  در  حالی  که  چشمانشان  بـی‌اختیار  در  حدقه  بـه  گردش  درآمده  است  همسان  کسی  که  دچار  سکرات  موت  بوده  و  می‌خواهد  قالب  تـهی  کـند.  امـا  هنگامی  که  خوف  و  هراس  نماند  (‌و  جنگ  به  پایان  رسید  و  زمان  امن  و  امان  فرا  رسید)  زبانهای  تند  و  تیز  خود  را  بی‌ادبانه  بـر  شـما  مـی‌گشایند  (‌و  مقامات  شـجاعت  و  یـاری  خویشتن  را  می‌ستایند،  و  پررویانه  سهم  هر چه  بیشتر  غنائم  را  ادّعا  مــی‌نمایند!)  و  بــرای  گرفتن  غنائم  سـخت  حریص  و  آزمندند.  آنان  هرگز  ایمان  نیاورده‌اند،  و  لذا  خدا  اعمال  ایشان  را  باطل  و  بـیمزد  مـی‌کند  و  این  کار  بـرای  خدا  آسان  است‌.  آنان  (‌از  شدّت  خوف  و  هراس  هنوز)  گمان  می‌کنند  لشکریان  احزاب  نـرفته‌انـد،  و  اگر  احزاب  بـار  دیگر  برگردند،  ایشان  دوست  می‌دارند  در  میان  اعراب  بــادیه‌نشین‌،  صــحرانشـین  شـوند  (‌تـا  اذیّت  و  آزاری  بدیشان  نرسد،  و  بدین  اکتفاء  می‌کنند  کـه  از  شـما  خبر  بگیرند)  و  اخبار  شما  را  جویا  شوند.  اگر  آنان  (‌قبلاً  فرار  نمی‌کردند  و  بـه  مـدینه  بـرنمی‌گشتند  و)  در  مـیان  شما  می‌ماندند،  جز  مقدار  کم  و  ناچیزی  نـمی‌جنگیدند  (‌و  این  هم  برای  ریا  و  خودنمائی  و  ...)‌.

این  نصّ  می‌پردازد  به  سخن  از  آگاهی  مؤکّدانۀ  یزدان  از  منصرف‌ کنندگان  و  بازدارندگان‌،  آ‌ن  کسانی ‌که  تـلاش  می‌کردند  در  صفهای ‌گروه  مسلمانان  تزلزل  و  سستی  به  وجود  آورند،  و  دوستان  و  برادران  خود  را  به  نشستن  و  از  جنگ  دست ‌کشیدن  دعوت  می‌کردند.

(وَلَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلاً) (18)

و  جز  مقدار  کمی  (‌آن  هم  از  روی  اکراه  یا  ریا)  دست  بـه  چنگ  نمی‌یازیدند.

در  جهاد  جز  زمان  اندکی  شرکت  نمی‌کردند.  آنان  برای  دانش  خدا  آشکارند،  و  خدا  از  خود  آنان  و  از  نیرنگشان  آگاه  ا‌ست‌.

آن‌ گاه  قلم ‌موی  اعجازانگیز  به  تـرسیم  سـیماهای  ایـن  نمونه  از  مردمان  می‌پردازد:

(أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ).

آنان  نسبت  به  شما  بخیلند.

آنان  در  درونهایشان  از  مسلمانان  ناراحتند  و  بر  ایشان  لب  به  دندان  می‌گزند.  نـمی‌خواهند  در  راه  مسـلمانان  تلاش  بکنند،  و  دوست  نمی‌دارند  با  دارائی  و  اموال  بدیشان  کمک  بکنند  و  یاری  برسانند. گذشته  از  این‌ که  کمک  و  یاری  عملی  و  مالی  خود  را  از  شما  دریـغ  می‌دارند،  در  عواطف  و  احساسات  نیز  نسبت  به  مسلمانان  دریغ  می‌ورزند  و  تنگچشمی  نشان  می‌دهند. 

(فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ ).

هنگامی  کــه  لحــظات  بـیم  و  هـراس  فرا  مـی‌رسد  (‌و  جنگجویان  به  سوی  یکدیگر  می‌روند  و  چکاچاک  اسلحۀ  همدیگر  را  مــی‌شنوند،  آن  چنان  تـرسو  هسـتند  کـه‌)  می‌بینی  به  تو  نگاه  مـی‌کنند  در  حـالی  کـه  چشـمانشان  بی‌اختیار  در  حدقه  بـه  گردش  درآمـده  است  هـمسان  کسی  که  دچار  سکرات  موت  بـوده  و  مـی‌خواهـد  قـالب  تهی  کند.

این  هـم  عکس  روشن  و  نـمایانی  است  با  سـیماهای  آشکار  و  اندامهای  جنبان.  در  عین  حال  خنده‌آور  است  و  این  نوع  ترسویان  را  به  تمسخر  می‌گیرد،  ترسویانی‌ که  بندهای  اندامش  و  اعضاء  بدنشان  در  لحظۀ  خوف  و  هراس  از  ترس  به  لرزه  و  تکان  درمی‌آید،  و  از  ضعف  و  سستی  و  زبونی  ایشان  سخن  می‌گوید!

بیش  از  اندازه  وقتی  مسخره  به  نظر  می‌آیند که  هول  و  هراسی  نمی‌ماند  و  امن  و  امان  به  میان  می‌آید:

(فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ).

امّا  هنگامی  که  خوف  و  هراس  نماند  (‌و  جنگ  بـه  پـایان  رسید  و  زمان  امن  و  امان  فرا  رسید)  زبانهای  تند  و  تـیز  خود  را  بی‌ادبانه  بر  شما  می‌گشایند  (‌و  مقامات  شجاعت  و  یاری  خویشتن  را  می‌ستایند،  و  پررویانه  سهم  هر چه  بیشتر  غنائم  را  ادّعا  می‌نمایند!)‌.

از  سوراخهای  خود  بیرون  می‌آیند،  و  صداهایشان  پس  از  آن  لرزش  و گـنگی  بلند  می‌گردد،  و  شاهرگهای  گردنهایشان  از  عظمت  باد  می‌کند  و  می آماسد،  و  بعد  از  این‌ که  خویشتن  را  پنهان  می‌کردند  هم  ایـنک  بـاد  بـه  غبغب  مـی‌انـدازنـد  و  خویشتن  را  چاق  و  فربه  می‌نمایانند،  و  بی‌شرمانه  ادّعاهائی  می‌کنند  آنچه  را  که  بخواهند.  ادّعـاء  مــی‌کنند که  در  جنگ  چه  از  خودگذشتگیها  و  فداکاریها  و کارهای  بزرگ  و  سترگی  داشته‌اند،  و  چه  دلیریها  و  قهرمانیهائی  که  نشان  داده‌اند!  گذشته  از  این‌،  آنان‌:

(أَشِحَّةً عَلَى الْخَیْرِ ).

برای  گرفتن  غنائم  سخت  حـریص  و  آزمندند.

هیچ‌ گونه  تاب  و  توانی  و  تلاش  و کوششی  و  دارائی  و  اموالی  و  جانی  در  راه  خیر  و  صلاح  نـمی‌بخشند  و  مبذول  نمی‌دارند،  با  وجود  آن  همه  ادّعـای  عـریض  و  طویلی‌ که  دارنـد،  و  با  وجود  آن  همه  خودستائی  و  خودخواهی  و  زبان‌درازی  و  روده‌درازی  که  دارند!

این  نمونه  از  مردمان  در  میان  هیچ  نسلی  و  در  میان  هیچ  قبیله‌ای  قطع  نمی‌شود.  بلکه  همچون  نمونه‌ای  پیوسته  یافته  می‌شود.  این ‌گروه  از  مردمان  در  وقت  امن  و  امان  و  رفاه  و  خوشی‌،  دلیر  و گویا  و  برجسته  و  آشکارند،  ولی  آنان  در  وقت  شـدّت  و  حدّت  و  هـول  و  هـراس‌،  ترسان  و  ساکت  و گوشه‌گیرند.  بخیل  و  تنگچشـم  در  خیر  و  خیرات  هستند،  و  نسبت  به  نیکان  و  خوبان  حسود  و  کینه ‌توزند،  و  جز  نیش  زبان  بهرۀ  شایستگان  و  نابستگان  نمی‌کنند!

(أُوْلَئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ ).

آنان  هرگز  ایمان  نیاورده‌اند،  و  لذا  خدا  اعمال  ایشـان  را  باطل  و  بیمزد  می‌کند.

این  علّت  نخستین  است‌.  علّت  این  است ‌که  خوشی  ایمان  با  دلهایشان  نیامیخته  است‌،  و  دلهایشان  با  نور  ایـمان  راهیان  و  رهنمون  نگردیده  است‌،  و  خطّ  سیر  برنامۀ  ایمان  را  نپیموده  است‌.

(فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ ).

لذا  خدا  اعمال  ایشان  را  باطل  و  بیمزد  می‌کند.  آنان  پیروز  نگردیده‌اند،  بدان  خاطر که  عـنصر  اصـیل  پیروزی  در  میان  نبوده  است  و  وجود  نداشته  است‌. 

(وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً) (19)

و  این  کار  برای  خدا  آسان  است‌.

اصلاً  چیزی  وحود  ندارد که  برای  خدا  مشکل  باشد،  و  فرمان  یزدان  انجام  پذیرفتنی  و  شدنی  است‌.

و  امّا  جنگ  احزاب،  نصّ  قرآنی  در  به  تصویر کشـیدن  احزاب  و گـروه‌ها  پـیش  مـی‌رود  و  تـصویر  خـنده‌آور  ننگینی  را  از  ایشان  می کشد:

(یَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ یَذْهَبُوا ).

آنان  (‌از  شـدّت  خوف  و  هـراس  هـنوز)  گمان  مـی‌کنند  لشکریان  احزاب  نرفته‌اند.

آنان  هنوز که  هوز  است  بر  خود  می‌لرزند،  و کوچ  و  حقارت  نشان  می‌دهند،  و  دیگر‌ان  را  به  خواری  و  ذلّت  می‌خوانند!  نمی‌خواهند  بپذیرند  و  باور کنند  که  احزاب  رفته‌اند  و  میدان  را  خالی ‌گذاشته‌اند،  و  ترس  و  هراسی  در  میان  نمانده  است‌،  و  امن  و  امان  فرا  رسیده  است‌!

(وَإِن یَأْتِ الْأَحْزَابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ یَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِکُمْ ).

و  اگر  احزاب  بار  دیگر  برگردند،  ایشان  دوست  می‌دارند  در  میان  اعراب  بادیه‌نشین‌،  صحرانشین  شوند  (‌تا  اذیّت  و  آزاری  بدیشان  نرسد،  و  بـدین  اکتفاء  می‏‎کنند  که  از  شما  خبر  بگیرند)  و  اخبار  شما  را  جویا  شوند.

وای  چه  تمسخری‌!  وای  چه  تصویر نـنگینی‌!  وای  چه  عکس  خنده‌آوری‌!  اگر  احزاب  بار  د‌یگر  بیایند  ایـن  ترسویان  دوست  می‌دارند کاش  هیچ  وقت  اهل  مدینه  نـمی‌بودند.  دوست  مـی‌دارنـد  کاش  جزو  اعراب  بادیه‌نشین  می بودند،  و  با  اهل  مدینه  در  زندگی  شرکت  نمی‌کردند  و  نمی‌زیستند  و  سرنوشتشان  با  اهالی  آنجا  گره  نمی‌خورد،  و  حتّی  نمی‌دانستند  در  میان  اهالی  مدینه  چه  می‌گذرد! کاش  از  آنچه  در  مـیان  اهالی  آنـجا  می‌گذشت  چیزی  نمی‌دانستند،  و  تنها  از  آن  همچون  غریبا‌نی‌ که  از  غریبا‌ن  می‌پرسند،  آنان  از  خبری‌ که  در  مدینه  می‌گذشت  می‌پرسیدند!..  این  سخن  هم  برای  مبالغه  در  دوری  و  جدائی‌،  و  رهائی  از  هولها  و  هراسها است.

این  چنین  آرزوهای  خنده‌آوری  داشتند،  بدان  هنگام  که  در  خانه  و کاشانۀ  خود  نشسته  بودند  و  از  جرگۀ‌ کارزار  بدور  بودند،  و  مستقیماً  درگیر  پیکار  نبودند.  بلکه  هو‌ل  و  هراس  دورادور،  و  ترس  و  لرز  از  حضور  در  جنگ  در  آینده  بود!

(وَلَوْ کَانُوا فِیکُم مَّا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِیلاً) (20)

اگر  آنان  (‌قبلاً  فرار  نمی‌کردند  و  به  مدینه  بـرنمی‌گشتند  و)  در  میان  شما  مـی‌ماندند،  جز  مـقدار  کـم  و  نـاچیزی  نمی‌جنگیدند  (‌و  آن  هم  برای  ریا  و  خـودنمائی  و  .. .)‌.  با  این  خطّ  و  خطوط‌،  ترسیم  عکس  به  پایان  می‌رسد، 

عکس  آن  نمونه‌ای  که  در  مـیان  گروه  مسـلمانانی  می‌زیستند که  تازه  در  مدینه  پـدید  آمده  بودند،  آن  نمونه‌ای ‌که  در  میان  هر  نسلی  و  در  بین  هـر  قـبیله‌ای  همیشه  تکرار  می‌شوند،  با  همان  سیماها  و  با  همان  نشانه‌ها  .  .  .  ترسیم  عکس  پایان  می‌گیرد،  ولی  در  دلها  و  درونها  تحقیر  این  نمونه  از  مردمان‌،  و  تمسخر  ایشان‌،  و  بیزاری  از  آنان‌،  و  حقارت  و  نـاچیزی  ایشـان  در  نزد  یزدان‌،  و  هم  در  پیش  مردمان  را  برجای ‌گذاشته  است‌. 

*

این  حال  و  احوال  منافقانی  است ‌که  در  دلهایشان  بیماری  است‌،  و  حال  و  احو‌ال  شایعه ‌پراکنان  دروغ‌ پردازی  است  که  در  میان  صفهای  مسلمانان  خبرهای  نادرست  پخش  می‌کردند.  این  هم  عکس  نازیبا  و  بد  ایشان  بود.  و لیکن  هول  و هراس  و  غم  و  اندوه  و  شدّت  و  سختی  و  به  تنگنا  افـتادن‌،  جـملگی  مـردمان  را  بدین  صورت  زشت  درنـیاورده  بود  ...  در  آنجا  صورتهای  نـورانی  و  درخشانی  هم  در  دل  تاریکیها  بودند.  صورتهای  نورانی  و  درخشان  کسانی ‌که  در  وسط  زلزلۀ  ترسها  و  هراسـها  آرمیده  بودند،  و  به  خدا  ایمان  و  اطمینان  داشتند،  و  به  قضا  و  قدر  او  راضی  بودند،  و  یقین  داشتند که  به  دنبال  خوف  و  هراس  و  آشفتگی  و  اضطراب  و  دلهره‌،‌ کمک  و  یاری  خدا  در  می‌رسد.

روند  قرآنی  سخن  از  این  صورتهای  نورانی  می‌گوید،  و  آن  را  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌آغـازد:

(لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً) (21)

سرمشق  و  الگوی  زیـبائی  در  (‌شـیوۀ  پـندار  و  گفتار  و  کردار)  پیغمبر  خدا  برای  شـما  است‌.  بـرای  کسـانی  کـه  (‌دارای  سـه  ویژگی  باشند:‌)  امید  به  خدا  داشته‌،  و  جویای  قیامت  باشند،  و  خدای  را  بسیار  یاد  کنند.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  وجود  هول  و  هراس  بیشمار،  و  در  تنگنا  قرار گرفتن  و  دچار  مضیقت  شـدن  طاقت ‌فرسا،  پناهگاه  پرامن  و  امان  مسلمانان‌،  و  منبع  یقین  و  اطمینان  و  امـید  و  وثـوق  ایشـان  بود.  بررسی  موقعیّت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  ا‌ین  حادثۀ  بزرگ  چیزی  است‌که  برای  رهبران‌ گروه‌ها  و  سردستگان  جنبشها  و  نهضتها،  راهشان  را  تـرسیم  مـی‌کند  و  راستای  مسـیرشان  را  روشـن  می‌گرداند.  رسول  اکرم  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سرمشق  و  الگوی  زیبائی  برای ‌کسانی  است‌ که  امید  به  خدا  داشته  باشند  و  خواهان  قیامت  باشند،  و  در  پی  سرمشق  و  الگوی  زیبا  و  خوبی  برای  خود  باشند،  و  خدای  را  یـاد کنند  و  او  را  از  یـاد  نبرند. 

زیبا  است ‌که  به  پرتوهائی  از  این  موقعیّت‌،  برای  مثال  نگاهی  بیندازیم‌.  چرا ‌که  ما  در  اینجا  نمی‌توا‌نیم  به  شرح  و  بسط  بپردازیم‌:

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بیرون  آمد  و  با  مسلمانان  در  خندق  به ‌کار  پرداخت‌. کلنگ  می‌زد  و  می‌کند،  و  خاک  را  با  بیل  جمع  می‌کرد  و  با  زنبیل  برمی‏داشت  و  بیرون  می‌ریخت‌.  با  رجز خوانان  با  صدای  بلند  رجز  می‌خواند  و  می‌سرود.  عادت  مسلمانان  چنین  بود که  در  وقت‌ کار کردن  با  صدای  بلند  رجز  بخوانند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برگردان  رجز  را  تکرار  می  کرد.  آنان  آهنگهائی  از  آهنگهای  ساده‌ای  می‌خواندند که  برگرفته  از  حوادث  جاری  بود.  مردی  از  مسلمانان  جُعَیْل‌^[4]  نام  داشت‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نـام  او  را  نـپسندید  و  وی  را  عمرو  نـامید. کارگران  خندق  با  یکدیگر  این  رجز  ساده  را  سر  دادند  و  خواندند:

(سماه من بعد جعیل عمرا

                           وکان للبائس یوما ظهرا ).

«‌بعد  از  آن‌ که  جعیل  نام  داشت  او  را  عمرو  نامید،  و  او  روزی  و  روزگاری  پشتیبان  فقیر  و  د‌رمانده  بود»‌.

وقتی‌ که  در  برگردان  رجز  به ‌کلمۀ  «‌عمرو»  می‌رسیدند،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌فرمود‌:  ‌«‌عَمراً‌»‌.  و  وقتی‌ که  به  واژۀ  «‌ظَهْر»  می‌رسیدند،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌فرمود:  «‌ظهراً»‌.

ما  باید  همچون  فضائی  را  پیس  چشم  داریم‌،  فضائی‌ که  در  آن  مسـلمانان‌ کار  مـی‌کردند،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  میانشان  بود. کلنگ  می‌زد.  با  بیل  می‌روبید.  با  زنبیل  خاکها  را  برمی‏داشت  و  سپرد.  با  ایشان  همچون  نغمه‌ای  را  سر  می‌داد  .  .  .  باید  تصوّر کنیم  ا‌ین  فضا  به  جانهایشان  چه  تاب  و  تـوانـی  مـی‌بخشید  و  چـه  نـیروئی  را  آزاد  می‌کرد،  و  چه  چشمه‌ساری  را  با  رضا  و  رغبت  و  یقین  و  اطمینان  و  بزرگواری  در  هستی  ایشان  برمی‌جوشاند.  زید  پسر  ثابت  از  جمله‌ کسانی  بود که  خاکها  را  می‏‎برد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(أما إنه نعم الغلام ! ).

امّا  او  بهترین  جوان  است‌!.

خواب  بر  چشمهای  زید  غلبه ‌کرد  و  در  داخل  خندق  به  خواب  رفت‌.  هوا  سخت  سرد  بود.  عـماره  پسـر  حـزم  اسلحۀ  زید  را  برداشت‌.  زید  متوجّه  نگردید.  وقتی ‌که  از  خواب  بیدار  شد،  نگران  و  پریشان‌ گـردید.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(یا أبا رقاد ! نمت حتى ذهب سلاحک ).

ای  پدر  خواب‌!  خوابیدی  تـا  اسـلحه‌ات  از  دست  بشـد  و  رفت‌!. 

سپس‌ فرمود:

(من له علم بسلاح هذا الغلام " ? ).

چه  کسی  از  اسلحۀ  این  جوان  علم  و  اطّلاعی  دارد؟‌.  عماره  عرض ‌کرد:  ای  پیغمبر  خدا،  اسلحه  در  نـزد  مـن  است‌.  فرمود:

(فرده علیه ).

آن  را  بدو  برگردان.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌نهی  فرمود که  مسلمان  ترسانده  شود،  و  کالای  او  شوخی‌ کنان  برداشته  شود.

این  هم  حادثه‌ای  است ‌که  بیداری  چشم  و  دل ‌کسانی  را  به  تصویر  می‌کشد که  در  صف  مسلمانان  بوده‌اند،  چه  کـوچک  و چه  بزرگ.  همچنین  شوخی‌ شـیرین  و  مهربانانه  و  بزرگوارانه  را  به  تصویر  می‌کشد:

(یا أبا رقاد ! نمت حتى ذهب سلاحک ).

ای  پدر  خواب‌!  خوابیدی  تـا  اسـلحه‌ات  از  دست  بشـد  و  رفت‌!. 

در  پایان‌،  آن  فضائی  را  به  تصویر  می‌زند که  مسلمانان  در  آن  در کـنف  حـمایت  و  عـنایت  پـیغمبرشان  در  تـنگ‌ترین  و  سـخت‌ترین  شـرائـط  و ظروف  بسر  می‏بردند.

در  آن  هنگام  روح  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پـیروزی  را  دورادور  می‌نگرد،  و  چشمانش  آن  را  در  پرتو  جرقّه‌هائی  می‏‎بیند  که  بر  اثر  ضربه‌های  پتکها که  بر  صخره  سـنگها  آشنا  مـی‌شود  برمی‏خیزد.  از  آن  بـرای  مسـلمانان  سخن  می‌گوید،  و  به  دلهایشان  یقین  و  اطمینان  می‏بخشد. 

ابن  اسحاق‌ گفته  است‌:  از  سلمان  فارسی  برایم  روایت  کرده‌اند  که  گفته  است‌:  در  گوشه‌ای  از  خندق  پـتک  می‌زدم‌.  صخره  سنگ  بزرگی  را  می‌زدم‌ که  سـخت  و  ناجور  بود.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  مـن  نـزدیک  بود.  هنگامی ‌که  دید  ضربه‌هائی  می‌زنم  و  جایگاه  من  برایم  سخت  است  پائین  آمد  و  پتک  را  از  دست  من‌ گرفت‌.  با  آن  ضربه‏ای  زد.  از  زیر  پتک  جرقّه‌ای  برخاست‌.  آن‌ گاه  پتک  دیگری  بدان  صخره  سنگ  زد.  حرقّۀ  دیگری  برخاست‌.  ضربۀ  سومی  را  زد.  جرقّۀ  دیگری  برخـاست‌.  بدو  عرض  کردم‌.  ای  پیغمبر  خدا  پدر  و  مادرم  فـدایت  شوند،  این  چه  بود که  دیدم  از  پتک  برخاست  بدانگاه‌ که  ضربه‌ها  را  به  صخره  سنگ  زدی‌؟  فرمود:

(أو قد رأیت ذلک یا سلمان ).

ای  سلمان  تو  آن  را  دیدی‌؟‌.

گفتم‌:  بلی‌.  فرمود:

(أما الأولى فإن الله فتح علی بها الیمن . وأما الثانیة فإن الله فتح علی بها الشام والمغرب . وأما الثالثة فإن الله فتح علی بها المشرق).

در  پرتو  چرقّۀ  اول  خدا  یمن  را  برای  من  فتح  کرد.  و  در  پرتو  جرقّۀ  دوم  خدا  شام  و  باختر  را  برای  من  فتح  کرد.  و  در  پرتو  جرقّۀ  سوم  خدا  خاور  را  برای  من  گشود.  در کتاب‌:  «‌امتاع  الأسماع‌»  مقریزی‌،  این  حادثه  به  عمر  پسر  خطاب‌،  با  حضور  سلمان  -‌رضی ‌الله‌ ‌عنهما  -  نسبت  داده  شده  است‌.

ما  امروزه  باید  تصوّر کنیم ‌که  مثل  چـنین  سـخنی  چـه  تأثیری  در  دلها  داشته  است‌،  در  آن  حال  و  احوالی‌ کـه  خطر  از  هر  سو  دلها  را  احاطه‌ کرده  است‌.

باید  بر  ایـن  تصویرهای  نورانـی‌،  تصویر  حذیفه  را  بـیفزائـیم‌.  وقتی ‌که  حذیفه  از کسب  خبر  احزاب  برمی‏گردد،  و  سرمای  شدید  او  را  در بر گرفته  است‌،  و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدین  هنگام  به  نماز  ایستاده  است  و  در  جامه‌ای  از  جامه‌های  یکی  از  زنـان  خـود  نمـاز  می‌خواند.  وقتی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ در  نماز  است  و  با  خدای  خود  در  تماس‌،  حذیفه  را  رها  نمی‌کند که  بر  خود  از  سـرما  بلرزد  تـا  او  از  نـمازش  می‌پردازد.  بلکه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  حذیفه  را  در  مـیان  پـاهای  خـود  جای  می‌دهد  و گوشه‌ای  از  آن  جامه  را  بر  او  می‌انـدازد  تـا  مهربانانه  او  را  گرم‌ کند،  و  به  نماز  خود  ادامه  می‌دهد.  وقتی‌ که  نماز  را  به  اتمام  می‌رساند،  حذیفه  او  را  از  خبر  می‌آگاهاند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  حذیفه  را  از  مـژده‌ای  مطّلع  می‌فرماید که  دلش  از  آن  خبر  داده  است  و  با  آن  آشـنا  شده  است‌.  آن‌ گاه  حذیفه  را  می‌فرستد  تا  ببیند  چه  خبر  است‌!

و  امّا  دلیری  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم در  هـنگامۀ  هول  و  هـراس  چگونه  بوده  است‌،  و  چگونه  اسـتقامت  و  شکـیبائی  و  پایداری  کرده  است‌،  این  شجاعت  در  سراسـر  داسـتان  نمودار  و  آشکار  است‌،  و  نیازی  نیست ‌که  ما  آن  را  نقل  کنیم‌.  چرا که  فـراوان  و  شـناخته  و  مشـهور  و  معروف  همگان  است‌.

خداوند  راست  فرموده  است‌:     

(لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً) (21)

سرمشق  و  الگوی  زیبائی  در  (‌شـیوۀ  پـندار  و  گفتار  و  کردار)  پیغمبر  خدا  برای  شـما  است‌.  برای  کسـانی  که  (‌دارای  سه  ویژگی  باشند:‌)  امید  به  خدا  داشته‌،  و  جویای  قیامت  باشند،  و  خدای  را  بسیار  یاد  کنند.

*

آن ‌گاه  تصویر  ایمان  استوار  و  پایدار  و  دارای  اعتماد  و  اطمینان  جلوه‌گـر  می‌آید.  تـصویر  درخشـان  و  رخشـان  مؤمنان  در  رویاروی  ایشـان  به  هول  و  هراس‌،  و  در  هنگامۀ  ملاقات  آنان  با  خطری ‌که  دلهای  با  ایمان  را  نیز  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد.  این  تصویر  از  ایـن  لرزه  و  تکان  ماده‌ای  برای  آرام‌ گرفتن  و  آرمـیدن  و  اعتماد  و  یقین  می‌سازد،  و  آن  را  مایۀ  مژده  و  شادی  و  انگیزۀ  یقین  و  وثوق  می‌نماید:

(وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً) (22)‏

هنگامی  که  مؤمنان  احزاب  را  دیـدند،  گفتند:  ایـن  هـمان  چیزی  است  که  خدا  و  پیغمبرش  بـه  مـا  وعده  فرموده  بودند.  (‌خدا  و  رسـول  او  بـه  مـا  وعده  داده  بـودند  کـه  نخست  سـختیها  و  رنـجها،  و  بـه  دنبال  آن  خوشیها  و  گنجها  است‌)  و  خدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده‌اند.  ایـن  سختیها  جز  بر  ایمان  (‌به  خدا)  و  تسلیم  (‌قضا  و  قدر  شدن‌)  ایشان  نمی‌افزاید.

هول  و  هـراسی ‌که  مسلمانان  در  ایـن  حادثه  با  آن  رویاروی  شدند  آن  اندازه  بزرگ  بود،  و  غم  و  اندوه  و  مصیبت  و  بلائی‌ که  با  آن  روبرو گردیدند  آن  انـدازه  سخت  و  شدید  بود،  و  تهدید  و  بیم  و  جزع  و  فزعی ‌که  گریبانگیرشان  شد  آن  اندازه  نابهنجار  و  ناگوار  بود که  ایشان  را  سخت  به  لرزه  و  تکان  انداخت  و  در  دلهایشان  زلزله‌ای  افکند  که  راستگوترین‌ گویندگان  از  آنان  سخن  گفته  است  و  دربارۀ  ایشان  فرموده  است‌:

 (هنالک ابتلی المؤمنون وزلزلوا زلزالا شدیدا).

در  ایــن  وقت  مؤمنان  (‌در  کورۀ  داغ  حـوادث  جنگ  و  مبارزه  و  هلاک  و  هراس‌)  آزمایش  شـدند  و  سـخت  بـه  اضطراب  افتادند.

مردمان  انسانهائی  از  آدمیزادگان  بودند.  آدمیزاده  دارای  تاب  و  توان  محدودی  است‌.  خداوند  آدمیزادگان  را  به  کارهائی  بالاتر  از  توانشان  فرا  نمی‌خواند،  و  بیش  از  حدّ  و  مرز  تابشان  از  ایشان  چیزی  نمی‌خواهـد.  بـا  وجـود  اعتماد  و  اعتقادشان  به  یاری  و مدد  خدا  در  فرجام‌ کار،  و 

با  وجود  مژدۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدیشان،  آن  مژده‌ای ‌که  از  موقعیّت  موجود  به  طور کلّی  فراتر  می‌رود  و  به  فتح  یمن  و  شام  و  باختر  و  خاور  می‌پردازد،  با  وجود  همۀ  اینها  هول  و  هراسی‌ که  فرا  رسیده  بود  و  آماده  و  حاضر  شده  بود  و  بدیشان  دست  داده  بود،  آنان  را  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد  و  ایشـان  را  پـریشان  حال  و  نگر‌ان  می‌گرداند  و  دم  و  بازدمشان  را  با  غم  و  غصّه  می‌آلاید  و  گلوهایشان  را  می‌فشارد  و  ایشان  را  خفه  می‌نماید.

چیزی ‌که  بیش  از  همۀ  چیزها  این  حالت  را  روشن‌تر  و  رسـاتر  به  تصویر  مـی‌کشد،  خبر  حذیفه  است‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  حالت  یاران  خود  را  احسـاس  مـی‌کند،  و  می‌داند  د‌ر  درونهایشان  چه  می‌گذرد.  ایـن  است ‌که  می‌فرماید:

(من رجل یقوم فینظر لنا ما فعل القوم ثم یرجع . یشرط له رسول الله [ ص ] الرجعة . أسأل الله تعالى أن یکون رفیقی فی الجنة ).

چه  کسی  برمی‌خیزد  و  برای  ما  می‏نگرد  که  این  اقوام  چه  کــار  کـرده‌انـد  و  مـی‌کنند  و  آنگاه  برگردد؟  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بـا  او  شـرط  مـی‌بندد  که  برمی‏گردد،  و  از  خداوند  بزرگوار  درخواست  می‌نمایم  که  او  رفیق  من  در  بهشت  باشد.

با  وجود  چنین  شرط  و  تـعهّدی  از  سوی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برای  برگشتن،  و  با  وجود  آن  دعـائی‌ که  متضمّن  رفاقت  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  بهشت  است‌،  کسی  از  جای  بلند  نـمی‌شود  و  دعوت  او  را  پـاسخ  نمی‌گوید!  در  این  وقت  حذیفه  با  نام  تعیین  مـی‌گردد.  حذیفه‌ گفته  است‌:  وقتی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نام  مرا  برد  و  مرا  فراخواند،  چاره‌ای  جز  برخاستن  نـداشـتم  ...  هان‌!  همچون  چیزی  روی  نمی‌دهد  مگر  وقتی ‌که  پریشانی  و  نگرانی  به  اوج  خود  رسیده  باشد  و  سخت‌ترین  موقعیّت  به  وجود  آمده  باشد.

و لیکن  در کنار  همۀ  این  زلزله‌ها  و  لرزشها،  و  انـحراف  چشمها  و کژی  بینشها،  و  قطع  شدن  نفسها  بـا  غـمها  و  اندوه‌ها،  پیوند  و  ارتباطی  با  خدا  مانده  بود که ‌گسیخته  نمی‌گردد،  و  درک  و  فهمی  مانده  بود که  از  قوانـین  و  سنن  خدا  سر  نمی‌کند  و  به‌ گمراهی  نمی‌افتد؟  و  یقین  و  باوری  مانده  بود که  ثبات  و  پایدا‌ری  ا‌ین  قوانین  و  سنن  را  متزلزل نمی‌گرداند،  و  اواخر  آن  تحقّق  پیدا  می‌کند  اگر  اوائل  آن  تحقّق  پیدا کند.  بدین  خاطر  بود که  مسلمانان  از  این  احساس  تکان  و  لرزه‌ای‌ که  داشتند  سبب  پیروزی  را  ساختند،  و  در  انتظار  فرا  رسـیدن  پـیروزی  نشسـتند  و  پایداری  کردند.  آخر  آنان  قبلاً  فرمودۀ  خدا  را  تصدیق  کرده بودند:

 (أم حسبتم أن تدخلوا الجنة ولما یأتکم مثل الذین خلوا من قبلکم , مستهم البأساء والضراء وزلزلوا حتى یقول الرسول والذین آمنوا معه:متى نصر الله ? ألا إن نصر الله قریب).

آیا  گمان  برده‌اید  که  داخل  بهشت  می‌شوید  بدون  آن  که  به  شما  همان  برسد  که  به  کسانی  رسیده  است  که  پیش  از  شما  در  گذشته‌اند؟  (‌شما  که  هنوز  رنجها  و  دردهائی  را  ندیده‌اید  و  بـاید  چشـم  بـه  راه  تحمّل  حوادث  تـلخ  و  ناگوار  در  راه  کردگار  باشید  و  بـدانـید:  نخست  رنـج  سپس  گنج‌)‌.  زیانهای  مالی  و  جانی  (‌و  شدائد  و  مشکلات‌،  آن  چنان  ملّتهای  پیشین  را  احاطه  کرده  است  و)  به  آنان  دست  داده  است  و  پریشان  گشته‌اند  که  پیغمبر  و کسانی  که  با  او  ایمان  آورده  بودند  (‌همصدا  شده  و)  می‌گفته‌اند:  پس  یاری  خدا  کــی  (‌و  کجا)  است‌؟‌!  (‌لیکـن  خدا  هرگز  مـؤمنان  را  فـرامـوش  ننموده  است  و  پس  از  تــعلیم  فداکاری  به  مؤمنان  و  آبدیدگی  ایشان  کـه  رمـز  تکـامل  است‌،  به  وعدۀ  خود  وفـا  کـرده  است  و  بدیشان  پـاسخ  گفته  است  که‌:‌)  بیگمان  یاری  خدا  نزدیک  است‌.(بقره/214)

هم  اینک  این  مؤمنان  هستند که  به  تکان  و  تب  و  تاب  درآمده‌اند  و  پریشان ‌حال  و  مضطرب  شده‌انـد.  پس  در  این  صورت  یاری  و  مدد  خدا  بدیشان  نزدیک  است‌!  بدین  خاطر گفته‌اند:

(هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ).

این  همان  چیزی  است  که  خدا  و  پیغمبرش  به  مـا  وعده  فرموده  بودند.

(وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً) (22)‏

این  سختیها  جز  بر  ایمان  (‌به  خدا)  و  تسلیم  (‌قضا  و  قدر  شدن‌)  ایشان  نمی‌افزاید.

(هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ).

این  همان  چیزی  است  که  خدا  و  پیغمبرش  به  مـا  وعده  فرموده  بودند. 

این  هول  و  هراس‌،  و  این  غم  و  اندوه  و  درد  و  بلا،  و  این  لرزه  و  تکان  و  پریشان‌ حالی‌،  و  ا‌ین  مضیقت  و  مشقّت‌،  چیزهائی  هستند که  خدا  در  برابر  آنها  به  ما  وعدۀ  یاری  و  مددکاری  و  پیروزی  داده  ا‌ست‌.  پس  به  ناچار  باید که  یاری  و  مددکاری  و  پیروزی  فرا  برسد: 

(وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ ).

و  خدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده  بودند.

خدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده‌اند  در  نشـانۀ  یـاری  و  مـددکاری  و  پــیروزی‌،  و  خـدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده‌اند  در  دلالت  نشانۀ  آن  .  .  .  بدین  خاطر  دلهایشان  به  یاری  و  مددکاری  و  پیروز گرداندن  خدا  و  به  وعدۀ  خدا  اطمینان  پیدا کرده  است  و  آرمیده  است‌:

(وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً) (22)‏

این  سختیها  جز  بر  ایمان  (‌به  خدا)  و  تسلیم  (‌قضا  و  قدر  شدن‌)  ایشان  نمی‌افزاید.

آنان  انسانهائی  از  آدمیزادگان  بودند،  و  نمی‌توانستند  از  احساسات  بشری  خلاصی  و  رهائی  یابند،  و  ضعف  بشری  نداشته  باشند.  از  آنان  خواسته  نمی‌شود  از  حدود  و  ثغور  نوع  بشری  بگذرند  و  فراتـر  روند‌،  و  از  چهارچوب  ایـن  نوع  خارج  شـوند،  و  خصائص  و  ویـژگیهای  جنس  بشری  را  از  دست  بدهند  و کنار  بگذارند.  چه  خدا  ایشان  را  برای  همین  چیزها  و  با  همین  ویژگیها  آفریده  است‌.  خدا  ایشـان  را  آفریده  است  تـا  انسان  باشند  و  انسان  بمانند،  و  به  نوع  دیگری  تبدیل  نشوند.  نه  فرشتگانی  شوند،  و  نه  شیاطینی ‌گردند،  و  نه  چهارپایانی  شوند،  و  نه  سنگهائی‌ گردند.

آنان  انسانهائی  از  آدمیزادگان  بودند،  می‌ترسیدند  و  در  برابر  سختی  و  دشواری  به  تنگنا  می‌افتادند  و  نـاراحت  می‌شدند.  در  برابر  خطری  که  از  تـاب  و  توان  انسـان  درمی‌گذ‌شت  به  لرزه  و  تکان  می‌افتادند.  ا‌مّـا  آنـان  با  وجود  همۀ  اینها  با  دستاویز  استوار  قرآن‌ که  ایشان  را  با  یزدان  مرتبط  می‌کرد  و  پـیوند  می‌داد،  و  ایشـان  را  از  سقوط  رهائی  می‌بخشید،  و  در  آنـان  امید  و  آرزو  را  تجدید  می‌کرد،  و  ایشان  را  از  نا  امیدی  نجات  می‌داد  .  .  .  با  این  ویژگیها  و  با  آن  خـصائص‌،  در  تـاریخ  بشری  منحصر  به  فرد  می‌گردیدند  و  همگو‌نها  و  همسانهائی  نمی‌داشتند.

بر  ما  لازم  است  با  چنین  چیزی  آشنا گردیم  و  چنین  چیزی  را  فهم ‌کنیم‌،  تا  آ‌ن  مردمان  نمونه  در  تاریخ  قرون  و  اعصار  را  خوب  بشناسیم.  بر  ما  است ‌که  بدانیم  آنان  انسان  بوده‌اند،  و  از  سرشت  انسان  خارج  نگردیده‌انـد.  در  سرشت  بشری  هم  قوّت  و  ضعف  هست‌.  امتیاز  آنان  در  این  است‌ که  در  بشریّت  خود  در  این  بخش  به  اوج  خود  رسیده‌اند،  و  بالای  نوک  هرم  محافظت  از  خصال  آدمیزادگان  در  زمین  قرار گرفته‌انـد  و  بـا  تمام  تـوان  محکم  به  دستاویز  آسمانی  قرآ‌ن  چنگ  زده‌ا‌ند.

وقتی‌ که  یک  بار  ضعف  خود  را  دیدیم،  یا  یک  بار  به  لرزه  و  تکان  درآمدیم،  یا  دفعه‌ای  به  جـزع  و  فزع  و  وحشت  افتادیم‌،  با  دفعه‌ای  در  تنگنای  هول  و  هراس  و  خطر  و  سختی  و  مضیقت  و  مشقّت‌ گیر کردیم‌،  بـر  ما  واجب  است‌ که  از  خویشتن  ناامید  نگردیم‌،  و  شتابزده  و  دست‌پاچه  نشویم  و  گمان  نبریم که  ما  قطعاً  می‌میریم  و  هلاک  می‌گردیم‌.  یا  فکر  نکنیم ‌که  ما  دیگر  هیچ  وقت  به  درد کار  بزرگی  نمی‌خوریم‌!  بلکه  بر  مـا  است ‌که  در  همان  وقت  در کنار  ضعف  نایستیم‌،  و  نگوئیم  ضعف  جزو  سرشت  بشری  ما  است‌!  بر  ضعف  خود  نـباید  مـاندگار  شویم  و  اصرار  بورزیم  و  دلیل  ما  این  باشد که  ضعف  گریبانگیر  افراد  بهتر  از  ما  می‌گردد!  باید  بد‌انـیم  که  دســتاویز  اسـتوار  قـرآن  در  دسـترس  است‌،  دسـتاویز  آسمانی‌.  بر  ما  است ‌که  بدان  محکم  چنگ  بزنیم  تـا  از  این  افتادگی  و  سکندری  برخیزیم  و  بلند گردیم‌،  و  یقین  و  وثوق  و  اطـمینان  و  آرامش  خود  را  برگردانیم  و  بازیابیم،  و  لرزه  و  تکـان  و  پریشی  و  آشـفت  را  مژده‌ رسان  پیروزی  بدا‌نیم‌،  و  ثابت ‌قدم  و  استوار  بمانیم،  و  به  خویشتن  نیرو  و  اطمینان  دهـیم‌،  و  در  راه  حـرکت این  همان  توازنی  است‌ که  آن  دسته  از  انسانهای  نمونه  را  در  صدر  اسلام  ساخت‌،  انسانهای  نمونه‌ای  که  قرآن  مجید  موقعیّتهای ‌گذشته  و  رشادت  و  آزمایـش  نیک  و  جهادشان  را  تذکّر  می‌دهد،  و  از  ثبات  و  ماندگاریشان  بر  عهد  و  پیمانشان  با  خدا  سخن  می‌گوید. کسانی  از  آنان  به  خدا  رسیده‌اند، و  کسانی  از  ایشان  در  انتظار  رسیدن  به  خدا  هستند:

(مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً) (23)

در  مـیان  مـؤمنان  مـردانـی  هسـتند  که  بـا  خـدا  راست  بوده‌اند  در  پیمانی  که  با  او  بسته‌اند. برخی  پیمان  خود  را  بسر  برده‌اند  (‌و  شربت  شهادت  سر  کشیده‌اند)  و  برخی  نیز در  انتظارند (‌تا  کی  توفیق  رفیق  می‏‎گردد  و  جان  را  به  جان‌ آفرین  تسلیم  خواهند  کرد)‌.  آنان  هیچ ‌گونه  تغییر  و  تـبدیلی  در  عـهد  و  پـیمان  خود  نـداده‌انـد  (‌و  کمترین  انحراف  و  تزلزلی  در  کار  خود  پیدا  نکرده‌اند(.

اینان  در  مقابل  آن  دسته  از  مردمان‌ که  نـمونۀ  زشت  آدمیزادگانند، نمونۀ  ‌کسانی  هستند که  قبلاً  با  خدا  عهد  و  پیمان  بسته‌اند که  پشت  نکند  و  نگریزند،  ولی  بعداً  به  عهد  و  پیمان  خدا  وفا  نکرده‌اند:

(وَکَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولاً) (15)‏

عــهد  و  پــیمان  خـدا  پـرسش  دارد  (‌و  از  وفای  بـدان  بازخواست  می‌شود).

امام  احمد  -  با  اسنادی ‌که  دارد  -  از  ثابت  روایت  کرده  است ‌که ‌گفته  است‌:  «‌عمویم  انس  پسر  نضر  رضی الله عنه ‌که  من  با  نسبت  بدو  ثابت  پسر  انس  نامیده  شـده‌ام  در  جنگ  بدر  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  شرکت  نکرد.  از  ایـن  بابت  سخت  ناراحت  شد،  و گفت‌:  اوّلین  جنگی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  آن  شرکت‌ کرد،  در  آن  شرکت  نکـردم  و  غائب  بودم‌!  اگر  خداوند  بزرگوار  از  این  به  بعد  صحنه‌ای  از  جنگ  در  خدمت  پیغمبر  خدا  نصیب  مـن  فـرماید،  یزدان  بزرگوار  خواهد  دید که  چه  خواهم‌ کرد.  ثابت ‌گفته  است‌:  عمویم  ترسید  بیش  از  ایـن  بگوید.  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  جنگ  احد  شـرکت‌ کرد.  سـعد  پسر  معاذ  رضی الله عنه  به  سویس  آمد.  انس  رضی الله عنه  بدو گفت‌:  ای  ابو  عمرو کجا؟  چه  بوی  بهشتی‌!  مـن  بوی  بهشت  را  از  جانب  احد  می‌بویم‌.  ثابت ‌گفته  است‌:  عمویم  جنگید  تـا  کشته  شد.  ثابت ‌گفته  است‌:  در  بدن  او هشتاد  و اند  ضربۀ  شمشیر  و  نیزه  و  تیر یافته  شد.  خواهر  انس  -‌ خالۀ  من  به  نام  ربیع  دختر  نضر  - ‌گفته  است‌:  برادرم  را  نشناختم  مگر  با  انگشتانش‌.  ثابت  گفته  است‌:  آن‌ گاه  ایـن  آیه  نـازل  گردید:

(مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ ...).

در  مـیان  مـؤمنان  مـردانـی  هسـتند  که  بـا  خـدا  راست  بوده‌اند  در  پیمانی  که  با  او  بسته‌اند..‌.‌.

ثابت ‌گفته  است‌:  چنین  نظر  دارند که  این  آیه  دربارۀ  انس  و  یاران  او  رضی ‌الله‌ عنهم  نازل  گردیده  است‌.  (‌مسـلم  و  ترمذی  و  نسـائی  آن  را  از  قـول  سلیمان  پسـر  مـغیره  روایت  کرده‌اند)‌.

این  تصویر  درخشـان  و  رخشـان  از  ایـن‌ گـروه  نـمونۀ  مؤمنان‌،  در  اینجا  ما  را  به  یاد  تکمله  و  متمّمی  از  تصویر  ایمان  می‌اندازد  که  در  مقابل  تصویر  نـفاق  و  ضعف  و  عهدشکنی  آن‌ گروه  پست  و  نادرست  می‌اندازد.  تا  در  عرضۀ  تربیت  با  حوادث  و  با  قرآن‌،  تقابل  صورت  پذیرد.  بر  این  تصویر  درخشان  و  رخشان  با  بیان  فلسفۀ  بلا  و  مصیبت  و  آزمون  و امتحان‌،  و  فرجام  عـهدشکنی  و  وفای  به  پیمان،  و  در  همۀ  اینها کار  را  حواله ‌کردن  به  اراده  و  مشیّت  یزدان‌،  پیرو  می‌زند:

(لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ إِن شَاء أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً) (24)

هـدف  ایــن  است  کــه  خداونـد  صادقان  را  بـه  خـاطر  صدقشان  پاداش  بـدهد،  و  مـنافقان  را  هر گاه  بخواهـد  عذاب  کند،  و  یا  (‌اگر  توبه  کنند)  ببخشد  و  توبۀ  ایشان  را  بپذیرد.  چرا  که  خداوند  آمرزگار  و  مهربان  است‌.

بسان  چنین  پیروی  در  لابلای ‌حادثه‌ها  و صحنه‌ها  قرار  می‌گیرد،  تا  کار  را  یکسره  به  یزدان  جهان  برگرداند‌،  و  پرده  از  حکمت  حوادث  و  وقائع  بردارد.  هیچ  رخدادی  نیست ‌که  بیهوده  یا  تصادفی  به  وقوع  پیوندند.  بلکه  هر  رخدادی  برابر  حکمت  مقدّر  و  فلسفۀ  مقرّر،  و  مطابق  با  تدبیر  مـنظور  و  تـقدیر  مـقصود،  روی  می‌دهد  و  سر  برمی‌زند،  و  به  چیزی  می‌انجامد  و  منتهی  می‌شود که  خدا  از  عواقب  و  فرجامها  میل  داشته  است  و  خواسـته  است‌،  عواقب  و  فرجامهائی‌ که  در  آنها  رحمت  خدا  نسبت  به  بندگانش  جلوه‌گر  می‌آید.  مرحمت  و  مـغفرت  خدا  نزدیک‌ترین  چیز  به  بندگان  و  بزرگ‌ترین  چیز  برای  ایشان  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً) .

چرا  که  خداوند  آمرزگار  و  مهربان  است‌.

سخن  از  رخداد  سترگ  را  با  عاقبتی  خاتمه  می‌دهد که  گمان  مؤمنان  را  در  حقّ  پروردگارشان  راست  می‌گرداند،  و گمراهی  منافقان  و  شایعه ‌پراکنان  را،  و  خطا  و  اشـتباه  انـدیشه‌های  ایشـان  را  روسـن  و  برملا  و  جلوه‌گر  می‌سازد،  و  ارزشهای  ایـمانی  را  در  نـهایت  واقعی  و  عملی‌،  اثبات  می‌نماید:

(وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنَالُوا خَیْراً وَکَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ وَکَانَ اللَّهُ قَوِیّاً عَزِیزاً) (25)

خداوند  کافران  را  با  دلی  لبریز  از  خشم  و  غم  بازگرداند،  در  حالی  که  به  هیچ  یک  از  نـتائجی  که  در  نـظر  داشـتند  نرسیده  بودند.  خداوند  (‌در  ایـن  مـیدان‌)  مـؤمنان  را  (‌بـا  طوفان  باد  و  ارسال  فرشتگان‌)  از  جنگ  بی‌نیاز  ساخت‌،  و  خداوند  نیرومند  و  چیره  است‌.

پیکار  درگرفت‌،  و  راه  خود  را  درپیش‌ گرفت‌،  و  به  پایان  خود  رسـید.  زمـام  پـیکار  در  تـمام  مـراحل  در  دست  پروردگار  بود.  هر گونه ‌که  می‌خواست  آن  را  می‌چرخاند.  نصّ  قرآنی  این  حقیقت  را  با  اسلوب  تعبیر  خود  نگاشته  است  و  اثبات  فرموده  است‌.  تمام  حوادث  و  عـواقب  را  مستقیماً  به  خدا  نسبت  داده  است‌،  تا  این  حقیقت  را  بیان  گرداند،  و  آن  را  در  دلها  مـاندگار  و  استوار  بدارد،  و  جهان‌بینی  درست  اسلامی  را  روشـن  و  آشکـار  نشـان  دهد. 

* 

سنگ  آسیاب  حادثه‌،  تـنها  بالای  مشرکان  قریش  و  غطفان  نچرخید  و  نگردید.  بلکه  بـالای  بـنی‌قریظه‌ که  یهودی  و  همپیمان  مشرکان  بودند  دور  زد  و  ایشان  را  نیز  خرد  کرد:

(وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقاً (26) وَأَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَدِیَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضاً لَّمْ تَطَؤُوهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

خداوند  کسانی  از  اهل  کتاب  (‌بنی‌قریظه‌)  را  که  احزاب  را  پشتیبانی  کرده  بودند  از  دژهایشان  پائین  کشـید،  و  بـه  دلهایشان  ترس  و  هراس  انداخت  (‌و  کارشان  بـه  جائی  رسید  که‌)  گروهی  را  کشتید  و  گروهی  را  اسیر  کردید.  و  زمینها  و  خانه‌هایشان  و  دارائی  آنان‌،  و  همچنین  زمینی  را  که  هرگز  بـدان  گـام  نـنهاده  بـودید،  بـه  چنگ  شما  انداخت‌.  بدگمان  خداوند  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

و  امّا  این  داستان  تا  اندازه‌ای  نیاز  به  روشنگری  داستان  یهودیان  با  مسلمانان  دارد:

بعد  از  ایـن ‌که ‌گروه‌ها  و  دسـته‌ها  به  سوی  مدینه  لشکرکشی‌ کردند،  یهودیان  مدینه  با  اسلام  بر  سر  پیمان  نماندند  و  آرام  ننشستند  مگر  مدّت  زمان  اندکی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هنگامی‌ که  به  مدینه  تشریف ‌فرما  شد،  هر چه  زودتر  با  یهودیان  آنجا  پیمان  صـلح  و  صفا  بست.  در  پیمان‌ نامه  واجب  و  لازم  فرمود  که  ایشـان  را  کـمک  و  یاری  بکند  و  در  حمایت  و  حفاظت  بکـوشد،  مشـروط  بدانکه  پیمان  نشکنند  و  سـتمگری  نکنند  و  فسق  و  فجور  راه  نیندازند  و  جاسوسی  نـنمایند  و  دشمنان  را  کمک  و  یـاری  نـدهند،  و  در  اذیّت  و  آزار  همدست  گروهی  نشوند.

ولی  یهود‌یان  طولی  نکشید  احسـاس  کـردند کـه  دیـن  جدید  برای  مکانت  و  منزلت  تقلیدی  ایشان  خطر  دارد.  یهودیان  چون  اهل ‌کتاب  پیشین  بودند،  بدین  خـاطر  از  مقام  بزرگی  در  میان  اهالی  مـدینه  برخوردار  بـودند.  یهودیان  همچنین  احساس ‌کردند  که  سیستم  و  نظام  تـازه‌ای‌ که  اسلام  بر‌ای  جامعه  با  رهبری  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  ارمغان  آورده  است‌،  برای  ایشان  خطر  دارد.  یهودیان  پیش  از  ورود  اسلام  به  مدینه  از  اختلاف  موجود  در  میان  اوس  و  خزرج  استفاده  و  بهره‌برداری  می‌کردند.  می‌خواستند  این  اخـتلاف  در  مـیان  ایـن  دو  قبیله  بماند،  تا  سخن  والا  و  فرمان  بالا  در  مدینه  از آن  خودشان  باشد  و  یکه‌تاز  میدان  باشند.  هنگامی  که  اسلام  اوس  و  خزرج  را  تـحت  فرمانروائـی  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بزرگوار  مسلمانان  متّحد  گرداند‌،  دیگر  یـهودیان  آب  گل‌آلودی  را  نـیافتند که  از  آب  ماهی  بگیرند،  آب  گل‌آلودی‌ که  در  فاصلۀ  بین  اوس  و  خزرج  پیدا  می‌کردند  و  در  آنجا  به  شکار  ماهیها  می‌پرداختند!

قَشَوی‌ که  پشت  شتر  را  شکست  اسلام  آوردن  پیشوای  دینی  و  فرزانۀ  ایشان  عبدالله  پسر  سلام  بود.  این  مسأله  چنین  بود که  خداوند  بزرگوار  به  عبدالله  پسر  سلام  توفیق  عنایت  فرمود که  اسلام  را  حقّ  ببیند  و  اسـلام  را  بپذیرد  و  مسلمان  شود،  و  به  اهل  و  عیال  خانوادۀ  خود  نیز  دستور  داد  مسلمان ‌گردند  و  آنان  هم  مسلمان  شدند  و  اسلام  را  پذیرا گردیدند.  امّا  عبدالله  پسر  سلام  ترسید  که  اگر  اسلام  آوردن  خویش  را  اعـلان  و  اعـلام  دارد،  یهودیان  تهمتهائی  بدو  بزنند  و  سخنان  ناروائی  در  حقّ  او  سر هم‌ کنند  و  به  هم  ببافند.  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخـواست  کرد  دربارۀ  او  از  یـهودیان  پـرسشهائی  بفرماید  پیش  از  این ‌که  اسلام  آوردن  وی  را  بدیشان  خبر  دهد.  یهودیان ‌گفتند:  عبدالله  پسر  سلام  بزرگ  ما  است  و  فرزند  بزرگ  پیشین  ما  است‌.  او  پیشوای  دینی  و  عالم  ما  بشمار  است‌.  بدین  هنگام  عبدالله  پسر  سلام  به  میان  جمعیّت  ایشان  آمد،  و  از  آنان  تقاضا کرد که  بدان  چیزی  ایمان  بیاورند  که  او  بدان  ایمان  آورده  است‌.  یهودیان  به  جان  او  افتادند،  و  سخنان  زشـتی‌ گفتند،  و  اهالی  روستاها  و  آبادیهای  یـهودیان  را  از  او  برحذر  داشتند.  در  این  وقت  بود که  خطر  حقیقی  را  احساس  کردند،  خطری‌ که  متوجّه  وجود  دینی  و  سیاسی  ایشـان  بود.  به  مکر  و کید  و نیرنگ  مستمرّی  و  بزرگی  و  بی‌امانی  دربارۀ  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پرداختند.

از  آن  روز  به  بعد  جنگ  میان  اسلام  و  یهودیان  درگرفته  است  و  تا  به  امروز  آتش  آن  لحظه‌ای  فروکش  نکرده  است  و  آرام  نگرفته  است‌.

در  آغاز کار،  این  جنگ‌،  جنگ  سردی  بود،  همان ‌گونه ‌که  امروز  مصطلح  است  و  می‌گویند.  جنگ  تبلیغاتی  بر  ضدّ  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم   و  بر  ضدّ  اسلام  درگـرفته  است  و  ادامـه  داشته  است‌.  یهودیان  در  جنگ  شـیوه‌های  گو‌ناگونی  درپیش  گرفته‌اند،  بدانگونه  که  در  سراسر  تاریخ  ایشان  از  آنان  دیده  شده  است  و  شناخته  گردیده  است‌.  آنـان  نقشۀ  شکّ  و  تردید  را  دربارۀ  رسـالت  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌کشند  و  ایـن  خطّ  سـیر  نـیرنگبازانه  را  درپـیش  می‌گیرند.  شبهه‌ها  و گمانهائی  پیرامون  عقیده  جدید  به  مـیان  می‌کشند،  و  در  میان  مسـلمانان  دسـیسه‌ بازی  می‌کنند  و  برخی  از  ایشان  را  بر  برخی  دیگر  گمان  و  بداندیش  می‌نمایند.  در  آن  زمان  گاهی  مـیان  اوس  و  خزرج‌،  و گاهی  میان  انصار  و  مـهاجران‌،  به  دسیسه  می‌نشستند  و  دشمنانگی  و کینه‌توزی  پدید  می‌آوردند.  در  مـیان  مسـلمانان  برای  دشمنان  مشرک  ایشـان  جاسوسی  می‌کردند.  با  منافقانی ‌که  به  ظاهر  اسلام  را  می‌پذیرفتند  راه  دوستی  نهان  را  درپیش  می‌گرفتند  و  به  وسیلۀ  منافقان  در  میان  صفوف  مسلمانان  فتنه  و  آنتون  می‌انداختند  و  فساد  و  تباهی  می‌کردند  .  .  .  در نـهایت‌،  روبند  را  از  چهرۀ  خود  برگرفتند  و  راه  لشکرکشی  بر  مسلمانان  را  درپیش ‌گرفتند.  دسته‌ها  و گروه‌ها  و  قبیله‌ها  را  متّحد  می‌کردند  و  به  جنگ  مسلمانان  تحریک  و  ترغیب  می نمودند،  همان ‌گونه ‌که  در  جنگ  احزاب  از  ایشان  سر  زد. 

مهمّ‌ترین  طوائف  ایشان  عبارت  بودند از:  بـنی‌قینقاع‌،  و  بنی‌نضیر،  و  بنی‌قریظه‌.  هر یک  از  طـوائـف  کاری  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  مسلمانان  داشت‌.  بنوقینقاع‌ که  دلاورترین  یهودیان  بودند،  بر  پیروزی  مسلمانان  در  بدر  حسادت  می‌ورزیدند  و کینۀ  ایشان  را  به  دل  می‌گرفتند،  و  دیگران  را  بر  ضدّ  ایشان  تیک  و  ترغیب  می‌کردند،  و  عـهد  و  پـیمان  خـود  را  با  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم انکار  می نمودند،  از  ترس  این  که  نکند  کـار  او  بـالا گـیرد  و  نتوانند  در  برابرش  تاب  مقاومت  بیاورند،  بعد  از  آن ‌که  در  نخستین  برخورد  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم با  قریش‌،  بر  قریشیان  پیروز گردیده  بود.

ابن‌ هشام  در  سیره  از  قول  ابن  اسحاق‌،‌ کار  و  بار  یهودیان  را  ذکر کرده  است  و گفته  است‌:

از  جملۀ  قصّۀ  بنی  قینقاع  این  بود:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌بنی  قینقاع  را  در  بازار  بنی  قینقاع  جـمع‌ کرد  و  بدیشان  فرمود: 

(یا معشر یهود , احذروا من الله مثل ما نزل بقریش من النقمة , وأسلموا , فإنکم قد عرفتم أنی نبی مرسل , تجدون ذلک فی کتابکم وعهد الله إلیکم).

ای  گروه  یهودیان‌،  از  خدا  بترسید  که  همان  انتقامی  را  از  شما  بگیرد  و  هـمان  کـیفری  را  بـه  شـما  بـرساند  کـه  از  قریشیان  گرفت  و  بدیشان  رساند.  مسلمان  شوید،  چه  شما  قطعاً  دانسته‌اید  و  پی  برده‌اید  که  من  پیغمبر  مرسلی  هستم‌.  این  امر  را  در  کتاب  خود  یافته‌اید  و  در  عهد  خدا  با  خود  دیده‌اید.

یهودیان‌ گفتند:  ای  محمّد،  تـو گـمان  مـی‌بری ‌کـه  مـا  همچون  قوم  تو  هستیم‌؟  این ‌که  با  قومی  برخورد کرده‌ای  و  رزمیده‌ای ‌که  با  جنگ  آشنا  نبوده‌اند  و  فنون  جنگی  را  ندانسته‌اند،  بدین  سبب  بر  ایشان  فرصتی  پیدا کرده‌ای  و  بر  آنان  چیره  مـده‌ای‌،  این‌ کار  تو  را  مـرور  نکند  و گو‌ل  نزند.  ما  به  خدا  سوگند  اگر  با  تو  بجنگیم  خواهی  دانست  که  چه  مردمانی  هستیم‌.

ابن‌ هشام  از  قول  عبدالله  پسر  جعفر  روایت ‌کرده  است  و  گفته  است‌: 

یکـی  از کارهای  بنی  قینقاع  ایـن  بود:  زن  عرب  بادیه‌نشینی  چیزی  را  برای  فروش  با  خود  به  مدینه  آورد  و  آن  را  در  بازار  بنی‌قینقاع  فروخت‌.  در  نزد  زرگری  در  آن  بازار  نشست‌.  یهودیان  از  او  خواستند  روبند  را  از  چهره‌اش  به‌ کنار  زند.  او  خودداری‌ کرد.  زرگر  گوشه‌ای  از  جامۀ  او  را  به  پشتش‌ گره  زد.  وقتی ‌که  زن  برخاست  عورتش  پدیدار گردید.  یـهودیان  از  آن  خندیدند.  زن  فریاد  برآورد.  مردی  از  مـسلمانان  بر  زرگر  پرید  و  او  را  کشت.  آن  زرگر یهودی  بود‌.  یهودیان  بر آن  فرد  مسلمان  فشار  آوردند  و  بر  او  تاختند  و  وی  را کشتند.  اهالی  خانوادۀ  آن  فرد  مسلمان  بر  ضدّ  یـهودیان  دادخواهـی  کردند  و  فریاد  سر  دادند.  مسلمانان  به  خشم  آمـدند،  و  میان  ایشان  و  بنی‌قینقاع  شرّ  و  بلا  درگرفت‌.

ابن‌ اسحاق  روند  حادثه  را  تکمیل‌ کرده  است  و گفته است:

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ایشان  را  محاصره ‌کرد  تا  فرمان  او  را  پذیرفتند.  عبدالله  پسر  ابیّ  پسـر  سلول‌ کـه  سردستۀ  منافقان  بود  وقتی‌ که  دید  خدا  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  بر  آنان  پیروز  فرمود،  برخاست  و گـفت‌:  ای  محمّد،  دربارۀ  دوستان  من  خوبی‌ کن  -‌ بنی  قـینقاع  همپیمان  خزرج  بودند  -  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  پاسخ  نـداد  و  اندکی  درنگ  کرد.  دوباره  گفت‌:  ای  محمّد،  دربارۀ  دوستان  من  خوبی ‌کن‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  او  روی  برگرداند  و  بدو  پشت ‌کرد.  دست  خود  را  به  جیب  زره  پیـغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرو کرد  و  بدان  چنگ  زد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه واله وسلّم  فرمود:

‌(أرْسِلْنی‌)‌.  (‌مرا  رها  کن‌)‌.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خشمگن  شد  تا  بدانجا که  چهره‌اش  از  خشم  سیاه‌ گردید.  سپس  فرمود:

(وَیْحَک ! أرْسِلْنی‌)‌.  (‌وای  بر  تو،  مرا  رها  کن‌)

گفت‌:  نه  به  خدا  سوگند  تو  را  رها  نمی‌کنم  تـا  در حقّ  دوستان  من  خوبی  نکنی‌.  چهارصد  مرد  بدون  زره‌،  و  سیصد  مرد  دارای  زره‌،  مرا  از  سرخ‌پوست  و  سیاه‌پوست 

محافظت‌ کرده‌اند،  بگذارم  تو  آنـان  را  در  یک  بامداد  درو کنی‌.  من ‌کسی  هستم‌ که  از  چرخش  زمان  و  تـغییر  احوال  و  تبدیل  اوضاع  می ترسم‌.  پس  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌هُمْ ‌لَکَ‌)‌.  (‌آنان  برای  تو)‌.

عبدالله  پسر  ابیّ ‌تا  آن  زمان  هنوز  شأن  و  مقامی  در میان  قوم  خود  داشت‌.  میانجیگری  او  را  دربارۀ  بنی  قینقاع  پذیرفت  به  شرط  آن ‌که  از  مدینه  بکوچند  و  بروند،  و  با  خود  اموالشان  را  بجز  اسلحه‌هایشان  ببرند.  بدین  وسیله  مدینه  از  یک ‌گلّۀ  یهودی  نـیرومند  بزرگ  پاکیزه  و  پیراسته  شد.

و  امّا  بنونضیر،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  چهار  سـال  بعد  از  جنگ  احد  به  سویشان  رفت  و  برابر پیمانی‌ که  میان  او  و  ایشان  بسته  شده  بود  شرکت  آنان  را  در  پرداخت  دیۀ  دو  نفر کشته  درخواست ‌کرد.  وقتی ‌که  بدیشان  رسید، ‌گفتند:  ای  ابوالقاسم  باشد  تو  را  در  آنچه  دوست  داری  و  از  ما  در  پـرداخت  آن‌ کـمک  طلبیده‌ای  شرکت  می‌کنیم  و  می‌پذیریم‌.  آن‌ گاه  برخی  با  برخی  خلوت ‌کردند  و گفتند:  شما  این  مر‌د  را  در  مـوقعیّتی  بـهتر از ایـن  مـوقعیّت  نخواهید  یافت‌.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در کنار  دیـواری  از  دیوارهای  خانه‌ها  نشسته  بود.  به  هـمدیگر گـفتند:  چه  کسی  بالای  ا‌ین  خانه  می‌رود  و  سنگ  بزرگی  را  بر  سر  او  می‏کوبد  و  ما  را  از  دست  او  راحت  می‌کند؟

آنگاه  برای  اجرای  این  توطئۀ  زشت  و  پلید  متّحد  شدند  و  تصمیم  بر  عملی ‌کردن  آن‌ گرفتند.  آنچه  می‌خواستند  بکنند  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  الهام ‌گردید.  بلند  شد  و  رفت  و  به  مدینه  برگشت،  و  دستور  فر‌مود  مسلمانان  آمادۀ  جنگ  با  ایشان  شوند.  بنونضیر  خـویشتن  را  به  میان  دژها  انداختند  و  در  آنجاها  پناه‌ گرفتند.  عبدالله  پسر  ابیّ  پسر سلول  - ‌سردستۀ  منافقان  - ‌کسی  را  به  پـیش  ایشان  فرستاد  و  بدانان  پیام  داد که  ثـابت ‌قدم  بمانید  و  استقامت  داشته  باشید،  ما  شما  را  تسلیم  دیگران  نخواهیم  کرد  و به  ترک  شما  نخواهیم‌ گفت‌.  اگر  با  شما  بجنگند  ما  در  دفاع  از  شما  خواهیم  جنگید،  و  اگر  اخراج  شوید  با  شما  خوا‌هیم  آمد.  ولی  منافقان  به  عهد  خود  وفا  نکردند.  خدا  به  د‌لهای  بنی‌نضیر  هول  و  هراس  اند‌اخت‌.  آنـان  بدون  جنگ  و  مــبارزه  تسلیم  شـدند.  از  پـیغمـر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخواست‌ کردند که  ایشان  را  تبعید کند  ولی  ایشان  را  نکشند.  اسباب  و  اثاثیه‌ای ‌که  مـی‌توانند  بر  شتران  بار کنند  و  با  خود  ببرند  بجز  اسلحه‌،  این  کـار  را  بکنند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پذیرفت‌.  بنی‌نضیر  به  خیبر  رفتند.  برخی  از  ایشان  به  شام ‌کوچیدند.  از  جملۀ  رؤساء  ا‌یشان  که  به  خیبر  رفتند،  سلام  پسر  ابوالحقیق‌،  و کنانه  پسر  بیع  پسر  ابوالحقیق‌،  و  حییّ  پسر  اخطب  بودند  .  .  .  ایـنان  همان  کسانیند که  در  متّحد کردن  و  جمع‌آوری  نـمودن  مشرکان  قریش  و  غطفان  در  جنگ  احزاب،  نام  و  نشانی  دارند  و  از  ا‌یشان  نام  برده  می‌شود.

هم  اینک  به  جنگ  بنی‌قریظه  می‌پردازیـم‌.  در  جنگ  احزاب  ا‌ز کاری‌ که  می‌کردند  سخن  رفت‌.  آنان  همدست  مشرکان  بر  ضدّ  مسلمانان  شدند.  ایشان  رؤساء  بنی‌نضیر  را  تحریک‌ کردند  و  برانگختند.  سردستۀ  آنان  حییّ  پسر  اخطب  بود.  پیمان‌ شکنی  بنی‌قریظه  در  عهد  و  پیمانی ‌که  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌داشتند،  آن  هم  در  این  اوضـاع  و  احوال  سخت  و  دشوار،  از  حملۀ  احزاب  از  خارج  از  مدینه‌،  برای  مسلمانان  ناگوا‌رتر  و  نابهنجارتر  بود.

چیزی‌ که  تا  اندازه‌ای  می‌تواند  بزرگ  خـطری  را  بـه  تصویر  بکشد که  مسلمانان  را  تهدید  می‌کرد،  و  هول  و  هـراس  و  تـرس  و  لرزی  را  پـیش  چشم  بـدارد که  پیمان‌شکنی  بـنی‌قریظه  پدید  آورده  بود،  روایـتی  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌.  وقتی ‌که  خبر  عهدشکنی  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسید،  سعد  پسر  معاذ  رئیس  قبیلۀ  اوس،  و  سعد  پسر عباده  رئیس ‌قبیلۀ  خزرج  را  همراه  عبدالله  پسر  رواحه‌،  و  خوات  پسر  جبیر  - ‌رضی‌الله‌ ‌عنهم  -‌ فرستاد  و  بدیشان  فرمود:

(انطلقوا حتى تنظروا أحق ما بلغنا عن هؤلاء القوم أم لا ? فإن کان حقا فالحنوا لی لحنا أعرفه ولا تفتوا فی أعضاد الناس . وإن کانوا على الوفاء فیما بیننا وبینهم فاجهروا به للناس).

بروید  تا  ببینید آیا  آنچه  دربارۀ  این  قوم  به  ما  رسیده  است  درست  است  یــا  نـادرست‌؟  اگر  درست  بـود  به  شیوه‌ای  با  من  سخن  بگوئید  که  آن  را  بدانم  و  بـدان  پـی  ببرم‌.  به  گونه‌ای  نگوئید  که  مردمان  را  دست‌ پاچه  کند  و  در هم  شکند.  اگر  هم  بر  عهد  و  پیمان  خود  وفادار  مـانده  بودند،  عهد  و  پیمانی  که  میان  ما  و  ایشان  است‌،  آشکارا  آن  را  به  مردمان  بگوئید.

ایــن  روایت  به  تصـویر  مـی‌کشد  چـیزی  را که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  انتظار  داشت  این  عهدشکنی  در  درونـها  برا‌نگیزد  و  مردمان  را  بر  دست  و  پای  اندازد.

آنان  بیرون  رفتند  و  رهسپار  آنجا  شدند.  وقتی ‌که  به  نزد  بنی‌قریظه  رسیدند  دیدند که  بد‌تر  از  آن  چیزی  هستند که  بدیشان‌ گفته‌اند.  بد  و  بیرا‌ه  در  حقّ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌گفتند  و  بیان  می داشتند:  پیغمبر  خدا  چه ‌کسی  است‌؟  میان  ما  و  محمّد  هیچ‌ گونه  عهد  و  پیمانی  نیست‌!..گروه  اعزامی  برگشتند  و  با گوشه  و کنایه  نه  واضح  و  آشکار  خبر  را  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رساندند.  پــیغمبر  خـدا  فرمود:

(الله أکبر . أبشروا یا معشر المسلمین).

(‌خدا  بزرگتر  (‌از  همه  کس  و  از  هـمه  چـیز)  است‌.  ای  گروه  مسلمانان  مژده  باد!)‌.

این  را  بدان  خاطر  فرمود  تا  مسلمانان  را  جای  بدارد  و  کاری ‌کند  از  پـخش  خبر  ناگوار  در  میان  صفوف  مسلمانان  جلوگیری  شود.

ابن  اسحاق ‌گفته  است‌:  بدین  هنگام  بلا  بزرگ ‌گردید،  و  هول  و  هراس  شدّت ‌گرفت‌،  و  دشمنان  مسلمانان  از  بالا  و  از  پائین  آنان  به  سویشان  آمدند.  تا  بدانجا که  مؤمنان  هر  نوع ‌گمانی  را  بردند،  و  نـفاق  از  سوی  بر‌خی  از  منافقان  پدیدار  و  نمودار گردید.  و  .  .  .

کار  این  چنین  بود  در  هنگامۀ  پیکار  و کارزار  با  احزاب‌.  هنگامی‌ که  خداوند  بزرگوار  بـا  کــمک  و  یـاری  خـود  پشتیبانی‌ کرد،  و  دشمنانش  را  با  دلی  لبریز  از  خشـم  و  کینه  و  بدون  به  هدف  رسیدن  و  خیری  را  نصیب  خـود  کردن  برگرداند،  و  خدا  در  جنگ‌،  مسـلمانان  را  بسنده  شد،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیروزمندانه  به  مدینه  برگشت،  و  مردمان  اسلحه‌های  خود  را  زمین ‌گذاشتند.  در  آن  وقت  که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ خویشتن  را  از  چرک  و کثافت  و  گرد  و  غبار  مرزداری  و نگاهبانی‌،  در  خانۀ  ام  سلمه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -  می‌شست‌،  نـاگهان  جبرئیل  علیه السّلام  پیدا  گردید  و گفت‌:

(أوضعت السلاح یا رسول الله ? ).

ای  پیغمبر  خدا!  آیا  اسلحه  را  زمین  گذاشته‌ای‌؟‌.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌نَغَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

جبرئبل  گفت‌:

(ولکن الملائکة لم تضع أسلحتها ! وهذا أوان رجوعی من طلب القوم " ).

و لیکن  فرشتگان  سلاحهای  خود  را  رمین  نگذاشته‌اند!  و  هم  اینک  من  از  دنبال  کردن  آن  قوم  برمیگردم.

آن‌ گاه  گفت‌:

(إن الله تبارک وتعالى یأمرک أن تنهض إلى بنی قریظة ).

خداونـد  سترگ  و  بزرگ  بـه  تـو  دسـتور  مـی‌دهد  کـه  برخیزی  و  به  سوی  بنی‌قریظه  بروی‌.

بنی‌قریظه  در  چند  مایلی  مدینه  بودند  .  .  .  آن  وقت  بعد  از  نماز  ظهر  بود.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(لا یصلین أحدکم العصر إلا فی بنی قریظة).

(‌کسی  از  شما  نماز  عصر  را  نخوانـد  مگر  در  میان  بنی‌قریظه‌).

مردمان  رهسپار  شدند.  در  راه  وقت  نـماز  عـصر  فرا  رسید.  برخیها  نماز  عصر  را  در  راه  خواندند،  و گفتند:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌چیزی  جز  عجله ‌کردن  و  شتاب  نمودن  نخواسته  است‌.  مرادش  زود  حرکت  کـردن  و  رهسپار  شدن  بوده  است  و  بس.  دیگر‌ان‌گفتند:  ما  نماز  عصر  را  جز  در  میان  بنی‌قریطه  نمی‌خوانیم‌.  هیچ  یک  از  دو گروه‌،  با  دستۀ  مقابل  درشتی  ننمود  و  بر  آنان  سخت  نگرفت‌.  پیغمبر  خـدا  صلّر الله علیه وآله وسلّم  ابن  امّ ‌مکتوم  رضی الله عنه  را  بـر  مـدینه  گماشت  و  به  دنبال  مسلمانان  حرکت ‌کرد.  ابن  امّ  مکتوم  همان  کسی  است‌ که  دربارۀ  او  نازل‌ گردیده  است‌:

(عبس وتولى أن جاءه الأعمى . . . ).

چهره  درهم  کشید  و  روی  برتافت‌!  از  این  که  نابینائی  به  پیش  او آمد  ...  .                      (‌عبس/  ١  و  ٢) 

پیغمبرخدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌پرچم  را  به  علی  پسرابـوطالب  رضی الله عنه  تحویل  داد.  آن‌ گاه  با  بنی‌قریظه  جنگید  و  بیست ‌و پنج  شبانه  روز  ایشان  را  محاصره ‌کرد.  وقتی ‌که  اوضاع  و  احوال  بر  بنی‌قریظه  به  طول  انجامید،  حکم  سـعد  پسـر  معاذ  رضی الله عنه  رئیس  قبیلۀ  اوس  را  دربارۀ  خود  پـذیرفتند،  چون  در  دورۀ  جاهلیّت  همپیمان  قبیلۀ  اوس  بودند.  معتقد  بودند که  سعد  پسر  معاذ  در  این  باره  بدیشان  خوبی  می‌کند،  همان ‌گونه ‌که  عبدالله  پسر  ابیّ  پسر  سلول  دربارۀ  دوستان  خود  بنی  قینقاع  خوبی ‌کرد  و  ایشان  را  از  دست  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نجات  داد  و  آزادشان‌ کرد.  اینان  هم  گمان  بردند  سعد  پسر  معاذ  همان‌ کاری  را  خواهد کرد که  عبدالله  پسر  ابیّ  در  حقّ  بـنی‌قینقاع  کرده  است‌.  امّا  ندانستند که  سعد  رضی الله عنه  در  جنگ  خندق  تیری  به  شاهرگ  بازویش  خورده  است‌،  شاهرگی  که  اگر  قطع‌ گردد  خون  آن  بند  نمی‌آید.  و  لذا  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌شاهرگ  بازوی  او  را  داغ‌ کرده  است  و  سوزانـده  است‌،  و  او  را  داخل  خیمه‌ای  در  مسجد  جای  داده  است  تا  از  نزدیک  بتواند  از  او  عیادت ‌کند.  سعد  رضی الله عنه  در  دعائی‌ که‌ کرده  بود گفته  بود:  خداوندا  اگر  از  جنگ  قریش  چیزی  مانده  است  ما  را  برای  شرکت  در  آن  زنده  بدار.  و اگر جنگ  میان  ما  و  ایشان  را  به  اتمام  رسانده‌ای‌،  آن  را  دیگـر باره  پدیدار  آر.  و  مرا  نمـیران  تـا  چشـمم  را  از  حقارت  و  شکست  بنی‌قریظه  روشن  می‌فرمائی  و  شادمانم  مـی‌نمائی  .  .  .  خداوند  بزرگوار  دعای  او  را  پـذیرفت‌.  چنین  مقدّر  فرموده  بـود کـه  بـنی‌قریظه  حکـم  او  را  دربارۀ  خود  بپذیرند  و  به  انتخاب  و  اختیار  خویش  داوری  او  را  دربارۀ  خویشتن‌ گردن  نهند  و  خودشان  نام  او  را  ببرند  و  وی  را  برگزینند.

در  این  وقت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سعد  پسـر  معاذ  را  از  مدینه  طلبید  تا  دربارۀ  ایشان  قضاوت  کند.  هنگامی  که  آمد،  سوار  الاغی  بود  و  برایش  پشتی  و  متکائی‌ گذاشته  بودند.  قبیلۀ  اوس  بدو  پناه  بردند  و گـفتند:  ای  سعد،  بنی‌قریظه  دوستان  تو  هستند،  پس  در  حقّ  ایشان  خوبی  کن‌.  پیـوسته  سعی  می‌کردند  سعد  را  بر سر مهر بیاورند  و  رحم  و  شفقت ‌او  را  برانگیزند.  سعد ساکت  بود و پاسخی  بدا‌نان  نمی‌داد.  وقتی  که  سخن  را  بـه  درازا  کشـاندند،  سعد  رضی الله عنه ‌گفت‌:  زمان  آن  فـرا  رسیده  است‌ که  در  او  سرزنش  سرزنشگری  درنگیرد  و  تأثـیر  نکـند.  از  این  سخنان  دانستند که  سعد  بـنی‌قریظه  را  باقی  نخو‌اهد  گذاشت‌!

وقتی‌ که  به  خیمه‌ای  نزدیک  شد که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  آنجا  تشریف  داشت‌،  پیغمبر  خدا  فرمود:

(قوموا إلى سیدکم ).

(‌برای  احترام  رئیس  خود  بلند  شوید)‌.

مسلمانان  برای  احترام  و  بزرگداشت  او  برخاستند  و  او  را  پائین ‌آوردند  و  بر  جایگاه  ولایت  و قضاوت  نشاندند،  تا  بدین  وسیله  حکم  سعد  دربارۀ  بنی‌قریظه  نافذتر  بوده  و  قوّۀ  اجرائی  بیشتری  داشته  باشد.

وقتی ‌که  سعد  نشست‌،  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌بدو  فرمود:

(إن هؤلاء - وأشار إلیهم - قد نزلوا على حکمک . فاحکم فیهم بما شئت).

(‌اینان  -  اشاره  به  بنی‌قریظه‌ کرد  -‌ داوری  تو  را  دربارۀ  خود  پذیرفته‌اند.  پس  آن  چنان ‌که  می‌خواهی  دربارۀ  ایشان  حکم  صادر کن‌(‌.

سعد  رضی الله عنه‌ گفت‌:  آیـا  حکم  ما  دربارۀ  ایشـان  اجراء  می‌گردد؟  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌نَعَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

سعد  گفت‌:  حکم  من  دربارۀ ‌کسانی  هم  اجراء  می گردد که  در  درون  این  خیمه  هستند؟

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌نَعَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

سعد  گفت‌:  حکم  من  اجراء  می‌گردد  دربارۀ  کســانی  کـه  همین  جا  هستند؟  به  جانبی  اشاره‌ کرد که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم 

در  آن  سو  بود.  ولی  برای  تعظیم  و  اکرام  و  احترام  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  او  روی  برگرداند  و  بدو  نگاه  نکرد.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌فرمود:

(‌نَعَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

سعد رضی الله عنه ‌گفت:

من  حکم  می‌کنم  جنگجویانشان ‌کشته  شوند،  و کودکان  و  زنانشان  اسیر  و  برده  شوند،  و  اموال  و  دارائیشان  ضبط  گردد  و  به  غنیمت  برده  شود‌.  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  فرمود:

(لقد حکمت بحکم الله تعالى من فوقسبعة أرقعة ).

(‌تو  دربارۀ  ایشان  هما‌ن  حکمی  را  صادر  کـرده‌ای  که  خداوند  بزرگوار  بالای  هفت  آسمان  آن  حکـم  را  صـادر  فرموده  بود)‌.

سپس  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دستور  فرمود گودالهائی  کنده  شود. گودالهائی  در  زمین‌ کنده  شـد،  و  بنی‌قریظه  را  دست  بسته  آوردند  و گردنهایشان  را  زدند.  آنان  در  حدود  هفت‌ صد  یا  هشت ‌صد  نفر  بودند.  پسرانی‌ که  موی  سبیلهایشان  درنیامده  بود  -  یعنی  به  سنّ  بلوغ  نـرسیده  بودند  -  و  زنان  اسیر  و  برده‌ گردیدند،  و  اموال  و  دارائی  ایشان  به  غنیمت ‌گرفته  شد.  در  میان‌ کشتگان  حتّی  پسر  اخطب  قرار  داشت‌.  او  به  میان  بنی‌قریظه  رفته  بود،  و  همان ‌گونه  که  با  ایشان  پیمان  بسته  بود  داخل  دژ  آنان  شده  بو‌د.

از  آن  روز  به  بعد  یهودیان  خوار  و  حقیر  شدند،  و  حنبش  نفاق  در  مدینه ‌کاستی  پذیرفت  و  ضعیف‌ گردید.  منافقان  سرهایشان  را  به  زیر  انداختند،  و  ترسیدند که  بسیاری  از  کارهائی  را  بکنند که  پیش  از  آن  می‌کردند.  به  دنـبال  اینان  و  آنان‌،  مشرکان  دیگر  جرأت  نکردند  اند‌یشۀ  جنگ  با  مسلمانان  را  به  دل  خود  راه  دهـند.  بلکه  ایـن  مسلمانان  بودند که  می‌خواستند  با  ایشان  بجنگند  و  با  ایشان  می‌جگیدند،  تا  آن  زمان ‌که  فتح  مکّه  و  طـائف  پیش  آمد.  می‌توان  گفت‌:  مـیان  حرکات  یـهودیان  و  حرکات  منافقان  و  حرکات  مشـرکان‌،  ارتـباط  و  پـیوند  وجود  داشت‌.  با  تبعید  یهودیان  از  مدینه‌،  این  ارتباط  و  پیوند  قطع‌ گردید.  فرق  میان  این  دو  دوره  از  زمان‌،  در  پیدایش  دولت  اسلامی  و  استقرار  آن‌،  روشن  و  آشکار است.

این  مصداق  فرمودۀ  یزدان  سبحان  است‌:

(وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقاً (26) وَأَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَدِیَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضاً لَّمْ تَطَؤُوهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

خداوند  کسانی  از  اهل  کتاب  (‌بنی‌قریظه‌)  را  که  احزاب  را  پشتیبانی  کرده  بودند  از  دژهایشان  پائین  کشید‌،  و  بـه  دلهایشان  ترس  و  هراس  انداخت  (‌و  کارشان  بـه  جـائی  رسید  که‌)  گروهی  را  کشتید  و  گروهی  را  اسیر  کردید.  و  زمینها  و  خانه‌هایشان  و  دارائی  آنان  و  همچنین  زمـینی  را  که  هرگز  بـدان  گام  نـنهاده  بـودید،  بـه  چنگ  شـما  انداخت‌.  بی‏گمان  خداوند  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

«‌صیاصی‌»‌:  دژها  .  .  .  زمینی ‌که  مسـلمانان  بدان  گام  ننهاده  بودند  و  آن  را  تصاحب‌ کردند،  حه  بسا  همان  زمینی  باشد که  متعلّق  به  بنی‌قریظه  و  بیرون  از  مـحلّ  ایشان  بو‌د،  و  آن  هم  همراه  اموال  بنی‌قریظه  به  دست  مسلمانان  افتاد  و  ا‌ز آن  ایشان  شد.  چه  بسا  هم  اشاره  به  این  باشد که  بنی‌قریظه  زمینهای  خود  را  بدون  جـنگ  تحویل  دادند  و  تسلیم‌ کردند.  در  این  صورت  معنی  وَطْأ  که  به  معنی ‌گام  نهادن  است  به  معنی  جنگ  خواهد  بود،  چون  در  جنگ  بر  زمین ‌گام  نهاده  می‌شود.

(وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

بی‏گمان  خداوند  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

این  پیروی  است‌ که  از  واقعیّت  سرچشمه ‌گـرفته  است‌.  پیروی  است ‌که  هـمه  چـیز و  هـمه  چـیز  را  به  خدا  برمی‌گردا‌ند  و  حواله  می‌دهد.  روند  قرآنی  در  نشـان  دادن  سراسر  پیکار  همۀ ‌کارها  را  به  خدا  برمی‌گرداند  و  حواله  می‌د‌ارد،  و  افعال  و  اعمال  را  در کارزار  مستقیماً  و  بدون  واسطه  به  خدا  نسبت  می‌دهد،  تا  ایـن  حقیقت  بزرگ  را  ثابت  و  استوار  بدارد،  حقیقت  بزرگی‌ که  خدا  می‌خواهد  آن  را  در  د‌لهای  مسلمانان  با  رخـدادهـای  واقعی  ثابت  و  استوار  فرماید،  و  پس  از  رخـدادهای  واقـعی  آن  را  با  قرآن  پایدار  و  برقرار  بدارد،  تـا  جهان‌بینی  اسلامی  در  دلها  و  درونها  برپا  و  برجا گردد  و  ماندگار  و  پایدار  شود.

بدین  منوال  نشان  دادن  آن  رخداد  بزرگ  پایان  می گیرد.  این  رخداد  بزرگ  قوانین  و  سنن  و  ارزشها  و  معیارها  و  رهنمودها  و  رهنمونها  و  قواعد  و  مقرّراتی  را  دربرگرفته  است ‌که  قرآن  آمده  است  تا  آنـها  را  در  دلهـای ‌گر‌وه  مسلمانان  و  همچنین  در  زندگانی  ایشان  برجا  و  برپا  بدارد  و  پایدار  و  ماندگار  بکند.

بدین  نحو  حادثه‌ها  مادۀ  تربیت  و  مـایۀ  پرورش  می‌شوند،  و  قرآن  راهنما  و  مترجم  زندگی  و  رخدا‌دها  و  رویکردها  و  اندیشه‌ها  و  جهان‌بینیهای  آن  می‌گردد،  و  با  بلاها  و گرفتاریها  و  با  قرآن‌،  به  طور  یکسان‌،  ارزشها  و  معیارها  مقرّر  و  مستقرّ  می‌گردد،  و  دلها  و  درونها  آرام  و  اطمینان  پیدا  می‌کند!

پایان  جزء  بیست‌ و یکم

و  به  دنبال  آن  جزء  بیست‌ و دوم  می‌آید  که  با  این  فرمودۀ  خداوند  بز‌رگوار  می‌آغازد 

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ...).

---

^[1] یهودیان بدانان وعده داده بودند که اگر ایشان را کمک کنند، میوۀ یک سال خیبر را بدانان خواهند  داد. (‌به نقل از: امتاع الاسماع‌، تألیف مقریزی‌). 

^[2] امّ‌سلمه‌ -‌ رضی الله ‌عنه  - گفته است ‌من در خدمت پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم در  جنگـها و ترسهای زیادی شرکت‌ کرده‌ام از جمله‌: مریسیع، خیبر، حدیبیه، فتح، ‌و حنین‌. . . هیچ  یک از اینها برای پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌خستگی‌آورتر، و برای ما خوفناکتر از  خندق نبوده است‌. در خندق مسلمانان ‌همچون بیشه‌ای از هر سو احاطه شده ‌بودند. بر کودکان  می‌ترسیدیم‌ که از بنی‌قریظه بدیشان صدمه‌ای برسد. مدینه ‌تـا بامدادان نگهبانی می‌شد. در  مدینه صدای تکبیر از ترس و هراس تا دم صبح به‌ گوش می‌رسید. تا زمانی‌ که خداوند ایشان‌ را  پا دلی لبریز از خشم بازگرداند، در حالی ‌که ‌به هیچ یک از نتائجی ‌که در نظر داشتند نرسیده  بودند.

^[3] در روایت جابر چنین است ‌که پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم در آن روز از نـماز عصر  باز داشته  شد. . .چنین پیدا است ‌که بازداشـته شـدن از نـماز تکـرار گردیده است‌. یک بار پیغمبر  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم ا‌ز نماز عصر بازداشته شده است و همچون دعائی‌ فرموده ‌است‌،‌و  دیگـر باره ‌از همۀ نمازهای ‌ظهر و عصر و مغرب و عشاء بازداشته شده است...

^[4] سرگین‌ گردانک‌. 

تفسیر سوره‌ی احزاب آیه‌ی 35-28

فی  ظلال  القرآن  

جزء  بیست  و  دوم 

سورۀ  احزاب  آیات  ٧٣-‌٢٨،  سورۀ  سبا  و  سورۀ  فاطر

سوره‌ی احزاب آیه‌ی 35-28

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ إِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَأُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحاً جَمِیلاً (28) وَإِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنکُنَّ أَجْراً عَظِیماً (29) یَا نِسَاء النَّبِیِّ مَن یَأْتِ مِنکُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ یُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَیْنِ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً (30)‏ وَمَن یَقْنُتْ مِنکُنَّ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحاً نُّؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَیْنِ وَأَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقاً کَرِیماً (31) یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً (32) وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِینَ الزَّکَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (33) وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفاً خَبِیراً (34) إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً) (35)‏

ایـن  درس  سـوم  سورۀ  احـزاب  است‌.  این  درس  به  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اختصاص  دارد.  و لیکن  در  آخر  آن  پاداش  جملگی  مردان  و  زنـان  مسـلمان  به  مـیان  می‌آید  و  از  آن  سخن  می‌رود.  در  اوائل  این  سوره  از  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  تحت  عنوان‌:  «‌أمّهات  المؤ‌منین‌»  یعنی  مادران  مسلمانان‌،  سخن  رفته  است‌.  این  مـادری‌،  وظائف  و  تکالیف  و  مشکلات  و  مشقّات  خود  را  دارد. 

مرتبۀ  والائی‌ که  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌بـا  ایـن  توصیف  استحقاق  آن  را  پیدا  می کنند،  و  همچنین  منزلتی ‌که  در  سایۀ  همسری  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم به  دست  می‌آورند،  این  دو  چیز  نیز وظائف  و تکالیف  و  مشکلات  و  مشقّات  خود  را  می‏طلبد.  در  این  درس  چیزی  از  این  وظائف  و  تکالیف  و  مشکلات  و  مشـقّات  بیان  می‌شود،  و  از  ارزشهائی  سخن  می‌رود که  خداوند  خواسته  است  خانۀ  پاک  نبوّت  آنها  را  در خویشتن  مجسّم  و  نمودار گرداند،  و  بر اساس  آنها  برقرار  و  پـایدار  شود،  و  در  آن  خـانه  نورافکنی ‌گردند که  رهروان  در  پرتو  آن  نورافکن  رهنمود  و  راهیاب  شوند.

*

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ إِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَأُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحاً جَمِیلاً (28) وَإِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنکُنَّ أَجْراً عَظِیماً) (29)

ای  پیغمبر!  به  همسران  خود  بگو:  اگر شما  زندگی  دنیا  و  زرق  و  برق  آن  را  می‌خواهید،  بیائید  تا  به  شما  هـدیّه‌ای  مناسب  بدهم  و  شما  را  به  طرز  نیکوئی  رها  سازم‌.  و  امّا  اگر  شما  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  می‌خواهید  (‌و  به  زندگی  ساده  از  نظر  مادی‌،  و  احیاناً  محرومیّتها  قـانع  هسـتید)  خداونـد  بـرای  نیکوکاران  شما  پـاداش  بزرگی  را  آماده  ساخته  است‌.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برای  خود  و  برای  اهل  بیت  خـویش  زندگانی  معمولی  و  بسنده  را  در پیش ‌گرفته  بود.  این  هم  نه  بدان  خاطر  بود که  از  متاع  دنیوی  بی‌بهره  باشد.  بلکه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌تا  بدانجا  زنده  ماند  و  زنـدگی ‌کرد که  سـرزمینهائی  فـتح‌ گردید،  و غنائم  فراوان  شد،  و  درآمدهای  سرزمینهائی‌ که  مردمان  آنجاها  بدون  جنگ  تسلیم‌ گردیده  بودند  فزونی  یافت‌،  و کسـانی ‌که  قبلاً  اموال  و  دارائی  نداشتند  ثروتمند  شدند.  با  وجود  همۀ  اینها گاهی  یک  ماه  می‌گذشت  و  آتشی  برای  پخت  و  پز  در  منازل  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  روشن  نمی‌گردید.  هر چند که  آن  حضرت  صدقه‌ها  و  بخشش‏ها  و  هدیّه‌هائی  می‌داد.  امّا  انتخاب  چنین‌ کاری  بدان  خاطر  بود که  بر  لذائذ  زندگی  دنیوی  و  بر  جاذبه  و کشش  اموال  دنیوی  چیره  شود  و  غلبه  پیدا کند،  و  رغبت  خالصانه‌ا‌ی  و  عشق  مخلصانه‌ای  به  چیزی  داشته  باشد که  در  نزد  خدا  است‌،  رغبت  و  عشق‌ کسی ‌که  دارا  و  توانـا  است  و لیکـن  پـاکدامـنی  می‌ورزد  و  بر نفس  خود  چیره  می‌شود  و غلبه  می‌کند  و  راه  خداپسندانه  را  می‌سپرد  .  .  .  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  سوی  عقیده‌اش  و  از  سوی  شریعتش  مکلّف  و  مجبور  نبود که  این  نوع  زندگی  را  برای  خود  و  برای  اهل  بیت  خویش  برگزیند  و  در پیش‌ گیرد.  چه  در  عقیده‌ا‌ش  و  در  شریعتش  لذائذ  و  خوشیها  و  استفادۀ  از کالاها  و  متاعها  حرام  نبوده  است‌،  و  آنها  را  بر  خـود  حرام  و  قدغن  نفرموده  است  وقتی‌ که  بدون  تکلّف  و  به  طور  معمولی  برای  او  حاصل  آمده  است‌،  و  به‌ گو‌نۀ  تصادفی  و  اتّفاقی  برایش  مهیّا گردیده  است‌.  نه  این‌ که  به  دنبال  آنها  بدود،  و  شیفته  و  شیدای  آنها  بشود،  و  سراپا  غرق  در  آنـها  و  سرگرم  بدانها گردد  .  .  .  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  امّت  خود  را  نیز  مکلّف  نکرده  است  و  وادار  نفرموده  است‌ که  بسان  او  زندگی ‌کنند،  زندگی‌ای‌ که  آن  جناب  برای  خود  ا‌ختیار  و  در پیش‌ گرفته  بود.  امّا  اگـر کسی  خواست  همچون  زندگی‌ای  را  برگزیند  و  بخواهد  بر  لذائـذ  و کالاها  و  متاعها  چیره  شود  و  غلبه‌ کند،  و  خویش  را  از  جاذبه‌ها  و  سنگینیهای  آن  برهاند  و  آزاد گرداند،  و  خویشتن  را  بـه  جائی  برساند که  در  آنجا  آزادی‌ کامل  از  خواسـتها  و  آرزوهای  نفس  است‌،  هیچ  مانعی  نیست‌.

و لیکن  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم زنانی  از  آدمیزادگان  بودند،  و  همان  خواستها  و  آرزوهائی  داشتند که  انسانها  دارند.  با  وجود  فضیلت  و کرامت  و  قربتی ‌که  به  سرچشمه‌های  نبوّت  بزرگ  و  سترگ  داشتند،  علاقه  و  رغبت  سرشتی  به  لذائذ  و کالاهای  زندگی  در  دلها  و  درونهایش  زنـده  بود.  وقتی ‌که  فراخی  نعمت  و  رفاهی  را  دیدند که  خدا  برای  پیغمبرش  و  برای  مؤمنان  ریزان  و  فراوان  فرموده  است‌،  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مراجعه ‌کردند  و  درخواست  نفقه  و  هزینۀ  زندگی‌ کردند.  این  درخواست  را  با  خوشی  و  روی‌ گشاده  نپذیرفت  و  پذیرۀ  آن  نرفت‌،  و  بلکه  با  این  درخواست  با  غم  و  اندوه  و  ناخشنودی  روبرو  گردید.  چرا که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌خوا‌ست  نـفس  او  آن ‌گو‌نه  زندگی ‌کند که  او  برای  آن  انتخاب ‌کرده  بود.  نـفس  او  آزاد  و  رها  و  والا  و  بالا  از  لذ‌ائذ  و کالاهای  دنیا  زندگی  نماید،  و  به‌ کفاف  معاش  راضی  و  خشنود  باشد،  و  از  سرگرم  شدن  به  لذائذ  و کالاها  بپراید  و کم‌ترین  توجّهی  بدانها  ننماید.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌خواست‌ که  زنـدگی  خودش  و  زندگی ‌کسـانی‌ که  بدو  پـناه  می‌آورند  و  می‌گرایند  بالای  آن  افق  بالای  درخشان  پاکی  باشد که  زدوده  از  همۀ  سـایه‌های  ایـن  جـهان  و  از  آلودگیها  و  آمیختگیهای  آن  است‌.  نه  از  این  لحاظ‌ که  این ‌کار  حلال  یا  حرام  است‌؛  چه  حلال  و  حرام  روشن‌ گـردیده  است‌.  بلکه  از  این  لحاظ‌ که  زندگی  آزاد  و  رها  از  خواستهای  ناچیز  و  از  سروشهای  بی‌ارج  این  زمین  باشد  و  بس.  غم  و  غصّه  تا  بدانجا  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌از  درخواست  نـفقه  و  هزینۀ  زنـانش  دست  داد که  خویشتن  را  از  اصـحاب  خود  پـنهان  داشت‌.  خود  را  نـهان  داشتن  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برا‌ی  اصحابش  آن  ا‌ندازه  دشوار  و  ناگوار  بود که  هیچ  چیز  دشوار  و  ناگواری  به  پای  آن  نمی‌رسید.  اصحاب  به  خانه‌اش  آمدند  ولی  بدیشان  اجازۀ  ورود  داده  نشد!  امام  احمد  با  اسنادی  که  دارد  از  جابر  رضی الله عنه  روایت  کرده  است ‌که‌ گفته  است‌:  ابوبکر  رضی الله عنه  آمد  و  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اجازۀ  ورود  خواست‌.  بدو  اجازه  داده  نشد.  مردمان  دم  در  نشسته  بودند،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هم  در  خانه  نشسته  بود.  سپس  عمر  رضی الله عنه  آمد  و  اجازۀ  ورود  خواست‌.  بدو  هم  اجازۀ  ورود  داده  نشد.  پس  از  مدّتی  به  ابوبکر  و  عمر  -  رضی ا‌لله عنهما  -  اجازه  داده  شد.  آن  دو  نفر  داخل  خانه  شدند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   ساکت  نشسته  بود،  و  زنـانش  پـیرامون  او  بودند.  عمر  رضی الله عنه‌ گـفت‌:  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سخن  می‌گویم‌،  بلکه  او  بخندد.  عمر رضی الله عنه  گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا! کاش  دختر  زید  - ‌همسر  عمر  -‌ را  مـی‌دیدی‌ کـه  چـندی  پـیش  از  من  نـفقه  و  هـزینه  را  درخواست ‌کرد  و  من‌ گردنش  را  شکستم‌)  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خندید  تا  بدانجا که  دندانهای  عقل  او  دیده  شدند.  سپس  فرمود:

(هن حولی یسألننی النفقة ).

ایـنان  کـه  پـیرامـون  مـن  هسـتند،  از  مـن  نفقه  و  هزینه  می‌خواهند!.

ابوبکر  رضی الله عنه  برخاست  و  به  سوی  عائشه  دوید  تـا  او  را 

بزند.  عمر  نیز  برخاست  و  به  سوی  حفصه  دوید  تا  او  را  بزند.  ابوبکر  و  عـمر  به  عـائشه  و  حفصه ‌گفتند:  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  چیزی  مـی‌خواهـید  که  نـدارد؟‌!  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدانان  دستور  داد که  بنشینند  و  ایشان  را  نزنند.  زنان‌ گفتند:  به  خدا  سوگند  بعد  از  این  نشست  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ چیزی  را  درخواست  نـمی‌کنیم‌ که  نداشته  باشد  ...  جابر گفته  است‌:  آن گاه  خدای  بزرگوار  مسألۀ  انتخاب  را  نازل  فرمود.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ کار  را  از  عائشه  -‌ رضی‌ الله‌ عنها  - ‌آغاز کرد،  و  بد‌و  فرمود:

(إنی ذاکر لک أمرا فلا علیک أن لا تستعجلی حتى تستأمری أبویک).

من  کاری  را  برایت  بیان  می‌دارم‌،  نمی‌خواهم  که  دربارۀ  آن  شتاب  کنی  تا  راجع  بدان  با  پدر  و  مـادرت  مشـورت  می‌کنی‌.

عائشه  گفت‌:  آن  کار کدا‌م  است‌؟  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بر  او  خواند:

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ...).

ای  پیغمبر!  به  همسرانت  بگو    ...

تا  آخر  دو  آیه‌(‌ی  ٢٨  و  ٢٩)

عائشه  -‌رضی ‌الله ‌عنها  - ‌گفت‌:  آیا  راجع  به  تو  با  پدر  و  مادرم  مشورت‌ کنم‌؟‌!  من  خدای  بزرگوار  و  پیغمبرش  را  برمی‌گزینم‌،  و  از  تو  تقاضا  دارم  چیزی  را  که  گزیده‌ام  به ‌کسی  از  زنانت  نفرمائی‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(إن الله تعالى لم یبعثنی معنفا , ولکن بعثنی معلما میسرا . لا تسألنی واحدة منهن عما اخترت إلا أخبرتها).^[1]

«‌خداوند  بزرگوار  مـرا  نـفرستاده  است ‌که  سختگیر  و  مشکل ‌آفرین  باشم،  بلکه  مرا فرستاده  است ‌که  آموزگار  و  آسانگیر  و  مشکل‌ گشا  باشم.  فردی  از  آنان  از  چیزی  که  تو  برگزیده‌ای  نمی‌پرسد  مگر  این ‌که  بدو  اطّلاع  خواهم  داد»‌. 

در  روایت  بخاری  با  اسنادی‌ که  داشته  است  از  ابوسلمه  پسـر  عبدالرّحمن  نقل ‌کرده  است‌ که  عائشه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -‌ همسر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  خبر  داده  است‌،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  پیش  او  آمد،  زمانی‌ که  خداوند  متعال  بدو  دستور  فرمود که  این  مسألۀ گزینش  را  به  همسران  خود  خبر  د‌هد.  عائشه‌ گفته  است‌:  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ از  من  آغاز کرد  و  فرمود:

(إنی ذاکر لک أمرا فلا علیک أن لا تستعجلی حتى تستأمری أبویک).

«‌من  برای  تو کاری  را  بیان  می‌کنم‌،  هیچ  مانعی  نـیست  عجله  نکنی  (‌و  تصمیم  نگیری‌)  تا  با  پدر  و  مادرت  مشورت  می‌نمائی‌«‌.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌دانست ‌که  پدر  و  مادرم  به  من  دستور  نمی‌دهند که  از  او  جدا  شوم  و  به  ترک  او  بگو‌یم‌.  عائشه  گفته  است‌:  آن ‌گاه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(إن الله تعالى قالَ : یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ...).

«‌خداوند  بزرگوار  فرموده  است‌:  ای  پیغمبر  به  همسرانت  بگو...».

تا  آخر  دو  آیۀ  (‌٢٨  و  ٢٩)‌.

بدو  عرض‌ کردم‌:  دربارۀ ‌کدام  یک  از  اینها  با  پـدر  و  مادرم  مشورت ‌کنم‌؟  مـن  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  می خواهم  و  بس.

قرآن  مجید  نازل‌ گردیده  است  تـا  ارزشـهای  بنیادین  جهان‌بینی  اسلام  را  دربارۀ ‌زنـدگی  مشـخّص  و  مقرّر  گرداند.  این  ا‌رزشها  لازم  است  ترجمۀ  زندۀ  خود  را  در  خانۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  زندگی  ویژۀ  او  بیابد  و  ببیند،  و  به  طور  دقیق  و  روشن  در  این  خانه  پیاده  شود  و  تحقّق  حاصل‌ کند،  خانه‌ای‌ که  نورافکن  مسلمانان  و  اسلام  بوده  است  و  خواهد  ماند  تا  آن  زمان ‌که  یزدان  زمین  را  و  کسـانی  را  به  ارث  مـی‌برد که  روی  زمـین  زندگی  می کنند.

دو  آیۀ ‌گزینش  نازل‌ گردیدند  تا  راه  را  معیّن  و  مشخّص  دارند.  یا  زندگی  دنیا  و  زینت  و  آرایش  آن  را  برگزینند،  و  یا  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  انتخاب  نمایند.  چه  یک  دل ‌گنجایش  دو  جهان‌بینی  دربـارۀ  زندگی  را  ندا‌رد  و  خدا  هم  د‌ر درون‌ کسی  د‌و د‌ل  را  نیافریده  است‌.  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ گفتند:  به  خدا  سوگند  بعد  از  ایـن  نشست  چــیزی  را  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخواست  نمی‌کنیم ‌که  نداشته  باشد.  قران  مجید  نـازل‌ گردید  تا  اصل  مسأله  را  مقرّر و  معیّن  دارد.  مسأله  این  نیست ‌که  او  داشته  باشد  یا  نداشته  باشد.  بلکه  مسأله  این  است ‌که  یکسره  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  برگزینند،  و  یا  زینت  و  آرایش  و کالاها  و  متاع  و  لذائذ  و  خوشیها  را  انتخاب  و  اختیار کنند.  چه  همۀ  خز‌ینه‌ها  و گنجینه‌های  زمین  در  دست  و  در  دسترس  ایشان  باشد،  یا  ایـن ‌که  خـانه‌هایشان  خـالی  از  تو‌شه  و  زاد  باشد.  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خدا  و  پیغمبرش  و  سـرای  آخرت  را  به  طور  مطلق  برگزیدند،  بعد  از  این  اختیار  قاطعانه‌ای ‌کـه  برای‌ گزینش  بدیشان  داده  شد.  آنان  همان  جـائی  قـرار  گرفتند  و  سزاوار  همان  جایگاهی  شدند که  شایان  منزلت  و مرتبتی  بود که  با  شرف  حـضور در  خدمت  رسول  نصیب  ایشان‌ گردیده  بود.  ایشان  در  آن  افق  بالا  و  والای  ارزشمندی  بسر  می‌بردند کـه  لائق  و  شایستۀ  خانۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بزرگوار  بود.  در  برخی  از  روایتها  آمده  است‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  این‌ گزینش  شادمان  شد.

می‌خواهیم  لحظه‌هائی  در  جلو  این  حادثه  بـایستیم  و  از  بعضی  ا‌ز  زوایای  آن  بدا‌ن  بنگریم  و  به  تدبّر  و  تفکّر بنشینیم.

این  حادثه  جهان‌بینی  روشن  اسلامی  را  دربارۀ  ارزشها  و  مـعیارها  مشـخّص  و  مـقرّر  مـی‌دارد،  و  راه  بـینش  خردمندانـه  در  بـرداشت  از  دنـیا  و  آخـرت  را  تـرسیم  می‌کند.  به  انسان  می‌گوید  چگونه  در  بارۀ  دنیا  و  در  بارۀ  آخرت  بیندیشد.  هر گونه  تزلزلی  و  هر گونه  تردّدی  میان  ارزشهای  دنیا  و  ارزشهای  آخرت  را،  و  میان  روی کردن  به  زمین  و روی  نهادن  به  آسمان  را  در دل  مسلمان  قطع  می‌کند  و  از گسترۀ  آن  می‌زداید،  و  همچون  دل  مسلمانی  را  از  هر گونه  پیوند  غریب  و  ناآشنائی  می‌پالاید  و  سره  می‌نماید  که  میان  آن  و  میان  خالصانه  پرستش  یزدان  و  بریدن  از  معبودی  جز  ایزد  جهان  فاصله  می‌اندازد.

این  از  این  سو،  و  از  دیگر  سو  این  حادثه  حقیقت  زندگی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ و  زنـدگی ‌کسانی  را  برایمان  به  تصویر  می‌کشد که  با  او  زیسته‌اند  و  روزگـار  را  بسر  برده‌اند  و  با  او  ارتبا‌ط  و  پیوند  داشته‌انـد.  زیـباترین  چیزی ‌که  در  این  حقیقت  جایگزین  است  ایـن  است ‌کـه  این  زنـدگی‌،  زندگی  انسـانی  و  زندگی  مردمانی  از  آدمیزادگان  است‌.  آنان  که  ا‌ز  بشریّت  خود  و  از  احساسات  و  ادراکات  خویش  و  از  نشانه‌های  ا‌نسـانیّت  خویشتن  نزدوده‌اند  و  بیرون  نیامده‌اند،  ولی  با  وجود  این  عظمت  منحصری ‌که  به  سوی  آن  اوج‌ گرفته‌اند  و  بدا‌ن  رسیده  است‌،  و  با  وجود  همۀ  این  خلوصی‌ که  در  برا‌بـر  خدا  داشـته‌اند،  و  از  غـیر  او  پالوده‌اند  و  تنها  او  را  پرستیده‌اند،  احساسات  و  عواطف  بشری  در  درون  این  نفسها  نمرده  است  و  نابود  نگـردیده  است‌.  بلکه  ایـن  نفسها  اوج ‌گرفته‌اند  و  بالا  رفته‌اند  و  والا  شده‌اند،  و  از  اوباش  پالوده  و  سره‌ گردیده‌اند،  و  سرشت  شیرین  بشری  برای  آنان  برجای  مانده  است‌،  و  این  نـفسها  را  از  اوج  گرفتن  و  به  بالاترین  درجات ‌کمال  ممکن  برای  انسـان  رسیدن  بازنداشته  است‌.

در  مواقع  بسیاری  ما  راه  خطا  می‌پوئیم  و  دچار  ا‌شـتباه  می‌شویم‌،  بدان  هنگام ‌که  برای  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  بـرای  اصحاب  او  -  رضی  الله  عنهم  -‌ یک  تصویر  نادرست  و  غیرحقیقی‌،  و  یا  یک  تصویر ناکامل  و  ناتمام  می‌کشیم‌،  و  در  آن  تصویر  ایشان  را  از  همۀ  احساسات  و  عواطـف  بشری  زدوده  و  کنار  می‌کنیم‌،  به ‌گمان  این‌ که  ما  با  این  کار  ایشان  را  پاکیزه  از  هر  چیزی  می‌داریم‌ که  ما  آ‌ن  را  نقص  و  ضعف  بشمار  می‌آوریم‌!

این  خطا  و  اشتباه  یک  تصویر  غیرواقـعی  را  از  ا‌یشـان  می‏‎کشد،  تـصویری ‌که  با  هاله‌های  مبهم  و  غیرواضـحی  احاطه  شده  است‌،  و  ما  از  لابلاهای  آ‌نها  سیماهای  اصیل  انسانی  آنان  را  نمی‏‎بینیم.  بدین  سبب  پیوند  بشری  مـوجود  در  مـیان  مـا  و  ایشـان‌ گسـیخته  مـی‌گردد،  و  پیک‌هایشان  در  حسّ  و  شعو‌رمان  میان  آن  هاله‌ها  باقی  می‌مانند،  پیکرهائی  که  به  خیالها  و  شبحها  نزدیک‌ترند  تا  به  انسانها،  خیالها  و  شبحهائی‌ که  ملموس  نیستند  و  با  دستها گرفته  می‌شوند!  بدان  شکل  ایشان  را  به  ذهـن  مـی‌سپاریم  و  به  دل  راه  می‌دهیم ‌که  انگار  آنان  آفریده‌هائی  جدای  از  ما  انسانها  هستند  .  .  .گـمان  می‌کنیم‌ که  ا‌یشان  مثلاً  فرشتگانند  یا  آفریدگانی  بسان  فرشتگانند  و  از  احساسات  و  عواطف  انسانها  به  هر  حال  زدوده  و  پالوده  هستند‌!  این  تصویر  خیالی  با  وجود  شفّافی  و  روشنی‌،  آنان  را  از  محیط  ما  دور  می‌دارد،  و  ما  مأیوس  می گردیم  از  این ‌که  همسان  ایشان  شویم  یا  از  آنان  عملاً در  زندگی  واقعی  پیروی ‌کنیم  .  .  .  بدین  سبب  زندگانی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ و اصحاب  علیهم السّلام  مهمّ‌ترین  عنصر  محرّک  خود  را  از  دست  می‌دهد که  عبارت  است  از  به  جوش  و  خروش  و  جهش  و کنش  ا‌نداختن  ا‌حساسات  و  عواطف  ما  در  پیروی  و  تقلید  از  ایشان  است‌.  بر  جـای  آن  عنصر  محرّک‌،  ترس  و  خودباختگی  می‌نشیند،  ترس  و  خودباختگی  نتیجه‌ای  نمی‌د‌هند  مگر  احساس  مبهم  پیچیدۀ  جادوگرانه‌ای ‌که  تأثیر  عملی  در  زندگی  واقعی  ما  ندارد  .  .  .گذشته  از  ایـن  ما  همگامی  و  همراهی  و  هماهنگی  و  همآوائی  زنده‌ای  را  از  دست  می‌دهیم ‌که  میان  ما  و  آن  شخصیّتهای  بزرگ  موجود  است‌.  این  همگامی  و  همراهی  و  هماهنگی  و  همآوائی  وقتی  به  وقوع  می‌پیوندد که  ما  احساس ‌کنیم  آن  انسانهای  حقیقی  بوده‌اند،  و  با  عوا‌طف  و  ا‌حساسات  و  ا‌نفعالات  حقیقی  از  نوع  همان  عواطف  و  احساسات  و  انفعالات  حقیقی  ما  زیسته‌اند.  با  این  فرق ‌که  آنان  عواطف  و  احسـاسات  و  انفعالات  خود  را  اوج  داده‌اند  و  بالا  برده‌اند  و  آنها  را  از  آلودگیهائی  زدوده‌اند  و  پاکیزه  داشته‌اند  که  به  ذهـن  و  شعور  ما  می‌گذرد.

حکمت  خدا  در گزینش  پیغمبران  از  میان  آدمیزاد‌گان‌،  نه  ا‌ز  میان  فرشتگان‌،  و  نه  از  میان  موجود‌ات  دیگری  جز  انسان‌،  پیدا  و  هویدا  است‌.  این  بدا‌ن  خاطر  است‌ که  ارتباط  حـقیقی  مـیان  زنـدگی  پیغمبران  و  زندگی  پیروانشان  ماندگار  بماند،  و  پیروان  ایشان  احساس ‌کنند  که  دلهای  پیغمبران  را  عـواطف  و  احساساتی  آبادان  می‌کرده  است ‌که  از  نوع  همان  عواطف  و  احسـاسات  آنان  بوده  است‌،  هر چند که  صاف ‌گردیده  است  و  لطافت  پیدا کرده  است  و  اوج ‌گرفته  است  و  والا  رفـته  است‌.  در نتیجه  پیغمبرا‌ن  را  دوست  می‌دارند،  بدان ‌گونه‌ که  انسانهائی  انسانهای  دیگری  را  دوست  می‌دارنـد،  و  از  ایشان  تقلید  می‌کنند  بدان‌ گونه‌ که  انسانهای‌ کوچک  از  انسانهای  بزرگ  تقلید  می‌کنند.

در  حادثه  اختیار  دادن‌،  جلو  علاقۀ  سرشتی  سرشته  در  نفسهای  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نسـبت  به  بهره‏مندی  از  کالاها  و  لذائذ،  اندکی  می‌ایستیم‌،  همان ‌گونه‌ که  جلو  تصویر  زندگی  خانوادگی  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  ‌و  همسرانش  -  رضی ‌الله  عنهنّ  -  اندکی  ایستادیم‌.  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  همسران  او  هستند.  به  خدمت  شوهر  خود  می‌رسند  و  از  وی  درخواست  نفقه  و  هزینه  می کنند.  این  درخـواست  او  را  نـاراحت  مـی‌سازد،  و لیکـن  از  ابوبکر  و  عمر  -  رضی ‌الله‌ عنهما  - ‌قبول  نمی‌فرماید که  عائشه  و  حفصه  را  به  سبب  این  مراجعه  بزنند.  چه  ایـن  مسأله  یک  قضیّۀ  احساسی  و  آرزوی  بشری  است‌.  انسان  جویای  آن  است‌.  این  خواست  پاک  و  صاف  می‌گردد  و  اوج  داده  می‌شود  و  بالا  برده  می‌شود،  ولی  خاموش  و  سـرکوب  نمی‌گردد.  مسألۀ  درخوا‌ست  به  حال  خود  باقی  می‌ماند  تا  زمانی ‌که  خدا  به  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ا‌ختیار  می‌دهد  و  در  انتخاب  خود  آزا‌د  گذارد،  و  آنان  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  برمی‌گزینند،‌ گزینشی‌ که  هـیچ‌ گونه  وادار کردن  و  سرکوب  نمودن  و  فشار  آوردنـی  در  آن  وجود  ندارد.  دل  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  اوج‌ گرفتن  و  والائی  یافتن  دلهای  زنانش  و  از  رسیدن  آن  دلها  بدان  افق  بالای  درخشان  و  رخشان  شادمان  می‌گردد.

اندکی  هم  در  برابر  آن  عاطفۀ  شیرین  بشری  می‌ا‌یسـتیم  که  در  دل  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ وجود  دارد.  او  عـائشه  را  آشکارا  دوست  می‌دارد،  و  می‌خواهد که  عائشه  بدان  سطح  والای  ارزشهائی  برسد که  یزدان  برای  پیغمبرش  و  برای  اهل  بیت  او  می‌خواهد.  ایـن  است ‌که  در  مسألۀ  اختیار  دادن  از  عائشه  می‌آغازد،  و  می‌خواهد کـه  او  را  در  اوج‌ گرفتن  و  خلوص  داشتن‌ کمک  و  یاری‌ کند.  بدین  علّت  از  عائشه  می‌خواهد  در  مسألۀ  اختیار  و  انـتخاب  شتاب  نکند  و  تا  با  پدر  و  مادر  خود  مشورت  نکرده  است  تصمیم  نگیرد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌دانست ‌که  پدر  و  مادر  عائشه  بدو  دستور  نمی‌دهند که  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  جدا  شود  و  دوری‌ گزیند،  همان‌ گونه ‌که  عائشه  خودش  هم  این  امر  را  اظهار  داشته  است‌.  این  عاطفۀ  شیرین‌ که  در  دل  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است  عــائشه  را  به  اشتباه  نمی‌اندازد.  بلکه  در  درک  و  فهم  آن  به  عـائشه  کـمک  می‌کند  و  او  را  شادمان  می سازد،  و  در  سخن  خود  به  نگارش  آن  توجّه  می‌کند  و  اهتمام  نشان  می‌دهد.  از  لابلای  این‌ گفتار،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  انسانی  جلوه‌گر  می‌آید  که  همسر کوچک  خود  را  دوست  می‌دارد،  و  می‌خواهد  که  این  همسر کم  سنّ  و  سالش  بدان  افق  بالا  و  والائی  اوج‌ گیرد  و  برسد که  خودش  در  آن  بسر  می‏‎برد،  و  همسرش  با  او  در  آن  افق  درخشان  و  رخشان  بماند  و  مـاندگار  شود،  و  در  درک  و  فـهم  ارزشهای  اصیلی  مشارکت  داشته  باشد که  در  حسّ  و  شعور  او  است‌،  آن  ارزشهای  اصیلی  که  پروردگار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آنـها  را  برای  او  و  برای  اهل  بیت  او  می‌خواهـد.  عائشه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -  انسـانی  جلوه‌گـر  مـی‌آید  که  دوست  می‌دارد  در  دل  شوهرش  مکـرّم  و  مـعزّز  باشد.  بدین  منظور  شادان  و  خندان  حرص  و  آز  شوهرش  را  نسبت  به  خود  و  عشق  و  علاقۀ  او  را  به  خویشتن  می‌نگارد،  و  رغبت  شوهرش  را  پیش  چشم  می‌دارد که  او  بدو  اختیار  داده  است  که  در گـزینش  افـق  والا  از  پـدر  و  مـادرش  کمک  بگیرد،  ولی  او  بی‌درنگ  آن  افق  درخشان  و  تابان  را  برمی‏گزیند  و  بالای  آن  ماندگار  می‌ماند. گـذشته  از  این‌،  احساسات  زنانۀ  او  را  نیز  مشاهده  می‌نمائیم‌،  بدان  هنگام ‌که  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخواست  می‌کند  بـه  همسران  دیگر  خود  اطّلاع  ندهد که  عائشه  او  را  برگزیده  است  وقتی‌ کـه  همسرانش  را  در  ایـن  مسأله  مختار  می‌فرماید  و  حقّ  انتخاب  می‌دهد!  ایـن  درخـواست  می‌رساند که  عائشه  چه  اندازه  رغبت  و  علاقه  دارد  نشان  داده  شود که  تنها  او  است‌ که  حقّ  اختیار  و  انتخاب  دارد  و گزینش  منحصر  بدو  است  و  بس،  و  پیدا  و  هویدا  گردد که  او  در  همچون  مقام  و  منزلتی  از  سائر  همسران  دیگرش  و  یا  از  برخی  از  آنان  جدا  و  بـرتر  است‌!..  در  اینجا  از  د‌یگر  سو  عظمت  نبوّت  را  در  پـاسخ  پـیغمبر  خــدا  صلّی الله علیه واله وسلّم مـی‌بینیم‌،  بدان  هنگام  که  به  عائشه  می‌فرماید:

(إن الله تعالى لم یبعثنی معنفا , ولکن بعثنی معلما میسرا . لا تسألنی واحدة منهن عما اخترت إلا أخبرتها).

«‌خداوند  بزرگوار  مرا  نـفرستاده  است ‌که  سختگیر  و  مشکل ‌آفربن  باشم‌،  بلکه  مرا  فرستاده  است‌ که  آموزگار  و  آسانگیر  و  مشکل ‌گشا  باشم.  فردی  از  آنان  از  چیزی  که  تو  برگزیده‌ای  نمی‌پرسد  مگر  این ‌که  بـدو  اطّلاع  خواهم  داد»‌.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌دوست  نمی‌دارد  چیزی  را  بر  هیچ  یک  از  همسران  خود  پوشیده  بدارد که  حه  بسا  او  را  در کار  خیر  کمک  بکند  و  یاری  بدهد.  او  هیچ  یک  از  همسران  خود  را  به  گونه‌ا‌ی  امتحان  نمی‌کند  و  نـمی‌آزماید که  او  را  سر در گم‌ کند  و  به  مشکل  دچار  نماید،  بلکه  او  یاری  و  مدد  خود  را  به  هر کسی  از  آنان  تقدیم  می‌دارد که  او  خواهان  یاری  و  مدد  باشد،  تا  او  بر  خویشتن  غلبه‌ کند  و  والائی ‌گیرد،  و  از کـششها  و  جاذبه‌های  زمین  و  از گول  زدنها  و  نیرنگبازیهای‌ کالاها  و  لذّتها  رهائی  یابد!

لازم  است  این  سیماهای  سرشتی  و  خواستهای  طبیعی  بشری  را  پوشیده  و  پنهان  نـداریـم‌،  و  آنـها  را  نـادیده  نگیریم  و  ناچیز  نینگاریم‌،  و  از  ارزش  آنها  نکاهیم‌،  بدان  هنگام‌ که  از  زندگانی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  صحبت  می‌داریـم‌.  چه  درک  و  فهم  ارزشهای  سیماها  و  سرشتهای  بشریّت  چنان ‌که  هست  ما  را  با  شخصیّت  ارتباط  می‌دهد،  پیوند  و  ارتباط  زنده‌ای  که  در  آن  هـمسوئی  و  هـمآوائـی‌ای  است‌ که  دل  را  برای  پیروی  عملی  و  اقتداء  واقعی  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد.

*

از  این  جرّ  مقال  و  بیان  حال  و  مآل‌،  به  سوی  نصوص  قرآن  برمی‌گردیم‌.  این  نصوص  پس  از  مشخّص‌ کردن  ارزشهای  کار  و  بار  دنیا  و  آخرت‌،  و  پیاده  کردن  عملی  این ‌کفّار  خداوند  بزرگوار  در  زندگانی  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  اهل  بیت  او:

(مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ ).

خداوند  دو  دل  را  در  درون  کسی  قرار  نداده  است‌.

می‌بینیم ‌که  این  نصوص  قرآنی  به  بیان  سـزا  و  جـزای  آماده  و  مهیّا  برای  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌پردازد.  در  ایـن  نصوص  ویـژگیهائی  که  هـمسران  او  دارنـد  یـا  مسؤولیّتهای  خاصّی‌ که  متوجّه  ایشان  است‌،  و  با  مقام  و  مکانت  بزرگو‌ار  آنان‌،  و  با  قربت  و  مـنزلت  ایشان  در  پیش  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مـی‌خوانـد  و  تـناسب  دارد،  ذکـر  می‌شود:

(یَا نِسَاء النَّبِیِّ مَن یَأْتِ مِنکُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ یُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَیْنِ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً (30)‏ وَمَن یَقْنُتْ مِنکُنَّ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحاً نُّؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَیْنِ وَأَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقاً کَرِیماً) (31)

ای  هـمسران  پـیغمبر  هـر  کدام  از  شـما  مرتکب  گناه  آشکاری  شود  (‌از  آنجا  که  مفاسد  گناهان  شما  در  محیط  تأثیر  سوئی  دارد  و  به  شخص  پیغمبر  هـم  لطمه  می‌زند)  کیفر  او  دو  برابر  (‌دیگران‌)  خواهد  بود،  و  این  برای  خدا  آسان  است‌.  و  هر کس  از  شما  در  برابر  خدا  و  پیغمبرش  خشوع  و  اطاعت  کند  و  کار  شایسته  انجام  دهد،  پـاداش  او  را  دو چندان  خواهیـم  کرد،  و  برای  او  (‌در  قیامت‌)  رزق  و  نعمت  ارزشمندی  فراهـم  ساخته‌ایم‌.

این  چیزها  پیامد  مکانت  و  منزلت  بزرگواری  است ‌کـه  آنان  در  آن  هستند.  ایشان  همسران  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ و  مادران  مؤمنانند.  همسر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم بودن  و  مادر  مؤمنان  شدن  هر  دو  تای  این  صفتها  برای  آنان  وظائف  و  تکالیف  دشواری  و  مسؤولیّتهای  سنگینی  را  پـدید  می‌آورد،  و  ایشان  را  از  ارتکاب‌ گناهان  نیز  به  دور  و  مصون  می‌دارد.  به  فرض  هر گاه  یکی  از  آنان  مـرتکب  گناه  بزرگ  و  آشکار  و  روشنی  شود،  سـزاوار  عـذاب  دو چندانی  می‌گردد.  این  فرض  کردن  و  انگاشتن  است  و  بیانگر  مکانت  و  منزلت  بزرگواری  است‌ که  آنان  دارند. 

(وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً) (30)‏

این  برای  خدا  آسان  است‌.

مکانت  و  منزلتی ‌کـه  آنـان  نسبت  به  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برگزیدۀ  خدا  دارند،  خدا  را  از  همچون  عذاب  دو چندانی  بازنمی‌دارد.  این  امر  چه  بسا  به  ذهنها  متبادر گردد.  یعنی   چنین  بینگارند که  قـرب  و  مقام  ایشـان  در  خدمت  رسول  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ آنـان  را  از  دست  انـتقام  خدا  برهاند  و  ایشان  را  معاف  گرداند!

(وَمَن یَقْنُتْ مِنکُنَّ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحاً ).

و  هر کس  از  شما  در  برابر  خدا  و  پـیغمبرش  خضوع  و  اطاعت  کند  و  کار  شایسته  انجام  دهد،  ...  .

قُنُوت‌ که  مصدر  فعل  «‌یَقْنُت‌»  است  به  معنی  اطاعت  و  خشوع‌،  یعنی  فرمانبرداری  کردن  و کرنش  بردن  است‌.  کار  نیکو  و  پسندیده‌،  مترجم  عملی  اطـاعت  و  خشـوع است.

(نُّؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَیْنِ ).

پاداش  او  را  دو  چندان  خواهیم  کرد.

همچنین  عذاب  او  هم  در  برابر  ارتکاب ‌گناه  دو  چـندان  خواهد  بود.

(وَأَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقاً کَرِیماً) .

و  برای  او  (‌در  قیامت‌)  رزق  و  نعمت  ارزشمندی  فراهـم  ساخته‌ایم‌.

این  رزق  و  نعمت  ارزشمند،  افزون  بر  اجر  و  پـاداش  است  و  آماده  و  مهیّا  است  و  چشم  به  راه  او  است‌.  این  هم  از  فضل  و  بزرگواری  خدا  است‌.

*

آن‌ گـاه  نـصوص  قـرآنـی  برای  مادران  مؤمنان  ویژگیهایشان  را  بیان  می‌دارد،  ویژگیهائی ‌که  زنان  دیگر  آنها  را  ندارند.  وظائف  و  تکالیف  مادران  مؤمنان  را  در  رفتار  با  مردمان  مقرّر  می‌نماید،  و  با  ایشان  از  رعایت  و  عنایت  ویژۀ  خدا  در  حقّ  این  خـاندان  بزرگوار  سخن  می‌گوید،  و  بدیشان  گوشزد  می‌فرماید که  خدا  ایـن  خاندان  را  محافظت  و  مراقبت  نباید  و  از  نـاپاکیها  مصون  و  محفوظ  می‌کند.  بدانان  تذکّر  مـی‌دهد که  در  خانه‌هایشان  آیات  یزدان  تلاوت  می‌شود  و  حکمت  ایزد  منّان  قرائت  می‌گردد.  این‌ کار  هم  مسؤولیّتهای  خاصّی  بر  دوش  آنان  می‌اندازد  و  پیامدهای  ویژه‌ای  برای  ایشـان  دارد،  و  آنان  را  در  میان  زنان  جهانیان  ممتاز  می‌گرداند: 

(یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً (32) وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِینَ الزَّکَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (33) وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفاً خَبِیراً) (34)

ای  همسران  پیغمبر!  شما  (‌در  فضل  و  شرف‌)  مثل  هـیچ  یک  از  زنـان  (‌عـادی  مردم‌)  نیستید.  اگر  مـی‌خواهـید  پرهیزگار  باشید  (‌به  گونۀ  هـوس‌انگـیز)  صدا  را  نـرم  و  نــازک  نکـنید  (‌و  بـا  اداء  و  اطواری  بـیان  نـنمائید)  که  بیماردلان  چشم  طمع  به  شما  بدوزند.  و  بلکه  به  صورت  شایسته  و  برازنده  سخن  بگوئید  (‌بدان  گونه  کـه  مورد  رضـای  خدا  و  پـیغمبر  او  است‌)‌.  و  در  خـانه‌های  خود  بمانید  (‌و  جز  برای  کارهائی  که  خدا  بیرون  رفتن  بـرای  انجام  آنها  را  اجازه  داده  است‌،  از  خانه‌ها  بیرون  نروید)  و  همچون  جاهلیّت  پیشین  در  میان  مردم  ظاهر  نشوید  و  خودنمائی  نکـنید  (‌و  انـدام  و  وسـائل  زینت  خود  را  در  معرض  تماشای  دیگران  قرار  نـدهید)  و  نـماز  را  بـرپا  دارید  و  زصایت  را  بپردازید  و  از  خدا  و  پیغمبرش  اطاعت  نمائید.  خداوند  قطعاً  می‌خواهد  پلیدی  را  از شما  اهل  بیت  (‌پیغمبر)  دور  کند  و  شما  را  کاملاً  پاک  سازد.  و  آیات  خدا  و  سخنان  حکمت‌انگیز  (‌پـیغمبر)  را  که  در  منازل  شـما  خوانده  می‌شود  (‌بیاموزید  و  بـرای  دیگران‌)  یـاد  کنید.  بی‏گمان  خداوند  دقیق  و  آگاه  است‌.

اسلام  وقتی ‌که  ظهور کرد،  جامعۀ  عربی  را  -‌ بسـان  جامعه‌های  دیگر  آن  زمان  -‌ دید.  جامعۀ  عربی  به  زن  به  عنوان  وسیلۀ  لذّت  و  سیر کردن  غـریزه  نگاه  می‌کرد.  بدین  سبب  از  نـاحیۀ  انسـانی  نگاه  پسـتی  به  زن  می‌انداخت  و  دیدگاه  بدی  دربارۀ  او  داشت‌.

در  جامعه  نوعی  هرج  و  مرج  در  روابط  جنسی  دید.  نظم  و  نـظام  خانواده  را  نابسامان  و  فروپاشیده  یـافت‌،  همان ‌گونه ‌که  قبلاً  در  این  سوره  بیان  آن‌ گذشت‌.

گذشته  از  این  هرج  و  مرج‌،  و  از  آن  فروپاشی‌،  به  زن  نگرش  بدی  و  پستی  داشتند،  و  بد  ذوق  بودند،  و  تنها  به  بدنهای  لخت  توجّه  داشتند  و  اهتمام  می‌ورزیدند،  و  به  زیبائی  والا  و  آرام‏ بخش  و  پاک  نمی‌نگریستند  و  اهمّیّت  نمی‌دادند  .  .  .  این  امر  در  اشعار  شعراء  جاهلی  پیدا  است  کــه  پـیرامون  بدن  زن  است‌،  و  به  زمـخت‌ترین  و  پلشت‌ترین  جاهای  بدن  توجّه  می دادند،  و  با  زشت‌ترین  معانی  به  بیان  آن  می‌پرداختند!

وقتی ‌که  اسلام  ظ‌هور کرد  دیدگاه  جامعه  را  در  حقّ  زن  بالا  برد،  و  جنبۀ  انسـانی  را  در  پـیوندهای  دو  جنس  مخالف  مورد  نظر  قرار  داد.  پیوند  زناشوئی  تنها  برای  سیر کردن  غریزه‌،  و  برطرف  نمودن  گرسنگی  جسمانی‌،  و  برای  خاموش‌ کـردن  آتش  سـرکش ‌گـوشت  و  خون  نیست‌.  بلکه  پیوند  میان  دو  موجود  زندۀ  انسان  نام  است  که  از  یک  جنس  بوده  و  همنوع  هسـتند،  و  میانشان  محبّت  و  مرحمت  و  مـهر  و  عطوفت‌،  و  در  تماسشان  آرامش  و  آسایش  است‌.  این  پیوند  دارای  هدفی  است  که  خدا  آن  را  در  آفـرینش  انسـان  قرار  داده  است‌،  و  آبادانی  زمین  را  بدان  مربوط  فرموده  است‌،  و  خلافت  انسان  برابر  قانون  یزدان  در  زمین  را  بر  آن  استوار  داشته است.

همچنین  اسلام  به  روابط  خانوادگی  پرداخت‌،  و  خانواده  را  پایۀ  بنیادین  نظم  و  نظام  اجتماعی ‌کـرد،  و  آن  را  کودکستانی  بشمار  آورد که  در  آن  نسلها  پدید  می‌آیند  و  رشد  و  نموّ  می‌نمایند  و  پا  به  پا  می‌روند  و  پلّه  پـلّه  اوج  می‌گیرند  و  مدارج  زندگی  را  طیّ  می‌کنند.  اسـلام  تضمینهای  حمایت  و  حفاظت  این ‌کو‌دکستان  را  بیشتر  و  بیشتر  می‌نماید،  و  در  راه  پاک  و  پاکیزه  نگاه  داشتن  آن  از  هر گونه  احساسها  و  جهان‌بینیهائی ‌کـه  فـضای  آن  را  بیالاید کوشش  می‌کند  و  به  تلاش  می ایستد.

قـــانونگذاری  برای  خـانواده  بخش  زیـادی  از  قانونگذ‌اریهای  اسلام  را  به  خود  اختصاص  می‌دهد،  و  گسترۀ  قابل  ملاحظه‌ای  از آیات  قرآن  را  دربر  می‌گیرد.  در کنار  قانونگذاری‌،  رهنمود  مستمرّی  به  تقویت  ایـن  قاعدۀ  اصلی  است‌،  قاعده‌ای  که  جامعه  بر  آن  استوار  و  پایدار  می‌گردد،  به ‌ویژه  در  مسأله‌ای‌ که  به  پاکی  روحی‌،  و  به  نظافت  روابط  دو  جنس‌،  و  به  مصون  و  محفو‌ظ  داشتن  روابط  آن  دو  جنس  از  هر گونه  آلودگی  و  هرزه‌درائی  و  نابهنجاری،  و  زدودن  آن  روابط  از  جهش  و  پرش  شهوانی‌،  حتّی  در  تـماسهای  سره  جسـمانی‌،  مربوط  می‌گردد.

در  ایــن  سوره،  نـظم  و  نـظام  اجتماعی‌،  و کارهای  خانوادگی‌،‌ گسترۀ  فراخی  و  بخش  عظیمی  را  به  خود  اخـتصاص  می‌دهد.  در  ایـن  آیـاتی‌ که  ما  بدانها  می‌پردازیـم‌،  سخنی  با  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  زده  مـی‌شود،  و  ایشـان  رهنمود  می‌گردند  به  چگونگی  رفتاری‌ که  با  مردمان  خواهند  داشت‌،  و  خویشتن  را  چگونه  باید  نپایند  و  چگو‌نه  رفتار  نـمایند،  و  با  خدا  چگونه  باید  بـاشند.  رهنمودی  است ‌که  خـدا  در  آن  بدیشان  می‌فرماید:

(إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (33)

خداونـد  قطعاً  مـی‌خواهـد  پـلیدی  را  از  شما  اهـل  بـیت  (‌پیغمبر)  دور  کند  و  شما  را  کاملاً  پاک  سازد.

بیائید  با  یکدیگر  به  وسائلی  بنگریم ‌که  نـاپاکی  را  می‌زدایند،  و  وسائلی  را  مشاهده  نمائیم ‌که  پاکی  را  به  وجود  می‌آورند،  وسائلی ‌که  یزدان  سبحان  از  آنـها  با  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم‌ سخن  می گو‌ید،  و  ایشـان  را  بدانها  می‌خواند.  آنان‌ که  اهل  بیت  هستند،  و  هـمسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ و  پاک‌ترین  زنانی  هستند که  زمین  ایشان  را  به  خود  دیده  است‌.  معلوم  است‌ که  زنان  دیگر  به  این  وسائل  نیاز  بیشتری  از  خانمهائی  دارنـد که  در کنف  حـمایت  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم و  در  خـانۀ  والای  او  زیسته‌اند.

خداوند  بزرگوار  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ را  به  مقام  بالا  و  مکا‌نت  والائی  توجّه  می‌د‌هد که  از  آن  برخوردارند.  و  برتری  ایشان  را  بر  همۀ  زنـان  دیگر  بیان  و  بدیشان  گوشزد  می‌فرماید،  و  امتیاز  آنان  را  در  میان  زنان  جهان  بیان  می‌نماید.  این  مقام  والا  و  این  امتیاز  بالا  وقتی  بر  ایشان  محفو‌ظ  و  بدیشان  اختصاص  دارد  اگر  حقّ  ایـن  مقام  و  این  امتیاز  را  به  تمام  و کمال  مراعات  بدارند  و  برابر  مقضیات  آن  عمل  بکنند:

(یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ ).

ای  همسران  پیغمبر!  شما  (‌در  فضل  و  شرف‌)  مثل  هــیچ  یک  از  زنان  (‌عادی  مردم‌)  نیستید.  اگر  پرهیزگار  باشید. 

شما  مثل  هیچ  یک  از  زنان  نیستید  اگرپ رهیزکار  باشید  ...  چه  شما  در  مکانت  و  منزلتی  هستید که ‌کسی  با  شما  در  آن  شرکت  ندارد  و  بدان  نمی‌رسد،  و  شما  هم ‌کسی  را  در  آن  شرکت  نمی‌دهید  و  بدانجا  نمی‌رسانید.  ولی  ایـن  مکانت  و  مـنزلت  در  پـرتو  تقوا  و  پـرهیزگاری  دست  می‌دهد  و  ماندگار  می‌ماند.  مسأله  تنها  نزدیکی  و  قرابت  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نیست‌.  بلکه  باید  حـقّ  و  حقوق  ایـن  نزدیکی  و  قرابت  را  در خویشتن  مراعات ‌کنید  و  پـاس  آن  را  بدارید.

این  حقّ  و  حقوق  حتمی  و  قاطعانه‌ای  است‌ که  این  آئین  بر  آن  استوار  و  ماندگار  می‌ماند،  و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه واله وسلّم   آن  را  مقرّر و  بیان  می‌فرماید،  بدان  هنگام ‌که  اهل  و  خویشان  خود  را  فریاد  می‌دارد که  مکانت  و  مـنزلت  خویشاوندی  ایشان  با  او  آنان  را گول  نزند.  چه  او  اصلاً  نمی‌تواند  برایشان  در  پیشگاه  یزدان ‌کاری  بکند:

(یا فاطمة ابنة محمد . یا صفیة ابنة عبد المطلب . یا بنی عبد المطلب . لا أملک لکم من الله شیئا . سلونی من مالی ما شئتم ).^[2]

  ای  فاطمه  دختر  محمّد!  ای  صفیه  دختر  عبدالمـطّلب‌!  ای  پسـران  عبدالمطّلب‌!  مـن  در  پیشگاه  خدا  بـرای  شما  نـمی‌توانـم  کاری  بکنم‌.  از  دارائـی  و  ثروتم  هـر چـه  را  می‌خواهید  از  من  درخواست  نمائید.

در  روایت  دیگری  آمده  است‌:

(یا معشر قریش أنقذوا أنفسکم من النار . یا معشر بنی کعب أنقذوا أنفسکم من النار . یا معشر بنی هاشم أنقذوا أنفسکم من النار . یا معشر بنی عبد المطلب أنقذوا أنفسکم من النار . یا فاطمة بنت محمد أنقذی نفسک من النار . فإنی والله لا أملک لکم من الله شیئا , إلا أن لکم رحما سأبلها ببلالها " .). ^[3]

ای  گروه  قریش  خویشتن  را  از  آتش  برهانید.  ای  گروه  بــنی‌کعب  خـویشتن  را  از  آتش  بـرهانید.  ای  گروه  بنی‌هاشم  خویشتن  را  از  آتش  برهانید.  ای  گروه  پسران  عـبدالمطّلب  خویشتن  را  از  آتش  بـرهانید.  ای  فـاطمه  دختر  محمد  خود  را  از  آتش  برهان‌.  زیـرا  مـن  بـه  خدا  سوگند  در  پیشگاه  خدا  نمی‌توانم  برای  شما  کاری  بکنم‌.  تنها  چیزی  که  هست  این  است  شما  بـا  مـن  صلۀ  رحم  دارید  و  آن  چنان  که  لازم  است  آن  را  مراعات  می‌دارم  و  حقّ  آن  را  بجای  می‌آورم‌.

بعد  از  آن‌ که  خداوند  مکانت  و  مـنزلت  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  بیان  می‌فرماید،  مکانت  و منزلتی‌ که  با  حـقّ  و  حقوق  لازمـه‌اش  بـدان  مـی‌رسند که  تقوا  و  پرهیزگاری  است‌،  وسـائلی  را  بیان  می‌دارد که  خدا  می‌خواهد  با  آنها  ناپاکی  و  پلیدی  را  از  اهل  بیت  به  دور  نماید  و  ایشان  را کاملاً  پاک  و  پاکیزه  بدارد:

(فلا تخضعن بالقول , فیطمع الذی فی قلبه مرض).

صدا  را  نـرم  و  نـازک  نکنید  (‌و  بـا  اداء  و  اطـواری  بـیان  ننمائید)  که  بیماردلان  چشم  طمـع  به  شما  بدوزند.

خداوند  ایشان  را  نهی  می کند  از  این‌ که  با  مردان  بیگانه  سخن  بگو‌یند  به‌ گونه‌ای‌ که  در  تـن  صـدا  و  آ‌هـنگ  و  نوای‌ کلام  ایشان  نرمی  و  نازکی  باشد.  یعنی  نباید  با  ناز  و کرشمه  سخن  بگویند.  چه  ناز  و  غنجه  هوسهای  مردان  را  برمی‌انگیزد  و  غریزه‌هایشان  را  تحریک  می‌کند،  و  بیماردلان  را  به  طمع  می‌انـدازد  و  هوسهایشان  را  به  هیجان  و  تکان  می‌افکند!

آن  زنانی  که  خدا  ایشان  را  این‌ گونه  برحذر  می‌دارد  چه  کسـانیند؟  آنـان  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مـادران  مؤمنانند.  آن  خانمهائی  هستند که  فوراً  متبادر  به  ذهـن  مـی‌شود که  هیچ  طمعکاری  بدیشان  چشـم  طمع  نمی‌دوزد،  و  هیچ  خاطر  بیماری  به  سویشان  بـال  و  پـر  نـمی‌گشاید.  در کـدام  روز  و  روزگـاری  هـمچون  برحذرداشـتی  و  دوربـاشی  در  می‌رسد؟  در  روزگار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  د‌ر  روزگار  دستۀ  برگزیدۀ  بشریّت  و  گلهای  سرسبد  تمام  قرون  و  آثار  .  .  ،  و لیکن  خدائی  که  مردان  و  زنان  را  آفریده  است  می‌داند که  در  صدای  زن  بدا‌ن  هنگام‌ که  نـاز  و کـرشمه  و  غـنجه  مـی‌کند،  و  واژه‌ها  را  نازک  می‌گرداند،  چیزی  وجو‌د  دارد  که  آنـی  دارد  و  طمع  و  آز  را  در  دلهائی  برمی‌انگیزد،  و  فتنه  و  آشوبی  در  دلهائی  به  پا  می‌کند.  خدا  مـی‌کند  دلهای  بیماری‌ که  برانگیخته  و  تحریک  می‌گردند  و  چشم  طمع  نمی‌دوزند.  در  هر  عصر  و  زمانی  وجود  دارند،  و  در  هر  محیطی  یافته  می‌شوند،  و  در  برابر  هر  زنی  چنین  حال  و  وضعی  را  پیدا می‌کنند،  هر چند  این  زن  همسر پیغمبر  بزرگوار  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مادر  مؤمنان  باشد.  رهائی  از ناپاکی  و  پلیدی‌،  و  نجات  از کثافت  و  آلودگی  دست  نـمی‌دهد،  مگر  وقتی ‌که  اسباب  و  وسائل  تحریک‌آمیز  از  بنیاد  منع  و  قدغن ‌گردد  و  از  سر  راه  برداشته  شود.

راستی  دربارۀ  جامعه‌ای‌ که  امروزه  در  آن  بسر  می‏بریم  باید  چه  گفت  و کرد؟‌!  ما  در  روزگار  نـاپاک  و  پسـتی  هستیم‌.  در  این  زمانه  فتنه‌ها  به  هیجان  درمی‌آید،  و  شهوتها  برانگیخته  می‌شود،  و  فتنه‌ها  برپا  می‌گردد،  و  هوسها  تنوره  مـی‌زند،  و  حـرصها  و  آزهـا  به  پـرواز  درمی‌آید  و  بال  و  پر  می‌گیرد!  چه  چیز  بر  سر  ما  می‌آید  در  این  فضائی‌ که  همه  چیز فـتنه  را  برمی‌انگیزد،  و  شهوت  را  به  جنبش  و  تکان  درمی‌افکـند،  و  غـریزه  را  بیدار  می‌سازد،  و  آتش  شعله‌ور  جنسی  را  دامن  می‌زند؟  کارمان  به‌ کجا  می‌کشد  در  این  جامعه  و  در  این  عصر  و  در  این  فضائی‌ که  زنان  در  نغمه ها  و  آواها  و  آهنگهای  سخنانشان  نـاز  می‌کنند  و کرشمه  مـی‌فروشند،  و  در  صداهایشان  خود  را  لوس  و  ملوس  می‌کنند  و  زنـانگی  خویشتن  را  در کلامشان  به  دیگران  نشـان  مـی‌دهند،  و  همۀ  فتنه‌گریهای  زنانگی‌،  و  همۀ  نداهای  جنسی‌،  و  همۀ  آتشهای  شهوتها  و  هوسها  را گرد  می‌آورند،  و آنـها  را  در  صداها  و  نغمه‌های  سخنانشان  طنین‌انداز  مـی‌کنند؟  این  چنین  زنانی  کجا  و  پاکی ‌کجا؟  اصلاً  چگونه  ممکن  است ‌که  پاکی  در  همچون  فضای  آلوده‌ای  بال  و  پر  بزند  و  به  پرواز  درآید،  در  حالی که  زنان  با  اندامهایشان  و  حرکاتشان  و  صداهـایشان  آن  نـاپاکی  و  آلودگی  را  تشکیل  می‌دهند که  یزدان  می‌خواهد  آن  را  از  بندگان  گزیده‌اش  بزداید؟‌!

(وَقُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً) (32)

و  به  صورت  شایسته  و  برازنده  سخن  بگوئید  (‌بـدان  گونه  که  مورد  رضای  خدا  و  پیغمبر  او  است‌)‌.

خداوند  بزرگوار  پـیشتر  همسران  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  از  سخنان  با  ناز  و کرشمه  و  غنجه،  و  با  لهجۀ  نـازنازان  و  غمزه‌کنان  نهی  فرمود،  و  بدیشان  در  این  بخش  دستور  داده  است  که  سخنانشان  دربـارۀ  کـارهای  پسندیده  و  خوب  باشد  نه‌ کارهای  ناپسند  و  زشت‌.  زیرا  موضوع  سخن  نیز  می‌تواند  بسان  لهجۀ  سخن‌،  دیگر‌ان  را  به  طمع  اندازد  و  به  بددلی  بخواند.  میان  زن  و  مرد  بیگانه  نباید  لهجۀ  نازنازان  و کرشمه‌کنان‌،  و  ا‌یماء  و  اشاره‌،  و  یاوه  و  شوخی‌،  و  بازی  و  مزاح  باشد،  تا  دور  یا  نزدیک  راهی  برای  چیزی  باز  نشود که  در  فراسوی  آن  نهفته  است‌.  یزدان  سبحان ‌که  آفریدگار  انسانها  است  و  بس  آگاه  ا‌ز  آفریدگان  خود  و  از  سرشت  ایشـان  است‌،  او  است  کـه  همچون  سخنی  را  خطاب  به  مادران  پاک  مؤمنان  می‌گوید  تا  آن  را  در گفتگوی  با  اهل  زمان  خود که  بهترین  زمانها  به  طور کلّی  است  رعایت‌ کنند.

(وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ ).

و  در  خانه‌های  خود  بمانید  (‌و  جز  برای  کارهائی  که  خدا  بیرون  رفتن  بـرای  انـجام  آنـها  را  اجـازه  داده  است‌،  از  خانه‌ها  بیرون  نروید)‌.

«‌قَرْنَ‌»  از  وَقَرَ  یَقِرُ  است ‌کـه  به  مـعنی  سـنگین  شـد  و  استقرار  پذیرفت  می‌باشد.^[4] این  دستور  هم  بدین  معنی  نیست ‌که  زنان  در  خانه  بنشینند  و  اصلاً  از  آنجا  بیرون  نروند.  بلکه  اشارۀ  زیبائی  است  بدین  امر که  خانه  در  زندگانی  زنان  اصل  است‌،  و  خانه  مقرّ  و  مکان  ماندگاری  آنان  است‌،  و  سوای  آن  استثنائی  و  موقّتی  است  و  هـر  وقت  پیش  آمد  نباید  در  آنجا  لنگر  بیندازند  و  قـرار  و  آرام  بگیرند.  بلکه  مکان  موقّتی  است  و  به  اندازۀ  نیاز  در  آنجا  باید  ماند  نه  بیش  از  آن‌.

خانه  محلّ  همایش  و  جایگاه  پسندیدۀ  زن  است‌،  محلّ  و  جایگاهی  است‌ که  زن  در  آن  خود  را  آن  چنان‌ که  هست  و  خدای  بز‌رگوار  برای  او  خواسـته  است  مـی‌یابد.  نــه  پریشان  حال  و  پریشان  روزگار  می‌شود،  و  نه  منحرف  و  آلوده‌دامان  می‌گردد.  خسته  و کوفته  در  غـیر  وظـیفه‌ای  نمی‌شود که  خدا  او  را  به  طور  سرشتی  برای  انجام  آن  آماده  و  آراسته  فرموده  است‌.

«‌اسلام  برای  این‌ که  فضای  خانه  را  آماده  و  آراسته ‌کند،  و  در  خانه  برای  نورستگان  و  نوباوگان  رعایت  و  عنایت  را  مهیّا  و  میسّر گرداند،  بر  مـرد  نفقه  را  واجب  نموده  است‌،  و  تهیّۀ  هزینه  را  بر  دوش  او  انداخته  است‌،  تا  بـه  مادر  فرصت  تلاش‌،  و  وقت  لازم‌،  و  آرامش  خاطری  داده  شود که  در  سـایۀ  آن  بتواند  بر  نورستگان  و  نوباوگان‌،  یا  به  عبارت  دیگر  بر  جوجگانی‌ که  به  تازگی  موی  درآورده‌اند  و  بال  و  پری  پیدا کرده‌اند،  نظارت  کند  و  در  نگهداری  آنان  بکوشد،  و  از  دیگر  سو  در  سـایۀ  هـمچون  فرصت  و  وقت  و  آرامش  خـاطری  خانه  جایگاهی  شود که  نظم  و  نظام  و عطر  و عبیر  و  خوشی  و  آرامش  خود  را  داشته  باشد.  چه  مادری‌ که  بـا کسب  و  کار  خسته  و  درمانده  می‌گردد،  و  به  مقتضیات ‌کار  لاغر  و  شکسته  می‌شود،  و  به  غـل  و  زنـجیر  اوقـات  معیّن  حضوری  درمی‌آید که  همۀ  تاب  و  توان  او  را  به  خـود  اختصاص  می‌دهد  و  بالأخره  به  قید  و  بند  افعال  و  اعمال  مشخّص  ناسازگار  با  سرشت  خدادادیش  کشیده  می‌شود،  ممکن  نیست  بتوا‌ند  فضا  و  عطر  مناسب  خانه  را  به  خانه  ببخشد،  و  ممکن  نیست  به‌ کودک  نـوزاد  خانه  حـقّ  و  حقوق  واقعی  او  را  بدهد  و  از  او  چنان‌ که  باید  مواظبت  و  مراقبت  نماید.  محلّهای  نگاهداری ‌کودکان  زنان‌ کارگر  و کـارمند  هـم  فـضائی  بیش  از  فـضای  هتلها  و  مسافرخانه‌ها  ندارد،  و  در  آنجاها  آن  عطر  و  عبیری  پخش  نمی‌گردد که  در  خانه  به  مشام  مـی‌رسد  و  جـان  می‏بخشد.  حقیقت  خانه  پدیدار  و  نمودار  نمی‌آید  مگـر  زنی  آن  را  بیافریند  و  در  آن  بنشیند.  بوی  خوش  خانه  پخش  نمی‌شود  مگر  این‌ که  همسری  آن  را  بپراکند،  و  مهر  و  عطوفت  خانه  پدیدار  و  نمودار  نمی‌آید  مگر  این  که  مادری  عهده‌دار  خانه  گردد.  زن  یا  همسر  یا  مادری  که  وقت  خود  را  و  تاب  و  تـوان  خود  را  و  نشاط  و  فعّالیّت  روحی  خود  را  صرف  کار کردن  در  بیرون  از  خانه  می‌کند،  در  فضای  خانه  جز  د‌رماندگی  و  خستگی  و  ملولی  و  رنجوری  ندارد  و  بدان  نمی‏‎بخشد.

بیرون  رفتن  زن  برای ‌کار کردن  بلای  خانه  است  و  چه  بسا  ضرورت  و  ناچاری  آن  را  پدید  آورد  و  زن  را  وادار  بدان ‌کند.  ولی  مردمان  خودشان  توانا  بوده  و  بتوا‌نند  از  آن  اجتناب‌ کنند  و  بپرهیزند  و  به  دلخواه  آن  را  برگزینند  و  در پیش ‌گیرند،  این  امر  نفرینی ا‌ست  که گریبانگیر  جانها  و  دلها  و  خردها  می‌گردد  در  قرون  و  اعصاری ‌که  قرون  و  اعصار  واپسگرائی  و  سـرنگونی  و  شـرارت  و  ضلالت  است‌»^[5].‌ 

و  امّا  بیرون  رفتن  زن  برای  غیر کـار،  بیرون  رفتن  او  برای ‌گشت  و گذار  با  مردان  و  اختلاط  با  ایشان‌،  و  برای  رفــتن  بـه  تـفرّجگاه‌ها  و  جایگاه‌های  سرگرمیها  و  خوشگذرانیها،  و  برای  پـلکیدن  در  بـاشگاه‌ها  و  در  مجالس ‌گـردهمآئیها،  و  .  .  .  ایـن  نوع  بیرون  رفـتنها  سرنگون  شـدن  به  لجنزاری  است‌ کـه  بشـر  را  به  چراگاه‌های  چهارپایان  برمی‌گرداند.

زنان  در  زمان  حیات  پیغمبر  خدا  صلّی اله علیه وآله وسلّم  برای  نثار  بیرون  می‌آمدند،  و  شـرع  اینان  را  از  ایـن‌ کار  بـازنمی‌داشت‌.  و لیکـن  آن  روز  و  روزگـار،  روز  و  روزگار  عفّت  و  پاکدامنی  و  تقوا  و  پرهیزگاری  بود.  زن  برای  نـماز  پـوشیده  بیرون  مـی‌آمد  و کسی  او  را  نمی‌شناخت‌،  و  مکانی  از  مکانهای  فتنه‌انگیز  او  پدیدار  و  نمایان  نمی‌شد.  با  وجود  این  بعد  از  وفات  پیغمبـر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  عائشه  -  رضی ‌الله‌ ‌عنها  -  دوست  نـمی‌داشت  زنان  برای  نماز  هم  بیرون  بیایند!

در  صحیح  مسلم  و  بخاری  نیز  آمده  است‌ که  عـائشه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -‌ گفته  ا‌ست‌:  زنان  مؤمنان  در  نماز  صبح  حاضر  می‌آمدند  و  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نماز  را  بجای  می‌آوردند  و  سپس  برمی‌گشتند،  در  حالی ‌که  چادرهای  خود  را  بر  خویشتن  می‌ا‌نداختند  و  به  سبب  تاریکی  شناخته  نمی‌شدند.

در  صحیح  مسلم  و  بخاری  باز  هم  آمده  است ‌که  عائشه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -‌ گفته  است‌:  اگر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌دید  که  زنان  چه  می کنند،  ایشان  را  از  حضور  در  مسـاجد  بازمی‌داشت‌،  همان ‌گو‌نه  که  زنان  بنی‏اسرائیل  بازداشته  شده اند!

در  روزگار  عائشه  -  رضی ‌ا‌لله‌ عنها  -  زنان  چه  کرده‌انـد؟  چه  چیز  ممکن  است  بکنند  تا عائشه‌- ‌رضی ‌الله ‌عـنها  -  معتقد  شود  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ اگر  این  را  می‌دید  ایشان  را  از  حضور  در  مساجد  برای  ادای  نماز  بازمی‌داشت‌؟‌!  آنچه  در  زمان  عائشه  -‌رضی ‌الله‌ عنها  -  بو‌ده  است ‌کجا  و  آنچه  ما  در  زمان  خود  می‌بینیم ‌کجا؟‌!

(وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَى ).

و  همچون  جاهلیّت  پیشین  در  میان  مردم  ظاهر نشوید  و  خودنمائی  نکنید  (‌و  انـدام  و  وســائل  زینت  خود  را  در  معرض  تماشای  دیگران  قرار  ندهید).

این  امر  وقتی  است ‌که  ناچار  باید  بیرون  رفت‌،  و  پس  از  مـاندن  در  خانه‌ها  ضرورت  خروج  از  مـنازل  پـیش  می‌آید.  زن  در  دورۀ  جاهلیّت  در  مـیان  مردمان  ظـاهر  می‌شد  و  خود‌نمائی  می‌کرد.  ولی  تمام  تصویرها  و  شکلهائی ‌که  دربارۀ  ظاهر  شدن  و  خودنمائی  کردن  زن  در  دوران  جاهلیّت  پیشین  روایت  می‌گردد،  ساده  یا  موقّر  بشمار  می‌آیند  زمانی که  با  ظاهر  شـدن  و  خودنمائی  کردن  زنان  روزگار  مـا  سـنجیده  می‌شوند  و  مقایسه  می‌گردند،  یعنی  روزگار  جاهلیّت‌ کنونی  ما!

مجاهد گفته  است‌:  زن  بیرون  می‌آمد  و  در  میان  مردان  رفت  و  آمد  می‌کرد.  این ‌کار  ظاهر  شدن  و  خودنمائی  کردن  دورۀ  جاهلیّت  بشمار  آمده  است‌.

قتاده‌ گفته  است‌:  زنان  با  ناز  و کرشمه  و  لنجه  و  عشوه  می‌خرامیدند،  و  خداوند  بزرگوار  از  آن  نهی  فرمود.  مقاتل  پسر  حیّان ‌گفته  است‌:  ظاهر  شـدن  و  خودنمائی  کردن  این  بود که  زن  روسری  بر  سرش  می‌انداخت  ولی  آن  را  محکم  نمی بست  و  جواهرات  و  زیـنت‌آلات  و  گوشواره‌ها  و گردنش  را  بدین  سو  و  بدان  سو  می‌گرداند  و  می‌چرخاند  و  همۀ  ایـنها  نمایان  می‌گردید  و  دیده  می‌شد.  ظاهر  شدن  و  خودنمائی ‌کردن  همین  بود!

ابن کثیر  در  تفسیر  خود گفته  است‌:  زنی  از  زنان  از  میان  مـردان  می‌گذشت  در  حالی‌ که  سـینه‌اش  را  لخت  و  پـدیدار  می‌کرد  و  چیزی  آن  را  نـمی‌پو‌شاند.  گـاهی  گردنش  و کاکلها  و گوشواره‌هایش  را  نیز  نشان  می‌داد.  این  بود که  حدا  به  زنان  مؤمن  دستور  فرمود که  سیماها  و  احوال  و  اوضاع  خود  را  بپایند  و  پنهان  نمایند.

اینها  صورتها  و  شعلهای  خوآارائی  و  خـودنما‌ئی  در  جاهلیّتی  ا‌ست  که  قرآ‌ن  مجید  به  چاره‌جوئی  آنها  پرداخته  ا‌ست‌،  تا  جامعه  اسلامی  را  از  پیامدها  و  آثار  آنها  پاک  بدا‌رد،  و  انگیزه‌های  فتنه  و  فساد  را  ا‌ز  آن  به  دور  نماید،  و  عوامل  گمراهی  را  از  سر  را‌ه  آن  برد‌ارد،  و  عادات  و  آداب  و  جـهان‌بینیها  و  ا‌ندیشه‌ها  و  بینشهای  جامعۀ  اسلامی  را  بالا  برد،  و  ذوق  آن  را  والا  گرداند. 

می گوئیم : ذوق... چه ذوق آدمی که شیدای زیبائیها و دلربائیهای  تن  لخت  می‏‎گردد  یک  ذوق  زمخت  ابتدا‌ئی  است‌.  بدون  شکّ  همچون  ذوقی  پائین‌تر  از  ذوقی  ا‌ست  که  شیدای  جمال  متین  حشمت  و  وقار  می‌گردد،  جمالی که اشاره به جمال روحی، و جمال عفّت، و جمال  ا‌حساسها  و  ادراکها  و  فهمها  و  شعو‌رها  دارد.

این مقیاس و معیار، در شناخت اوجگیری سطح بشری و ترقّی آن به اشتباه نمی رود، و راه خطا نمی پوید. زیرا حشمت و وقار زیبا است و زیبائی آن حقیقی و والا است‌،  و لیکن  دارندگان  ذوق  زمخت  جاهلی  آن  را  درک  و  فهم  نمی‌کنند،  آن  کسانی  که  جز  زیبابی  گوشت  لخت  را  نمی‏بینند،  و  جز  صدای  گوشت  پدیدار  را  نمی‌شنوند!  نصّ  قرآنی  به  خودآرائی  و  خودنمائی  جاهلیّت  اشـاره  می کند ، و پیام می دهد و اشاره می نماید که این خودآرائی  و  خودنمائی  از  جملۀ  بازمانده‌های  جاهلیّت  است‌،  جاهلیّتی  که  هر کس  عصر  آن  را  پشت  سر  گذاشته  جهان‌بینیها  و  آرمانها  و  بینشهای  جاهلیّت  فراتـر  رفته  باشد،  خویشتن  را  بالاتر  از  آن  می‌دا‌ند  و  والاتر  از  آن می گیرد.

جاهلیّت  تنها  یک  دورۀ  معیّن  از  زمان  نـیست‌.  بلکه  جاهلیّت  یک  حالت  اجتماعی  معیّنی  ا‌ست  که  جهان‌بینیها  و  ا‌ندیشه‌های  معیّنی  دربارۀ  زندگی  دا‌رد.  ممکن  ا‌ست  این  حالت  و  ا‌ین  جهان‌بینی  در  هر  زمانی  و  در  هر  مکانی  یافته  شود  و  پدید  آید  و  دا‌لّ  بر  وجود  جاهلیّت  گرد‌د،  هر کجا و هر آن که این حالت و این جهان بینی باشد.

با  توجّه  بدین  مقیاس  و  بدین  معیار  مـی‌فهمیم  و  درک  می کنیم ‌که  ما  اکنون  در  دورۀ  جاهلیّت  کوری  هستـم‌،  جاهلیّت  کوری ‌که  احساس  زمخت  و  جهان‌بینی  حیوانی  دارد،  و  در  شناخت  بشریّت  به  پائین‌ترین  پلّه  فرو افتاده  است‌.  همچنین  خواهیم  دانست‌ کـه  هـیچ‌ گونه  پـاکـی  و  پاکیزگی  و  خیر  و  برکتی  در  جامعه ای  نیست که این گونه زندگی می کند، و از وسائلی بهره نمی جوید که انسان را  به   پاکی  و  پاکیزگی  می‌رسانند،  وسائلی ‌که  خداوند  آنها  را  ابزار  راه  بشریّت  به  سوی  تمییز  شدن  از  ناپاکـی‌،  و  نجات  از  جاهلیّت  پیشین‌ کرده  است‌،  و  استفادۀ  از  آنها  را  پیش  از  هر کس  دیگری  بر  عهدۀ  اهل  بیت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  انداخته  است‌،  با  وجود  این ‌کـه  اهل  بیت  او  پـاک  و  درخشان  و  تمییز  بوده‌اند  و  هیچ ‌گونه  آلودگی  و  ناپاکی  نداشته‌اند.

قرآن  مجید  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  بدا‌ن  وسائل  رهنمود  می‌سازد،  و  آن‌ گاه  دلهایشان  را  با  خدا  پیوند  می‌دهد،  و  چشمانشان  را  بدان  افق  درخشان  و  رخشانی  مـی‌دوزد  که  از  آنجا  نور  می‌طلبند،  و  از  آنجا  برای  بالا  رفتن  از  پلّه‌های  آن  افق  درخشان  و  رخشان  مدد  می‌جویند:

(وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِینَ الزَّکَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ).

و نماز  را  برپا  داریـد  و  زکات  را  بـپردازیـد  و  از  خدا  و  پیغمبرش  اطاعت  نمائید. 

عبادت  و  پرستش  خدا  بر کنار  از  رفـتار  اجـتماعی  یـا  اخلاقی  در  زندگی  نیست‌.  بلکه  عبادت  و  پرستش  او  راه  اوج‌ گرفتن  و  بالا  رفتن  بـدان  سـطح  است‌،  و  تـوشه  و  زادی  است‌ کــه  راهــرو  راه  را  بـا  آن  طـیّ  مـی‌کند  و  می‌پیماید.  باید که  پیوند  با  خدا  باشد،  پیوندی ‌که  از  آن  مدد  و  یاری  و  توشه  و  زاد  می‌رسد.  باید که  پـیوند  با  خدا  باشد،  پیوندی ‌که  دل  را  پاکیزه  مـی‌دارد  و  آن  را  طـهارت  و  پاکی  می‌بخشد.  باید که  پیوند  با  خدا  باشد،  پیوندی‌ که  شخص  با  آن  بر  عرف  و  عادت  مردمان  و  بر  آداب  و  رسوم  جامعه  و  بر  فشار  محیط  اوج  می‌گیرد  و  برتر  می‌رود،  و  احساس  می‌کند  و  پی  می‌برد که  او  راهیاب‌تر  و  والاتر  از  مردمان  و  جامعه  و  محیط  است‌،  و  سزا‌وار  ا‌ست  او  دیگرا‌ن  را  به  سوی  نوری  رهنمود  سازد  که  آن  را  می‌بیند،  نه  این‌ که  دیگران  او  را  به  سوی  تاریکیها  و  جاهلیّتی  برانند  و  رهنمود گردانند که  زندگی  در  آن‌ گم  می‌گردد  و  غرق  می‌شود،  هر  زمان  که  زندگی  از  راه  خدا کج‌ گردد  و  منحرف  شود.

اسلام  یگانی  است  که  شعائر  و  مراسم  و  آ‌داب  و  اخلاق  و  قوانین  و  مقرّرات  و  ضوابط  را گرد  می‌آورد  .  .  .  همۀ  آنها  را  در  چهارچوب  و  قلمرو  عقیده  جمع‌آوری  می کند  و  همایش  می‌بخشد،  و  هر یک  از  آنها  نقشی  دارد  و  آن  را  در  تحقّق  بخشیدن  و  پیاده‌ کردن  ایـن  عقیده  اداء  و  بازی  می‌کند،  و  همۀ  آنها  در  رویکرد  یگانه‌ای  همگام  و  هماهنگ  می‌شوند  و  همسو  به  یک  جهت  می‌روند.  با  همچون‌ گردهمآئی  و  هماهنگی‌،  هستی  همگانی  این  آئین  برجا  و  برپا  می‌ماند،  و  بدون‌ گردهمآئی  و  هماهنگی،  این  هستی  استوار  و  ماندگار  نمی‌ماند.

بدین  خاطر  به  برپای  داشـتن  نـماز،  و  دادن  زکات‌،  و  اطاعت  از  خدا  و  پیغمبرش‌،  دستور  داده  شـده  است  و  فرمان  صادر گردیده  است.  این  دستور  و  فرمان‌،  واپسین  رهنمودها  و  رهنمونهای  احساسی  و  اخلاقی  و  رفتاری  است ‌که  خطاب  به  اهل  بیت  بزرگوار  صـادر  مـی‌شود.  زیرا  چیزی  از  این  رهنمودها  و  رهنمونها  بدون  عبادت  و  اطاعت  برجا  و  برپا  نمی‌ماند  .  .  .  همۀ  اینها  هم  دارای  حکمت  و  قصد  و  هدفی  است  و  بس‌:

(إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (33)

خداونـد  قطعاً  مـی‌خواهـد  پلیدی  را  از  شـما  اهـل  بـیت  (‌پیغمبر)  دور  کند  و  شما  را  کاملاً  پاک  سازد.

در  لابلای  این  سخن  پیامهای  فراوانی  است‌.  همۀ  آنـها  والا  و  مهرانگیز  و  دلنوازند.

خداوند  ایشان  را  «‌اهل  بیت‌‌«  می‌نامد  بدون  این‌ که  بیت  را  موصوف  یا  مضاف  به  چیزی  کند.  انگار  ایـن  خـانه‌،  یگانه  «‌بیت‌»  یعنی  خانه  در  این  جـهان  و  سزاوار  ایـن  صفت  است‌.  اگر گفته  شود:  «‌بیت‌»  معرفه ‌گردیده  است  و  معیّن  و  توصیف  شده  است‌،  و  به ‌کعبه  نیز  بیت ‌الله ‌گـفته  شده  است‌،  و  بیت‌،  و  بیت‌الحرام  نامیده  شـده  است‌.  در  این  صورت‌،  تعبیر  از  خانه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  بیت  بیانگر  تعظیم  و  تکریم  و  اختصاص  و  افتخار  است‌.

خدا  است  که  می‌فرماید:

(إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (33)

خداونـد  قطعاً  مـی‌خواهـد  پلیدی  را  از  شـما  اهـل  بـیت  (‌پیغمبر)  دور  کند  و  شما  را  کاملاً  پاک  سازد.

در  این  عبارت  با  بیان  علّت  تکلیف  و  هدف  آن‌،  مهر  و  عطوفتی  نهفته  است‌،  مهر  و  عطوفتی‌ که  اشاره  دارد  به  این  که  یزدان  سبحان  بدیشان  می‌فهماند  خود  خدای  والامقام‌،  پاک  داشتن  و  پاکیزه  نمودن  آنان  را،  و  زدودن  ناپاکی  و  پلشتی  از  ایشان  را  برعهده  می‌گیرد!  این  هـم  عنایت  و  رعایت  آسمانی  مستقیم  و  بدون  واسطه‌ای  در  حقّ  اهل  این  بیت  است‌.  وقتی ‌که  به  تصوّر  درمی‌آوریم  گویندۀ  این  فرموده  چـه  کسی  است‌،  و  پـیش  چشـم  می‌داریم  او  پروردگار  این  جهان  است‌.  آن  کسی  است  که  به  جهان  فرمود:  بشو!  جهان  هم  شد  و  پدیدار  آمد.  او  خداوند  بز‌رگوار  است‌.  او  مـراقب  و  نگـاهدار  جهان  است‌.  او  مقتدر  و  توانا  و  والامقام  و  صاحب ‌کبریاء  است  .  .  .  وقتی‌ که  به  تصوّر  درمی‌آوریم  چه ‌کسی‌ گویندۀ  این  فرموده  است‌،  متوجّه  می‌گردیم  این  تکریم  و  تعظیم  چه  اندازه  سترگ  و  بزرگ  و  فرخ  و  فراوان  است‌.

او که  یزدان  سبحان  است‌،  این  سخن  را  در کتاب  خود  می‌گوید،  کتابی‌ که  در  میان  فرشتگان  در  جـهان  بالا  خوانده  می‌شود‌،  و  د‌ر  این  زمین‌،  د‌ر  هر  جائی  و  در  هر  زمانی  تلاوت  می‌گردد،  و میلیونها  دل  با  آن  به  پرستش  می‌پردازند،  و  میلیونها  لب  بدان  می‌جنبند.

در  واپسین  بند  این  بخش،  ایـن  اوامـر  و  رهنمودها  را  وسیله‌ای  می کند  برای  از  میان  بردن  ناپاکی  و  پـاکیزه  نمودن  این  بیت  شریف‌.  تطهیر،  یعنی  پاکیزه  داشتن‌،  از  تطهّر  به  معنی  پاک  بودن  است‌.  از  میان  بردن  و  زدودن  رجس‌،  یعنی  پلیدی  و  پـلشتی‌،  صورت  می‌پذیرد  با  وسـائل  و  راه‌هـائی‌ که  مردمان  درپیش  می‌گیرند  و  خویشتن  را  به  انجام  آنـها  وامی‌دارنـد،  و  آنـها  را  در  واقعیّت  زندگی  عملی ‌پیاده‌ می‌کنند.  این  راه  اسلام  است  .  .  .  احساس  و  اندیشه  و  تقوا  و  پرهیزگاری  در  دل  باشد،  و  روش  و  رفتار  در  زندگی  دیده  شود،  این  دو  چیز  با  همدیگر  اسلام  کامل  را  تشکیل  می‌دهند،  و  با  هر  دوی  اینها  هدفها  و  رویکردهای  اسلام  در  زندگی  تحقّق  می‌پذیرد  و  پیاده  می‌گردد.

خداوند  بزرگوار  ایـن  رهنمودها  و  رهنمونهای  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ را  با  چیزی  به  پایان  می‌برد که  همگون  همان  چیزی  است ‌که  رهنمودها  و  رهنمونها  را  بدان  آغازیده  است  .  .  .  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌را  متوجّه  مکانت  و  منزلتی  می‌فرماید که  دارند.  امتیاز  ایشان  را  بر  سائر  زنان  ذکر  می‌کند،  امتیازی ‌که  به  سبب  جایگاهی  که  در  پیش  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دارند  نصیب  ایشان  شده  است‌،  و  این  امتیاز  همچنین  به  علّت  این  است ‌که  خدا  بدانـان  لطف  فرمود‌ه  است  و  خانه‌هایشان  را  جایگاه  نزول  قرآن‌،  و  فرودگاه  حکمت  و  فرزانگی‌،  و  مکان  طلوع  نـور  و  هدایت  و  ایمان  نموده  است‌:

(وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفاً خَبِیراً) (34)

و  آیات  خدا  و  سخنان  حکمت‌انگیز  (‌پیغمبر)  را  که  در  منازل  شما  خوانده  می‌شود  (‌بیاموزید  و  برای  دیگـران‌)  یاد  کنید.  بیگمان  خداوند  دقیق  و  آگاه  است‌.

این  بهرۀ  بزرگی  است  و کافی  است‌ که  بدان  تذکّر  داده  شود،  تا  د‌ل  جلالت  و  عظمت  خدا  را  احساس‌ کند،  و  دقّت  ساختار  خدا  را  در  آن  مشاهده  نماید،  و  فراخی  و  فراوانی  نعمتی  را  پیش  چشم  بدارد که  هیچ  نعمتی  با  آن  برابری  نمی‌کند.

این  یادآوری  و  تذکّر  نیز  در  پایان  خطابی  فرا  می‌رسد  که  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  اختیار  می‌دهد  یـا کالاها  و  لذّتها  و  زینتها  و  آرایه‌های  این  جهان  را  برگزیـند،  و  یا  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  انتخاب  و  تـرجـیح  دهند.  بدین  وسیله  فراخی  و  فراوانی  نعمتی  جلوه‌گر  می‌آید که  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  ممتاز  می‌گرداند،  و  ناچیزی  زندگی  دنـیا  را  می‌رساند  با  تـمام ‌کالاها  و  زینتهائی  که  دارد.

*

در  صدد  پاک  داشتن  گروه  اسلامی‌،  و  اسـتوار  داشـتن  زندگی  ایشان  بر  ارزشهائی ‌که  اسلام  آنها  را  به  ارمغان  آورده  است‌،  بیان  می‌شود که  مردان  و  زنان  در  این  امر  یکسانند،  چون  در  این  راستا  آنان  برابرند  .  .  .  قرآن  صفاتی  را  ذکر  می‌کند که  ا‌ین  ارزشها  را  با  دقّت  و  با  تفصیل  پیاده  می‌کنند  و  تحقّق  می‌بخشند:

(إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً) (35)‏

مردان  مسلمان  و  زنان  مسلمان‌،  مردان  باایمان  و  زنان  بــاایـمان‌،  مـردان  فـرمانبردار  فـرمان  خدا  و  زنـان  فرمانبردار  فرمان  خدا،  مردان  راستگو  و  زنان  راستگو،  مردان  شکیبا  و  زنـان  شکیبا،  مـردان  فـروتن  و  زنـان  فروتن‌،  مردان  بخشایشگر  و  زنان  بخشایشگر،  مـردان  روزه‌دار  و  زنان  روزه‌دار،  مـردان  پاکـدامـن  و  زنـان  پـاکدامن‌،  و  مردانی  که  بسیار  خدا  را  یاد  می‌کنند  و  زنانی  که  بسیار  خدا  را  یاد  می‌کنند،  خداونـد  بـرای  همۀ  آنـان  آمرزش  و  پاداش  بزرگی  را  فراهم  ساخته  است‌.

این  صفات  فراوانی  که  در  این  آیه  گرد  آمـده‌انـد،  در  ساختن  شخص  مسلمان‌،  با  یکدیگر  همکاری  و  همیاری  می‌کنند.  این  صفات  عبارتند  از:  اسلام‌،  ایمان‌،  قنوت‌،  صدق‌،  صبر،  خشوع‌،  تصدّق‌،  صوم‌،  حفظ  فرج‌،  و  ذکر  زیاد  خدا  .  .  .  هر یک  از  ایـنها  در  سـاختن  شخصیّت  اسلامی  ارزش  و  جایگاه  خود  را  دارد.

اسلام که  مصدر  مسلمین  و  مسلمات  است‌،  به  معنی  تسلیم  فرمان  خدا  شدن  است‌.  ایمان‌ که  مصدر  مؤمنین  و  مؤمنات  است‌،  به  معنی  تصدیق ‌کردن  است.  میان  اسلام  و  ایمان  پیوند  استواری  است‌.  به  عبارت  دیگر،  یکی  شکل  دوم  دیگری  است‌.  بلکه  تسلیم  فرمان  خدا  شدن  مقتضی  تصدیق‌ کردن  است‌.  از  تصدیق ‌کردن  راسـتین‌،  تسلیم  فرمان  خدا  شدن  برمی‌جوشد.

قنوت‌ که  مصدر  قانتین  و  قانتات  است‌،  به  معنی  اطاعت  ناشی  از  اسلام  و  ایمان  از  روی  رضایت  درونی  است  نه  رضایت  اجباری  بیرونی.

صدق ‌که  مصدر  صادقین  و  صادقات  است‌،  صفتی  است  کسی  را که  متّصف  بدان  نباشد  از  صفهای  ملّت  مسلمان  بیرون  می‌اندازد.  چرا که  خداوند  بزرگوار  فرموده  است‌:

(إنما یفتری الکذب الذین لا یؤمنون بآیات الله).

تنها  و  تنها  کسانی  (‌بر  زبان  خدا)  دروغ  می‌بندند  کـه  بـه  آیات  خدا  ایمان  نداشته  باشند. (‌نحل‌/105) 

چه  دروغگو  از  صف  بیرون  رانده  شده  است‌،  صف  این  ملّتی ‌که  صادق  و  راستگو  است‌.

صبر که  مصدر  صابرین  و  صابران  است‌،  صـفتی  است  که  مسلمان  نمی‌تواند  عقیدۀ  خود  را  بر  دوش‌ گـیرد  و  حمل  نماید،  و  وظائف  و  تکالیف  عـقیده  را  به  انجام  رساند  مگر  با  وجود  آن‌.  عقیده  در  هر  گامی  از گامهای  خود  به  صبر  نیاز  دارد.  در  برابر  خواستها  و  آرزوهای  نفس  باید  صبر کرد.  در  مقابل  سختیها  و  دشواریـهای  دعوت  باید  صبر  داشت‌.  در  برابر  اذیّت  و  آزار  مردمان  باید  صبر کرد  و  شکیبائی  ورزید.  بر کجی  و کژی  دلها  و  درونها،  و  بر  ضعف  و  انحراف  و  هر دم  به  رنگی  و  شکلی  درآمدن  انسانها،  و  در  برا‌بر  بلاها  و  آ‌زمایشها  و  فتنه‌ها  و  نیرنگها  باید  صبر کرد  و  استقامت  داشت‌.  در  برابر  خوشیها  و  بهره‌مندیها  و  نعمتها  و  ناخوشیها  و  زیا‌نها  و  ضررها  باید  صبر  نمود  و  شکیبائی  در پـیش‌ گرفت‌،  و  صبر  و  شکیبائی  در  برابر  هر دو گونۀ  آنـها  سـخت  و  دشوار  است‌.

خشوع‌ که  مصدر  خاشعین  و  خاشعات  است‌،  صفتی  است  که  هم  مربوط  به  دل  و  هم ‌منوط  به  اندا‌مها  است‌.  خشوع  و  فروتنی  دالّ  بر  متأثّر  شدن  دل  از  جلالت  و  عظمت  خدا،  و  احساس  ترس  و  هراس  از  هیبت  و  شوکت  ذات  کبریاء  است‌.

تصدّق‌ که  مصدر  متصدّقین  و  متصدّقات  است  و  معنی  بخشایش  و  دهش  دارد،  دالّ  بر  پاک  شدن  از  بخل  درون‌،  و  احساس  ترحّم  به  مردمان‌،  و  ضمانت  اجتماعی  در  میان ‌گروه  مسلمانان‌،  و  وفای  به  حقّ  و  حقوق  ا‌موال‌،  و  سپاسگزاری  از  دهندۀ  نعمتها  است‌.

صوم‌ که  مصدر  صائمین  و  صائمات  است‌،  نصّ  قرآنـی  آن  را  صفتی  از  صفات  قرار  می‌دهد  تا  اشاره‌ای  باشد  به  این ‌که  روزه  در  رشتۀ  نصّ  قرار  دارد  و  از  جملۀ  خصال  حمیده  و  ستودۀ  اشخاص  مسـلمان  است‌.  صوم  یعنی  روزه‌،  برتری‌ گرفتن  و  نیازها  و  خواسـتهای  ضـروری  است‌.  روزه  صبر  و  شکیبائی  در  برابر  حوائج  اوّلیّۀ  زندگی  است‌.  روزه  اسـتوار  داشتن  اراده  است‌.  روزه  نشانۀ  داشتن  اراده  است‌.  روزه  تأکید  می‌کند که  انسان  بر  حیوان  غلبه  می‌کند  و  چیره  می‌شود.

حفظ  فرج‌ که  مصدر  حافظین  و  حافظات  فروج  است‌،  به  معنی  پاکدامنی  ا‌ست‌.  در  حفظ  عورت‌،  پاکی  است‌.  حفظ  عـورت  خـویشتنداری  و  اسـتقامت  است  در  برابر  نیرومندترین  خواستها  و گرایشها،  و  د‌ر  برابر  ژرف‌ترین  امیال  و  آرزوهائی‌ که  در  ترکیب‌بند  پیکرۀ  انسان  است‌.  حفظ  عورت  غلبه ‌کردن  بر  جهش  و  پرشی  است‌ که  جز  پرهیزگارانی‌ که  یاری  و  مدد  خدا  ایشان  را  دریـافته  باشد،  بر  آن  غلبه  نمی‌کنند  و  چـیره  نـمی‌شوند.  حفظ  عورت  نظم  و  نظام ‌دادن  بـه  روابط  و  پیوندها  است‌.  حفظ  عورت  هدف  قرار  دادن  چیزی  است ‌که  والاتـر  و  برتر  از  جهش‌ گوشت  و  جوشش  خون  در کار  نـزدیکی  مرد  و  زن  است‌.  حفظ  عورت  ایـن  نـزدیک  را  پـیرو  شریعت  خدا  می‌سازد،  و  تنها  برای  حکمت  والائی‌ که  در  آفرینش  دو  جنس  است  صورت  می‌پذیرد،  و  آن  آباد  کردن  زمین  و  ترقّی  بخشیدن  زندگی  است‌.

ذکر که  مصدر  ذاکرین  و  ذاکرا‌ت  است‌،  و  زیاد  ذکر  خد‌ا  کردن‌،  حلقۀ  اتّصال  موجود  در  میان  همۀ  فعّالیّتها  و  تلاشهای  انسان  و  میان  عقیدۀ  او  به  یزدان  جهان  است‌.  زیاد  ذکر  خدا کردن  یاد  دل  انسان  از  ایزد  سبحان  در  هر  لحظه  و  آن  است‌.  بدین  خاطر  است‌ که  د‌ل  در  هیچ  اندیشه  و  جنبشی  دست  از  دستاویز  محکم  برنمی‌دارد.  زیاد  ذکر  خدا کردن  باعث  می‌گردد که  دل  با  نور  یاد  خدا  بدرخشد  و  شاد  و  شنگو‌ل  شود  و  از  حیات  و  سرزندگی  لبریز گردد.

اینان  که  همچون  صفاتی  در  ایشان ‌گرد  می‌آید،  صفاتی  که  در  سـاختن  شخصیّت  انسـان  دست  به  دست  هـم  می‌دهند  و  هـیاری  و  همکاری  می‌کنند،  اینان  هستند که‌: 

(أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً) .

خداوند  بـرای  هـمۀ  آنان  آمـرزش  و  پـاداش  بزرگی  را  فراهم  ساخته  است‌. 

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  نصّ  به  طور  عام  از  صفت  مرد  مسلمان  و  زن  مسلمان  و  ارکان  و  اصول  شخصیّت  ایشان  سخن  می‌گو‌ید،  بعد  از  آن ‌که  به  طور  خـاصّ  از  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  سرآغاز این  مرحلۀ  سوره  سخن  گفته  است‌.  در  ا‌ین  آ‌یه  د‌ر کنار  مرد،  زن  ذکر  می‌شود.  انگار  این  عمل  بسی  از  تلاش  اسلام  در  بالا  بردن  ارزش  زن‌،  و  ترقّی  دادن  نگرش  بدو  در  جامعه‌،  و  اعطاء  منزلت  و  مکانت  حقیقی  زن  در کنار  مرد  در  چیزی  است  که  مرد  و  زن  هر  دو  در  آن  یکسان  و  برابرند،  از  قبیل‌:  ارتباط  با  خدا،  و  تکالیف  و  وظائف  این  عقیده  در  پاکی  و  پرستش  و  رفتار  درست  و  روش  پسندیده  در  زندگی‌. 

*

---

^[1] مسلم آن را از گفتۀ زکریّا پسر اسحاق روایت‌ کرده است‌. 

^[2] مسلم آن را اخراج‌ و روایت کرده است. 

^[3] مسلم و ترمذی آن را  روایت کرده اند.

[4] «‌قَرْن‌»‌: قرار بگیرید. بمانید. ا‌صل آن (‌اً‌قـرَرْن‌َ) است و برای تخفیف راء اول را حذف و فتحۀ آن را به  قاف منتقل کرده‌اند. مراد نهی از خـروج زیـاد بی‌هدف است‌. (‌مترجم‌)

[5] ‌به نقل از کتاب‌: «‌ألسّلام العالمی والاسلام‌» فصل‌: «‌صلح و صفای خانه‌» صفحات 54 و 55

تفسیر سوره‌ی احزاب آیه‌ی 62-49

سوره‌ی احزاب آیه‌ی 62-49

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَکَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِن قَبْلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحاً جَمِیلاً (49) یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَکَ أَزْوَاجَکَ اللَّاتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ وَمَا مَلَکَتْ یَمِینُکَ مِمَّا أَفَاء اللَّهُ عَلَیْکَ وَبَنَاتِ عَمِّکَ وَبَنَاتِ عَمَّاتِکَ وَبَنَاتِ خَالِکَ وَبَنَاتِ خَالَاتِکَ اللَّاتِی هَاجَرْنَ مَعَکَ وَامْرَأَةً مُّؤْمِنَةً إِن وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِیِّ إِنْ أَرَادَ النَّبِیُّ أَن یَسْتَنکِحَهَا خَالِصَةً لَّکَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنَا عَلَیْهِمْ فِی أَزْوَاجِهِمْ وَمَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ لِکَیْلَا یَکُونَ عَلَیْکَ حَرَجٌ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً (50)‏ تُرْجِی مَن تَشَاء مِنْهُنَّ وَتُؤْوِی إِلَیْکَ مَن تَشَاء وَمَنِ ابْتَغَیْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْکَ ذَلِکَ أَدْنَى أَن تَقَرَّ أَعْیُنُهُنَّ وَلَا یَحْزَنَّ وَیَرْضَیْنَ بِمَا آتَیْتَهُنَّ کُلُّهُنَّ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا فِی قُلُوبِکُمْ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیماً حَلِیماً (51) لَا یَحِلُّ لَکَ النِّسَاء مِن بَعْدُ وَلَا أَن تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَاجٍ وَلَوْ أَعْجَبَکَ حُسْنُهُنَّ إِلَّا مَا مَلَکَتْ یَمِینُکَ وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ رَّقِیباً (52) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَى طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَلَکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنکُمْ وَاللَّهُ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعاً فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا کَانَ لَکُمْ أَن تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَن تَنکِحُوا أَزْوَاجَهُ مِن بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ عِندَ اللَّهِ عَظِیماً (53) إِن تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً (54)‏ لَّا جُنَاحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبَائِهِنَّ وَلَا أَبْنَائِهِنَّ وَلَا إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاء إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاء أَخَوَاتِهِنَّ وَلَا نِسَائِهِنَّ وَلَا مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ وَاتَّقِینَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیداً (55) إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیماً (56) إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً مُّهِیناً (57) وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً (58) یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً (59) لَئِن لَّمْ یَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لَا یُجَاوِرُونَکَ فِیهَا إِلَّا قَلِیلاً (60) مَلْعُونِینَ أَیْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِیلاً (61) سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلاً) (62)‏

این  مرحله  از  سوره  در  سرآغاز  خود  یک  حکم  همگانی  از  احکام  قرآن  را  دربر  می‌گیرد،  احکامی ‌که  دربارۀ  نظم  و  نظام  کارهای  خانواده  است‌.  این  حکم  دربارۀ  زنـانی  است ‌که  پیش  از  نزدیکی  با  آنان  طلاق  داده  می‌شوند.  بعد  از  این  حکم‌،  احکام  ویژه‌ای  ذکر  مـی‌شود  دربـارۀ  مقرّرات  زندگی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دربارۀ  ازدواج  خاصّ  او  با  زنان‌،  و  چگونگی  پیوند  همسرانش  با  سائر  مردان‌،  و  پیوند  مسلمانان  با  خـانۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  بزرگواری  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  خانواده‌اش  در  پیشگاه  خدا  و  فرشتگان  و  صدرنشینان  عالم  بالا  .  .  .  سرانجام  یک  حکم  همگانی  در  می‌رسد که  د‌ر  آن  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  د‌خترانش  و  زنان  مؤمنان  مشترک  هستند.  خـدا  بدیشان  دستور  می‌دهد  رداء  و  روپوش  خود  را  در  وقت  بیرون  رفتن  برای  قضاء  حاجت  و  رفع  نیاز  بر  خویشتن  بیفکنند  تا  با  همچون  جامۀ  بلندبالای  بدن‌پوشی  ممتاز گردند  و  شناخته  شوند،  و  بد‌ین  وسیله  مورد  اذیّت  و  آزار  افراد  بداخلاق  و  منافقان  و  شایعه‌پردازان  و  فاسقانی  قرار  نگیرند که  در  مدینه  متعرض  زنان  می‌شدند  و  بر  سـر  راهشـان  می‌آمدند.  با  تـهدید  ایـن ‌گونه  منافقان  و  شایعه ‌پردازان  به  تبعید  از  مدینه  در  صورتی‌ که  دست  از  اذیّت  و  آزار  زنان  مؤمن  و  پخش  فساد  و  تباهی  نکنند،  ا‌ین  مرحله  خاتمه  دا‌ده  می شود.

این  قوانین  و  مقرّرات  و  رهنمودها  و  رهنمونها  بخشی  از  سـر  و  سـامان  بخشیدن  و  نظم  و  نظام  دادن ‌گروه  مسلمانان  بر اساس  جهان‌بینی  اسلامی  است‌.  و  امّا  چیزی  که  به  زندگی  شخصی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌مربوط  می‌گردد،  خدا  خواسته  است‌ که  ایـن  خانه  را  صفحۀ  گشـوده‌ای  بنماید  و  آن  را  به  نسلها  نشان  دهد.  این  است‌ که  همچون  چیزی  را  در  قرآن  جاویدان  و  ماندگاری  قرار  داده  است  که  در  هر  زمان  و  مکانی  خوانده  می‌شود.  آیه‌هائی‌ که  درباره  زندگی  شخصی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  خانۀ  او  در  قرآن  آمده‌اند،  نشانه‌ای  از  بزرگداشت  یزدان  سبحان  در  حقّ  این  خا‌نه  و  خانواده‌ای  است ‌که  خداوند  بزرگوا‌ر  خودش  کار  و  بار  آن  را  سرپرستی  می‌فرماید،  و  ایـن  خانه  و  خانواده  را  در  قرآن  جاویدان  در  طول  زمان‌،  به  هـمۀ  انسانها  نشان  می‌دهد.

*

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَکَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِن قَبْلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحاً جَمِیلاً) (49)

ای  مؤمنان‌!  هنگامی  که  با  زنان  مؤمنه  ازدواج  کردید  و  پیش  از  همبستری  با  ایشان‌،  آنان  را  طلاق  دادید،  برای شما عدّه ای بر آنان نیست تا حساب آن را نگاه دارید.ایشان  را  از  هدیّۀ  منـاسبی  بهره‌مند  سازید و به گونۀ محترمانه و زیبائی آنان را آزاد و رها سازید.

در  سورۀ  بقره  حکم  زنان  مطلّقه‌ای  که  با  اتان  همبستری نشده است ، بیان گردیده است در این گفتۀ خداوند بزرگوار:

(لا جناح علیکم إن طلقتم النساء ما لم تمسوهن أو تفرضوا لهن فریضة , ومتعوهن على الموسع قدره , وعلى المقتر قدره , متاعا بالمعروف حقا على المحسنین . وإن طلقتموهن من قبل أن تمسوهن وقد فرضتم لهن فریضة فنصف ما فرضتم إلا أن یعفون أو یعفو الذی بیده عقدة النکاح . وأن تعفوا أقرب للتقوى , ولا تنسوا الفضل بینکم إن الله بما تعملون بصیر).

اگر  زنان  را  قبل  از  آمیزش  جنسی  و  تعیین  مهر  (‌به  عللی‌) طلاق دهید، گناهی بر شما نیست (و در این موقع) آنان را (با هدیّه ای مناسب حال خود) بهره مند سازید. آن  کس  که  توانائی  (‌مالی‌)  دارد  به  اندازۀ  خودش‌،  هدیّه‌ای شایسته ( و مناسب حال دهنده و گیرنده) می پردازد، و  این  (‌پرداخت  هدیّه‌)  بر  نـیکوکاران  الزامـی  است‌.  و  اگر  زنان  را  پیش  از  آن  که  با  آنان  تماس  بگیرید  (‌و  آمـیزش جنسی بنمائید) طلاق دادید، در حالی که مهریّه ای برای  آنان  تـعیین  نـموده‌ایـد  (‌لازم  است‌)  نـصف  آنـچه  را  کـه  تعیین  کرده‌اید  (‌به  آنان  بدهید)  مگر  این  کـه  آنـان  (‌حقّ خود را) ببخشند و یا (اگر صغیر و یا سفیه هستند، ولی آنان، یعنی) آن کس که عقد ازدواج در دست او است، آن را  ببخشد.  و  اگر  شـما  (‌مردان‌)  گذشت  کنید  (‌و  تـمام مهریّه را به زنان بپردازید)  به پرهیزگاری نزدیک تر است. و گذشت و نیکوکاری را در میان خود فراموش مکنید. بیگمان خداوند به آنچه انجام می دهید بینا است.

زن  مطلّقه‌ای ‌که  مهریّه‌ای  برای  او  تعیین  شده  است  و  با  او  تماس  جنسی  نشده  است‌،  نصف  این  مـهریّۀ  تـعیین  شده  باید  بدو  داده  شود.  اگر  هم  مهریّه‌ای  برای  چنین  زنی  تعیین  نشده  است  هدیّه‌ای  بـدو  داده  مـی‌شود  به  اندازۀ  توانائی  و  عدم  توانائی  مالی  مرد  طلاق‌ دهنده  .  .  .  در  اینجا،  یعنی  در  سورۀ  احزاب‌،  بیان  حکم  عدّه  آمـده  است‌.  بیان  این  حکم  در  دو  آیۀ  (‌٢٣٦  و  ٢٣٧)  سورۀ  بقره  نیامده  است‌.  در  اینجا  مقرّر گردیده  است‌ که  چنین  زنی  عدّه‌ای  نگاه  نمی‌دارد.  چرا که  دخولی  صورت  نپذیرفته  است‌.  عدّه  هم  برای  خاطر  جمع  شدن  از  خالی  بودن  رحـم  از  حمل‌،  و  تأکید  بر  زدوده  بودن  رحم  از  اثرات  ازدواج  پیشین  است‌.  تا  بدین  وسیله  نسـبها  و  حسبها  آمیزۀ  یکدیگر  نشوند،  و  به  مردی  چیزی  نسبت  داده  نشود  که  متعلّق  بدو  نیست‌،  و  یا  از  مردی  چیزی  سلب  نگردد که  از آن  او  بوده  و  در  رحم  زن  مطلّقه  قرار  داشته  است‌.  وقتی  که  دخول  صورت  نـپذیرفته  است  چیزی  در  رحم  نیست‌،  و  عدّه‌ای  هم  در  ایـن  صورت  وجود  ندارد،  و  انتظار کشیدن  و  درنگ  نمودنی  نیز  لازم  نیست‌.

(فَمَا لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا ).

برای  شما  عدّه‌ای  بر  آنان  نیست  تـا  حسـاب  آن  را  نگاه  د‌ارید. 

(مَتِّعُوهُنَّ).

ایشان  را  از  هدیّۀ  منـاسبی  بهره‌مند  سازید.

اگر  مهریّه‌ای  تعیین  شده  است‌،  این  هدیّه  نصف  مهریّه  است‌.  اگر  هم  مهریّه‌ای  تعیین  نگردیده  است  حقّ  متاع  و  هدیّۀ  مناسبی  بدو  داده  می‌شود  به  اندازۀ  توانائی  مالی شوهر.

(وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحاً جَمِیلاً) .

و  به  گونۀ  محترمانه  و  زیبائی  آنان  را  آزاد  و  رها  سازید.  نه  آنان  را  از  ازدواج  بازمی‌دارید  و  نه  بدیشان  اذیّت  و  آزار  می‌رسانید،  و  نه  بر  ایشان  سـختگیری  مـی‌کنید  و  طعنه  و  تشر  می‌زنید.  اگر  خواستند  زندگی  نوین  دیگری  را  در پیش ‌گیرند  سدّها  و  مانعها  بر  سر  راهشان  ایجاد  نمی‌کنید.

این  یک  حکم  همگانی  است ‌که  در  روند  سوره  آمده  است‌،  بدان  هنگام ‌که  این  سوره  در  صدد  سر  و  سامان  دادن  و  نظم  و  نظام  بخشیدن  به  زندگی  همگانی ‌گـروه  مسلمانان  است‌.

*

بعد  از  آن  یزدان  جهان  برای  پیغمبر  خود  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بیان  می‌فرماید  و  روشن  می‌نماید  چه  زنانی  برای  او  حلال  هستند،  و  در  این  راستا  چه  خصوصیّتی  برای  شخص  او  و  برای  اهل  بیت  او  در  میان  است‌.  بعد  از  آن ‌که  سورۀ  نساء  نازل‌ گردیده  است  و  حداکثر  همسران  را  چهار  زن  قرار  د‌اده  است‌:

(فانکحوا ما طاب لکم من النساء مثنى وثلاث ورباع).

با  زنانی  که  برای  شما  حلالند  و  دوست  دارید،  بـا  دو  یـا  سه  و  یا  چهار تا  ازدواج  کنید.                          (‌نساء‌/3) 

در  حبالۀ  نکاح  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ در  آن  هنگام  نه  زن  بود،  و  با  هر یک  از  ایـنها  بـه  خـاطر  هـدف  و  مـقصود  ویژه‌ای  ازدواج  فرموده  بود.  عائشه  و  حفصه  دختران  دو  دوست  و  همدم  او  ابوبکر  و  عمر  بودند.  امّ  حبیبه  دختر  ابوسفیان  بود.  امّ  سلمه‌،  و  سوده  دختر  زمعه‌،  و  زیـنب  دختر  خزیمه‌،  زنان  مهاجری  بودند که  شوهرانشان  را  از  دست  داده  بودند،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خواست  ایشـان  را  کرامت  و  عزّت  بخشد.  آنان  نه  صاحبان  جمال  بودند  و  نه  جوان‌.  بلکه  ازدواج  با  ایشان  محض  اکـرام  و  بزرگداشتشان  بود  و  بس.  زینب  دختر  جحش  هم  با  داستان  ازدواجش  آشنائیم‌.  ازدواج  با  او  جنبۀ  دلجوئی  داشت‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  او  را  به  ازدواج  زید  درآورده  بود  و  بخت  و  اقبال  یاری  نداد  به  خاطر کاری  که  خداونـد  بزرگوار  مقدّر  فرموده  بود  ازدواج  موفّقی  باشد.  زید  او  را  طلاق  داد.  برای  تعو‌یض  این  طلاق‌،  برابر  فرمان  یزدان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مجبور  به  ازدواج  با  او گردید.  داستان  زینب  با  زید  را  شنیدیم  و  با  آن  آشـنا  شـدیم‌. 

دیگری  جویره  دختر  حارث  است ‌که  از  قبیلۀ  بنی  مصطلق  بود.  دیگری  صفیّه  دختر  حیی  پسر  اخطب  است‌.  جـویره  و  صـفیّه  از  زمـرۀ  اسیران  جنگی  بودند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آنان  را  آزاد  فرمود  و  با  هر  دو  تای  ایشان  یکی  پس  از  دیگری  ازدواج‌ کرد،  برای  این ‌که  با  قبائل  پیوستگی  و  خویشاوندی  را  استوار  فرماید،  و  ایـن  دو  خانم  را کرامت  و  عزّت  بخشد.  هر دوی  ایـنان  بعد  از  محنتی ‌که‌گریبانگیر  قبائلشان‌ گردید  مسلمان  شدند. 

همۀ  این  خانمها  «‌مادران  مؤمنان‌»  شـدند،  و  افـتخار  نزدیکی  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  پیدا کردند،  و  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  به  دنـبال  نـزول  دو  آیـۀ  اختیار^[1]  برگزیدند  و  ترجیح  دادند.  بـرای  آنـان  بسیار  سخت  و  دشوار  و  ناگوار  و  نابهنجار  بود که  بعد  از  محدود کردن  زنان  در  چهار  نفر  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  جدا  شوند  و  به  ترک  آن  والامقام  بگویند.  خدا  با  نـظر  عنایت  بدانان  نگریست  و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را از  این  قید  و  بند  استثناء  فرمود.  برای  او  حلال ‌کرد که  همۀ  زنان  خود  را  در  حبالۀ  نکـاح  نگاه  دارد،  و  همۀ  ایشان  را  برایش  حلال  نمود.  بعد  از  آن  آیات  قرآنی  نازل‌ گردید  و  قرآن  برای  او  قدغن‌ کرد که  با  زن  دیگری  ازدواج‌ کند  یا  زن  دیگری  را  با  یکی  از  اینها  معاوضه  نـماید.  ایـن  امتیاز  تنها  بدان  زنانی  داده  شـد که  همسران  پیغمبر  بودند،  بدان  خاطر که  افتخار  نسبت  بدو  را  پـیدا  کـرده  بودند،  بعد  از  آن‌ که  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  برگزیده  و  ترجیح  داده  بودند  .  .  .  پیرامون  همچون  اصول  و  ارکانی ‌این  آیات‌ دور  می‌زنند:

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَکَ أَزْوَاجَکَ اللَّاتِی آتَیْتَ أُجُورَهُنَّ وَمَا مَلَکَتْ یَمِینُکَ مِمَّا أَفَاء اللَّهُ عَلَیْکَ وَبَنَاتِ عَمِّکَ وَبَنَاتِ عَمَّاتِکَ وَبَنَاتِ خَالِکَ وَبَنَاتِ خَالَاتِکَ اللَّاتِی هَاجَرْنَ مَعَکَ وَامْرَأَةً مُّؤْمِنَةً إِن وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِیِّ إِنْ أَرَادَ النَّبِیُّ أَن یَسْتَنکِحَهَا خَالِصَةً لَّکَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنَا عَلَیْهِمْ فِی أَزْوَاجِهِمْ وَمَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ لِکَیْلَا یَکُونَ عَلَیْکَ حَرَجٌ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً (50)‏ تُرْجِی مَن تَشَاء مِنْهُنَّ وَتُؤْوِی إِلَیْکَ مَن تَشَاء وَمَنِ ابْتَغَیْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْکَ ذَلِکَ أَدْنَى أَن تَقَرَّ أَعْیُنُهُنَّ وَلَا یَحْزَنَّ وَیَرْضَیْنَ بِمَا آتَیْتَهُنَّ کُلُّهُنَّ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا فِی قُلُوبِکُمْ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیماً حَلِیماً (51) لَا یَحِلُّ لَکَ النِّسَاء مِن بَعْدُ وَلَا أَن تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَاجٍ وَلَوْ أَعْجَبَکَ حُسْنُهُنَّ إِلَّا مَا مَلَکَتْ یَمِینُکَ وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ رَّقِیباً) (52)

ای  پیغمبر!  ما  برای  تو  (‌جهت  توفیق  در  کار  تبلیغ  دعوت  و  چـیزهای  دیگـر)  حـلال  کرده‌ایــم  هـمسرانت  را  کـه  مهرشان  را  پرداخته‌ای‌،  و  همچنین  کنیزانی  را  که  خدا  در  جنگ  بــهرۀ  تـو  سـاخته  است‌،  و  عموزادگان،  و  عمّه‌زادگان‌،  و  دائی‌زادگان  که  با  تو  مهاجرت  کرده‌اند،  و  زن  با  ایمانی  که  خویشتن  را  به  پیغمبر  ببخشد  و  پیغمبر  بخواهد  او  را  بـه  ازدواج  خود  درآورد،  کـه  (‌ایـن  یکـی‌)  خاصّ  تو  است  و  برای  سائر  مؤمنان  جائز  نیست  (‌بدون  مهریّه  و  از  راه  هبه‌،  زنی  را  به  ازدواج  خود  درآورند)‌.  ما  خودمان  می‌دانیـم  برای  مؤمنان  در  مورد  همسرانشـان  و  کنیزانشــان  چـه  احکامی  (‌هـمچون  نـفقه  و  مـهریّه  و  شاهدان  عقد  و  عدم  تجاوز  از  چهار  زن‌)  مقرّر  می‌داریم‌.  (‌اشاره‌ای  به  علم  خود،  یعنی  سرچشمۀ  احکام  گذشته  به  خاطر  آن  است‌)  تا  این  که  (‌از  احکامی  که  خاصّ  تو  است  دلتنگ  نبوده  و)  رنجی  گریبانگیر  تـو  نشـود.  خداونـد  آمـرزنده  و  مـهربان  است‌.  (‌به  خـاطر  شـرائـط  خـاصّ  زندگی‌)  می‌توانی  موعد  همخوابگی  هر یک  از  زنان  را  به  تأخیر  اندازی  (‌و  به  وقت  دیگری  موکول  کنی‌)  و  هر  کدام  را  بخواهی  می‌توانی  در  کنار  خود  جای  دهی‌،  گناهی  بر  تو  نیست‌.  این  (‌حکم  تفویض  اختیار)  بهترین  وسـیله‌ای  است  که  باعث  می‏‎گردد  ایشان  مسرور  شوند  و  غمگین  نشوند،  و  جملگی  آنان  بدانچه  بدیشـان  می‌دهی  خشنود  گردند.  (‌چرا  که  می‌دانند  این  فـرمان  خدا  است  و  تـو  در  پـــرتو  آن  می‏‎توانی  بــهتر  فکـر  خـود  را  مـتوجّه  مسؤولیّتهای  بزرگ  و  سنگین  رسـالت  و  مـصالح  مـهم  امّت  اسلامی  کنی‌)‌.  و  خدا  می‌داند  چه  چیزهائی  (‌از  عشق  و  نفرت‌)  در  دلهای  شما  است‌،  و  خدا  بس  آگاه  (‌از  ظاهر  و  باطن  شما  بوده‌،  و  در  کیفر  دادن  شتاب  ندارد)  و  شکیبا  است‌.  بـعد  از  ایـن‌،  دیگر  زنـی  بـر  تو  حـلال  نیست،  و  نمی‌توانی  همسرانت  را  به  همسران  دیگری  تـبدیل  کنی  (‌و  مـثلاً  بــرخـی  از  اینان  را  طـلاق  دهـی  و  بـجای  وی  همسران  تازه‌ای  را  خواستگاری  نمائی‌)  هـر چند  جمال  آنان  تو  را  به  شگفت  درآورد،  مگر  کنیزان‌.  خداوند  ناظر  و  مراقب  بر  هر  چیزی  است‌.

در  این  آیات  خداوند  برای  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  انـواع  زنـان  مذکور  در  آنها  را  حلال  کرده  ا‌ست‌،  هر چند  از  چهار  تـا  هم  بیشتر  باشند.  ولی  برای  غیر  او  حرام  هسـتند.  ایـن  گروه  عبارتند  از:  زنانی ‌که  مـهریّۀ  آنـان  را  تـعیین  و  پرداخت  کـرده  است‌،  و کـنیزانـی  کـه  از  زمـرۀ  غنائم  می‌باشند،  و  دختران  عموها  و  عمّه‌ها  و  دائیها  و  خاله‌هائی  که  همراه  او  مهاجرت  کرده‌اند  نه  دخترانی  که  با  او  مهاجرت  ننموده‌انـد  -  چنین  ازدواجی  برای  احترام  همچون  خانمهای  مـهاجـری  بوده  است  -‌ دیگری  هر  خانمی  است ‌که  خود  را  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ بدون  مهریّه  و  ولی  هبه ‌کند،  اگر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بخواهد  بـا  او  ازدواج  فـرماید.  روایـتها  دربارۀ  همچون  زنـانی  متناقض  و  مختلف  است‌.  روشن  نیست  آیا  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  زنی  از  این  نوع  ازدواج  فرموده  است  یا  خیر.  ارجح  اقوال  ایـن  است ‌که  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هـمچو‌ن  زنـانی  را  بـه  ازدواج  مردان  دیگری  درآورده  است  و  بس  .  .  .  خداونـد  ایـن  خصوصیّت  را  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌عطاء  فرموده  است  و  آن  را  به‌ کس  دیگری  نبخشیده  است‌.  این  هم  بدان  علّت  است ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ولی  جملگی  مردان  مؤمن  و  زنان  مؤمن  است‌.  و  امّا  اشخاص  دیگر  تابع  همان  قوانـین  و  مقرّراتی  هستند که  خداوند  آنها  را  بیان  فرموده  است  و  راجع  به  همسران  و کنیزانشان  واجب  گردانیده  است‌.  این  امتیاز  برای  این  است‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  تنگنا  نیفتد  و  بتواند  همسران  خود  را  نگاه  دارد،  و  پاسخگوی  شرائط  و  ظروف  ویژه‌ای  باشد که  شخص  او  را  احاطه  کرده‌اند.  گذشته  از  این‌،  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اختیار  داده  شده  است ‌که  به  حبالۀ  نکاح  خود  درآورد  هر  زنی  را که  خود  را  بدو  هبه  بکند  و  او  هم  وی  را  بخواهد،  یـا  آن  را  بـه  وقت  دیگری  حواله  دهد.  او  می‌تواند  هر  وقت  خواست  به  سوی  چنین  زنی  برگردد  .  .  .  او  می‌تواند  با  هر  زنی  از  همسران  خود  همبستر  شود  یا  وقت  هر  زنی  از  همسران  خود  را  به  تأخیر  اندازد،  و  سپس  بدو  مراجعه ‌کند  .  .  . 

(ذَلِکَ أَدْنَى أَن تَقَرَّ أَعْیُنُهُنَّ وَلَا یَحْزَنَّ وَیَرْضَیْنَ بِمَا آتَیْتَهُنَّ کُلُّهُنَّ ).

این  (‌حکـم  تفویض  اختیار)  بـهترین  وسـیله‌ای  است  کـه  باعث  می‏‎گردد  ایشان  مسرور  شوند  و  غمگین  نشوند،  و  جملگی  آنان  بدانچه  بدیشان  می‌دهی  خشـنود  گردند.  (‌چرا  که  می‌دانند  این  فرمان  خدا  است  و  تو  در  پـرتو  آن  می‌توانی  بهتر  فکر  خود  را  متوجّه  مسؤولیّتهای  بزرگ  و  سنگین  رسالت  و  مصالح  مهمّ  امّت  اسلامی  کنی‌)‌. 

این  امر  برای  مراعات  شرائط  و  ظروف  ویژه‌ای  بوده  است‌ که  شخص  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  احاطه‌ کرده‌انـد،  و  با  توجّه  به  خواسـتها  و  عـلاقه‌هائی  است‌ کـه  بدو  روی  آورده‌اند،  و  به  علّت  حرصها  و  آزهائی  است‌ که  برای  رسیدن  به  افتخار  پیوند  و  تماس  با  او ورزیده  می‌شود.  اینها  چیزهائی  است ‌که  خدا  آنها  را  می‌داند  و  در  پـرتو  دانش  و  شکیبائی  خود  آنها  را  رو  به  راه  می‌گرداند.

(وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا فِی قُلُوبِکُمْ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیماً حَلِیماً) (51)

 و  خدا  می‌داند  چه  چیزهائی  (‌از  عشق  و  نفرت‌)  در  دلهای  شما  است‌،  و  خدا  بس  آگاه  (‌از  ظاهر  و  باطن  شما  بوده‌،  و  در  کیفر  دادن  شتاب  ندارد)  و  شکیبا  است‌.

سپس  خداوند  بر پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نازل  فرمود  هر  زنی  جز  این  زنانی ‌که  عملاً  در  حبالۀ  نکاح  او  هستند،  نه  از  ناحیۀ  عددی‌،  و لیکن  خود  همین  زنان  با  زنان  دیگری  تعو‌یض  نمی‌شوند  و  جایگزین  نمی‌گردند.  پیش  از  تـحریم  هـم  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  زنی  را  بر  تعدادشان  نیفزوده  است‌:

(لَا یَحِلُّ لَکَ النِّسَاء مِن بَعْدُ وَلَا أَن تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَاجٍ وَلَوْ أَعْجَبَکَ حُسْنُهُنَّ).

بعد  از  این‌،  دیگر  زنی  بر  تو  حلال  نـیست‌،  و  نـمی‌توانـی  همسرانت  را  بـه  همسران  دیگری  تبدیل  کـنی  (‌و  مثلاً  بـرخی  از  ایـنان  را  طـلاق  دهـی  و  بـجای  وی  هـمسران  تازه‌ای  را  خواستگاری  نمائی‌)  هر چند  جمال  آنان  تو  را  به  شگفت  درآورد.

از  این  زنان‌ کسی  مستثنی  نیست  مگر:

(إِلَّا مَا مَلَکَتْ یَمِینُکَ ).

مگر  کنیزان‌.

از  میان‌ کنیزان  هر چند  زنی  را که  بخواهد  می‌توانـد  انتخاب  کند  و  برگزیند.

(وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ رَّقِیباً) (52)

خداوند  ناظر  و  مراقب  بر  هر  چیزی  است‌.

کار  و  بار  این  مسأله‌،  بدین  مراقبت  و  نظارت  واگذار  می‌گردد  و  در  دلها  استقرار  می‌پذیرد.

عائشه  -  رضی ‌الله ‌عنها  - ‌روایت  کرده  است ‌که  این  تحریم  پیش  از  وفـات  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  لغو گردید،  و  آزادی  ازدواج  بدو  داده  شد.  ولی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   بعد  از  ایـن  آزادی  هم  با  غیر  ایشان  ازدواج  نفرمود،  و  فقط  آنـان  مادران  مؤمنان  بودند  و  مادران  مؤمنان  ماندند.

*

بعد  از  آن‌،  قــرآن  پـیوند  مسلمانان  با  خانه‌های  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  با  زنان  او  -‌ مادران  مؤمنان  - ‌را  د‌ر  قید  حیاتش  و  بعد  از  وفاتش  مقرّر  می‌دارد.  قرآن  با  حالتی  رویاروی  می‌شود که  موجود  بود.  برخی  از  مـنافقان  و  بیماردلان‌،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  از  طریق  خانه‌هایش  و  زنانش‌،  اذیّت  و  آزار  می‌رساندند.  قرآن  مجید  همچون  کسانی  را  سخت  بیم  می‌دهد  و  برحذر  می‌گردانـد،  و  زشتی ‌گناهشان  و  پلشتی  جرمشان  را  در  پـیشگاه  خدا  بدیشان  می‌نمایاند،  و  تهدیدشان  می‌کند  به  این‌ که  خدا  از  مکر  و کید  و  نیرنگ  و  شرارتی ‌که  در  سـینه‌هایشان  نهان  می‌دارند،  کاملاً  مطّلع  و  باخبر  است‌:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَى طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَلَکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنکُمْ وَاللَّهُ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعاً فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا کَانَ لَکُمْ أَن تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَن تَنکِحُوا أَزْوَاجَهُ مِن بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ عِندَ اللَّهِ عَظِیماً (53) إِن تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً) (54)‏

ای  مؤمنان‌!  به  خانه‌های  پیغمبر  بدون  این  که  بـه  شـما  اجازه  داده  شـود  داخـل  نشوید  (‌و  سـرزده  بـه  مـنازل  مردم  وارد  نگردید)‌.  وقتی  داخل  شوید  که  برای  صرف  غذا  به  شما  اجازه  داده  شود،  آن  هـم  مشروط  به  این  که  به  موقع  وارد  شوید:  نه  از  این  که  از  مدّتی  قبل  بـیائید  و  در  انتظار  پخت  غدا  بـنشینید.  ولی  هنگامی  که  دعـوت  شدید  وارد  شوید  و  زمانی  که  غذا  را  خوردید  پـراکنده  گردید،  و  (‌پس  از  صرف  غذا  هم‌)  به  گفتگو  ننشینید  (‌و  در  خانۀ  مردم  مجلس  انس  تشکیل  ندهید)‌.  ایـن  کار  شـما،  پیغمبر  را  آزار  می‌داد،  امّا  او  شرم  می‌کرد  (‌چون  میزبان  بود  آن  را  به  شما  تذکّر  دهد)‌،  ولی  خدا  از  بیان  حقّ  شرم  نمی‏‎کند  (‌و  اباء  ندارد)‌.  هنگامی  که  از  زنان  پیغمبر  چیزی  از  وسائل  مـنزل  بـه  امـانت  خواسـتید،  از  پس  پـرده  از  ایشان  بخواهید.  این  کار  برای  پاکی  دلهای  شما  و  آنـان  بهتر  است‌.  شما  حقّ  ندارید  پیغمبر  خدا  را  آزار  دهـید،  و  هرگز  حقّ  ندارید  که  بـعد  از  مرگ  او  هـمسرانش  را  بـه  همسری  خویش  درآورید.  این  کار  در  نزد  خدا  (‌گـناهی  نابخشودنی  و)  بزرگ  است‌.  اگر  چیزی  را  آشکار  کـنید،  و  یا  آن  را  پنهان  دارید،  خداوند  از  همه  چیز  آگاه  است  (‌و  هر  کسی  متناسب  با  نیّت  و  عملکردش  رفتار  می‌کند)‌.

 بخاری  با  اسنادی  که  دارد  از  انس  پسر  مـالک  روایت  کرده  است  و گفته  است‌:  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  زیـنب  دختر  جحش  ازدواج ‌کرد.  ولیمۀ  عروسی  نان  و گوشت  بود.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مرا  فرستاد  تا  مـردمان  را  برای  خوردن  طعام  دعوت  کنم‌.  گـروهی  مـی‌آمدند  و  مـی‌خوردند  و  می‌رفتند.  سپس  دستۀ  دیگری  می‌آمدند  و  می‌خوردند  و  می‌رفتند.  مردم  را  دعوت ‌کردم  تا کسی  را  نیافتم ‌که  او  را  دعوت  بکنم‌. گفتم‌:  ای  پـیغمبر  خـدا!  کسی  را  پـیدا  نمی‌کنم‌ که  او  را  دعوت  بکنم.  فرمود:

(ارفعوا طعامکم).

«‌خورکتان  را  جمع‌ کنید  (‌و  سفره‌هایتان  را  بردارید‌»‌.  سه  نفر  مانده  بود  و  در  خانه  به  سخن ‌گفتن  سرگرم  بودند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بیرون  رفت  و  به  سوی  اتـاق  عائشه  -  رضی ‌الله ‌‌عنها  -  حرکت‌ کرد.  وقتی  که  بـدانـجا  رسید  فرمود:

(السلام علیکم - أهل البیت - ورحمة الله وبرکاته ).

(‌ای  اهل  بیت!  درود  و  رحمت  و  برکت  خدا  بر  شما  باد)‌.  عائشه  پاسخ  را  داد  و گفت‌:  درود  و  رحمت  خدا  بر  تـو  باد.

اهل  و  عیال  خود  (‌زینب‌)  را  چگو‌نه  یافتی  ای  فـرستادۀ  خدا؟  خدا  او  را  برایت  مبارک  فرماید  .  .  .  همۀ  اتاقهای  هـمسرانش  را  یکـی  پس  از  دیگـری  سـرکشی‌ کــرد  و  بدیشان  همان  چیزی  را  فرمود که  به  عائشه  فرموده  بود.  آنان  هـم  همان  پاسخی  را  می‌دادند  و  سخنانی  را  مـی‌گفتند که  عائشه  داده  بود  و گفته  بود.  آن ‌گاه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برگشت‌.  سه  نفر  پیشین  در  خانه  نشسـته  بودند  و  سرگرم ‌گفتگو  بودند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بسیار  باحیا  و  شرم  بود.  بیرون  رفت  و  به  سوی  اتاق  عائشه  حرکت  کرد.  نمی‌دانم  آیا  من  او  را  اطّلاع  دادم  یـا  اطّـلاع  داده  شده  بود که  آن  سه  نفر  هم  رفته‌انـد  و  بـه  تـرک  خـانه  گفته‌اند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برگشت.  وقتی ‌که  پـائی  را  به  آستانۀ  در  نهاد  و  پائی  در  بیرون  در  داشت‌،  میان  من  و  میان  خود  پرده  را  فـرو  انـداخت  و  آیـۀ  حـجاب  نـازل  گردید.

این  آیه  مـتضمّن  آداب  و  رسـومی  است‌ کـه  جـاهلیّت  دربارۀ  ورود  به  منازل  نمی‌دانستند.  حتّی  نمی‌دانستند  چگونه  وارد  خانه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  شوند.  به  خانه‌های  مردمان  بدون  اجـازه‌ گرفتن  وارد  می‌گردیدند  -  همان‌ گونه  که  در  شرح  آیه‌های  ویژۀ  اجـازه  خـواسـتن  سورۀ  نور  آمده  است‌^[2]  - ‌این  وضع  و  حال  در  ورود  به  خانه‌های  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌روشن‌تر  و  چشمگیرتر  بود،  بعد  از  آن‌ که  خانه‌های  آن  جناب  جایگاه  نزول  علم  و  حکمت  گردید.  برخی  از  آنـان  وارد  خانه‌های  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌شدند،  وقتی  که  می‌دیدند  خوراکی  بر  آتش  نـهاده  شده  است  و  در  حال  پخت  و  پز  است‌،  به  انتظار  آماده  شدن  آن  خوراک  می‌نشستند  تا  از  آن  بخورند،  بدون  این ‌که  بدان  دعوت  شوند!  برخی  ا‌ز  ا‌یشان  هم  بـعد  از  خوردن  طعام  هم  می‌نشستند  -‌ چه  بدان  خوراک  دعوت  شده  باشند  و  چه  خودشان  بدون  دعوت  به  سوی  آن  طـعام  یــورش  برده  باشند  -‌ و  به  سخن‌ گـفتن  و  داستانسرائی  می‌پرداختند،  بدون  این  که  متوجّه  شوند که  این  کار  باعث  ناراحتی  و  آزار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  اهل  بیت  او  می‌گردد.  در  روایتی  آمده  است  آن  سه  نـفری ‌که  مانده  بودند  و  داستانسرائی  می‌کردند،  در  حالی  بود  که  عروس  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ زینب  دختر  جحش  نشسته  بود  و  رو  به  دیوار کرده  بود!  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خجالت  می‌کشید  ایشان  را  متوجّه  ناراحتی  و  اذیّت  و  آزاری  بفرماید کـه  ماندن  و  نشستن  آنان  تولید  می‌کرد.  نمی‌خواست  دید  و  بازدید کنندگان  خود  را  با  چیزی  روبرو  سازد که  ایشـان  را  شرمسار  نماید.  تا  زمانی  فرا  رسید که  خداوند  سبحان  بجای  او  خودش  عهده دار  حقّ  را  آشکارا گفتن  شد:

(وَاللَّهُ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ ).

خدا  از  بیان  حقّ  شرم  نمی‌کند  (‌و  اباء  ندارد).

از  جملۀ  چیزهائی ‌که  روایت‌ گردیده  است‌،  این  است ‌که  عـمر  رضی الله عنه  با  حسـّاسیّت  و  تـیزبینی‌ای‌ کـه  داشت  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیشنهاد  می‌کرد کـه  دسـتور  به  حجاب  صادر  فرماید.  این  را  از  خدا  تمنّا  می‌کرد.  تا  زمانی  فرا  رسـید  کـه  آیه‌هائی  از  قرآن  مجید  نـازل ‌گردید  و  پیشنهادش  را  تصدیق‌ کرد  و  به  حسّاسیّت  او  پاسخ‌ گفت‌.  در  روایتی  از  بخاری  با  اسنادی  که  دارد  از  انس  پسر  مالک  نقل  شده  است ‌که‌ گفته  است‌:  عمر  سر  خطّاب  گفت‌:  ا‌ی  پیغمبر  خدا!  نـیکوکار  و  بدکار  به  خدمتت  می‌آیند  و  به  خانه‌ات  وارد  می شوند.  کاش  به  مادران  مؤمنان  دستور  حجاب  می‌دادی  .  .  .  به  دنبال  آن  خدا  آیۀ  حجاب  را  نازل  فرمود.

این  آیه  نازل‌ گردید  تا  به  مردمان  بیاموزد  بدون  اجازه  وارد  منازل  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نشـوند.  وقتی ‌که  برای  خوراک  دعوت  شدند،  به  خانه‌هایش  بیایند.  ولی  وقتی  که  دعوت  نگردند  وارد  خانه‌ها  نـمی‌شوند  و  مـنتظر  خوراک  نمی‌گردند  و  چشم  به  راه  پختن  و  آماده  شدن  آن  نمی‌شوند.  زمانی  هم‌ که  غذا  خوردند  باید  بـیرون  بروند،  و  بعد  از  خوراک  خوردن  برای  داستانسرائی  و  از  اینجا  و  آنجا  سخن‌ گفتن  نمی‌مانند  .  .  .  امروزه مسلمانان  چه  اندازه  به  این  رسم  و  ادب  نیازمندند!  رسم  و  ادبی ‌که  بسیاری  از  مردمان  برابر  آن  عـمل  نمی‌کنند  و  بدان  اهمّیّت  نـمی‌دهند.  بسیاری  از  دعوت ‌شدگان  بعد  از  صرف  طعام  در  خانه‌های  دعوت‌ کنندگان  مـی‌نشینند،  و  حتّی  بعد  از  دیگران  روی  سفره  می‌مانند  و  روده‌ درازی  می‌کنند  و  سخن  به  درازا  می‌کشند!  در  حالی‌ که  صاحبان  سفره‌ که  اهل  بیت  ایشان  دستور  ا‌سلام  را  دربارۀ  حجاب  مراعات  می‌دارند،  از  ماندن  و  سخن  به  درازا  کشـاندن  مهمانان  در  رنج  بوده  و  خودخوری  می‌کنند.  در  زندان  شرم  و  حیاء ‌گرفتارند  و  لب  از  لب  نمی‌گشایند،  امّـا  مهمانان  سرگرم  سخنانشان  هستند  و  به  داستانسرائی  خویش  ادامه  می‌دهند  بدون  این‌ که  متوجّه  بوده  و  به  چیزی  اهمّیّت  بدهند!  در  آداب  و  رسوم  اسلامی  بـرای  هر  حال  و  وضعی  از  امـوال  و  اوضاع  روش  و  شیوه‌ای  است‌ که  بسنده  و  پسندیده  است‌.  اگر  ما  آداب  و  رسوم  درست  و  استوار  الهی  را  مراعات  بداریم،  ما  را  بس‌!  آن‌ گاه  این  آیه  حجاب  را  بر  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هنگام  رویاروئی  مردان  یگانه  واجب  می گرداند:

(وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعاً فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ ).

هنگامی  که  از  زنان  پیغمبر  چیزی  از  وسـائل  مـنزل  بـه  امانت  خواستید،  از  پس  پرده  از  ایشان  بخواهید.

مقرّر  می‌دارد  این  حجاب  برای  دلهای  همگان  پاک‌تر  و  خوب‌تر  است‌:

(ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَقُلُوبِهِنَّ ).

این  کار  برای  پاکی  دلهای  شما  و  آنان  بهتر  است‌.

کسی  جز  چیزی  را  نگوید که  خدا گـفته  است‌. کسی  نگو‌ید که  مختلط  شـدن  مردان  و  زنـان‌،  و  برداشتن  حجاب‌،  و  به‌ گفتار  پـرداختن  و  ملاقات  و  نشستن  و  مشارکت  دو  جنس  زن  و  مرد  با  یکدیگر،  برای  دلهـا  پاک‌تر  و  بهتر،  و  برای  درونها  مایۀ  پاکدامنی  بیشتر،  و  برای  مهار کردن  غریزۀ  سرکوب  شده‌ کـمک‌ کننده‌تر،  و  برای  احساس  ادب  و  لطافت  ذهن  و  شعور،  و  بر‌ای  ظرافت‌ کردار  و  رفتار  .  .  .  و  دیگر  چیزهائی‌ که  تعدادی  از  بندگان‌ کوچک  و کوتاه‌بین  و  سست  عنصر  و  نادان  و  دور  از  حقیقت  می‌گویـد،  سودمندتر  است‌!  هیچ  کسـی  نباید  از  این‌ گونه  سخنان  چیزی  بگوید،  در  حالی ‌که  خدا  می‌فرماید:

(وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعاً فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَقُلُوبِهِنَّ ).

هنگامی  که  از  زنان  پیغمبر  چیزی  از  وسـائل  منزل  بـه  امانت  خواستید،  از  پس  پرده  از  ایشان  بخواهید  این  کار  برای  پاکی  دلهای  شما  و  آنان  بهتر  است‌.

خداوند  سبحان  این  را  دربارۀ  زنان  پاک  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  یعنی  مادران  مؤمنان‌،  و  در  بارۀ  مردان  صدر  اوّل‌،  یعنی  یاران  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌فرماید،  آن  زنان  والا  و  آن  مردان  بالائی‌ که‌ کسی  به  پـایشان  نـمی‌رسد  و کسی  همتایشان  نمی‌گردد!  وقتی  که  دربارۀ  مسأله‌ای  خدا  سخنی  را  می‌گوید،  و  آفریده‌ای  از  آفریدگانش  سخنی  را  می‌گوید،  فرمودۀ  خدا  سخن  است  و  هر سخنی  جز آن  یاوه  و  پریشان ‌گو‌ئی  و  داد  و  فریاد  است  و  بر  باد  است‌.  همچون‌ گفته‌ای  را  تکرار  نمی‌کند  و  جسارت  بر  زبان  راندن  آن  را  ندارد  مگر  بـندگان  فـناپذیری ‌کـه  انگـار  دانـاتر  از  آفـریدگار  دربارۀ  نـفس  بشری  هسـتند،  آفریدگاری  که  جاویدان  است  و  این  بندگان  فناپذیر  را  آفریده  است‌!

واقعیّت  عملی  و  ملموس‌،  راسـتگوئی  خدا  را  فریاد  می‌دارد،  و  دروغگوئی  مـدّعیان  را  اعلان  می‌دارد،  مدّعیانی ‌که  جدای  از  آنچه  خدا  فرموده  است  می‌گویند.  تجربه‌ها  و  آزموده‌هائی ‌که  امـروزه  در  جـهان  ارائـه  می‌شود،  تصدق‌ کنندۀ  چیزی  است ‌که  ما  می‌گوئیم‌.  این  حقیقت  بیشتر  جلوه‌گر  آمده  است  و  بهتر  صدق  پیدا کرده  است  در کشورهائی‌ که  مختلط  شدن  آزادانـه‌،  بـه  اوج  خود  رسیده  است‌،  و  این  خود  برنده‌تر  از  هر  دلیلی  و  برهانی  است‌.  امریکا  نخستین  کشور  از کشورهائی  است  که  مختلط  بودن  بدترین  ثمره  و  نـتیجۀ  خود  را  داده  است‌.^[3]

این  آیه  ذکر کرده  است ‌که  آمدن  آنان  برای  خوراک  و  منتظر  نشستن  ایشـان  بدون  دعوتشان  به  طعام‌،  و  همچنین  بعد  از  خوراک  خوردن  برای  سخن‌ گفتن  ماندن  و  بدان  پرداختن‌،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  اذیّت  و  رنجیده  خاطر  می‌کرد،  ولی  از  آنان  خجالت  می‌کشید  و  چیزی  بدیشان  نمی‌فرمود.  در  پایان  آیه  آمده  است ‌که  مسـلمانان  را  نسزد که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  اذیّت  و  آزار  برسانند  و  رنجیده  خاطر گردانند.  همچنین  بدیشان ‌گفته  شده  است  که  مسلمانان  را  نسزد که  با  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پس  از  وفات  او  ازدواج‌ کنند.  چرا که  همسران  او  به  منزلۀ  مادرانشان  هستند،  و  منزلت  و  مکانت  ویژه‌ای  در  پیش  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌دارند،  و این  نیز  حکم  می‌کند  تحریم  گردد کسی  پس  از  وفات  او  با  همسرانش  ازدواج‌ کند.  تا  حرمت  و  احترام  این  خانه  و  عظمت  و  امتیاز  آن  محفوظ  و  مصون  بماند:

(مَا کَانَ لَکُمْ أَن تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَن تَنکِحُوا أَزْوَاجَهُ مِن بَعْدِهِ أَبَداً).

شما  حقّ  ندارید  پیغمبر  خدا  را  آزار  دهید،  و  هرگز  حقّ  ندارید  کـه  بـعد  از  مرگ  او  هـمسرانش  را  بـه  هـمسری  خویش  درآورید.

نقل  است‌ که  یکی  از  منافقان‌ گفته  است‌:  او  منتظر  است  که  با  عائشه  ازدواج‌ کند!

(إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ عِندَ اللَّهِ عَظِیماً) (53)

این  کار  در  نزد  خدا  (‌گناهی  نابخشودنی  و)  بزرگ  است‌.  چه  هراس‌انگیز  است  چیزی  که  در  پیشگاه  خدا  بزرگ  باشد!

روند  سخن  در کنار  این  بیم  دادن  هولناک  نمی‌ایستد،  بلکه  آن  را  با  تهدید  وحشتناک  دیگری  پی  می‌گیرد: 

(إِن تُبْدُوا شَیْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً) (54)‏

اگر  چیزی  را  آشکـار  کنید،  و  یـا  آن  را  پنهان  داریـد،  خداوند  از  همه  چیز  آگاه  است  (‌و  هر  کسی  مـناسب  بـا  نیّت  و  عملکردش  رفتار  می‌کند).

در  این  صورت  این  خدا  است ‌که ‌کار  و  بار  را  به  عهده  می‌گیرد.  او  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است‌ که  پیدا  یا  ناپیدا  گردد.  مطّلع  از  هر  اندیشه‌ای  و  از  هر  تدبیری  است‌.  این  امر  در  پیشگاه  او  بزرگ  بشمار  می آید.  پس  هر کس‌ که  می‌خواهد  اعـتراض  کند.  هر کس  که  اعتراض  کند  خویشتن  را  در  معرض  یورش  درهم ‌شکننده  و  هراسناک  و  بزرگ  خدا  قرار  می‌دهد.

بعد  از  تهدید  و  بیم،  روند  قرآنی  برخی  از کسـانی  را  مستثنی  می‌سازد که  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مانعی  ندارد که  خویشتن  را  بدانان  نشان  دهند:

(لَّا جُنَاحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبَائِهِنَّ وَلَا أَبْنَائِهِنَّ وَلَا إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاء إِخْوَانِهِنَّ وَلَا أَبْنَاء أَخَوَاتِهِنَّ وَلَا نِسَائِهِنَّ وَلَا مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ وَاتَّقِینَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیداً) (55)

بر  آنان  (‌یعنی  هـمسران  پـیغمبر)  گناهی  نـیست  که  بـا  پـدران‌،  فرزندان‌،  بـرادران‌،  فرزند  بـرادران‌،  فرزندان  خواهران  خود،  و  زنان  مسلمان‌،  و  بردگان  خود  (‌بدون  حجاب  تماس  بگیرند)‌.  از  خدا  بترسید،  قطعاً  خدا  بر  هـر  چیزی  حاضر  و  ناظر  است‌.

این  افراد  محرم  کسانیند  که  برای  همۀ  زنـان  مسـلمانان  آزاد  شده  است‌ که  خویشتن  را  بدیشان  نشان  دهند  .  .  . 

نتوانستم  روشن‌ کنم‌ که  کـدام  یک  از  آیـات  از  لحـاظ  نزول  بر  دیگری  مقدّم  بوده  است‌.  آیا  آیه‌ای ‌که  ویژۀ  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است  پـیشتر  نازل‌ گردیده  است‌،  آیه‌ای‌ که  در  اینجا  آمده  است‌،  یا  آیه‌ای ‌که  عامّ  است  و  برای  همۀ  زنان  مسلمانان  در  سورۀ  نور  مذکور  است‌؟‌^[4]  ارجح  این  است‌،  نخست  فرمان  حجاب  خاصّ  هـمسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بوده  است  سپس  عامّ ‌گردیده  است‌.  ایـن  بـرداشت  به  سـرشت  وظائف  و تکالیف  نـزدیک‌تر  می‌نماید.

رهنمود  به  ترس  از  خدا،  و  اشاره  به  اطّلاع  خدا  بر  هـر  چیزی  را  از  یاد  نبریم ‌که  در  اینجا  مذکور  است‌:

(وَاتَّقِینَ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیداً) (55)

 از  خدا  بترسید،  قطعاً  خدا  بر  هر  چیزی  حـاضر  و  نـاظر  است. 

اشاره  به  تقوا  و  ترس  از  خدا،  و  به  مراقـبت  و  نـظارت  خدا،  در  مـثل  چنین  مواردی  و  مـواضـعی‌،  عادی  و  همیشگی  است‌.  زیـرا  تـقوا  و  تـرس  از  خدا  ضمانت  نخستین  و  واپسین  است‌.  تقوا  و  ترس  از  خدا  نگاهبان  بیدار  و  شب  زنده‌داری  بر  دلها  است‌.

*

روند  قرآنی  به  تهدید  و  بیم ‌کسانی  ادامه  مـی‌دهد کـه  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ ‌را  می‌آزارند  چه  با کارهائی ‌که  مـتوجّه  خودش  می‌کنند  و  چه  بـا کـارهائی‌ که  مـتوجّه  اهل  و  عیالش  می‌نمایند.  روند  قرآنی ‌کاری  را که  چنین  کسانی  می‌کنند  زشت  و  پلشت  قلمداد  می‌فرماید  .  .  .  این  امر از  دو  راه  انجام  می‌پذیرد:  راه  اوّل  تـمجید  و  تـعریف  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  بیان  مکانت  و منزلت  او  در نـزد  پروردگارش  و  در  میان  فرشتگان‌،  یعنی  ساکنان  جـهان  بالا،  و  راه  دوم  بیان  این ‌که  اذیّت  و  آزار  رسـاندن  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اذیّت  و  آزار  رساندن  به  خـدای  سبحان  است‌!  و کیفر  اذیّت  و  آزار رساننده  محروم‌ کردن  او  از  رحمت  خدا  در دنیا  و  آخرت  است‌،  و  عذاب  و  عقابی  است‌ که  مناسب  با کار  زشت  و  پلشت  او  است‌:

 (إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیماً (56) إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً مُّهِیناً) (57)

خد‌اوند  و  فرشتگانش  بر  پـیغمبر  درود  مـی‌فرستند،  ای  مؤمنان‌!  شما  هم  بر  او  درود  بفرستید  و  چنان  کـه  بـاید  سلام  بگوئید.  کسانی  که  خدا  و  پیغمبرش  را  (‌بـا  کفر  و  الحاد  و  سخنان  ناروا)  آزار  می‌رسانند،  خداوند  آنان  را  در  دنــیا  و  آخـرت  نفرین  مـی‌کند  (‌و  از  رحمت  خود  بــی‌نصیب  مـی‌گردانـد)  و  عذاب  خوارکـننده‌ای  برای  ایشان  تهیّه  می‌بیند.

درود  خدا  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ستودن  او  در  جهان  فرشتگان  و  در  عــالم  بالا  است‌.  درود  فرشتگان  خدا،  برای  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  پیشگاه  خداوند  سبحان  دعا کردن  است‌.  وای  چه  مرتبه  و  مقامی‌!  مرتبه  و  مقام  والائی‌ که  تعریف  و  تمجید  خدا  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است  و  در گوشه  و کنار  سراسر گسترۀ  هستی  طنین‌انـداز  مـی‌گردد،  و  سراسر گسترۀ  هستی  با  آن  منوّر  و  درخشان  می‌شود،  و  زوایای  جهان  آن  را  تکرار  و  پـژواک  می‌کند،  و  ایـن  تعریف  و  تمجید  ازلی  و  ابدی  و همیشگی  وماندگار،  بر  پیکر  جهان  ثبت  و  ضبط  می‌گردد.  فراتر  از  این  نعمت  و  بالاتر  از  این  بزرگد‌اشت‌،  نعمت  و  بزرگداشتی  نـیست‌.  درود  و  سلام  انسانها کجا،  و  درود  و  سـلام  خداوند  بزرگوار  و  درود  و  سلام  فرشتگان  در  جهان  بالا کجا؟‌!  خداوند  می‌خواهد  مؤ‌منان  را  بزرگ  دارد  و  احترام  بگذارد.  بدین  منظور  درود  و  سلام  ایشان  را  با  درود  و  سلام  خود  و  با  درود  و  سلام  فرشتگان  خود  مـقرون  می‌دارد،  و  از  این  مسیر  ایشان  را  به  افق  والا  و  ارجمند  و  ابدی  و  ازلی  واصل‌ گرداند.

در  پرتو  این  تعریف  و  تمجید  الهی‌،  اذیّت  و  آزاری‌ که  مردمان  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌رسانند،  زشت  و  پلشت  و  نفرین  شده  و  پلید  جلوه‌گر  می‌آید:

(إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً مُّهِیناً) (57)

کسانی  که  خدا  و  پیغمبرش  را  (‌با  کفر  و  الحاد  و  سخنان  ناروا)  آزار  می‌رسانند،  خداوند  آنان  را  در  دنیا  و  آخرت  نفرین  می‌کند  (‌و  از  رحمت  خود  بی‌نصیب  می‌گرداند)  و  عذاب  خوارکننده‌ای  برای  ایشان  تهیّه  می‌بیند.

آنچه  بر  زشتی  و  پلشتی‌ کار  بیش  از  اندازه  می‌ا‌فزاید  این  است‌ که  این  امر  اذیّت  و  آزار  رساندن  به  یزدان  از  سوی  بندگان  و  آفریدگان  او  است‌!  آنان ‌که  نمی‌توانـند  یـزدان  را  اذیّت  و  آزار  برسانند،  و لیکن  ایـن  تـعبیر  حسّاسیّت  اذیّت  و  آزار  رساندن  به  پـیغمبرش  را  به  تصویر  می‌کشد.  اذیّت  و  آزار  رساندن  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  انگار  اذیّت  و  آزار  رساندن  به  خود  خدای  بزرگوار  است‌.  پس  چه ‌کار  زشتی  است!  چه‌ کار  پلشتی  است!  چه  کار  نابجا  و  ناروائی  است!

روند  قرآ‌نی  اذیّت  و  آزار  رساندن  به  مردان  مؤمن  و  به  زنان  مؤمن  را  به  طور کلّی  مطرح  می‌کند  و  ادامه  می‌دهد.  اذیّت  و  آزار  رساندن  بدیشان  را  نـادرست  و  نابجا  می‌شمارد،  زیرا  در  مردان  مؤمن  و  زنان  مؤمن  نقائص  و  عیوبی  نیست‌ که  آن  را  سزاوار  همچون  کاری گرداند:

(وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً) (58)

کسانی  که  مردان  و  زنان  مؤمن  را  - ‌بدون  این  که  کاری  کرده  باشند  و  گناهی  داشـته  بـاشند  -‌ آزار  مـی‌رسانند،  مرتکب  دروغ  زشتی  و  گناه  آشکاری  شده‌اند.

این  تهدید  و  بیم  شدید  اشاره  دارد  به  این ‌کـه  در  آن  زمان  در  مدینه  دسته‌ای  بوده‌اند  که  عهده‌دار  مکر  و کید  و  اذیّت  و  آزار  مؤمنان ‌گشته‌اند،  و  با  پخش  سخنان  بد  و  ناروائی  دربارۀ  مؤمنان‌،  و  ترتیب  توطئه‌هائی  بـر  ضـدّ  ایشان‌،  و  اشاعۀ  تهمتهائی  دربارۀ  آنان‌،  باعث  رنـج  و  زحمت  و  نگرانی  و  دلهرۀ  ایشان  گردیده‌اند.  این  هم  در  هر  زمانی  و  در  هر  مکانی  موجود  است  و  عمومیّت  دارد.  مردان  مؤمن  و  زنان  مؤمن  در  برابر  همچون  مکر  و کیدی  قرار  گیرند،  و  از  سـوی  اشـرار  مـنحرف  و  منافقان  و  بیمارد‌لان  نشانۀ  تیرهای  نیرنگ  و  تهمت  واقع  می‌شوند  و  در  معرض  نارواها  و  زشتیها  قرار  می‌گیرند.  ولی  خداوند  بزرگوار  به  دفاع  از  ایشان  برمی‏خیزد  و  به  مکر  و کید  و  نیرنگ  دشمنانشان  پاسخ  می‌گوید،  و  او که  راستگو‌ترین ‌گویندگان  است  دشمنان  مؤمنان  را  به  نشان  گناه  و  بهتان  ننگین  می‌سازد.

*

آن‌ گاه  یزدان  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمان  می دهد که  به  زنانش  و  به  دخترانش  و  به  عموم  زنان  مؤمنان  دسـتور  بدهد  هنگامی‌ که  برای  حاجت  و  نـیازی  بیرون  رفـتند  بدنها  و  سرها  و گردنها  و  چاک  سینه‌های  خود  را  با  چادرها  و  جامه‌ها  بپوشانند  و  نـهان ‌گردانـند،  تـا  ایـن  چادرها  و  جامه‌های  بلند  و  فراگیر  ایشان  را  از  دیگران  جدا  سازد  و  آنان  را  از  بدکاریها  و  یاوه‌ کاریهای  فاسقان  و  فاجران  در  امن  و  امان  نگاه  دارد.  چه  شـناخته  شدن  زنان  مؤمن  و  حشمت  و  وقارشان  هر  دو  با هم  سبب  می‌گردد  شرم  و  حیا  را  به  دل‌ کسانی  بیندازند که  زنان  را  دنبال  می‌کردند  و  به  بازیچه  می‌گرفتند،  و  ایشـان  را  از  همچون ‌کار  زشت  و  پلشتی  بازدارند:

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (59)

ای  پـیغمبر!  بـه  هـمسران  و  دختران  خود  و  بـه  زنــان  مؤمنان  بگو  که  رداهای  خود  را  جمع  و  جور  بر  خویش  فرو  افکنند.  تا  این  که  (‌از  زنان  بی‌بند  و  بار  و  خـانمهای  آلوده‌)  بازشناخته  شوند  و  درنتیجه  مورد  اذیّت  و  آزار  (‌اوباش‌)  قرار  نگیرند.  خداوند  (‌پـیوسته‌)  آمـرزنده  و  مهربان  بوده  و  هست  (‌و  اگر  تا  کنون  در  رعایت  کامل  حجاب  سست  بوده‌اید  و  کوتاهی  کرده‌اید،  توبه  کنید  و  از  این  کار  دوری  کنید،  تـا  خدا  بـا  مهر  خود  شـما  را  ببخشد).

سدی  دربارۀ  این  آیه‌ گفته  است‌:  مـردمانی  از  فاسقان  اهل  مدینه  در  شب  بیرون  می‌آمدند،  و  بر  سر  راه  مدینه  قـرار  مــی‌گرفتند،  وقتی‌ که  تاریکی  شب  پدیدار  می‌گردید،  مزاحم  زنان  می‌شدند.  خانه‌های  اهالی  مدینه  تنگ  بود  و  امکانات  رفاهی  نداشت‌.  هنگامی  که  شب  می‌شد  زنان  بیرون  می‌آمدند  و کنار  جاده‌ها  می‌رفتند  و  پیشاب  می‌کردند.  چنین  مردان  فاسقی  از  این‌ کارشان  سوء  استفاده  می‏بردند.  وقتی‌ که  زنی  را  می‌دیدند که  چادر  و رداء  بر  خویشتن  افکنده  است  و  خود  را  پوشانده  است‌،  می‌گفتند:  ایــــن  آزاوه  است‌.  از  او  دست  می‌کشیدند.  ولی  وقتی ‌که  زنی  را  می دیدند که  چادر  و  رداء  بر  خود  نینداخته  است  می‌گفتند:  این ‌کنیز  است  و  به  سویش  تاخت  می‏بردند  و  بر  او  می‌پریدند.

مجاهد گفته  است‌:  به  زنان  و  دخـتران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مؤمنان  دستور  داده  شد که  چادر  و  رداء  بر  خویشتن  بیفکنند  تا  شناخته  شوند که  آنان  آزاده  هستند،  و  فاسقی  بدیشان  اذیّت  و  آزار  نـرساند،  و  شکّ  و  شـبهه‌ای  دامنگیرشان  نشود.  خداوند  بزرگوار  فرموده  است‌:

(وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) .

خداوند  (‌پیوسته‌)  آمرزنده  و  مهربان  بوده  و  هست‌. 

یعنی  خداوند  می‏بخشد  چیزهائی  را که  در  روزگاران  جاهلیّت  انجام  پذیرفته  است‌،  آن  وقت ‌که  علم  و  آگاهی  دربارۀ  حجاب  نداشتند.

از  این  سخنان  متوجّه  می‌گردیم  از  آن  زمان  که  آداب  و  رسوم  اسلامی  تا  اندازه ای  بر  مردمان  حاکم  و  فرمانروا  گردیده  است‌،  تلاش  مستمرّی  برای  پاک  و  پاکیزه ‌کردن  محیط  عربی‌ درمی‌گیرد،  و رهنمودهای  پیاپی  برای  از  میان  بردن  همۀ  وسائل  فتنه  و  فساد  و  هرج  و  مرج  در  می‌رسد،  و پلشتیها  و  نارواها  در کمربند  تنگ  محصور  و  محدود  می‌شود.

*

در  پایان‌،  تهدید  منافقان  و  بیماردلان  و  شایعه‌ پراکنان  درمی‌رسد،  شایعه‌ پراکنانی  که  شائعه‌هائی  را  پخش  می‌کردند که  در  میان  صفهای‌ گروه  مسلمانان  تزلزل  و  تفرقه  می‌انداخت  .  .  .  منافقان  سخت  تهدید  می‌گردند  و  بدیشان  تذکّر  داده  می‌شود که  اگر  از  این ‌کارهای  پـلید  دست  برندارند،  و  از  ا‌ذیّت  و  آزار  مردان  و  زنان  مؤمن  دست  نکشند،  و  از  مزاحمت  جملگی‌ گروه  مسلمانان  دوری  نکـنند،  خدا  پیغمبرش  را  بر  ایشان  مسلّط  می‌گرداند،  همان ‌گونه ‌که  او  را  قبلاً  بر  یــهودیان  چیره  کرده  است  و  فضای  مدینه  را  از  ایشان  پاک  داشته  است‌.  همچنین  خد‌ا  دستور  می دهد که  پیغمبرش  ایشان  را  از  سرزمین  مدینه  براند،  و  خون  ایشان  را  مباح‌ گرداند،  و  هر کجا  یافته  شوند گرفته  شوند  و کشته  شوند.  همان ‌گونه  کــه  سـنّت  و  قانون  خدا  پیش  از  ایشـان  بر  دست  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دربارۀ  یهودیان  اجراء‌ گردیده  است‌،  و  دربارۀ  مفسدان  غیریهود  نیز که  در  زمین  به  فساد  و  تباهی  پرداخته‌اند  و  در  روزگاران  گذشته  بوده‌اند‌،  به  اجراء  درآمده  است‌:

(لَئِن لَّمْ یَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لَا یُجَاوِرُونَکَ فِیهَا إِلَّا قَلِیلاً (60) مَلْعُونِینَ أَیْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِیلاً (61) سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلاً) (62)‏

اگر  منافقان  و  بیماردلان  و  کسانی  که  در  مدینه  (‌شائعات  بی‌اسـاس  و  اخبار  دروغین  پـخش  می‌کنند  و)  بـاعث  اضطراب  (‌مؤمنان  و  تزلزل  دیـن  ایشـان‌)  مـی‌گردند،  از  کار  خود  دست  نکشند،  تو  را  بر  ضدّ  ایشان  می‌شورانیـم  و  بر  آنان  مسلّط  می‌گردانیم‌،  آنگاه  جز  مدّت  اندکی  در  جوار  تـو  در  شـهر  مـدینه‌،  نـمی‌مانند  (‌و  بـلکه  در  پـرتو  شوکت  اسلام  ا‌ز  آنجا  رانده  می‌شوند،  آن  وقت  ایشـان‌)  نـفرین  شدگان  و  (‌از  رحـمت  خدا  محروم  و)  رانده  شدگانند.  هر  کجا  یافته  شـوند،  گرفته  خواهند  شد  و  پیاپی  به  قتل  خواهند  رسید.  این  سـنّت  الهـی‌،  در  مـورد  پیشینیان  (‌و  گذشتگانی  هم  که  انبیاء  خود  چنین  رفتار  ناهنجاری  داشته‌اند)  جاری  بوده  است  و  در  سنّت  خدا  دگرگونی  نخواهی  دید.

از  این  تـهدید  و  بیم  قاطعانه  مـتوجّه  می‌گردیم ‌که  مسلمانان  در  مدینه  پس  از  بنی‌قریظه  چه  اندازه  نیرومند  بوده‌اند،  و  دولت  اسلامی  چه  اندازه  بـر  مـدینه  چیره  گردیده  است  و تسـلّط  داشته  است‌.  همچنین  مـتوجّه  می‌گردیم  که  چه  اندازه  منافقان‌ کناره‌گیر  بوده‌اند،  مگر  در  مکر  و کید  نهانی‌ که  داشته‌اند  و  توطئه‌های  پنهانی‌ که  ورزیده‌اند.  منافقان  توان  ظهور  نداشته‌اند،  و  پـیوسته  مورد  تهدید  بوده  و  در  ترس  و  هراس  بسر  برده‌اند. 

---

[1] آیات ٢٨و ٢٩ سورۀ احزاب‌. (‌مترجم‌) 
[2] نور/  58-‌61 (‌مترجم‌) 
[3] بـرای اطّلاع بیشتر مراجعه شود به کتاب‌: «‌السلام العـالمی والاسـلام‌» فصل «‌صلح و صفای  منزل‌»‌.
[4] نور/31. (‌مترجم))
 

تفسیر سوره‌ی احزاب آیه‌ی 48-36

سوره‌ی احزاب آیه‌ی 48-36

 (وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالاً مُّبِیناً (36) وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَراً زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً (37) مَّا کَانَ عَلَى النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَّقْدُوراً (38) الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ وَکَفَى بِاللَّهِ حَسِیباً (39) مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ وَلَکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً (40) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً (41) وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلاً (42) هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً (43)‏ تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً (44) یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً (45) وَدَاعِیاً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجاً مُّنِیراً (46) وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُم مِّنَ اللَّهِ فَضْلاً کَبِیراً (47) وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (48)

این  درس‌،  مرحلۀ  تازه‌ای  در  سر  و  سامان  بخشیدن گروه  مسلمانان  بر اساس  جهان‌بینی  اسلامی  است‌.  ایـن  درس  پیش  از  هر  چیز  به  ابطال  رسم  فرزندخواندگی  می‌پردازد  که  در  سرآغاز  سوره  از  آن  سخن  رفت‌.  خدا  خواسـته  است‌ که  برای  ابطال  عملی  این  رسم،  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  برگزیند.  عربها  ازدواج‌ با  زن  مطلّقۀ  پسرخـوانـده  را  بسان  ازدواج  با  زن  مطلّقۀ  پسر  نسبی  حرام  می‌دانستند.  آنان  نمی‌توانستند  ازدواج  با  زنان  مطلّقۀ  پسرخواندگان  را  عملاً  ببینند.  لازم  بود  سابقه‌ای  باشد که  ایـن  قانون  تازه  را  مقرّر  دارد.  خدا  پیغمبرش  را  برمی‌گزیند  تا  این  مشکل  را  برعهده‌ گیرد  و  بار  سنگین  آن  را  بر  دوش  کشد  همان ‌گونه ‌که  سائر  مشکلات  و  بـارهای  سـنگین  رسالت  را  برعهده  مـی‌گیرد  و  بر  دوش  می‌کشد.  از  موقعیّتی  که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  این  آزمون  دارد  خواهیم  دید که  جز  او کسی  نمی‌تواند  ایـن  مشکل  بزرگ  را  برعهده ‌گیرد  و  بار  سنگین  سترگ  آن  را  بر  دوش‌ کشد،  و  با  انجام  همچون ‌کار  غـیرعادی  و  خلاف  آداب  و  رسومی ‌که  ریشه  در  ژرفاهای  دلها  و  درونـها  دارد  بـا  جامعه  رویاروی  شود.  همچنین  خواهیم  دید که  پیرو  این  حادثه  یک  پیرو  طولانی  و  بلند بالائی  است  برای  پیوند  دادن  دلها  و  درونها  به  خدا،  و  برای  بیان  پیوند  مسلمانان  با  یزدان‌،  و  برای  ذکر  ارتباط  مسلمانان  با  پیغمبرشان‌،  و  برای  بیان  وظیفۀ  پیغمبر  در  میان  آنان  .  .  .  همۀ  اینها  بدان  جهت  است‌ که  این‌ کار  برای  دلها  و  درونها  ساده  و  آسان  شود،  و  دلها  و  درونها  فرمان  یزدان  را  در  این  قانون  با  رضا  و  رغبت  بپذیرند  و  بدان‌ گردن  نهند.

پیش  از  سخن  از  این  حادثه‌،  از  قانونی  سخن  رفته  است  که  می‌گوید کار  و  بار  بـه  خدا  و  پـیغمبرش  واگـذار  می‌گردد  و  فرمان  فرمان  ایشان  است‌.  مرد  مؤمن  و  زن  مؤمن  از  خود  اختیاری  ندارنـد  در کاری  که  خـدا  و  پیغمبرش  آن  را  تعیین  می‌فرمایند.  این  هم  بجای  خـود  اشاره  دارد  به  این ‌که  این  کار  مشکل  و  مخالف  با  آداب  و  رسوم  نابهنجار  عربها  چه  اندازه  سـخت  و  دشـوار  و  توان ‌فرسا  است‌.

*

(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالاً مُّبِیناً) (36)

هیچ  مرد  و  زن  مؤمنی‌،  در  کاری  که  خدا  و  پـیغمبرش  داوری  کـرده  بــاشند  (‌و  آن  را  مـقرّر  نـموده  بـاشند)  اختیاری  از  خود  در  آن  ندارند  (‌و  ارادۀ  ایشان  باید  تایع  ارادۀ  خدا  و  رسول  باشد)‌.  هر کس  هم  از  دستور  خدا  و  پـغمبرش  سـرپیچی  کند،  گرفتار  گمراهی  کاملاً  آشکاری  می‏‎گردد.

روایت  شده  است ‌که  این  آیه  دربارۀ  زینب  دختر  جحش  -  رضی‌الله‌عنها  -  نازل  گردیده  است‌،  بدان  هنگام  کـه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خواست  فاصله‌های  موروث  طبقاتی  را  در  میان‌ گروه  مسـلمانان  از  مـیان  بردارد  و  سدّها  و  مانعهای  میان  ایشان  را  درهم  شکـند  و  فرو  ریزد،  و  انسانها  را  برابر،  بسان  دانه‌های  شانه  گردانـد.  ا‌نسانها  مساویند  و کسی  بر کسی  برتری  ندارد  مگر  با  تـقوا  و  پرهیزگاری‌.  طبقۀ  موالی‌^[1]  -‌ یعنی  بندگان  و  بردگان  آزاد  شده  -‌ طبقۀ  پایین‌تری  از  طبقۀ  صاحبان  بنده  و  برده  بودند.  از  جملۀ  طبقۀ  موالی‌،  زید  پسر  حارثه‌،  بندۀ  آزاد  شـدۀ  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بود.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  او  را  پسرخواندۀ  خود  کرده  بـود.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خواست  مساوات  و  برابری  کامل  را  پیاده  گرداند.  بدین  مـنظور  خانم  بزرگواری  از  خاندان  بنی‏هاشم  را  به  ازدواج  زید  پسر  حارثه  درآ‌ورد.  ا‌ین  خانم  زینب  دختر  جحش‌،  و  از  نزدیکان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بود.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  به  ازدواج  درآوردن  زینب  دختر  جحش  به  حبالۀ  نکاح  زیـد  پسر  حارثه  خواست  خودش  و  در  میان  خاندان  خودش  ایـن  فاصله‌های  طبقاتی  را  بردارد.  این  فاصله‌های  طبقاتی  تا  بدانجا  ریشه  دوانده  بود  و  بزرگ  جلوه‌گر  آمده  بود که  آن  را  از  میان  برنمی‌داشت  و  سـدّها  و  مانعهای  آن  را  درهم  نمی‌شکست  و  نمی‌زدود  مگر  با  یک  عمل  وا‌قعی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ تا گروه  مسلمانان  او  را  سرمشق  خود  کنند،  و  ا‌نسانها  جملگی  در  پرتو  هدایت  و  رهنمون  او  در  این  راه‌ گام  بردارند  و  رهسپار  شوند.

ابن کثیر  در  تفسیر  خود  روایت  کرده  است  و گفته  است‌:  عوفی  از  قول  ابن ‌عبّاس  -  رضی ‌الله‌ عنهما  -  نـقل  کرده  است‌:  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار:

(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ ...).

هیچ  مرد  و  زن  مؤمنی  را  نسزد  ...  .

تا  آ‌خر  آیه  نازل‌ گردید،  وقتی ‌کـه  پـیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رفت  تـا  برای  غلام  خود  زیـد  پسر حارثه  رضی الله عنه  خواستگاری‌ کند.  به  نزد  زینب  دختر  جحش  ا‌سـدی  -  رضی ‌الله ‌عنها  -‌ رفت  و  از او  برای  زیـد  پسر  حارثه  خواستگاری  کرد.

زینب  دختر  جحش  گفت‌:  من  خویشتن  را  به  ازدواج  او  درنمی‌آورم‌!  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

)‌بَلی  فَانْکحیه‌)‌.

«‌بلی  باید  با  او  ازدواج  کنی‌«‌.

زینب  دختر  جحش‌ گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  آیا  اختیار  خود  را  ندارم‌؟  در  این  وقت ‌که  آنـان  با  یکدیگر  صحبت  می‌کردند،  این  آیه  بر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله سلّم  نازل ‌گردید: 

(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً...).

هیچ  مرد  و  زن‌ مؤمنی  را  نسزد  وقتی  که  خدا  و  پیغمبر  او  کاری  را  مشخّص  کنند  و  دربارۀ  چیزی  داوری  کنند .... 

تا  آ‌خر آیه  ...

زینب  دختر  جحش  گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  آیا  می‌پسندی  که  او  شوهر  من  بشود؟  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌فرمود: 

(‌نَعَمْ‌ !‌)‌.  «بلی!».

زینب ‌گفت‌:  در  ایـن  صورت  از  پـیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نافرمانی  نمی‌کنم‌.  خویشتن  را  به  ازدواج  او  درآوردم‌! 

ابن  لهیعه  از  ابو عمره‌،  و  او  از  عکرمه‌،  و  عکرمه  از  ابن‌عبّاس  -  رضی ‌الله ‌عنهما  -  روایت  کرده  است  که  گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌  زینب  دختر  جحش  را  برای  زید  پسر  حارثه  رضی الله عنه  خوا‌ستگاری‌ کرد.  زینب  نپسندید  و  از  این  امر  سرباز  زد،  و گفت‌:  حسب  و  نسب  من  برتر  از  او  هستند  -‌ زینب  زن  تندخوئی  بود  -  خدا  نـازل  فرمود: 

(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ ...).

هیچ  مرد  مؤمنی ‌و زن  مؤمنی  را نسزد.  .  .  .  .  .  تا  آخر  آیه. 

مجاهد  و  قتاده  و  مقاتل  پسر  حیّان  هم  گفته‌اند  این  آیه  دربارۀ زینب  دختر  جحش  -  رضی‌ الله ‌عنها  - ‌نازل‌ گردیده  است‌،  بدان  هنگام ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  او  را  برای  غلام  خود  زید  پسر  حارثه  رضی الله عنه  خواستگاری ‌کرد،  و  زیـنب  اوّل  سرپیچی ‌کرد  و  بعد  پذیرفت‌.

ابن‌کثیر  در  تفسیر  خود  روایت  دیگری  را  نیز  ذکر کرده  است  و گفته  است‌:  عبدالرّحمن  پسر  زید  پسر  اسلم ‌گفته  است‌:  این  آیه  دربارۀ  امّ‌کلثوم  دختر  عقبه  پسر  ابومعیط  -  رضی ‌الله‌ عنها  -  نازل ‌گردیده  است‌.  امّ‌کلثوم  نخستین  زن  مهاجر  در  میان  زنان  مهاجر  بود  - ‌یعنی  بعد  از  صـلح  حدیبیّه  -‌ اختیار  خود  را  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  واگذار کرد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌قَدْ  قَبِلْتُ‌)‌.  «‌پذیرفتم‌«‌.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌او  را  به  ازدواج  زیـد  پسـر حارثه  رضی الله عنه  درآورد.^[2] ام‌ّکلثوم  و  برادرش  خشمگین  شدند.  برادرش  گـفت‌:  مقصود  مـا  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم بود،  ولی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌ام‌ّکلثوم  را  به  ازدواج  بندۀ  خود  درآورد!  ابن‌کثیر گفته  است‌:  آن  وقت  بود که  این  آیۀ  قرآنی  نازل  گردید:

(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً...).

هیچ  مرد  و  زن  مؤمنی‌،  در  کاری  کـه  خدا  و  پـیغمبرش  داوری  کـرده  بــاشند  (‌و  آن  را  مـقرّر  نموده  بـاشند)  اختیاری  از  خود  در  آن  ندارند  (‌و  ارادۀ  ایشان  باید  تابع  ارادۀ  خدا  و  رسول  باشد)  ...  .  تا  آخر  آیه‌.

ابن‌کثیر گفته  است‌:  فرمان  دیگری  جامع‌تر  از  این  نازل  گردیده  است‌:

(النَّبِیُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ ).

پیغمبر  از  خود  مؤمنان  نسبت  بدانـان  اولویّت  بـیشتری  دارد  (‌و  اراده  و  خواست  او  در  مسائل  فردی  و  اجتماعی  مؤمنان‌،  مقدّم  بر  اراده  و  خواست  ایشان  است‌(‌. (احزاب/6)

ابن‌کثیر گفته  است‌:  این  آیه  (‌یعنی  آیۀ  ششم‌)  خاصّ  است  و  آن  آیه  (‌یعنی  آیۀ  سی‌وششم‌)  عامّ  است‌.

در  روایت  سومی  آمده  است  که  امام  احمد گفته  است‌: 

عبدالرّزّاق  برایمان  روایت ‌کرده  است  که  معمّر  از  ثابت  بنائی،  و  او  از  انس رضی الله عنه  نقل  نموده  است‌ که‌ گفته  است‌:  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برای  جلیبیب‌^[3]  زنـی  از  انـصار  را  از  پدرش  خواستگاری ‌کرد.  پدر  زن‌ گفت‌:  اجازه  می‌خواهم  با  مادرش  مشورت  نمایم‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌فَنَعَمْ ‌اذَنْ‌)‌.  «‌در  این  صورت،  باشد»‌.

ابن‌کثیر گفته  است‌:  پدرش  رفت  و  این  مـوضوع  را  بـا  همسرش  در  میان  نهاد.  هـمسرش‌ گفت‌:  نه  به  خدا!  آیـا  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌جز  جلیبیب  را  پیدا  نفرموده  است‌؟  ما  که  دختر  خود  را  به  فلانی  و  فلانی  نداده‌ایم!  دختر  در  زیر  لحاف  سخنانشان  را  می‌شنید.  مرد  خواست  برود  و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  از  این  کار  بیاگاهاند.  دختر گفت‌:  آیا  می‌خواهید  دستور  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  نـپذیرید  و  آن  را  به  خو‌دش  برگردانید؟  اگر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  جلیبیب  را  برایتان  پذیرفته  است  و  بدو  خشنود گردیده  است‌،  دخترتان  را  به  ازدواج  او  درآوریـد  .  .  .  انگار  مسأله  را  برای  پدر  و  مادر  خود  روشن‌ گردانـده  است‌.  پدر  و  مادرش‌ گفتند:  راست  گفتی‌.  پدرش  بـه  خدمت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رفت  و  بدو  عرض‌ کرد:  اگر  تـو  جلیبیب  را  مـی‌پسندی  مـا  نـیز  او  را  مـی‌پسندیم‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌فانّی  قَدْ  رَضیتُهُ‌)‌.

«‌‌من  او  را  پسندیده‌ام‌«‌.

آن  مرد  دخترش  را  به  ازدواج  جلیبیب  درآورد  .  .  .  بعدها  مردمان  مدینه  به  ترس  و  هراس  انداخته  شدند.  جلیبیب  (‌همراه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  جنگجویانی  برای  غـزوه‌ای‌)‌^[4]  سوار  شد  و  رفت‌.  او  را  دیدند که‌ کشـته  شده  است  و  پیرامون  او  لاشه‌های  مشرکانی  افتاده  است  که  جلیبیب  ایشان  را کشته  است‌.  انس  رضی الله عنه ‌گفته  است‌:  من  همسر  جلیبیب  را  دیده‌ام‌.  کسی  در  مدینه  بخشنده‌تر  از  او  نبود.  این  روایتها  - ‌اگر  صحیح  باشند  -‌ این  آیه  را  مربوط  به  حادثۀ  ازدواج  زینب  با  زید  -‌ رضی ‌الله ‌عنهما  -‌ یا  ازدواج  زید  با  امّ‌کلثوم  دختر  عقبه  پسر  ابومعیط  می‌دانند.

روایت  سوم  را  دربارۀ  جلیبیب  بدان  خاطر  نگاشته‌ایـم‌،  چون  این  روایت  دالّ  بر  منطق  محیطی  است‌ که  اسـلام  درهم  پیچیدن  و  درهم  نوردیدن  آن  را  به  عـهده‌ گرفته  است‌،  و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با کردار  و گفتارش  به  تغییر  و  تبدیل  آن ‌کوشیده  است‌.  این  هم  جزئی  از  سر  و  سامان  بخشیدن‌ گروه  مسلمانان  برابر  مـنطق  جدید  اسلام‌،  و  مطابق  جهان‌بینی  اسلام  دربارۀ  ارزشها  در  این  زمین‌،  و  موافق  با  جنبش  آزادی‌بخش  استوار  بر  برنامۀ  اسـلام  است‌،  جنبش  آزادی ‌بخشی‌ که  از  روح  بزرگ  ا‌سـلام  یاری  و کمک  می‏‎گیرد.

ولی  نصّ  آیه‌،  همگانی‌تر  از  هر گونه  رخداد  ویژه‌ای  است‌.  چه‌ بسا  این  نصّ  پیوندی  با  ابطال  فرزندخواندگی  و  زدودن  آثـار  آن‌،  و  با  حـلال  کردن  هـمسران  پسرخواندگان‌،  و  با  حادثۀ  ازدواج  پبغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  زینب  -‌ رضی ‌الله‌ عنها  -‌ بعد  از  طلاق ‌گرفتن  او  از  زید،  داشـته  باشد.  ازدواج  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  زیـنب  -  رضی‌ الله ‌عنها  -  سر  و  صدای  زیادی  در  زمان  خود  پدید  آورد،  و  پیوسته  هم  برخی  ا‌ز  دشمنان  اسـلام  آن  را  تکیه‌گاه  طعنه  و  تشر  زدن  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌تا  به  امروز  می‌کنند،  و  پیرامون  آن  افسانه‌ها  به  هم  می‌بافند!  فرق  نمی‌کند  سبب  نزول  این  آیه  چیزی  باشد که  در  روایتها  آمده  است‌،  یا  چیزی  باشد که  در  مسألۀ  ازدواج  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  زینب  - ‌رضی ‌الله ‌عنها  - ‌نهفته  است‌،  چه  قاعده‌ای‌ که  این  آیه  مقرّر  ـ‌دارد  فراگیرتر  و  همگانی‌تر  از  این  قضایا  است‌،  و تأثیر ژرف‌تر  از  اینها  را  در  دلها  و  درونهای  مسلمانان  و  در  زنـدگی  و  جهان‌بینی  اصـیل  ایشان  دارد.

این  رکن  و  اصل  از  ارکان  و  اصول  عقیده‌،  در  دلهـای  گروه  مسلمانان  نخستین  واقعاً  استقرار  پذیرفت  و  چنان  که  باید  جایگزین  شـد.  جانها  و  درونـهایشان  بدان  اطمینان  و  یقین  پیدا کرد،  و  انـدیشه‌ها  و  بـینشهایشان  بدان  دگرگون  و  متحوّل‌ گردید  .  .  .  این  رکن  و  اصل  در  این  خلاصه  می‌شود:  چیزی  از  وجودشان  متعلّق  به  خودشان  نیست‌،  و  هیچ  کار  و  باری  ا‌ز کـار  و  بارشان  متعلّق  به  خودشان  نمی‏باشد.  یعنی  هیچ  چیزی  و  هیچ  اختیاری  از  خود  ندا‌رند!  بلکه  خودشان  و  آنچه  دارند  متعلّق  به  خدا  است‌.  هر گونه ‌که  خدا  بخواهد  ایشـان  را  راه  می‏‎برد  و  می‌گرداند  و  می‌چرخاند.  هر چه  را  بخواهد  برایشان  برمی‏گزیند.  مردمان  جز  برخی  از  ایـن  هسـتی  نیستند،  هستی‌ای ‌که  برابر  قانون  همگانی  خدا  می‌گردد  و  حرکت  می‌کند  و  پیش  می‌رود.  آفریدگار  این  هستی  و  گردانندۀ  آن‌،  ایشان  را  همراه  با  حـرکت  و  چـرخـش  همگانی  هستی  به  حرکت  درمی‌آورد  و  می‌چرخاند،  و  نقش  ویژۀ  ایشان  را  در  نمایش  بزرگ  هستی  بدیشان  می‌دهد،  و  حرکات  و  جنبشهایشان  را  در  صحنۀ  بزرگ  هستی  مشخّص  می‌کند.  آنان  حقّ  ندارند  نقشی  را که  بر  عهده  می‌گیرند  و  اجراء  می‌کنند  برگزینند،  زیـرا  آنان  نمایش  را  به  تمام  و کمال  نـمی‌دانـند،  و  لذا  ایشـان  را  نسزد که  حرکتی  را  برگزینند که  آن  را  دوست  می‌دارند.  آخر  آن  چیزی که  دوست  می‌دارند  حه  بسا  با  نـقشی  سازگار  نباشد  و  راست  و  درست  درنیاید که  بدانـان  اختصاص  داده  شده  است‌!  ایشان  نه  صاحبان  نمایش  و  نه  صاحبان  صحنه  هستند.  آنان‌ کارگرانی  بـیش  نیستند،  کارگرانی ‌که  در  برابر کار،  مزد  خود  را  می‌گیرند.  دیگر  نتیجۀ ‌کار  نه  به  سود  ایشان  و  نه  به  زیـان  آنـان  است‌.  فرجام ‌کار  هر چه  هست  بدیشان  مربوط  نیست!

در  این  صورت  است ‌که  واقعاً  خـویشتن  را  تسـلیم  و  مطیع  خدا  ساخته‌اند.  خویشتن  را  سراپا  و  با  تمام  وجود  تسلیم  و  مطیع  یزدان  جهان‌ کرده‌ا‌ند،  و  از  هستی  خودشان  چیزی  برای  خودشان  باقی  نـمانده  است‌.  در  ایـن  وقّت  است ‌که  جانهایشان  با  سرشت  سراسر  هسـتی  ایسـتاده  است  و  راستای  راه  را  در پیش ‌گرفته  است‌،  و  حرکاتشان  با  حرکات ‌کیهان  آمیخته  است  و  با  چرخش  همگا‌نی  آن  همآوا  و  همسفر گردیده  است‌،  و  آنان  در مدار  خودشان  به  گردش  درآمده‌اند  همان ‌گونه  که  ستارگان  و  سیّارگان  در  مدارهای  خود  به  گردش  افتاده‌اند‌.  دیگر  ایشـان  نمی‌خواهند  از  خطّ  سیر  همگامی  و  همراهی  با  جهان  هستی  بیرون  روند،  و  نمی‌خواهند  در گردش  هماهنگ  با  گردش  سراسر کیهان  پیشی ‌گیرند  یا کندی‌ کنند  و  واپس  افتند.

در  این  وقت  است ‌که  دلها  و  درونهایشان  به  هر آنـچه  قضا  و  قدر  پیش  بیاورد  راضی  و  خشنود  می‌گردد.  چون  نیک  می‌دانند که  قضا  و  قدر  است  هر  چـیزی  را  و  هـر  کسی  را  و  هر  واقعه‌ای  را  و  هر  حالتی  را  پــدیدار  و  نمودار  می‌کند  و  در  آنها  دخل  و  تصرّف  می‌نماید.  از  قضا  و  قدر  خدا  در  بارۀ  خود  استقبال  می‌کنند  با  شناخت  آگاهانۀ  آسایش‌بخش  و  موثوق  و  مطمئنّی‌ که  دارند.  کم‌کم‌ کار  به  جائی ‌کشید که  قضا  و  قدر  خدا  را  احساس  نمی‌کردند  وقتی ‌که  ناگهانی  بر  سـرشان  می‌تاخت  و  دامـنیرشان  مـی‌شد،  و  احسـاس  جـزع  و  فزعی  نمی‌نمودند که  با  صبر  جمیل  می‌توانستند  آن  را  تحمّل  کنند،  و  دردی  را  احساس  نمی‌کردند که  می‌توانستند  در  برابرش  شکیبائی ‌کنند.  بلکه  پذیرۀ  قضا  و  قدر  یـزدان  می‌رفتند  بسان  پذیره  رفتن  شخص  آگاهی ‌که  چشم  به  راه  یک‌ کار  عادی  و  پسندیده‌ای  است  و  آن  را  می‌پاید  و  ذهن  و  شعور  خود  را  آمادۀ  آن  می‌نماید،  و  این  است  که  قضا  و  قدر  خدا  ناگهانی  جلوه‌گر  نمی‌آید  و  تکانی  پدید  نمی‌آورد  و  شگفتی  ایجاد  نمی‌کند.

بدین  خاطر  مسلمانان  صدر  اسلام‌ گردش  افلاک  را  به  شتاب  نمی‌انداختند  تا  زمان  زود  بگذرد  و  ایشان  کاری  را  که  می‌خواستند  هر چه  زودتـر  انجام  بدهند.  آنـان  حوادث  را کند  نمی‌دیدند  تا  با  شتاب  هدفی  را که  داشتند  پیاده‌ کنند  و  بدان  هر چه  زودتر  نائل  آیند،  هر چند  ایـن  هدف  پیروزی  دعوتشان  و  استقرار  و  تمکین  آن  باشد!  بلکه  مسلمانان  صدر  اسلام  در  راه  خود  با  قضا  و  قدر  خدا  گـام  بـرمی‌داشـتند،  و  قـضا  و  قـدر  هـر کـجا کـه  مـی‌خواست  ایشـان  را  مـی‌برد  و کـارشان  را  بـدانـجا  می‌کشاند که  می‌کشاند،  و  آنان  خشنود  و  آرام  و  شادمان  از  آن  می بودند،  و  آنچه  از  جان  و  تلاش  و  تاب  و  توان  و  اموال  و  دارائی  داشتند  بر  طبق  اخلاص  می‌نهادند  و  مبذول  می‌داشتند،  بدون  این ‌که  شتاب  بو‌رزند  و  دلتنگی  کنند،  و  بدون  این‌ که  منّتی  بنهند  و  سرمستی  و  غروری  بنمایند،  و  یا  حسرتی  بخورند  و  تأسّفی  داشته  باشند.  آنان  یقین  داشتند که  آنچه  انجام  می‌دهند  چیزی  است ‌که  خدا  برایشان  مقدّر  فرموده  است‌ که  انجام  بدهند،  و  آنچه  که  خدا  خواسته  باشد  همان  می‌شود،  و  هر ‌کاری  در گرو  وقت  خود  و  سررسید  ترسیم  شده  و تعیین ‌گشتۀ  خـود  است‌.

آنچه  بود  تسلیم  مطلق  دست  خدا  شدن  بود،  دستی‌ که  گامهایشان  را  به  هر کجا که  بخواهد  می‏‎برد  و  می‌رساند،  و  حرکاتشان  را  می‌گرداند  و  به  هر  سو که  بخواهد  می‌کشاند.  آنان  مطمئن  از  دستی  بودند که  ایشان  را  راه  می‏‎برد  و  رهنمود  می‌گردانـد.  ایشان  با  دست  خدا  احساس  امن  و  امان  و  یقین  و  اطمینان  می‌کردند،  و  بـه  همراه  آن  ساده  و  آسان  و نرمک  نرمک  پیش  می‌رفتند  و  حرکت  می‌کردند.

با  وجود  این‌،  آنچه  می‌توانستند  انجام  می‌دادند،  و  آنچه  داشتند  بر  طبق  اخلاص  می‌گذاشتند  و  تقدیم  می‌داشتند،  و  هیچ  وقتی  و  زمانی  و  هیچ  توان  و  تـلاشی  را  هدر  نمی‌دادند  و  بیهوده  نمی‌گذاشتند،  و  هیچ  چاره‌ای  و  هیچ  وسیله‌ای  را  رها  نمی‌ساختند.  گذشته  از  اینها،  زورکی  خود  را  وادار  به یاری  نمی‌کردند که  تاب  و  توان  آن  را  نمی‌داشتند،  و  نمی‌کوشیدند  از  بشریّت  خـود  و  از  ویژگیهای  آن  بیرون  روند،  و  ضعف  و  قوّت  آدمیزاد  را  فراموش ‌کنند  و  نادیده  بگیرند.  آنان  درک  و  فهـم  و  تاب  و  توانی ‌که  در  خود  نـمی‌دیدند  ادّعـاء  نـمی‌کردند،  و  دوست  نمی‌داشتند  که  در  برابر  کاری  ستایش  گردند  که  انجام  نداده‌اند،  و  دوست  نمی‌داشتند  که  بگویند  جز  آنچه  را  که  انجام  می‌دادند.

توازن  میان  تسلیم  مطلق  قضا  و  قدر  خدا  شدن‌،  و  میان  انجام‌ کار  توانفرسا  با  تمام  تاب  و  توان‌،  و  آهسته  و  آرام  و  مـطمئن  در  مرز  نـهائی  چیزی  تـوقّف‌ کـردن‌ که  می‌توانسـتند،  این  تـوازن  نشـانی  است ‌که  زنـدگی  مجموعۀ  مسلمانان  صدر  اسلام  بدان  مزیّن  شده  است  و  ایشان  را  ممتاز  و  برجسته  نموده  است‌.  همین  نشان  است  که  آن  مجموعۀ  مبارک  را  شایان  حمل  امانت  این  عقیدۀ  بزرگ  و  سترگی کرده  است‌ که  بر کوه‌ها  سنگینی  می‌کند.  استقرار  آن  رکن  و  اصل  نخستین  در  ژرفـاهای  دلهـا  و  درونها  همان  چیزی  است‌ که  برای  آن ‌گـروه  نـخستین  تضمین  کرده  است  چنان  خوارق  عاداتی  را  در  زنـدگی  ویژۀ  خود  پیاده ‌کنند  و  در  زنـدگی  جامعۀ  انسـانی  آن  روزی  نیز  تـحقّق  بخشند.  و  همان  چیزی  است‌ که  گامهایشان  و  حرکاتشان  را  هماهنگ  با گردش  افلاک  و  با  گامهای  زمـان  نموده  است‌.  گامهایشان  بـا  گردش  افلاک  و  با گامهای  زمان  برخورد  و  ناسازگاری  نداشته  است‌،  تا  در  نتیجه  برخورد  و  ناسازگاری  سدّها  و  مانعها  تولید کند،  و  یا گردش  افلاک  و گامهای  زمان  را  سست  و کند  سازد.  استقرار  آن  رکن  و  اصل  نـخستین  همان  چیزی  است  که  درخت  تلاشها  و  کوششهای  مسلمانان  صدر  اوّل  را  برکت  داد  و  هر چه  زودتر  به  بار  نشاند  و  در  مدّت‌ کوتاهی  آ‌ن  همه  مـیوه‌های  شیرین  و  فراوان  و  درشت  را  عطاء‌ کرد.

تحوّل  و  دگرگونی  دلها  و  درونها  به‌ گونه‌ای  صورت  پذیرفت ‌که  حرکت  و  جنبش  ایشان  با  حرکت  و  جنبش  افلاک  همآوا  و  هماهنگ‌ گردید،  برابر  قضا  و  قدر  یزدان  که ‌گردانندۀ  این  جهان  است  .  .  .  این  تحوّل  و  دگرگونی  در  دلها  و  درونها  معجزۀ  بزرگی  بود که  هیچ  انسانی  بر  نشان  دادن  و  پدید  آوردن  آن  توانائی  ندارد.  این  معجزه  تنها  و  تنها  با  ارادۀ  مسـتقیم  خدا  صورت  پـذیرفت‌،  اراده‌ای‌ که  زمین  را  و  آسمانها  را  از  نیستی  به  هسـتی  آورده  است‌،  و  خلعت  وجود  بر  تن  ستارگان  و  افلاک  کرده  است‌،  و  میان ‌گامهای  مسلمانان  صدر  اسلام  و  میان  حرکات  جهان‌،  آن  هماهنگی  ویژۀ  خدائی  را  پدید  آورده  است‌.

بدین  حقیقت  آیه‌های  قرآنی  زیادی  اشارت  می‌کنند.  از  جمله  خداوند  بزرگوار  می‌فرماید:

(إنک لا تهدی من أحببت ولکن الله یهدی من یشاء).

(‌ای  پیغمبر!)  تو  نمی‌توانی  کسی  را  که  بخواهـی  هـدایت  ارمغان  داری  (‌و  او  را  به  ایمان‌،  یعنی  سرمنزل  مقصود  و  مطلوب  انسان  برسانی‌)‌. (قصص/56)

(إن الهدى هدى الله).

بی‏گمان  هدایت‌،  هدایت  خدا  است‌. (‌آل عمران‌/73‌)

 هدایت  خدا  هدایت  است  با  حقیقت  بزرگ  و  با  مـعنی  فراخی ‌که  دارد.  خدا  مردمان  را  به  جایگاهشان  در  هیئت  و  هیکل  جهان  هستی  رهنمود  کرده  است‌،  و گامهایشان  را  با  حرکت  این  جهان،  هماهنگی  بخشیده  است‌.

تلاش  و کوشش  میوۀ ‌کامل  خود  را  نمی‌دهد  مگر  زمانی  که  دل  بر  راستای  هدایت  خدا  به  معنی  حقیقی  خود  طیّ  طریق‌ کند،  و  حرکت  شخص  با گردش  هـستی  تـوأم  و  همگام‌ گرد‌د،  و  درون  به  قضا  و  قدر  فراگیر  و  همه  جا  گستر  خدا  اطمینان  پیدا  نماید،  قضا  و  قدری‌ کـه  هیچ  چیزی  و  هیچ‌ کاری  صورت  نمی‌پذیرد  مگر  به  خواست  و  اقتضای  آن‌.

از  این  بیان  روشن  می‌گردد که  این  نصّ  قرآنی‌:

(وما کان لمؤمن ولا مؤمنة إذا قضى الله ورسوله أمرا أن یکون لهم الخیرة من أمرهم).

هیچ  مرد  و  زن  مؤمنی‌،  در  کاری  کـه  خدا  و  پـیغمبرش  داوری  کـرده  بــاشند  (‌و  آن  را  مـقرّر  نـموده  باشند)  اختیاری  از  خود  در  آن  ندارند  (‌و  ارادۀ  ایشان  باید  تابع  ارادۀ  خدا  و  رسول  باشد).

فراگیرتر  و  فراخ‌تر  و  فراتر  از  هر گونه  رخداد  ویـژه‌ای  است ‌که  دربارۀ  آن  نازل  شده  است‌.  این  نصّ  یک ‌کلّی  اساسی‌،  یا  یک  اساس‌ کلّی  را  در  برنامۀ  اسلام  مقرّر  می‌دارد.

*

آن ‌گاه  سخن  از  حادثۀ  ازدواج  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  زیـنب  دختر  جحش  به  میان  می‌آ‌ید،  و  احکام  و  رهنمودهائی  بیان  می‌شود که  بر  این  واقعه  پیشی ‌گرفته‌اند  و  یا  بعد  از  آن  به  میان  می‌آیند.

(وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِی أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَیْهِ أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَراً زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً (37) مَّا کَانَ عَلَى النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَّقْدُوراً (38) الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ وَکَفَى بِاللَّهِ حَسِیباً (39) مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ وَلَکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً) (40)

(‌یادآور  شو)  زمانی  را  که  به  کسی  (‌زید  بن  حارثه  نـام‌)  که  خداوند  (‌با  هدایت  دادن  وی  به  اسلام‌)  بدو  نعمت  داده  بود،  و  تو  نیز  (‌با  تربیت  کردن  و  آزاد  نـمودن  وی‌)  بـدو  لطف  کرده  بودی‌،  می‌گفتی‌:  همسرت  (‌زینب  بنت  جحش‌)  را  نگاهدار  و  از  خدا  بترس‌.  (‌ای  پیغمبر!)  تو  چیزی  را  در  دل  پنهان  می‌داشتی  که  خداوند  آن  را  آشکار  می‌سازد،  و  از  مردم  می‌ترسیدی‌،  در  حالی  که  خداوند  سزاوارتر  است  که  از  او  بترسی‌.  هنگامی  که  زید  نیاز  خود  را  بـدو  به  پایان  برد  (‌و  بر  اثـر  سنگدلی  و  ناسازگاری  زیـنب‌،  مـجبور  بـه  طـلاق  شـد  و  وی  را  رهـا  کـرد)  مـا  او  را  به  همسری  تو  درآوردیـم‌،  تا  مشکلی  بـرای  مـؤمنان  در  ازدواج  با  همسران  پسرخواندگان  خود  نباشد.  بدانگاه  که  نیاز  خود  را  بدانان  به  پایان  ببرند  (‌و  طلاقشان  دهند)‌.  فرمان  خدا  باید  انجام  بشود.  هیچ ‌گونه  گناه  و  تقصیری  بر  پیغمبر  نیست  در  انجام  چیزی  که  خدا  بر  او  واجب  و  لازم  کرده  باشد.  ایـن  سنّت  الهـی‌،  در  مورد  پیغمبران  (‌ملّتهای‌)  پیشین  نـیز  جـاری  بـوده  است  و  فرمان  خـدا  همواره  روی  حساب  و  بـرنامۀ  دقیقی  است  و  باید  بـه  مرحلۀ  اجراء  درآید.  (‌پیغمبران  پیشین‌،  یعنی  آن‌)  کسانی  کـــه  (‌بــرنامه‌ها  و)  رسـالتهای  خـدا  را  (‌بــه  مـردم‌)  می‌رساندند،  و  از  او  مـی‌ترسیدند  و  از  کسـی  جز  خدا  نمی‌ترسیدند،  و  همین  بس  که  خدا  حسابگر  (‌زحمات  و 

پاداش‌دهندۀ  اعمال  آنان‌)  باشد.  محمّد  پدر  (‌نسبی‌)  هیچ  یکی  از  مردان  شما  (‌نه  زید  و  نه  دیگری‌)  نبوده  (‌تا  ازدواج  با  زینب  برای  او  حرام  بـاشد)  و  بـلکه  فرستادۀ  خدا  و  آخرین  پیغمبران  است  (‌و  رابطۀ  او  با  شما  رابطۀ  نبوّت  و  رهبری  است‌)‌.  و  خدا  از  همه  چیز  آگاه  بوده  و  هست‌. 

در  سرآغاز  سوره  ابطال  رسم  فرزندخواندگی  ‌گذشت‌،  و  دستور  داده  شد  که  فرزندخواندگان  به  پدرانشان  نسبت  داده  شوند،  و  روابط  خانوادگی  بر اساس  سرشتی  خود  استوار  و  پایدار گردد:

(وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ذَلِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ (4) ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ وَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَکِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (5)

و  فرزندخواندگانتان  را  فرزندان  حقیقی  شما  نمی‌نماید.  این  سخنی  است  که  شما  بـه  زبـان  میگوئید  (‌چـرا  که  رابطۀ  پدری  و  فرزندی  یک  رابطۀ  طبیعی  است  و  با  الفاظ  و  قراردادها  و  شعارها  هرگز  حاصل  نمی‌شود)‌.  خداوند  حقّ  می‏‎گوید  و  به  راه  راست  راهنمائی  می‌کند.  آنان  را  به  نـام  پـدرانشـان  بـخوانید  که  ایـن  کار  در  پـیش  خدا  عـادلانه‌تر  بشـمار  است‌.  اگر  هـم  یـدران  ایشـان  را  نشناختید،  آنـان  برادران  دیـنی  و  یـاران  شما  هسـتند.  هر گاه  در  این  مورد  اشتباه  کردید  (‌و  مثلاً  بر  اثر  عـادت  گذشته،  یا  سبق  لسان‌،  به  لغزش  افتادید  و  به  خطا  رفتید)  گناهی  بر  شما  نیست‌.  ولی  آنچه  را  که  دلتان  می‌خواهد  (‌یعنی  از  روی  عمد  و  اختیار  میگوئید،  گناه  است  و  کیفر  دارد)‌.  به  هر  حال‌،  پیوسته  خدا  آمرزگار  و  مهربان  بوده  و  هست  (‌و  قلـم  عفو  بر  اشتباهات  و  لغزشها  مـی‌کشد  و  شما  را  می‌بخشد)‌. (‌احزاب/4و5) 

و لیکن  سیستم  فرزندخواندگی  دارای  اثرات  واقعی  در  زندگی  مردمان  عرب  بود.  باطل  گردانـدن  ایـن  اثـرات  واقعی  در  زندگی  جامعه‌،  به  سادگی  باطل‌ گرداندن  خود  رسم  فرزندخواندگی  نبود‌.  چه  آداب  و  رسوم  اجتماعی  تأثیرات  بسیار  ژرفی  در  دلها  و  درونها  دارند.  به  ناچار  باید  سوابق  عملی  متضادّی  در  میان  باشد.  این  سوابق  نیز  قطعاً  در  اوّل  با  ناخشنودی  و  نارضایت  رویـاروی  می‌گردد،  و  برای  بسیاری  از  مردمان  سخت  نـاگوار  و  ناپذیرفتنی  خواهد  بود.

قبلاً گفتیم‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  زینب  دختر  جحش  را  به  ازدواج  زید  پسر  حارثه  درآورد.  زینب  دختر خالۀ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌بود.  زید  هم  پسرخواندۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌بود،  و زید  پسر  محمّد  صدا  زده  می‌شد.  سـپس  به  پـدر  خودش  نسبت  داده  شد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   این ‌کار  را  بدان  جهت‌ کرد که  با  این  ازدواج  فواصل  موروث  طبقاتی  را  از  میان  بردارد  و  درهم  شکـند،  و  مـعنی  ایـن  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  را  پیاده  کند:

(إن أکرمکم عند الله أتقاکم).

بی‏گمان  گرامی‌ترین  شما  در  نـزد  خدا  مـتّقی‌ترین  شما  است‌.(حجرات/13)                                                          

هـمـین  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ خواست  ایـن  ارزش  جدید  اسلامی  را  با  انجام  یک‌ کار  عملی  و  واقعی  مقرّر  بدارد.  آن‌ گاه  خداوند  خواست  پیغمبرش  بعد  از  آن  -‌ همراه  با  زحمات  بارهای  سنگین  رسالت  - ‌زحمت  زدودن  و  نابود  کردن  اثرات  قانون  فرزندخواندگی  را  بکشد،  و  بدین  منظور  با  زن  مطلّقۀ  پسرخوانده‌اش  زیـد  پسـر  حارثه  ازدواج ‌کند،  و  این  عمل  را  به  جامعه  نشان  دهد،  عملی  که ‌کسی  نمی‌توانست  آن  را  به  جامعه  نشان  دهد،‌ گر چه  خود  رسم  فرزندخواندگی  باطل‌ گردیده  باشد.

خداوند  جهان  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  الهام  فرمود که  زیـد  زینب  را  طلاق  خواهد  داد،  و  او  با  زینب  ازدواج  خواهد  کرد،  به  خاطر  حکمتی ‌که  خدا  آن  را  مـقدّر  و  مقرّر  فرموده  است‌.  ارتباط  زید  و  زینب  نابسامان  و  پریشان  گردیده  بود،  و  به‌ گونه‌ای  درآمده  بود که  اشاره  داشت  به  این‌ که  میانۀ  ایشان  به  هـم  می‌خورد  و  زنـدگیشان  با  یکدیگر  زیاد  طول  نمی‌کشد.

زید  بارها  و  بارها  به  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ آمـد  و  در  خدمتش  به  شکوه  و  شکایت  از  نابسامانی  و  پریشانی  زندگانی  خود  با  زیـنب  پـرداخت‌،  و  اظهار  داشت ‌که  نمی‌تواند  با  زینب  زندگی  را  بسر  برد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  وجود  دلیری  و شجاعتی‌ که  در رویاروئی  با  قوم  خود  در  کار  عقیده  داشت  و  بدون  هر گو‌نه  تـزلزل  و  درنگ  و  ترس  و  هـراسی  مسائل  را  به‌ گـوششان  می‌رساند،  احساس  می‌کرد  آنچه ‌که  خدا  دربارۀ  زبنب  بدو  الهــام  داشته  است  بر  او  سنگینی  می‌کند  و  دشوار  و  نـاگوار  می‌آید.  متردّد  بود که  چگونه  این  رسم ‌کهنی  را  درهم  پیچد  و  درهم  شکند که  ریشۀ  بس  عمیقی  در  حیات  قومش  دارد.  چگو‌نه  مسأله  را  با  زیـد  در  مـیان  نـهد؟  زیدی ‌که  بارها  بدو گفته  است‌:

(أمسک علیک زوجک واتق الله).

هـمسرت  (‌زینب  دختر  جـحش‌)  را  نگاهدار  و  از  خدا  بترس‌.

چگو‌نه  با  زید  روبرو  شود  و قضیّه  را  بدو  بگو‌ید؟  زیدی  که  خدا  با  توفیق  دادنش  به  پذیرش  اسلام  و  با  نزدیکی  بخشیدنش  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  بهرۀ  او  ساختن  محبّت  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ به‌ گونه‌ای‌ که  زید  در  دل  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  از  همه ‌کس  بدون  استثناء  عزیزتر  بود،  زیدی ‌که  پیغمبر  خدا  با  آزاد کردن  و  پرورده  نمودن  و  دوست  داشتن  او  بدو  لطف ‌کرده  بود!  بدین  سبب  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  بیان  این‌ کار  بزرگ  به  مـردمان  درنگ  می‌کرد  و  جسارت  بیرون  رفتن  و  آن  را  رو  در  رو  به  مردمان‌ گفتن  را  به  خود  نمی‌داد،  همان‌ گونه‌ که  خداونـد  بزرگوار  فرموده است:

(وَتُخْفِی فِی نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدِیهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ).

تو  چیزی  را  در  دل  پنهان  می‌داشتی  که  خداونـد  آن  را  آشکار  می‌سازد،  و  از  مردم  می‌ترسیدی‌،  در  حـالی  کـه  خداوند  سزاوارتر  است  که  از  او  بترسی‌.

این  چیزی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ آن  را  در  دل  خود  پـنهان  کرده  است  و  می‌دانسته  است  کـه  خدا  آن  را  آشکار  می‌سازد،  همان  چیزی  بوده  است ‌که  خدا  بدو  الهـام  فرموده  است‌،  و  به  دلش  انداخته  است ‌که  همچون ‌کاری  را  خواهد کرد.  این‌ کار  با  دستور  صریح  خدا  نبوده  است‌،  والا  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  یک  لحظه  هم  در  آن  تردید  به  خود  راه  نمی‌داد  و  آن  را  به  تأخیر  نمی‌ا‌نداخت  و  نمی‌کوشید  آن  را  به  آینده  حواله  دارد.  قطعاً  اگر  دستور  صریح  بود  در  وقت  و  زمان  معیّن  خود  آن  را  آشکارا  می‌گفت  و  اعلان  آن  هر چه  در  پی  می‌داشت  برایش  مهمّ  نبود.  ولی  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  برابر  الهامی  قرار  داشت‌ که  آن  را  در  دل  خود  می‌یافت‌،  و  از  روبرو  شدن  با  پیام  خدا  به  انجام  عملی  آن  الهام  در  وقت  خود،  و  از  رو  در  رو گفتن  آن  به  مردمان  در  آن  زمان‌،  دلهره  داشت‌.  سرانجام  خدا  به  انجام  همچون  کاری  دسـتور  داد.  زیـد  هـمسر  خـود  را  سرانجام  طلاق  داد.  نـه  زیـد  و  نه  زیـنب  هیچ  کدام  نمی‌دانستند  بعدها  چه  خواهد  شد.  عرف  آن  زمان  زینب  را  مطلّقۀ  پسر  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  محسوب  می‌داشت‌،  و  زینب  را  برای  او  حلال  نمی‌دانست‌.  حتّی  بعد  از  ابطال  رسم  فرزندخواندگی  هم  آن  را  نادرست  می‌دید.  هنوز  هم  حلال  شدن  زنان  مطلّقۀ  پسرخواندگان  وحـی  نشـده  بود.  بلکه  حادثۀ  ازدواج  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  زینب  مدّتها  بعد،  این  قانون  را  مقرّر  داشت‌.  همچون  قانونی  با  دهشت  و  وحشت  و  ترس  و  هراس  روبرو گردید،  و کار  ناگهانی  و  بدون  سابقه‌ای  بشمار  آمد  و  زشت  و  پلشت  تلقّی  شد.  این  چیزی  است‌ که  همۀ  روایتهائی  را که  دربـارۀ  ایـن  حادثه  بیان  گردیده  است  بر  باد  می‌دهد،  روایتهائی‌ که  در  قدیم  و  جدید  دشمنان  اسلام  بدانـها  چنگ  زده‌انـد،  و  پیرامون  این  مسأله  افسانه‌ها  به  هم  بافته‌انـد  و  تـهمتها  روا  دیده‌اند!

کار  همان  گونه  است‌ که  خداوند  بزرگوار  فرموده  است‌: 

(فَلَمَّا قَضَى زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَراً زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً).

هنگامی  که  زید  نیاز  خود  را  بدو  به  پایان  برد  (‌و  بر  اثـر  سنگدلی  و  ناسازگاری  زینب،  مجبور  به  طلاق  شد  و  وی  را  رها  کرد)  ما  او  را  به  همسری  تو  درآوردیم‌،  تا  مشکلی  برای  مؤمنان  در  ازدواج  بـا  همسران  پسرخوانـدگان  خود  نباشد.  بدان‌گاه  که  نیاز  خود  را  بـدانـان  بـه  پـایان  ببرند  (‌و  طلاقشان  دهند)‌.

این  امر  مالیاتی  از  مالیاتهای  سنگین  رسـالت  بـود کـه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مجبور  به  پذیرش  و  پرداخت  آن‌ گردید،  و  دشواری  از  دشواریهائی  بود که  آن  را  بر  دوش  کشیدند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آن  را  رو  در  رو  به  جامعه‌ای  اعلان ‌کـرد  که  سخت  آن  را  زشت  می‌دانستند  و  ناجور  می‌شمردند.  این  قضیّه  آن  انـدازه  سـنگین  و  دشـوار  مـی‌نمود که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  اعلام  آن  به  جامعه  دچار  تردید گردیده  بود،  پیغمبری‌ که  در  این‌ که  یگانه‌پرستی  را  بدون  درنگ  و  تردید  بدان  جامعه  اعلام  داشـته  بود،  و  معبودها  و  انبازهایشان  را  ذمّ  و  نکو‌هش  کرده  بود،  و  پـدران  و  نیاکانشان  را  بر  خطا  و  اشتباه  شمرده  بود!

(وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً) (37)

فرمان  خدا  باید  انجام  بشود.

هیچ  چاره‌ای  از  اجراء  فرمان  یزدان‌،  و  هیچ  گریزی  از  پاسخ  بدان  در  میان  نیست‌ که  نیست‌.  باید  فرمان  خـدا  عملی  شود  و  تحقّق  پیدا کند،  راهی  بـرای  تخلّف  و  سرپیچی  و کناره‌گیری  از  آن  در  میان  نیست‌.

ازدواج  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   با  زینب  -  رضی ‌الله ‌عنها  -  وقتی  صورت‌ گرفت  که  عدّۀ  او  به  پایان  رسیده  بود.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌به  زید  پسر  حارثه  فرمود:

(اذهب فاذکرها علی ).

( برو  و  با  او  دربارۀ  «‌ازدواج  او  با»  من  صحبت  کن‌). 

زید  رفت‌.  وقتی  به  نزد  زینب  رسید که  او  خمیر  خود  را  می‌بیخت‌.  زید گفته  است‌:  وقتی ‌که  زینب  را  دیدم  بسیار  بزرگوار  به  نظرم  رسید،  تا  بدانجا که  نمی‌توانستم  بدو  بنگرم‌،  و  بدو  بگو‌یم‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  او  یاد کرده  است‌.  این  بود که  بدو  پشت  کردم  و  عقب  عقب  رفتم‌،  و  گفتم‌:  ای  زینب‌!  مژده  باد  تو  را!  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مرا  فرستاده  است  تا  درخواست  او  را  به  تو  بگویم.  زیـنب  گفت‌:  من‌ کاری  نخواهم‌ کرد  مگر  وقتی‌ که  با  پروردگار  بزرگوا‌ر  خود  مشورت‌ کنم  و  از  ا‌و  نظر  بخواهم‌!  آن‌ گاه  زینب  به  سجده ‌گاه  خود  رفت‌.  آیه‌هائی  از  قرآن  در  این  باره  نازل‌ گردید.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌بدون  اجازه  به  پیش  زینب  رفت.‌    ^[5]

بخاری  رحمة الله   از  انس  پسر  مالک  رضی الله عنه  آن  را  روایت ‌کرده  است  و گفته  است‌:  زینب  دختر  جحش  -  رضی ‌الله‌ عنها  -  بر  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم افتخار  می‌کرد  و  بـر  خود  می‌بالید  و  می‌گفت‌:  اهالی  خودتان  شـما  را  به  ازدواج  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درآورده  است‌،  در  صورتی ‌که  خـداوند  بزرگوار  بر بالای  هـفت  آسمان  مرا  به  ازدواج  او  درآورده  است‌!

قضیّه  سهل  و  ساده  به  پـیش  نـرفت‌.  سـراسر  جامعۀ  اسلامی  به  سبب  آن  با  برخورد  روبرو  شد.  زبـانهای  منافقان  باز گردید  و گـفتند:  مـحمّد  با  همسر  پسرش  ازدواج  نموده  است‌!

از  آنج اکه  این  قضیّه  مقرّر  داشتن  یک  قانون  جدید  بود،  قرآن  به  تایید  و  تأکید  آن  پرداخت‌،  و  شگفتی  و  شگرفی  را  از  آن  برداشت،  و  آن  را  به  ارکان  و  اصول  ساده  و  منطقی  تاریخی  خویش  گرداند:

(مَّا کَانَ عَلَى النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ ).

هیچ ‌گونه  گناه  و  تقصیری  بر  پـیغمبر  نیست  در  انجـام  چیزی  که  خدا  بر  او  واجب  و  لازم  کرده  باشد.

خدا  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  واجب  و  لازم ‌گرداند که  با  زینب  ازدواج‌ کـند،  و  رسـم  عرب  را  در  تـحریم  همسران  پسرخوانـدگان  باطل ‌گردانـد.  در  ایـن  صـورت  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  این  مسأله  هیچ ‌گونه ‌گناه  و  تـقصیری  نیست‌.  در  این  راستا  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  میان  پیغمبران  نوباوه  و  بدعتگذار  نیست‌.

(سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ ).

این  سنّت  الهی‌،  در  مورد  پیغمبران  (‌ملّتهای‌)  پیشین  نـیز  جاری  بوده  است‌.

این  قضیّه‌، ‌کاری  است‌ که  برابر  سنّت  خدا  انجام  پذیرفته  است‌،  سنّتی‌ که  دگرگون  نمی‌شود  و  به  حقائق  اشیاء  تعلّق  می‌بندد،  نه  به  جهان‌بینیها  و  آداب  و  رسوم  ساختگی ‌که  آن  را  مــی‌پایند  و  مصون  و  مـحفو‌ظ  مـی‌نمایند،  جهان‌بینیها  و  آداب  و  رسومی ‌که  بر  پایه  و  اساسی  بند  نیـستند  و  تکیه‌گاهی  از  حقائق  ندارند.

(وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَّقْدُوراً) (38)

و  فرمان  خدا  همواره  روی  حساب  و  برنامۀ  دقیقی  است  و  باید  به  مرحلۀ  اجراء  درآید.

فرمان  یزدان  هم  از  روی  حساب  است  و  هم  بی‏چون  و  چرا  باید  اجراء  شود.  هیچ  چیزی  و  هیچ‌ کسی  نمی‌تواند  از  آن  جلوگیری ‌کند  و  بر  سر  راه  آن  بایستد.  فرمان  یزدان  از  روی  حکمت  و  آگاهی  و  ارزیابی  مقرّر  و  مقدّر  گردیده  است‌.  در  آن  منظور  شده  است‌ که  خدا  چه  هدفی  د‌ر  آن  دارد.  خدا  ضرورت  و  مقدار  و  اندازه  و  زمان  و  مکان  آن  هدف  را  می‌داند.  ایزد  سبحان  به  پیغمبر  خود  دستور  فرموده  است ‌که  آن  رسم  را  باطل ‌گرداند  و  عملاً  اثرات  آن  را  بزداید  و  محو  نـماید،  و  شـخص  خودش  سابقه  واقعی  این  قـانون  یـزدان  را  پـدیدار  و  نـمودار  گرداند.  چاره‌ای  هم  جز  اجراء  فرمان  یزدان  ندارد.  این  سنّت  خدا  در  میان  پیغمبرانی  هم  بوده  است‌ که  قبلاً  بوده‌اند  و  به  ترک  دنیا گفته‌اند:

(الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ).

(‌پیغمبران  پیشین‌،  یـعنی  آن‌)  کسـانی  که  (‌برنامه‌ها  و)  رســالتهای  خـدا  را  (‌بــه  مـردم‌)  مـی‌رساندند،  و  از  او  می‌ترسیدند  و  از  کسی  جز  خدا  نمی‌ترسیدند.

برای  مردمان  حسابی  باز  نمی‌کردند  و  بدیشان  اهمّیّت  نمی‌دادند  در کاری  از کارهائی  که  به  رسـالت  مربوط  می‌گردید  و  خدا  آنان  را  بدان  مکلّف  می‌فرمود.  از کسی  جز  خدائی  نمی‌ترسیدند که  آنان  را  برای  تبلیغ  و  عمل  و  اجراء  فرمان  فرستاده  بود.

(وَکَفَى بِاللَّهِ حَسِیباً) (39)

و  همین  بس  که  خدا  حسابگر  (‌زحمات  و  پـاداش‌دهندۀ  اعمال  آنان‌)  باشد.

تنها  خدا  است‌ که  به  حساب  پیغمبران  می‌رسد،  و  مردمان  را  نسزد که  از  ایشان  حساب  بگیرد.

(مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ ).

محمّد  پدر  (‌نسبی‌)  هیچ  یکی  از  مردان  شما  (‌نه  زید  و  نه  دیگری‌)  نبوده  (‌تا  ازدواج  با  زینب  برای  او  حرام  باشد)‌.  لذا  زیـنب  همـسر  پسـرش  نیست،  و  زیـد  پسر  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نمی‏باشد.  بلکه  زید  پسر  حارثه  است‌.  در  این  صورت  هیچ‌ گونه‌ گناه  و  تقصیری  بر  پیغـمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   نیست‌،  وقتی‌ که  با  چشم  حقیقی  واقـع‌بین  بدان  مسأله  نگاه  شود.  پیوند  مو‌جود  در  میان  محمّد  صلّی الله علیه واله وسلّم و  در  میان  جملگی  مسلمانان  - ‌از جمله  زید  پسر حارثه ‌-  پیوند  پیغمبر  با  قوم  خود  است‌،  و  او  پدر کسی  از  آنان  نمی‌باشد:

(وَلَکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ ).

و  بلکه  فرستادۀ  خدا  و  آخرین  پیغمبران  است  (‌و  رابـطۀ  او  با  شما  رابطۀ  نبوّت  و  رهبری  است‌).

بدین  خاطر  او  است ‌که  واپسین  مقرّرات  را  وضع  می‌کند  تا  انسانها  برابر  آنها  راه  بروند،  و  مطابق  با  واپسـین  رسالت  آسمان  برای  زمینیان  زندگی‌ کنند،  رسالتی ‌که  تبدیل  و  تغییری  بعد  از  این  در  آن  روی  نمی‌دهد. 

(وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً) (40)

و  خدا  از  همه  چیز  آگاه  بوده  و  هست‌.

خدا  ا‌ست‌ که  می‌داند  چه  چیز  برای  این  مردمان  شایسته  و  بایسته  است‌،  و  چه  چیز  ایشان  را  اصلاح  و  رو  به  راه  می‌کند.  خدا  است ‌که  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  واجب  و  لازم  گردانیده  است  آنچه  را که  بر  او  واجب  و  لازم‌ گردانیده  است‌،  و  برای  او  برگزیده  است  و  انتخاب‌ کرده  است  آنچه  را که  برای  او  برگزیده  است  و  انتخاب ‌کرده  است  ...  ایــــن  کــار  بـدان  خـاطر  است  که هـمسران  پسرخواندگانشان  برای  ایشان  حلال‌ گـردد)  زمـانی  که  پسرخواگان  نیازشان  را  ا‌ز  ا‌یشان  برآوردند،  و  نیازشان  بدیشان  پایان  پذیرفت  و  آنان  را  طلاق  دادند  ... خداوند  این  قانون  را  مقرّر  داشته  است  از  روی  علم  و  اطّلاعی ‌که  به  همه  چیز  دارد،  و  می دانـد  کـدام  یک  از  قوانین  و  مقرّرات  و  تعلیمات‌،  بهتر  و  سازگارتر  است‌،  و  با  مرحمت  او  در  حقّ  مؤمنان  می‌خواند،  و  با گزینش  او  برای  ایشان  موافقت  دارد.

*

آن ‌گاه  روند  قرآنی‌ در پیوند  دادن  دلهـا  بدین  معنی  واپسین‌،  و  در  واصل  گرداندن  ایشان  به  یزدان‌،  یزدانی  که  بر  پیغمبر  خود  صلّی الله علیه وآله وسلّم   واجب  و  لازم ‌گردانـیده  است  آنچه  را که  بر  او  واجب  و  لازم‌ گردانیده  است‌،  و  برای  امّت  مسلمان  برگزیده  است  و  انتخاب ‌کرده  است  آنچه  را که  برگزیده  است  و  انـتخاب‌ کـرده  است‌،  به  پـیش  مـی‌رود.  خــدا  برای  امّت  مسـلمان  خیر  و  خوبی  می‌خواهد،  و  دوست  می‌دارد  ایشـان  را  از  تـاریکها  بیرون  بیاورد  و  به  سوی  نور رهنمود گر‌دانـد  و  به  نورشان  برساند:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً (41) وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلاً (42) هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً (43)‏ تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً) (44)

ای  مـؤمنان‌!  بسـیار  خدای  را  یـاد  کنید  (‌و  هرگز  او  را  فراموش  ننمائید)‌.  و  بـامدادان  و  شامگاهان  (‌و  در  همه  وقت  و  آن‌)  به  تسبیح  و  تـقدیس  او  بـپردازیـد.  او  کسـی  است  که  به  شما  عنایت  و  مرحمت  می‌کند،  و  فرشتگانش  برای  شما  تقاضای  بـخشش  و  آمـررش  مـی‌نمایند،  تا  یزدان  (‌جهان  در  پرتو  الطاف  خود  و  دعـای  فرشتگان‌)  شما  را  از  تاریکیهای  (‌کفر  و  ضلالت‌)  بیرون  آورده  و  به  نور  (‌ایمان  و  هدایت‌)  برساند.  چرا  که  او  پیوسته  نسبت  به  مؤمنان  مهربان  بـوده  است‌.  درودشـان  (‌از  جـانب  یزدان‌)  در  روزی  که  او  را  ملاقات  و  دیدار  می‌کنند،  امن  و  امانتان  باد  است‌،  و  خدا  برای  آنان  پاداش  گرانبها  و  ارزشمندی  را  فراهم  ساخته  است‌.

ذکر  خدا،  اتّصال  و  پیوند  دل  است  با  خدا،  و  پیوسته  خدا  را  در  نظر  داشتن  و  حاضر  و  ناظر  دیدن  است‌.  ذکر  خدا  تنها  زبان  جنبانیدن  نیست‌.  خواندن  نماز  ذکر  و  یاد  خدا  است‌.  بلکه  روایتهائی  نقل  شده  است  نزدیک  است  ذکر  را  به  نماز  اختصاص  دهند  و  بس‌:

ابوداوود  و  نسائی  و  ابن  ماجه‌،  از  قول  اعمش‌،  و  او  از  اغر  ابومسلم،  و  او  هم  از  ابوسعید  خدری  و  از  ابوهریره  روایت  کرده‌اند که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌:

(إذا أیقظ الرجل امرأته من اللیل فصلیا رکعتین , کانا تلک اللیلة من الذاکرین الله کثیرا والذاکرات). 

هر  وقت  مرد  هـمسر  خود  را  در  شب  بیدار  کـند،  و  دو  رکعت  نماز  بخوانند،  آن  شب  آنان  جزو  مردان  و  زنانی  بشمار  می‌آیند  که  خدای  را  بسیار  ذکر  می‌کنند،

هر چند که  ذکر  خدا  تنها  به  نـماز  اختصاص  ندارد  و  فراگیرتر  از  آن  است‌.  ذکر  خدا  شامل  هـمۀ  شکلها  و  شیوه‌هائی  می‌گردد که  بنده  در  آنها  به  ذکر  پـروردگار  خود  بپردازد،  و  دل  خود  را  به  خدا  ارتباط  و  پیوند  دهد.  چه  این  ذکر  را  با  زبان  آشکار گردانـد،  و  چه  آشکار  نگرداند.  مقصود  و  مراد  از  ذکر  خدا  ارتباط  و  پـیوندی  است‌ که  محرّک  و  الهـام‌بخش  باشد  به  هر  شکل  و  صورتی ‌که  انجام  پذیرد.

قطعاً  دل‌،  بی‏خبر  یا  غافل  و  یا  سرگشته  خواهد  بود  تـا  وقتی ‌که  با  خدا  ارتباط  پیدا  می‌کند  و  او  را  یاد  می‌نماید  و  به  ذکرش  درمی‌آید  و  بدو  آنتن  و  الفت  می‌گیرد.  هر  وقت‌ کار  دل  بدینجا  کشید  لبریز  از  یاد  خدا  می‌گردد  و  جدّی  می‌شود  و  وقار  پیدا  می‌کند  و  برجای  مـی‌ماند  و  راه  خود  را  می‌شناسد،  و  با  برنامه‌اش  آشنا  می‌گردد‌،  و  می‌داند  از کجا  به‌ کجا  برود  و گامهایش  را  بدان  سـو  بردارد.

بدین  خاطر  است‌ که  قرآن  بسی  به  ذکـر  خـدا  تشـویق  می‌کند،  و  سنّت  نبوی  بسیار  به  ترغیب  آن  می‌پردازد.  قرآن  مجید  میان  ذکر  خدا  و  میان  اوقات  و  احوالی ‌که  انسان  خواهد  داشت  ارتباط  برقرار  می‌سازد‌،  تا  اوقات  و  احوال  انسان  را  به  یاد  ذکر  خدا  بـیندازنـد  و  آن  را  تداعی ‌کنند،  و  انسان  را  بیدار  و  هوشیار گردانند  که  بپا  هم  اینک  اوقات  و  احوال  ذکر  خدا  و  ارتباط‌ گرفتن  با  او  است‌.  تا  بدین  وسیله  دل  غافل  و  بی‏خبر  نشود  و  یزدان  منّان  را  فراموش  نکند:

(وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلاً) (42)

و  بامدادان  و  شامگاهان  (‌و  در همه  وقت  و  آن‌)  به  تسبیح  و  تقدیس  او  بپردازید.

مخصوصاً  در  بامدادان  و  شامگاهان  چیزی  است‌ که  دلها  را  برای  پیوند  و تماس  با  خدا  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد،  خـدائی‌ که  احوال  و  اوضاع  را  دگرگون  می‌سازد،  و  سایه‌ها  را  تبدیل  و  تغییر  می‌دهد.  آن  خدائی  که  باقی  است  و  تغییر  و  تبدیل  پیدا  نمی‌کند،  و  از  میان  نمی‌رود  و  زوال  نمی‌پذیرد،  ولی  هر  چیزی  جز  او  تغییر  و  تبدیل  پیدا  می‌کند  و  فنا  و  نیستی  می‌پذیرد.

در کنار  فرمان  به  ذکر  خدا  و  تسبیح  و  تقدیس  او،  دلها  به  یاد  رحمت  و  رعایت  و  عنایت  او  انداخته  می‌شود،  و  گوشزد  می‌گردد  خدا  به  آفریدگان  خود  توجّه  دارد  و  برایشان  ارادۀ  خیر  و  خوبی  می‌نماید.  خدا  بی‏نیاز  از  بندگان  است‌،  ولی  بندگان  فقیرند  و  به  رعایت  و  عنایت  او  نیاز  دارند  و گدایان  درگاه  فضل  و  لطف  وی  هستند:

(هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً) (43)‏

او  کسی  است  که  به  شما  عنایت  و  مـرحمت  مـی‌کند،  و  فرشتگانش  بـرای  شـما تـقاضای  بـخشش  و  آمرزش  می‌نمایند،  تا  یزدان  (‌جهان  در  پرتو  الطاف  خود  و  دعای  فرشتگان‌)  شما  را  از  تاریکیهای  (‌کفر  و  ضلالت‌)  بیرون  آورد  و  به  نـور  (‌ایـمان  و  هـدایت‌)  برساند.  چرا  که  او  پیوسته  نسبت  به  مؤمنان  مهربان  بوده  است‌.

خداوند  چه  بزرگوار  است‌!  چه  نعمتهای  بزرگی‌ که  بـه  بندگان  خود  عطاء  می‌فرماید!  چه  لطفهای  سـترگ ‌که  شامل  ایشان  می‌گرداند!  فضل  پیاپی  و  مضاعف  خدای  را که  تواند  شمار کرد؟  یا  شکر  یکی  از  هزار کرد؟  خدای  بزرگ  جهان  این  بندگان  ضعیف  و  نیازمند  و  فناپذیر  را  یاد  می‌کند!  آن‌ کسانی  را  یاد  می‌کند که  هـیچ  تاب  و  توانی  از  خود  نـدارنـد،  و  باقی  و  برقرار  نمی‌مانند.  خداوند  ذوالجلال  ایشان  را  یاد  می‌کند  و  بدیشان  عنایت  و  توجّه  می‌فرماید،  و  مغفرت  و  بخشش  خود  را  نصیب  ایشان  می‌نماید،  و  فرشتگانش  برایشان  طلب  آمرزش  می‌کنند.  خداوند  بزرگوار  آنان  را  در  جهان  بالا  و  در  میان  فرشتگان  والا  یاد  می‌کند،  و  سراسر  هستی  همآوا  و  همنوا  یادشان  می‌نماید،  همان‌ گونه ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌:

(یقول الله تعالى من ذکرنی فی نفسه ذکرته فی نفسی , ومن ذکرنی فی ملأ ذکرته فی ملأ خیر منه ).^[6]

خداوند  بزرگوار  می‌فرماید:  کسی  که  مرا  در  پیش  خود  یاد  کند،  او  را  در  پیش  خود  یاد  می‌کنم‌،  و  کسی  که  مرا  در  میان  جمعی  یاد  کند،  او  را  در  میان  جمعی  یاد  می‌کنـم  که  بهتر  از  آن  جمع  هستند.

واقعاً  چه  عظمتی  است‌؟‌!  عظمتی  است ‌که  عقل  و  شعور  نمی‌تواند  آن  را  به  تصوّر  درآورد! خدا  می‌داند که  این  زمین  و کسان  و  چیزهائی ‌که  بر  روی  این  هسـتند،  ذرّۀ  کوچکی  و  ناچیزی  بیش  نیستند،  وقتی ‌که  با افلاک  بزرگ  جهان  مقایسه  می‌گردند.  افلاک  و  چیزها  و کسانی ‌که  در  آنها  هستند،  متعلّق  به  خدایند،  خدائی‌ که  خطاب  به  جهان  هستی  فرمود:  بشو:  فوراً  شد.

(هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ).

او  کسی  است  که  به  شما  عنایت  و  مـرحمت  می‏‎کند،  و  فرشتگانش  بـرای  شـما  تـقاضای  بـخشش  و  آمـرزش  می‌نمایند،  تا  یزدان  (‌جهان  در  پرتو  الطاف  خود  و  دعای  فرشتگان‌)  شما  را  از  تاریکیهای  (‌کفر  و  ضلالت‌)  بیرون  آورد  و  به  نور  (‌ایمان  و  هدایت‌)  برساند.

نور  خدا،  نور  یگانه  و  متّصل  و  فراگیر  است‌.  جز  نور  خدا  تاریکیهائی  است  که  چندگانه  و گوناگون  می‌گردد.  مردمان  وقتی ‌که  از  نور  خدا  بیرون  بروند،  در  تاریکی  و  ظلمتی  از تاریکیها  و  ظلمتها  می‌افتند  و  زندگی  می‌کنند،  یا  به  همۀ  تاریکیها  یکجا گرفتار  می‌آیند.  از  این  تاریکی  یا  از  تاریکیها  ایشان  را  جز  نور  خدا  رهائی  نمی‏‎بخشد،  نـوری  که  در  دلهـایشان  می‌تابد  و  می‌درخشـد  و  جانهایشان  را  فرا  می‌گیرد،  و  آنان  را  به  سوی  فطرتشان  هدایت  و  رهنمود  می‌نماید.  فطرتشان ‌که  همان  فطرت  جهان  هستی  است‌.  مرحمت  خدا  در  حقّ  مؤمنان  و  درود  فرشتگان  و  دعایشان  بری  ایشان  است‌ که  آنـان  را  از  تاریکیها  بیرون  مـی‌آورد  و  به  سوی  نور  رهنمود  می‌گرداند  و  بدان  می‌رساند،  وقتی ‏که  دریچۀ  دلهایشان  برای  ایمان  باز  می‌شود:

(وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً) (43)‏

او  پیوسته  نسبت  به  مؤمنان  مهربان  بوده  است‌.

این‌ کار  و  بار  ایشان  در  دنیا،  یعنی  در  سرای  کار  است‌.  و  امّا کار  و  بارشان  در  آخرت‌،  یعنی  در  سرای  سزا  و  جزا،  لطف  و فضل  خدا  به  ترک  ایشان  نمی‌گوید، ‌و  مرحمت  و  رحمت  ا‌و  آنان  را  رها  نمی‌کند.  در  آنجا  پیوسته  بزرگوار  و  شادان  و  خندان  و  دارای  پاداش  فراوان  جاویدانند: 

(تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً کَرِیماً ).

درودشان  (‌از  جانب  یزدان‌)  در  روزی  که  او  را  ملاقات  و  دیدار  می‏‎کنند،  امن  و  امانتان  باد  است‌،  و  خدا  برای  آنان  پاداش  گرانبها  و  ارزشمندی  را  فراهم  ساخته  است‌.

از  هر گونه  ترس  و  هراسی  در  امـن  و  امـانند،  و  از  هر  رنجی  بدورند،  و  درد  و  رنجی  بدیشان  دست  نمی‌دهد  ...  درود  را  از  جانب  خدا  دریافت  می‌دارند.  درود  خدا  را  فرشتگان  بدیشان  می‌رسانند.  فرشتگان  از  هر  دری  به  پیش  ایشان  مـی‌آیند  و  سلامشان  می‌نمایند،  و  درود  والای  خدا  را  بدیشان  می‌رسانند.  اینها گذشته  از  پاداش  ارزشمندی  است  که  یزدان  برایشان  آماده  کرده  است  و  تهیّه  دیده  است  .  .  .  به  به  چه  بزرگداشت  و  تکریمی  است‌!

این  پروردگار  آنـان  است‌ که  برایشان  قانونگذاری  می کند،  و  هر گونه  قوانین  و  مقرّراتـی  را کـه  بخواهد  برایشان  برمی‌گزیند.  چه  کسی  است  که  این‌ گزینش  را  نپسندد؟‌!

*

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است ‌که‌ گزینش  خدا  برای  ایشـان  را  بدیشان  می‌رساند،  و  با  سنّت  عملی  خود  آنچه  را که  خدا  برایشان  گزیده  است  و  برای  بندگان  مقرّر  داشته  است‌،  پیاده  می‌کند  و  تحقّق  می‏بخشد.  آن‌ گـاه  رونـد  قرآنـی  نگاهی  به  وظیفۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  بزرگواری  او  در  حقّ  مؤمنان  در  این  جایگاه‌ می‌اندازد:

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً (45) وَدَاعِیاً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجاً مُّنِیراً (46) وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُم مِّنَ اللَّهِ فَضْلاً کَبِیراً (47) وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (48)

ای  پیغمبر!  مـا  تـو  را  بـه  عنوان  گواه  و  مژده‌رسان  و  بیم‌دهنده  فرستادیم‌،  و  به  عنوان  دعوت‌کنندۀ  به  سـوی  خدا  طبق  فرمان  الله‌،  و  به  عنوان  چراغ  تابان‌.  (‌ای  پیغمبر!)  به  مؤمنان  مژده  بـده  که  ایشـان  از  سـوی  خدا  نـعمت  فراوانی  (‌و  برتری  عظیمی‌،  در  دنیا  و  آخرت‌)  دارند.  و  از  کافران  و  منافقان  فرمانبرداری  مکن‌،  و  اعتنائی  به  اذیّت  و  آزارشان  نداشته  باش‌،  و  بر  خدا  تکیه  کن‌،  و  همین  بس  که  خدا  حامی  و  مدافع  باشد.

وظیفۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  مـیان  مـردمان  ایـن  است ‌که  «‌شاهد»  و  گواه  بر  ایشان  باشد.  باید  مردمان  کارهائی  بکنند که  شاهد  و گواه  بودن  را  زیبا  و  نـیکو‌ گر‌دانـند،  شاهد  و گوا‌ه  بودنی‌ که  دروغ  نمی‌گوید  و  ظلم  نمی‌کند،  و  تغییر  و  تبدیل  نمی‌دهد.  وظیفۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله سلّم  در  میان  مردمان  همچنین  این  است  کـه  «‌مـبشّر»  و  مـژده‌رسان  بدیشان  باشد.  بدانان  مژدۀ  مرحمت  و  مغفرت  و  فضل  و  لطف  و  تکریم  و  بزرگداشتی  بدهد که  منتظر  نیکو‌کاران  است‌.  همچنین  «‌نذیر»  و  بیم‌دهندۀ ‌کسانی  باشد که  غافل  از  عذابی  و  عقابی  هستند که  در  انتظار  بدکاران  است‌.  تا  بی‌خبر گرفتار  نگردند،  و  جز  پس  از  بیم  دادن‌،  عذاب  داده  نشوند.  از  جمله  وظائف  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  این  است ‌که  «‌داعی  الَی  الله‌»  و  فراخوان  به  سوی  خدا  باشد.  آنان  را  به  سوی  خدا  دعوت ‌کند،  نه  به  سوی  دنیا،  و  نه  به  سوی  مجد  و  عظمتی‌،  و نه  به  سوی  عزّت  و  بزرگواری  نژادی‌،  و  نه  به  سوی  نژادگرائی  جاهلی‌،  و نه  به  سوی  غنیمت‌،  و  نه  به  سوی  شاهی  و  قدرت  یا  جاهی  و  مقامی‌.  بلکه  به  سوی  خدا  دعوت‌ کند،  و  راه  یگانه‌ای  را  بسپرد که  به  خدا  منتهی  شود.  وظیفۀ  او  همچنین  ایـن  است ‌که  با  ‌«‌اذن‌»  و  اجازۀ  خدا  به‌ کار  بپردازد  و  برابر  قانون  او  عمل  کــند.  پس  او  بـدعت‌گذار  نـیست‌،  و  از  خود  چیزی  نمی‌گوید،  و  به  دلخواه‌ کاری  نمی‌کند.  بلکه  اجازۀ  خدا  و  فرمان  او  در  میان  است‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  اجازه  و  فرمان  خدا  تجاوز  و  تخطّی  نمی‌کند.  وظیفۀ  دیگر  او  این  است  که  «‌سراج  منیر»  و  چراغ  روشـن  باشد  و  تاریکیها  را  بزداید،  و  شبهه‌ها  را  برطرف  نـماید،  و  راه  را  روشن  گرداند،  و  نور  آرام  راهنمائی  باشد  بسان  چراغ  روشن  و  درخشان  در  دل  تاریکیها.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌و  نوری ‌که  با  خود  به  ارمغان  آورده  بود  هم  این  چنین  بود که ‌گذشت‌.  او  جهان‌بینی  روشن  و  آشکار  و  درخشانی  را  برای  این  هستی  به  ارمغان  آورد.  جهان‌بینی  روشن  و  آشکار  و  درخشانی ‌که  با  رابطۀ  هستی  با  آفریدگار  را  روشن  می‌گرداند،  و  مکان  انسان  را  در  این  هستی  و  با  آفریدگار  هستی  تعیین  می‌کند،  و  ارزشها  و  معیارهائی  را  مشخّص  می‌نماید که  سراسـر  هستی  بر  آنها  استوار  و  پایدار  می‌گردد،  و  وجود  انسان  نیز  در  هستی  بر  آنـها  استقرار  می‌پذیرد  و  مـاندگار  می‌شود،  و  سرآغاز  و  سرانجام‌،  و  هدف  و  مقصود،  و  راه  و  وسیله  را  با گفتار  فیصله‌بخش  و  داورانـه‌ای  معیّن  می‌دارد که  هیچ‌ گونه  شبهه  و  پیچیدگی  در  آن  نمی‌ماند.  با  اسلوب  و  روشی  آن‌ گفتار  را  بیان  می‌نماید که  فطرت  را  مستقیم  و  بدون  واسطه  مخاطب  قرار  مـی‌دهد،  و  از  نزدیک‌ترین  راه هـا  و گشـادترین  درهـا  و  ژرف‌تـرین  جاده‌ها  و  مسیرها  به  سوی  فطرت  می‌رود  و  بدان  نفوذ  می‌کند.

روند  سوره  در  وقت  بیان  وظیفۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ مسألۀ  مژده  دادن  به  مؤمنان  را  تکرار  می‌کند  و  تفصیل  می‌دهد. 

(وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُم مِّنَ اللَّهِ فَضْلاً کَبِیراً) (47)

(‌ای  پیغمبر!)  به  مؤمنان  مژده  بده  که  ایشان  از  سوی  خدا  نعمت  فراوانـی  (‌و  بـرتری  عظیمی‌،  در  دنـیاو  آخرت‌)  دارند.

این  وقتی  است ‌که  مسألۀ  مژده  دادن  را  در  این  فرموده  چکیده‌وار گفته  است‌:

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً) (45)

ای  پیغمبر!  مـا  تـو  را  بـه  عنوان  گواه  و  مـژده‌رسان  و  بیم‌دهنده  فرستادیم‌.

این  هم  افزایش  فضل  و  لطف  یزدان  بر  مـؤمنان  است‌،  مؤمنانی‌ که  بر  دستهای  ایـن  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برایشان  قوانین  و  مقرّرات  وضع  می‌کند،  قوانین  و  مقرّراتی‌ که  ایشان  را  سرانجام  به  شادی  و  شادمانی  و  نعمت  بزرگ  و  فضل  سترگ  می‌رساند.

این  خطاب  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌دستور  می‌دهد که  از کافران  و  منافقان  اطاعت  نکند،  و  به  اذیّت  و  آزارشان  به  خود  و  به  مؤمنان  اهمّیّت  ندهد،  و  تنها  بر  خدا  توکّل  نـماید،  و  خدا  ضامن  یاری  و کمک  و  پیروز گرداندن  او  است‌: 

(وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (48)

و  از  کافران  و  منافقان  فرمانبرداری  مکن‌،  و  اعتنائی  بـه  اذیّت  و  آزارشان  نداشته  بــاش‌،  و  بـر  خـدا  تکیه  کن‌،  و  همین  بس  که  خدا  حامی  و  مدافع  باشد.

این  همان  خطابی  است‌ که  در  سرآغاز  سوره  آمده  بود،  پیش  از  آن‌ که  به  موضوعات  قوانـین  و  مقرّرات  و  رهنمودها  و  رهنمونها،  و  به  سر  و  سامان  بخشیدن  و  نظم  و  نظام  نوین  اجتماعی  پرداخته  شود.  تـنها  چـیزی‌ کـه  افزون  بر  آن  است  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ رهنمود  می‌گردد  به  این  که  به  اذیّت  و  آزار کـافران  و  مـنافقان  تـوجّه  نکـند  و  اهمّیّت  ندهد،  و  با  اطاعت  از  ایشان  در  چیزی  یا  تکـیه  کردن  بر  آنان  در  چیزی  خویشتن  را  از  اذیّت  و  آزارشان  به  دور  ندارد.  چه  تنها  خدا  حافظ  و  مدافع  است‌.

(وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) .

و  همین  بس  که  خدا  حامی  و  مدافع  باشد.

*

بدین  منوال  دیباچه  و  پیرو  واقعۀ  زینب  و  زید،  و  حلال  کردن  همسران  پسرخواندگان‌،  به  درازا  می‌کشد،  و  بسی  سخن  می‌رود  از  مثال  واقعی  و  عملی‌ای‌ که  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  وادار  بدان  می‌گردد،  مثالی ‌که  بیانگر  سختی  و  دشواری  این  قضیّه  است‌،  و  می‌رساند که  دلهـا  در  همچون‌ کاری  نیاز  دارند  به  این‌ که  خدا  آنها  را  برجای  بدارد  و  در  پرتو کلام  الهی  دلها  از  جای  نشوند  و  پریشان  نگردند.  در  این  مواقع  است  که  نیاز  شدیدی  است  به  این‌ که  دلها  با  خدا  پیوند  و  تماس  داشته  باشند،  و  بدانند  و  متوجّه  باشند که  در  رهنمود  و  رهنمون  خدا  رحمت  و  رعایت  و  حفاظت  و  عنایت  است‌.  اگـر  دلها  چنین‌ کنند  و  چنین  شوند  مشکلات  و  دشواریـها  را  بـا  رضایت  و  رغبت  می‌پذیرند،  و  تسـلیم  فـرمان  یـزدان  می‌گردند،  و  رهنمودها  و  رهنمونها  را  بر  دیـدۀ  مـنّت  می‌نهند. 

---

^[1] واژۀ‌ «‌موالی‌»‌ که دالّ بر طبقۀ بردگان و بندگان آزاد شده است‌، دارای معانی دیگری نیز  می‌باشد. مثلاً به مـعنی هـمپیمانان قـبیله‌ای بـا  قـبیلۀ دیگری نیز به ‌کار می‌رفته است‌،  همپیمانانی‌ کـه در پرداخت دیـه‌ها و قصاصها و تعویض اسیران همدیگر را یاری می‌دادند و کمک  می‌کردند. 

^[2] خدا بهتر می‌داند، باید این ‌کار بعد از آن بوده باشد که زیـنب را طلاق داده است‌.

^[3] جلیبیب از زمرۀ موالی‌، یعنی بردگان و بندگان آزاد شده بود.

^[4]  نگــا: تـفسیر قـاسمی‌، جـلد  هشتم‌، جــزء بـیست ‌و دوم‌، صـفحۀ 262 (‌مترجم‌)

^[5] امام احمد آن را روایت ‌کرده است‌. مسلم و نسائی آن را به شیوه‌های مختلف از قول سلیمان  پسر مغیره استخراج و نقل نموده‌اند. 

^[6] بخاری ‌آن را استخراج‌ کرده است. 

تفسیر سوره‌ی احزاب آیه‌ی 73-63

سوره‌ی احزاب آیه‌ی 73-63

(یَسْأَلُکَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیباً (63) إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً (64) خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً لَّا یَجِدُونَ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً (65) یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا (66) وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا (67) رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً (68) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَکَانَ عِندَ اللَّهِ وَجِیهاً (69) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً (70) یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمَالَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَمَن یُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِیماً (71) إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً (72) لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ وَیَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (73)

در  این  واپسین  درس  سوره،  از  پرسش  مردمان  دربارۀ  قیامت‌،  و  با  عجله  فرارسیدن  آن  را  درخواست‌ کردن‌،  و  شکّ  و  تردید  مردمان  دربارۀ  قیامت‌،  سـخن  می‌رود.  پاسخ  این  پرسش  آنان  به  خدا  واگذار  می‌شود.  ایشان  از  نزدیک  بودن  قیامت  ترسانده  می‌شوند،  و  بدیشان  گوشزد  می‌گردد که  چه  بسا  قیامت  ناگهانی  دررسد  و  ایشان  را  تند  دربرگیرد.  سپس  روند  قرآنی  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  را  نشان  می‌دهد،  صحنه‌ای که‌ کسانی  را  خوشحال  نمی‌سازد که  فرارسیدن  هر چه  زودتر  قیامت  را  د‌رخواست  می‌کنند.  این  صحنه  نشـان  می‌دهد که  روزی  چهره‌های  ایشان  در  آتش  غلت  می‌خورد.  در  آن  روز  پشیمان  می‌شوند کـه  چرا  از  خدا  و  پیغمبرش  اطاعت  نکرده‌اند.  در  آن  روز  همچنین  برای  سروران  و  بزرگان  خود  عذاب  دو  چندان  را  درخواست  می‌کنند.  این  صحنۀ  دردآوری  ا‌ست‌ که  هیچ  شخص  شتابگری  در  روز  فرا  رسیدن  آن  شتاب  نمی‌ورزد  .  .  .  آن ‌گاه  روند  قرآنی  ایشان  را  از  این  صحنۀ  اخروی  برمی‌گرداند  و  بار  دیگر  متوجّه  این  زمین  می‌گرداند‌.  آن  وقت  برمی‏گردد  تـا  کسانی  را  برحذر  دارد  که  ایمان  آورده‌انـد.  از  ایـن  برحذرشان  دارد که  همچون  قوم  موسی  نباشند،  قومی  که  موسی  را  اذیّت  و  آزار  رساندند  و  او  را  متّهم ‌کردند،  و  خدا  او  را  از  اتّهام  چیزی  تبرئه  فرمود که  دربارۀ  او  می‌گفتند.  به  نظر  می‌آید  این  پاسخی  بوده  ا‌ست  به کاری  که  روی  داده  است‌. گمان  می‌رود  این‌ کاری ‌که  روی  داده  است  سخن  برخیها  دربارۀ  ازدواج  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله سلّم  با  زینب  بوده  است‌،  ازدواجی‌ که  مخالف  با  عرب  و  عادت  عرب  بوده  است‌.  روند  قرآنی  مؤمنان  را  دعوت  می‌کند  به  این‌ که  سخنان  درست  و  اسـتواری  داشته  باشند،  سخنانی ‌که  دور  از  عیبجوئی  و  رخنه‌گیری  باشد،  تا  خدا  اعمال  و  افعالشان  را  اصلاح ‌کند  و  نیکو گردانـد،  و  گناهانشان  را  ببخشاید  و  بدیشان  لطف  نماید.  خدا  ایشان  را  دوست  می‌دارد  اگر  از  خدا  و  از  پـیغمبرش  اطـاعت  کنند.  بدیشان  در  برابر  چنین  اطاعتی  پیروزی  و کامیابی  بزرگی  وعده  می‌دهد.

خداوند  این  سوره  را  با  آهنگ  هراسناک  ژرفی  پـایان  می‏بخشد.  آهنگی ‌که  دربارۀ  امانتی  است ‌که  آسمانها  و  زمین  و کوه‌ها  از  حمل  آن  ترسیده‌اند،  ولی  انسان  آن  را  حمل‌ کرده  است‌،  امانتی ‌که  سترگ  و  ستبر  و  هولناک  و  خردکننده  است‌.  این  بدان  خاطر  است ‌که  تدبیر  خدا  در  مترتّب  شدن  سزا  و  جزا  بر کار  و  پیشه  اتمام  پـذیرد،  و  انسان  در  برابر  چیزی  محاسبه  شود  و  مورد  پرس  و  جو  قرار گیرد که  برای  خود  برگزیده  است  و  پسندیده  است‌:

(لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ وَیَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (73)

سرانجام  خداوند  مردان  و  زنان  منافق‌،  و  مردان  و  زنان  مشرک  را  کیفر  دهد،  و  بر  مردان  و  زنان  مؤمن  ببخشاید  و  (‌بــدیشان  رحـمت  نـماید)‌.  خـداونـد  هـمواره  بس  بخشاینده  و  مهربان  بوده  و هست‌. (‌احزاب‌/73)

*

(یَسْأَلُکَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیباً) (63)

(‌ای  پیغمبر!)  مـردم  از  تـو  دربـارۀ  فرا  رسـیدن  قیامت  می‌پرسند.  بگو: ‌آکاهی  از آن‌،  اختصاص  به  خدا  دارد  و  بس‌.  (‌و کسی  جز  او  از  این  موضوع  مطّلع  نیست‌)‌،  تو  چه  می‌دانی‌،  شاید  هم  فرا  رسیدن  قیامت  نزدیک  باشد.

عربها  پـیوسته  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دربارۀ  قیامت  می‌پرسیدند،  قیامتی ‌که  بسیار  برایشان  از  آن  سخن ‌گفته  است‌،  و  بسیار  ایشان  را  از  آن  ترسانده  است‌،  و  قـرآن  صحنه‌های  آن  را  به‌ گونه‌ای  توصیف ‌کرده  است  و  صفاتش  را  برشمرده  است  انگار  خوانـندۀ  قرآن  آن  صحنه‌ها  را  می‏‎بیند.  از  او  موعد  قیامت  را  می‌پرسیدند،  و  در  فرا  رسیدن  این  موعد  شتاب  می‌ورزیدند.  چنین  شتاب ‌ورزیدنی  بیانگر  معنی  شکّ  و  تردید  دربارۀ  قیامت‌،  یا  تکذیب  آن‌،  و  یا  تمسخر  بدان  است‌،  بر حسب  اشخاص  پرسنده‌،  و  نزدیکی  ایشان  به  ایمان‌،  و  یا  دوری  آنان  از  آن‌.  قیامت  غیب  است  و  غیب  را  خدای  سبحان  به  خود  اختصاص  داده  است‌،  و  نخواسته  است  کسی  از  آفریدگانش  را  از  موعد  آن  بیاگاهاند،  حتّی  پیغمبران  و  فرشتگان  مقرّب  را.  در  حدیث  حقیقت  ایـمان  و  اسلام  آمده  است‌:  از  عبدالله  پسر  عمر  - ‌رضی ‌الله ‌عنهما  -  نقل  است ‌که ‌گفته  است‌:  پدرم  عمر  پسر  خطّاب  رضی الله عنه  برای  من  نقل‌ کرده  است  و گفته  است‌:  وقتی  از  اوقات ‌که  ما  در  خدمت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نشسته  بودیم،  نـاگهان  مردی  پدیدار  شد که  قوی  بود  و  جامه‌های  سفیدی  به  تن  داشت‌.  موهای  بسیار  سیاهی  داشت‌،  و  نشانه‌ای  از  سفر  بر  او  دیده  نمی‌شد،  و کسی  از  ما  او  را  نمی‌شناخت‌. 

آ‌مد  و  در  خدمت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نشست.  زانوهای  خود  را  به  زانـوهای  او  چسـباند،  و  دستهایش  را  بر  رانهایش  نهاد.  گفت‌:  ای  محمّد  مرا  از  اسلام  بیاگاهان‌.  فرمود:

(الإسلام أن تشهد أن لا إله إلا الله , وأن محمدا عبده ورسوله , وتقیم الصلاة , وتؤتی الزکاة , وتصوم رمضان , وتحج البیت إن استطعت إلیه سبیلا).

«‌اسلام  این  است ‌گواهی  بدهی  جز  خدا  خدا‌ئی  نیست‌،  و  محمّد  بنده  و  پیغمبر  او  است‌،  و  نـماز  را  بخوانی،  و  زکات  را  بدهی،  و  ماه  رمضان  روزه  بگیری،  و  به  حجّ  بروی  اگر  توانائی  رفتن  بدانجا  را  داشته  باشی‌»‌. 

او گفت‌:  راست ‌گفتی‌.  ما  تعجّب‌ کردیم‌.  خودش  سؤال  می‌کند  و  خودش  او  را  تصدیق  می‌کند.  سپس  آن  مـرد  گفت‌:  مرا  از  ایمان  بیاگاهان.  فرمود:

(أن تؤمن بالله وملائکته وکتبه ورسله والیوم الآخر , وتؤمن بالقدر خیره وشره ).

[ ‌ایمان  ایـن  ا‌ست‌ که  باور  داشـته  باشی  به  خدا  و  فرشتگانش  و کتابهایش  و  پیغمبرانش  و  روز  آخرت‌،  و  معتقد  شوی  به  قضا  و  قدر  خدا  چه  خیر  و  چه  شرّ  آن ‌]‌.  آن  مرد  گفت‌:  راست‌ گفتی‌.  سپس‌ گفت‌:  مرا  از  احسان  (‌و  زیبا  رفتار کردن‌)  بیاگاهان‌.  فرمود:

(أن تعبد الله کأنک تراه , فإن لم تکن تراه فإنه یراک).

  ( ‌احسان  (‌و  زیبا  رفتار کردن‌)  این  است ‌کـه  خـدا  را  به  گونه‌ای  پرستش‌ کنی  انگار  او  را  می‌بینی‌،  و  اگر  هم  تو  او  را  نمی‌بینی  او که  تو  را  می‌بیند).

آن  مرد گفت‌:  مرا  از  قیامت  بیاگاهان‌.  فرمود:

(ما المسؤول عنها بأعلم من السائل . . ).

(کسی‌ که  از  او  دربارۀ  قیامت  پرسیده  می‌شود،  مطّلع‌تر  از  پرسنده  (‌در  این  باره‌)  نیست  .  .  .  تا  آخر  .  .  ).

 آ‌ن‌ گاه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(فإنه جبریل علیه السلام أتاکم یعلمکم دینکم " . ).[1]

 (‌او جبریل علیه السّلام  بود.  به  نزد  شما  آمده  بود  و  آئینتان  را  به  شما  می‌آ‌موخت‌).

کسی‌ که  از  او  سؤال  می‌شود که  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  پرسش ‌کننده‌ که  جبرئیل  علیه السّلام  ا‌ست‌،  هر  دوی  ایشان  نمی‌توانند  قیامت  چه  وقت  فرا  می‌رسد.

(قل:إنما علمها عند الله).

بگو‌:  آگاهی  از  آن‌،  اختصاص  بـه  خـدا  دارد  و  بس.  (‌و  کسی  جز  او  از  این  موضوع  مطّلع  نیست‌).

آگاهی  از  قیامت  به  خدا  اختصاص  دارد  و  بس.  بندگان  یزدان  از  آن  اطّلاع  ندارند.

خداوند  این  را  به  خاطر  حکمتی ‌که  خود  می‌داند  چـنین  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  است‌.  به‌ گوشه‌ای  از  قیامت  اشاره  می‌نمائیم‌.  مردمان  را  به  خود  وامی‌گذاربم  و  آنان  باید  پیوسته  از کار  و  بار  قیامت  برحذر  بوده‌،  و  همیشه  انتظار  وقوع  آن  را  داشته  باشند،  و  دائماً  آمادگی  ناگـهانی  در  رسیدن  آن  را  داشته  و  هر  وقت  فرا  رسد  ایشان  را  چه  باک.  کسی  می‌تواند  همچون  آمادگی  را  داشته  باشد که  خدا  برای  او  خیر  و  خوبی  خواسـته  باشد،  و  تـقوا  و  پــرهیزگاری  را  در  دلش  به  امـانت  نـهاده  باشد.  ولی  کسانی‌ که  ا‌ز  قیامت  غافل  می‌مانند،  و  هر  لحظه  آمادۀ  رویاروئی  با  آن  را  ندارند،  همچون‌ کسانی  به  خویشتن  خیانت  می‌کنند،  و  خویشتن  را  از  آتش  نمی‌پایند  و  بـه  دور  نمی‌دارند.  خدا  که  قیامت  را  برایشان  بیان  داشته  است  و  آنان  را  روشن ‌کرده  است‌،  و  ایشان  را  برحذر  داشته  است  و  بیم  داده  است‌.  خداوند  قیامت  را  غـیب  ناپیدائی کرده  است‌.  هر  لحظه‌ای  از  لحظات  شب  و  روز  باید  فرارسیدن  آن  را  ا‌نتظار کشید:

(وَمَا یُدْرِیکَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَکُونُ قَرِیباً) .

تو  چه  می‌دانی‌،  شـاید  هـم  فرا  رسیدن  قیامت  نـزدیک باشد.

*

(إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً (64) خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً لَّا یَجِدُونَ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً (65) یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا (66) وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا (67) رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً) (68)

خداوند  قطعاً  کافران  را  نفرین  و  از  رحمت  خود  محروم  ساخته  است  و  برای  ایشان  آتش  سوزانی  فراهـم  کرده  است‌.  آنان  جاودانه  در  آن  خواهند  ماند  و  سـرپرست  و  یاوری  نخواهند  یافت  (‌تا  از  ایشان  حمایت  و  دفاع  کنند)‌.  روزی  (‌را  خاطر نشان  ساز  که  در  آن‌)  چهره‌های  ایشان  در  آتش  زیـر  و  رو  و  دگرگون  می‏‎گردد  (‌و  فریادهای  حسرت  بارشان  بلند  می‌شود  و)  می‌گویند:  ای  کاش  مـا  از  خدا  و  پیغمبر  فرمان  می‌بردیم  (‌تـا  چنین  سـرنوشت  دردناکی  نمی‌داشـتیم‌)‌.  و  مـی‌گویند:  پروردگارا!  مـا  از  سران  و  بزرگان  خود  پیروی  کرده‌ایـم  و  آنـان  مـا  را  از  راه  به  در  برده‌اند  و  گمراه  کرده‌اند.  پروردگارا!  آنـان  را  دو  چندان  عذاب  کن‌،  و  ایشان  را  کاملاً  از  رحمت  خود  به  دور  دار  (‌و  کمترین  ترحّمی  بدیشان  منما)‌.

آنان  دربارۀ  قیامت  سؤال  می‌کنند.  این  هم  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْکَافِرِینَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِیراً) (64)

خداوند  قطعاً  کافران  را  نفرین  و  از  رحمت  خود  محروم  ساخته  است  و  برای  ایشان  آتش  سوزانی  فراهـم  کـرده است.

خداوند کافران  را  از  رحمت  خود  محروم  نموده  است  و  به  دور  داشته  است‌،  و  برای  ایشـان  آتش  سوزانی  و  برافروخته‌ای  را  آماده  کـرده  است‌.  ایـن  آتش  آمـاد‌ه  و  مهیّا  و  حاضر  است‌.

(خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً ).

آنان  جاودانه  در  آن  خواهند  ماند.

روزگاران  درازی  در  آنجا  باقی  می‌مانند.  اندازۀ  آن  را  جز  خدا  نمی‌د‌انـد.  هیچ ‌گونه  پـایانی  برای  آن  تصوّر  نمی‌رود  مگر  آنچه  که  خدا  می‌داند  و  آن  زمـان‌ که  او  بخواهد.  آنان  هیچ‌ گونه  یـاری  و کـمکی  نـمی‌شوند،  و  محروم  از  هر گونه  یار  و  یاوری  هستند.  هیچ‌ گونه  امیدی  به  نجات  از  این  آتش  در  سایۀ ‌کمک  و  مدد  دوستی  و  یاوری  نیست‌:

(لَّا یَجِدُونَ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً) (65)

سرپرست  و  یاوری  نخواهند  یافت  (‌تا  از  ایشان  حمایت  و  دفاع  کنند)‌.

و  امّا  صحنۀ  ایشان  در  ایـن  عذاب،  صحنۀ  نـاجور  و  دردناکی  است‌:

(یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ).

روزی  (‌را  خاطرنشان  ساز  که  در  آن‌)  چهره‌های  ایشان  در  آتش  زیر  و  رو  و  دگرگون  می‏‎گردد.

آتش  از  هر  سو  ایشان  را  فرا  مـی‌گیرد.  مـراد  از  تعبیر  سخن  بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  به  تصویر کشـیدن  حرکت  و  مجسّم‌ کردن  آتش  است‌.  و  امّا  این ‌که  آتش  به  هر  صفحه‌ای  از  صفحات  رخسارهایشان  می‌رسد،  نشانگر  افزایش  عذاب  و  عقاب  است‌.

(یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا) (66)

(‌فریادهای  حسرت‌بارشان  بلند  مـی‌شود  و)  مـی‌گویند:  ای  کاش‌!  ما  از  خدا  و  پیغمبر  فرمان  می‌بردیم  (‌تا  چنین  سرنوشت  دردناکی  نمی‌داشتیم‌!)‌.

این  امید  و  آرزو  هم  امید  و  آرزوی  بیهوده‌ای  است‌.  نه  جای  همچون  امید  و  آرزوئی  است‌،  و  نه  پاسخی  بدان  داده  می‌شود.  وقت  آن‌ گذشته  است  و  فرصت  از  دست  رفته  است‌!  تنها  چیزی  است‌ که  بوده  است  و  از  دست  بشده  است‌.

آن‌ گاه  انتقام‌ گرفتن  از  سرورانشان  و  خشمگین  شدن  بر  بزرگانشان  از  ژرفاهای  وجودشان  بـرمی‌جوشد،  انـتقام  گرفتن  و  خشمگین  شدن  بر کسانی ‌که  ایشان  را گـمراه  کرده‌اند  و  از  راه  به  در  بـرده‌انـد.  همچنین  به  سوی  خداوند  یگانه  برمی‌گردند  و  توبه  می نمایند،  بدان  هنگام  که  به  سوی  خدا  گشتن  و  توبه ‌کردن  سـودی  نمی بخشد‌:

(وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا (67) رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً) (68)

و  می‌گویند:  پروردگارا!  مـا  از  سـران  و  بزرگان  خود  پیروی  کرده‌ایـم  و  آنـان  مـا  را  از  راه  بـه  در  بـرده‌انـد  و  گمراه  کرده‌اند.  پروردگارا!  آنان  را  دو  چندان  عذاب  کن‌،  و  ایشان  را  کاملاً  از  رحمت  خود  به  دور  دار  (‌و  کم‌ترین  ترحّمی  بدیشان  منما).

این  است  قیامت‌.  پس  پرسش  از  آن  برای  چیست‌؟‌ کار  کردن  برای  قیامت‌،  یگانه  چیزی  است‌ که  انسان  را  از  ایـن  سرنوشت  بدشگون  نـجات  مـی‌دهد  و  رهائی  می‏بخشد.

*

چنین  به  نظر  می‌رسد  ازدواج  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم با  زیـنب  دختر  جحش  -‌رضی ‌ا‌لله ‌عنها  -‌ که  د‌ر  آن  زمان  مخالف  عرف  و  عادت  جاهلیّت  بود  و  اسلام  می‌خو‌است  آن  را  باطل‌ گرداند،  سـهل  و  سـاده  صورت  گرفت.  بلکه  زبان‌های  فراوان  منافقان  و  بیماردلان  و کسانی  به  حرکت  و  جنبش  درآمد که  ثابت ‌قدم  و  استوار  نشده  بودند،  و  جهان‌بینی  اسـلامی  روشــن  و  ســاده‌،  در  دلهـا  و  درونهایشان  آشکار  و  هویدا  نگردیده  بود.  شروع‌ کردند  به  عیبجوئی  و  رخنه‌گیری  و  تأویـلهای  ناد‌رست  و  اعتراضهای  نابجا  و  ناروا  و  پچ  پچ‌ کردن  و  در گوشی  سخن ‌گفتن  و  وسوسه  نمودن‌.  سخنان  بزرگ  و  درشتی  را  زدند  و  ردّ  و  بدل‌ کردند.

منافقان  و  شایعه‌پردازان  هم  ساکت  ننشستند.  بلکه  برای  پخش  سمّهای  خود  از  هر  فرصتی  استفاده ‌کردند،  بسان  سمّهائی ‌که  د‌ر  جنگ  احزاب،  و  در  قضیّۀ  افک‌،  و  در  تقسیم  غنائم‌،  و  در  هر مناسبتی‌ که  پـیش  می‌آمد  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم را  به  ناحقّ  اذیّت  و  آزار  می‌داد،  دیدیم  و  مشاهده ‌کردیم‌.

در  این  وقت  -‌ یعنی  بعد  از  تبعید  بنی‌قریظه  و  پیش  از  آنان  سائر  یهودیان  -  در  مدینه  کسی  نبود که  آشکارا  کافر  باشد  و کفر  خود  را  ظاهر  سازد.  اهالی  مدینه  همه  مسلمان  شده  بودند،  چه‌ کسانی ‌که  در  اسلام  خود  صادق  بودند،  و  چه  کسانی ‌که  منافق  بودند.  منافقان  اشخاصی  بودند  که  شائعات  را  می‌پراکندند،  و  دروغها  را  پـخش  می‌نمودند.  بعضی  از  مسلمانان  هـم  به  دامـهایشان  می‌افتادند،  و  در  برخی  از  شائعات  با  ایشان  همگام  و  همراه  می‌شدند.  آیاتی  از  قرآ‌ن  نازل  گردید  و  ا‌یشان  را  از  اذیّت  و  آزار  رسانیدن  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برحذر  داشت‌،  و  تهدیدشان ‌کرد که  او  را  نیازارند  همان‌ گونه‌ که  بنی‏اسرائیل  پیغمبرشان  موسی  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ را  آزردند  و  اذیّت  و  آزار  رساندند.  این  آیات  قرآنی  آنان  را  به ‌گفتن  سخنان  درست  و  استوار  رهنمو‌د  می‌نماید،  و  بدیشان  فرمان  می‌دهد که  سخنان  ناسنجیده  و  سرسری  نگو‌یند.  بلکه  در  سخنانشان  دقّت  و  تأمل  داشته  باشند.  همچنین  اطاعت  از  خدا  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم را  و  آن  چیزی  را که  در  فراسو‌ی  اطاعت  است  و  رستگاری  عظیم  است‌،  در  جلو  چشمانش  شیرین  و  عزیز  می‌دارد:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَکَانَ عِندَ اللَّهِ وَجِیهاً (69) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً (70) یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمَالَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَمَن یُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِیماً) (71)

ای  مؤمنان‌!  همانـند  کسانی  نباشید  که  (‌با  گفتن  سـخنان  نــاروا)  مـوسی  را  آزار  رسـاندند  (‌و  رنـجیده  و  آزرده  کردند)  و  خدا  او  را  از  آنچه  می‏‎گفتند  تبرئه  کرد،  و  او  در  پیشگاه  خدا  گرانقدر  و  صاحب  منزلت  بود.  ای  مؤمنان  از  خدا  بترسید  (‌و  خویشتن  را  با  انجام  خوبیها  و  دوری  از  بـدیها  از  عـذاب  او  در امـان  داریـد)  و  سـخن  حقّ  و  درست  بگوئید.  در  نتیجه  خدا  (‌توفیق  خیرتان  می‌دهد  و)  اعمالتان  را  بایسته  می‌کند  و  گـناهانتان  را  مـی‌بخشاید.  اصلاً  هر که  از  خدا  و  پیغمبرش  فرمانبرداری  کند،  قطعاً  به  پیروزی  و  کامیابی  بزرگی  دست  می‌یابد.

قرآن  مـجید  نوع  اذیّت  و  آزار  موسی  علیه السّلام  را  معیّن  نفرموده  است‌،  ولی  روایتهائی  نقل ‌گردیده  است  که  آن  را  مشخّص  می‌دارد.  ما  خود  را  نیازمند  فرو  رفتن  به  چیزی  نمی‌بینیم ‌که  قرآن  آن  را  منحصر  ذکر کرده  است‌.  خداوند  خواسته  است  مؤمنان  را  برحذر  دارد  از  هر  آنچه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  ناراحت  گرداند  و  اذیّت  و  آزار  برساند.  خداوند  بنی‌اسرائـیل  را  در  موا‌رد  زیـادی  از  قرآن  نمونۀ کجرفتاری  و  انحراف  معرّفی  می‌کند. کافی  است‌ که  خداوند  به  اذیّت  و  آزاری  اشاره  بفرماید که  دربارۀ  پـیغمبرشان  روا  مـی‌دیدند،  و  مسلمانان  را  از  پیروی  آنان  در  اذیّت  و  آزار  رساندن  به  پـیغمبر  خود  برحذر  دارد.

خدا  موسی  را  تبرئه  فرموده  است  از  آنچه  قوم  او  وی  را  بدان  متّهم  کرده‌اند.

(وَکَانَ عِندَ اللَّهِ وَجِیهاً ).

و  او  در  پیشگاه  خدا  گرانقدر  و  صاحب  منزلت  بود.  او  دارای  وجاهت  و  مکانت  بود.  خدا  پیغمبران  خود  را  از  هر گونه  تهمت  و  بهتانی  تبرئه  می‌فرماید.  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  که  برترین  پیغمبران  است‌،  سزاوارتـرین  ایشـان  برای  تبرئه  و  دفاع  خدا  از  او  است‌.

قرآن  از  مؤمنان  می‌خواهد که  متانت  در گفتار  داشته  باشند  و  سخن  را  استوار  بدارند  و  دربارۀ  آن  دقّت‌ کنند،  و  هدف  و  جهت ‌کلام  را  بشـناسند،  پـیش  از  ایـن‌ که  سخنان  سرگشتۀ ‌گمراهی  یا  مغرض  پـلیدی  را  دربارۀ  پیغمبرشان  و  مرشدشان  و  سرورشان  بشنوند  و  بپذیرند،  و  از  منافقان  و  شایعه‌پردازان  پیروی ‌کنند.  قرآن  مؤمنان  را  راهنمائی  می‌کند  به  این‌ که  سخنان  خوبی  را  بگویند،  سخنان  خوبی‌ که  ایشان  را  به  عـمل  نیک  بکشاند.  خداوند  ثابت‌قدمان  راستکار  و  راستگو  را  می‌پاید  و  محافظت  می‌نماید،  و گامهایشان  را  جهت  می دهد،  و  به  راسـتای  راه  می‏‎برد،  و کارهایشان  را  به  پـاداش  ثابت‌قدمی  و  راستروی  و  راسـتی  و  درسـتی‌،  نـیک  و  پسندیده  می‌گرداند.  خداوند  کسانی  را  می بخشاید  کـه  سخنان  خوبى  را  بگویند  و کارهای  نـیکی  را  بکنند،  و  گناهانی  از  ایشان  را  می‌بخشد که  آدمیزادگان  خطاکار  از  آنها  رهائی  نمی‌یابند،  و  جز  بخشیدن  و  زدودن ‌گناهان‌،  چیزی  ایشان  را  از  آنها  نجات  نمی‌دهد.

(وَمَن یُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِیماً) (71)

هر که  از خدا و پیغمبرش  فرمانبرداری‌ کند،  قطعاً‌ بـه  پیروزی  و  کامیابی  بزرگی  دست  می‌یابد.

اطاعت  خودش  پیروزی  و کامیابی  بزرگی  است‌.  چه  اطاعت  ماندگاری  بر  راستای  برنامۀ  خدا  است‌،  و  ماندگاری  بر  راستای  برنامۀ  خدا  هم  آسایش  و  اطمینان  می بخشد،  و  به  راه  راست  روشنی  راهیاب  شـدن‌ که  انسـان  را  به  یزدان  مـی‌رساند  خودش  سـعادت  و  خوشبختی  است‌،  هر چند که  جز  راهیابی  به  چنین  راهـی  پاداش  دیگری  در  فراسوی  آن  نباشد.  کسی  که  در  راستای  راه  صاف  و  صوف  و  روشن  حرکت  می کند و  همۀ  آفریده‌های  خدا که  پیرامون  او  هستند  با  او  همآوا  و  همکار  می‌گردند،  بسان‌ کسی  نیست ‌که  در  راهی  حرکت  مــی‌کند که  پـریشان‌کننده  و تـاریک  است  و  هـمۀ  آفریده‌های  خدا که  پیرامون  او  هسـتند  با  او  دشـمنی  می‌ورزند  و  با  او  برخورد  دارند  و  وی  را  می‌آزارنـد!  اطاعت  از  خدا  و  پیغمبرش  خودش  پاداش  خودش  را  به  همراه  دارد،  و  آن  پیروزی  و کامیابی  بزرگی  است‌ که  پیش  از  روز  حساب  و کتاب  و  پیش  از  نائل  شدن  به  نعمتهای  فراوان  خدا  در  آن  جهان  است‌.  و  امّا  نعمتهای  آخرت  فضل  و  لطفی  است‌ که  جدای  از  پاداش  اطاعت  است‌.  فضل  و  لطفی  از کرم  خدا  و  از  چشمه‌سار  جوشان  نعمت  یزدان  است‌ که  در  مقابل  چیزی  عطاء  نمی‌شود،  و  بلکه  بخشش  و  هدیّۀ  خداوند  رحیم  و  رحمـان  است‌،  و  خداوند  رحیم  و  رحمان  به  هر کس ‌کـه  بخو‌اهـد  بدون  حساب  و کتاب  رزق  و  روزی  عطاء  می‌فرماید.

*

چه  بسا  این  فضل  و  لطفی  است ‌که  یزدان  آن  را  به  انسان  می‏بخشد  به  سبب  ضعفی‌ که  در  انسان  است‌،  و  به  خاطر  ستبری  و  سترگی  مسؤولیّتی‌ که  انسان  بر  عهده  دارد  و  بر  دوش  می‌کشد.  انسان  امانتى  را  بر  عهده‌ گرفته  است  که  آسمانها  و  زمین  و کوه‌ها  از  آن  ترسیده‌اند  و  زیر  بار  آن  نرفته‌اند،  ولی  تنها  و  تنها  انسان  آن  امانت  را  پذیرا  گشته  است  و  بر  دوش  خود کشیده  است  و  مسؤولیّت  آن  را  قبول‌ کرده  است‌،‌ گر چه  ضـعف  و  فشار  شـهوات  و  آرزوها  و کششها  و  جاذبه‌ها  را  داشته  است‌،  و  از  دانش  اندک  و  عمر کوتاه  برخو‌ردار  بوده  است‌،  و  موانع  زمان  و  مکان  بر  سر  راهش  قرار گرفته  است‌،  و  آشنائی ‌کامل  نداشته  و  فراسوی  موانع  و  فواصل  زمانی  و  مکانی  را  ندیده  است‌:

(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً) (72)

ما  امـانت  (‌اختیار  و  اراده‌)  را  بر  آسمانها  و  زمین  و  کوه‌ها  (‌و  همۀ  جهان  خلقت‌)  عرضه  داشـتیـم  (‌و  انـجام  وظیفۀ  اختیاری  همراه  با  مسؤولیّت‌،  و  انـجام  وظیفۀ  اجباری  بدون  مسؤولیّت  را  بـدیشان  پـیشنهاد  کـردیم‌.  جملگی  آنها  اجبار  را  بر  اختیار  برتری  دادند)  از  پذیرش  امانت  خودداری  کردند  و  از  آن  ترسیدند،  و  حال  این  که  انسان  (‌این  اعجوبۀ  جهان‌)  زیر  بار  آن  رفت  (‌و  دارای  موقعیّت  بسیار  ممتازی  شد.  امّا  برخی  از)  آنـان  (‌پـی  بـه  ارزش  وجودی  خود  نمی‌برند  و  قدر  این  مقام  رفیع  را  نمی‌دانند  و)  واقعاً  ستمگر  و  نادانند.

آسمانها  و  زمین  و کوه‌هائی ‌که  قرآن  آنـها  را  بـرگزیده  است  تا  از  آنها  سخن  بگو‌ید،  همۀ  این  آفریده‌های  بزرگ  و  هولناکی ‌که  انسان  در  آنها  یا  در  برابر  آنـها  زندگی  می‌کند  و  چیز کوچک  ناچیزی  به  نـظر  می‌آ‌ید،  ایـن  آفریده‌ها  بدون  تـلاش  و کوشش‌،  آفریدگار  خود  را  می‌شناسند،  و  به  قانون  آفرینندۀ  خود  راهیاب  می‌شوند  به  وسیلۀ  خلقت  و  وجود  و  نظام  و  سیستمی‌ که  دارند،  و  از  قانون  آفریدگار  به  طور  مستقیم  و  بدون  واسطه  و  بدون  تفکّر  و  تدبّر  اطاعت  می‌کنند،  و  برابر  این  قـانون  پیوسته  حرکت  می‌کنند  بدون  این‌ که  سستی  بنمایند  و  از  نقش  خود کم‌تر  از  ثانیه‌ای  تخلّف  ورزند  و کوتاهی ‌کنند،  و  طبق  خلقت  و  سرشت  خویشتن  بدون  این ‌که  مـتوجّه  باشند  و  اختیاری  از  خود  داشـته  باشند  کار  خود  را  می‌کنند  و  به  وظیفۀ  خویش  برمی‌خیزند.

این  خورشید  در  مدار  خود  می‌گردد  و  به‌ گردش  مـنظّم  خود  ادامه  می‌دهد  بدون  این ‌که  هرگز  خلل  و  نقصی  بدان  رو  بکند.  اشعه‌های  خـود  را  ارسال  می‌دارد  و کار  و  وظیفه‌ای  انجام  می‌دهد کـه  خـدا  او  را  بـر  آن  سـرشته  است‌.  توابع  خود  را  یعنی  منظومۀ  شمسی  را  به  سـوی  خویش  جذب  می‌کند  و  می‌کشد  بدون  این ‌که  اراده‌ای  از  خود  داشته  باشد.  در نتیجه  نقش  جهانی  خود  را  به  تمام  و  کمال  اداء  می‌کند.

این  زمین  به‌ گردش  خود  ادامه  می‌دهد،‌ کشت  و  زرع  خود  را  بیرون  می‌دهد  و  رشد  و  نموّ  می‏بخشد،  زادگان  خود  را  تغذیه  می‌کند  و  روزی  می‌دهد،  مردگان  خود  را  در  خود  نهان  و  پـنهان  می‌کند،  و  چشـمه‌های  خود  را  برمی‌جوشاند،  مطابق  قانون  و  سنّت  خدا،  و  بدون  این ‌که  اراده  و  اختیاری  از  خود  داشته  باشد.

این  ماه‌،  این  ستاره‌ها  و  سیّاره‌ها،  این  بادها  و  ابرها،  این  هوا  و  این آب،  این ‌کوه‌ها،  این  ذرّه‌ها  .  .  .  همه  و  همه  .  .  .  به‌ کار  خود  می‌پردازند  با  اجازۀ  پـروردگار  خود،  و  پروردگار  خود  را  می‌شناسد،  و  بدون  رنـج  و  تلاش  و  کوشش  خود  از  اراده  و  مشیّت  آفریدگار  خویش  پیروی  می‌نمایند  .  .  .  اینها  همه  از  پذیرش  امانت  مسؤولیّت‌،  امانت  اراده‌،  امانت  شناخت  خود،  و  امانت  کوشش  ویژه‌،  ترسیدند  و  هراسان  شدند.

(وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ ).

و  حال  این  که  انسان  (‌این  اعجوبۀ  جـهان‌)  زیـر  بـار  آن  رفت  (‌و  دارای  موقعیّت  بسیار  ممتازی  شد)‌.

انسانی ‌که  خدا  را  با  درک  و  شعو‌ر  خود  می‌شناسد،  و  با  اندیشه  و  بینش  خود  به  قـانون  و  سـنّت  خـدا  راهـیاب  می شود،  و  مطابق  با  این  قـانون  و  سـنّت  بـه  تـلاش  و  کوشش  و کار  و  فعّالیّت  می‌پردازد،  و  از  خدا  با  اراده  و  اختیار  خود  اطاعت  می‌کند،  و  بار  امانت  را  آزادانه  بـر  دوش  می‌کشد،  و  بـا  انحرافـها  و کششـها  به  مبارزه  برمی‌خیزد،  و  با  آرزوها  و  خواستها  به  اختیار  خود  پاسخ  می‌دهد  .  .  .  این‌،  در  هر گامی  از  این ‌گامها  صاحب  اراده  و  اختیار  است‌.  او  می‌داند که  چه  می‌کند  و  چه  نمی‌کند.  او  راه  خود  را  برمی‏گزیند  و  می‌داند  این  راه  او  را  به ‌کجا  می‌کشاند  و  می‌رساند.

ایــن  امـانت‌،  امـانت  بزرگ  است  که  ایـن  آفریدۀ  کوچک ‌اندام‌،  کـم‌ قدرت  و  تـوان‌،  ضـعیف  و  درمـانده‌،  دارای  عمر  محدود،  و  بالأخره  آفریده‌ای  که  شـهوات  و  جاذبه‌ها  و کششها  و  آرزوها  و  خواستها  و  آزها  و  طمعها  او  را  به  سوی  خود  می‌کشند  و  به  یکدیگر  پـاس  می‌دهند،  این  امانت  را  پذیرفته  است  و  برعهده  گرفته  ا‌ست‌.

واقعاً  خود  را  به  مخاطره  انداختن  است  ایـن‌ که  چنین  مسؤولیّت  سنگینی  را  بر  دوش  بگیرد.  این  است‌ که‌:

(کَانَ ظَلُوماً).

(‌امّا  برخی  از)  آنان  (‌پی  به  ارزش  وجودی  خود  نمی‌برند  و  قدر  این  مقام  رفیع  را  نمی‌دانند  و)  واقعاً  ستمگرند.

به  خود  ستم  می‌کند،  و:

(جَهُولاً). نادانند.

توان  خود  را  نمی‌دانند.  این  ستمگری  و  نادانـی  وقتی  است ‌که  انسان  نداند  زیر  بار  چه  امانت  بزرگى  رفـته  است  و  خویشتن  را  با  حمل  آن  به  رنج  انـداخـته  است‌.  ولی  زمانی ‌که  انسان  به  وظائف  این  مسؤولیّت  برخیزد،  و  وقتی ‌که  شناختی  را  پیدا کند که  او  را  با  آفریدگارش  آشنا  گرداند  و  بدو  برساند،  و  با  قانون  خدا  مسـتقیماً  راهیاب  شود،  و  اطاعت  کاملی  از  ارادۀ  پـروردگارش  داشته  باشد،  شناخت  و  راهیابی  و  اطاعت  با  سرشتی‌ که  دارند  و  با  آثاری‌ که  به  دنبال  می‌آورند،  انسـان  را  به  همان  چیزی  می‌رسانند  که  آفریده‌های  دیگر  بدان  رسیده‌اند،  آفریده‌هائی  که  بدون  واسطه  می‌دانـند،  و  بدون  واسطه  راهیاب  می‌گردند،  و  بدون  واسطه  اطاعت  می‌کنند،  و  سدّها  و  مانعها  میان  آنـها  و  آفریدگارشان  پدید  نـمی‌آید  و  آنـها  را  از  قـانون  و  ارادۀ  خدا  بازنمی‌دارد،  و  موانعی  آنها  را  از  فرمانبرداری  و  اطاعت  و  انجام  وظیفه  به  دور  نمی‌گرداند  .  .  .  وقتی‌ که  انسان  به  چنین  پلّه‌ای  برسد،  و  هوشیار  و  آگاه  و  با  اراده  باشد،  او  واقعاً  به  مقام  ارزشمندی  می‌رسد،  و  منزلت  و  مکانت  منحصر  به  فردی  در  میان  آفریده‌های  خدا  پیدا  می‌کند.  اراده  و  ادراک  و  تلاش  و  مسؤولیّت‌پذیری  است  که  انسان  را  از  آفریده‌های  یزدان  جدا  و  ممتاز  می‌سازد.  همین  چیزها  ملاک  تکریم  و  تعظیمی  بوده  است ‌که  خدا  آن  را  در  جهان  بالا  و  در  میان  فرشتگان  اعلان  فرموده  است‌،  و  فرشتگان  را  در  برابر  آدم  بـه  سجده  درآورده  است‌.  و  همین  مقام  والا  را  خدا  در  قرآن  باقی  و  ماندگار  خود  اعلان ‌کرده  است‌،  آنجا  که  می‌گوید:

(ولقد کرمنا بنی آدم).

ما  آدمیزادگان  را  (‌با  اعطاء  عقل‌،  اختیار،  نیروی  پندار  و  گـفتار  و  نـوشتار،  قـامت  راست‌،  و  غـیره‌)  گرامـی  داشته‌ایم‌. (اسراء/  70)

  پس  باید که  انسان  مـلاک‌ گرامی  د‌اشت  خود  را  در  پیشگاه  خدا  بداند،  و  باید  به  وظیفۀ  امانتی ‌که  با  اختیار  خود  بر عهده‌ گرفته  است  عمل ‌کند،  امانتی ‌که  بر  آسمانها  و  زمین  و کوه‌ها  عرضه‌ گردیده  است  و  آنها  از  پذیرش  آن  سرباز  زده‌اند  و  از  آن  ترسیده‌اند.

این ‌کار  صورت  گرفت  تا:

(لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ وَیَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (73)

 (‌خداوند  این  امانت  را  به  انسانها  داد،  تا  ایشان  را  در  بوتۀ  آزمایش  قرار  دهد)  و  سرانجام  خداوند  مـردان  و  زنـان  منافق‌،  و  مردان  و  زنان  مشرک  را  کیفر  دهد،  و  بر  مردان  و  زنــان  مـؤمن  بـبخشاید  و  (‌بـدیشان  رحمت  نـماید). 

خداوند  همواره  بس  بخشاینده  و  مهرپان  بوده  و  هست‌.  اختصاص  انسان  به  حمل  امانت‌،  و  بر  دوش  کشـیدن  انسان  این  امانت  را،  برای  این  است‌ که  انسان  خودش  دانش  و  معرفت  پیدا کند،  و  خودش  راهیاب ‌گردد،  و  خودش  با  اراده  و  اختیار  عمل  بکند،  و  خودش  برسد  بدانچه  در  پیش  می‌گیرد  .  .  .  اینها  بدان  خاطر  است ‌که  فرجام  اختیار  خود  را  تقبّل  و  تحمّل‌ کند،  و  سزا  و  جزای  او  بر اثر  عملش  باشد،  و  خدا  مردان  و  زنان  مـنافق  را  و  مردان  و  زنان  مشرک  را  به  عذاب گـرفتار گردانـد،  و  دست ‌کمک  و  یاری  برای  مردان  و  زنان  مؤمن  دراز کند  و  به  فریادشان  برسد،  و  توبه  و  پشیمانی  آنان  را  بپذیرد  از کارهائی ‌که  تـحت  فشـار  نـقص  و  ضـعفی‌ که  در  وجودشان  سرشته  شده  است‌،  و  سدّها  و  مانعهائی ‌که  بر  سر  راهشان  ایجاد  گردیده  است‌،  و  جاذبه‌ها  و کششهائی  که  ایشان  را  به  سوی  خود  جذب  و  جلب‌ گردانده  است‌،  مرتکب  می‌گردند  .  .  .  این  فضل  و  لطف  و کمک  و  یاری  خدا  است‌.  مغفرت  و  مرحمت  خدا  از  هر  چیز  دیگری  به  بندگانش  نزدیک‌تر  است‌:

(وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) .

خداوند  همواره  بس  بخشاینده  و  مهربان  بوده  و  هست‌. 

*

با  این  آهنگ  هراس‌انگیز  ژرف‌،  سوره‌ای  پـایان  می‌پذیرد که  با  رهنمود کردن  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  اطاعت  از  خدا،  نافرمانی  از کافران  و  مـنافقان‌،  پـیروی  کردن  از  وحی  خدا،  و  توکّل  کردن  بر  خدای  یگانه  و  بس،  آعاز  گردیده  بود.

سوره‌ای‌ که  رهنمودها  و  قوانین  و  مقرّراتی  در بر گرفته  است‌،  رهنمودها  و  قوانین  و  مقرّراتی ‌که  نظام  و  سیستم  جامعۀ  اسلامی  بر  آنـها  اسـتوار  و  پـایدار  می‌گردد. 

جامعه‌ای‌ که  مخلص  خدا  است‌،  و  رو  به  خدا  می‌کند  و  می‌رود،  و  مطیع  رهنمودها  و  رهنمونهای  خدا  می شود.  با  این  آهنگ  این  سوره  پایان  می‌پذیرد،  آهنگی‌ که  بز‌رگی  مسؤولیّت  و سـترگی  امانت  را  به  تصویر  می‌کشد،  و موضع  بزرگی  و منشأ  سترگ  را  معیّن  و  مشخّص  می‌دارد،  و  سراسر  آن  را  در  تلاش  انسان  برای  شناخت  یزدان‌،  و  راهیابی  به  قانون  خدا،  و  فرمان  بردن  از  مشیّت  و  ارادۀ  او،  محصور  و  محدود  می‌کند.

با  این  آهنگ  این  سوره  پایان  می‌پذیرد،  و  بدین  وسیله  فرجام  و  پایان  سوره  با  موضوع  و رویکرد  آن  هماهنگ  و  همآوا  می‌گردد،  هماهنگى  و  همآوائی  اعجازانگیزی‌ که  به  تنهائی  دالّ  بر  سرچشمۀ  این‌ کتاب  است‌!

*

 

---

[1] مسلم و ابوداوود و ترمذی ‌و نسائی آن را استخراج‌ کرده‌اند.