رهنمودهای سوره‌ی اعراف
سورۀ اعراف
این سوره، مکّی است، همچون سورۀ انعام. موضوع اساسی آن، موضوع قرآن مکّی است که عقیده است ... امّا برای پرداختن به این موضوع واحد، و ایـن مسألۀ بزرگ، جولانگاه هر یک از ایـن دو سوره بسی از یکدیگر دور و فراخ است. اندازۀ گستره‌ای که هر یک از این دو سوره در آن بدین موضوع یگانه و بدین مسألۀ سترگ میپردازد، بسیار با همدیگر متفاوت است.
هـر سـوره‌ای از سـوره‌های قرآن دارای شخصیّت جداگانه، سیماهای جداگانه، برنامۀ ویژه، شیوۀ مشخّص، و جولانگاه خاصّ خویش در پرداختن بدین موضوع یگانه، و بدین مسألۀ بزرگ است.
هر سوره‌ای از سوره‌ها پیرامون موضوع و هدف ویژۀ خود گرد میآید، آنگاه سیماهای جداگانۀ خویش را به خود می‌گیرد، و راه‌های خاص خود را در پیش می‌گیرد، و جولانگاه مخصوص خود را برای پرداختن بدین موضوع و پیاده کردن این هدف می‌سپرد. کار و بار هر سـوره‌ای از سوره‌های قـرآن، از ایـن نظر، درست همچون کار و بار نمونه‌های انسانها است. یزدان جهان هر یک از انسانها را به شکل و رنگ ویژه‌ای آفریده است و سرشت خاصّی بدو بخشیده است. هـر چند یکایک مردمان انسانند، امّا هر یک از آنـان دارای ویژگیهای انسانی و ساختار بدنی و رفـتار و کردار بشری خـاصّ خود است... با این وجود، همگان نمونه‌هائی کاملًا جدا و گوناگونند. از یک سو دارای سیماهای بسیار نزدیک و شبیه به هم هسـتند، ولی از دیگر سو بیگانگیهای شگفتی در آنان است که آن بـیگانگیها را جـز ویژگیهای هـمگانی بشری گـرد نمی‌آورد.
بدین روال و بر این منوال، سوره‌های قران را پیش چشم داشته‌ام و یکایک آنها را این‌گونه دیده‌ام، و با یک یک آنها چنین زیسـته‌ام و نشست و برخاست کرده‌ام بلی پس از آن که مدّتهای مـدید با تک تک سوره‌ها همنشینی نموده‌ام و با انها الفت پذ‌یرفته‌ام و خوی گرفته‌ام، و بسیار و بسیار با هر یک از سـوره‌ها برابر سرشتی که داشته‌اند، و راه‌هائی که سپرده‌اند، و سیماها و نشانه‌هائی که در آنـها نـمایان گشـته‌اند و جلوه‌گر آمده‌اند، این‌گونه دیدگاهی نسبت به سوره‌ها پیدا کرده‌ام، و با ایـن چنین نگـاهی جمال دل‌آرای سوره‌ها را ورانداز نموده‌ام و سراپا محو سـیماهای فریبای آنها شده‌ام.
با توجّه بدین امر، من در سوره‌های قـرآن، به سبب گوناگونی نمونه‌ها، وفور نعمت میبینم، و به سبب همزیستی تنگاتنگ و استوار خود با سوره‌ها، انس و الفت شگفتی می‌یابم، و به سبب گوناگونی سـیماها و تنوّع سرشتها و راه‌ها و شیوه‌ها و جلوه‌گاه‌های یکایک آنها، لذت میبرم و خوش می‌شوم.
هر یک از سـوره‌ها دوست هستند ... همۀ سوره‌ها دوستانند... همۀ آنها همدم و انیس و عزیز و حبیب و شادی بخش و لذّت بخش هستند... همه و همۀ سوره‌ها، دل در کنار آنها می‌آرامد، و در آنها انواع پویائی زیبا، و اقسـام تـازه‌ای از لذائـذ و خوشیهای دلربا، و انگیزه‌های گوناگون و تکان دهندۀ دلکش و گیرا را می‌یابد. پویائی و خوشیها و انگیزه‌های رنگارنگ فریبائی که مزۀ ویژه‌ای و فضای مخصـوصی به سوره‌ها می‌بخشد.
همدمی با این سوره، از آغاز تا انجام آن، کوچی است ...کوچی در میان جهانها و صحنه‌ها و رؤیاها و حقیقتها و بیان‌ها و الهامگریها است. فـرو رفـتن به ژرفاهای درونها است. جلوه‌گر ساختن صحنه‌های هستی است ...
امّا این کوچ نیز همسان همۀ کـوچهائی که در میان یکایک سـوره‌ها و زیسـتن با تک تک آنها، کـوچ جداگانه و دارای نشانه‌های ویژۀ راه و سیماهای خاصّ خود است.
*
موضوع سورۀ انعام، عقیده است. موضوع سورۀ اعراف نیز عقیده است ... امّا سورۀ انعام به عقیده به خاطر خود عقیده میپردازد، و موضوع عقیده و حقیقت عقیده را عرضه می‌دارد، و با جاهلیّت عربی در زمـان خود رویاروی می‌شود، و با هرگونه جاهلیّت دیگر نیز به مقابله میپردازد، رویاروئی و مقابلۀ صاحب حقّی که حقّ را آشکارا بیان میکند و فریاد می‌دارد، و در ایـن مقابله و مبارزه، انگیزه‌های ژرف و تـند بسیاری با سوره همآوا و همرزم میگردند که به صورت اجمال و تفصیل از آنها صحبت کردیم، بدان هنگام که ما در جزء هفتم و در این جزء سوره را به پیش کشـیدیم و بدان آغازیدیم و به بررسی آن پرداختیم و در برابر سوره آن اندازه که یزدان خواست که بایستیم ایستادیم و مطالب و مقاصد را ورانداز کردیم... سورۀ انعام که این برنامه را دارد و راه را این چنین می‌سپرد، می‌بینیم که سورۀ اعراف بدانگاه که به موضوع عقیده مـی‌پردازد راه و روش دیگری را در پیش می‌گیرد، و موضوع عقیده را در جولانگاه دیگری عرضه مـی‌دارد... سـورۀ اعـراف موضوع را در جولانگاه تاریخ بشری عرضه میکند، یعنی در سراسر جولانگاه کوچ بشریّت که از بهشت و دنیای فرشتگان می‌آغازد، و به نقطه‌ای برمی‌گردد که این کوچ از آن شروع به حرکت کرده است و به راه فتاده است... این سوره «کاروان ایـمان» را در طـول تاریخ نشان می‌دهد. کاروان ایمانی که از آدم علیه السلام آغازیده است و به محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم ختم گردیده است. این کاروان بزرگوار را به‌گونه‌ای می‌نمایاند که دارد ایـن عقیده را برمی‌دارد و آن را در طول تـاریخ به پـیش می‌برد. آن را به نسل نسل و قبیله قبیلۀ انسانها عرضه کند و تقدیم می‌دارد... روند سوره پیاپی به تصویر می‌کشد که چگونه انسانها با این کاروان و هدایتی که با خود حمل میکند برخورد کردهاند؟ چگونه این کاروان با ایشان سخن گفته است و مخاطبشان سـاخته است؟ چگونه آنان پاسخ ایـن کاروان را داده‌اند؟ چگونه بزرگان قوم، یعنی اشراف در کمین ایـن کـاروان نشسته‌اند و این کاروان از کنار کمینگاه‌های ایشان گذشته است و راه خود را به سوی خدا طیّ کرده است؟ و بالأخره سرانجامِ تکذیبکنندگان و فرجام مؤمنان در دنیا و آخرت چگونه بوده است و کارشان به کجا کشیده است؟
این‌کوچ، کوچ بسیار طولانی است ... ولیکن این سوره چنین کوچی را منزل به منزل و مرحله به مرحله طی میکند، و آن را در نزد بیشتر نشـانه‌های برجسـته و آشکار راه ترسیم شده نگاه می‌دارد. سیماهای این راه، و نشانه‌های این راه، و آغاز و انجام این راه روشن و پیدا، و نشانه‌های این راه جسـته و هویدا است ... انسانها همه این راه را می‌پیمایند و سرانجام از هـمین راه به همان نقطه‌ای برمی‌گردند کـه در جـهان بالا و دنیای فرشتگان کوچ خود را از آنجا آغازیده بودند. کاروان انسانها از آغاز با دو نفر شروع به حرکت کرده است. این دو شخص، آدم و همسرش، یـعنی: والدیـن مردمان بوده‌اند. اهریمن نیز با آن دو نفر به راه افتاده است و از جانب یزدان اجازه داشته است که به گمراهی آنان و فرزندانشان بپردازد. آدم و همسرش و فرزندان و زادگانشان نیز با خدای بزرگوار پیمان بسته‌اند که خویشتن را بپایند... چرا که آنان به اندازۀ اختیاری که در دوران حیات دارند مورد آزمایش قرار دارند. در این آزمون، یا پیمان خدا را محکم نگاه می‌دارنـد، و عهد خود را با خدای خویش می‌پایند، و یا این که به دام اهریمن و زادگانش گرفتار می‌آیند و بجای پشت بستن به خدا بر اهریمن تکیه می‌نمایند، اهریمنی که دشمن انسانها و والدین ایشان است. او همان دشـمنی است که والدین آنان را از بهشت بیرون رانده است. انسانها یا گوش به آیاتی فرا میدارند که قافله‌سالاران کاروان بشریّت، یعنی انبیاء بزرگوار یزدان در طول تاریخ با خود به ارمـغان مـی‌آورند، و یـا گوش به وسوسه‌های گمراهساز اهریمنی فرا می‌دارد که لحظه‌ای در یورش و تاخت بر ایشان با لشکریان پیاده و سوارۀ خویش، به خود سستی راه نمی‌دهد و آرام نمی‌گیرد، و پیوسته از راست و از چپ بر آنان می‌تازد و از هر سو حمله‌ور می‌شود.
کاروان بشریت از همان جا، یعنی از پـیشگاه یـزدان سبحان به راه افتاده است و به سوی کرۀ زمین روان شده است. کاروانیان این کاروان کار می‌کنند و به تلاش می‌ایستند. رنج می‌کشند و بدبخت مـی‌شوند. خوب میگردند و بد میگردند. صالح یا فاسد می‌شوند. به آبادانی می‌پردازند و ویران می‌کنند. با یکدیگر به مسابقه می‌پردازند و با هـمدیگر می‌جنگند. رنـج می‌کشند، رنجی که بدبخت و خوشبخت از آن رها نمی‌گردند... سپس همگان در پایان کاروان به سوی یزدان برمی‌گردند. به سوی خـدائی بـرمی‌گردند که کاروان ایشان را به راه انداخته است، و بدانان فرصت حیات بخشیده است، و در جولانگاه زندگی، آنان را در محدودۀ اختیار، با خـوشیها و نـاخوشیها و داشـتن و نداشتن آزموده است. کاروانیان هر چه را به دست آورده‌اند، در طول این کوچ مشخّص و محدود، هـم اینک بر دوش می‌کشند... هر چه را به دست آورده‌اند: گل یا خار، گرانبها و بی‌ارزش، با ارج و بی‌ارج، خیر و شرّ، و حسنات و سیّئات ... همه و همه را با خود حمل می‌کنند... هم اینک این کاروان در شامگاه روزی که در سپیده دم آن روان شده است برمی‌گردد... بلی کاروان یک روزۀ حیات پایان گرفته است و کاروانیانی که بامدادان راه افتاده بودند، شـامگاهان، هـم اینک برمی‌گردند!... ما هم اینک از لابلای روند سوره، آنان را می‌بینیم که با بارهای سنگینی که بر دوش دارنـد - این بارها هر چه هست - برمی‌گردند. با هر چه با خود دارند به سوی خدایشان و به پـیشگاه آفریدگارشان برمی‌گردند. دارند در راه افتادن و خیزان و لنگ لنگان برمی‌گردند. بسیار خسته‌اند و رنج بیشماری برده‌اند. مسیر کاروان، ایشان را لاغر و فرسوده کرده است. به گونهای که همین که به نقطۀ شروع کاروان می‌رسند، بارها و کوله‌بارها را در نزد ترازو فرو می‌انـدازند و هراسان و لرزان می‌ایستند و به ترازو خیره می‌شوند تا ببینند که چه می‌شود و آنچه آورده‌اند چه می‌ارزد!... هر کسی از این کاروانیان تک و تنها فرآورده و فراهم آوردۀ خود را با خویشتن آورده است. اگر انسـان سنگین باری کسی را برای حمل بار گناهانش به فریاد خواند، او چنین کمکی را نمی‌تواند بکند و چیزی از بار گناهانش برداشته نمی‌شود، هر چـند از نزدیکان و وابستگان باشد.[1] هر کسی جداگانه با حساب و کتاب خود روبرو میگردد و سزا و جزای خود را می‌بیند... روند سوره دسته‌ها و گروه‌های انسانها را پیوسته دنبال میکند تا آنگاه که به بهشت یا به دورخ می‌رسند، و درهای باز برای ورود به غربت رفتگانی که برگشته‌اند بسته میگردد. آنان در کرۀ زمین غریب بوده‌اند و هـم اینک برگشته‌اند:
(کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ. فَرِیقاً هَدَى وَفَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلاَلَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ اللّهِ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُهْتَدُونَ).
خداوند همان گونه که شما را در آغاز آفریده است (به همان سادگی پس از مرگ شـما را زنـده مـی‌کند و بـه ســوی او) برمی‌گردید. (در آن وقت که بـه سوی او برمی‌گردید، دو گروه خواهید بود:) گروهی که (خداوند ایشان را مـوفّق گردانده است و بــه سبب پـیروی از رهنمود پیغمبران) هدایتشان بخشیده است، و گروهی کـه درخور گمراهی گردیده و سرگشته شده‌اند، چرا که بــه جای یـزدان شیاطین را بـه دوسـتی و سـروری گرفته‌اند و خویشتن را راه یافته پنداشته‌اند.
(اعراف /29و 30)
میان بامدادان و شامگاهان، پیکارهای حقّ و باطل، هدایت و ضلالت، رزمهای مؤمنان کاروان بزرگوار ایــمان و قـافله‌سالاران ارجمند ایـن کاروان، یعنی پیغمبران یزدان، با اشراف مـتکبّر و پیروان آشکار و پنهان آنان، نشان داده می‌شود، و جنگها و درگیریهای تکراری، و سرنوشتها و فرجامهای همگون، به نمایش در میآید... نامه‌های ایمان با درخشش و پرتو تابان خود جلوه‌گر میگردد، و نامه‌های ضلالت با تاریکی و سیاهی ویژۀ خویش پدیدار می‌شود. مـهلکه‌ها و جایگاه‌هائی که تکذیبکنندگان در آنجاها نقش زمـین شده‌اند، گاه‌گاهی نشـان داده مـی‌شود، در مکانها و محلهائی که روند سوره بالای آنها می‌ایستد تا پندی دهد و بیدار باشی بگوید... این ایستادنها نیز برابر نظم و نظامی است که در روند سوره مشاهده میگردد. چه بعد از طی هر منزل و مرحلۀ قابل توجّهی، چنین به نظر می‌رسد که انگار روند سوره می‌ایستد تا بیم و اندرز و سخنی بگوید و پیروی ذکر کند ... آنگاه بگذرد و به راه خود ادامه دهد.
در اینجا داستان بشریّت همه و همه در کوچ رفت و برگشت خود گفته می‌شود و به نمایش درمی‌آید. در نمایش این داستان، حرکت و جنبش این عقیده در تاریخ بشریّت، مجسّم و نمودار میگردد، و نتائج ایـن چـنین حرکت و جنبشی که در طول راه دور و دراز و در گذر زمـان فراوان به دست آمده است، پـیدا و هویدا می‌شود... بدان هنگام که سوره به پایان نخستین نقطۀ شروع می‌رسد... این سوره، به گونهای جـدا از گونۀ سورۀ انعام، موضوع عقیده را پیگیری میکند، هر چند که هر دو سوره گاه‌گاهی در نمایش صحنه‌های تکذیب کنندگان و صحنه‌های قیامت و صحنه‌های هستی به همدیگر مـی‌رسد و منطبق بر یکدیگر می‌شوند... موضوع عقیده در سورۀ اعراف، در جولانگاهی کاملًا جدا از جولانگاه سورۀ انعام، عرضه می‌شود و حدود و ثغور هر یک از این دو سوره به هنگام بیان مـوضوع عقیده، بسیار مختلف و متفاوت است.
گذشته از این، شیوۀ تعبیر و سرشت تعبیر این دو سوره نیز گوناگون است. چه تعبیر و تفسیر هر سوره‌ای از این دو سوره، مناسب با برنامۀ خود در عـرضه و بیان موضوع است... روند سخن در سورۀ انعام با موجهای خروشان به پیش می‌رود، و صحنه‌ها همیشه در اوج درخشش و افروزش و تابش هستند، و آهنگها و نواها پر طمطراق و طـنین‌انداز و غرّان و جـوشانند. در صـورتی که روند سخن در سورۀ اعراف، آهسته و آرام با آهنگها و نواهای ساده وکو‌تاه، به پیش می‌رود، و با شیوۀ گفتگو‌ی از مـطالب و مقاصد، به جـلو گـام برمی‌دارد. انگار که سخن از وصف قافله‌ای است که راه طولانی را پیموده است. گام به گام و منزل به منزل، از این قافله سخن می‌رود تا بدان هـنگام که از سفر برمی‌گردد. گاه گاهی آهنگها و نواها در محلّ پـیروها اوج می‌گیرند، امّا هر چه زودتر فروکش می‌کنند، و روند سخن با رزانت و متانت و با گامهای پـیاپی و منظّم، به جلو می‌رود.
امّا با وجود این، هر دو سورۀ مکّی هستند، و از قرآن مکّی بشمارند!!!
*
شاید زیبا باشد در اینجا برنامۀ سوره را در پرداختن مـوضوع عـقیده در قـالب یک جنبش عقیدتی و ایدئولوژی در میان امواج تاریخ بشری، بررسی کنیم. سورۀ اعراف داستان ایـن عقیده را در تـاریخ بشری عرضه نمی‌دارد، و همچنین از کوچ بشری از آغـاز پیدایش نـخستین تـا برگشت واپسین آن به سـوی ربّ‌‌العالمین، سخن نمی‌گوید، تنها محض عرضۀ آن به شیوۀ داستانی... بلکه داستان عقیده و کوچ بشریت را به شکل پیکاری با جاهلیّت عرضه می‌دارد و به نمایش می‌گذارد... بدتن خاطر است که ایـن سوره، چنین پیکاری را در صحنه‌ها و موقعیّتها عرضه می‌دارد، و این صحنه‌ها و موقعیّتها را بـرای کسـانی به نـمایش درمی‌آورد که زنـده بودند و با ایـن قرآن روبرو می‌شدند و مخاطب آن واقع مـی‌گردیدند. ایـن قرآن چنین داستانی را برای ایشان روایت می‌دارد و آنان را مخاطبان عبرتها و پندهائی می‌سازد که در این داستان بوده و اندرزگو و بیم دهنده هستند، و آنان را همراه با خود به پیکار حقیقی زنده‌ای، داخل می‌گردانـد... از اینجا است که پیروهائی در روند سوره به دنبال هـر مرحلۀ اساسی و مهمّی ذکر می‌شوند، و رو به زندگانی می‌کنند که قرآن ایشان را همراه با خود به پیکار داخل می‌گرداند. همچنین افرادی همسان ایشـان را نـیز مخاطب قرار می‌دهد که در طول تـاریخ موقعیّتی همچون موقعیّت ایشان را در پیش می‌گیرند.
قرآن داستانی را روایت نمی‌فرماید مگر این که با آن با حالتی رویاروی میگردد. و حقیقتی را بیان نمی‌فرماید مگر این که با آن باطلی را دگرگون می‌نماید... قرآن با یک حرکت واقعی زنده، در میان جامعۀ واقعی زنده، به جنبش و تلاش میپردازد. قرآن حقائق خود را محض نظریّه بیان نمی‌دارد، و داستانهای خود را محض لذّت هنری ذکر نمی‌نماید.
روند سوره به هنگام ایستادن برای پیرو زدن، بر پند و اندرز و بیم دادن و ترساندن تکیه میکند. همچنین به نقطۀ روان شدن و به نقطۀ برگشتن توجّه ویژه‌ای دارد. در فاصلۀ میان رفت و برگشت نیز از کنار داستانهائی از قوم: نوح، هود، صالح، لوط، و شعیب می‌‌گذرد و نگاهی بدانها می‌اندازد. سپس به داستان قوم موسی اهتمام فراوانی و توجّه کاملی مبذول می‌دارد.
در این دیباچۀ سوره، نـمی‌توانـیم از ذکر نـمونه‌های مختصری از موارد تکیه و مواضـع اهتمام سوره خودداری کنیم:
سوره این ـنین آغاز میگردد:
(المص. کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ. اتَّبِعُوا مَاأُنْزِلَ إِلَیْکُم مِن رَبِّکُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ قَلِیلاً مَاتَذَکَّرُونَ).
الف. لام. مـیم. صـاد... (ایـن قرآن) کـتابی است کـه از (سوی یزدان جهان) بر تو نـازل شـده است و نـباید از ناحیۀ آن هیچگونه نگرانی و ناراحتی به خود راه دهی. (نه نگرانی از ناحیۀ بار سنگین رسـالتی کـه بـر دوش داری و نـه از جـانب عکس‌العـملهائی کــه دشـمنان سرسخت در برابر آن نشـان مـی‌دهند، و نـه از سـوی نتیجه و برداشتی که از تبلیغ این رسالت انتظار می‌رود. چرا که هـدف از نـزول ایـن قرآن ایـن است) کـه بـدان (کافران را از عواقب شوم افکار و اعمالشان) بترسانی، و مؤمنان را پند و اندرز دهی. از چیزی پیروی کنید که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شـده است، و جز خدا از اولیاء و سرپرستان دیگری پیروی مکنید (و فرمان مپذیرید). کمتر مـتوجّه (اوامـر و نواهـی خدا) هستید (و کمتر پند می‌گیرید). (اعراف/1-3)
این سوره از همان لحظۀ نـخستین پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را و قوم او را مخاطب قرار می‌دهد، قومی که پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم با این قرآن به جهاد ایشان می‌رود... غیر از آن هر چه در سوره داستان، وصف کوچ دور و دراز بشریّت، بازگشت از ایـن کوچ معلوم و محدود، و هرگونه صحنهای از صحنه‌های موجود در گسترۀ هستی و در روز قیامت، خطاب غیر مستقیم - و گاهی مستقیم - به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم قوم او است و جنبۀ تهدید و بیم و پند و اندرز دارد، همان گونه که این سرآغاز کوتاه بدان اشاره می‌نماید.
این فرمودۀ یزدان خطاب به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خود:
(کِتَابٌ اُنْزِلَ اِلَیْکَ فَلَا یَکُنْ فِیْ صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ).
(این قرآن) کتابی است که از (سوی یزدان جهان) بر تو نازل شده است و نباید از ناحیۀ آن هیچگونه نگرانی و ناراحتی به خود راه دهی. (اعراف/2)
حالت واقعیّتی را به تصویر می‌کشد که ممکن نـیست امروزه آن را فهم و درک کند، مگر کسی که در میان جاهلیّتی زندگی میکند و دیگران را به سوی اسلام می‌خواند، و می‌داند کار بسیار هولناک و سنگینی را در پیش روی دارد که هر گونه دشواری و مشکلی از دشواریها و مشکلات بزرگ در برابر آن ناچیز است ... او می‌خواهد عقیده‌ای و جهان‌بینی‌ای، و مـعیارها و ارزشهائی، و اوضاع و احوالی را پدید آورد که کاملًا متفاوت با چیزی است که در جـهان مـردمان موجود است. ته‌نشستهای جاهلیّت را در درونهای مردمان، و جهان‌بینیها و اندیشه‌های جاهلیّت را در خرد، و ارزشها و معیارهای جاهلیّت را در زندگی، و فشارهای جاهلیّت را در اوضاع و همچنین در اعصاب می‌یابد. ته‌نشستها، و جهان‌بینیها، و فشـارهای جاهلیّتی را می‌یابد که احساس میکند سخن حقّی را با خود دارد با بودن چنین چیزهائی، برای محیط، شگفت و غریب است، و برای درونها سخت و سـنگین است، و برای دلهـا زشت و ناپسند است.... سخن حقّی که چنین کسی با خود دارد، به اندازۀ انقلاب کاملی دارای تکالیف و مشکلات است که این چنین سخنی می‌خواهد آن را ایجاد و پدیدار کند در همۀ چیزهائی که مردمان در جاهلیّت خویش بر آن خوی گرفته‌اند. چنین سخن حقّی مـی‌خواهد انقلاب کاملی و دگرگونی شاملی را در جهان‌بینیها و اندیشه‌ها، معیارها و مقیاسها، شریعتها و قانونها، عادتها و تقلیدها، آداب و رسوم، اوضاع و احوال، و روابط و پـیوندها، پدیدار سازد. به همین اندازه هم چنین کسی رنـجها و دشواریها در پیش روی دارد، و بدین خاطر هم در سینۀ خود دلتنگی و نگرانی از رویاروئی مردمان با این حقّ سنگین می‌یابد. دلتنگی و نگرانیی که یـزدان سـبحان پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خود را فریاد می‌دارد که در بارۀ این کتاب هیچگونه دلتنگی و نگرانیی نداشته باشد و آن را با خود بردارد و به پیش برود و با آن مردمان را بیم و پند دهد، و بدین اهمّیت ندهد که این سخن حقّ با چه دهشتها و زشتیها و دشمنیها، و همچنین با چه مقاومتها و جنگها و زحمتها و دردسرهائی رویاروی میگردد. چون کاری این چنین سنگین است، و به سبب این تغییر کامل و شاملی که این عقیده در صدد است که آن را در زندگی انسانها و جهان‌بینیهای ایشان به وجود آورد، این کار بسی برای مردمان غریب و عجیب می‌نماید، و مـایۀ گریز و بیزاری آنـان میگردد و مـقاومتها و مبارزه‌ها از سوی ایشان در می‌گیرد. به همین خاطر روند سوره پیشاپیش مردمان را سخت بیم می‌دهد، و سرنوشتهای تکذیبکنندگان را به یاد ایشان می‌آورد و برای آنان روایت می‌نماید، و مرگ و نابودی گذشتگان را پیش چشم ایشان می‌دارد... همۀ اینها را یکجا ذکر میکند، پیش از این که داسـتان مثلی را در موارد ویژۀ خود در روند سوره، از ایشان بازگو نماید:
(وَکَم مِن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَیَاتاً أَوْ هُمْ قَائِلُونَ. فَمَا کَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا إِلَّا أَن قَالُوا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ. فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ. فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا کُنَّا غَائِبِینَ. وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ).
چه بسیار شـهرها و آبـادیهائی کـه آنـها را (بـه سـبب گناهان فراوان ساکنان آنجاها) ویران کرده‌ایم و عذاب ما مردمان آنجاها را در بر گرفته است، در شبانگاهان (کــه در خواب نـاز بـوده‌انـد، مـانند قوم لوط) یـا در چاشتگاهان که به استراحت پرداخته‌انـد، (مـانند قوم شعیب). در آن موقع که عذاب ما به سراغ ایشان آمده است، دعا و استغاثه‌ای جز این نداشته‌اند که گفته‌انـد: واقعاً ما ستمکار بوده‌ایم (و با دست خود بر خود ستم کـرده‌ایـم و هـم ایـنک پشـیمانیم و چشـم بـه راه عفو یزدانیم! امّا بدین هنگام پشیمانی را چه سود؟! در روز قیامت) بطور قطع از کسانی که پیغمبران به سوی آنان روانه شده‌اند می‌پرسیم (که آیا پیام آسـمانی بـه شـما رســانده شـده است یــا خیر و چگونه بـدان پـاسخ داده‌اید؟) و حتماً از پیغمبران هم می‌پرسیم (که آیا پیام آسمانی را رسـانیده‌ایـد و از مـردمان در قبال فرمان یزدان چه شنیده و دیده‌اید؟) مسلّماً (اعمال همه را مـو به مو) آگاهانه برای آنان شرح می‌دهیم، چرا که مـا از آنان بدور نشده‌ایم (و همه جا حاضر و ناظر کـردار و رفتارش بوده‌ایم). سنجش درست (و دقیق اعمال) در آن روز انــجام می‌گیرد. پس هـر کـه (کـفۀ حسـنات) ترازوی او سنگین شود (و بر کـفۀ سـیئات او رجـحان پذیرد) این چنین کسانی رسـتگارند. و کسـی که (کفۀ حسنات او از کفۀ سیّئات) ترازوی او سبک شـود، ایـن چنین کسانی به سـبب پـیوسته انکـار کردن آیـات مـا (سرمایۀ وجود) خود را از دست داده‌اند.
(اعراف/4-9)
پس از این دیباچه، داستان می‌آغازد ... داستان با سخن گفتن از استقرار جنس انسان در زمین آغاز میگردد... سخن می‌رود از این که یزدان در این جهان ویژگیها و هماهنگیهائی را به ودیـعت نـهاده است. ویـژگیها و هماهنگیهائی که اجازه می‌دهند زندگی جنس آدمـیان استمرار داشته باشد و انسانها بتوانند در کرۀ زمین مستقرّ و جایگزین شوند. همچنین یـزدان در سـرشت آدمیزادگان ویژگیها و هماهنگیهائی به ودیـعت نـهاده است که بتوانند با جهان هستی همسو و همراه گردند و با قوانین و سنن آن آشنا شوند و آنها را بکار گیرند، و از نیروها و توانائیها و ذخائر و منابع و اقوات و ارزاق گیتی سود ببرند:
(وَلَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَکُمْ فِیهَا مَعَایِشَ قَلِیلاً مَاتَشْکُرُونَ).
شما را در زمین مقیم کردیم و قدرت و نعمتتان دادیم، و وسائل زندگیتان را در آن مـهیّا نمودیم، (امّا شما در برابر نعمتهای فراوان) بسیار کم سپاسگزاری می‌کنید.
(اعراف/10)
این فرموده‌ها جز دیباچه‌ا‌ی برای بیان داستان پـیدایش نخستین، و به تصویر کشیدن نقطۀ حرکتی نـیست که انسـانها کـوچ مـعلوم و محدود خود را از آنجا آغازیده‌اند. روند قرآنی در این سوره بر این نقطه تکیه میکند، و داستان پیدایش را سر می‌دهد و آن را نـیز نقطۀ پیروی بر بیم دادن و یادآوری کردن می‌سازد، بیم دادن و یادآوری کردنی که برگرفته می‌شوند از پندهای الهامگرانه و انگیزه‌های ژرفی که در لابلای صحنه‌ها و رخدادهای سوره وجود دارند:
(وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکِةِ اسْجُدُوا لآِدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُن مِنَ السَّاجِدِینَ. قَالَ مَامَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ. قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیهَا فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ. قَالَ أَنظِرْنِی إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ. قَالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ. قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ. ثُمَّ لَآتِیَنَّهُم مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ. قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْءُوماً مَدْحُوراً لَمَن تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنکُمْ أَجْمَعِینَ. وَیَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ فَکُلاَ مِنْ حَیْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الْظَّالِمِینَ. فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطَانُ لِیُبْدِیَ لَهُمَا مَا ووُرِیَ عَنْهُمَا مِن سَوْءَاتِهِمَا وَقَالَ مَانَهَاکُمَا رَبُّکُمَا عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَن تَکُونَا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونَا مِنَ الخَالِدِینَ. وَقَاسَمَهُمَا إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ. فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَکُمَا عَن تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَکُمَا إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمَا عَدُوٌّ مُبِینٌ. قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِن لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ. قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِینٍ. قَالَ فِیهَا تَحْیَوْنَ وَفِیهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ).
(آدم، نیای نخستین) شما را آفریدیم و سپس صورتگری کردیم. بعد از آن به فرشتگان (و از جمله ابلیس که در صف آنان قــرار داشت، ولی از ایشـان نـبود) گفتیم: بـرای آدم سجدۀ (خضوع و خشوع) کنید (و بزرگ و گرامیش دارید). پس (همۀ فرشتگان به فرمان یزدان) سجده کردند (و تعظیم و تکریم بجای آوردند) مگر ابلیس که (از جنّیان بود و فرمان نبرد و) سجده نکرد. (خداوند بـه او) گفت: چـه چیز تـو را بازداشت از این که سجده ببری، وقتی که من به تو دستور (تعظیم و تواضع برای آدم) داده‌ام؟ (ابلیس از روی عناد و تکـبّر پـاسخ) گفت: مـن از او بـهترم. چرا که مـرا از آتش آفریده‌ای و او را از خاک. (و آتش کجا و خاک کجا! خداوند بدو) گفت: پس از این (بهشت یا بهشت زمـینی، یـا از مـیان فرشتگان، و یا از این منزلت و مرتبت) فرود آی! تو را نرسد که در این (مکان دل‌آرا، و جایگاه والا، نافرمانی کنّی و) تکبّر ورزی. پس بیرون رو، تو از زمرۀ خوارانی (و جای تـو در میان اشرار است، نه در میان اخیار. اهریمن) گفت: مـرا تـا روزی مهلت ده و زنده بدار که (قیامت نام است و مـردمان در آن زنـده مـی‌شوند و از گورها) برانگیخته مـی‌گردند. (خداوند) گفت: تو از زمرۀ مهلت یافتگانی (و مـدّتهای مـدید در زمین ماندگار می‌مانی. اهریمن) گفت: بدان سبب که مرا گمراه داشتی، مـن بـر سـر راه مسـتقیم تـو در کمین آنـان می‌نشینم (و با هر گونه وسائل ممکن در گمراهی ایشـان می‌کوشم). سپس از پیش رو و از طرف راست و از طرف چپ (و از هر جهت که بتوانـم) بـه سـراغ ایشـان مـی‌روم و (گمراهشان می‌سازم و از راه حقّ منحرفشان مـی‌نمایم. تـا بدانجا که) بـیشتر آنـان را (مؤمن بـه خود و) سپاسگزار نخواهی یافت. (خداوند) گفت: خوار و حقیر و رانده و ذلیـل از ایـن (جـایگاه قـدس و قـدسیان) بـیرون رو. سوگند می‌خورم، دورخ را از تو و از همۀ کسانی پر می‌سازم که از تو پیروی کنند. ای آدم، تو و همسرت در بـهشت سـاکن شوید و در هر کجا که خواستید (بگردید و از نعمتهای آن) بخورید، ولی به این درخت، نزدیک نشوید (و از آن نخورید، که اگر چنین کنید) از زمرۀ ستمکاران خواهـید شـد. سـپس اهریمن آنان را وسوسه کرد تا (مخالفت با فرمان خدا را در نظرشان بیاراید و لباسهایشان را از تن بدر آورد و برهنه و عریانشان سازد) و عورات نــهان از دیـدۀ آنـان را بـدیشان بنماید، و (بدین منظور) گفت: پـروردگارتان شـما را از ایـن درخت بازنداشته است، مگر بـدان خـاطر که (اگر از ایـن درخت بـخورید) دو فرشته می‌شوید، و یا این که (جاودانه می‌گردید و) از زمرۀ جاویدانان (در این سرا) خواهید شد. و برای آنان بارها سوگند خورد که من خیرخواه شما هستم. پس آرام آرام آنان را با مکر و فریب (به سـوی نـافرمانی و خـوردن از آن درخت) کشـید. هنگامی کــه از آن درخت چشـیدند، عـورات خویش را بـدیدند، و (بـرای پـوشاندن شرمگاه‌های خود) شروع به جمع‌آوری برگهای (درختان) بهشت کردند و آنها را بر خود افکندند. پـروردگارشان (بـه سرزنش ایشان پرداخت و خطاکاری آنان را متذکّر شـد و) فریادشان زد که آیا شما را از آن درخت نـهی نکـردم و بـه شما نگفتم که اهریمن دشمن آشکارتان است (و خیر شما را نـمی‌خواهـد؟ آدم و هـمسرش، دست دعـا بـه سـوی خدا برداشتند و) گفتند: پروردگارا! مـا (بـا نـافرمانی از تـو) بر خویشتن ستم کرده‌ایم و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی از زیانکاران خواهیم بود. (خداوند خطاب به آدم و حواء و ابلیس) گفت: (از این جایگاه والا) پائین روید. برخی دشـمن برخی خواهید بود. در زمین تا روزگاری استقرار خواهـید داشت و (از نعمتهای آن) بهره‌مند خواهید شـد. (خداونـد) گفت: در زمین (تولید نسل می‌کنید و) زندگی بسر می‌برید و در آن می‌میرید (و دفن می‌شوید) و از آن (هنگام رستاخیز زنده می‌گردید و) بیرون میآئید. (اعراف/11-25)
با نمایش این صحنه، از همان سرآغاز حرکت کاروان بشریّت، فرجام سراسر کوچ مشخّص میگردد، و فرجام همۀ کوچندگان معیّن می‌شود... پیشقراولان این پـیکار بزرگ پدیدار میگردند. پیکار بزرگی که میان ایـن دشمن که دشمنانگی خود را آشکارا سـر داده است، و میان همۀ فرزندان و زادگان آدم، در طول کوچ برقرار و شعلۀ آن فروزان است... جملگی نقطه‌های ضعفی که در این پدیدۀ انسـان نـام است، و همچنین راه‌هائی که اهریمن از آنجاها می‌تواند سرک بکشد و نـفوذ کند، آشکار و جلوه‌گر میگردد.
از اینجا است که روند قرآنی از این صحنه، مـناسبتی برای پیرو طولانی پیدا میکند، و در این پیرو، بیم‌دادنها و برحذر داشتنها و بیدار بـاشها و هوشیارباشهائی را پیش می‌کشد... آدمیزادگان را از جریانی که از سوی این دشمن کینه‌توز برای پدر و مادرشان پـیش آمده است، بیم می‌دهد... در پرتو این صحنهای که اهریمن در آن رویاروی آدم و همسرش، یـعنی پدر و مادر انسانها، می‌ایستد و می‌رزمد، و در پرتو نتیجه‌ای که مرحلۀ نخستین پیکار بدان انجامیده است، روند قرآنی رو به آدمیزادگان مـی‌کند و ایشـان را مـخاطب قـرار می‌دهد و آنان را پـند و بیم مـی‌دهد، و ایشـان را از سرنوشتی همچون این سرنوشت برحذر می‌دارد:
(یَابَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاساً یُوَارِی سَوْءَاتِکُمْ وَرِیشاً وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیَاتِ اللّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ. یَابَنِی آدَمَ لاَیَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِنَ الْجَنَّةِ یَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا إِنَّهُ یَرَاکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَتَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ).
ای آدمیزادگان، ما لباسی برای شما درست کرده‌ایم که عورات شما را می‌پوشاند، و لبـاس زیـنتی را (بـرایـتان ساخته‌ایم که خود را بدان می‌آرائید. امّا باید بدانید که) لباس تقوا و ترس از خدا، بهترین لباس است (که انسان خود را بدان می‌آراید و خویشتن را از عذاب آخرت می‌رهاند). این (آفرینش لباسهای ظاهری و بـاطنی) از نشانه‌های (فضل و رحمت) خدا است تا بندگان مـتذکّر (نعمتهای پروردگار) شوند. ای آدمیزادگان! شـیطان شما را نفریبد، همان گونه که پدر و مادرتان را (فریفت و) از بــهشت بـیرونشان کرد و لبـاسشان را از (تـن) ایشان بیرون ساخت تا عوراتشان را بـدیشان بـنماید. شیطان و همدستان او شما را می‌بینند، در صورتی که شما آنـها را نـمی‌بینید (لذا از راه‌هـای گوناگون و بـه شیوه‌های مختلفی که نهان از دیـد شـما است بـر شـما یورش میآورند. باید چنین دشمنانی را پائید و از کید و مکرشان ترسید. با این توضیح که آنـان بـر مؤمنان تسلّط ندارند و بلکه) مـا شـیاطین را دوسـتان و یـاران کسانی ساخته‌ایم که ایمان نمی‌آورند. (یعنی اهریمنان تنها بر غیر مؤمنان تسلّط دارند).
(اعراف/26و 27)
(یَا بَنِی آدَمَ إِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ رُسُلٌ مِنکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِی فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ. وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْهَا أُولئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ).
ای آدمیزادگان! اگر پیغمبرانی از جنس خود شما انسانها به نزدتان بیایند و آیات مرا بـرای شـما بازگو بنمایند، (شما دو گروه خواهـید شـد. گروهی حقّ را می‌پذیرد، و گروهی حقّ را تکذیب می‌دارد) پس کسانی کــه پـرهیزگاری کنند (و بــا انـجام طـاعات و تـرک محرّمات، خویشتن را از عذاب خدا در امان دارند) و به اصلاح (حال خود و دیگران) بپردازند، (در آخرت) نـه ترسی بر آنان است و نه غمگین میگردند. و کسانی که آیـات مرا تکذیب کنند و از (پیروی آیـات و دریـافت رهنمود از) آنها، خویشتن را فراتر گیرند و سرپیچی کنند، آنان دوزخیانند و جاودانه در آن می‌مانند.
(اعراف/35و 36)
لازم است بدانیم که صحنۀ لخت گردیدن بر اثر مرتکب حرام شدن، فرو افتادن برگهای بهشت از بدن، آنگاه ذکر این پیروی که آدمیزادگان را به یاد نـعمت اعطاء جامه‌ای می‌اندازد که عورت ایشـان را می‌پوشاند، و پَری را به خاطرشان مـی‌آورد که خویشتن را بدان می‌آرایند، و بر حذر داشتن ایشان از این که اهریمن بدیشان نیرنگ نزند و با دوز و کلک جامه و پر را از تن آنان بیرون نیاورد و نکند بدانگونه که پـدر و مادرشان را از جامه و پر بدر آورد و لخت و عریانشان کرد... لازم است بدانیم ذکر ایـن بخش از داسـتان و پیروی که بدین شیوه بر آن زده می‌شود، اینها همه و همه رویاروی میگردد با یک حالت واقعی در جامعۀ جاهلی عربی مشرک. چرا که جامعۀ جاهلی عربی مشرک در آن دوران، با پیروی از افسانه‌ها و آداب و رسوم معیّن، لخت و عریان کعبه را طواف میکردند، و در موسم حج جامه‌هائی را و خوراکیهائی را حرام و قدغن می‌نمودند. گمان ایشان هم بر این بود که ایـن کارها از زمرۀ شرع خدا است، و خدا اینها را بر آنـان حرام و قدغن فرموده است. بدین خاطر است که در لابلای عرضۀ داستان بشریّت، و در داخل پیروی که بر آن داستان زده می‌شود، چیزی وجود دارد که با ایـن چنین حالت موجود در جامعۀ جاهلی و محیط جاهلیّت آن روزگار، و در همۀ جوامع جاهلی و همۀ محیطهای جاهلیّت بعدی، مناسب و سازگار است، و شـایان ایـن است که ایـن چنین جامعه‌ها و محیطهائی را با آن مخاطب قرار داد... مگر نه ایـن است که نشانۀ هر جاهلیّتی، لختیگری و بی‌بند و باری و نترسیدن از خدا و ناپرهیزگاری است؟
این امر ما را به نشانه‌هائی از نشانه‌های برنامۀ قرآنی رهنمود میکند که سزاوار اندیشه و قابل تأمّل است... برنامۀ قرآنی حتّی در داستانهای مذکور در قرآن بر این روال است: مطلبی وقتی ذکر میگردد که حالتی عملًا پیش آید و پدیده‌ای واقعًا رخ دهد. چرا که قرآن هر بار با حالت معیّنی و وضع مشـخّصی مواجه مـی‌گردد. حقیقتی که در قرآن ذکـر می‌شود، و بخشی که در موردی از موارد عرضه میگردد، بدان مقدار از آن سخن می‌رود و مطلب باز می‌شود که درخور حالت رخدادی باشد که بدین هنگام متن قرآن با آن رویاروی میگردد و در فضای آن بسر می‌برد.
این چیزها و مطالبی که در معرّفی سورۀ انعام در جزء هفتم گفتیم،[2] رویـهمرفته قاعدۀ مـهمّی را تشکیل می‌دهند... این قاعدۀ مهمّ چنین است که برنامۀ قرآنی چیزی را عرضه نمی‌دارد مگر این که وضـع و حالتی عملًا نیازمند بدان گردد... برنامۀ قرآنی معلومات و احکام را ذخیره نمی‌کند - حتّی در داستانها - برای روز و روزگاری که واقعه‌ای پیش آید و بدان معلومات و احکام، نیاز پیدا کند...
هم اینک، پیش از این که کاروان بشریّت رهسپار راه خود شود، و پیش از این که پیغمبران هدایت را برای این کاروان به ارمغان آورند، و بالأخره پیش از این که روند قرآنی مفصّلًا بیان دارد که پس از آدم و همسرش و نخستین تجربۀ آن دو، عقیده با تاریخ بشریّت حرکت کرده است و به راه افتاده است، قرآن صحنۀ پـایانی، یعنی واپسین مرحلۀ بزرگ را به تصویر می‌زند. ایـن نیز شیوۀ غالب قرآن در عرضۀ هر دو بخش کوچ، یعنی بخش واقع در سرای امتحان و بخش واقـع در سـرای سزا و جزا است، به گونهای که انگار ایـن کـوچ، یک کوچ ناگسستۀ درازی است.
در اینجا طولانی‌ترین صحنه از صحنه‌های قیامت را می‌یابیم. صحنهای که دارای شرح و تـفصیل بیش از جاهای دیگر است، و به منظره‌ها و دیدگاه‌های پیاپی، و گفتگوهای گوناگون، توجّه بیشتری می‌ورزد...
موقعیّت این صحنه در سوره بگونه‌ای است کـه آن را مصداق چیزی میکند که پیغمبران یـزدان از آن خبر می‌دهند. چرا که این صحنه به میان میآید به عـنوان پیروی بر داستان آدم و بیرون شدن او از بهشت بدان سبب که اهریمن او و همسرش را می‌فریبد. همچنین این صحنه پیروی است بر این که یزدان آدمیزادگان را بر حذر می‌دارد از این که اهریمن ایشان را بفریبد بدان گونه که پدر و مادرشان را فریفته است و از بهشت بیرون رانده است. و خدا به آدمیان گوشزد می‌نماید که پیغمبرانی را به میان ایشان روانه میکند که آیات او را بر آنان می‌خوانند. کسانی که از اهریمن اطاعت بکنند، از برگشت به بهشت محروم میگردند، و ایشـان هـم همچون پدر و مادرشان بر اثر پـیروی از شـیطان از بهشت بازداشته می‌شوند. و امّا کسانی که با اهریمن مخالفت کنند و از یزدان اطـاعت نـمایند، آنـان را به بهشت برمی‌گردانند و ایشان را فریاد میدارند:
(أَن تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).
این بهشت شما است (که در جهان به شـما وعده داده شده بود، هم اینک) آن را به خـاطر اعمالی (بـایسته و کـردارهـای شـایسته‌ای) کـه انجام داده‌ایـد بـه ارث می‌برید. (اعراف/43)
پس به دیار غربت روندگان، دیگر باره به سرای پـر نعمت بهشت یزدان برمی‌گردند!!!
این صـحنه طولانی است و ما نمی‌توانیم در این معرّفی کوتاه آن را بنگاریم. پس از این، مفصّل از آن سخن خواهیم گفت.
روند قرآنی این صحنه را مناسبتی میکند برای بیم دادن و اندرز گفتن، و برحذر داشتن کسانی که قرآن را تکذیب می‌نمایند، و برای ایـمان آوردن به قرآن، خواسـتار مـعجزات و خوارق عادات میگردند، از سرنوشت بد و فرجام نابهنجاری که در پیش دارند:
(وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِکِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدىً وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ. هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَل لَنَا مِن شُفَعَاءَ فَیَشْفَعُوا لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ).
بیگمان کتاب بزرگی (بـه نـام قرآن) را بـرای ایشـان فرستاده‌ایم که با آگاهی (کامل و شامل خدایانۀ خود از فطرت انسان و سرشت جهان، احکــام و مـعانی) آن را توضیح داده و تبیین کرده‌ایم تا مایۀ هدایت (ایشان به سوی سـعادت) و رحمت (خدا در هـر دو سـرا) بـرای کســانی بـاشد که مؤمنین (بـدان) بـاشند. آیـا (افراد بی‌باور) انتظار جز این را دارند که سرانجام تهدیدهای کتاب خدا را مشاهده کنند (و عقاب و عذاب موعود او را هم اینک ببینند؟). روزی چنین سرانجامی فرا می‌رسد و (عقاب و عذاب خدا گریبانگیرشان میگردد. در آن روز) آنان که در دنیا آن را فرامـوش کرده‌انـد و پشت گوش انـداخـته‌انـد، مــی‌گویند: بیگمان پیغمبران پروردگارمان آمدند و حقّ را با خود آوردنـد (و مـا و دیگران را به سوی آن دعوت کردند، ولی ما بدان کــافر شـدیم و اکنون پشـیمانیم و راه چـاره‌ای بـرای خود نــمی‌دانـیم) آیــا مـیانجیگرانـی داریـم کـه بـرای مـا میانجیگری کنند (و ما را از دست عـذاب بـرهانند؟!) یـا (کاری کنند که مجدّدًا به جهان) برگردانده شـویم تـا اعمالی انجام دهیم جدای از اعمالی که قبلًا مـی‌کردیم؟ (ولی مگر ممکن است چنین شود؟! آنان پاسخی بــرای خود نمی‌شنوند. چرا که با غرور بیجا در دنـیا) ایشـان خویشتن را زیانبار کردهاند و هستی خود را باخته‌اند، و معبودهائی را که به دروغ سـاخته بـودند همگی گم گشته‌اند و ناپدید شده‌اند.
(اعراف/52 و 53)
پس از این کوچ دور و دراز، و طیّ سرزمینهای فرخ و راه‌های پر نشیب و فراز، کوچی که از پیدایش انسان، تا برگشت ایشان بدان جـهان را در بر می‌گیرد، روند قرآنی می‌ایستد تا پیروی بر آن بزند، و در این پـیرو «حقیقت الوهیّت» و «حقیقت ربوبیّت» را در صحنه‌های جهان هستی بنمایاند. صحنه‌هائی که با ایـن حقیقت گواهی دهد بر شیوۀ قرآن در تبدیل سراسر جـهان به جولانگاهی که این حقیقت آثار زیبا و نوین خود را در آن جلوه‌گر می‌سازد. آثار حیرت‌انگیز و شگفت‌آوری که به ژرفاهای دل انسـان سرک می‌کشند و نـفوذ می‌کنند، زمانی که انسان با احساس باز و بینش روشن پذیرۀ آنها رود. هدف از این کوچ بنیادین در صحنه‌های جهان و فرو رفتن به ژرفاهای اسرار آن نیز جلوه‌گر ساختن و پدیدار کردن حقیقت اعتقادی اساسی است. این حقیقت اعتقادی اساسی هم این است که: سراسر این جهان سرگرم بندگی و پرستش خداوند یگانه است، و یـزدان پروردگار و فرمانروای آن است و بس. پس سزاوار انسان این است که از آهنگ جهان هسـتیِ با ایمان نگریزد، و همآوا و همنوا با آن شود، و از بندگی و پـرستش خـداونـدگار جــهان کناره‌گیری نکند، خداوندگاری که آفرینش و فرمانروائی از آن او است و او پروردگار جهانها و جهانیان است:
(إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ. ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُعْتَدینَ. وَلاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ. وَهُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَاباً ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن کُلِّ الَّثمَرَاتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ. وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِی خَبُثَ لاَیَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً کَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ).
پروردگار شما خداوندی است که آسمانها و زمـین را در شش دوره بیافرید، سـپس بـه ادارۀ جهان هستی پرداخت. بـا (پـردۀ تـاریک) شب، روز را مـی‌پوشاند و شب شتابان به دنبال روز روان است. خورشید و ماه و ستارگان را بیافریده است و جملگی مسـخّر فرمان او هستند. آگاه باشید که تنها او می‌آفریند و تنها او فرمان می‌دهد. بزرگوار و جـاویدان و دارای خیرات فراوان، خداوندی است که پروردگار جهانیان است. پروردگار خود را فروتنانه و پنهانی به کمک خوانید (و در دعا بـا بلند گرداندن صدا یا درخواست چیز ناروا از حدّ اعتدال تجاوز مکنید که) او تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد. در زمین بعد از اصلاح آن (توسّط خدا یا بـر دست انـبیاء علی‌الخصوص محمّد مصطفی) فساد مکنید. و خـدا را بیمناکانه و امیدوارانه به فریاد خوانـید، (بـیم از عدم پذیرش، و امید به رحمتش). بیگمان رحمت یـزدان بـه نیکوکاران نزدیک است. او کسی است کـه بـادها را بـه عنوان مژده‌رسانهای رحمت خود پیشاپیش می‌فرستد (تا مردمان را به باریدن باران که مایۀ حیات و بیانگر لطف یزدان است مژده دهند). هنگامی که بادها ابرهای سنگین (و پر آب را بر دوش خود) برداشتند، آنها را به خاطر (آبیاری) زمـینی (بـی‌جنب و جوش و خشکیده همچون) مرده می‌رانیم و آب در آنجا می‌بارانیم و با آن هـر نــوع مـیوه و مـحصولی را (از خـاک تـیره) پـدید می‌آوریم. و همان گونه (که زمین مـرده را پـر جنب و جـوش و زنـده مـی‌کنیم) مردگان را (نـیز از دل خاک بیرون می‌آوریم (و زندگی دوباره می‌بخشیم. دربـارۀ ایـن امـثال که بیانگر نـمونۀ مـعاد در ایـن دنیا است بیندیشید) تا شما متذکّر شوید و عبرت گیرید. زمـین خـوب (و دارای خـاک مرغوب)، گیاه آن بــه فرمان پروردگارش می‌روید و بالا می‌گیرد، امّـا زمـین بـد (و شوره‌زار) از آن جز گیاه ناچیز و کم سـود نـمی‌روید. (این مثلی است در تأثیر وراثت، تفاوت قابلیّت در افراد، نجابت خانوادگی، و تأثـیر ایـمان و کفر دودمـان در زندگی زنـاشوئی.... مـردمان در فـهم و درک، هـمچون زمین خوب و بدند) و ما بـرای شکـرگزاران ایـن چنین آیات را بیان می‌کنیم. (اعراف/54-58)
اینک کوچ حرکت میکند، و داستان می‌آغازد، و کاروان ایمانی بزرگوار پدیدار و آشکـار میگردد و انسانهای سرگشته را فریاد می‌دارد، و آنان را پند و بیم می‌دهد، و ایشان را از سرانجام زشت و فرجام پلشت برحذر می‌گرداند و مـی‌ترساند. انسـانهای گمراه نـیز سرپیچی می‌کنند و دشمنی می‌ورزند، و با دعوت خوب خدا رویاروی می‌ایستند، و دشمنی و سرکشی در پیش می‌گیرند، و به طغیان و جنگ می‌پردازند و تاخت و تاز می‌آغازند... یزدان سبحان پیکار را بر عهده می‌گیرد، پس از این که پیغمبران وظیفۀ خود را اداء می‌کنند که پند دادن و بیم دادن است، و از سوی قوم خویش مورد تکذیب قرار می‌گیرند و مردمان از پیغمبران رویگردان می‌شوند، و گذشته از آن بر انبیاء می‌تازند و به اذیت و آزارشان می‌پردازند، و پیغمبران هم بر سر عقیده از قوم خود دوری می‌گزینند، و به ترک ایشان میگویند، و تنها خداوند یکتا را برمی‌گزینند و کار و بار را یکسره بدو واگذار می‌کنند.
روند قرآنی داستان نوح، صالح، لوط، و شـعیب را با اقوام خود بیان میکند. این انبیاء همگان حقیقت یگانۀ تغییرناپذیری را به اقوام خویش عرضه میدارند:
(یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ).
ای قوم من! (برای شما جز خدا مـعبودی نـیست). پس تنها خدا را بپرستید و بس.
(آیات: 59، 65، 73، 85)
ایشان هم با پیغمبران به ستیز می‌پردازند در این که پیغمبران تنها یـزدان سبحان را خـدا می‌دانـند و مـنحصر به الوهیّت می‌کنند، و نـمی‌پسندند که خداوندگاری و ربوبیّت، خاصّ ایزد دادار باشد و بس. همچنین ستیزه و جدال راه مـی‌انـدازنـد در ایـن کـه خداوند انسانی از میان انسانها را برای رسالت برگزیند و خلعت نبوّت را بر تن او چست کند. بعضی از آنان هم جدال و ستیزشان بر این است که دین نباید در امور زندگی این جهان دخالت کند و بر معاملات مالی و تجاری فرمانروائی نماید. امروزه مردمانی در جاهلیّت کنونی پس از گذشت ده‌ها قرن، دربارۀ ایـن مسأله درست همین ادّعاء را دارند و همین سخن را میگویند، و این جدال و ستیز جاهلی قدیم را آزادی و «پیشرفت» می‌نامند!... روند قرآنی در پایان هر داستانی هلاک و نابودی تکذیبکنندگان را عرضه می‌دارد.
پژوهشگر روند همۀ داستانهای موجود در سوره، ملاحظه خواهد کرد که هر پیغمبری به قوم خود تـنها یک سخن را میگوید:
(یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ).
ای قوم من! (برای شما جز خدا مـعبودی نـیست.) پس تنها خدا را بپرستید و بس.
و تنها حقیقتی را بدیشان تقدیم می‌دارد که پروردگارش او را امین و نگاهدار آن کرده است. در تـقدیم این حقیقت کاملًا دلسوز و مخلص است و می‌ترسد که قوم او به فرجام نابهنجاری دچار آیند که در کمین و در انتظار ایشان است و آنان از آن غافل و بی‌خبرند. ولی مردمان قومشان ارزش دلسوزی و ارج پـند آنـان را نـمی‌دانـند، و دربارۀ سـرانـجام و سرنوشت خود نمی‌اندیشند، و به ژرفای اخلاصی پی نمی‌برند که در دل پیغمبرشان است. و قدر خلوص پاک و بی‌آلایش . دور از هرگـونه مـصلحت شخصی پیغمبرشان را نمی‌دانند، و عمق احساس مسؤولیّت پـیغمبرشان را درک نــمی‌کنند و بزرگی و ارجـمندی آن را فـهم نمی‌نمایند.
کافی است ما در اینجا چیزهائی را از داستان نوح کـه نخستین داستان است بیان داریم، و چیزهائی را دربارۀ داستان شعیب که آخرین داستان است بنگاریم:
لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحاً إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ. قَالَ الْمَلَأُ مِن قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ. قَالَ یَا قَوْمِ لَیْسَ بِی ضَلاَلَةٌ وَلکِنِّی رَسُولٌ مِن رَبِّ الْعَالَمِینَ. أُبَلِّغُکُمْ رِسَالاَتِ رَبِّی وَأَنْصَحُ لَکُمْ وَأَعْلَمُ مِنَ اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ. أَوَعَجِبْتُمْ أَنْ جَاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلَى رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَلِتَتَّقُوا وَلَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ. فَکَذَّبُوهُ فَأَنْجَیْنَاهُ وَالَّذِینَ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَأَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْماً عَمِینَ).
(پیوسته مشرکان، دشمنان حقّ بوده‌انـد، و کافران بـا پیغمبران جنگیده‌اند. از جمله) ما نوح را بـه سـوی قـوم خود (که در میانشان برانگیخته شده بـود) فرستادیم. او بـدیشان گفت: ای قوم مـن! (بـرای شما جز خدا معبودی نیست). پس تنها خدا را بپرستید. من (از شما و دلسوزتان می‌باشم. قیامت و حساب و کتابی در مـیان است و اگر نافرمانی کـنید) مـی‌ترسم دچـار عذاب آن روز بزرگ شوید (و به دورخ روید). اشراف و رؤسای قوم او گفتند: ما شما را (دور از حقّ و) در گمراهی و سرگشتگی آشکـاری مــی‌بینیم. گفت: ای قـوم من! هیچگونه گمراهی در من نیست و دچار سرگشتگی هم نـیستم. ولی مـن فـرستاده‌ای از سـوی پروردگار جــهانیانم. مـــن مأمـوریّتهای (مــحوّله از سـوی) پروردگارم را به شما ابلاغ می‌کنم و شما را پند و اندرز می‌دهم و از جانب خدا چیزهائی (به من وحی میگردد و) می‌دانم که شما نمی‌دانید. آیا تعجّـب می‌کنید از این که (کتاب آسمانی پر) اندرزی از سوی پروردگارتان بر زبان مردی از خودتان به شما برسد تا شما را بیم دهد و پرهیزگار شوید و (در پرتو هراس از عذاب و عقاب، و پرهیز از موجبات خشم خدا) امید آن باشد که مشمول رحمت و رأفت گردید؟ امّا آنان (با وجود این همه دلائل روشن ایمان نیاوردند و) او را تکذیب کردند. پس ما او و کسانی را که با وی در کشتی بودند نجات دادیـم، و کسانی را که آیات (خوانـدنی و دیدنی) ما را تکذیب نمودند، غرق کردیم، چرا که آنان مردمان (کور دل و) نابییائی بودند (و حقّ را نمی‌دیدند). (اعراف/59-64)
(وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْباً قَالَ یَاقَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ قَدْ جَاءَتْکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَالْمِیزَانَ وَلاَ تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَلاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ. وَلاَ تَقْعُدُوا بِکُلِّ صِرَاطٍ تُوعِدُونَ وَتَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِهِ وَتَبْغُونَهَا عِوَجاً وَاذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلاً فَکَثَّرَکُمْ وَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ. وَإِن کَانَ طَائِفَةٌ مِنْکُمْ آمَنُوا بِالَّذِی أُرْسِلْتُ بِهِ وَطَائِفَةٌ لَمْ یُؤْمِنُوا فَاصْبِرُوا حَتَّى یَحْکُمَ اللّهُ بَیْنَنَا وَهُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ. قَالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَنُخْرِجَنَّکَ یَاشُعَیْبُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِن قَرْیَتِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنَا قَالَ أَوَلَوْ کُنَّا کَارِهِینَ. قَدِ افْتَرَیْنَا عَلَى اللّهِ کَذِباً إِنْ عُدْنَا فِی مِلَّتِکُمْ بَعْدَ إِذْ نَجَّانَا اللّهُ مِنْهَا وَمَا یَکُونُ لَنَا أَنْ نَعُودَ فِیهَا إِلَّا أَنْ یَشَاءَ اللّهُ رَبُّنَا وَسِعَ رَبُّنا کُلَّ شَیْءٍ عِلْماً عَلَى اللّهِ تَوَکَّلْنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنَا وَبَیْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَأَنْتَ خَیْرُ الْفَاتِحِینَ. وَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَئِنْ اتَّبَعْتُمْ شُعَیْباً إِنَّکُمْ إِذاً لَخَاسِرُونَ. فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ. الَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کَأَن لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا الَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کَانُوا هُمُ الْخَاسِرِینَ. فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالاَتِ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ فَکَیْفَ آسَى عَلَى قَوْمٍ کَافِرِینَ).
شعیب را هم به سوی اهل مدین که خود از آنـان بـود فرستادیم. بدیشان گفت: ای قوم من خدا را بپرستید (و بدانید) که جز او معبودی نداریـد. مـعجزه‌ای از سـوی پروردگارتان (بر صحّت پیغمبری من) بـرایـتان آمـده است. (پیام آسمانی این است که در زندگی به ویژه در تجارت و معاملۀ با دیگـران راست و درست بـاشید و) ترازو و پیمانه را به تمام و کمال بکشید و بپردازید و از حقوق مردم چیزی نکاهید، و در زمین بعد از اصلاح آن (توسّط یزدان، یا بـر دست پـیغمبران) فسـاد و تباهی مکنید. این کـار بـه سـود شـما است اگر بـه خدا و بـه حقیقت،) ایمان دارید. شما بر سر راه‌هـا (ی مـنتهی بـه حقّ و هدایت و عمل صالح) منشینید تا مؤمنان به خدا را بترسانید و از راه الله باز دارید و آن (راه مستقیم) را کج بنمائید (و خود به راه معوّج منحرف گردید). به خاطر آورید آن زمانی را که اندک بودید و خداونـد (بـر اثـر تلاش شبانه‌روزی خودتان نـیروی انسـانی و قدرت مالی) شما را افزون کرد. و نیز بنگرید که سرانجام کار مفسدان (همیشه بـه کجا انـجامیده و عـاقبت) چگونه گشته است. و اگر دسته‌ای از شما بدانچه مامور بـدان هستم ایمان بیاورد (و پیغمبری مرا بپذیرد)، و دسته‌ای ایمان نیاورد (و تنها به زندگی این جهان بچسبد) منتظر باشید تـا خداونـد مـیان مـا داوری کند، و او بـهترین داوران است. اشراف و سران مـتکبّر قوم شـعیب (کـه خویشتن را بـالاتر از آن مـی‌دانسـتند که دیـن خدا را بپذیرند، بدو) گفتند: ای شعیب حتماً تو و کسانی را کـه با تو ایمان آورده‌انـد از شـهر و آبـادی خود بـیرون می‌کنیم مگر این که به آئین ما درآئید. شعیب گفت: آیا ما به آئین شما درمی‌آئیم در حالی که (آن را به سبب باطل و نادرست بودن) دوست نـمی‌داریـم و نمی‌پسندیم؟! (هرگز چنین کاری ممکن نیست). اگر ما به آئین شـما درآئیم، بعد از آن کـه خدا مـا را از آن نجات بـخشیده است، مسـلّماً بــه خــدا دروغ بسـته‌ایـم (و بـه گزاف خـویشتن را پـیروان آئـین آسمانی نـامیده‌ایـم). مـا را نسزد که بدان درآئیم، مگر این که خدا که پروردگار ما است بخواهد (که هرگز چنین چـیزی را هـم نخواهـد خواست). علم پروردگار ما هـمه چیز را در بـر گرفته است (و او با مرحمت و محبّتی کـه نسـبت بـه مؤمنان دارد، ایمان ما را محفوظ می‌فرماید. لذا) ما تنها بر خـدا توکّل داشـته (و هـم بـدو پشت مـی‌بندیم). پـروردگار!! میان ما و قوم ما به حقّ داوری کن (حقّی که سنّت تو در داوری میان محقّین مصلحین و مبطلین مفسدین، بر آن جاری است) و تو بهترین داورانی (چرا که بر همه چیز آگاه و بر هر چیز توانائی!). اشراف و سران کافر قوم او (خطاب به پیروان خود) گفتند: اگر از شعیب پـیروی کنید در این صورت شما (هم به سبب گرویدن به آئینی که آباء و اجدادتان بر آن نبوده‌اند، شرف و ثروت خود را از دست می‌دهید و) زیـانکار مـی‌گردید. (در نـتیجۀ ســـتیزه‌جوئی و طغیانگری) زلزله‌ای (قــصرها و خانه‌های) ایشان را در بر گرفت (و زبدگی پـر زرق و بـرق آنان را در هـم کـوبید) و در شـهر و دیـار خود خشکیدند و مردند. کسانی که شعیب را تکـذیب کـردند (آن چنان نابود شدند و شهر و دیارشان ویران گردید که) گوئی هرگز در آنجا نبوده و سکـونت نگزیده‌انـد. کسانی که شعیب را تکذیب کـردند (و گمان مـی‌بردند آنــان کـه از شعیب پـیروی کنند زیـانکار مـی‌شوند، خودشان سـعادت دنیا و آخرت را از دست دادنـد و) زیانمند شدند. سـپس شـعیب از آنـان روی بـرتافت و گفت: مـن پیامهای پروردگارم را بـه شـما رسـاندم و اندرزتان دادم (و در حقّ شما خیرخواهی نـمودم. ولی حقّ را نشنیدید و جز طغیان و عصیان نیفزودید) پس با این حال چگونه بر حال قوم بی‌ایمان (و بی‌دینی چون شما) اندوه بخورم؟. (اعراف/85-92)
این دو نمونه، بیانگر بقیۀ داستانهائی است که در فاصلۀ میان آن دو قرار گرفته‌اند. چه داستانهائی دربارۀ ترسیم حقیقت عقیدۀ یگانه‌ای که یزدان جهان همۀ پیغمبران را همراه با آن به سوی آدمیان فرستاده است - هر یکی را به میان قوم خود گسیل داشته است - و چه در بارةۀ طرز دریافت اشراف منکر و پیروان ضعیف از این حـقیقت، و چه راجع به روشنی این عقیده و قاطعیّت آن در نفس پیغمبران و پیروان ایشـان، و چه مربوط به اصل دلسوزی و رغبت و میل در هدایت اقوامشان ...گذشته از اینها داستانهائی از دوری گزیدن و بیزاری جستن پیغمبران از اقوام خود سر داده می‌شود، و سخن می‌رود از این که چگونه انبیاء به ترک اقوام خویش گفته‌اند بدان هنگام که اقوامشان راه ستیز و کینه‌توزی در پیش گرفته‌اند و بر سرکشی از فرمان یزدان پای فشرده‌اند و با حقّ و حقیقت رزمیده‌انـد. و بالأخره پس از دوری گزیدن پیغمبران از این‌گونه کافران و مشرکان، و دست شستن از بیم دادن و اندرز دادن ایشان، و اصرار هر چه بیشتر آنان بر زشتیها و پلشتیهای خود، یزدان سبحان نبرد با ایشان را عهده‌دار شده است.
در اینجا است که روند قرآنی برای پـیرو زدن انـدکی می‌ایستد. در این ایستادن سنّت یزدان روشن می‌گرداند و بیان می‌فرماید که چگونه قضا و قدر یزدان با مردمان رفتار میکند، وقتی که رسالت آسمانی به سـویشان میآید و آنان آن را تکذیب می‌نمایند. بدین هنگام یزدان جهان ایشان را گرفتار زیانها و ضررهای جانی و مال می‌گرداند، تا چنین زیانها و ضررهائی دلهای خفتۀ ایشان را به تکان درآورد و از چرت زدن به در آیند و بیدار و هوشیار گردند و حقّ را پاسخ گویند و به دنبال رسالت آسمانی راه بیفتند. اگر هم بلاها و مصیبت‌ها ایشان را تکان ندهد و به جنبش نیندازد، خوشی و رفاه بهرۀ آنان می‌فرماید - که این خود آزمایش سنگین‌تری از بلاها و مصیبت‌ها است - تا بدانجا که سنّت یزدان بر ایشان مشتبه می‌شود و بدان پی نمی‌برند. در این وقت است که ناگهانی یزدان جهان بر آنان می‌تازد و بدون این که به خود آیـند به عذاب و عـقاب گرفتارشان می‌سازد!...
پس از سخن گفتن از ایـن سـنّت ایـزد دادار و قانون خداوند متعال، به شیوۀ دیگری دلهایشان را به تکـان می‌اندازد. بدیشان میگوید که خطر به هنگام بی‌خبریها و غفلتهایشان ایشان را می‌پاید و آنان را سخت تهدید می‌نماید. کسی چه می‌داند که قضا و قدر یزدان چه بسا در کمین آنان است و هر آن سنّت ایزد سبحان را دربارۀ ایشان پیاده‌کند؟ آیا مرگ و نابودی گذشتگان، که هم اینک در شهر و دیار و خانه و کاشانۀ ایشان سکونت دارند، برای بیدارباش آنان کافی و بسنده نیست؟
(وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ. ثُمَّ بَدَّلْنَا مَکَانَ السَّیِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لاَیَشْعُرُونَ. وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ وَلکِن کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ. أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنَا بَیَاتاً وَهُمْ نَائِمُونَ. أَوْ أَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنَا ضُحىً وَهُمْ یَلْعَبُونَ. أَفَأَمِنُوا مَکْرَ اللّهِ فَلاَ یَأْمَنُ مَکْرَ اللّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ. أَوَلَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِهَا أَنْ لَوْ نَشَاءُ أَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَنَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَیَسْمَعُونَ. تِلْکَ الْقُرَى نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَائِهَا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا بِمَا کَذَّبُوا مِن قَبْلُ کَذلِکَ یَطْبَعُ اللّهُ عَلَى قُلُوبِ الْکَافِرِینَ. وَمَا وَجَدْنَا لأَکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَإِنْ وَجَدْنَا أَکْثَرَهُمْ لَفَاسِقِینَ).
ما به هیچ آبادی و شهری پپغمبری نفرستاده‌ایم (که او اهل آنجا را به دین راستین خدا خوانده باشد و ایشــان از پذیرش دعوت او سرپیچی نموده باشند) مگر این که ساکنان آن را به شدائد و مصائب گرفتار ساخته‌ایم تا این که (به خود آیند و زیـر ضـربات حوادث و فشـار مشکلات، فطرت آنـان بـیدار و نـیاز بـه پـروردگار در زوایای وجودشان پـرتو افکن شود و دست دعـا بـه سوی خدا بردارند و خالصانه به درگاه الله) تـضرّع و زاری کنند. سـپس (هـنگامی کـه ایـن هـوشدارهـا و بیدارباشها در آنان اثر نگذاشت، ایشان را به فراوانـی نعمت و اعطاء سلامت آزمودیم و) بدی را به نیکی (و بلا را به رفاه) تبدیل کردیم تا بدانجا که (از لحاظ امـوال و انفس) فزونی گرفتند و (به سبب نادانی مغرور شدند و لاف زنان) گفتند: به پدران و نیاکـان مـا هـم خـوشی و ناخوشی و ثروتمندی و مستمندی دست داده است (و این روزگار است که گاهی به انسان رو میکند و گاهی به انسان پشت میکند و اصلًا سعادت و شقاوت ما در دست خدا نیست! چون با پتک بلا بیدار نشدند و شکـر نعمت هم نگفتند) پس ناگهانی ایشان را (بـه عذاب و عقاب) گرفتیم و نفهمیدند (کـه چـه شـد و چرا چنین گشت). اگر مردمان ایـن شـهرها و آبـادیها (به خدا و انبیاء) ایمان مـی‌آوردند و (از کـفر و مـعاصی) پـرهیز میکردند، (درگاه خیرات و) برکات آسـمان و زمین را بر روی آنان می‌گشودیم (و از بلایـا و آفات بدورشان مـی‌داشـتیم) ولی آنـان بـه تکـذیب (پـیغمبران و انکار حقائق) پرداختند و ما هم ایشان را به کیفر اعـمالشان گرفتار و مجازات نمودیم (و عـبرت جـهانیانشان کردیم). آیا مردمان این شهرها و آبـادیها (که دعوت پیغمبران را نپذیرفتند و به جای ایمان بر کفر و معاصی افزودند، از این) ایمن شدند که عذاب ما شبانه به سراغ آنان رود، در حالی که ایشان غرق در خواب بـاشند؟ (شگفتا کـه از مکـافات عمل غــافل شـدند). یـا ایـن که مردمان این شهرها و آبـادیها ایمن شـدند از ایـن که عذاب ما چاشتگاهان به سراغشان آید، در حالی که (به انجام کارهای بی‌ارزش مشـغولند کـه انگار) سرگرم بازی هستند؟ آیا آنان از چارۀ نهانی و مجازات ناگهانی خدا ایمن و غافل شده‌اند؟ در حالی که از چارۀ نهانی و مــجازات ناگهانی خـدا جـز زیـانکاران (و از دست دهندگان عقل و انسانیّت) ایمن و غافل نـمی‌گردند. آیـا برای کسانی که زمین را از صاحبان قبلی آن بـه ارث می‌برند (و جانشین دیگران مـی‌گردند) روشـن نشـده است که اگر بخواهیم آنـان را (هـمچون پـیشینیان) بـه سـبب گناهانشان نشانۀ تـیر بـلا مـی‌گردانیم و بـر دلهایشان مهر می‌نهیم تا دیگر (صدای حقّ را) نشـوند (و آهسته آهسته رهسپار دورخ شوند). اینها آبادیهائی است کـه بـرخـی از اخـبار آنـها را بـرای تـو روایت می‌نمائیم (و شرح می‌دهیم که چگونه ساکنان آنجاها به سبب ایمان نیاوردن به پیغمبران، دچار بلاها و مصائب بیشمار شدند). پیغمبرانشان با دلائل روشن بـه سـراغ آنان آمدند و معجزات متقن بدیشان نـمودند، امّـا آنان (به سبب لجاجت در کفر و ممارست بر تکذیب انبیاء، روی حرف خود ایستادند و) چیزی را که قبلًا تکـذیب کرده بودند (حـاضر نشدند بپذیرند و بـاز هـم مثل همیشه آن را تکذیب کردند و) بدان ایمان نیاوردند. این چنین خداوند بر دلهای کافران مهر مـی‌نهد (و بـر اثـر ادامۀ گناه، حس تشخیص حقّ را از آنان سلب میکند). اکثر این اقوام را بر سر ایمان (و وفـای بـه عهد خود) نـدیدیم و بـلکه بـیشتر آنــان را نـافرمان و گناهکار یافتیم.
(اعراف/94-102)
بعد از آن، روند قرآن داستان موسی را با فرعون و درباریان و اشراف او، و داستان موسی را با قوم خود بنی‌اسرائیل ذکر میکند. این داستان بزرگ‌ترین گستره‌ای را دربرمی‌گیرد که یک سورۀ قرآنـی آن را عـرضه می‌دارد. حلقه‌ها و بخشهای گوناگونی از آن را نشـان می‌دهد. روند قرانی در کنار برخی از حلقه‌ها و بخشها برای پیرو زدن می‌ایستد. در اخر سوره هم می‌ایستد و پیرو درازی را می‌زند که تا پایان سوره ادامه می‌یابد. حلقه‌ها و بخشهائی از داستان موسی علیه السلام پیش از این، برابر ترتیب نزول، در سوره‌های: مزّمّل، فجر، ق، قمر، و ... ذکر شده است. همۀ ایـن حـلقه‌ها و بخشها هـم اشاره‌های کوتاهی بیش نیستند. ایـن سوره نخستین سوره‌ای است که پس از آن سوره‌ها، چنین حلقه‌ها و بخشهای طولانی و درازی در آن ذکر میگردد، و در این گسترۀ فراخِ عرضه، به میان میآید.
زنجیرۀ این داستان مشتمل است بر حلقۀ رویـاروئی فرعون با حقیقت دعوت. حلقۀ مبارزه طلبی و جادوگران - این دو حلقه در سوره‌های دیگر نیز زیاد ذکر شده‌اند - حلقۀ گـرفتار آمـدن فـرعونیان به قحطیها و خشک‌سالیها، بلاها و مصیبت‌ها، بیماریها و آفتها، روان شدن سیل، هجوم ملخها و شپشکها و قورباغه‌ها، جاری شدن خون -که تنها در این سوره از آن ذکری به میان آمده است - و بالاخره حلقۀ غرق گرداندن فرعون و درباریان و اشراف قوم او ... پس از اینها روند قرانی باگفتگو‌ی از بنی‌اسرائیل اسـتمرار پـیدا میکند، و از درخواست ایشان از موسی سـخن می‌رود. آنـان از موسی می‌خواهند معبودی - یعنی بتی - را برای آنان تهیّه ببیند، تا بسان مردمانی که پس از نجات از دست فـرعون و عبور از دریـا از کـنار ایشـان گـذشتند و بت‌پرستی میکردند، بتی داشته باشند و آن را پرستش نــمایند! سـپس حـلقۀ مـیقات و میعاد موسی با خداوندگارش ذکر میگردد. موسی در آن از یـزدان درخواست دیدن می‌نماید. کوه در هم کوبیده می‌شود و موسی بیهوش میگردد. صاعقۀ آسمانی ایشان را فرا
می‌گیرد، هنگامی که میگویند:
(لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللهَ جَهْرَةً).
(ای موسی) هرگز به تو ایمان نخواهـیم آورد، مگر آن که خدا را آشکارا ببینیم.
(بقره/55)
حلقۀ سرکشی از فرمان در دخول به شهر، و در شکار کردن ماهی در روز شنبه، و بالآخره حلقۀ کوه را بالای سرشان همچون سایبانی یا تکّه‌ای از ابر نگاه داشتن ... همۀ این حلقه‌ها به تفصیل نموده شده است، بدانگونه مشروح و مفصّل که این داستان حزب و بخش کاملی از سوره را فرا می‌گیرد.
*
در موقعیّت مناسبی از موقعیّتهای داستان، روند قرآنی واپسین رسالت آسمانی را به میان می‌آورد و سرشت و حقیقت آن را ذکر میکند. بدان هنگام که موسی علیه السلام پروردگار خود را به فریاد می‌خواند و در بارۀ کسانی از قوم خود عاجزانه دست دعا به آستانۀ کریمانه‌اش بلند می‌گرداند که بیهوش فرو افتاده‌انـد و نـقش زمـین شده‌اند، و موسی مـهر و عطوفت یـزدان سبحان را خواستار می‌شود، بدانگونه که داستان آن را برای بیان پیکاری روایت می‌دارد که قرآن عملًا بدان پـرداخته است و وارد آن گشته است:
(وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلاً لِمِیقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُم مِن قَبْلُ وَإِیَّایَ أَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا إِنْ هِیَ إِلَّا فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِهَا مَن تَشَاءُ وَتَهْدِی مَن تَشَاءُ أَنْتَ وَلِیُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ. وَاکْتُبْ لَنَا فِی هذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَیْکَ قَالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ. الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِندَهُمْ فِی التَّورَاةِ وَالْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلاَلَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُوْلئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).
(سپس خداونـد بـه مـوسی دسـتور داد بـرای مـعذرت خواهی و توبه از کـردار گوساله‌پرستان قوم، همراه گروهی از بنی‌اسرائیل به میعادگاه او بیایند) و مـوسی هفتاد مرد را از میان قوم خود (به نمایندگی از سـوی آنان) برای میعادگاه ما برگزید (و ایشان را به کوه طور برد. در آنجا زمین لرزه‌ای در گرفت). هنگامی که زمین لرزه آنان را فرا گرفت، مـوسی گفت: پروردگارا! اگر می‌خواستی می‌توانستی آنان را و مرا پیش از این نیز هلاک کنی (تا بنی‌اسرائیل هلاک آنان را خود می‌دیدند. ولی اینک مرا به قتل ایشان متّهم می‌سازند). آیا ما را به سبب کاری که بی‌خردان ما کردهاند هلاک مـی‌سازی؟ (خداوندا! ما را بـه گناه آنـان مگیر). ایـن (درخواست نابجای رؤیت، یا وقوع زلزله، یا کار گوساله‌پرستی) جز آزمایش تو چیز دیگری نیست که به سبب آن (برابر قوانین و سنن یزدان و گسترده در پهنۀ جهان) هر کس را بخواهی (و مستحقّ بدانی) گمراه مـی‌سازی، و هـر کس را بخواهی (و شایسته بدانی) هـدایت مـی‌کنی. تو سرپرست ما هستی، پس بر ما ببخشای و به مـا رحـم فرمای، چرا که تو بهترین آمـرزندگانی. و بـرای مـا در این دنیا و آن دنیا (زندگی) نیکی مقرّر دار (که سروری و تـوفیق طـاعت در ایـن سـرای، و سـعادت نـاشی از رضایت و عنایت تو در آن سرای است) چرا که ما (توبه نموده‌ایم و) به سوی تو بازگشت نموده‌ایم. (خدا بـدو) گفت: عذاب خود را به هر کس که (گناه کند و توبه نکند و خود) بخواهم می‌رسانم، و رحمت من هم هـمه چیز را در بـر گرفته و (در ایـن سـرای شـامل کافر و مؤمن میگردد، امّـا در آن سـرای) آن را بـرای کسـانی مـقرّر خواهم داشت که پرهیزگاری کنند و زکات بدهند و بـه آیات (کتابهای آسمانی و نشانه‌های گستردۀ جـهانی) ایـمان بیاورند. (بـه ویـژه رحمت خود را اختصاص می‌دهم به) کسانی که پیروی می‌کنند از فرستادۀ (خدا محمّد مصطفی) پـیغمبر امّـی کـه (خوانـدن و نـوشتن نـمی‌دانـد و وصـف او را) در تـورات و انـجیل نگاشته می‌یابند. او آنان را به کار نیک دستور می‌دهد و از کار زشت بــاز مــی‌دارد، و پـاکـیزه‌ها را بـرایشـان حـلال می‌نماید و ناپاکـها را بـر آنـان حـرام مـی‌سازد و فـرو می‌اندازد و بند و زنجیر (احکام طاقت فرسای همچون قطع مکان نجاست به منظور طهارت، و خودکشی بـه عـنوان تـوبه) را از (دست و پـا و گردن) ایشـان بـدر می‌آورد (و از غلّ استعمار و استثمارشان مـی‌رهاند). پس کسانی که به او ایمان بیاورند و از او حمایت کنند و وی را یاری دهند، و از نوری پیروی کنند که (قرآن نام است و همسان نور مـایۀ هـدایت مـردمان است و) بـه همراه او نازل شده است، بیگمان آنان رستگارند. )اعراف/155-157)
در پرتو این خبر راستین از سوی خدا، و وعدۀ پیشین به رسالت پیغمبر امّی، یزدان جهان به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور می‌دهد که سرشت رسالت را، و حقیقت دعوت خود را، و حقیقت پروردگاری را اعلان دارد که او را فرستاده است. همچنین اعلان نماید اصل اعـتقاد یگانه‌ای را که همۀ پیغمبران آن را از سوی خدا آورده‌اند:
(قُلْ یَاأَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ فَآمِنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَکَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).
ای پیغمبر! (به مردم) بگو: من فرستادۀ خدا بـه سـوی جملگی شما (اعم از عرب و عجم و سیاه و سفید و زرد و سرخ) هستم. خدائـی کـه آسـمانها و زمـین از آن او است. جز او معبودی نـیست. او است کـه مـی‌میرانـد و زنـده می‌گرداند. پس ایـمان بــیاورید بــه خـدا و فرستاده‌اش، آن پیغمبر درس نخوانده‌ای که ایمان بـه خدا و به سخنهایش دارد. از او پیروی کنید تـا هـدایت یابید. (اعراف/158)
آن گاه داستان پس از این ایستادن، ادامه می‌یابد و به پیش می‌رود تا به موقعیّت پیمان گرفتن و بالای سر نگاه داشتن کوه می‌رسد. در پرتو صحنۀ عهد و پیمان گرفتن از بنی‌اسرائیل، عهد و پیمانی که از فطرت همۀ انسانها گرفته شده است ذکر میگردد:
(وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَن تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذَا غَافِلِینَ. أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَکَ آبَاؤُنَا مِن قَبْلُ وَکُنَّا ذُرِّیَّةً مِن بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ).
ای پـیغمبر بـرای مـردم بـیان کـن) هنگامی را که پروردگارت فرزندان آدم را از پشت آدمیزادگان (در طول اعصار و قرون) پـدیدار کـرد و (عقل و ادراک بدانان داد تا عجائب و غرائب گیتی را دریابند و از روی قوانین و سنن منظّم و شگفت‌انگیز هستی، خدای خود را بشناسند و بالأخره با خواندن دلائل شناخت یـزدان در کتاب باز و گستردۀ جهان، انکار خداونـد سـبحان) ایشان را بر خودشان گواه گرفته است (و خطاب بدانان فرموده است) که: آیا من پروردگار شما نیستم؟ آنــان (هم به زبان حال پاسخ داده و) گفته‌انـد: آری، گواهی می‌دهیم (توئی خالق باری ... ما دلائل و براهین جهان را موجب اقرار و اعتراف شما مردمان کرده‌ایـم) تا روز قیامت نگوئید ما از این (امر خداشناسی و یکتاپرستی) غافل و بی‌خبر بوده‌ایم. یا این که نگوئید: نیاکان ما پیش از ما شرک ورزیدند و ما هم فرزندان آنـان بـودیم (و چون چیزی در دست نداشتیم که با آن حقّ را از بـاطل بشـناسیم، از ایشـان پـیروی کـردیم. لذا خویشتن را بیگناه می‌دانیم. پروردگارا!) آیـا بـه سـبب کاری که باطلگرایان (یعنی نیاکـان مشـرک مـا که بنیانگذاران بت‌پرستی بوده‌اند) کردهاند مـا را (مـجازات مـی‌کنی و در روز رستاخیز با عذاب خود) نابودمان می‌گردانی؟. (اعراف/172و 173)
روند قرآنی بعد از آن به پیش می‌رود و به پـیروهای گوناگونی میپردازد. در یکی از ایـن پـیروها پس از عرضۀ مستقیم صحنۀ پیمان سرشتی، صحنۀ کسی را به تصویر می‌کشد که خداوند بدو آیه‌هائی عطاء فرموده است که او از زیر بار آنها به در می‌رود و آنها را نمی‌پذیرد، همچون بنی‌اسرائیل، و هر کسی که خداوند آیـات خود را بهرۀ ایشـان می‌سازد و از زیـر بار مشکلات و تکالیف آن سر باز می‌زنند! ایـن هـم صحنهای است که ما را با شکلها و حرکتها و آهنگها و پیروی که دارد به یاد صحنه‌های سوره انعام و همچنین فضای آن می‌اندازد:
(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ. وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ. سَاءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَأَنْفُسَهُمْ کَانُوا یَظْلِمُونَ. مَن یَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِی وَمَن یُضْلِلْ فَأُولئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ. وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَیَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَیُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَیَسْمَعُونَ بِهَا أُولئِکَ کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ).
(ای پیغمبر) برای آنان بخوان خبر آن کسی را که به او (علم و آگاهی از) آیات خود را دادیـم (و او را از احکام کتاب آسمانی پیغمبر روزگار خود مطّلع ساختیم) امّـا او از (دستور) آنها بیرون رفت (و بدانها توجّه نکرد) و شیطان بر او دست یافت و از زمرۀ گمراهان گردید. امّا ما اگر می‌خواستیم مقام او را با این آیات بالا می‌بردیم و (دانشش را مــایۀ ســعادتش مـی‌نمودیم. امّـا اجبار بر خلاف سـنّت مـا است و لذا او را بـه حـال خـود رهـا ساختیم) لیکن او به زمین آویخت (و به پستی گرائید و به سوی آسمان هدایت بـالا نرفت) و از هـوا و هـوس خویش پیروی کرد. مَثَل او بسان مَثَل سگ است که اگر بر او بتازی، زبان از دهان بیرون می‌آورد، و اگر هم آن را به حال خود واگذ‌اری زبان از دهان بیرون می‌آورد. این داستان گروهی است که آیات ما را تکذیب میدارند. (چنین افرادی بر اثر آرزوپرستی و دنیاپرستی، دائـماً در پی مال اندوری روان و نالانند و از ترس زوال نعمت و هراس از مرگ بـیقرار و بـی‌آرامـند). پس داسـتان را برگو بلکه بیندیشند (و از کفر و ضلال برگردند). چه بد مَثَلی دارند کسانی که آیات ما را تکذیب می‌کنند. آنان (با این انحراف و انکار، به ما سـتم نـمی‌رسانند، بـلکه) بـه خود سـتم مـی‌کنند (چرا کـه خویشتن را از سـعادت اخروی محروم می‌سازند). هر کـه را خداونـد (بـه راه حقّ) هدایت کند، حقیقةً او راه یـافته (و بـه سـعادت دو جهان رسیده) است، و هر که را (به سبب سیطرۀ هوا و هوسش، از این توفیق محروم و از راه حقّ) گمراه کند، زیــانکار ایشـانند. مـا بسـیاری از جنّیان و آدمـیان را آفریده و (در جهان) پـراکـنده کـرده‌ایـم که مآل آنـان دورخ و اقامت در آن است. (این بدان خـاطر است کـه) آنان دلهائی دارند که بدانها (آیات رهنمون بـه کمالات را) نمی‌فهمند، و چشمهائی دارند که بدانها (نشـانه‌های خداشـناسی و یکتاپرستی را) نـمی‌بینند، و گـوشهائی دارند که بدانها (مواعظ و انـدرزهای زندگی سـاز را) نمی‌شنوند. اینان (چون از این اعضاء چنانکه باید سود نمی‌جویند و منافع و مـضارّ خود را از هـم تشـخیص نمی‌دهند) هـمسان چـهارپایانند و بـلکه سرگشته‌ترند (چرا که چهارپایان از سنن فطرت پا فراتر نمیگذارند، ولی اینان راه افراط و تـفریط مـی‌پویند). ایـنان واقـعاً بی‌خبر (از صلاح دنیا و آخرت خود) هستند.
(اعراف/175-179)
آنگاه روند قرآنی به پیش می‌رود و از مسائل عقیده مستقیمًا سخن میگوید. در لابلای رشتۀ سخن، برخی از انگیزه‌های صحنه‌های جـهانی بیان میگردد، و از عذاب و عقاب و انتقام یـزدان از بزهکاران بیم داده می‌شود. دلهای مردمان نیز با پسوده‌هائی به تکان در میآید، و بیدارباشهائی تارهای دلها را می‌نوازد تا بیندیشند و دربارۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و رسالت او به تفکّر پردازند:
(وَلِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ سَیُجْزَوْنَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ. وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ. وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مِنْ حَیْثُ لاَیَعْلَمُونَ. وَأُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ. أَوَلَمْ یَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِم مِن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ. أَوَلَمْ یَنظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللّهُ مِن شَیْءٍ وَأَنْ عَسَى أَن یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ. مَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلاَ هَادِیَ لَهُ وَیَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ).
خدا دارای زیباترین نامها است (که بر بهترین معانی و کامل‌ترین صفات دلالت می‌نماید. پس به هنگام ستایش یزدان و درخواست حاجات خویش از خدای سـبحان) او را بـدان نـامها فریاد داریـد و بـخوانـید، و بـه تـرک کسانی بگوئید کـه در نـامهای خدا بـه تـحریف دست می‌یازند (و واژه‌هائی را بکار می‌برند که از نظر لفظ یا معنی، منافی ذات یا صفات خدا است)، آنـان کیفر کار خود را خواهـند دیـد. در مـیان آفریدگانمان، گروهی هستند که به (سبب دوست داشتِ) حقّ (دیگران را بـه ســــوی حـــقّ) دعـــوت مـی‌کنند، و (در حکـمها و داوریهایشان هم به سبب عشق به حقّ) به حقّ دادگری می‌کنند. کسانی که آیات (قرآنی و نشانه‌های جهانی) ما را تکذیب میدارند، کم کم گرفتار و (بـه عذاب خود) دچـارشان مــی‌سازیم، از راهـی و بــه گونهای که نمی‌دانند. و به آنان مهلت می‌دهم (و در عقوبت ایشـان شتاب نمی‌ورزم و افسار را برایشـان شـل کـرده و در گمراهی رهایشان می‌سازم). بیگمان طرح و نـقشۀ مـن سخت اسـتوار است (و دائـماً ایشـان را مــی‌پاید و نابودشان می‌نماید). آیا آنان (تا به حال دربارۀ چیزی که پـیغمبر ایشـان را بـه سـوی آن دعوت مـی‌نماید) نیندیشیده‌اند (تا آشکارا بدانند) همنشین ایشان (کـه از سوی خدا مبعوث شده است) دیوانه نیست، بلکه او تنها بیم دهندۀ آشکار (و بیانگر احکام کردگار) است. (آنان بـه یکتاپرستی و تـوحیدی که مـحمّد ایشان را بـدان می‌خواند، ایمان نـمی‌آورند). آنـان بـه مُـلک (پهناور و عظمت شگفت) آسـمانها و زمـین (و عـجائب و غـرائب آنها) و به هر آنچه که خدا آفـریده است نمی‌نگرند (و آنها را ورانداز و وارسی نمی‌کنند، تا کمال قدرت صانع و وحدانیّت مالک جهان را ببینند؟) و آیا نمی‌اندیشند که چه بسا اجل آنان نزدیک شده بـاشد؟ (پس تـا فرصت باقی است حقّ را بـپذیرند و ایمان بــه حقّ را در خود تقویت کنند، و در پذیرش اسلام امروز و فردا نکنند. اگر آنان به این قرآن که پـر است از دلیـل و بـرهان، ایمان نـیاورند) پس بـالاتر از آن بـه چـه سخنی (و دعوت دیگری) ایمان میآورند؟ (شاید در انتظار کتابی برتر از قرآنند؟ چه نادان مردمانند!). خدا هر کـه را (بـه سبب انـتخاب راه بــد و بــه خـاطر انـجام اعمال زشت و نابکاریهای همیشگی او، از کتابهای آسمانی منحرف و از راه حقّ) گمراه سازد، هیچ راهنمائی نخواهـد داشت، و خداوند آنان (یعنی چنین کسـی و افـرادی چون او گمراه) را رها می‌سازد تا در طـغیان و سـرکشی خود سرگردان و ویلان شوند (و به سبب اصرار بـر کفر و ضلال و دشمنی مستمرّ با ایمان و کمال، راه بـه جـائی نبرند). (اعراف180-186)
سپس یزدان سبحان پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را فرمان می‌دهد که سرشت رسالت و حدود اختیارات پیغمبر را در آن، به مردمان بیاموزد. این امر هم به مناسبت پرسش ایشان از موعد مقرّر و زمان معیّن فرا رسیدن قیامتی است که آنان را از آن می‌ترساند:
(یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی لاَ یُجَلِّیهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ لاَتأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً یَسْئَلُونَکَ کَأَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللّهِ وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَیَعْلَمُونَ. قُل لاَأَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَلاَ ضَرّاً إِلَّا مَا شَاءَ اللّهُ وَلَوْ کُنتُ أَعْلَمُ الْغَیْبَ لاَسْتَکْثَرْتُ مِنَ الْخَیْرِ وَمَا مَسَّنِیَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).
راجع بـه قیامت از تـو مـی‌پرسند و مـی‌گویند: در چـه زمانی (دنیا به پایان می‌رسد و) قیامت رخ می‌دهد؟ بگو: تـنها پروردگارم از آن آگاه است، و کســی جز او نمی‌تواند در وقت خود آن را پدیدار سـازد (و از پـایان این جهان و سرآغاز آن جـهان مـردمان را بـیاگاهاند. اطّلاع از هنگامۀ قیامت) برای (ساکنان) آسمانها و زمین سنگین و دشـوار است (و هرگز دانش ایشـان بـدان نمی‌رسد). قیامت ناگهانی بـه وقوع مـی‌پیوندد و بر سرتان می‌تازد. از تو می‌پرسند: انگار تـو از (شـروع) قیامت باخبری؟ بگو: اطّلاع از آن، خـاصّ یـزدان است، ولیکن بیشتر مردمان (این مسأله و فلسفۀ آن را چنانکه باید) نمی‌دانند. بگو: من مالک سودی و زیانی برای خود نیستم، مگر آن مقداری که خدا بخواهد و (از راه لطف بر جلب نفع یا دفع شرّ، مالک و مـقتدرم گردانـد). اگر غیب می‌دانستم، منافع فراوانی نـصیب خـود مـی‌کردم (چرا که با اسباب آن آشنا بودم) و اصلًا شرّ و بلا به من نمی‌رسید (چرا که از موجبات آن آگاه بودم. حال که از اسباب خیرات و برکات و از موجبات آفات و مـضرّات بی‌خبرم، چگونه از وقوع قیامت آگاه خواهم بود؟). من کسی جز بیم دهنده و مژده دهندۀ مؤمنان (به عذاب و ثواب یزدان) نمی‌باشم. (اعراف/187-188)
آنگاه روند قرآنی برای ایشان به تصویر می‌کشد که چگونه نفس - نفسی که خداوند عهد و پیمانی را از او گرفته است و بیان داشتیم - منحرف میگردد و از راه توحیدی به کنار می‌افتد و به کژ راهه می‌رود که فطرت او معترف بدان است. روند قرآنـی جـهان‌بینیها و اندیشه‌های شرک آلود و معبودها و (ا‌لهۀ شـرک را زشت می‌شمارد، و پیغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم را در پـایان ایـن بخش به مبارزه آنان و مبارزه معبودهای ناتوانشـان رهنمود می‌فرماید:
(قُلِ ادْعُوا شُرَکَاءَکُمْ ثُمَّ کِیدُونِ فَلاَ تُنظِرُونِ. إِنَّ وَلِیِّیَ اللّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ وَهُوَ یَتَوَلَّى الصَّالِحِینَ. وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ لاَیَسْتَطِیعُونَ نَصْرَکُمْ وَلاَ أَنْفُسَهُمْ یَنصُرُونَ. وَإِن تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى لاَیَسْمَعُوا وَتَرَاهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ وَهُمْ لاَیُبْصِرُونَ).
بگو: این بتهائی را که شریک خدا می‌دانید فرا خوانید و سپس شما و آنها همراه یکدیگر دربـارۀ مـن نیرنگ و چـاره‌جوئی کنید و اصلًا مـرا مـهلت نـدهید (و اگر می‌توانید غضبم کنید و نابودم گردانید. امّا بـدانـید کـه اینها موجودات غیر مؤثّری هستند و کمترین تأثیری در وضع من و شما ندارند). بیگـمان سرپرست من خدائـی است که این کتاب (قرآن را بر من) نازل کرده است، و او است که بندگان شایسته را یاری و سرپرستی میکند. چــیزهائی را کــه شـما بجز خدا فریاد مـی‌داریـد و مــی‌پرستید نــه مـی‌توانند شـما را یـاری دهند، و نه می‌توانند خویشتن را کمک کنند. و اگر از آنها رهنمود بخواهید، درخواست شما را نمی‌شنوند (چـه رسـد بـه این که شما را ارشاد و راهنمائی کنند. و به ظاهر پیکرۀ) آنها را می‌بینند که (انگار با چشمان خود) بـه شما می‌نگرند، ولیکن چیزی را نمی‌بینند. (اعراف/195-198)
از اینجا تا پایان سوره، روند قرآنی رو به سوی پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم میکند و او را مخاطب می‌سازد، همان‌گونه که در سر آغاز سوره او را مخاطب قرار داده بود، و بدو می‌آموزد: چگونه با مردم رفتار کند. چگونه این دعـوت را پـیش ببرد. چگونه در برابر رنـجها و خستگیهای راه، از یزدان مدد و یاری بخواهد. چگونه خشم خود را فرو برد، در حالی که از مردمان و مکر و کیدشان رنج می‌برد و به جان میآید. چگونه پروردگار خود را یاد کند و پیوسته با او در رابطه باشد، همان گونه که کسانی که در جـهان والا و بالا در پـیشگاه خداوند سبحان هستند یزدان را یاد می‌کنند:
(خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. وَإِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُوا فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ. وَإِخْوَانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الْغَیِّ ثُمَّ لاَیُقْصِرُونَ. وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِم بِآیَةٍ قَالُوا لَوْلاَ اجْتَبَیْتَهَا قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَایُوحَى إِلَیَّ مِن رَبِّی هذَا بَصَائِرُ مِن رَبِّکُمْ وَهُدىً وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ. وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ. وَاذْکُر رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ والآصَالِ وَلاَ تَکُن مِنَ الْغَافِلِینَ. إِنَّ الَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ لاَیَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَیُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ یَسْجُدُونَ).
گذشت داشـته بـاش و آسـانگیری کـن و بــه کـار نیک دســتور بــده و از نــادان چشــم‌پوشی کـن. و اگر وسوسه‌ای از شیطان به تو رسید (و خواست شما را از مسیر منحرف و از هدف باز دارد) به خدا پناه ببر (و خویشتن را بدو بسپار). او شـنوای دانـا است (و هـمه چیز را می‌شنود و همه چیز را می‌داند و هر چه زودتر به فریادت می‌رسد). پـرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌ای از شیطان می‌شوند به یاد (عداوت و نیرنگ شیطان، و عقاب و ثواب یزدان) می‌افتند، و (در پرتو یاد خـدا و بـه خـاطر آوردن دشـمنانگی اهـریمن) بـینا میگردند (و آگاه می‌شوند که اشتباه کرده‌انـد و از راه حقّ مـنحرف شـده‌انـد، و لذا شتابان بـه سـوی حقّ برمی‌گردند). و امّا شیاطین، بـرادران (اهـریمن صـفت) خود (یعنی کافران و منافقان را وسوسه می‌کنند و) در گمراهی کمک و یاریشان می‌دهند تا بدانجا که دیگر (از گناه باز نمی‌ایستند و از هیچ جنایتی) کوتاهی نمی‌کنند. هنگامی که (در نزول وحی تأخیر می‌افتد و) آیه‌ای برای آنان نمی‌آوری، میگویند: چرا آن را بـرنمی‌گزینی و از پیش خود نمی‌سازی؟! بگو: من تنها از قـرآنــی پـیروی می‌کنم که بـه مـن وحی مـی‌شود. ایـن قرآن بینش و هدایت و رحمت پـروردگارتان است بـرای کسـانی که مؤمن باشند (چرا که ایشـان بـرابـر قوانین آن عمل می‌کنند). هنگامی که قرآن خوانده می‌شود، گوش فـرا دهید و خاموش باشید تا مشمول رحمت خدا شـوید.
پروردگارت را در دل خود، با فروتنی (در برابر خدا) و هراس (از او) و آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن، و از زمرۀ غـافلان مـباش. بیگمان کسـانی کـه مـقرّبان (درگاه) پروردگار تـو هستند، خـویشتن را بزرگتر از آن نمی‌دانند که به پرستش خدا بپردازنـد، و بلکه بـه تسبیح و تـقدیس او مشـغولند و در بـرابـر او کرنش و سجده می‌برند. (اعراف/199-206)
شاید این چکیده، و ایـن گلچین‌های فراوان سوره، سیماهای ویژۀ این سوره را به تصویر بکشند، و ایـن سوره را از سورۀ همتای خود، یعنی انعام در این سیماها و در شیوه و برنامه عرضه داشتن، جدا و ممتاز کند. هر چند هم هر دو موضوع واحدی را بیان می‌دارنـد که موضوع عقیده است ... ما هر نوع تعبیر و تفسیر آیات را و شرح و تفصیل هر گونه موضوعی را که این سوره برداشت آن را داشته باشد، به تأخیر افکنده‌ایـم و به رویاروئی مفصّل حواله داشته‌ایم... پس با اسـتمداد از یزدان سبحان و در پرتو عنایت ایـزد منّان به پیش می‌رویم و با حرکت برکت را می‌جوئیم...
1- نگا: فاطر/١٨٠. (مترجم)
2- مراجعه شود به مقدمۀ انعام تا شروع تفسیر آیات.
سوره‌ی اعراف آیه‌ی 9-1
سورة الأعراف
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم
المص (1) کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ (2) اتَّبِعُوا مَاأُنْزِلَ إِلَیْکُم مِن رَبِّکُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ قَلِیلاً مَاتَذَکَّرُونَ (3) وَکَم مِن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَیَاتاً أَوْ هُمْ قَائِلُونَ (4) فَمَا کَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا إِلَّا أَن قَالُوا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ (5) فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ (6) فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا کُنَّا غَائِبِینَ (7) وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (8) وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ (9)
(المص).
الف... لام... میم... صاد.
این سراغاز فرا‌هـم آمده است از حروف مقطّعه ... دربارۀ حروف مقطّعۀ همسان اینها در سرآغاز سورۀ بقره و سوره آل‌عمران سخن گفتیم، و ایـن نظریّه را پذیرفتیم که میگوید: حروف مقطّعه اشاره دارد به این که چنین قرآنی ساخته شده است از نوع همین حروف عربی‌ای که مردمان آنـها را به کار می‌برند، امّـا نمی‌توانند از آنها سخنی همچون این قرآن را بسازند. این امر به تنهائی دلیل و برهانی است بر این که ایـن قرآن دستینه و ساختار انسان نیست. مردمان که حروف و واژه‌هائی را در دسترس داشته‌اند که قران از آنها ساخته و پرداخته شده است، ولی نتوانسته‌انـد از ایـن حروف و واژه‌ها قرآنی همچون این قرآن را فراهم کنند و تهیّه ببینند. پس به ناچار باید راز دیگری در فراسوی این حروف و کلمات باشد، رازی والاتر از نماد آنها... این دیدگاهی است که آن را ترجیح می‌دهیم، نه این که قاطعانه بر آن تکیه ورزیم، و بر آن عزم را جزم کنیم ... یزدان به مراد و مقصود خویش از هر کسی داناتر و آگاه‌تر است.
در پرتو چنین سخنی درست است که بگوئیـم: «المص» مبتدا است و خبر آن: (کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ) است... بدین معنی: این حروف مقطّعه و چیزی که از آنـها سـاخته و پرداخته شـده است، واقعًا کـتاب است... همچنین درست است گفته شود: «المص» اشاره به بیدار باش و هوشیار باش دارد. آن نیز معنائی است که آن را ترجیح داده‌ایم. و (کِتَابٌ) خبر مبتدای محذوفی است و تقدیر آن چنین است: هُوَ کِتَابٌ ... یا: هَذَا کِتَابٌ...... این کتاب است.
کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ).
(این قرآن) کتابی است که از (سوی یزدان جهان) بر تو نازل شده است و نباید از ناحیۀ آن هیچ گونه نگرانی و ناراحتی به خود راه دهـی. (نـه نگرانی از ناحیۀ بـار سنگین رســالتی کــه بـر دوش داری و نـه از جـانب عکس‌العـملهائی کـه دشـمنان سـرسخت در بـرابـر آن نشان می‌دهند، و نه از سوی نتیجه و برداشـتی کـه از تبلیغ این رسالت انتظار می‌رود. چرا که هدف از نـزول این قرآن این است) که بدان (کافران را از عواقب شـوم افکار و اعمالشان) بترسانی، و مؤمنان را پـند و انـدرز دهی.
کتابی است که برای بیم دادن و پند دادن بر تو نازل شده است ... کتابی است که برای آشکارا حقّ را بر ملا کردن و حقّ را فریاد داشتن آمده است، حقّی در آن است. کتابی است که برای این آمده است که مردمان را با آن با چیزی مـخاطب قرار دهند و رو در رو کنند که نمی‌پسندند و دوست نمی‌دارند. با آن به جنگ و نبرد با عقیده‌ها و تقلیدها و رسمها و رابطه‌ها و پـیوندها بروند و رویاروی بایستند. با آن رهسپار رزم و مبارزه با رژیمها و سیستمها و اوضـاع و احوال و جامعه‌ها شوند. بر سر راه این کتاب تنگناها و فرازها و نشیبها فراوان است. در کار بیم دادن با ایـن کتاب، رنـجها و دشواریها است... ایـن چنین پـیشامدها و سختیها و ناگواریها و دردسرها را - همان‌گونه کـه در معرّفی سوره گفتیم - کسی درک و فهم نمی‌کند مگر شخصی که این کتاب را به دست می‌گیرد و عملًا در راه تبلیغ آن به مردمان گام برمی‌دارد و در این خطّ سیر به پیش می‌رود، و آشکارا و بی‌پرده آیـات قرآن را بیان می‌نماید و می‌خواهد دگرگونی کامل و شاملی را در بنیادهای زندگی انسانها و در زیر بناها و روبناها و در اصول و فروع حیات آنان به وجود آورد، و همان کاری را می‌خواهد به انجام برساند که بردارنده و برگیرندۀ نخستین این کتاب، یعنی پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دست بدان یازید، و برای اولین بار جاهلیّت سرکش و سـتمکار را در جزیرةالعرب و در سراسر کرۀ زمین مخاطب قرار داد، و با این کتاب مبارک به مبارزه جاهلیّت آنها و همه جا پرداخت.
در این جایگاه قرار گرفتن و در این مسیر گام برداشتن، مـحدود به جزیرةالعرب آن روزی، و محدود به سرزمینهای دور و بر آن نبوده است و بس ... اسـلام یک حادثۀ تاریخی که یک بار روی داده باشد و تاریخ گذشته باشد و آن را پشت سر خود رها کرده باشد، نبوده و نیست... اسلام پیوسته در طول زمان تـا روز رستاخیز با انسانها روبرو میگردد، و ایشان را مخاطب قرار می‌دهد. درست بدانگونه که نـخستین بار با انسانها روبرو گردید و ایشان را مخاطب قرار داد. بـا انسانها رویاروی می‌شود و به نبردشان می‌رود هر زمان که آنان منحرف گردند و به کژ راهه روند و به سوی چیزی برگردند که جاهلیّت نخستین بدان دچار و در آن غوطه‌ور بود... انسـانها گـاه‌گاهی سرنگون و بدشگون می‌شوند و به جاهلیّت خود برمی‌گردند. «واپسگرائی» زشت و پست این است. در اینجا است که اسلام بار دیگر قدم پیش می‌نهد تا نقش خود را در دستگیری انسانها و همچنین بیرون کشیدن آنان از این «واپسگرائـی» بازی کـند، و دست ایشـان را در راه پیشرفت و تمدّن بگیرد و رهنمودشان گردانـد. قطعًا بردارنده و برگیرندۀ پرچم دعوت به اسلام، و بیم دهندۀ با این کتاب، در معرض همان مشکلات و اشکالاتی قرار می‌گیرد و گرفتار همان رنـجها و دردسـرهائی میگردد که دعوت‌کنندۀ نـخستین، پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در معرض آنها قرار گرفت و بدان دشواریها و ناگواریـها تن در داد، در آن ایّام که با انسانها با چیزی رویاروی گردید و ایشان را به سوی چیزی فرا خواند که مخالف با پستی و خواری لجنزار جاهلیّتی بود که بدان فـرو افتاده بودند. به تاریکی سرکش جاهلیّت دچار آمده بودند و در تاریک خانۀ آن پنهان و نـهان و مـنگ و بنگ گشته بودند، تاریکی جهان‌بینیها، تاریکی شهوتها و هواها و هوسها، تاریکی طغیان و سرکشی و مذلت و خواری، و تاریکی بندگی هواها و هوسهای شخصی، و همچنین بندگی آرزوها و خواستهای بندگان... کسی که در راه نجات انسانها از لجنزار جاهلیّت حرکت میکند و به تلاش می‌ایستد، و خویشتن را در معرض این‌گونه خطرات و مشکلات می‌اندازد، و تـنگناها و فـراز و نشینها را پشت سـر می‌گذارد، مـزۀ ایـن رهنمود را می‌چشد که یزدان پیغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم را بدان رهنمون می‌شود:
(کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ).
(این قرآن) کتابی است که از (سوی یزدان جهان) بر تو نازل شده است و نباید از ناحیۀ آن هیچ گونه نگرانی و ناراحتی به خـود راه دهـی. (نـه نگرانی از نـاحیۀ بـار سنگین رسـالتی کـه بــر دوش داری و نـه از جـانب عکس‌العملهائی که دشمنان سـرسخت در بـرابـر آن نشان می‌دهند، و نه از سوی نتیجه و برداشتی که از تبلیغ این رسالت انتظار می‌رود. چرا که هدف از نـزول این قرآن این است) که بدان (کافران را از عواقب شوم افکار و اعمالشان) بترسانی، و مؤمنان را پـند و انـدرز دهی.
و از سرشت واقعیّت موجود، متوجّه می‌شود چه کسانی مؤمنانی هستند که پند و اندرز برای ایشان است، و چه کسانی غیر مؤمنانی هستند که بیم دادن برای ایشـان است. این قرآن برای این چنین کسی کتاب زنـده‌ای میگردد که انگار همین لحظه نـازل می‌شود تـا با واقعیّتی رویاروی گردد که او با این قرآن جهاد بزرگی را با آن می‌آغازد و به پیکارش میپردازد. امروزه که او جهاد و پیکار را شروع می‌نماید، در جایگاه پـهنۀ کارزاری قرار گرفته است و با مردمانی روبرو شده است که محمّد رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم بدان هنگام که این قرآن نازل می‌گردید در این چنین موقعیّتی قرار داشت و با این چنین مردمانی رویاروی مـی‌شد و از سـوی پروردگارش مأمور می‌گردید که مردمان را با قرآن بیم و اندرز دهد، و در زوایای دل و در پهنۀ سینه‌اش هیچ گونه دلهره و تنگی نباشد و خویشتن را رنج ندهد، بدان هنگام که با جاهلیّت رو در رو می‌ایستد و می‌رزمد، و می‌خواهد جاهلیّت را از ژرفاهای درونها برکند و از ریشه بخشکاند و آن را کاملًا دگرگون گرداند.
زمان چرخیده است و دیگر باره همچون روزی شده است که این دین در آن برای مردمان آمده است، و انسانها به جاهلیّت کامل و شامل و در برگیرندۀ اصول و فروع و درونها و بیرونها و آشکار و نهان و زیربناها و روبناها فرو افتاده‌اند.
انسانها پیش از هر چیز در جهان‌بینیها و انـدیشه‌های اعتقادی واپس گرائیده‌اند و به عقب برگشته‌اند، حتّی کسانی هم که پدران و نیاکان ایشان از زمرۀ مؤمنان بدین آئین، و مطیعان فرمان یـزدان و مخلصان آئین خداوند سبحان بوده‌اند، و خـالصانه ایـزد مـتعال را پرستش کردهاند. چه صورت عـقیده در جهان‌بینی و اندیشۀ ایشان، و برداشت آنان از عقیده در ژرفاهای درونشـان، مسخ و دگـرگون شده است و عـقیده را دگرگونه می‌بینند و دگرگونه میدانند.
این آئین آمده است تا چهرۀ جهان را تغییر دهد، و جهان دیگری را بر پای دارد که در آن سلطه و قدرت خداوند یگانه را استوار و پابرجای گردانـد و بس، و سلطه و قدرت طاغوتها را باطل نماید. جهانی را بر پـای دارد که در آن تنها خداوند یکتا پرستش گردد، «پـرستش» فراگیری.[1] دیگر کسی از بندگان با یـزدان پـرستیده نشود. جهانی است که مردمان از پرستش بندگان - هر که و هر چه باشد - بیرون آورده مـی‌شوند، و به پرستش یزدان یگانۀ جهان رسانده مـی‌شوند. جهانی است که در آن «انسان» آزاد بزرگوار پـاک، مـتولّد میگردد... آزاد از هوا و هـوسش، و رها از پرستش کردن و بندگی نمودن جز یزدان.
این دین آمده است تا بنیاد: «اَشْهَـدُ اَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا الله» را استوار و پابرجای دارد، چیزی که در طول تاریخ هـر پیغمبری آن را برای قوم خود به ارمغان آورده است - همان‌گونه که این سوره و سایر سوره‌های دیگر قرآن مجید بیان میدارند -گواهـی لا اله الّا الله، مـدلول و مفهومی نخواهد داشت، مگر این که حاکـمیّت بالا و فرمانروائی والا در زندگی مردمان از آن یزدان جهان باشد و بس، بدان سان که حاکمیّت بالا و فرمانروائی والا در نظام هستی از آن یزدان جهان است. خدا است که در گسترۀ جهان، و در هستی مردمان با قضا و قدر خود فرماندهی میکند، و در زندگی بندگان با برنامه و شریعت خود فرمانروائی می‌نماید... بنابراین قاعده و قانون، مسلمان معتقد نمی‌گردد به ایـن که یـزدان در آفرینش جهان و اداره و چرخاندن امور آن دارای انباز است. مسلمان مراسم عبادت را جز بجای ایزد مـتعال انجام نمی‌دهد و پرستش را خاصّ او می‌داند، و قوانین و مقرّرات را، و معیارها و مقیاسها را، و باورداشتها و جهان‌بینیها را، جز از یزدان دریافت نمی‌دارد، و به هیچ کسی از طاغوتهای آدمیزاد اجازه نمی‌دهد که ادّعای حقّ حاکمیّت با خدا در چیزی از این امور کند.
این قاعدۀ این آئین از لحاظ عقیده و اعتقاد است... امروزه انسانها کجا و این عقیده و اعتقاد کـجا است؟ انسانها در کجای این عقیده و اعتقاد قرار دارند؟
مردمان به گروهها و دسته‌ها تقسیم می‌شوند که همه و همه جاهلیّت هستند:
گروه و دسته‌ای بی‌دین و خدانشناس هستند. اصلًا به وجود خدا معتقد نیستند. آنان ملحد و بی‌باور هستند... کار و بار اینان عیان است و نیازی به بیان ندارد.
گروه و دسـته‌ای بت‌پرست هسـتند. به وجود خدا معتقدند، ولی گذشته از یزدان جهان معتقد به وجود خدایان و خداگونگان بسیارند، همان‌گونه که در هند، و در وسطهای آفریقا، و در گوشه و کنار پراکندۀ جهان، وضع این چنین است. گروه و دسته‌ای هم «اهل‌کتاب»، یعنی یهودی یا مسیحی هستند. اینان نیز از قدیم شرک ورزیده‌اند، چرا که به خدا فـرزند منسوب کردهاند. همچنین آنان غیر از خدا، پیشوایان دینی و دیرنشینان و راهبان خود را نیز ارباب و خداوندگاران خویش بشمار آورده‌اند. زیرا از پیشوایان دینی و دیرنشینان و راهبان خود ادّعای حقّ حاکمیّت را پذیرفته‌اند و قوانین ایشان را گردن نهاده‌اند، هر چند هم اصلًا برای آنان نـماز نخوانده‌اند و در برابرشان سجده نبرده‌اند و کرنش ننموده‌اند...گذشته از اینها، آنان امروزه حاکمیّت یزدان را بطور کلّی از صحنۀ حیات خود به دور داشته‌اند، و برای خود از پیش خود نظامها و سیستمهائی برپا و بر جا میدارند که آنها را «سرمایه‌داری» و «کمونیستی» و چیزهائی از این قبیل مـی‌نامند. همچنین اوضـاع و احوالی برای فرمانروائی به وجود میآورند و آنـها را «دموکراسی» و «دیکتاتوری» و چیزهائی از این قبیل می‌نامند. بدین وسیله از اصل و اساس آئین یزدان به در می‌روند، و از جاهلیّت یونانیان و رومیان و جز آنان، در ساختن نظامها و سیستمها و اوضاع و احوال زندگی از پیش خود، پیروی می‌کنند.
گروه و دسته‌ای نیز خود را «مسلمان» می‌نامند! ایـن گروه و دسته از برنامه‌ها و خطّ سیرهای این چنین اهل کتابی پیروی و متابعت می‌کنند، و درست پا به پـای ایشان به پیش می‌روند! از آئین یزدان بیرون رفته‌اند و به آئین بندگان گرائیده‌اند! چه دین یزدان عبارت است از برنامه و شریعت و قانون و نظم و نظامی که خـدا برای زندگی تهیّه می‌بیند. و دین بندگان عبارت است از برنامه و شریعت و قانون و نظم و نظامی که مردمان برای خود تهیّه می‌بینند و فراهم می‌کنند.
واقعًا زمان چرخیده است و به عقب برگشته است! درست به همان شیوه و گونهای در آمده است که ایـن آئین در آن برای مردمان به ارمغان آمده بود. و انسانها جملگی به سوی جاهلیّت واپس گرائـیده‌انـد... همۀ گروهها و دسته‌ها اصلًا از آئین یزدان پیروی و متابعت نمی‌کنند... این قرآن نیز به سوی انسانها برگشته است و دیگر باره ایشان را مخاطب قـرار داده است، بدان شکل که برای نخستین بار انسانها را مخاطلب قرار داده بود. از انسانها همان چیزی را می‌خواهد که نخستین بار از ایشان خواسته بود. از آنان می‌خواهد که از لحاظ عقیده و جهان‌بینی، اسلام را گردن نهند و بدان داخـل شوند. پس از آن از نظر سیستم و نظام و واقعیّت زندگی، از اسلام پیروی کنند و بدان وارد شـوند... بردارنده و برگیرندۀ این کتاب نیز با همان دشواریهائی روبرو می‌شود و در همان تنگناهائی گیر مـی‌کند که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم با آنها روبرو می‌گردید و در آنها گیر می‌کرد، در آن هنگام که انسانهای غرق شده در لجنزار جاهلیّت را مخاطب قرار می‌داد، آنانی که در لجنزار گندیده و بدبو آرمیده بودند، و در بیابان برهوت جاهلیّت سرگشته و آواره بودند، و خویشتن را تسـلیم فریب و وسوسۀ اهریمن در این بیابان برهوت کرده بودند... رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌خواست پیش از هر چیز عقیده و جهان‌بینی را در ژرفاهای دلها و خردهای مردمان بر پایۀ: اَشْهَدُ اَنْ لَا اِلَهَ اِلَّا الله استوار و پا بر جا دارد، و جامعۀ واقعی دیگری را در زمین پدیدار گرداند که در آن تنها یزدان یگانۀ جهان پرستیده شود، و کسی یا چیزی جز او پرستش نگردد. تولّد تازه‌ای به انسانها ارمغان دارد که در آن انسان از پرستش بندگان، و از پرستش هوا و هوس خود آزاد و رها گردد.
اسلام یک رخداد تاریخی گذرا نیست که یک بار روی داده باشد و تاریخ گذشته باشد و آن را پشت سر خود بر جای نـهاده بـاشد... امـروز نـیز اسـلام فریاد زده می‌شود که همان نقشی را بازی کند که در چنین شرائط و ظروف و اوضاع و احوال و نظامها و سیستمها و جهان‌بینیها و عقیده‌ها و معیارها و مقیاسها و آداب و رسومی که برای نخستین بار با آنها روبرو گردید، بازی کرده بود.
جاهلیّت، یک حالت و وضع است، و یک دورۀ زمانی تاریخی نیست... امروزه جاهلیّت ریشه دوانیده است و تارهای خود را در همۀ جوانب و نواحی زمین گسترانیده است، و به میان همۀ معتقدات و مذاهب و نظامها و سیستمها و اوضاع و احـوال خزیده است... جاهلیّت پیش از هر چیز بر پایۀ: «حاکمیّت بندگان بر بندگان»، و ترک حاکمیّت مطلقۀ یزدان بر بندگان، استوار و پایدار است... جاهلیّت استوار میگردد بر این اساس که «خواست انسان» در هر شکلی از اشکال گوناگونش، خداوندگار فرمانروا باشد! و نپذیرند کـه «شریعت یزدان» قانونی باشد که فـرمانروائی کند... گذشته از اینها، جاهلیّت سیماها و شکلها، پرچمها و نشانه‌ها، نامها و وصفها، و دسته‌ها و گروهها و راه‌ها و روشهای آن مختلف و جوراجور است. امّا همۀ آنها بدین قاعده‌ای برمی‌گردند که سرشت آنـها و حقیقت آنها را جدا و متمایز می‌سازد.
برابر این میزان و مقیاس بنیادین، روشن مـی‌گردد که امـروزه جاهلیّت روی زمـین را فرا گفته است، و جاهلیّت امروزه بر کرۀ زمین حکو‌مت میکند. در ایـن روزگار اسلام از صـحنۀ زندگانی مردمان بر کنار مانده است و در کسترۀ «هستی» ایشان تنها نامی از آن مانده است و بسا بر دعوت‌کنندگان مردمان به سوی اسلام لازم است درست همان هدفی را در مدّ نظر بگیرند و همان راهی را طی کنند که فرستادۀ خدا محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم در مدّ نظر گرفت و طی نمود، و با همان چیزهائی مواجه و رویاروی شوند که پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مواجه و رویاروی می‌گردید. دعوت کنندگان به سوی آئین یزدان در این فرمودۀ خداوند بزرگوار فریاد زده می‌شوند که اقتداء نمایند و پیروی کنند از پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و پـا به پای او روند:
(کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ).
(این قرآن) کتابی است که از (سوی یزدان جهان) بر تو نازل شده است و نباید از ناحیۀ آن هیچ گونه نگرانی و ناراحتی به خود راه دهـی. (نـه نگرانی از ناحیۀ بـار سنگین رسـالتی کـه بـر دوش داری و نـه از جـانب عکس‌العملهائی کـه دشـمنان سـرسخت در برابـر آن نشان می‌دهند، و نه از سوی نتیجه و برداشـتی کـه از تبلیغ این رسالت انتظار می‌رود. چرا که هدف از نـزول این قرآن این است) که بدان (کافران را از عواقب شـوم افکار و اعمالشان) بترسانی، و مؤمنان را پند و انـدرز دهی.
برای تأکید این حقیقت و روشنی آن، اندکی بیشتر به شرح و بسط می‌پردازیم و گامی چند جلوتر می‌گذاریم: جامعه‌های بشریّت امروزی همگی جامعه‌های جاهلی هستند و لذا جامعه‌های «عقب افتاده» یـا «واپسگرا» بشمار می‌آیند! واپسگرا بدین مـعنی که ایـن چـنین جـامعه‌هائی به جاهلیّت «برگشته‌انـد» و عـقب‌گرد نموده‌اند، پس از این که اسلام دست بشریّت را گرفته است و آنان را از جاهلیّت بیرون آورده است و رستگار نموده است. امروزه اسلام فریاد زده می‌شود و برای نجات بشریّت از عقب ماندگی و واپسگرائی جاهلیّت دعوت میگردد، و از اسلام خواسته می‌شود بشریّت را در راه پیشرفت و «تـمدّن» با معیارها و مقیاسها و ارزشهای یزدانی خود رهبری و رهنمود کند.
زمانی که حاکمیّت اعلی و فرماندهی والا در جامعه‌ای از آن یزدان یکتا باشد -البتّه این حاکمیّت و فرماندهی باید در ریاست شریعت ربّانی مجسّم و جلوه‌گر باشد - این‌گونه حاکمیّت و فرماندهی، یگانه شکل و صورتی است که در آن انسـان از بندگی هواهـا و هـوسهای بشری، و از بندگی بندگان، به‌گونۀ حقیقی و کامل، آزاد و رها میگردد. هیچ‌گـونه بزرگواری و آزادی در جامعه‌ای وجود نـدارد که برخی از آنان ارباب و خداوندگار باشند و از پیش خود قوانـین و مقررات وضع کنند و حقّ حاکمیّت اعلی و فرماندهی والا را به دست گیرند، و برخی از آنان هم بنده باشند و از ایـن اربابان و خداوندگاران اطـاعت کنند و در برابرشان کرنش برند! قانونگذاری هم تنها مـحدود به احکـام قانونی نیست. چه معیارها و مقیاسها و ارزشها و اخلاق و آداب و رسـوم و غــیره هـمه و هـمه در دائرۀ قـانونگذاری هسـتند و افراد و اشخاص دانسـته یـا ندانسته در برابر فشار و قدرت آن خضوع و خشوع می‌کنند!... جامعه‌ای هم که ایـن چنین باشد، جامعۀ واپسگرای عقب مانده بشمار است ... یا به اصطلاح اسلامی: «جامعۀ جاهلی مشرکی» است!
زمانی هم پیوند گردهمآئی و مایۀ همایش در جامعه‌ای عقیده و جهان‌بینی و اندیشه و برنامۀ زندگی باشد، و همۀ اینها از جانب یزدان صادر و تعیین گردد، نه از جانب هوا و هوس فردی، و نه از جانب عبدی، ایـن چنین جامعه‌ای، جامعۀ متمدّن و مـترقّی است. یـا به اصطلاح اسلامی: «جامعۀ یزدانی مسـلمانی» است... زیرا گردهمآئی و همایشی این چنین، بدین هنگام بیانگر والاترین چیزی است که در «انسـان» از ویــژگیهای روحی و فکری است. امّا هنگامی که پیوند گردهمآئی و مــایۀ هـمایش، نـژاد و رنگ و مـلّیّت و سرزمین و چیزهائی از این قبیل باشد، این چنین جامعه‌ای، جامعۀ واپسگرای عقب‌مانده بشمار میآید، یا به اصـطلاح اسلامی: جامعۀ جاهلی مشرکی است. چـرا که نــژاد و رنگ و ملّیّت و سرزمین و چیزهائی از این قبیل، بیانگر حقیقت والای موجود در «انسان» نیست. آخر انسـان جدای از نژاد و رنگ و ملّیّت و سرزمین و این‌گونه چیزها، انسان می‌ماند؛ امّا انسان جدای از روح و فکر، انسان نمی‌ماند!
گذشته از این، انسان می‌تواند با ارادۀ انسانیّت آزاد - که این والاترین چیزی است که یزدان او را بدان گرامی داشته است - عقیده و جهان‌بینی و اندیشه و برنامۀ زندگی خود را از گمراهی و سرگردانی به هدایت و راهیابی، به وسیلۀ درک و فهم و دلیل و حجّت و رهنمون و رهنمود تغییر دهد و تبدیل کند. ولی انسان هرگز نمی‌تواند نژاد و رنگ و ملّیّت خود را تغییر دهد و به چیز دیگری تبدیل کند. انسان نمی‌تواند پیشاپیش زادگاه خود را نه در میان نژاد و نه در میان رنگی تعیین کند، همان‌گونه که پیشاپیش نمی‌تواند زادگاه خود را در میان ملّتی یا در سرزمینی تعیین کند... لذا جامعه‌ای که مردمان در آن پیرامون چیزی گرد می‌آیند که آن چیز متعلّق به ارادۀ آزاد ایشان است، بدون شکّ بالاتر و والاتر و مترقّی‌تر و پابرجاتر و استوارتر از جامعه‌ای است که مردمان در آن پیرامون چیزهائی گرد می‌آیند که بیرون از خواست و فراتر از ارادۀ ایشان است و آنان در آنها نقشی و توانی ندارند.
هنگامی که «انسانیّت انسـان» ارزش والای جـامعه‌ای میگردد، و «ویژگیهای انسانیّت» در آن جامعه، مورد تکریم و تعظیم و رعایت و حفاظت، قرار می‌گیرد، این چنین جامعه‌ای متمدّن و مترقّی و پیشرفته است. یا به اصطلاح اسلامی: یزدانی مسلمان است... امّا زمانی که «ماده» به هر شکلی از اشکال، ارزش والا و معیار بالا باشد، چه به شکل »نظریّه» باشد، همان‌گـونه کـه در مارکسیسم بدین‌گونه است، و چه به شکل «تـولیدات مادی» باشد، همان گونه که در آمریکا و ا‌روپا و سائر جامعه‌هائی است که تولیدات مـادی را معیار بالا و ارزش والا میدانند، و در راه بـه دست آوردن مـواد، همۀ معیارها و ارزشها و ویـژگیهای انسـانیّت - و در پیشاپیش همۀ این چیزها معیارها و ارزشهای اخلاقی هدر و پایمال می‌شود، ایــن چنین جـامعه‌ای، جـامعۀ واپسگرای عقب مانده بشمار میآید. یا بـه اصـطلاح اسلامی: جامعۀ جاهلی مشترکی است.
جامعۀ یزدان مسلمان، ماده را تحقیر نـمی‌کند و نـاچیز نمی‌شمارد، نه در شکل «نظریّه»، بــدین مـعنی: مـاده است که پیکرۀ هستی جهان را می‌سازد کـه مـا در آن زیست می‌کنیم، و نـه در شکـل «تـولیدات مـادی» و بهره‌مندی از آن... چه تولیدات مواد از ارکان و اصول خلیفه‌گری انسان در زمین برابر عهد و پیمان یزدان و شرط و شـرو‌ط او، و بـهره‌مندی و لذت بـردن از چیزهای پاکیزۀ آن، حلال است و اسلام همگان را برای استفادۀ از آن دعوت میکند - همان گونه که در روند این سوره خواهیم دید - امّا اسلام آن را معیار بالا و ارزش والائی نمی‌شمارد و نــمی‌داند کـه ویـژگیهای «انسان» در راه آن هدر و ضایع شود و برای به دست آوردن آن ارکان و اصول انسـان دسـتخوش تـزلزل و ویــرانـی گـردد، بـدان گـونه کـه جـامعه‌های جـاهلی خدانشناس یا مشرک، آن را چنین مـی‌دانـند و بـرای بدست آوردن آن چنین می‌کنند.
زمانی که معیارها و ارزشـهای «انسـانیّت» و اخـلاق «انسانیّت» در جامعه‌ای حکمفرما باشد - همان‌گونه که برابر میزان و مقیاس یزدان باید این چنین باشد - این چنین جامعه‌ای متمدّن و مترقّی است. یا بـه اصـطلاح اسلامی: یزدانی مسلمان است... معیارها و ارزشـهای «انسانیّت» و اخـلاق «انسـانیّت» مسألۀ پـیچیده و دشواری یا مسألۀ شل و ول و آبکی نیست. هـمچنین مـعیارها و ارزشـها و اخلاق تـغییرپذیر و دگرگون شونده‌ای نیست که بر حال و وضعی پایدار و اسـتوار نماند، همان‌گونه که کسانی بر این گمانند که می‌خواهند هرج و مرج و نابسامانی را در معیارها و مقیاسها و میزانها پدیدار سازند. تـا بـدانـجا کـه اصـل ثابت و استوا‌ری نماند که در سنجش و ارزش و ارجگذاری و بهاء دادن بدان مراجعه کرد... تنها معیارها و ارزشها و اخلاق است که در انسان «ویژگیهای‌‌انسان» را رشـد می‌دهد، ویژگیهائی کـه در انسـان مـوجود است و در حیوان موجود نـیست. و در انسـان ایـن نـاحیه را به گونهای نیرومند و چیره می‌گرداند که انسان را جدای و متمایز از سائر موجودات می‌نماید و از او انسـانی را می‌سازد. امّا این معیارها و ارزشها و اخلاق نیستند که در انسان جوانب و نواحی مشترک میان انسان و حیوان را رشد می‌دهند... هنگامی که مسأله بدین نحو مطرح گردد، خطّ روشن برجسته‌ای نمودار می‌شود کـه مـرز حقّ و باطل را مشخّص می‌گردانـد و سـفت و سـخت ادامه می‌یابد و ثابت و قاطع بر جای و پایدار می‌ماند، و نظریۀ سست تغییرات تدریجی «پیروان تکامل» را به رسـمیّت نـمی‌شناسد، نـظریۀ سست و بـی‌بنیادی که پیروان تکامل در راه پذیرش آن پیوسته بـه تـلاش و کـوشش مـی‌ایسـتند... در ایـن صـورت، نـه اخـلاق کشــاورزی و نــه اخـلاق صــنعتی، و نـه اخـلاق سرمایه‌داری و نـه اخـلاق کـمونیستی، و نـه اخلاق زحمتکشان و کارگران و نه اخـلاق بـرژوازی، مـطرح است. اصلًا اخلاقی که ساخته و پرداختۀ محیط و ناشی از سطح زندگی باشد، به رسـمیّت شـناخته نـمی‌شود. بدین معنی که این عوامل مستقلّ و خودکار به ساختن معیارها و ارزشها و اخلاق بپردازند و آنها را عرف و عادت مردم گردانند. و این چنین رفتارها و اخلاقی در پیدایش و ماندگاری قطعی و حتمی باشند، چنین چیزی ناپذیرفتنی و نامقبول است... بلکه هر چـه هست تـنها «ارزشها و اخلاق انسانی» است و بس. مسلمانان آنها را می‌پذیرند و بدانـها خوی می‌گیرند و در جامعۀ متمدّن بر آنها می‌روند و ماندگار می‌شوند. و «ارزشها و اخلاق حیوانی» در میان است - اگر این تعبیر درست باشد - و مردمان در جامعۀ عقب مانده بدانها خـوی می‌گیرند و آنها را مـراعـات می‌کنند... به اصطلاح اسلامی: یا ارزشها و اخلاق یزدان اسلامی در مـیان است، و یا ارزشها و اخلاق واپسگرای جاهلی و بس! جامعه‌هائی که ارزشها و خویها و کششـهای حـیوانـی بر آنها فرمانروائی میکند، امکان ندارد جـامعه‌های متمدّنی باشند، هر اندازه هـم در پـیشرفت صـنعتی و اقتصادی و علمی جلو و پیشتاز باشند. ایــن مـقیاس و معیار، در سنجش اندازۀ پیشرفت خود انسان نیز صادق است و اشتباه نیست.
در جامعه‌های جـاهلی نوین، مـفهوم اخـلاقی بــیرون کشیده شده است. به‌گونه‌ای که اخلاق هیچگونه نقشی در جدائی انسان از حیوان ندارد. در چنین جامعه‌هائی، روابط جنسی نامشروع - حتّی روابط جنسی لواط - اخـلاق زشت و پلشتی بشمار نـمی‌آید!... مفهوم «اخلاقی» محدود به معاملات شخصی و اقـتصادی و سیاسی است، آن هم تقریبًا در حدود مصلحت نظام و دولت!... نویسندگان، روزنامه‌نگاران، داستان نویسان، و همۀ دستگاه‌ها و ایستگاه‌های رادیـو و تـلویزیون و مؤ‌سسه‌های ارتباط جمعی در ایـن گونه جـامعه‌های جاهلی، آشکارا به دختران و زنان و پسران و جـوانـان میگویند: ارتباط های جـنسی آزاد، اخـلاق زشت و پلشتی نیست!
این چنین جامعه‌هائی، از دیدگاه «انسانیّت» و همچنین با توجّه به خطّ و نشان پیشرفت انسانی، جامعه‌های عقب افتادۀ بی‌تمدّنی بشمار می‌آیند... همچنین این جامعه‌ها غیر اسلامی نیز هستند. زیرا خطّ و نشان اسلام، خطّ و نشان آزادی انسان از بند شهوات، و رشد ویـژگیهای انسانی، و چیره شدن این ویژگیها بر کششهای حیوانی است.
بیش از این نمی‌توانیم در شناسائی جامعه‌های بشری کنونی، و غرق شدن آنها در منجلاب جاهلیّت، از عقیده گرفته تا اخلاق، و از جهان‌بینی گرفته تا اوضاع و احوال سیاسی، به پیش رویم... گمان می‌کنیم این اشـاره‌های کوتاه و مختصر و نگاه‌های گذرا، برای بیان نشانه‌ها و سیماهای جاهلیّت در جامعه‌های بشری کنونی بسـنده باشد، و بتواند حقیقتی را به تصویر کشـد که امـروزه دعوت اسلامی و دعوت‌کنندگان به سوی دین یزدان، در صدد رسیدن بدان و پیاده کردن آن هستند... حقیقتی که هست دعوت انسانها از نو به پذیرش اسلام است. دوباره آنان را به پـذیرش اسـلام از لحـاظ عقیده و اخلاق و نظام فراخواند... این همان تلاشی است کـه پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌ورزید. این همان نقطه‌ای است کـه پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نخستین بار دعوت خود را از آن آغازید. این همان موقعیّت و جایگاهی است که پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم این کتابی را که بر او نازل شده بود بدان موقعیّت برد و در آن جایگاه جای داد. خداوند سبحان او را مخاطب قرار می‌دهد و میگوید:
(کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ).
(این قرآن) کتابی است که از (سوی یزدان جهان) بر تو نازل شده است و نباید از ناحیۀ آن هیچ گونه نگرانی و ناراحتی به خود راه دهـی. (نـه نگرانی از ناحیۀ بـار سنگین رسـالتی کــه بـر دوش داری و نـه از جانب عکس‌العملهائی که دشمنان سرسخت در بـرابـر آن نشان می‌دهند، و نه از سوی نتیجه و برداشتی که از تبلیغ این رسالت انتظار می‌رود. چرا که هدف از نزول این قرآن این است) که بدان (کافران را از عواقب شـوم افکار و اعمالشان) بترسانی، و مؤمنان را پـند و انـدرز دهی.
*
در آن ایّام که خداوند سبحان ایـن تکلیف را متوجّه پیغمبرش فرمود، قوم او را نیز با ایـن قرآن مـخاطب قرار داد - هر قومی را نیز با این قرآن مـخاطب قـرار می‌دهد که اسلام با آنان روبرو می‌شود تا ایشان را از جاهلیّت بیرون بیاورد - و بدانان دستور داد که از چیزی پیروی و متابعت کنند کـه در ایـن کتاب است، و از پیروی ارباب و اولیائی جز خدا نهی فرمود و ایشان را بر حذر داشت. آخر در اصل، مسأله، مسألۀ «پیروی» است. انسانها در زندگی خود از چه کسی باید پیروی کنند؟ از فرمان یزدان پیروی می‌کنند و مسلمان بشمار می‌آیند. یا از فـرمان غـیر یـزدان پـیروی مـی‌کنند و مشرک محسوب می‌شوند. این دو موقعیّت و جـایگاه مختلفی است که با یکدیگر گرد نمی‌آیند:
(اتَّبِعُوا مَاأُنْزِلَ إِلَیْکُم مِن رَبِّکُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ قَلِیلاً مَاتَذَکَّرُونَ).
از چیزی پیروی کنید که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شـده است، و جز خدا از اولیـاء و سـرپرستان دیگری پیروی مکنید (و فرمان مپذیرید). کمتر مـتوجّه (اوامر و نواهی خدا) هستید (و کمتر پند می‌گیرید). این مسألۀ اساسی دیـن است... یـا پـیروی از چـیزی میگردد که خدا نـازل فرموده است، و اسلام، یـعنی تسلیم یزدان شدن است، و اعتراف به خداونـدگاری و ربوبیّت ایزد متعال بشمار است، و انحصار پروردگار به حاکمیّتی است که بدان امر میگردد و باید اطاعت شود، و امر و نهی چنین حاکمیّتی را گردن نهاد، نه حاکمیّت کسی جز او را... و یا این که پیروی از ارباب و اولیائی جز خدا میگردد و شرک بشمار است. شرک نیز ترک اعتراف به خداوندگاری سره و ربوبیّت خـالص یـزدان است... حال چه می‌شود و چه گونه خواهد بـود اگـر حاکمیّت، خالصانه از آن یزدان سبحان نباشد، چنان که امروزه وضع چنین است؟!
در خطاب به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم که کتاب بر خود او نـازل شده است:
(کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ).
کتابی است که بر تو نازل شده است.
و در خطاب به مردمان که کتاب از سوی پروردگارشان بر ایشان نیز نازل گشته است:
(اتَّبِعُوا مَاأُنْزِلَ إِلَیْکُم مِن رَبِّکُمْ).
از چیزی پیروی کنید که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده است.
امّا پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم کتاب بر او نازل شده است تـا بدان ایمان بیاورد و بدان دیگران را پند و بیم دهـد. و امّـا انسانها کتاب بر ایشان نازل گشته است تا بدان ایمان بیاورند و از آن پیروی کنند، و از فرمان کسی و چیزی جز آن پـیروی و مـتابعت نکـنند... نسـبت نـزول بر پیغمبرصلّی الله علیه و آله و سلّم و بـر مـردمان، در هـر دو حـالت برای اختصاص و بزرگداشت و تشویق آنان و برای به جوش و خـروش انداخـتن دلهـایشان است. چه کسـی کـه پروردگارشان کتابی را برای او نـازل مـی‌کند، و او را برای این امر سترگ و بزرگ برمی‌گزیند، و با ارمغان این خیر و خوبی نسبت بدو بزرگواری میکند، سزاوار او است که پند و اندرز گیرد و یزدان را به یاد دارد و سپاسگزاری نماید، و فرمان را با تمام قدرت و تـوان دریافت دارد و برگیرد و رنج و خستگی نشناسد.
*
از آنجا که تـلاش و تکـاپو در ایـن زمـینه سـخت و طاقت‌فرسا است، چون تغییر بنیادین و کـامل و هـمه جـانبۀ جاهلیّت چنین تـلاش و تکـاپوی سـخت و طاقت‌فرسائی را می‌طلبد، تغییر و دگرگونی همه چیز جاهلیّت، همچون: جـهان‌بینیها، اندیشه‌ها، معیارها، ارزشها، آداب و رسوم، عادات و مراسم، سیستمها و نظامها، اوضاع و احوال، اجتماع، اقتصاد، و روابط بـا یزدان و با جهان و با مردمان...
از آنجا که تلاش و تکاپو بدین نـحو و بـدین مـنوال سخت و طاقت فرسا است، روند قرآنی به پیش می‌رود و دلها را به شدّت تکان می‌دهد، و اعـصاب را کاملًا برانگیخته و بیدار میکند، و سرشتهای فرو رفـته در جاهلیّت و غرق در جـهان‌بینیها و اوضـاع جـاهلیّت را سخت تکان می‌دهد و به پیش می‌راند... این کار را با
نشان دادن مهلکه‌های پیشینیان تکذیب کننده در جهان، و به تصویر کشـیدن فرجام و سـرنوشت ایشـان در آخرت، انجام می‌دهد:
(وَکَم مِن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَیَاتاً أَوْ هُمْ قَائِلُونَ. فَمَا کَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا إِلَّا أَن قَالُوا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ. فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ. فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا کُنَّا غَائِبِینَ. وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ).
چه بسیار شهرها و آبـادیهائی که آنها را (بـه سـبب گناهان فراوان ساکنان آنجاها) ویران کرده‌ایم و عذاب ما مردمان آنجاها را در بر گرفته است، در شبانگاهان (کـه در خـواب ناز بوده‌انـد، مـانند قوم لوط) یـا در چاشتگاهان که به استراحت پرداخته‌انـد، (مـانند قـوم شعیب). در آن موقع که عذاب ما به سراغ ایشان آمـده است، دعا و استغاثه‌ای جز این نداشته‌اند که گفته‌انـد: واقعًا ما ستمکار بوده‌ایم (و با دست خود بر خود ستم کـرده‌ایـم و هـم ایـنک پشیمانیـم و چشـم بــه راه عفو یزدانیم! امّا بدین هنگام پشیمانی را چه سود؟! در روز قیامت) بطور قطع از کسانی که پیغمبران به سوی آنان روانه شده‌اند می‌پرسیم (که آیا پیام آسمانی بــه شما رســانده شـده است یـا خیر و چگونه بـدان پـاسخ داده‌اید؟) و حتماً از پیغمبران هم می‌پرسیم (که آیا پیام آسمانی را رسـانیده‌ایـد و از مـردمان در قـبال فرمان یزدان چه شنیده و دیده‌اید؟). مسلّماً (اعمال همه را مو به مو) آگاهانه برای آنان شرح می‌دهیـم، چرا که مـا از آنان بدور نشده‌ایم (و همه جا حاضر و ناظر کـردار و رفتارشان بوده‌ایم). سنجش درست (و دقیق اعمال) در آن روز انـجام می‌گیرد. پس هـر کـه (کفۀ حسـنات) ترازوی او سنگین شود (و بر کفۀ سیّئات او رجـحان پذیرد) این چنین کسانی رستگارند. و کسـی که (کفۀ حسنات او از کفۀ سیّئات) ترازوی او سبک شـود، ایـن چنین کسانی به سبب پیوسته انکـار کـردن آیات مـا (سرمایۀ وجود) خود را از دست داده‌اند.
مرگ و هلاک پیشینیان بهترین اندرزگو و یادآور، و بهترین بیم دهنده و ترساننده است... قرآن با این حقائق همراه و همسو میگردد و آنها را انگیزه‌های الهامگر و پتکهای بیدارکنندۀ دلهای غافل انسانها می‌سازد.
قطعًا شهرها و آبادیهائی که به سبب تکذیبشان هلاک گشته‌اند و نابود گردیده‌اند، بدان هـنگام کـه غافل و بی‌خبر بوده‌اند، فراوان هستند. از میان برده شده‌اند در شب یا در وقت خواب نیمروز و در گرماگرم استراحت. بدان هنگام که مردمان دراز کشـیده‌انـد و بـه خـواب شیرین فرو رفته‌اند و کاملًا خویشتن را در امن و امان دیده‌اند:
(وَکَم مِن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَیَاتاً أَوْ هُمْ قَائِلُونَ).
چه بسیار شهرها و آبـادیهائی که آنـها را (بـه سـبب گناهان فراوان ساکنان آنجاها) ویران کرده‌ایم و عذاب ما مردمان آنجاها را در بر گرفته است، در شبانگاهان (کــه در خواب نـاز بوده‌اند، مـانند قـوم لوط) یـا در چاشتگاهان که به استراحت پرداخته‌اند، (مـانند قـوم شعیب).
هر دو تای شبانگاهان و چاشتگاهان، هنگام بیخبری و استراحت و امن و امـان است. گرفتار کـردن و نابود نمودن در این دو وقت بیشتر باعث بیم میگردد و تأثیر بسزائی دارد و دشوارتر از هر زمـان دیگـری است، و بهتر مایۀ پند و اندرز و دوری و خویشتنداری از گناه و نافرمانی، و پرهیز و احتیاط می‌شود.
پس از گرفتار آمدن و هلاک شدن، چه چیزی روی داده است؟ این کسانی که بی‌خبر و ناگهانی گرفتار آمده‌اند جز اعتراف چاره‌ای نـداشـته‌انـد. ادّعائی جز اقرار برایشان نمانده است و نبوده است!
(فَمَا کَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا إِلَّا أَن قَالُوا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ).
در آن موقع که عذاب ما به سراغ ایشان آمده است، دعا و استغاثه‌ای جز این نداشته‌اند که گفته‌اند: واقـعاً مـا ستمکار بوده‌ایم (و با دست خود بر خود ستم کرده‌ایم و هم اینک پشیمانیم و چشم به راه عـفو یـزدانـیم! امّـا بدین هنگام پشیمانی را چه سود؟!.
انسان همه چیز را میگوید امّا اعتراف و اقرار نمی‌کند. ولی آنان در جایگاه و موقعیّتی هسـتند نـمی‌توانند ادّعائی داشته باشند جز این که بگویند:
(إِنَّا کُنَّا ظَالِمِین).
واقعاً ما ستمکار بوده‌ایم.
وای چه جایگاه هراسناک و موقعیّت خوفناکـی است! جایگاه و موقعیّتی که نهایت تلاش در آن اعـتراف به گناه و اقرار به شرک است!
مراد از ظلم و ستمی که بدان اعتراف دارند شرک است. مگر ظالم‌تر و ستمگرتر از کسی وجود دارد که برای خداوندگاری که او را آفریده است شریک و انباز قرار دهد؟!
بدان هنگام که در این جهان صحنه بدیشان نموده شده است، ناگهان یزدان تکذیب کنندگان را گرفتار عذاب خود فرموده است. ایشان هم در آن حال که عذاب خدا را دیده‌اند اعتراف کردهاند که آنان ظالم و سـتمکار بوده‌اند. حقّ و حقیقت بی‌پرده جلوه‌گر آمده است و ایشان آن را شناخته‌اند، ولیکن در زمانی که شناختن و اعتراف کردن سودی نمیبخشد، و پشـیمانی و توبه عذاب خدا را از ایشـان بدور نـمی‌دارد. چه وقت پشیمانی از دست رفته است، و با حصول عذاب راه توبه قطع و گسیخته است.
بدان هنگام که در این جـهان صحنه بدیشان نموده می‌شود، ناگهان روند قرآن به چیز دیگـری مـنتقل میگردد، و با خود شنوندگان را نـیز فورًا به مـیدان آخرت و گسترۀ قیامت منتقل می‌سازد، بدون هرگونه ایستادن و فاصله‌ای. چه نواری که نمایش داده می‌شود دارای صحنه‌های متّصل و پیاپی است. کوچی که در پیش است از زمان و مکان فراتر می‌رود، و دنیا را به آخرت می‌پیوندد، و عذاب دنیا را به عذاب آخرت متّصل می‌گرداند. ناگهان جایگاه و موقعیّت آنـجا در لحظۀ گذرائی پیدا و نموده می‌شود:
(فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ. فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا کُنَّا غَائِبِینَ. وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ).
(در روز قیامت) بطور قطع از کسانی که پیغمبران به سوی آنان روانه شده‌اند می‌پرسیم (که آیا پیام آسمانی بــه شما رســانده شـده است یـا خیر و چگونه بـدان پـاسخ داده‌اید؟) و حتماً از پیغمبران هم می‌پرسیم (که آیا پیام آسمانی را رسـانیده‌ایـد و از مـردمان در قـبال فرمان یزدان چه شنیده و دیده‌اید؟). مسلّماً (اعمال همه را مو به مو) آگاهانه برای آنان شرح می‌دهیـم، چرا که مـا از آنان بدور نشده‌ایم (و همه جا حاضر و ناظر کـردار و رفتارشان بوده‌ایم). سنجش درست (و دقیق اعمال) در آن روز انـجام می‌گیرد. پس هـر کـه (کفۀ حسـنات) ترازوی او سنگین شود (و بر کفۀ سیّئات او رجـحان پذیرد) این چنین کسانی رستگارند. و کسـی که (کفۀ حسنات او از کفۀ سیّئات) ترازوی او سبک شـود، ایـن چنین کسانی به سبب پیوسته انکـار کـردن آیات مـا (سرمایۀ وجود) خود را از دست داده‌اند.
تعبیری بدین نحو و بر این منوال که به تصویر زننده و الهامگر است، یک ویژگی از ویژگیهای قرآن است... کوچ زمینی در چشم به هم زدنی انـجام مـی‌پذیرد و سراسر آن در لحظه‌ای طی می‌شود، و در سطری از کتابی می‌گنجد و نمودار میگردد، تا دنیا با آخـرت جوش بخورد، و آغاز با انجام پیوند یابد!
زمانی که ناگهان کسانی را که دچار عذاب خدا در این کرۀ زمین شده‌اند نگاه داشته‌اند، بدان شکل که در آخرت ایشان را برای پرسش و حساب و سـزا و جـزا نگاه میدارند، تنها اعتران ایشان کافی خواهد بود که هنگام رویاروئی با عذاب یزدان بگویند:
(إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ).
قطعا ما ستمگرانی بیش نبوده‌ایم.
بلکه پرسش تازه‌ای می‌شود، و ایشان را رسوا می‌کنند در میان جمع و در جلو همۀ انسـانها و در آن روز بزرگ که همه چیز دیـده می‌شود و رازها آشکار میگردد:
(فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ. فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا کُنَّا غَائِبِینَ).
(در روز قیامت) بطور قطع از کسانی کـه پـیغمبران بـه سـوی آنــان روانـه شـده‌انـد مـی‌پرسیم (کـه آیــا پـیام آسمانی به شما رسانده شده است یـا خیر و چگونه بدان پاسخ داده‌اید؟) و حتماً از پیغمبران هم می‌پرسیم (که آیا پیام آسمانی را رسانیده‌اید و از مردمان در قبال فرمان یزدان چه شنیده و دیده‌اید؟). مسـلّماً (اعمال همه را مو به مو) آگاهانه برای آنان شرح می‌دهیم؛ چرا که ما از آنان بدور نشـده‌ایـم (و هـمه جـا حـاضر و نـاظر کردار و رفتارشان بوده‌ایم).
این، پرسش بسنده‌ای است. هم شامل کسانی است که پیغمبران به سویشان روانه شده‌اند، و هم متوجّه خود پیغمبران است... داستان نیز در میان همگان و جملگی مردمان گرد آمده در پیشگاه یزدان، سر داده می‌شود و در آن همۀ نهانیها و پنهانیها و دقـائق و حقائق گفته می‌شود. از مـردمانی که پیغمبران به پـیش ایشـان آمده‌اند پرسش می‌شود و آنان هم اعتراف می‌کنند. از پیغمبران پرسش میگردد و ایشان هم پاسخ میگویند. سپس یزدان دانـا و آگاه، همۀ چیزهائی را که او سرشماری کرده است و به حساب ایشان گرفته است و آنان آنها را فراموش کردهاند، برایشان نقل و روایت می‌فرماید! آنها را با آگاهی و دانش عظیم و فراگیری نقل و روایت میکند. یزدان حاضر و ناظر هر چیزی بوده است، و از چیزی دور نگشته است و بی‌خبر نشده است... حضور یزدان و آگاهی او از همه چیز در همه جا و همه آن، پسوده‌ای است که دارای تأثیر ژرف، و پند و اندرز عمیق، و برحذر داشتن شگفتی است!
(وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ).
سـنجش درست (و دقـیق اعـمال) در آن روز انـجام می‌گیرد.
در اینجا جای به اشتباه انداختن و سکندری دادن دربارۀ وزن و سنجش نیست. در حکم صادره جای نیرنگبازی و غلط ا‌ندا‌زی نیست. جای جدال و ستیزی هم نیست که صحّت احکام و درستی مقیاسها و معیارها را خدشه‌دار گرداند.
(فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).
پس هر که (کفۀ حسنات) ترازوی او سنگین شود (و بر کـفۀ سـیّئات او رجـحان پـذیرد) ایـن چنین کسـانی رستگارند.
در تـرازوی یـزدان که همه چیز را دقـیق و درست می‌سنجد، اعمال او سنگین و ارزشمند بوده است، پس پاداش ا‌عما‌لش در این صورت نـجات و رستگاری است... کدام نجات و رستگاری است که به پای نجات و رستگاری از دورخ برسد، و همطراز با برگشتن به بهشت باشد؟ برگشتن به بهشت در پایان کوچ دور و دراز، و در خاتمۀ گشت و گذار طولانی در کرۀ زمین!
(وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ).
و کسی که (کفۀ حسنات او از کفۀ سـیّئات) تـرازوی او سبک شود، این چنین کسانی بــه سـبب پـیوسته انکار کردن آیات ما (سرمایۀ وجود) خود را از دست داده‌اند. در ترازوی یزدان که ظلم و ستمی روا نمی‌دارد و دچار خطا و اشتباه نمی‌گردد، اعمال ایشان سـبک گردیده است، و وجود خویشتن را باخته‌اند. پس بعد از این، چه چیزی را بدست میآورند؟ انسان به تلاش و کوشش میپردازد تـا برای خـود چزی را گردآوری کند. هنگامی که ذات خود را می‌بازد و از دست می‌دهد، چه چیزی برای او باقی و برجای می‌ماند؟
آنان با نپذیرفتن آیه‌های یـزدان، وجود خویشتن را باخته‌اند و خویشتنِ خویش را از دست داده‌اند:
(بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ).
به سبب پیوسته انکار کردن آیات ما.
ظلم - همان‌گونه که قبلًا گفتیم - در تعبیر قرآنی گاهی به معنی شرک یا کفر بکار می‌رود:[2]
(اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیْمٌ).
واقعاً شرک ظلم بزرگی است. (لقمان/١٣)
در اینجا در بارۀ سرشت وزن و حقیقت میزان، بیش از این سخن نمی‌گوئیم، و پای به گسترۀ ستیز و جدالی نمی‌نهیم، بدانگونه که جدال پیشگان و ستیزه‌گران، با خرد و فرهنگ غیراسلامی در تاریخ اندیشۀ «اسلامی» بدین امر داخل شده‌اند و خویشتن را گرفتار جدال و ستیز نموده‌اند... زیرا چگو‌نگی اعمال و افعال یـزدان، بیرون از دائرۀ همانند و همسان و شبیه و نظیر است. مگر نه این است که چیزی همانند و همسان خداوند سبحان نیست؟... حقیقتی که روند قرآنی بیانگر آن است، ما را بس است و بیش از آن نمی‌خواهیم. چیزی که قرآن می‌فرماید این است که در آن روز حساب و کتاب از روی حقّ و حقیقت و بگونۀ صحیح و درست انجام می‌پذیرد، و به کسی کوچکترین ستمی نمی‌شود و به اندازۀ ذرّه‌ای ظلمی نمی‌رود، و هیچگونه عـملی نادیده گرفته نمی‌شود و ضایع و هدر نمی‌رود، و از سزا و جزای آن کاسته نمی‌گردد.
1- مراجعه شود به کـتاب: «المصطلحات الأربعة فی القرآن» فصل «العبادة»، تألیف مسلمان بزرگوار جناب آقـای ابوالأعلی مودودی، امیر الجماعة الاسلامیة.
2- ظلم در اینجا در معنی تکذیب و انکار نیز بکار رفته اسب. (مترجم)
سوره‌ی اعراف آیه‌ی 53-35
یَا بَنِی آدَمَ إِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ رُسُلٌ مِنکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِی فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ (35) وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْهَا أُولئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (36) فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ أُوْلئِکَ یَنَالُهُمْ نَصِیبُهُم مِنَ الْکِتَابِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا یَتَوَفَّوْنَهُمْ قَالُوا أَیْنَ مَاکُنتُمْ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَشَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کَانُوا کَافِرِینَ (37) قَالَ ادْخُلُوا فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِکُم مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ فِی النَّارِ کُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا حَتَّى إِذَا ادَّارَکُوا فِیهَا جَمِیعاً قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لِأُولاَهُمْ رَبَّنَا هَؤُلاَءِ أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابَاً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قَالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَلکِن لاَتَعْلَمُونَ (38) وَقَالَتْ أُولاَهُمْ لِأُخْرَاهُمْ فَمَا کَانَ لَکُمْ عَلَیْنَا مِن فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنتُمْ تَکْسِبُونَ (39) إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْهَا لاَتُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلاَیَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیَاطِ وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ (40) لَهُم مِن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَکَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ (41) وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لاَنُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا أُولئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (42) وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِم مِنْ غِلٍّ تَجْرِی مِن تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدَانَا لِهذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلاَ أَنْ هَدَانَا اللّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَن تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (43) وَنَادَى أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَاوَعَدَنَا رَبُّنَا حَقّاً فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقّاً قَالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَن لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ (44) الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَیَبْغَونَهَا عِوَجاً وَهُم بِالآخِرَةِ کَافِرُونَ (45) وَبَیْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلّاً بِسِیَماهُمْ وَنَادَوا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَن سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوهَا وَهُمْ یَطْمَعُونَ (46) وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لاَتَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (47) وَنَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالاً یَعْرِفُونَهُم بِسِیَماهُم قَالُوا مَاأَغْنَى عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَمَا کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ (48) أَهؤُلاَءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لاَیَنَالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَتِهِ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لاَخَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَلاَأَنْتُمْ تَحْزَنُونَ (49) وَنَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ قَالُوا إِنَّ اللّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْکَافِرِینَ (50) الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَهْواً وَلَعِباً وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا فَالْیَوْمَ نَنْسَاهُمْ کَمَا نَسَوا لِقَاءَ یَوْمِهِمْ هذَا وَمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ (51) وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِکِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدىً وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (52) هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَل لَنَا مِن شُفَعَاءَ فَیَشْفَعُوا لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ).
هم اینک پس از توقّف طولانی و دراز آهـنگ پیرو زدن بر داستان پیدایش نخستین، و رویاروئی با واقعیّت جاهلیّت عربی - و پس از آن، واقعیّت جاهلیّت همگی بشریّت - راجع به پوشاندن پیکر با لباس، و پوشاندن روح با تقوا، و پیوندی که مسأله بطور کلّی با مسألۀ بزرگ عقیده دارد، نداء تازه‌ای خطاب به آدمیزادگان آغاز میگردد، ندائی دربارۀ مسألۀ کلّی و همه جانبه‌ای که مسألۀ لباس در توقّف پیشین بدان پیوند داده شده بود. مسألۀ دریـافت و پـیروی در آداب و مـراسـم و قوانین و شریعت دین، و در کار و بار زندگی و اوضاع و احوال آن بطور کلّی. بدان خاطر که جهتی که از آن دریافت میدارند محدود و معیّن بشنود، و آن، جهت پیغمبرانی است که از پروردگارشان دریافت میدارند و به مردمان می‌رسانند. سرانجام هم براساس پاسخ گفتن به پیغمبران و پذیرش برنامۀ ایشان، یا پاسخ نگفتن و نپذیرفتن برنامۀ آنان، حساب و کتاب و سزا و جزا در نهایت این گشت و گذ‌اری که روند قرآنی آن را در این چرخش و گردش نشان می‌دهد، به میان میآید و هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت:
(یَا بَنِی آدَمَ إِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ رُسُلٌ مِنکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِی فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ. وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْهَا أُولئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ).
ای آدمیزادگان! اگر پیغمبرانی از جنس خود شما انسانها به نزدتان بیایند و آیات مرا بـرای شما بازگو بنمایند، (شما دو گروه خـواهید شـد. گروهی حقّ را می‌پذیرد، و گروهی حقّ را تکذیب مـی‌دارد) پس کسانی که پرهیزگاری کنند (و با انجام طاعات و ترک محرّمات خویشتن را از عذاب خدا در امان دارند) و بـه اصلاح (حال خود و دیگران) بپردازند، (در آخرت) نه ترسی بر آنان است و نه غمگین میگردند. و کسانی که آیات مرا تکذیب کنند و از (پیروی آیـات و دریـافت رهنمود از) آنها، خویشتن را فراتر گیرند و سـرپیچی کنند، آنان دوزخیانند و جاودانه در آن می‌مانند.
این عهد و پیمان یزدان با آدم و فرزندان او است. این شرط او در امر خلافت و جانشینی مـردمان از سوی خدا در زمینی است که آن را آفریده است و روزیها و قوتها را در آن پدید آورده است، و این نوع را جانشین خود کرده است و در زمین استقرار بخشیده است و بر زندگی در آن توانا نموده است، تا نقش خود را برابر این شرط و آن عهد ایفاء و اداء نماید. اگر چنین نکند کارش در دنیا مردود میگردد و شخصی که فرمانبردار خدا باشد آن را نمی‌پذیرد و اجراء نمی‌کند، و این کار در آخرت بزه و گناه است و سـزای آن دورخ است و خداوند از دوزخیان جایگزین و فدیه‌ای نمی‌پذیرد.
(فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ).
کسانی که پرهیزگاری کنند (و با انجام طاعات و ترک محرّمات، خویشتن را از عذاب خدا در امان دارند) و به اصلاح (حال خود و دیگران) بپردازنـد (در آخرت) نه ترسی بر آنان است و نه غمگین میگردند.
چرا که تقوا ایشان را از گناهان و بزهکاریها دور میکند - زشت‌ترین گناهان و بزهکاریها هم شـریک و انباز نسبت دادن به خدا، و غصب سلطه و قدرت یزدان، و ادّعاء کردن الوهیّت خداوند سبحان است - و تقوا آنان را به سوی خوبیها و پـاکیها و عـبادات و طاعات می‌کشاند و رهنمود می‌گرداند، و سرانجام ایشان را به امن و امان از خوف و هراس، و رضـا و خشنودی از سرنوشت می‌رساند و فرجام پسندیده‌ای بهرۀ ایشـان می‌گرداند. .
(وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْهَا أُولئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ).
کسـانی که آیات مرا تکذیب کنند و از (پـیروی آیات و دریافت رهنمود از) آنـها، خـویشتن را فراتـر گیرند و سـرپیچی کنند، آنـان دوزخیانند و جاودانه در آن می‌مانند.
چون تکذیب، و خویشتن را بزرگتر دیدن و فراتر گرفتن از این که تسلیم عهد و پیمان خدا شد و شرط عهد و پیمان را رعایت کرد، متکبّران و خود بزرگ بینان را به سرپرست و دوستشان ابلیس در آتش دوزخ می‌رساند و بدو ملحق می‌گرداند، آنجا که وعدۀ یزدان تحقّق پیدا میکند:
(لَمَن تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنکُمْ أَجْمَعِینَ).
سوگند مـی‌خورم دوزخ را از تو و از همۀ کسانی پـر می‌سازم که از تو پیروی کنند.
*
از اینجا به بعد روند قرآنی به نشـان دادن صـحنۀ واپسین لحظات زندگی، یعنی دم مرگ میپردازد، مرگی که پس از پایان گرفتن اجل، یعنی سر رسید عمر، به سراغ انسانها میآید، و در انـتهای گشت و گذار پیشین بدان اشاره گردید:
(وَلِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لاَیَستَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ یَسْتَقْدِمُونَ).
هر گروهی دارای مدّت زمانی (مشخّص و معلوم) است، و هنگامی که زمان (محدود) آنـان بـه سـر رسید، نـه لحظه‌ای (از آن) تأخیر خواهند کرد و نـه لحظه‌ای (بـر آن) پیشی می‌گیرند.
به دنبال آن صحنۀ حشر و همایش، و منظرۀ حساب و کتاب، نموده می‌شود. و آن گاه صحنۀ دادخواهی و داوری و سزا و جزا به تـصویر کشیده می‌شود... انگار شرح و تفصیل آن اختصار است دربارۀ کار پرهیزگاران و خودبزرگ بینان، و تصویری است دربارۀ حال متّقیان و حال متکبّران. کار و حالی که پس از اجل معیّن و سررسید عـمر معلوم، جلوه‌گـر و پـدیدار مـی‌آید. تصویری است به شیوۀ ممتاز قرآن که صحنه را زنده و جنبنده پدیدار می‌گرداند و می‌نمایاند. خوانندۀ قرآن و شنوندۀ قرآن آن را نگاه می‌کنند، و با تمام وجود در آن حاضر می‌آیند.
برنامۀ قرآنی توجّه خاصّی به صحنه‌های قیامت دارد، از قبیل: رستاخیز، حساب و کتاب، نعمت و عـذاب، و بهشت و دورخ... توجّه تمام و اهمّیّت کامل و واضحی بدان صحنه‌ها دارد... دیگر آن جهانی که یـزدان به مردمان وعده فرموده است، و بعد از این جهان کنونی میآید، در پرتو تـوجّه و اهتمام برنامۀ قرآن به صحنه‌های آن جهانی، آن جهان تنها توصیف و تعریف نمی‌گردد و در قالب الفاظ نـمی‌ماند و بس، بلکه به تصویر زده مـی‌شود و محسوس میگردد و زنـده و جنبنده و نمودار و پدیدار و برجسته و آشکار، پـیش چشم جلوه‌گر میآید!... مسلمانان در آن جهان زندگی کاملی داشته‌اند. صحنه‌ها را دیده‌اند و از آنها مـتأثّر شده‌اند. دلهایشان گاهی به اضطراب و تـپش افتاده است. گاهی نیز بر خود لرزیده‌انـد. وقتی بوده است ترس و هراس به دل و درونشـان رخنه کـرده است و خزیده است. وقتی هم بوده است که آرامش و اطمینان به اندرونشان ارمغان گردیده است. زمـانی دورادور زبانه‌های آتش دوزخ را دیده‌اند. زمانی هم بادهای نسیم بهشت به سویشان وزیده است، و عـطر گلهای بهشت به مشامشان رسیده است. بدین خاطر پیش از این که روز موعود قیامت سر برسد، آن جهان را کاملًا شناخته‌اند... کسی که به گفته‌ها و دریافتها و برداشتهای ایشان از آن جهان، مراجعه میکند، احساس می‌نماید که آنان در آن جهان ژرفتر و درست‌تر از زندگیشان در این جهان زیسته‌اند، و خرد و هوششان را یکسره بدان جهان انتقال داده‌اند و برده‌اند، بدان گونه که انسـان از سرائی به سرائی، و از سرزمینی به سرزمینی، در همین جهان دیدنی محبوس، کوچ میکند و می‌رود... آن جهان در حسّ و شعو‌رشان آیندۀ موعود نبوده است، بلکه واقعیّت مشهود بوده است.
چه بسا صحنه‌هائی که در آنـجا عرضه می‌شوند، طولانی‌ترین صحنه‌های قیامت در قرآن، و سرشارترین آنها از جنب و جوش، و منظره‌ها و دیدگاه‌های پیاپی، و گفتگوهای گوناگون، تـوأم با سرزندگی جوشان و ریزانی باشد که انسـان در شگفت می‌ماند چگونه واژه‌ها می‌توانند آنها را برسانند و بنمایانند. چرا که چنین صحنه‌هائی را چیزی جز دیدن و مشاهده کردن به حسّ و شعور آدمی نمی‌رسانند و نمی‌نمایانند.
این صحنه‌ها و دیدگاه‌ها در این سوره ذکر میگردند - چنان که قبلًا گفتیم - به عنوان پیروی بر داستان آدم، و بیرون افتادن او و همسرش از بهشت، بدان خاطر که اهـریمن ایشـان را گول زد، و پس از آن که خدا آدمیزادگان را برحذر می‌دارد از این که نکند اهریمن آنان را فریب دهد همان‌گونه که پـدر و مـادرشان را فریب داد و با مکر و کید از بهشت بیرون راند، و پس از آن که یزدان ایشان را بر حذر می‌دارد از این که به دنبال دشمن قدیمشان اهریمن راه بیفتند و به پیامها و وسوسه‌های او گوش فرا دهند. خداوند همچنین ایشان را از سرپرستی و دوستی اهریمن برحذر می‌دارد، سرپرستی و دوستی او که با پیروی کردن از او و ترک هدایت و شریعتی حاصل میگردد که پـیغمبران برای ایشان به ارمغان خواهند آورد... پس از این از صحنۀ دم مرگ سخن می‌رود، و از صحنه‌های قیامت بحث می‌شود. انگار که صحنه‌هائی، درست به دنبال صحنۀ دم مرگ در می‌رسد بدون هیچگونه فاصلۀ زمانی. در قیامت مصداق چیزی که پیغمبران از آن خبر می‌دهند به وقوع می‌پیوندد. کسانی که در دنیا از اهریمن پـیروی می‌کرده‌اند از برگشت به بهشت محروم میگردند و از آن رانده می‌شوند، بدانگونه که پدر و مـادرشان از بهشت اخراج و رانده شده‌اند. کسانی هم که در دنیا با اهریمن مخالفت کردهاند و از خدا اطاعت نموده‌اند، به بهشت برگردانده می‌شوند، و فرشتگان والامـقام فریادشان میدارند:
(أَن تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).
این بهشت شما است (که در جهان به شـما وعده داده شده بود، و هم اینک) آن را به خاطر اعمالی (بـایسته و کردارهـای شـایسته‌ای) کـه انـجام داده‌ایـد بـه ارث می‌برید.
انگار این برگشت، برگشت هجرت‌کنندگان، و عودت به غربت رفتگان، به سوی سرای پر نعمت بهشت است! در این همنوائی و هماهنگی موجود میان داستان پیشین و پیروهای آن، و میان صحنه‌های قیامت که از آغاز تا انجام داستان، همراه با داستان است، زیبائی و جمال ویژه‌ای است. جه داستان در میان فرشتگان والامقام و در حضور ایشان آغاز میگردد، - آن روز که یـزدان آدم و همسرش را آفریده است و در بهشت جایگزین کرده است، سپس اهریمن آن دو را از مرتبۀ اطاعت و عبودیّت کامل و خالص پائین کشانده است، و از بهشت بیرونشان رانـده است - و داستان همچنین در مـیان فرشتگان والامقام و در حضور آنان پایان می‌گیرد ... در نتیجه، آغاز و انجام به همدیگر می‌پیوندند، و دوران زندگی و صحنۀ دم مرگ را در پـایان زنـدگی در بر می‌گیرند. وسط داستان نیز با آغاز و انجام آن همنوائی دارد و کاملًا هماهنگ است.
هم اینک به عرضه کردن و نـمودن ایـن صحنه‌های شگفت می‌پردازیم:
*
هم اکنون ما در برابر صحنۀ دم مرگ هستیم. واپسـین لحظات عمر کسانی که بر خدا دروغ بسته‌اند و گمان برده‌اند جهان‌بینیها و اندیشه‌ها و مراسم و آبادانی که از نیاکانشان به ارث برده‌اند، و عادات و احکامی که از پیش خود برای خویش ساخته‌اند و تهیّه دیده‌اند، خدا بدیشان دستور پیروی از آنها را داده است و به فرمان خدا بوده است! و دم مرگ کسانی که آیـات یـزدان را تکذیب کردهاند که توسّط پیغمبران برایشان آمده است -که همان شرع مورد اطمینان یزدان است - و ظنّ و تخمین را بر علم و یقین ترجیح داده‌اند. از جهان بهرۀ مقدّر خود را برگرفته‌اند و به نصیب خویش دست یافته‌اند. مدّت روزگاری هم که میبایست در صحنۀ امتحان جهان بمانند و مورد آزمایش یزدان قرار بگیرند، مانده‌اند و زندگی را سپری کردهاند. اینان به نصیب خود از آیات الهی رسیده‌اند که یـزدان تـوسّط پیغمبران برایشان فرستاده است و پیغمبران آنها را بدیشان رسانده‌اند:
(فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ أُوْلئِکَ یَنَالُهُمْ نَصِیبُهُم مِنَ الْکِتَابِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا یَتَوَفَّوْنَهُمْ قَالُوا أَیْنَ مَاکُنتُمْ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَشَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کَانُوا کَافِرِینَ).
آخر چه کسی ستمکارتر از کسـانی است که بر خدا دروغ می‌بندند یا این که آیـات او را تکـذیب مـی‌نمایند؟ نصیب مقدّرشان بدیشان می‌رسد (و در جهان روزگار معیّن خود را بسر می‌برند و رزق و روزی مشخّص خویش را می‌خورند) تا آن گاه که فرستادگان ما (یعنی فرشتگان قبض ارواح) به سراغشان می‌آیند تا جانشان را بگیرند. (بدین هنگام بدیشان) میگویند: مـعبودهائی که جز خدا مـی‌پرستیدید کـجایند؟ (بـدیشان بگوئید بیایند و شما را از چنگال مرگ بربایند!). میگویند: از ما نهان و ناپیدا شده‌اند و به ترک ما گفته‌اند (و امید نفع و خیری بدانان نداریم. در اینجا است که) آنان علیه خود گواهی می‌دهند و اعتراف می‌کنند که کافر بوده‌اند.
هم اینک ما در برابر صحنۀ کسانی قرار داریم که بر خدا دروغ بسته‌اند و از زبان خدا ناروا گفته‌اند، یا آیات یزدان را تکذیب نموده‌اند و دروغ نامیده‌اند. فرشتگان مأمور الهی به نزدشان آمده‌اند و آنان را می‌میرانند و جانشان را می‌گیرند. میان فرشتگان و این چنین کسانی گفتگو در گرفته است:
(قَالُوا أَیْنَ مَاکُنتُمْ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ).
(بدین هنگام فرشتگان بدیشان) میگویند: مـعبودهائی که جز خدا می‌پرستیدید کجایند؟.
ادعاهائی که داشتید و به خدا نسبت می‌دادید چه شد؟ خداگونگان و بتانی که در دنیا به سرپرستی و دوستی می‌گرفتید، و شما را غافل کردند و باز داشتند از آنچه خدا بر زبان انبیاء برایتان فرستاده بود، کجایند و چرا به کمک شما نمی‌آیند؟ آنان کجایند در این لحظۀ سخت و ناگواری که در آن جان شما را می‌گیرند و از زنـدگی محرومتان می‌کنند، و کسی را نمی‌یابید که شـما را از دست مرگ برهاند و از اجلی که یزدان تعیین فرموده است مدّتی شما را نجات دهد و اندکی بیش از آن بر عمرتان بیفزاید و فرصت ماندن عطاء نماید؟
تنها پاسخ ایشان یک پاسخ است و نه بیش! پاسخی که از آن تـجاوز نـمی‌شود و سفسطه‌ای در آن انـجام نمی‌گیرد:
(قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا).
میگویند: از ما پنهان و نهان شده‌اند!.
از دیدگان ما پنهان شده‌اند و حیران و ویلان گشته‌اند! ما منزل و مأوای ایشان را نمی‌دانیم، و ایشان هم به سوی ما راه نمی‌برند!... عمر بندگانی بسی هدر رفته است و بیهوده شده است که خدایانشان به سویشان راه نمی‌برند و نمی‌دانند کجایند، و در این لحظۀ سخت و دشوار به کمک و مددشان نـمی‌آیند! چه بدبخت خدایـانی که به سوی بندگانشان راه نمی‌برند و نمی‌دانند کجایند! آن هم در همچون زمانی!
(وَشَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کَانُوا کَافِرِینَ).
(در اینجا است که) آنان علیه خود گواهی مـی‌دهند و اعتراف می‌کنند که کافر بوده‌اند.
همچنین پیش از این نیز در روند سوره هنگام نـزول عذاب خدا در دنیا، ایشان را این چنین دیده‌ایم:
(فَمَا کَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا إِلَّا أَن قَالُوا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ).
در آن موقع که عذاب ما به سراغ ایشان آمده است، دعا و استغاثه‌ای جز این نداشته‌اند که گفته‌انـد: واقـعاً مـا ستمکار بوده‌ایم (و با دست خود بر خود ستم کرده‌ایم و هم اینک پشیمانیم و چشم بـه راه عفو یـزدانـیم! امّـا بدین هنگام پشیمانی را چه سود؟!. (اعراف/5)
همین که صحنۀ دم مرگ پایان می‌گیرد، ما خود را در برابر صحنۀ بعدی می‌بینیم، در حالی که کسانی که در دم مرگ بودند و واپسین لحظات عمر خود را سپری میکردند، هم اینک در آتش دوزخ قرار دارند! ... روند قرآنی از فاصلۀ زمانی میان دم مرگ و افتادن به دوزخ سخن نمی‌گوید، و دوران مرگ و دوباره زنده شدن و گرد آمـدن در حشر را حذف میکند. انگار ایـن محتضران و به دم مرگ رسـیدگان از خانه گرفته می‌شوند و بلافاصله به آتش دوزخ انداخته می‌شوند! فوراً از دار به نار!
(قَالَ ادْخُلُوا فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِکُم مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ فِی النَّارِ کُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا حَتَّى إِذَا ادَّارَکُوا فِیهَا جَمِیعاً قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لِأُولاَهُمْ رَبَّنَا هَؤُلاَءِ أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابَاً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قَالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَلکِن لاَتَعْلَمُونَ).
(در روز قیامت خداونـد بـه این کـافران) مـی‌گوید: بــه همراه گروهها و دسته‌هائی از کـافران انس و جنّی کـه پیش از شما (در دنیا مدّتی زندگی کردهاند و آنگاه از جهان) رفته‌اند وارد آتش دورخ شوید! (در این هنگام) هـر وقت گروهی داخل آتش شـود، گروه همجنس (پیشین) خود را نفرین می‌فرستد، تا آنگاه که هـمه بـه هم می‌رسند و پیش هم گرد می‌آیند، آن وقت پسـینیان خطاب به پیشینیان مـی‌گویند: پروردگارا! ایـنان مـا را گمراه کردهاند (زیرا که پیش از ما بـوده‌انـد و مـا را بـه سوی کفر رهبری نموده‌اند) پس آتش آنـان را چندین برابر (تیزتر و عذابشان را بیشتر) گردان. (پـروردگار خطاب بدیشان) میگوید: عذاب هر یک از شما (پیروان و پسروان و بالادستان و زیردستان، به سـبب کـفر و ضلال و تقلید کورکورانـه از همدیکر) چندین بـرابـر است، ولی (به علّت عذاب سـخت خود، اندازۀ عذاب دیگران را) نمی‌دانید. و رؤساء و پیشینیان به پیروان و پسینیان میگویند: شما هیچگونه امتیازی بر ما ندارید (و تخفیفی از عقاب نه شما را است و نه ما را، چاره‌ای نیست جز واویلا و مدارا!) پس بچشید عذاب را به سبب کاری که خود کرده‌اید (و خود کرده را چاره نیست).
(ادْخُلُوا فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِکُم مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ فِی النَّارِ).
(در روز قیامت یزدان به این کافران) میگوید: به همراه گروهها و دسته‌هائی از کافران انس و جنّی که پیش از شما (در دنیا مدّتی زندگی کردهاند و آنگاه از جـهان) رفته‌اند وارد آتش دوزخ شوید!.
به دوستان انس و جنّ خود در آتش ملحق شوید ... اینجا در آتش ... آیا ابلیس نبود که از فرمان پروردگار خود سرباز زده بود؟ او نبود که آدم و همسرش را از دورخ بیرون کرد؟ او نبود کسـانی از فرزندان آدم را گول زد و گمراه نمود؟ او نبود که یزدان تهدیدش فرمود که او و کسانی که او ایشان را گمراه سـازد به آتش دوزخ درمی‌افتند؟ پس در این صورت جمـلگی به آتش درآئید ... پیشینیان و پسینیان به آتش درآئید ... همه دوستان و رفیقان یکدیگرید ... همه و همه با هم برابرید!
در دنیا این ملّتها و گروهها و دسـته‌ها، بگونه‌ای با یکدیگر دوست و رفیق بوده‌اند که آخرین آنان از اولین ایشان پیروی می‌کرده است، و زبردست و فرمانروای آنان زیردست و فرمانبر ایشـان را مـهلت و فرصت بخشیده است و ریسمان را برای او شل کرده است ...
بنگریم و ببینیم که امروز دشـمنیها و کینه‌توزیها در میانشان چگونه خواهد بود. چگونه همدیگر را به القاب زشت می‌خوانند و نفرین می‌نمایند:
(کُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا).
هـر وقت گروهی داخل آتش شـود، گروه هـمجنس (پیشین) خود را نفرین می‌فرستد.
چه فرجام بدی! فرجام پلشتی که در آن پسر پدرش را نفرین کند! دوست، رفیق خود را ناشناخته انگارد! فرمانبر، فرمانروا را ناآشنا قلمداد کند!
(حَتَّى إِذَا ادَّارَکُوا فِیهَا جَمِیعاً).
تا آنگاه که همه به هم می‌رسند و پیش هم گرد می‌آیند. واپسین به پیشین و آخرین به نـخستین بپیوندد، و دورترین با نزدیکترین گرد آید، در این هنگام دشمنی و ستیز آغاز شود:
(قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لِأُولاَهُمْ رَبَّنَا هَؤُلاَءِ أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابَاً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ).
پسـینیان خطاب بـه پـیشینیان مـی‌گویند: پروردگارا! اینان ما را گمراه کردهاند (زیرا که پیش از ما بوده‌اند و ما را به سوی کفر رهبری نموده‌اند) پس آتش آنـان را چندین برابر (تیزتر و عذابشان را بیشتر) گردان.. این گونه پریشانگوئی یا تراژدی ایشان آغاز میگردد! صحنه پرده از دوستان و رفیقان به کنار می‌زند و آنان را چنان که هستند می‌نمایاند، بدان هنگام که همدیگر را به زشتی یاد می‌کنند و دشمن یکدیگر میدانند. این یکی آن دیگری را متّهم می‌سازد، و آن دیگری ایـن یکی را نفرین میکند. از «پروردگارمان» بدترین سزا و کیفر را برای او می‌طلبد ... از «پروردگارمان» که بر او دروغ میبستند و آیات او را تکذیب میکردند. آنـان امروز تنها به سوی او برمی‌گردند و فقط به آستانۀ او می‌نالند و در پیشگاه او دعا می‌نمایند! پـاسخ ایشـان پذیرش دعای ایشان است. امّا کدام پذیرش؟!
(قَالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَلکِن لاَتَعْلَمُونَ).
میگوید: عذاب هر یک از شما چندین برابـر است، ولی نمی‌دانید.
چندین برابر عذابی را که برای یکدیگر درخواست نموده‌اید، برای اینان و آنان پذیرفته شده است و عذاب همگی چندین برابر گشته است!
انگار آنان که دعای شرّ برایشان شـده است، دعـا کنندگان را نفرین می‌کنند، و بدا به حالشان مـی‌گویند. ناگهان بدیشان رو می‌کنند و مورد سـرزنششان قرار می‌دهند ... بدیشان میگویند: همۀ ما برابر و یکسانیم ... به سزا و کیفر خود می‌‌رسیم:
(وَقَالَتْ أُولاَهُمْ لِأُخْرَاهُمْ فَمَا کَانَ لَکُمْ عَلَیْنَا مِن فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنتُمْ تَکْسِبُونَ).
رؤساء و پیشینیان به پیروان و پسینیان میگویند: شما هیچگونه امتیازی بر ما ندارید (و تـخفیفی از عقاب نـه شما را است و نه مـا را، چـاره‌ای نـیست جز واویـلا و مدارا!) پس بچشید عذاب را بـه سـبب کـاری که خود کرده‌اید (و خود کرده را چاره نیست).
این صحنۀ دردناک مسخره‌انگیز، با ایـن نفرین و دشمنانگی، پایان می‌پذیرد، و به دنبال آن سـخن از چنین سرنوشتی می‌رود که هرگز دگرگون نمی‌شود، تـا تأییدی بر ایـن‌گونه سرنوشت باشد ... این هـم پیش درآمد صحنهای است که مقابل و مخالف این است و در سرای پرنعمت آن جهان متعلّق به مؤمنین است:
(إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْهَا لاَتُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلاَیَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیَاطِ وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ. لَهُم مِن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَکَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ).
بیگمان کسانی که آیات (کتابهای آسمانی و نشانه‌های گستردۀ جـهانی) مـا را تکـذیب مـی‌کنند و خویشتن را بالاتر از آن میدانند که بـدانـها گردن نهند، درهـای آسمان بر روی آنان باز نمی‌گردد (و خودشان بی‌ارج و اعـمالشان بـی‌ارزش مـی‌ماند) و بــه بـهشت وارد نمی‌شوند مگر این که شتر از سوراخ سوزن خیّاطی بگذرد (که به هیچ‌وجه امکان ندارد، و لذا ایشان هرگز به بهشت داخل نمی‌گردند). این‌چنین مـا گناهکاران را جزا و سزا می‌دهیم. بـرای انـان (در دورخ) بسـتری از آتش و بالاپوشهائی از آتش است. ما این چنین جـزا و سزای ستمکاران (گمراه و کفر پیشه) را می‌دهیم. بفرما، هرگونه که می‌خواهی در برابر این صحنه شگفت بایست و بیندیش ... صحنۀ شتر در برابر سوراخ سوزن خیّاطی! هر وقت این سوراخ کوچک برای عبور شـتر بزرگی از آن امکان‌پذیر گردید، در این صورت منتظر باش - فقط در این صورت مـنتظر باش - درهای آسمان بر روی این تکذیبکنندگان باز گردد و دعا و توبۀ ایشان یذیرفته شود - در حالی که زمـان دعا و توبه هـم به پایان آمده است - و به بـهشت پرنعمت درآیند! ... اینک تا شتر وارد سوراخ سوزن شود، آنان در اینجا داخل آتش می‌مانند. آتشی که همه در آن گرد آمده‌اند و به هم رسیده‌اند و همایش کردهاند. در آنجا به سرزنش یـکدیگر و نفرین همدیگر می‌پردازند، و بعضی برای بعضی دیگر به کیفر و سـزای ناگوار می‌طلبند، و همه و همه به کیفر و سزائی می‌رسند که برای یکدیگر درخواست می‌کنند!
(وَکَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ).
ما ایـن چنین جزا و سـزای سـتمکاران (گمراه و کفر پیشه را می‌دهیم.
وضع و حال ایشان را در آتش ببین:
(لَهُم مِن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ).
برای آنان (در دورخ) بستری از آتش و بالاپوشهائی از آتش است.
برای ایشان از آتش دوزخ بستری است. قرآن این لایۀ آتش را برای تمسخر بستر می‌خواند. در صورتی که بستر نیست و نرم و آسایش‌بخش هم نیست. از آتش دوزخ بـرای ایشان رواندازها و بالاپوشهائی است که از بالا آنان را فرا می‌گیرد!
(وَکَذلِکَ نَجْزِی الظَّالِمِینَ).
ما این چنین جزا و سـزای سـتمکاران (گمراه و کفر پیشه را می‌دهیم.
ستمکاران بزهکارانند. ستمکاران مشرکانی هستند که آیـات یـزدان را تکذیب مـی‌کنند، و بر خـدا دروغ می‌بندند و از زبان خدا ناروا میگویند ... همۀ ایـنها اوصاف مترادفی در تعبیر قرآن هستند.
اینک به صحنۀ مقابل بنگریم:
(وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لاَنُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا أُولئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ. وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِم مِنْ غِلٍّ تَجْرِی مِن تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدَانَا لِهذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلاَ أَنْ هَدَانَا اللّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَن تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).
کسانی که ایمان بیاورند و کارهای شایسته انجام دهند - به هیچ کس (از آنـان) جـز بـه انـدازۀ تـاب و تـوانش تکلیف نمی‌کنیم - ایشان بـهشتیانند و جـاودانـه در آن می‌مانند. هرگونه کینه‌ای را از دلهایشان می‌زدائیم (تـا برادرانه در کمال صـفا و صمیمیّت در بـهشت بسر بـرند). در زیر (قصرها و درختان) آنان رودبـارها جـاری میگردد. (خرّم و خندان خدای را سـپاس می‌گذارند) و میگویند: خدائی را سپاسگزاریم که ما را بدین (نعمت جاویدان و بی‌پایان) رهنمود فرمود و اگر (لطف و فضل و کرم) خدا (نبود و توسّط پیغمبران ما را تـوفیق عنایت نـمی‌فرمود و) رهنمودمان نـمی‌نمود، هدایت فـرا چنگ نـمی‌آوردیم. واقـعاً پـیغمبران پروردگارمان حقّ آوردند (و حقّ گفتند و به سوی حقّ همگان را رهبری نمودند. در اینجا از سـوی فرشتگان خدا) ندا داده می‌شوند که: این بهشت شما است (که در جهان به شما وعده داده شده بود، و هم اینک) آن را به خاطر اعمالی (بـایسته و کردارهـای شـایسته‌ای) کـه انجام داده‌اید به ارث می‌برید.
اینان کسانیند که ایمان آورده‌اند و کارهای خوب و پسندیده، به اندازۀ توانشان انجام داده‌اند ... اینان به بهشت خود برمی‌گردند! اینان ساکنان بهشتند - با اجازۀ خدا و در سایۀ لطف او - خدا در پرتو رحمتش بهشت را ارث و نصیب ایشان کرده است و در برابر کارهای نیکو‌ئی که کردهاند و ایمان درستی که داشته‌اند، آن را به دست آورده‌اند...
این جزای پـیروی از پیغمبران یـزدان و سرکشی از شیطان است. جزاء اطاعت از فرمان خداوند بزرگوار و مهربان، و سرکشی از وسوسۀ دشمن پست قدیم است! اگر رحمت خدا نبود، کردارشان - به اندازۀ توانشان - بسنده نبود. پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است:
(لَنْ یُدْخِلَ اَحَدًا مِنْکُم الْجَنَّةَ عَمَلُهُ).
عمل هیچ کسی از شما او را داخل بهشت نمی‌گرداند. بدو عرض کردند: و حتّی تو را ای پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
(وَ لَا اَنَا اِلَّا اَنْ یَتَغَمَّدَنِیَ اللهُ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ).[1]
حتّی مرا، مگر این که یزدان با مهر فراوان و بزرگواری بیکران خود مرا دریابد و مشمول عنایت خویش قرار دهد.
در اینجا هیچگونه تناقض و اختلافی میان فرمودۀ یزدان سبحان در ایـن‌باره، و فرمودۀ پیغمبر یزدان صلّی الله علیه و آله و سلّم نیست.
او از روی هوا و هوس خود صحبت نـمی‌کند ... همۀ جدالهائی کـه پـیرامون این مسأله، مـیان فـرقه‌ها و دسته‌های اسلامی درگرفته است، قطعاً به سبب برداشت درست از این آئین نبوده است. بلکه از روی هوا و هوس خود سخن گفته‌اند! خدا می‌دانسته است که ضعف و عجز و قصور آدمیزادگان بدان اندازه است که اعمال و افعال ایشان بهای بهشت را تکمیل نمی‌کند و برای دریافت آن بسنده نیست. حتّی عملکرد آنان بهای یک نعمت از نعمتهای یزدان در همین جـهان که بدیشان عطاء فرموده است نمیباشد. بدین خاطر یزدان مهر و عطوفت را بر خود واجب کرده است، و از انسانها تلاش فقیر کوتاه دست ناتوان را پذیرفته است، و در برابر این تلاش ناچیزشان، از روی لطف و مرحمت خود، بهشت را برایشان واجب و لازم گردانده است، لذا با اعمال و افعالشان بلی که مستحقّ و سزاوار بهشت میگردند امّا در پرتو این چنین لطفی و مـرحمتی و بزرگواری و عنایتی.
از این موضوع بگذریم. اگر دقّت شود، آنان که از زبان خدا دروغ گفته‌اند و تکذیب حقائق کردهاند و ستمگر و کافر و مشرک بوده‌اند، در میان آتش دوزخ، همدیگر را نفرین می‌کنند، و با یکدیگر دشمنی می‌ورزند، و دیگ سینه‌هایشان از کینه‌ها و کینه‌توزیها می‌جوشد و در غلیان است، پس از این که قبلًا دوستان صمیمی و یاران مخلص یکـدیگر بوده‌اند ... امّـا کسـانی که ایـمان آورده‌اند و کارهای نیکو انجام داده‌اند، با یکدیگر در بهشت برادر و دوستدار و مخلص و مهربان هسـتند و در آنجا خوش و خرّم می‌گذرانند، و پرندۀ امن و امان و رفاقت و دوستی بر بالای سرشان در پرواز است: (وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِم مِنْ غِلٍّ)
هرگونه کینه‌ای را از دلهایشان می‌زدائیم (تا بـرادرانـه در کمال صفا و صمیمیّت در بهشت بسر برند).
آنان انسان بوده‌اند. همچون انسان زیست کردهاند. چه بسا در زندگی دنیا کینه و کینه‌توزی میانشان برانگیخته شده است و پــدیدار گـردیده است، ولی آن را فرو خورده‌اند، و با هرگونه دشمنی و دشمنانگی مبارزه کردهاند و بر آن پیروز شده‌اند ... امّا با وجود ایـن، آثاری از کینه و دشمنی در دلها مانده است.
رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است:
(اَلْغِلُّ عَلَی اَبْوَابِ الْجَنَّةِ کَمُبَارِکِ الْاِبِلِ قَدْ نَزَعَهُ اللهُ مِنْ قُلُوْبِ الْمُؤْمِنِیْنَ).
کـینه و دشـمنی بـر درگاه‌های بـهشت بسـان پشکل خوابگاههای شتران فرو افتاده‌اند. خدا آنها را از دلهای مؤمنان بیرون کشیده است و به دور افکنده است.
از علی رضی الله عنه روایت شـده است که فرموده است: امیدوارم من و عثمان و طلحه و زبیر، از زمرۀ کسانی باشیم که خداوند بزرگوار دربارۀ ایشان فرموده است:
(وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِم مِنْ غِلٍّ).
هرگونه کینه‌ای را از دلهایشان می‌زدائیم.
دورخیان با آتشی می‌سوزند که از بالا و پائین ایشان را در برگرفته است. امّا اهل بهشت از زیر کاخها و درختان ایشـان رودبارها و چشـمه‌سارها جاری است، و نسیم‌های خوش و ملایمی فضا را عطرآگین کرده است:
(تَجْرِی مِن تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ)
در زیر (کاخها و درختان) آنان رودبارها روان است. دورخیان به بدگوئی همدیگر و دشـمنی با یکدیگر سرگرم هستند، امّا بهشتیان سرگرم سپاس و اقـرار به الطاف خدایند:
(وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدَانَا لِهذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلاَ أَنْ هَدَانَا اللّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ)
میگویند: خدائی را سپاسگزاریم که ما را بـدین (نـعمت جاویدان و بی‌پایان) رهنمود فرمود، و اگر (لطف عمیم و فضل کریم) خدا (نبود و توسّط پیغمبران ما را توفیق عـنایت نـمی‌فرمود و) رهنمودمان نـمی‌نمود، هدایت فراچنگ نمی‌آوردیم. واقعاً پیغمبران پروردگارمان حقّ آوردند (و حقّ گفتند و به سوی حقّ همگان را رهـبری نمودند).
بدان هنگام که دوزخیان را با تـحقیر و توبیخ فـریاد میدارند:
(ادْخُلُوا فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِکُم مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ فِی النَّارِ)
به همراه گروهها و دسته‌هائی از کافران انس و جنّی که پیش از شما رفته‌اند وارد آتش دورخ شوید!.
بهشتیان را با تعظیم و تکریم فریاد میدارند:
(وَنُودُوا أَن تِلْکُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)
ندا داده می‌شوند که: ایـن بـهشت شـما است آن را بـه خاطر اعمالی که انجام داده‌اید به ارث می‌برید.
تقابل تامّی میان بهشتیان و دوزخیان است.
سپس عرضۀ صحنه‌ها به پیش می‌رود. ناگهان خود را در برابر صحنهای می‌یابیم که ملحق به صحنۀ پـیشین است ... بهشتیان در سرای بهشت خود آرمیده‌انـد، و دوزخیان نیز به سرنوشت خود اطمینان حاصل کردهاند. بدین هنگام گروه نخستین گروه دوم را فریاد می‌زنند و از ایشان می‌پرسند به چیزی رسیده‌اند که در دنیا خدا بدیشان وعده داده بود:
(وَنَادَى أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَاوَعَدَنَا رَبُّنَا حَقّاً فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقّاً قَالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَن لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ. الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَیَبْغَونَهَا عِوَجاً وَهُم بِالآخِرَةِ کَافِرُونَ).
(پس از استقرار بـهشتیان در بـهشت، و دوزخیان در دورخ) بهشتیان دوزخیان را صدا می‌زنند که مـا آنچه را پروردگارمان (توسّط پـیغمبران) بـه مـا وعده داده بود همه را حقّ یافته‌ایـم (و بـه نـعمت و کـرامت خدای خود رسیده‌ایم)، آیا شما هم آنچه را پـروردگارتان بـه شما وعده داده بود حقّ یافته‌اید (و بـه عقاب و عذاب خدا گرفتار آمـده‌ایـد؟). مـی‌گویند: بـلی! (هـمه را عین حقیقت دیده‌ایم و به عقاب هولناک و عذاب دردنـاکی دچار آمده‌ایم. دریغا و فسـوسا! در ایـن هنگام، مـیان بهشت و دوزخ) ندا دهنده‌ای در میانشان ندا درمی‌دهد که نفرین خدا بر ستمگران بـاد! آن سـتمگرانـی که (مردمان را) از راه خدا باز می‌داشـتند، و (بـر راسـتای خداشناسی سدّها و مانعها ایجاد میکردند، و در دلهای مردمان شکها و گمانها می‌انداختند تا آنان را مـنحرف سازند و بدیشان) راه خدا را کج و نادرست نشان دهند، و آنانی که به آخرت کفر می‌ورزیدند (و به جهان دیگر ایمان نداشتند).
در این پرسش، تمسخر تلخی نـهفته است ... مؤمنان اطمینان و ایمان کامل دارند به تـحقّق وعـید خدا، همان‌گونه که اعتقاد و ایمان دارند به تحقّق وعدۀ خدا، امّا باز هم می‌پرسند!
پاسخ در یک کلمه ذکر می‌شود: بلی!...
در اینجا است که پاسخ پایان می‌گیرد، و گـفتگو تـمام می‌شود:
(فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَن لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ. الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَیَبْغَونَهَا عِوَجاً وَهُم بِالآخِرَةِ کَافِرُونَ).
ندا دهنده‌ای در میانشان ندا درمی‌دهد که نفرین خدا بر ستمگران باد. آن ستمگرانی که (مردمان را) از راه خدا باز می‌داشـتند، و (بـر راسـتای خداشـناسی سدّها و مانعها ایجاد میکردند، و در دلهای مـردمان شکّ‌‌هـا و گمانها مـی‌انداختند تـا آنان را مـنحرف سـازند و بدیشان) راه خدا را کج و نادرست نشان دهند، و آنانی که به آخرت کفر می‌ورزیدند (و به جهان دیگر ایمان نداشتند).
معنی «ظالمین» مورد نظر مشخّص میگردد. این واژه مترادف با معنی «کافرین» است. و آنان کسانیند که مردمان را از راه خدا باز می‌دارنـد و کژ راهه را می‌خواهند، کژراهه‌ای که راست و صـاف نـباشد. به آخرت نیز ایمان ندارند.
در این وصف:
(وَیَبْغَونَهَا عِوَجاً)
می‌خواهند راه خدا را کج و نادرست نشان دهند.
اشاره به حقیقت چیزی دارد که کسـانی در صدد آن هستند. کسانی که مردمان را از راه خدا بازمی‌دارنـد. آنان راه کج و نادرست را می‌خواهند و راه راست و درست را نمی‌خواهند. در پی کجی و کژی هستند، نه به دنبال راستی و درستی. چه راستی و درستی یک شکل بیش ندارد: شکل حرکت در راه خدا و برنامه و شرع او. هر چیزی جز این، کج و کژ است، و کجروی طلبیدن و کژراهه خواستن است. این نوع طلبیدن و خواستن هم منتهی به کفر و ناباوری به آخرت میگردد. کسی که مردمان را از راه خدا باز می‌دارد و از برنامه و شرع او کناره‌گیری میکند، قطعاً به آخرت ایـمان نـدارد، و مطمئنّ نیست که به سوی پروردگارش برمی‌گردد ... این، تصویر حقیقی سرشت کسانی است که از شرعی جز شرع خدا پیروی می‌کنند. تصویری که حقیقت درونهای این چنین کسانی را جلوه‌گر می‌سازد، و آنچه را که در دل دارند بگونۀ راست و درست و بی‌کم و کاست بیان می‌نماید.
*
آنگاه چشـم مـتوجّه ظـاهر صـحنه میگردد. در آن برجستگی و مانعی می‌بیند که بهشت را از دورخ جدا کرده است و میان آن دو قرار گرفته است. بالای ایـن برجستگی و مانع اشـخاصی هسـتند که بهشتیان و دوزخیان را از روی سیماها و نشانه‌هائی که دارنـد از یکدیگر جدا و شناسائی می‌کنند ... پس بنگریم و ببینیم آنان چه کسانی هسـتند و چه کاری با بهشتیان و دوزخیان دارند:
(وَبَیْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلّاً بِسِیَماهُمْ وَنَادَوا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَن سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوهَا وَهُمْ یَطْمَعُونَ. وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لاَتَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ. وَنَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالاً یَعْرِفُونَهُم بِسِیَماهُم قَالُوا مَاأَغْنَى عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَمَا کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ. أَهؤُلاَءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لاَیَنَالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَتِهِ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لاَخَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَلاَأَنْتُمْ تَحْزَنُونَ).
در مـیان بــهشتیان و دوزخـیان مـانعی وجود دارد (اَعراف نام) و بالای اعراف مردانی (از بهترین مؤمنان و بــرگزیده‌ترین ایشـان) قرار دارند و (از آنـجا همۀ مردمان را می‌نگرند و نیکان و بدان) جملگی را از روی سیمای (ســعادت یــا شـقاوت) ایشـان مـی‌شناسند. بهشتیان را بدانگاه که هنوز وارد بـهشت نشـده‌انـد و مـی‌خواهـند بـدان داخل شـوند فریاد مـی‌دارنـد که درودتان باد! (مژده باد شـما را که خـوفی و هـراسی ندارید و جاودانه در بـهشت مـاندگارید). هنگامی که چشمان (مؤمنان مستقرّ در اعراف) مـتوجّه دوزخیان می‌شود، (آنچه نادیدنی است آن بینند، و از هراس آتش دوزخ) میگویند: پروردگارا! ما را با (این) گروه ستمگر همراه مگردان. و آنان که بر اعراف جایگزینند مردانـی (از دوزخیان) را که از سیمایشان آنان را مـی‌شناسند، صدا می‌زنند و میگویند: آیا گردآوری (مال و ثروت و سپاه و حشم) شما، و چیزهائی کـه (مـی‌پرستیدید و) بدانها می‌نازیدید و آنها را بزرگ می‌داشتید، چه سودی به حالتان داشت؟ آیا اینان (کــه هم اکـنون بـه بـهشت می‌روند و غرق نعمت جاوید یـزدان مـی‌شوند) هـمان کسانی نیستند که (در دنیا) سوگند می‌خوردید: مـمکن نیست خداوند رحمی بدیشان کند (و آنان را به بـهشت نائل گرداند؟ ای مؤمنان بـه کـوری چشـم کـافران) بـه بهشت درآئید. نه ترسی متوجّه شما میگردد و نه بـه غم و اندوهی گرفتار مـی‌آئید. (چـرا کـه بـهشت جـای سعادت و سرور و شادمانی و نعمت جاویدان یزدانـی است).
روایت شده است: ایـن اشخاصی که بالای اعراف می‌ایستند - اعراف سدّ و مانعی میان بهشت و دوزخ است - گروهی از انسانهایند که خوبیها و بدیهایشان برابر است.[2] خوبیهایشان بدان پـایه و مـایه نرسیده است که با بهشتیان ایشان را داخل بهشت گردانـد، و بدیهایشان بدان اندازه نیست که ایشان را با دوزخـیان به دوزخ درافکند ... میان هر دو گروه قرار گرفته‌انـد. چشم به راه مرحمت و مکرمت یزدانند. آنان بهشتیان را با هیئت و سیمایشان می‌شناسند - چه بسا آنان را با سفیدی و شادابی چـهره‌هایشان، یـا با نوری که در پـیشاپیش و در طــرف راسـتشان در تـلألؤ است می‌شناسند - دوزخیان را نیز با هیئت و سیمایشان - چه بسا آنان را بشناسند با سیاهی و غبار غـم و انـدوه چهره‌هایشان، یا با نشانه و داغی که بر بینیهایشان نهاده شده است، بینیهائی که در دنیا آنها را مـتکبّرانه بالا می‌گرفتند، همان‌گونه که در سورۀ قلم آمده است:
(سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطُوْمِ).
ما بر بینی او داغ (ننگ) می‌نهیم. (قلم/16)
کسانی که بر بلندیهای اعراف قرار دارند رو به بهشتیان مـی‌کنند و بدیشان درود می‌فرستند ... درودشان می‌فرستند و امیدوارند که یزدان ایشان را با بهشتیان به بهشت داخل گرداند ... امّا هنگامی که متوجّه دوزخیان می‌شوند و چشمانشان بدیشان می‌افتد - انگار که به اجبار نه به اختیار بدانان می‌نگرند - به خدا پـناه می‌برند و خویشتن را در پناه خدا میدارند و از آستانۀ کریمانه‌اش کـرنش کنان درخواست می‌نمایند که سرنوشت ایشان با چنین افرادی رقم نخورد و با آنان به دوزخ نیفتند:
(وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلّاً بِسِیَماهُمْ وَنَادَوا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَن سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوهَا وَهُمْ یَطْمَعُونَ. وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لاَتَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ).
بالای اعراف مردانـی قـرار دارنـد و جملگی را از روی سیمای ایشـان مـی‌شناسند. بـهشتیان را بدانگاه که هنوز وارد بهشت نشده‌اند و مـی‌خواهند بـدان داخل شوند فریاد میدارند که درودتـان بـاد! ... هنگامی که چشمان ایشـان متوجّه دوزخیان مـی‌شود، مـی‌گویند: پرودگارا! ما را با گروه ستمکار همراه مگردان.
سپس به کسانی از بزرگان بزهکار می‌نگرند که ایشان را با هیئت و سیمایشان می‌شناسند. با لومه و سرزنش بدیشان رو می‌کنند و بر زخمهایشان نمک می‌پاشند و میگویند:
(وَنَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالاً یَعْرِفُونَهُم بِسِیَماهُم قَالُوا مَاأَغْنَى عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَمَا کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ).
آنان که بر اعراف جایگزینند، مردانی (از دوزخیان) را که از سیمایشان آنان را مـی‌شناسند، صـدا مـی‌زنند و میگویند: آیا گردآوری (مال و ثروت و سپاه و حشم) شما، و چیزهائی که (می‌پرستیدید و) بدانها می‌نازیدید و آنـها را بزرگ مـی‌داشـتید، چـه سـودی بـه حـالتان داشت؟.
هان! هم اینک شما در دوزخ هسـتید. نـه گردآوری دارائی و نه سپاه و حشم به شما سود رسانیده است، و نه تکبّر و خودبزرگ بینی، شما را از دوزخ رهانیده است. سپس به یادشان میآورند چیزهائی را که در دنیا راجع به مؤمنان می‌گفتند و گمان می‌بردند که مؤمنان سرگشته و ویلانند، و یزدان مرحمت خود را بهرۀ ایشان نمی‌گرداند:
(أَهؤُلاَءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لاَیَنَالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَتِهِ)
آیا اینان (که هم اکنون به بهشت می‌روند و غرق نعمت جاوید یزدان مـی‌شوند) هـمان کسـانی نـیستند که (در دنیا) سوگند می‌خوردید: ممکن نیست خداونـد رحمی بدیشان کند؟.
هم اینک بنگرید ایشان کجایند؟ و چه چیز بدیشان گفته می‌شود؟:
(ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لاَخَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَلاَأَنْتُمْ تَحْزَنُونَ)
به بهشت درآئید. نه ترسی متوجّه شما میگردد و نه به غم و اندوهی گرفتار میآئید.
*
در پایان، ما صدائی را از جانب دوزخ می‌شنویم، صدائی لبریز از تمنّا و تقاضا و تکّدی و گدائی:
(وَنَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ)
دوزخیان بهشتیان را صدا می‌زنند که مقداری از آب یا چیزهائی که خداوند قسمت شـما فرموده است بـه ما عطاء کنید!.
به دیگر سو می‌نگریم و متوجّه می‌شویم که پاسخی به دوزخیان می‌دهند که سرشار از یادآوری دردناک تلخ است:
(قَالُوا إِنَّ اللّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْکَافِرِینَ. الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَهْواً وَلَعِباً وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا).
بهشتیان میگویند: خداوند آب و چیزهای بهشت را بر کافران قدغن کرده است. آن کسانی که (به دنـبال دیـن حقّ راه نیفتادند و بلکه) خوشگذرانی و بـازی را آئـین خود کردند (و دین را مسـخره پنداشـتند و بـه بـازیچه گرفتند) و زندگی دنیا آنان را گول زد (و جهان عـاجل، ایشان را از جهان آجل بازداشت).
سپس ناگهان صدای انسانها همه خاموشی می‌گیرد تا پروردگار صاحب عزّت و جلالت، و خداوندگار ملک و ملکو‌ت، و دارای حکم و حکو‌مت، به سخن درآیـد و بفرماید:
(فَالْیَوْمَ نَنْسَاهُمْ کَمَا نَسَوا لِقَاءَ یَوْمِهِمْ هذَا وَمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ. وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِکِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدىً وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ. هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَل لَنَا مِن شُفَعَاءَ فَیَشْفَعُوا لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ).
امروز ایشان را (از برخورداری از الطاف و انعام خود بی‌نصیب، و آنان را) از یاد می‌بریم، چـون که ایشـان رسیدن به چنین روزی را از یاد بردند و آیات (دیـدنی جهان و خواندنی قرآن و سائر کتابهای آسمـانی) مـا را انکار کردند. بیگمان کتاب بزرگی (به نام قرآن) را برای آنان فرستاده‌ایم که با آگاهی (کامل و شـامل خدایـانۀ خود از فطرت انسان و سرشت جهان، احکام و معنی) آن را توضیح داده و تبیین کرده‌ایـم تا مـایۀ هدایت (ایشان به سوی سعادت) و رحمت (خدا در هر دو سرا) برای کسانی باشد که مؤمنین (بدان) باشند. آیـا (افراد بی‌باور) انتظار جز این را دارند که سرانجام تهدیدهای کتاب خدا را مشاهده کنند (و عقاب و عذاب موعود او را هم اینک ببینند؟). روزی چنین سرانجامی فرا می‌رسد و (عقاب و عذاب خدا گریبانگیرشان میگردد، در آن روز) آنان که در دنیا آن را فرامـوش کـرده‌اند و پشت گـوش انـداخـته‌انـد، مـی‌گویند: بیگمان پـیغمبران پرودگارمان آمدند و حقّ را بـا خود آوردند (و مـا و دیگران را به سوی آن دعوت کردند، ولی ما بدان کـافر شـدیم و اکنون پشـیمانیم و راه چـاره‌ای بـرای خود نـمی‌دانــیم). آیـا مــیانجیگرانـی داریـم کـه بـرای مـا میانجیگری کنند (و ما را از دست عذاب بـرهانند؟) یـا (کاری کنند که مجدّداً به جهان) برگردانده شـویم تـا اعمالی انجام دهیم جدای از اعمالی که قبلًا مـی‌کردیم؟ (ولی مگر ممکن است چنین شود؟! آنان پاسخی بـرای خود نمی‌شنوند. چرا که با غرور بیجا در دنیا) ایشـان خویشتن را زیانبار کردهاند، و هستی خود را باخته‌اند، و معبودهائی را که به دروغ سـاخته بـودند همگی گم گشته‌اند و ناپدید شده‌اند.
پرده‌های صحنه ایـن‌گونه در رفت و برگشت، پـیاپی می‌شوند و پشت سر هم می‌آیند و می‌روند ... لحظه‌ای با آخرت و لحظه‌ای با دنیا سپری می‌شوند، و نگاهی بدان سرای و نگاهی بدین سرای افکنده می‌شود. دمی با شکنجه دیدگان و عذاب چشیدگان دوزخ طی میگردد، آنان که فراموش شده‌اند بدانگونه که رسیدن به چنین روزی را فراموش کرده بودند و آیات یـزدان را نمی‌پذیرفتند. کتاب بزرگ بیانگر و روشـنگر‌ی، آن آیات را با خود به ارمغان آورده بود. کتابی که یـزدان سبحان، آگاهانه و عالمانه آن را شرح و بسط داده است و توضیح و تبیین کرده است. ولی به ترک آن گفته‌اند و به دنبال هواها و هوسها راه افتاده‌اند و از وهمها و گمانها پیروی نموده‌اند ... دمی با آنان بسر می‌برد که هنوز در دنیا هستند و منتظر فرجام این کتاب و فرجام تهدید و بیمی هستند که این کتاب خطاب بدیشان داشته است، و بر حذر از این شده‌اند که این چنین فرجامی گریبانگیرشان گردد .. فرجام آن همان است که در این صحنه می‌بینند و در زندگی ایشان هم اینک وقوع پیدا کرده است.
واقعاً دلهره‌های شگفت و تکانهای شگرفی است که در پرده‌های این صحنۀ نمایشی به تـماشا درمی‌آید و جلوه‌گر میآید. جز این کتاب عجیب هیچ کتاب دیگری نمی‌تواند آن جنبشها و لرزشها را این‌گونه آشکار و پدیدار کند و بنمایاند.
بدین منوال و بر این روال، نمایش بزرگ به پایان می‌رسد، و پیرو آن هـمگام و هماهنگ با آغاز آن جلوه‌گر میآید، به عنوان یادی از این روز و صحنه‌های آن، و بر حذر داشتن از تکذیب آیات یزدان و پیغمبران خداوند سبحان، و بیم دادن از انتظار صدق پیدا کردن و وقوع یافتن مفاهیم و مقاصد این کتاب ... آخـر آنـچه دیدیم و شنیدیم تعبیر سخنان، و مـعانی مقاصد ایـن کتاب بود. آنجا که فرصت توبه و برگشت از بزهکاریها نمی‌ماند. در شدائد و سختیهای آن هیچگونه شفاعت و میانجیگری وجود ندارد، و از دست کسی برای کسی چیزی ساخته نیست، و برگشتن بدین جهان و از نو پرداختن به اعمال و افعال، وجود ندارد.
نمایش عرضۀ صحنه‌های شگفت این‌گونه به پـایان میآید. از آن بیدار و هوشیار می‌گردیم و به خود می‌آئیم، انگار که از دیدن صحنۀ گیرا و تکان دهنده‌ای بیدار و هوشیار می‌گردیم و به خود می‌آئیم.
از آن جهان بدین جهان برمی‌گردیم، جهانی که ما در آن بسر می‌بریم. در حالی که کوچ دور و درازی و پرنشیب و فرازی را در رفت و برگشت پیموده‌ایم. ایـن کـوچ، کوچی بود به درازای این جهان. کوچی بود در گسترۀ قیامت و جایگاه‌های همایش جملگی انسانها و حساب و کتاب همگان و آنگاه سزا و جزای ایشان ... پیش از آن، آفرینش نخستین انسان را مـی‌نگریستیم، و با سقوط انسان به زمین و راه افتادن انسان در آن، سیر و سفری داشتیم.
این‌گونه قرآن مجید دلهای انسانها را به چنین فاصله‌ها و جهانها و زمانها می‌برد و می‌گرداند ... به دلهایشان نشان می‌دهد آنچه بوده است و آنـچه هست و آنچه خواهد بود ... همۀ اینها در چند نگاه و چند لحظه ... تا دلها به خود آیند و پند گیرند و گوش به اندرز اندرزگو دهند و بشنوند:
(کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ. اتَّبِعُوا مَاأُنْزِلَ إِلَیْکُم مِن رَبِّکُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ قَلِیلاً مَاتَذَکَّرُونَ).
(این قرآن) کتابی است که از (سوی یزدان جهان) بر تو نازل شده است و نباید از ناحیۀ آن هیچگونه نگرانی و ناراحتی به خود راه دهـی. (نـه نگرانی از نـاحیۀ بـار سنگین رســالتی کـــه بـر دوش داری و نـه از جـانب عکس‌العملهائی کـه دشـمنان سـرسخت در بـرابـر آن نشان می‌دهند، و نه از سوی نتیجه و بـرداشـتی کـه از تبلیغ این رسالت انتظار می‌رود. چرا که هدف از نـزول این قرآن این است) که بدان (کافران را از عواقب شـوم افکار و اعمالشان) بترسانی، و مؤمنان را پـند و انـدرز دهی. از چیزی پیروی کنید که از سوی پروردگارتان بـر شـما نــازل شـده است، و جـز خدا از اولیـاء و سرپرستان دیگری پپروی مکنید (و فـرمان مـپذیرید). کمتر متوجّه (اوامر و نواهی خدا) هسـتید (و کـمتر پـند می‌گیرید). (اعراف/2و 3).
1- مسلم آن را روایت کرده است.
2- برخی از مفسّران میگویند: مردانی که بر اعراف قـرار دارنـد از زبـدگان مؤمنان هستند. (مترجم).
سوره‌ی اعراف آیه‌ی 34-26
(یَابَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاساً یُوَارِی سَوْءَاتِکُمْ وَرِیشاً وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیَاتِ اللّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ (26) یَابَنِی آدَمَ لاَیَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِنَ الْجَنَّةِ یَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا إِنَّهُ یَرَاکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَتَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ (27) وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَیْهَا آبَاءَنَا وَاللّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللّهَ لاَیَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ (28) قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ (29) فَرِیقاً هَدَى وَفَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلاَلَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ اللّهِ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُهْتَدُونَ (30) یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (31) قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (32) قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِکُوا بِاللّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ (33) وَلِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لاَیَستَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ یَسْتَقْدِمُونَ(34)
این توقّفی است از توقّفهای پیرو در روند سوره. این توقّف، توقّف طولانی و درازی است که پس از صحنۀ نخستین در داستان بلند بالای بشریّت قرار گرفته است. در روند سوره توقّفهائی بسان این توقّف در هر منزلی از منازل این کاروان است. انگار تا گفته شود: در اینجا بایستید تا در بارۀ پندها و عبرتهائی بـیندیشیم که در این منزل از منازل کاروان است، پیش از این که در این کوچ بزرگ به راه ادامه دهیم و جلوتر رویم.
توقّفی است در رویاروئی بیکاری که طلیعه‌های آن میان انسانها و شیطان پدیدار و آشکار گردیده است. توقّفی برای بیدار باشها و برحذر باشهائی از شیوه‌های اهریمن و از راه‌های نفو‌ذ اهریمن است. توقّفی است تا در آن برای انسانها نقشه‌ها و مسیرهائی که اهریمن به صورتهای گوناگون و شکلهای متفاوت داشته و خواهد داشت، روشن و معلوم شود.
امّا برنامۀ قرآنی رهنمودی را نشان نمی‌دهد و درسی را نمی‌گوید، مگر وقتی که با حالت بر جا و رخداد پیدائی رویاروی شود، و داسـتانی را روایت نـمی‌کند مگر بدان خاطر که موقعیّتی بسان آن، در واقعیّت حرکت اسلامی، روی داده است و مشـاهده گردیده است... همان‌گونه که گفتیم قرآن داسـتانی را مـحض خاطر هنرنمائی بیان نـمی‌دارد، و حقیقتی را مطرح نمی‌کند تنها برای تئوری و نظری صرف و بس... واقعگرائی اسلام و جدّی بودن اسلام رهنمودهایش و بیانهایش را متوجّه حالتهائی می‌گرداند که برای حرکت اسلامی عملًا پیش آمده باشد و با آنها رویاروی شده باشد.
پیرو قرآنی در اینجا پس از مرحلۀ نخستین از داستان بزرگ بشریّت، با یک واقعیّت جاهلیّت عربی رویاروی شده است... قریشیها حقوقی برای خود تـرتیب داده بودند. این چنین حقوقی را ویژۀ خود می‌دیدند و بقیّۀ مشرکان عربی را بی‌بهره از آن حقوق مـی‌دیدند که برای حجّ به زیارت بیت الله می‌آمدند. حقیقت این است که بیت الله را به بتخانه‌ای برای بتهای سـنگی و پرده‌داران آن تبدیل کرده بودند. این چنین حقوقی را بر جهان‌بینیهای اعتقادی پابرجا داشته بودند. جهان‌بینیهائی که گمان می‌بردند از زمرۀ آئـین یزدان است. چنین جـهان‌بینیهای اعـتقادی را به صـورت شـریعتها و قانونهائی در آورده بودند و گمان می‌بردند ناشی از شرع خدا و سرچشمه گرفته از قانون خدا است! تا بدین وسیله گردنهای مشرکان را در برابر خود خم کنند و ایشان را فرمانبردار خویش سازند. همان‌گونه که پرده‌داران و کاهنان و رؤساء در هر جاهلیّتی تقریبًا این چنین هستند... قریشیها خود را با نام ویژه‌ای نامگذاری کرده بودندکه «حُمس»[1] است. برای خویشتن حقّ و حقوقی در نظر گرفته بودند که برای سائر عربها در نظر نمی‌گرفتند. از جملۀ این حقّ و حقوق - مثلًا حقّ و حقوق مربوط به طواف کعبه - تنها قریشیها حقّ طواف کعبه را با جامه‌های خود داشتند. بقیّۀ عربها با جامه‌هائی طواف کعبه را انجام نمی‌دادند که قبلًا پوشیده بودند. بناچار میبایست لباسهای حمس را برای طواف عاریه کنند و به امانت بگیرند یا جامه‌های نوی را بپوشند که قبلًا به تـن نکرده باشند. در غیر ایـن دو صورت میبایستی لخت به طواف بپردازند، از جمله زنان!
ابن‌کثیر در تفسیر خود گفته است:
«عربها بجز قریشیها با جامه‌هائی که قبلًا پوشیده بودند طواف کعبه را انجام نمی‌دادند. تأویل و توجیه ایشـان این بود که آنان حاضر نیستند با جامه‌هائی کعبه را طواف کنند که در آنها عصیان و نافرمانی کردهاند و گناه و بزه یزدان را انجام داده‌اند. امّا قریشیها -که حمس بودند - در جامه‌های خود به طواف کعبه می‌پرداختند. کسی که از حمسیها جامه‌ای را به امانت می‌گرفت در آن طواف را انـجام می‌داد، و کسی که جامۀ تـازه نپوشیده‌ای به همراه داشت به طواف می‌پرداخت. سپس آن را دور می‌انـداخت و کسـی آن را برنمی‌داشت و نمی‌خواست. کسی هم که جامۀ نوی نمی‌یافت و هیچ فرد حمسی جامۀ خود را بدو امانت نـمی‌داد، لخت طواف می‌کرد! چه بسا زن عریانی در میان آنان میبود و لخت به طواف ادامه می‌داد! اغلب زن، لخت طواف می‌کرد و تنها تکّه پارچه‌ای بر عورت خود می‌انداخت و بس! تا عورت خود را تا اندازه‌ای بپوشاند... زنـان، بیشتر در شب لخت و عریان طواف مـی‌کردند. ایـن کاری بود که از پیش خود تدارک دیده بودند، و در آن از نیاکان و گذشتگان خویش تـقلید میکردند. معتقد بودند که کار نیاکان و گذشتگان ایشان مستند به فرمان یزدان، و برگرفته از شریعت خداوند سبحان است... این بود که ایزد متعال این کار را بر آنان زشت می‌شمارد و می‌فرماید:
(وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَیْهَا آبَاءَنَا وَاللّهُ أَمَرَنَا بِهَا).
وقتی که کار زشتی (همچون شرک و طواف کعبه را در حال برهنگی) انجام می‌دادند، می‌گفتند: پـدران خود را بر این کار دیـده‌ایـم (و نـیاکانمان را بـر ایـن روش و برنامه یافته‌ایم و ما بـه دنـبال آنـان رفته و از ایشـان پیروی می‌کنیم) و خدا ما را بدان دستور داده است.
خداوند برای مردود شمردن کارشان می‌فرماید: «قُلْ». بگو. ای محمّد به کسانی که چنین ادّعاء می‌کنند:
(إِنَّ اللّهَ لاَیَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ).
خداوند به کار زشت دستور نمی‌دهد.
یعنی: این چیزی که می‌کنید زشت و نـاپسند است. و خدا به انجام همچون کاری دستور نمی‌دهد.
(أَتَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ).
آیا چیزی را به خدا نسبت می‌دهید که (مستند و دلیـل صحّت آن را) نمی‌دانید؟.
یعنی: آیا سخنانی به یزدان نسبت می‌دهید که از صحّت آنها آگاه نیستید؟ خداوند بزرگوار سپس می‌فرماید:
(قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ).
بگو: پروردگارم (همگان را در هـر زمـان و مکـانی) بـه دادگری فرمان داده است.
قسط، یعنی دادگری و استقامت:
(وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ).
و (دستور او) این (است) که در هر عبادتی رو به خدا کنید و از وی مخلصانه اطاعت نمائید و او را صادقانه بپرستید.
یعنی: به شما دستور فرموده است در عبادت او در عبادتگاه‌ها اسـتقامت داشـته باشید. و آن پیروی از پیغمبران مؤیّد به معجزات است در چیزی که از جانب یزدان می‌رسانند، و در چیزی که از آن از سوی خدا خبر می‌دهند، و اخلاص در عبادت و پرستش خدا است. چه خدای بزرگوار کاری را نمی‌پذیرد تا در آن، این دو اصل نباشد: ١- درست باشد و موافق با شریعت خدا باشد. ٢ - از شرک پالوده باشد و شـرک آمـیزۀ آن نباشد».
در رویاروی شدن با ایـن واقعیّت جاهلی در امور قانونگذاری برای عبادت، و طواف، و لباس - افزون بر چیزی که به آداب و رسومی مثل این، راجع به خوراک داشتند و گمان می‌بردند که نـاشی از شریعت یـزدان است و از جملۀ شریعت یزدان نبود - در رویاروئی با این چنین واقعیّتی، این‌گونه پـیروهائی بر داسـتان نخستین انسانها زده می‌شود. سخن از خوردن میوه‌های بهشت - مگر چیزی که خدا حرام کرده است - به میان میآید. و به ویژه از لباس سخن می‌رود که اهریمن آن را از تن آدم و همسرش با گول زدن آنان و خورانـدن میوۀ درخت ممنوعه بدیشان بیرون می‌آورد. از حیا و شرم فطری آدم و حوّاء از کشف عورت، سخن به میان مـی‌آید، و از جـمع‌آوری برگ درخـتان بهشت و پوشاندن عورت با آنها صحبت میگردد.
پس ذکر رخدادهای داستان، و چیزهائی که در نخستین پیرو آن، آمده است، به علّت رویـاروئی عملی با واقعیّت معیّنی در جاهلیّت بوده است.
این داستان در موارد دیگری از قرآن، و در سوره‌های دیگری که آمده است به خاطر رویاروئی با حـالتهای دیگری ذکر شده است. موقعیّتها و صحنه‌هائی از ایـن داستان ذکر می‌شود، و بعد از آنها بیان‌ها و پـیروهائی میآید و با حالتهای تازه رویاروی میگردد... تـمام قرآن حقّ است و خلافی در آن نیست... امّا تفصیلات قرآنی برای رویاروئی با واقعیّتهای زنـدگی انسـانها مقتضی این گزینش و هماهنگی در حلقه‌های زنجیرۀ داستان در هر موردی از موارد آن بوده است، و طبیعت فضا و موضوع آن در هر صحنهای، چنین بخش و چنین قسمتی را ایجاب می‌کرده است. [2]
(یَابَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاساً یُوَارِی سَوْءَاتِکُمْ وَرِیشاً وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیَاتِ اللّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ).
ای آدمیزادگان، ما لباسی برای شما درست کرده‌ایم که عورات شما را می‌پوشاند، و لبـاس زینتی را (بـرایتان ساخته‌ایم که خود را بدان می‌آرائید. امّا باید بدانید که) لباس تقوا و ترس از خدا، بهترین لباس است (که انسان خود را بدان مـی‌آرایـد و خویشتن را از عذاب آخرت می‌رهاند). این (آفرینش لباسهای ظاهری و بـاطنی) از نشانه‌های (فضل و رحمت) خدا است تا بندگان مـتذکّر (نعمتهای پروردگار) شوند.
این نداء در سایۀ صحنهای ذکر میگردد که در داستان بیان گردید، صحنۀ لخت شدن و بیرون افتادن عورت و پوشاندن آن با جمع‌آوری برگهای درختان بهشت و افکندن آنها بر روی آن ... این هم نتیجۀ خطا بود... خطای در نـافرمانی از دسـتور خدا، و خوردن چیز ممنوعی که خدا از آن نهی فرموده بود... امّا خطا آن خطائی نیست که افسـانه‌های «کتاب مقدّس» از آن صحبت میکند. آن خطائی هم نیست که جـهان‌بینیها و اندیشه‌های هنری غربی ناشی از آن افسانه‌ها، و ناشی از پیامهای زهرآگین «فروید» لبریز از آن است... این خـطا، خوردن از «درخت مـعرفت» هم نـیست که افسانه‌های عهد قدیم میگویند و بیان می‌دارنـد که غیرت یزدان و ترس او نگذاشت انسان هـم از درخت حیات بخورد و یکی از خدایان گردد، همان‌گونه که این افسانه گمان می‌برد.[3] - خدای سبحان بسی والاتر از این‌گفتارها و پنداشـتهای ایشـان است - ایـن خطا، نزدیکی زناشوئی هم نیست، بدانگونه که خیالهای هنر اروپائی پیوسته پیرامون لجنزار گل و لای جنسی در گشت و گذار است تا به وسیلۀ آن همۀ فعالیّتهای زندگی را توجیه و تفسیر کنند و همۀ پویائیها را ثمرۀ آن بشمار آورند همان‌گونه که فروید یهودی، بدیشان آموخته است.
در رویاروئی صحنۀ لخت شدنی که به دنبال خطا آمده است، و در رویاروئی با لخت شدنی که مشرکان در جاهلیّت انجام می‌دادند، روند قرآنی در این نداء نعمت خدا بر انسان را ذکر میکند و میگوید یزدان به انسانها تهیۀ لباس را آموخته است و این کار را برایشان ساده نموده است، لباسی که عورتهای پـیدا را می‌پوشاند. گذشته از آن، پوشاندن عورت، وسیلۀ زینت و زیبائی میگردد، و جای زشتی لختی و پلشتی آن را می‌گیرد. بدین لحاظ است که یزدان می‌فرماید: «اَنْزَلْنَا» یعنی در تنزیل برایتان مشروع کرده‌ایم... لباس گاهی بر چیزی اطلاق می‌شود که عورت را پنهان و پوشیده می‌سازد. در این صورت مراد جامه‌های زیرین است. ریاش نیز گاهی بر چیزی اطلاق می‌شود که سراسر تن را بپوشاند و بدان خود را بیارایند. در این صورت مراد جامه‌های روئین، یعنی بیرون است. گاهی هم ریاش بر زندگی خوش و خرّم، و بر نعمت و دارائی اطلاق می‌شود... همۀ ایـن مـعانی و مفاهیم هـم مـتداخل و مـتلازم یکدیگرند:
(یَابَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاساً یُوَارِی سَوْءَاتِکُمْ وَرِیشاً).
ای آدمیزادگان، ما لباسی برای شما درست کرده‌ایم که عورات شما را می‌پوشاند، و لبـاس زینتی را (بـرایـتان ساخته‌ایم که خود را بدان می‌آرائید).
در اینجا از «لباس تقوا» سخن می‌رود، و خدا آن را «خیر» می‌نامد:
(وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیَاتِ اللّهِ).
لباس تقوا و ترس از خدا، بهترین لباس است (که انسان خود را بدان مــی‌آرایـد و خـویشتن را از عذاب آخـرت می‌رهاند). این (آفرینش لباسهای ظاهری و بـاطنی) از نشانه‌های (فضل و رحمت) خدا است.
عبدالرحمن پسر اسلم گفته است: «از خدا می‌ترسد و عورت خود را پوشیده می‌دارد، این است لباس تقوا». میان شرع خدا در مورد پوشیدن لباس برای پنهان داشتن عورتها، و زینت و آرایش حاصل شدن، و میان تقوا و پرهیزگاری، ملازمت است... هر دوی آنها لباس است. تقوا عورتهای دل را می‌پوشاند و دل را زیـنت می‌دهد، و جامۀ معمولی عورتهای تن را می‌پوشاند و تـن را زیـنت می‌بخشد. هر دوی آنها هـم مـلازم همدیگرند. چه از احساس تقوا و ترس از خدا و شرم و حیاء از او، احساس زشت شمردن لخت بودن بـدن و شرم و حیاء کردن از عریان شـدن، به انسان دست می‌دهد. کسی که از خدا شرم نکند و از او نـهراسد، برای وی مهمّ نیست که لخت و عریان شود و دیگران را نیز به لخت شدن و عریان بودن فراخوانـد... لخت شدن و عریان بودن از حیاء و تقوا، و از لباس و جامه، خلاصه کشف عورت!
پوشاندن تن، حیاء است. حیاء و شرمی است که تنها اصطلاح و عرف محیط نیست - همان‌گونه که بوقهای مسلّط بر حــیاء و شرم و عـفّت مـردمان، فریاد برمی‌آورند و می‌انگارند تا انسانیّت ایشان را خراب و ویران کنند، برابر نقشۀ یهودیگر‌ی پست و زشـتی که مقرّرات فرزانگان صـهیون مـتضمّن آن است - بلکه پوشاندن تن فطرتی است که یزدان مردمان را بر آن سرشته است و در هستی آدمیزادگان به ودیعت گذاشته است. افزون بر آن، این شـریعت یـزدان است و آن را برای انسانها فرستاده است و ایشان را توانای بر اجراء آن فرموده است به وسیلۀ نیروها و روزیـهائی که در زمین مسخّر آنان کرده است.
یزدان جهان مردمان را به نعمت خود بدیشان تذکّر می‌دهد، نعمتی که قانون جامه و ستر عورت است. این قانون الهی برای حفظ انسانیّت آدمیزادگان است. ایـن نعمت سترگ خداوند بزرگ نمی‌گذارد انسانیّت آدمیان فرو پاشد و به عرف و خوی چهارپایان سـقوط کـند. برای حفظ انسانیّت ایشان، ابزار و وسائلی را در اختیار آنان گذاشته است و بر اسباب و آلاتی توانایشان نموده است:
(لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ).
تا بندگان متذکّر (نعمتهای یزدان) شوند.
با توجّه بدین امر، مسلمان می‌تواند میان یورش سختی که متوجّه حیاء و شرم مردمان و اخلاق ایشان است، و میان دعوت ظاهر و فراخوانی آشکار مردمان به لخت کردن بدنهایشان - به نام زیـنت و تمدّن و عشـق و محبّت - و میان نقشۀ صهیونیستی برای خراب و ویران کردن انسانیّت انسانها، و شتاب آنان در بی‌بند و باری و فروپاشی اخلاقی، برای بندۀ ملک و مملکت صهیون کردنشان، ربط و پیوند دهد. آنگاه همۀ اینها را ربط و پیوند دهد با نقشه‌ای که پی‌ریزی و تهیّه دیـده شـده است برای قطع کلّی و یکجای ریشه‌های باقی و برجای این آئین که به شکل پیچیده و مرموزی در ژرفای دلها و جانها قرار دارد. برای رسیدن بدین منظور، کلنگهای تخریب و ویرانگری را متوجّه ریشه‌ها می‌سازد. ایـن تاخت بزهکارانۀ زشت و پلشت را می‌آغازد با لختی دل و درون، و لختی بدن و بیرون، لخت شدنی که قلمها و دستگاه‌هائی که برای شیاطین یهود در همه جا کار می‌کنند، دیگران را به سوی آن می‌خوانـند. زیـنت «انسانیّت» ستر عـورت و لباس پوشیدن است، در صورتی که زینت «حیوانیّت» لخت بودن است... ولیکن «آدمیزادگان» در این زمان به عقب مـاندگی جاهلیّتی برمی‌گردند که ایشان را به دنـیای حیوانـی بـرگشت می‌دهد. دیگر این را فراموش می‌کنند که یزدان با حفظ انسانیّت ایشان بدیشان لطف فرموده است و بـدانـان نعمت روا دیده است.
(یَابَنِی آدَمَ لاَیَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِنَ الْجَنَّةِ یَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا إِنَّهُ یَرَاکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَتَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ. وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَیْهَا آبَاءَنَا وَاللّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللّهَ لاَیَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ. قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ. فَرِیقاً هَدَى وَفَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلاَلَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ اللّهِ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُهْتَدُونَ).
ای آدمیزادگان! شیطان شما را نفریبد، همان گونه کـه پدر و مادرتان را (فریفت و) از بهشت بیرونشان کرد و لباسشان را از (تــن) ایشــان بــیرون ســاخت تــا عورتهایشان را بدیشان نماید. شیطان و همداستانش شما را می‌بینند، در صورتی که شما آنـها را نمی‌بینید (لذا از راه‌های گوناگون و به شیوه‌های مختلفی که نهان از دید شما است بر شما یورش میآورند. بـاید چنین دشمنانی را پائید و از کید و مکرشان تـرسید. بـا ایـن توضیح که آنان بر مؤمنان تسـلط نـدارند و بلکه) مـا شیاطین را دوستان و یاران کسانی ساخته‌ایم که ایمان نمی‌آورند (یعنی اهریمنان تنها بر غیر مؤمنان تسـلّط دارند. کافران) وقتی که کار زشتی (هـمچون شـرک و طـواف کــعبه را در حـال بـرهنگی) انجام مـی‌دهند، میگویند: پدران خود را بر این کار دیده‌ایم (و نیاکانمان را بر این روش و برنامه یافته‌ایم و ما به دنبال آنان رفته و از ایشـان پـیروی مـی‌کنیم) و خدا مـا را بـدان دستور داده است! بگو (ای پـیغمبر): خداونـد بـه کـار زشت دستور نـمی‌دهد. آیـا چیزی را بـه خدا نسبت می‌دهید که (مستند و دلیل صحّت آن را) نمی‌دانید؟ بگو: پروردگارم (همگان را در هـر زمـانی و مکـانی) بـه دادگری فرمان داده است، و (دستور او) این (است) که در هر عبادتی رو به خدا کنید و از وی مخلصانه اطاعت نمائید و او را صادقانه بپرستید. خداوند همان گونه که شما را در آغاز آفریده است، (به همان سادگی پس از مرگ شما را زنده میکند و بـه سـوی او) بـرمی‌گردید. (در آن وقت کـه بــه سـوی او بـرمی‌گردید، دو گروه خواهید بـود:) گروهی کـه (خداونـد ایشـان را مـوفّق گردانده است و به سبب پیروی از رهـنمود پـیغمبران) هدایتشان بخشیده است، و گروهی که درخور گمراهی گردیده و سرگشته شده‌انـد، چرا که بـه جـای یـزدان شیاطین را به دوستی و سروری گرفته‌اند و خویشتن را راه یافته پنداشته‌اند.
این دومین نداء و فریاد خطاب به آدمیزادگان است، در توقّف پیروی که بر داستان پدر و مادرشان میآید، و در نگاه گذرائی که به جریان رخداد آن دو با اهریمن انداخته می‌شود. در صحنهای که دشمنشان آن دو را گـرفتار آن می‌گردانـد، به سبب ایـن که فرمان خداوندگارشان را فراموش می‌کنند و به وسـوسۀ دشمنشان گوش فرا می‌دهند.
این نداء و فریاد مفهوم میگردد با سخنی که از آداب و رسوم جاهلیّت عربی در داستان لخت شدن به هنگام طواف خانۀ خدا داشتیم، و آنان گمان می‌بردند آنچه را که پدران و مادران خود را بر آن دیده‌اند، فرمان یزدان و شرع خداوند مهربان است!
نخستین نداء و فریاد، یـادآوری مردمان بود بدان صحنهای که پدر و مـادرشان رنـج آن را چشـیدند، و یادآور نعمت یزدان است که خلعتِ نوعی جامه است که عورت را می‌پوشاند، و ارمغانِ نوعی جامۀ دیگر است که می‌توان بدان خود را زینت داد و آراست... ولی این دومین نداء و فریاد، بر حذر داشتن آدمیزادگان بطور عام، و مشرکانی است که پیش از دیگران اسلام با آنان روبرو میگردد. بدیشان میگوید که خویشتن را بپایند و خود را تسلیم اهریمن ننمایند در برنامه‌ها و قانونها و مقرّرات و آداب و رسومی که برای خویش برمی‌گزبنند و در پیش می‌گیرند. اگر خویشتن را تسلیم وسوسه‌ها و خواستهای اهریم کنند ایشان را به مصیبت و بلا گرفتار خواهد کرد - همان‌گونه که قبلًا با پدر و مادرشان چنین کرده است و از بهشت بیرونشان انداخته است و جـامه‌ها را از تنشان بدر آورده است تـا عورتهایشان را به خـودشان بنمایاند - چه لختی و کشف عورتی که در پیش می‌گیرند - لختی و کشف عورت که قالب و سیمای هر جاهلیّتی در گذشته و حال است - کاری ازکارهای فتنه‌گرانۀ اهریمنانه است، و گام برداشتن در راه پیاده کردن نقشۀ دشمن کینه‌توزشان شـیطان در گمراهسـازی آدم و فرزندان او است. گمراهسـازی و نیرنگبازی اهریمن هـم گـوشه‌ای از پیکاری است که هرگز میان انسان و دشمنش نمی‌گسلد، و شـعلۀ جـنگ آن خـاموش نـمی‌گردد. پس باید آدمیزادگان به دشمنشان اجازه ندهند که ایشان را گول بزند و بلا زده کند، و در این پیکار بر آنان ییروز گردد، و در پایان این گشت و گذار، دورخ را از آنان پـر گرداند.
(یَابَنِی آدَمَ لاَیَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِنَ الْجَنَّةِ یَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا).
ای آدمیزادگان! شیطان شما را نفریبد، همان گونه که پدر و مادرتان را (فریفت و) از بهشت بیرونشان کرد و لباسشان را از (تن) ایشان بیرون ساخت تا عوراتشان را بدیشان بنماید.
برای بیشتر برحذر داشتن ایشان، و برانگیختن پرهیز و حذر در ایشان، پروردگارشان بدیشان خبر می‌دهد که اهریمن و دار و دسته‌اش شما را به نحوی می‌بینند، ولی شما ایشان را نمی‌بینید. در این صورت اهریمن پرفتنه و آشوب و بلازده و گرفتار کردنشان با وسائل پـنهان توانائی بیشتری دارد. آنان به احتیاط بیشتری نـیاز دارند و باید بیداری و هوشیاری خود را چندین برابر بنمایند، و پیوسته برحذر باشند، تا ایشـان را در حین غفلت به دام نیندازد و ناگهانی بر سرشان نتازد:
(إِنَّهُ یَرَاکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَتَرَوْنَهُمْ).
شیطان و همدستانش شما را می‌بینند، در صورتی کـه شما آنها را نمی‌بینید.
سپس نوای مؤثّر الهام بخشی برای پرهیختن و پـاییدن درمی‌گیرد... خداوند سبحان شـیاطین را سـرپرستان و دوستان کسانی میکند که ایمان نمی‌آورند... واویلا به حال کسی که دشمن او سرپرست و دوست وی گردد! در این صورت شیطان بر او چیره می‌شود و خوارش میکند و رام خودش می‌گرداند و هر کجا که بخواهد او را به دنبال خود می‌کشد، بدون این که یـار و یـاوری داشته باشد، و بدون این که خدا از او حمایت و حفاظت فرماید:
(إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ).
ما شیاطین را دوستان و یاران کسانی سـاخته‌ایـم کـه ایمان نمی‌آورند (یعنی اهـریمنان تنها بـر غیرمؤمنان تسلّط دارند).
این حقیقتی است. قطعًا شیطان سرپرست و یار کسانی است که ایمان نمی‌آورند، همان‌گونه که خدا سرپرست و یار کسانی است که ایمان میآورند... واقعاً حقیقت هراسناکی است، و دارای نتائج هراس‌انگیزی است... به همین صورت، بدون قید و قیود، سـهل و ساده ذکر می‌شود. مشرکان با آن بسان یک حالت روزمرّه و یک رخداد معمولی برخورد می‌کنند. امّـا مـا مـی‌بینیم که سرپرستی و دوستی شیطان چگونه خواهد بود. چگونه در جهان‌بینیها و اندیشه‌های مردمان و زندگی ایشـان کارگر واقع می‌شود و اثر خـود را مـی‌بخشد... ایـن نمونه‌ای از آن است:
(وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَیْهَا آبَاءَنَا وَاللّهُ أَمَرَنَا بِهَا).
(کافران) وقتی که کار زشتی (همچون شرک و طـواف کعبه را در حال بـرهنگی) انجام مـی‌دادند، مـی‌گفتند: پدران خود را بر این کار دیده‌ایم (و نیاکانمان را بر این روش و برنامه یافته‌ایم و ما به دنبال آنـان رفته و از ایشان پیروی می‌کنیم) و خدا مـا را بدان دستور داده است.
این چیزی بود که مشرکان عرب میکردند و می‌گفتند. به گناه لختیگری در طواف بیت الله دست می‌یازیدند، هر چند که زنان هم در میان ایشان می‌بودند. گمان هم می‌بردند که خدا این چنین کار پلشتی را بدیشان دستور داده است. می‌گفتند: خدا به نیاکانشان بدان دستور داده است و نیاکانشان آن را اجراء کردهاند. نیاکانشان هم آن را بدیشان سفارش نموده‌اند و آنان هم سفارش نیاکان خود را انجام می‌دهند.
مشرکان عرب با وجود شرکی که می‌ورزیدند همچون جاهلیّتهای جدید به خود نمی‌بالیدند و لاف نمی‌زدند. جاهلیّتهای جدید متکبّرانه و لاف زنان میگویند: دین را با امور زندگی چه کار؟ همچنین گمان می‌برند که بجای خدا حقّ دارند اوضـاع و شـرائـع و مـعیارها و مقیاسها و ارزشها و عادات و آداب را از پـیش خود ترتیب دهند و قوانین و مقرّرات وضع کـنند... آنـان دروغ شـاخدار می‌گفتند و افتراء نابهنجار فراهم می‌دیدند و شریعت را تهیّه و ترتیب می‌دادند، سپس می‌گفتند: یزدان ما را بدان دستور داده است! چه بسا نقشۀ این جاهلیّتهای جدید، پست‌تر و کثیف‌تر از کار مشرکان عرب آن روزگار باشد. زیرا با ایـن عـمل، جاهلیّت عرب کسانی را گول می‌زد و می‌فریفت که در دلهایشان اثری از عاطفۀ دینی بر جای و ماندگار بود. به مردمان چنین القاء و الهام می‌کرد که این شریعت از جانب یزدان است... در هر صورت جاهلیّت عرب تکبّر و خودستائی کمتری از کسانی داشت که امروزه گمان می‌برند حقّ دارند بجای خدا برای مردمان قانونگذاری کنند و راه و رسم تعیین نمایند برابر چیزهائی که برای ایشان مصلحت میدانند!
یزدان سبحان به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خود دستور می‌دهد این افتراء به خدا را تکذیب‌کند، و سرشت شریعت یزدان را بیان گرداند و بگوید که شریعت خدا کارهای زشت و پلشت را نمی‌پسندد، و خدا به کارهای زشت و پلشت دستور نمی‌دهد:
(قُلْ إِنَّ اللّهَ لاَیَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ).
(ای پیغمبر) بگو: خداوند به کار زشت دستور نمی‌دهد. آیا چیزی را به خدا نسبت می‌دهید که (مسـتند و دلیـل صحّت آن را) نمی‌دانید؟.
به هیچ وجه خدا به انجام کار زشت دستور نمی‌دهد... «فاحشة»: به هر چیزی گفته می‌شود که فـاحش گردد، یعنی از حدّ بگذرد. لختی از جملۀ چنین کارهای زشتی است و یزدان به انجام آن دستور نمی‌دهد. چگونه خدا دستور می‌دهد به حدود و ثغور او تعدّی و تجاوز شود؟ و با دستوری که به پوشیدن بدن و سـتر عورت داده است، و با فرمانی که برای تقوا و پرهیزگاری صادر کرده است، مخالفت شود؟ اصلًا چه کسی ایشان را از این دستور خدا آگاه نموده است؟ اوامر و قوانین خدا با ادّعاء فراهم نمی‌آید. اوامر و قوانین خدا در کتابهایش ذکر شده است که برای پیغمبران خود فرستاده است. منبع دیگری وجود ندارد تا از آن، گفتار و شریعت خدا را استخراج و فهم کرد. هیچ کسی را نسزد که گمان برد و بگوید این کار از زمرۀ شریعت خدا است، مگر این که آن را مستند به کتاب خدا و به تبلیغ پیغمبر خدا کند. چه کسی در بارۀ دین خدا صحبت میکند، به عـلم و اطّلاعی استناد میکند که با فرمودۀ یزدان مؤیّد و مؤکّد است. اگر چنین نباشد و هر کسی هر چه خواست بگوید و گمان برد آنچه میگوید جزو آئین یزدان است، هرج و مرج و نابسامانی و پریشانگوئی شگفتی پدیدار و آشکار می‌شود که مگو!
قطعاً جاهلیّت همان جاهلیّت است. جاهلیّت پـیوسته ویژگیهای بنیادین خود را حفظ میکند. هر زمان که مردمان به جاهلیّت برگردند، با وجود فاصلۀ زمانی و مکانی، سـخنان مشابه و همگونی میگویند، و جهان‌بینیها و اندیشه‌های همسان و همنواختی خواهند داشت.
در این جاهلیّتی که امروزه در آن بسر می‌بریم، پیوسته یکی میآید و به دروغگوئی و افتراء میپردازد و آنچه هوا و هوسش بر او دیکته کند میگوید. سپس ادّعـاء میکند چیزی را که میگوید شریعت خدا است!! یکی دیگر میآید و مستکبرانه با پر روئی ژاژخائی میکند و اوامر دین را زشت می‌شمارد، و نواهی نصّ قرآن و فرمودۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم یـزدان را نـاپسند مـی‌داند، و میگوید: دین ممکن نیست چنین و چنان باشد! ممکن نیست دین به چنین و چنان چیزی دستور دهـد! دیـن ممکن نیست از چنین و چنان چیزی نهی کند!... حجّت و دلیل او در این موارد تنها هوا و هوس خودش است و بس!!!
(أَتَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ).
آیا چیزی را به خدا نسبت می‌دهید که (مستند و دلیل صحّت آن را) نمی‌دانید؟.
خداوند پس از آن که ادّعای ایشان را زشت می‌شمارد که می‌گفتند: خدا ما را بدین کار زشت و گناه آلود دستور داده است! برای آنان روشن میکند که دستور خدا درست عکس کار ایشان و در جهت مخالف با آن صادر شده است... یـزدان مـردمان را به دادگری و میانه‌روی در همۀ کارها می‌خواند، نه این که ایشان را به زشتی و پلشتی و تعدّی و تجاوز بخواند. خدا دستور داده است به ماندن بر راسـتای راه برنامۀ یزدان در عبادات و مراسم دینی، و یاری جستن از چیزی که در کتاب خدا است و بر پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نازل شده است، و مسائل را نابسامان رها نکرده است و به دست هرج و مرج نسپرده است، تا هر انسانی بیاید و برابر هوا و هوسش دربارۀ امور زندگی صحبت کند و سپس گمان برد که این از سوی یزدان است و فرمان خدای مهربان! خداوند دستور فرموده است دینداری و پرستش باید خالصانه برای خدا باشد، و عبودیّت و بندگی کاملًا برای خدا شود. لذا کسی نباید به خاطر کسی و برای کسی دینداری و پرستش کند، و کسی نباید به خاطر خودِ شخص از کسی فرمانبرداری نماید:
(قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ).
بگو: پروردگارم (همگان را در هـر زمـان و مکـانی) بـه دادگری فرمان داده است، و (دستور او) این (است) که در هر عبادتی رو به خدا کنید و از وی مخلصانه اطاعت نمائید و او را صادقانه بپرستید.
این چیزی است که یزدان بدان دستور داده است، و این چیز کاملًا مخالف چیزی است که آنان بر آن بودند... مخالف است با پیروی ایشان از نیاکانشان و از قوانینی که بندگانی چون خودشان آنها را وضع و مقرّر کردهاند، و حال این که ادّعاء دارند که خدا این چیزها را بدیشان دستور داده است... همچنین مخالف است با لخـتی و برهنگی و کشف عـورت. در صورتی که یزدان بر مردمان منّت می‌نهد به این که جامه برایشان ترتیب داده است و ساختن و پوشیدن لباس را بدیشان آموخته است. جامه‌ای که زیـرپو‌ش است و عورتهایشان را می‌پوشاند، و همچنین جامه‌ای که روپوش است و خود را بدان می‌آرایند... مخالف است هـمچنین با این شرکی که می‌ورزند، شرکی که حاصل آمیختن و آلودن منابع قـانونگذاری و شـریعتشان بـرای حیات و زنـدگی و پرستش و عبادتشان است.
در این مقطع بیان، پند و اندرز و بیم و تهدید به میان میآید. برایشان اشاره‌ای میکند و نگاهی می‌اندازد به معاد و برگشت به سوی یـزدان، پس از پـایان گرفتن مدّت عمرشان، مدّتی که برای امتحان ایشـان تـعیین گردیده است. پس از سررسید عمرشان صحنهای را تشکیل می‌دهند. در این صحنه دو گروه خواهند بود: گروهی از ایشان از فرمان یزدان پیروی کرده است، و گروهی از آنان از فرمان شیطان پیروی نموده است:
(کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ. فَرِیقاً هَدَى وَفَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلاَلَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ اللّهِ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُهْتَدُونَ).
خداوند همان گونه که شما را در آغاز آفریده است، (به همان سادگی پس از مرگ شما را زنده مـی‌کند و بـه سـوی او) بـرمی‌گردید. (در آن وقت که بـه سـوی او برمی‌گردید، دو گروه خواهید بود:) گروهی که (خداوند ایشان را موفّق گردانده است و بـه سبب پیروی از رهنمود پیغمبران) هدایتشان بخشیده است، و گروهی که درخور گمراهی گردیده و سرگشته شده‌اند، چرا که بــه جای یزدان شیاطین را به دوسـتی و سروری گرفته‌اند و خویشتن را راه یافته پنداشته‌اند.
این برداشت شـگفت یگانه‌ای است که نقطۀ آغاز و نقطۀ پایان کوچ بزرگ را یکجا گرد می‌آورد، نقطۀ روان شدن در آغاز کوچ، و نقطۀ نهائی پایان کوچ:
(کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ).
خداوند همان گونه که شما را در آغاز آفریده است، (به همان سادگی پس از مرگ شما را زنـده مـی‌کند و بــه سوی او) برمی‌گردید.
کوچ را دو گروه آغاز کرده بودند: آدم و همسرش، و شیطان و دار و دسته‌اش. به همین شکلی برخواهند گشت. گروهی مطیعان هستند که با پد‌رشان آدم و مادرشان حوّاء بسر خواهند برد. این گروه تسلیم فرمان یزدان بوده‌اند و به خدا ایمان داشته‌اند و از دستور خدا فرمانبرداری کردهاند. گروه دیگری نافرمایان هستند که با ابلیس و دار و دسته‌اش برخواهند گشت و پروردگار دورخ را از ایشان پر و لبریز میکند به سبب ایـن که ابلیس را به دوستی گرفته‌اند و سرپرستی او را بر خود پذیرفته‌اند، در حالی که گمان برده‌اند که کار نـیک کردهاند و راهیاب بوده‌اند.
خداوند کسانی را هدایت می‌بخشد که سرپرستی و دوستی او را بر خود پذیرفته‌اند، و گمراه می‌سازد کسانی را که سرپرستی و دوستی شیطان را بر خود پذیرفته‌اند... هم ایـنک هـر دو گروه در دو کاروان جداگانه برمی‌گردند:
(فَرِیقاً هَدَى وَفَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلاَلَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ اللّهِ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُهْتَدُونَ).
(در آن وقت کـه بــه سـوی او بـرمی‌گردید، دو گروه خواهید بـود:) گروهی کـه (خداونـد ایشـان را مـوفّق گردانده است و به سبب پیروی از رهنمود پـیغمبران) هدایتشان بخشیده است، و گروهی که درخور گمراهی گردیده و سرگشته شده‌انـد، چـرا کـه بـه جـای یزدان شیاطین را به دوستی و سروری گرفته‌اند و خویشتن را راه یافته پنداشته‌اند.
هم اینک آنان برمی‌گردند. در یک لحظه آغاز و انجام کوچ پدیدار میآید... این شیوۀ قرآن است. شیوه‌ای است که غیر ممکن است در شیوۀ دیگری جز شـیوۀ قرآن، پدیدار و نمودارگردد.
*
دیگر باره در این توقّف نیز «آدمیزادگان» فریاد زده می‌شوند. این فریاد بلند میگردد پیش از این که روند قرآنی کوچ طولانی را دنبال کند، کوچی که در راستای راه پی‌ریزی شده و آماده، ادامه می‌یابد:
(یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ. قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ. قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِکُوا بِاللّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ).
ای آدمیزادگان! در هر نمازگاه و عبادتگاهی، خود را (با لباس مـادی کـه عـورت شـما را بـپوشاند، و بـا لبـاس معنوی که تقوا نام دارد) بیارائید، و بخورید و بـنوشید ولی اسراف و زیاده‌روی مکنید که خداوند مسرفان و زیـاده روی کنندگان را دوست نـمی‌دارد. (ای محمّد زشتی کارِ افتراء و تـحلیل و تـحریم را بـدیشان خـاطر نشان ساز و به آنان) بگو: چه کسی زینتهای الهی را که بــرای بندگانش آفـریده است و هـمچنین مـواهب و روزیهای پاکیزه را تحریم کرده است؟ بگو: این (نعمتها و مـوهبتـهای حـلال و) چـیزهای پـاکیزه، بـرای افراد بــاایــمان در ایــن جـهان آفــریده است (و دیگران نمی‌بایست از آن استفاده کنند. ولی در این دنیا بر این خوان یغما چه دشمن چه دوست! و این هـم از رحمت واسعۀ خدا و لطف او است. امّا) در روز قیامت اینها همه در اختیار مؤمنان قرار می‌گیرد (و دیگران بکلّی از آنها محروم میگردند). این چنین آیـات (خود را دربـارۀ احکام حلال و حرام) برای کسـانی تـوضیح و تشـریح می‌کنیم که آگاهند و می‌فهمند. بگو: خداوند حرام کرده است کارهای نابهنجار (چون زنا) را، خواه آن چیزی که آشکارا انجام پذیرد و ظاهر گردد، و خواه آن چیزی کـه پـوشیده انـجام گیرد و پنهان مـاند، و (هـر نـوع) بزهکاری را و ستمگری (بر مردم) را که بـه هیچ وجـه درست نیست، و این که چیزی را شریک خدا کنید بدون دلیل و برهانی که از سوی خدا مبنی بر حقّانیّت آن چیز در دست باشد، و این که به دروغ از زبان خدا چیزی را (دربارۀ تحلیل و تحریم و غیره) بیان دارید که (صحّت و سقم آن را) نمی‌دانید.
تأکید بعد از تأکید در می‌رسد بر حقائق بنیادین عقیده، در رویاروئی با چیزی که عربهای مشرک در جاهلیّت خود بر آن بودند. این امر هـنگامی روی می‌دهد که روند قرآنی جملگی آدمیزادگان را فریاد می‌دارد، و نیز زمانی صورت می‌گیرد که با داستان بزرگ بشریّت رویاروی می‌شود.
آشکارترین این حقائق، پیوند میان چیزی است که از چیزهای پاکیزه و حلال تحریم میکردند، بدون اجازۀ خدا و بدون هرگونه شرع و شریعتی، چیزهای پاکیزه و حلالی که خدا آنها را برای استفادۀ بندگان خود آفریده است و پدیدار کرده است، و پیوند میان شرک کسی که مستقیماً این تحریم را بوجود می‌آورد و زبان بدین تحریم می‌گشود، و از سوی خدا بدون علم و آکاهی چیزهائی می‌گفت، و همچنین چیزهائی از این نوع گمان می‌برد.
یزدان ایشان را فریاد می‌دارد که از جامه‌هائی که برایشان آفریده است زینت خود را برگیرند و خویشتن را بدین جامه‌هائی بیارایند که ظاهر بدن را می‌پوشانند. بدان هنگام که به عبادتی سـرگرم مـی‌شوند، از جمله طواف، طوافی که عربهای جاهلی، لخت و برهنه بدان می‌پرداختند، و در آن لباسهائی را تحریم میکردند که خدا تحریم نفرموده بود، نه تنها تحریم نـفرموده بود، بلکه با آفرینش و در دسترس قرار دادن جـامه‌ها بر بندگان لطف فرموده است. پس سزاوار است خدا را با اطاعت از چیزی که بر آنان نازل کـرده است پـرستش کنند، و جامه‌ها را به تن کنند، نه این که از تن بیرون کنند، و گناه نورزند و ناشایست نگو‌یند و ناشایست نکنند:
(یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ).
ای آدمیزادگان! در هر نمازگاه و عبادتگاهی، خود را (با لباس مـادی کـه عورت شما را بـپوشاند، و بـا لبـاس معنوی که تقوا نام دارد) بیارائید.
همچنین ایشان را فریاد می‌دارد که از خوراک و طعام و نوشیدنی پاک و حلال، بدون اسـراف و زیـاده‌روی، استفاده بکنند و لذّت ببرند:
(کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ).
بخورید و بنوشید ولی اسراف و زیاده‌روی مکـنید کـه خـداونـد مسـرفان و زیـاده روی کنندگان را دوست نمی‌دارد.
روایت شده است که قریشیها بدعت دیگری نیز پدید آورده بودند. بسی از خوراکیها را تحریم کرده بودند همان‌گونه که بعضی از لباسها را تحریم نموده بودند. در صحیح مسلم از هشام روایت شده است که او از عروه، و عروه از پدرش نقل میکند که گفته است:
«عربها برهنه خانۀ خدا را طواف میکردند مگر حُمس. حمس، قریشیها و فرزندان ایشان بودند. عربها لخت و برهنه خانۀ خدا را طواف میکردند، مگر این که از میان حمس کسی جامه‌ای بدیشان می‌داد. مردان حمس به سائر مردان، و زنان حمس به سائر زنان، لباس می‌دادند. افراد حمس از مزدلفه بیرون نمی‌آمدند، بدان هنگام که مردمان به عرفات می‌رفتند و در آنجا بسر می‌بردند. می‌گفتند: ما ساکنان حرم هستیم، کسی از عربها حقّ ندارد طواف کند مگر در جامۀ ما، و وقتی که کسی به سرزمین ما وارد شد، در سرزمین ما حقّ ندارد خوراکی بخورد مگر از خوراک ما. کسی که در مکّه دوستی نمی‌داشت که بدو جامه عاریه دهد، و پول و پـاره‌ای نمی‌داشت که با آن جامه‌ای را کرایه کند، یکی از دو کار را میبایستی بکند: یا لخت و عریان خانۀ خدا را طواف کند، و یا در جامه‌های خود خانۀ خدا را طـواف کند. وقتی که طواف به پایان می‌آمد، جامه‌های خود را به دور می‌انداخت و کسی آنها را برنمی‌داشت. ایـن چنین جامه‌هائی را دور انداخته می‌گفتند».
در تفسیر قرطبی به نام «احکام القرآن» آمده است: «گفته‌اند که عربها در دورۀ جاهلیّت در مواسـم حجّ چربی نمی‌خوردند، و به خوردن خوراک اندکی بسنده مـی‌کردند، و لخت و عـریان خـانۀ خـدا را طواف می‌نمودند. پس بدیشان دستور داده شد:
(خُذُوا زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا).
در هر نمازگاه و عبادتگاهی، خود را (با لباس مادی که عورت شما را بپوشاند، و با لباس معنوی که تقوا نـام دارد) بــیارائـید، و بخورید و بـنوشید ولی اسـراف و زیاده‌روی مکنید.
یعنی در تحریم چیزی که بر شـما حرام نبوده است اسراف مکنید». اسراف با تجاوز از حدّ و مرز صورت می‌گیرد، همان‌گـونه که با تـحریم حلال صورت می‌پذیرد. هر دوی اینها از حدّ و مـرز تـجاوز کردن است، این به اعتباری، و آن به اعتبار دیگری.
روند قرآنی به دعوت استفادۀ از زینت بسنده نمی‌کند. بلکه مردمان را فرا می‌خواند به استفاده و بهره‌مندی از خوراک و نوشیدنی پاک و حلال. نه تنها دعوت به لذّت بردن و استفاده کردن میکند، بلکه بر مـردمان زشت می‌شمارد که بر خود تحریم کنند زیـنتی را که برای ایشان آفریده است و خوراکیهای پاکیزه‌ای را که بهرۀ ایشان فرموده است. چه تحریم و تـحلیل چیزی جائز نیست مگر با رهنمود شرع و شریعت یزدان:
(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ).
بگو: چه کسی زینتهای الهی را که برای بندگانش آفریده است و همچنین مواهب و روزیهای پـاکیزه را تـحریم کرده است؟.
به دنبال این پرسش انکاری، سخن می‌رود از زیـنت لباس، و از این روزیهای پاک. روزیهای پـاکی که استفادۀ از آنها حقّ کسانی است که ایمان آورده‌اند - به حکم ایمانشان به پروردگارشان که روزیـها را برای آنان فراهم و پدیدار کرده است - اگر هم در این دنیا با آنان دیگران هم از آن روزیها استفاده می‌کنند، روزیها در جهان آخرت دربست در اختیار ایشان قرار می‌گیرد و کـافران بهره‌ای از روزیها ندارنـد و با مؤمنان نمی‌توانند از آنها بهره‌مند شوند:
(قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ).
بگو: این (نعمتها و موهبتهای حلال و) چیزهای پاکیزه را برای افراد باایمان در این جهان آفریده است. در روز قیامت اینها همه در اختیار مؤمنان قرار می‌گیرد (و دیگران بکلّی از آنها محروم میگردند).
در آخرت، کار بدین مـنوال نـیست. بدین معنی کـه کافران ابتداء با مؤمنان در نعمتها شریک شوند، سپس نعمتها بر آنان حرام گردد. بلکه خدا در آخرت هیچ نعمتی از این نعمتها را بدیشان نمی‌دهد و همه را بر آنان قدغن میکند!
(کَذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).
این چنین آیات (خود را دربارۀ احکام حـلال و حرام) برای کسانی توضیح و تشـریح مـی‌کنیم که آگاهند و می‌فهمند.
کسانی که حقیقت این آئین را «میدانند» آنان از ایـن بیان استفاده می‌نمایند.
چیزی را که خدا واقعاً حرام کرده است، زینت معتدلانۀ جامه نیست، و خوراک و نوشیدنی پاکیزه نیست - اگر با اسراف و تبذیر صرف نشود و برای خودستائی و خود بزرگ‌بینی از آن استفاده نگردد - بلکه خداوند چیزی را حرام کرده است که هم ایـنک عملًا بدان سرگرم هستند:
(قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِکُوا بِاللّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ).
بگو: خداوند حرام کرده است کارهای نابهنجار (چـون زنا) را، خواه آن چیزی که آشکارا انجام پذیرد و ظاهر گردد، و خواه آن چیزی که پوشیده انجام گیرد و پنهان ماند، و (هر نوع) بزهکاری را و ستمگری (بر مردم) را که به هیچ وجه درست نیست، و این که چیزی را شریک خدا کنید بدون دلیل و برهانی که از سوی خدا مبنی بر حقّانیت آن چیز در دست باشد، و ایـن که بـه دروغ از زبان خدا چیزی را (دربارۀ تـحلیل و تـحریم و غیره) بیان دارید که (صحّت و سقم آن را) نمی‌دانید.
این چیزی است که خدا حرام کرده است. فواحش اعمال، کارهائی است که از حدود و مـقرّرات خـدا تعدّی و تجاوز کند، چه برای مردمان نمایان باشد و چه پنهان.
اثم، بگونۀ اختصار هـرگونه نافرمانی از یـزدان و سرکشی از دستور او است. بغی به ناحق هـم هـرگونه ظلم و ستمی است که با حقّ و عدالت مخالف است - همان‌گونه که یزدان جهان نیز بیان فرموده است - و شریک و انباز خدا نمودن هر چیزی است که خدا بدان، نیرو و توان و سلطه و قدرتی با خود در هیچ یک از خصال و صفاتش نداده است. از جملۀ این انبارها چیزی بود که در واقعیّت روزمرۀ عربها روی می‌داد، و در هر جاهلیّتی هم روی می‌دهد. و آن، کسی را شریک خدا کردن است تا برای مردمان قوانین و مقرّرات بنگارد و شرع و شریعت بگذارد، و خصال و صفات الوهیّت را پیدا کند و ویژگیهای خداوندگاری را بر دست گیرد. و این که از زبان خدا چیزی را بیان داریـد که راست و درستِ آن را نمی‌دانید. همچون چیزی که در تحلیل و تحریم می‌گفتند، و نسبتی که به دستور خدا، بدون دانش و آگاهی و یقین و اطمینان می‌دادند.
از شگفتیهائی که از احوال و اوضاع مشرکانی روایت شده است که نخستین مخاطبان این آیات بوده‌اند، و در این فرمودۀ یزدان:
(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ).
بگو: چه کسی زینتهای الهی را که برای بندگانش آفریده است، تحریم کرده است؟.
این پرسش انکاری متوجّه ایشـان بوده است، چیزی است که کلبی روایت کرده است و گفته است:
«هنگامی که مسلمانان جـامه پوشیدند، و بیت الله را طواف کردند، مشرکان به طعنه زدن و عیبجوئی ایشان پرداختند ... پس آیه نازل شد ....».
بنگر که جاهلیّت چه بر سـر اهـل جاهلیّت مـی‌آورد؟ مردمانی لخت و برهنه خانۀ خدا کعبه را طواف می‌کنند. فطرتشان تباهی گرفته است و از فطرت سالم منحرف شده است، فطرت سالمی که قرآن مجید از آدم و حوّاء بدان هنگام که در بهشت بسر می‌برند روایت میکند:
(فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ).
هنگامی که از آن درخت چشـیدند، عورات خویش را بدیدند، و (برای پوشاندن شرمگاه‌های خود) شروع به جمع‌آوری برگهای (درختان) بهشت کردند و آنها را بر خود افکندند.
اینان وقتی که مسلمانان را می‌بینند که پوشیده و جامه به تن کعبه را طواف می‌کنند، و از زینت لباس استفاده می‌نمایند، زینتی که خدا آن را به مردمان عطا و ارمغان فرموده است و بدین وسیله بدیشان لطف فرموده است و خواسته است بزرگوار باشند و ستر عورت کنند، و در آنان ویژگیهای فطرت انسـانیّت با همان سـلامت و زیبائی طبیعی خود رشد پیدا کند و از لختی و برهنگی حیوانی از لحاظ جسم و روح دور و جدا گردند، ایـن چنین کسانی که فطرتشان تباهی گرفته است و به کژ راهه افتاده است، وقتی که مسلمانان را می‌بینند که در زینت خدادادی و موافق با فطرت سالم خدادادی، کعبه را طواف می‌کنند «از ایشان عیبجوئی می‌کنند و ایـن کار را بر آنان ننگ میدانند!»...
جاهلیّت نسبت به مردمان چنین میکند. ایـن چنین، فـطرتها، ذوقها، جـهان‌بینیها، اندیشه‌ها، ارزشـها، و معیارها و مـقیاسهایشان را مسـخ میکند و دگرگونه می‌گرداند! جاهلیّت کنونی در این باره بر سر مـردمان چه آورده است بغیر از کاری که جاهلیّت مشرکان عرب بر سر انسانها آورده است؟ در جاهلیّتِ مشرکانِ یونان چه بر سر مـردمان آمده است؟ در جاهلیّت روم بر سرشان چه رفته است؟ در جاهلیّت مشرکانِ ایران چه پیش آمده است؟ اصلًا در جاهلیّتهای گوناگون در گذر زمان و در همه جا و در هر مکان، چه شده است؟
جاهلیّت کنونی چه کاری در حقّ مردم میکند، جز این که آنان را از جامه بدر آورد و ایشان را برهنه کند؟ جز این که تقوا و حیاء را از ایشان بگیرد؟ سپس برهنگی و نـاپرهیزگاری و بیشرمی را پـیشرفت و تـمدّن و تجدّد مآبی بخواند و بنامد. همچنین زنان پوشیدۀ آزادۀ پاکدامن مسلمان را مورد تمسخر قرار دهد و ایشان را «عقب ماندگان» و «کهنه‌پرستان» و «روستائیان» لقب دهد. مسخ، مسخ است. سرنگونی فطرت، سرنگونی فطرت است. واژگونی معیارها و مقیاسها، واژگونی معیارها و مقیاسها است. گذشته از اینها، خودنمائی و خودستائی خودنمائی و خودستائی است...
(اَتَوَاصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُوْنَ).
مگـر همدیگر را (بـدین گفته‌ها و کـارها) سـفارش کردهاند؟! نه، بلکه آنان مـردمان طـغیانگری هسـتند (و انگیزۀ وحدت گفتار و کردارشان همان روحیۀ یگانۀ ناپاک طغیانگریشان است. (ذاریات/53)
چه فرقی دارد این برهنگی، سرنگونی، حـیوانیگری، تکبّر و خودستائی، شرک، و خداگونگان امـروزی که بجای خدا برای مردمان قوانین و مقرّرات می‌نویسند و شرع و شریعت تعیین می‌کنند، با آن آداب و تـقالید و شرک و خداگونگانی که در قدیم بوده‌اند؟
اگر مشرکان عرب در کار برهنگی از اربابان زمینی دستور دریافت کردهاند، اربابانی که از جهالت و نادانی ایشان بهره‌برداری میکردند و خردهای ایشان را سبک می‌شمردند، و در عربستان آن روزی ریاست برخیها در گرو جهالت بعضیها بـود، و در سائر جاهلیّتهای قدیمی که از کـاهنان و پرده‌داران و رؤسـاء، فـرمان دریافت میکردند، حال به هـمین روال و مـنوال بود، مشرکان مرد و زن امروزی هم در کار لختی و برهنگی از اربابان زمینی دستور دریـافت کنند! اصلًا نمی‌توانند نپذیرند و سر خود گیرند.
نمایشگاه‌های جامه‌ها و طرّاحان آنها، استادان زیبائی و آرایشگـران چـیره دست در هـنرنمائی، و دکانها و آرایشگاه‌های ایشان، اربابان و خداگونگانی شده‌اند که در کمین چنین سفاهت و جهالتی نشسته‌اند. سفاهت و جهالتی که زنان و مردان جاهلیّت کنونی از خواب غفلت آن به هیچ وجه برنمی‌خیزند و بیدار نمی‌گردند. ایـن اربابان و خداگونگان اوامر خود را صـادر می‌کنند، و گلّه‌های گوسفندان و چهارپایان برهنه، در همۀ نواحی کرۀ زمین، اطاعت مـی‌کنند و خوار و رسـوا فرمان می‌برند! فرقی نمی‌کند جامۀ امسال برازندۀ اندام ابن خانم و آن خانم باشد یا نباشد. آداب و مراسم زیبائی و آرایش برای این خانم و آن خانم، سـزاوار و مـناسب باشد یا نباشد. او که کو‌دکانه و حقیرانه اطاعت میکند و فرمان می‌برد... از آن اربابان و خداگونگان اطاعت میکند و فرمان می‌برد. چون اگر چنین نکند از سـوی چهارپایان شکست خورده و بیاختیار دیگر، «ننگین میگردد و تحقیر می‌شود»!
در فراسوی نمایشگاه‌های البسه، مـغازه‌های زیبائی، آرایشگاه‌ها، گرمی بازار برهنگی و بی‌حجابی، فیلمها و تصویرها و نـمایشنامه‌ها و داسـتانها، مـجلّه‌ها و روزنامه‌هائی این جملۀ داغ را رهبری می‌کنند، و بعضی از این مجلّه‌ها یا داسـتانها در کـار لختی و برهنگی مجالس عیش و نوش، فـاحشه خانه‌های مـتحرّکـی می‌شوند که بی‌حیائی و بیشرمی را به همه جا می‌برند. بلی چه کسانی در فراسوی همۀ اینها چمباتمه زده‌اند؟ کسانی که در فراسوی همۀ ایـن دم و دسـتگاه‌ها نشسته‌اند، در سراسر جهان یهودیان هستند.
یـهودیان ویژگیهای ربوبیّت چهارپایان بیاراده و بیاختیار را بر دست می‌گیرند، و همۀ هدفهای خود را با پخش این موجهای نیرومند و پرانرژی، به هر جائی می‌رسانند و تبلیغ می‌کنند. هدفهای ایشان که سـرگرم کردن و به لهو و لعب کشاندن همۀ مردمان جهان با بی‌بند و باری و سهل‌انگاری و آرزوپرستی است. آنان مرادشان از برهنگی مردمان پـخش بی‌بند و باری و لجام گسیختگی روحی و اخلاقی است. می‌خواهند بدین وسیله فطرت بشریت را تباه گردانند، و فطرتها را بازیچۀ دست طرّاحان البسه و زیبائی‌کنند! به دنبال آن اهداف اقتصادی را پیاده کنند. اهدافی که با ریـخت و پاش و اسراف و تبذیر در مصرف کالاها و وسائل زینت و آرایش تـحقّق پـیدا میکند، و سـائر مصنوعات و تولیداتی که بر بنیاد این هواها و هوسها و خوردنها و نوشیدنهای دیگران استوار است، از زمرۀ اهداف ناپاک ایشان است.
مسالۀ لباسها و جامه‌ها گسیخته از شرع خدا و برنامۀ او برای زندگی نیست ... از اینجا است که روند قـرآنی چنین پیوندی میان جامه‌ها و لباسها و میان مسألۀ ایمان و شرک، برقرار می‌سازد.
مسألۀ لباس پیش از هر چیز با ربوبیّت پـیوند پـیدا میکند، و با تعیین جهتی پیوند دارد که برای مردمان در این کارها قوانین و مقررات وضع میکند، کارهائی که دارای تأثیر ژرف و بسزائی در اخلاق و اقتصاد و گوشه و کنار گوناگون زندگی است.
همچنین مسألۀ لباس پیوند دارد با ابراز ویـژگیهای «انسان» در مـیان نوع بشر، و چیره‌کردن سیمای «انسان» در این نوع، بر سیمای حیوانی.
جاهلیّت جهان‌بینیها و اندیشه‌ها و ذوقـها و ارزشـها و اخلاق را مسخ میکند، و برهنگی حیوانی را ترقّی و پـیشرفت قـلمداد مــی‌کند، و پـوشش انسـانی را واپسگرائی و عقب‌ماندگی می‌نامد. مسـخی بالاتر از این مسخ فطرت انسان و مسخ ویژگیهای انسان، وجود ندارد.
با این وجود، در میان ما افراد نادانی یافته می‌شوند که میگویند: دین را با لباس چه کار؟ دین را با لباسهای زنان چه کار؟ دین را با آرایش و زیبائی چه کار؟... این مسخی است که در جاهلیّت هر زمان و هر مکانی، گریبانگیر مردمان میگردد.
از آنجا که این مسأله، جزئی و فرعی به نظر میآید، در ترازوی خدا و در حساب اسلام دارای این همه اهمّیّت است. اولًا این مسأله با مسألۀ توحید و شرک پـیوند پیدا میکند، ثانیاً با اصلاح فطرت و اخلاق و جامعه و زندگی انسان، و یا افساد همۀ اینها، ارتباط دارد... چه روند قرآنی با آهنگ و نوای نیرومند مؤثّری با ایـن مسأله برخورد میکند. بر حسب معمول، روند قرآنـی چنین آهنگ و نوائی را در موارد مربوط به مسـائل اعتقادی مهمّ سر می‌دهد... روند قرآنی در اینجا پیروی بر بیدارباش آدمیزادگان مـی‌آورد و بدیشان گوشزد میکند که ماندن ایشان در این زمین محدود و مشخّص است. وقتی که اجل آنان فراز آید، لحظه‌ای از آن پیش نمی‌افتند و پس نمی‌افتند:
(وَلِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لاَیَستَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ یَسْتَقْدِمُونَ).
هر گروهی دارای مدّت زمانی (مشخّص و معلوم) است، و هنگامی که زمان (محدود) آنـان بـه سـر رسـید، نـه لحظه‌ای (از آن) تأخیر خواهند کرد و نــه لحـظه‌ای (بـر آن) پیشی می‌گیرند.
این حقیقت بنیادینی از حقائق این عقیده است که روند قرآنی آهنگ آن را بر تارهای دلهای غافل می‌نوازد - دلهائی که به یاد یزدان جهان نیستند و سپاسگزار الطاف خداوند سبحان نمی‌باشند - تا بیدار و هوشیار گردند، و طول زندگی آنها را گول نزند و نفریبد.
اجل معیّن و محدود، یـا اجل هر نسلی از نسلهای مردمان و هر قبیله و طائفه‌ای از ایشان با مرگی است که معروف همگان است و زندگی را پاره و حیات را قطع میکند، و یا اجل هر ملّت و دولتی از مـلّتها و دولتـها است که به پایان آمدن سکّه و قدرت آن در زمین و خاتمه پذیرفتن مدّت جانشینی آن ملّت و دولت در این کرۀ خاکی است ... چه این اجل و چه آن اجل، یکسان است. چه اجل، یعنی سررسید عمر مشخّص و محدود است و بر آن پیشی و پسی نمی‌گیرند.
*
پیش از این که، این جولانگاه را رها سازیم، به نگارش تشابه، یعنی: همسانی و همگونی شگفتی می‌پردازیـم که در رویاروئی برنامۀ قرآنی با جاهلیّت راجع به کار و بار ذبیحه‌ها و نذرها و تحلیل و تحریم آنها در سورۀ انعام ملاحظه کردیم، و رویاروئی برنامۀ قرآنی با جاهلیّت در اینجا راجع به لباس و خوراک مـلاحظه می‌کنیم.
روند قـرآنـی در بارۀ ذبـیحه‌ها و نـذر چهارپایان و میوه‌ها، نخست سخن را از چیزهائی آغازید که عملًا جاهلیّت در پیش گرفته بود و دست بدانها یازیده بود. اهل جاهلیّت عربی آداب و مراسمی را از نیاکان به ارث برده بودند و گمان هم می‌بردند که ایـن چیزهائی که میگویند و می‌کنند گرفته از شریعت یزدان است. البتّه از زبان خدا ناروا می‌گفتند. روند قرآنی از ایشان حجّت و برهانی می‌طلبد که بدان در سخن خود استناد میکردند، و می‌گفتند: خدا این را حرام، و آن را حلال نموده است:
(أَمْ کُنتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ وَصَّاکُمُ اللّهُ بِهذَا فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ کَذِباً لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللّهَ لاَیَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).
آیا شما بدان هنگام (که فرمان خدا دربارۀ ایـن تـحریم صادر شد) حاضر بودید (و با گوش خود شنیدید) که خداوند آن را به شما سفارش کرد؟ (هرگز چنین نبوده است. پس از این کارهای ناشایستی که مـی‌کنید دست بکشید؛ چرا که ظلم است) و چه کسی ظـالم‌تر از کسی است که بر خدا دروغ بندد تا مـردمان را از روی جهل گمراه سازد؟ خداونـد هیچ گاه سـتمکاران را (بـه راه راست و بـه سـوی چیزی که خیر و صلاح دنیا و آخرتشان در آن باشد) هدایت نخواهد کرد. (انعام/144)
سـپس گریزِ ایشـان را پـیش چشـم می‌دارد و بیان می‌نماید از این رویاروئی گریز می‌زنند و کار را به قضا و قدر خدا حواله میدارند و میگویند این شرک را بدیشان دستور داده است، شـرکی که پدیدار در حاکمیّتی است که بر دست گرفته‌اند، و حاکمیّت هم از ویژگیهای الوهیّت است:
(سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکْنَا وَلاَآبَاؤُنَا وَلاَحَرَّمْنَا مِن شَیْءٍ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ حَتَّى ذَاقُوا بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَکُم مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ. قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاکُمْ أَجْمَعِینَ. قُلْ هَلُمَّ شُهَدَاءَکُمُ الَّذِینَ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللّهَ حَرَّمَ هذَا فَإِن شَهِدُوا فَلاَ تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَالَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَهُم بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ).
مشرکان (بـرای اعتذار از کفر و معذرت خـواهـی از تحریم خوراکیهای حلال) خواهند گفت: (شـرک مـا و تحریم چیزهای حلال از سوی ما، بـرابـر مشیّت خدا است!) اگر خدا مـی‌خواست مـا و پـدران مـا مشـرک نمی‌شدیم، و چیزی را (از اشیاء حلال، بر خود) تحریم نمی‌کردیم. کسانی که پیش از آنان بوده‌اند نیز همین گونه (که به تو دروغ میگویند و تو را تکذیب میدارند، بــه پـیغمبران مـا دروغ می‌گفتند و آنـان را) تکـذیب می‌نمودند تا (سرانجام طعم) عذاب مـا را چشـیدند (و کیفر اعمال بد خود را دیدند). بگو: آیـا دلیـل قاطعی (و سند درستی برای رضایت خدا از شرک خود و تحریم چیزهای حلال، در دست) دارید تـا آن را به مـا ارائه دهید؟! شما فقط از پندارهای بی‌اساس پیروی می‌کنید و (حجّت و برهانی بر گفتار و کردار خود ندارید. شما نه از روی علم و یقین، بلکه) از روی ظنّ و تخمین کار می‌کنید. (ای پیغمبر!) بگو: خدا دارای دلیـل روشـن و رسا است (بر این که گفتار و کردارتان بی‌پایه و بی‌مایه است، و شما اصلًا دلیل قطعی بر صدق گفتار و درستی کردار خود ندارید در این که می‌گوئید: خدا بـه کفر و شرک ما راضی و به تحلیل و تحریم ما خشنود است!... آری) اگر خدا می‌خواست همگی شما را (از راه اجبار به سوی حقّ و حقیقت) هدایت می‌نمود (امّا هدایت اجباری بیسود است و راهیابی اختیاری پسـندیده و ستوده است. ای پـیغمبر) بگو: گواهان خود را بـیاورید که گواهی می‌دهند بر این که خداوند ایـن چیزها را حـرام کرده است (که شما قـائل بـه تحریم آنـها هستید). در صورتی که (حاضر آمدند و به دروغ) گواهی دادند، با آنان (همصدا مشو و) گواهی مده. (چرا که دروغگویند و شایستۀ تصدیق نیستند.) و از هوا و هـوس کسـانی پیروی مکن که آیـات (قرآنـی و جهانی) ما را تکـذیب مـی‌نمایند و بـه آخـرت ایـمان نـمی‌آورند و بـرای پروردگار خود (بتان و مـعبودهای بـاطلی را) همتا و همطراز می‌کنند. (انعام/148-150)
وقتی که ضعف و سستی این باطل را به پایان می‌برد، باطلی که ادّعاء میکردند و سر هم می‌بافتند، بدیشان میگوید: بیائید تا چیزی را برایتان بیان دارم که واقـعًا خدا آن را بر شما حرام فرموده است، و چیزی را برایتان ذکر کنم که قطعاً خدا بدان فرمان داده است. آنها را از منبع درست یگانۀ مطمئنّی در این امور، روایت می‌کنم که روایت و برداشت از منبع دیگری جز آن جائز و درست نیست:
(قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَاحَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاَّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً).
بگو: بیائید چیزهائی را بـرایـتان بــیان کنم که پروردگارتان بـر شما حرام نـموده است. اینکه هیچ چیزی را شریک خدا نکنید.... (انعام/١٥١)
روند قرآنی در اینجا نیز به همان روال و بر همان منوال و با همان گامها حرکت کرده است. گناه برهنگی ایشان را تذکّر داده است، و شرک آنان را با به دست گرفتن حاکمیّت در تحریم و تحلیل لباس و خوراک، یـادآور شده است. ایشان را از بزهکاری و شرکی که در پیش گرفته‌اند بر حذر داشـته است، و تراژدی غم‌انگیز برهنگی پدر و مادرشان آدم و حوّاء در بهشت را به یادشان آورده است و بدیشان گفته است که اهریمن با کردار و نیرنگ خود جامه از تنشان بدر آورده است. نعمت یزدان را یادآور شده است که با تهیۀ جامه‌های زیرین و روئین و اعطاء آنها بدیشان چگونه آنان را مشمول لطف و عنایت خود قرار داده است... آنگاه ادّعای ایشان را زشت شمرده است که می‌گفتند تحریم و تحلیلی که می‌کنیم جزو شریعت یزدان و برابر فرمان ایزد سبحان است:
(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا خَالِصَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).
(ای محمّد زشتی کار افتراء و تحلیل و تحریم را بدیشان خاطرنشان ساز و به آنان) بگو: چه کسی زینتهای الهی را که برای بندگانش آفریده است و همچنین مـواهب و روزیهای پاکیزه را تحریم کرده است؟ بگو: این (نعمتها و مـوهبتهای حـلال و) چیزهای پـاکیزه، برای افراد بـاایمان در ایـن جهان آفریده شده است (و دیگران نمی‌بایست از آن استفاده کنند. ولی در این دنیا بر ایـن خوان یغما چه دشمن چه دوست، و این هـم از رحمت واسعۀ خدا و لطف او است. امّا) در روز قیامت اینها همه در اختیار مؤمنان قرار می‌گیرد (و دیگران بکلّی از آنها محروم میگردند). این چنین آیـات (خود را دربارۀ احکام حلال و حرام) برای کسـانی توضیح و تشــریح می‌کنیم که آگاهند و می‌فهمند.
در اینجا اشاره به علم یقینی است نه ظنّی و تخمینی، ظنّ و تخمینی که آئین خود و شعائر و مراسم آئینی خود را و عبادات و قوانین و شریعتهای خویش را بر آن بنیاد می‌کنند... وقتی که ادّعای ایشان را در کارهائی که می‌کنند، مردود می‌دارد، برمی‌گردد تا برایشان بیان دارد که پروردگارشان عملًا چه چیزهائی را بر آنـان حرام فرموده است:
(قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَوَاحِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِکُوا بِاللّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ).
بگو: خداوند حرام کرده است کارهای نابهنجار (چـون زنا) را، خواه آن چیزی که آشکارا انجام پذیرد و ظاهر گردد، و خواه آن چیزی که پوشیده انجام گیرد و پنهان ماند، و (هر نوع) بزهکاری را و ستمگری (بر مـردم) را که به هیچ وجه درست نیست، و این که چیزی را شریک خدا کنید بدون دلیل و برهانی که از سوی خدا مبنی بر حقّانیت آن چیز در دست باشد، و این که بـه دروغ از زبان خدا چیزی را (دربـارۀ تحلیل و تحریم و غیره) بیان دارید که (صحّت و سقم آن را) نمی‌دانید.
همان‌گونه که قبلًا نیز حقیقت چیزی را برای آنان بیان داشته بود که از لباس و خوراک بدان امر کرده بود - نه چیزی که آنان خودشان ادّعاء می‌کنند و آن را به خدا نسبت می‌دهند - :
(یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ).
ای آدمیزادگان! در هر نمازگاه و عبادتگاهی، خود را (با لباس مــادی که عورت شما را بـپوشاند، و بــا لبـاس معنوی که تقوا نام دارد) بیارائید، و بخورید و بنوشید ولی اسراف و زیاده‌روی مکنید که خداوند مسـرفان و زیاده روی کنندگان را دوست نمی‌دارد.
در هر دو رویاروئی، مسأله را کلًّا به مسألۀ ایـمان و شرک پیوند داده است. چرا کـه مسأله در اصـل خود مسألۀ حاکمیّت است، و چه کسی است که در زندگی انسانها حاکمیّت و فرمانروائی را می‌تواند به دست بگیرد، و مسألۀ عبودیّت و بندگی است و عبودیّت و بندگی برای چه کسی انجام می‌پذیرد.
خـود هـمان مسأله است، و خود هـمان برنامه در رویاروئی با آن است، و همان گامها برداشته می‌شود... خداوند بزرگوار راست فرموده است:
(وَ لَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللهِ لَوَجَدُوْا فِیْهِ اخْتِلًافًا کَثِیْرًا).
اگر (ایـن قرآن) از سـوی غیر خدا آمده بـود در آن تناقضات و اختلافات فراوانی پیدا میکردند. (نساء/82)
این وحدت در برنامه، اهمّیّت آن وقتی جلوه‌گر میآید و نمایانتر و آشکارتر میگردد که سـرشت سـوره‌های انعام و اعراف، و جولانگاه‌های گوناگون آن دو را به یاو آوریم و مـتوجّه باشیم که هـر دو سوره در هر دو جولانگاه به مسأله‌ای می‌پردازنـد و مسأله‌ای را که چاره‌جوئی می‌کنند... اختلاف و گوناگونی جولانگاه‌ها، وحدت برنامه را در رویاروئی با جاهلیّت در مسـائل اساسی و بنیادین به هم نمی‌زند و شیرازۀ یگانۀ برنامه را از هم نمی‌گسلد... والامقام یزدان سبحان است که فرستندۀ این قرآن است!
1- کسانی که در دین یا در جنگ شدّت و حدّت بکار برند. تقریباً معادل: پارسایان ... پرهیزگاران ... (مترجم)
2- مراجعه شود به کتاب: «التصویر الفنی فی القرآن»، فصل: «القـصة فـی القرآن».
3- مراجعه شود به کتاب: «خصائص التصور الاسلامی و مقوّماته» فصل: «تیه و رکام».
سوره‌ی اعراف آیه‌ی 102-94
(وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَبِیٍّ إِلا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ (٩٤)ثُمَّ بَدَّلْنَا مَکَانَ السَّیِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٩٥)وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ وَلَکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ (٩٦)أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنَا بَیَاتًا وَهُمْ نَائِمُونَ (٩٧) أَوَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنَا ضُحًى وَهُمْ یَلْعَبُونَ (٩٨)أَفَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ (٩٩)أَوَلَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الأرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِهَا أَنْ لَوْ نَشَاءُ أَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَنَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُونَ (١٠٠)تِلْکَ الْقُرَى نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَائِهَا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا بِمَا کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ کَذَلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الْکَافِرِینَ (١٠١)وَمَا وَجَدْنَا لأکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَإِنْ وَجَدْنَا أَکْثَرَهُمْ لَفَاسِقِینَ) (١٠٢)
این، توقّفی در روند سوره است. توقّفی برای پیرو زدن بر چیزهائی که در داستانهای قوم نوح، قوم هود، قـوم صالح، قوم لوط، و قوم شـعیب، آمـده است... تـوقّف کوتاهی است برای بیان سنّت یزدان. سنّتی که مشیّت و ارادۀ یزدان بر آن رفته است و قـضا و قـدر خـداونـد سبحان آن را دربارۀ تکذیبکنندگان هر شــهری پــیاده کرده است - مراد از قریه، شهر بزرگ یا مرکز استان، و یا پایتخت مملکت است - این سنّت هم در همۀ ادوار یکی است و یزدان تکذیبکنندگان را بدان گرفتار می‌سازد... با این چنین سنّتی، گوشۀ عمده‌ای از تاریخ انسان ساخته می‌شود... یعنی یزدان تکذیبکنندگان را با ضرر و زیان مالی و بدنی گرفتار می‌سازد، تـا دلهایشان نرم و لطیف شود و رو به خدایند، و حقیقت الوهیّت آفریدگار را و حقیقت بندگی انسان در برابر الوهیّت چیرۀ یزدان را بشناسد. هنگامی که ایـن چنین مردمانی، پذیرای فرمان یزدان نشده‌اند، خدا ایشان را غرق نعمتها و خوشیها کرده است و درگاه‌های دارائی و قدرت را بر رویشان گشوده است، و ایشان را رها کرده است تا افزایش یابند و توانائی پیدا کنند و بر رشـد مادی و اقتصادی خود بیفزایند و غلّات و محصولات را زیاد کنند و بهره‌مند از لذّت و نعمت شوند... همۀ اینها هم جنبۀ آزمایش داشته است... این لذائذ و خوشیها و تندرستیها و بهبودها، سرانجام ایشان را به بیشرمی، هرزه‌درائی، بی‌ارجی، غفلت و بیخبری، بیتوجّهی و لاابالیگری، کشانده است. گمان برده‌اند کارها ناسنجیده بدون هیچ مطلب و مـقصد و نـقشه و هدفی انـجام می‌پذیرد. همیشه خوشیها پس از نـاخوشیها میآید بدون این که حکمت و فلسفه‌ای و آزمایش و آزمونی در میان باشد! آنچه قبلاً به پدران و نیاکانشان دست داده است، بهرۀ ایشان هم میگردد، چون کارها این‌گونه که هست به پیش می‌رود و هیچگونه نظارت و مراقبت و گرداندن و اداره کردنی در میان نیست!:
(وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ ).
و گفتند: به پدران و نیاکان ما هم خوشی و ناخوشی و ثروتمندی و مستمندی دست داده است.
خداوند ناگهانی ایشان را به عذاب و عقاب گرفته است، در حالی که ایشان در غفلت فرو رفته‌اند و در بیخبری غوطه‌ور بوده‌اند. آنـان حکمت و فلسفۀ آزمایش ناخوشیها و خوشیها و مستمندیها و ثروتمندیها را درک و فهم نکرده‌اند، و در بارۀ حکمت و فلسفۀ دگرگونی کار و بار بندگان، و تـغییر احوال و اوضاع ایشـان، چنانکه باید نیندیشیده‌اند، و از آمدن اینان به جهان، و رفتن آنان از جهان، سود نبرده‌اند، و از خشم یزدان بر بی‌شرمان و هرزه‌درایان غافل و بی‌خبر نترسیده‌انـد، و همچون چهارپایان بلکه سرگشته‌تر از ایشـان زنـدگی کردهاند، تا عذاب و عقاب خدا آنـان را درگرفته است... اگر ایشان به خدا ایـمان می‌آوردند و از او می‌ترسیدند، احوال و اوضـاعشان تـغییر می‌کرد، و برکات و نعمات بدیشان می‌رسید، و یزدان از زمین و آسمان روزی خود را بر آنان ریزان و برایشان فراوان می‌کرد، و نعمتهای پربرکتی بدیشان ارمغان می‌داشت که زندگی با بودن آنها بی‌دغدغه و آرام می‌شد، و کیفر و هلاکی به دنبال نمی‌داشت.
پس از این مطالب، یـزدان جهان کسـانی را برحذر می‌دارد که پس از دیگران، زمین را به ارث می‌برند و جایگزین پیشینان میگردند... ایشان را برحذر می‌دارد از غفلت و غرور و بیخبری و گول خوردن، و ایشان را دعـوت میکند به بیداری و هوشیاری و تـقوا و پرهیزگاری. آنان را متوجّه میکند که از مرگ و نابودی گذشتگانی درس عبرت بگیرند که پس از هلاک آنان زمـین را به ارث برده‌اند و امور آن را به دست گرفته‌اند. بدیشان گوشزد می‌فرماید که بپایند و بدانند که سنّت تـغییرناپذیر یـزدان گریبانگیر ایشـان هم میگردد، سنّتی که درگذر قرون و اعـصار، تـاریخ بشریّت در سایۀ آن دگـرگون می‌شود و تـحوّل پـیدا میکند.
این توقّف با روکردن خطاب به پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم پـایان می‌پذیرد:
(وَمَا وَجَدْنَا لأکْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَإِنْ وَجَدْنَا أَکْثَرَهُمْ لَفَاسِقِینَ) (١٠٢)
اکثر این اقوام را بر سر پیمان (و وفای بـه عـهد خود) ندیدیم، و بلکه بیشتر آنان را نافرمان و گناهکار یافتیم. این واپسین پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و ملّت او وارثان چکیدۀ همۀ رسالتهای یزدان هسـتند. آنـان کسـانیند که از اخبار رسالتها و پندها و اندرزهای آنها اسـتفاده مـی‌کنند و سود می‌برند.
*
(وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَبِیٍّ إِلا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ (٩٤)ثُمَّ بَدَّلْنَا مَکَانَ السَّیِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٩٥)وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ وَلَکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ) (٩٦)
ما به هیچ آبادی و شهری پیغمبری را نفرستاده‌ایم (کـه او اهل آنجا را بـه دیـن راسـتین خـدا خوانـده باشد و ایشان از پذیرش دعوت او سرپیچی نموده باشند) مگر این کــه سـاکـنان آن را بـه شـدائـد و مـصائب گرفتار ساخته‌ایم تا این که (به خود آیند و زیر ضربات حوادث و فشار مشکلات، فطرت آنان بیدار و نیاز به پروردگار در زوایای وجودشان پرتوافکن شود و دست دعــا بـه سوی خدا بردارند و خالصانه به درگــاه الله) تـضرّع و زاری کــنند. ســپس (هــنگامی کــه ایـن هـوشدارهـا و بیدارباشـها در آنان اثر نگذاشت، ایشان را بـه فـراوانــی نعمت و اعطاء سلامت آزمودیم و) بدی را به نیکی (و بلا را به رفاه) تبدیل کردیـم تا بدانجا که (از لحاظ امـوال و انفس) فزونی گرفتند و (به سبب نادانی مـغرور شدند و لاف‌زنان) گفتند: به پدران و نـیاکان مـا هـم خـوشی و ناخوشی و ثروتمندی و مستمندی دست داده است (و این روزگار است که گاهی به انسان رو میکند و گاهی بـه انسان پشت مـی‌کند و اصلاً سعادت و شقاوت ما در دست خدا نیست!.. چون با پتک بلا بیدار نشدند و شکر نعـمت هم نگفتند) پس نـاگهانی ایشـان را (بــه عـذاب و عقاب) گرفتیم و نفهمیدند (کــه چـه شـد و چـرا چـنین گشت). اگر مردمان ایـن شـهرهـا و آبـادیـها (بـه خـدا و انبیاء) ایمان مـی‌آوردند و (از کـفر و مـعاصی) پـرهیز میکردند (درگاه خیرات و) برکات آسمان و زمین را بر روی آنان مـی‌گشودیم (و از بـلایا و آفـات بـدورشان مــی‌داشـتیم) ولی آنـان بــه تکذیب (پـیغمبران و انکار حقائق) پرداختند و ما هـم ایشان را به کـیفر اعـمالشان گـرفتار و مــجازات نــمودیم (و عــبرت جهانیانشان کردیم ).
روند قرآنی در اینجا حادثه‌ای را روایت نمی‌کند، بلکه پرده از سنّتی برمی‌دارد. و سـرگذشت قـومی را بـیان نمی‌کند، بلکه گامهائی از قضا و قدر را اعلان میکند... بدین لحاظ است که روشن میگردد که قانونی در میان است، قانونی که کارها برابر آن انجام می‌گیرد، برابر آن حوادث رخ می‌دهد، و طبق آن تاریخ (انسان) در این زمین به حرکت درمی‌آید. خود رسالت نیز - با وجـود عظمت مقام و منزلت آن - تنها وسیله‌ای از وسائل پیاده کردن قانون است - قانونی که از رسالت بالاتر و برتر، و شامل‌تر و فراگیرتر است - همچنین روشن مـی‌گردد کارها خودسرانه و ناسنجیده به پیش نمی‌رود، و انسانها به تنهائی در این زمین دست‌اندرکار ساختن و پرداختن نیستند و مستقلّ و سر به خود نمی‌باشند - همان‌گونه که خدانشناسان در این زمان میگویند - بلکه هر چیزی که در این جهان روی می‌دهد برابـر مشـیّت و اراده‌ای و نــقشه و نـظری روی مـی‌دهد، و از روی حکـمت و فلسفه‌ای سر از پـردۀ عدم بیرون می‌آورد، و به سـوی هدف و منظوری رو میکند. دیگر این کـه سـنّتی کـه روی می‌دهد برابر اراده و مشیّت آزاد از هر گونه قید و بندی روی می‌دهد، اراده و مشیّت آزادی که سـنّت را پدیدار کرده است و به قانون اجازۀ وجود داده است و آن را پسندیده است.
برابر سنّت یزدان که برابر اراده و مشیّت آزاد ساری و جاری میگردد، کار و بار آن شهرها و آبـادیها انـجام پذیرفت و بر آنان گذشت آنچه گذشت. همان چیزهائی گریبانگیرشان گردید و بر سرشان آمد که روند قرآنی بیان داشته است، و کار و بار دیگران نیز بدانجا می‌کشد که باید بکشد و به همان چیزهائی باید دچار آیند کـه باید دچار آیند!
ارادۀ انسان و حرکت او - در جهان‌بینی اسلامی - عامل مهمّی در حرکت تاریخ انسان و همچنین در تفسیر این تاریخ است. ولی ارادۀ انسان و حرکت او در چهارچوب مشیّت و ارادۀ آزاد و قضا و قدر کارآی یـزدان، روی می‌دهد... علم و قدرت یزدان همه چیز را دربرگرفته است. خدا از هر چیزی آگاه و بر هر چیزی توانا است. ارادۀ انسان و حرکت او - در چهارچوب مشیّت و ارادۀ آزاد آفریدگار و قضا و قدر کارآی دادار - با سـراسر گسترۀ هستی به کار میپردازد، از سراسر هستی متأثّر میگردد و همچنین در سراسر هستی تأثیر می‌گذارد... عوامل فراوان و جـهانهای فر‌اخـی تـاریخ بشری را می‌گردانند. در جولانگاه این حرکت، گستره و ژرفائی است که در برابر آن (تفسیر اقتصادی تاریخ) و (تفسیر بیولوژی تاریخ) و (تفسیر جغرافی تـاریخ) لکّه‌های کوچکی در گسترۀ سترگ بیش نیست، و بازیچۀ ناچیز و سرگرمی کوچکی از بازیچه‌های ناچیز و سرگرمیهای کوچک انسان است.[1]
(وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَبِیٍّ إِلا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ (٩٤)
ما به هیچ آبادی و شهری پیغمبری نفرستاده‌ایم (که او اهل آنجا را به دین راستین خدا خوانده باشد و ایشـان از پذیرش دعوت او سرپیچی نموده باشند) مگر این که ساکنان آن را به شدائد و مصائب گرفتار ساخته‌ایم تـا این که (به خود آیند و زیـر ضـربات حوادث و فشـار مشکلات، فطرت آنـان بـیدار و نـیاز بـه پروردگار در زوایای وجودشان پـرتوافکـن شـود و دست دعـا بـه سوی خدا بردارند و خالصانه به درگاه الله) تـضرّع و زاری کنند.
خداوند سبحان ابدان و ارواح و ارزاق و اموال بندگان خود را بیهوده دچار بلایا و مصائب گوناگون نمی‌سازد - معاذالله که خدا کار بیهوده کند - اگر بندگان را به سختیها و دشواریها می‌گیرد نه بدان خاطر است که آبی بر آتش دشمنانگی خود با انسانها بریزد و یا این که درد کینۀ خود با انسانها را بهبودی بـخشد، هـمان‌گونه کـه افسانه‌های بت‌پرستیها دربارۀ آلهۀ هرزه‌گرا و کینه‌توز خـویش روایت مـی‌کنند.[2] بلکه یـزدان جـهان تکذیبکنندگان پیغمبران خود را به بلاها و مصیبتهای جانی و مالی گرفتار می‌سازد، چون سرشت گرفتار آمدن به سختیها و دشواریها این است که فطرتی را بیدار می‌سازد که هنوز امـید خیر و خوبی در آن می‌رود. و سختیها و دشواریها دلهائی را نرم و لطـیف می‌سازد که مدّتهای مدیدی را سپری کردهاند و هنوز رمقی از حیات در آنها است و امید زنده ماندنی دارند. سختیها و دشواریها چه بسا انسانهای ضعیف را متوجّه آفریدگار توانای خود می‌سازد و آنان را بر آن می‌دارد که دست دعا به سوی خدا بردارند و به درگاه کریمانۀ او بنالند و از آستانۀ با عظمت الهی مهربانی و آمرزش درخواست کنند، و با این تضرّع و زاری بندگی خود را در برابر خدا اعلان دارند - بندگی خدا کردن هدف وجود بشری است - هر چند که یزدان سبحان نیازی به تضرّع و زاری بندگان و اعلان بندگی ایشان ندارد:
(وما خلقت الجن والإنس إلا لیعبدون . ما أرید منهم من رزق وما أرید أن یطعمون . إن الله هو الرزاق ذو القوة المتین).
مـن پـریها و انســانها را جـز بـرای پــرستش خود نیافریده‌ام. من از آنان نه درخواست هیچ گونه رزق و روزی می‌کنم، و نه می‌خواهم که مرا خوراک دهند. تنها خدا روزی‌رسان و صـاحب قدرت و نـیرومند است و بس. (ذاریات/ 56-58)
همان‌گونه که در حدیث قدسی هم آمده است: اگر انسانها و پریها - همچون دل شخصی - بر طـاعت و عبادت یزدان گرد آیند، ایـن کار چیزی بر ملک و مملکت خدا نمی‌افزاید. و اگر انسانها و پریها - همچون دل شخصی - بر عصیان و سـرکشی از فرمان یـزدان سبحان گرد آیند، این کار چیزی از ملک و مملکت خدا نمی‌کاهد... امّا تضرّع و زاری بندگان بر درگاه یزدان، و اعلان بندگی ایشان بر آستانۀ خداوند سبحان، به خیر و صـلاح خـودشان است و مـایۀ اصـلاح حـال ایشـان میگردد، و زندگی و زندگانی آنـان را نــیز رو بـه راه میکند. هر وقت مردمان بندگی را برای یـزدان اعـلان کنند، از بندگی دیگران خود را آزاد و رها می‌سازند... آزاد و رها می‌شوند از بـندگی اهـریمنی کـه پـیوسته درصدد است ایشان را بفریبد و گمراه کند - همان‌گونه که در اوائل این سوره آمده است[3]- همچنین از بندگی هواها و هوسهای خود آزاد و رها میگردند. از بندگی بندگان امثال خویش آزاد و رها مـی‌شوند، و خـجالت می‌کشند که از گامهای اهریمن پیروی کنند و پا به پای او بیایند و بروند، و خجالت می‌کشند که با کرداری یا پنداری یزدان را بر خود خشمگین کنند. آنان در سختیها و دشواریها رو به خدا می‌کنند و به آستانۀ او می‌نالند و گریه و زاری سر می‌دهند. بر راستای راهی اسـتوار و ماندگار می‌مانند که ایشـان را آزاد و رهـا و پـاک و پاکیزه می‌سازد و آنان را والائی می‌بخشد و از بندگی هواها و هوسها و بندگی بندگان بلند می‌گرداند و به اوج عزّت می‌رساند.
به خاطر همین چیزها است که مشیّت و ارادۀ خداونـد جهان اقتضاء کرده است که هـر وقت بـه مـیان اهـالی شهری پیغمبری را ارسال کرده باشد و آنان آن پیغمبر را تکذیب نموده باشند، ایشان را به زیانهای نفسانی و روانی، و زیانهای جسمانی و مالی، گرفتار سـازد، تـا دلهای ایشان را با درد و ناراحتی زنده گردانـد. درد و نــاراحـتی بـهترین پـاکسـاز، بهترین مـواد مـنفجرۀ چشمه‌های پـرخـیر و بـرکت نـهان در زوایـای درون، بهترین تیزکنندۀ حسّاسیّت در درونهای زنده، و بهترین رهنمون به سوی سایه‌های رحمتی است که نسـیمهای راحت و آسایش و تندرستی و عافیت را در ساعتهای دشواری و سـختی و مـضیقت و تـنگدلی، بـه سـوی ضـعیفان انـدوهگین و بـلازده، وزان مـی‌کند و روان می‌سازد .
(لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ). (٩٤)
تا این کـه تضرّع و زاری کنند.
(ثُمَّ بَدَّلْنَا مَکَانَ السَّیِّئَةِ الْحَسَنَةَ ).
سپس (هنگامی که این هوشدارها و بیدارباشـها در آنان اثر نگذاشت، ایشان را به فراوانی نعمت و اعطاء سلامت آزمودیم و) بدی را به نـیکی (و بـلا را بـه رفـاه) تـبدیل کردیم.
به ناگاه خوشی جایگزین ناخوشی، آسـانی جـایگزین سختی، نعمت جـایگزین تـنگی مـعیشت، تـندرستی جـایگزین بـیماری، سـود جـایگزین زیـان، زاد و ولد جایگزین نازائی، فراوانی جایگزین کمی، و امن و امان جایگزین ترس و هراس میگردد. ناگهان آنـچه هست کالا و رفاه، و آسایش و فراوانی نعمت، و سیری و پری و کثرت ارزاق و غلّات و ثمرات است و بس... هـر دو حال در حقیقت آزمایش و سنجش است.
بسیاری از مردمان چـه بسـا در آزمـایش و سـنجش سختیها و دشواریها شکیبائی نشان می‌دهند؛ و مشقّتها و رنــجهای آن را تــحمّل مـی‌کنند. زیـرا سـختیها و دشواریها عناصر مقاومت و پایداری را برمی‌انگیزند، و گاهی گرفتار سختیها و دشواریـها را بـه یـاد یـزدان می‌اندازند - اگر در او خیر و خوبی مانده باشد - و او رو به خدا میکند، و در حضور خدا می‌نالد و زاری سر می‌دهد، و در سایۀ ناله و زاری آرامش می‌یابد، و در آستانۀ الهی فراخی مـی‌بیند و خـوش مـی‌غنود، و در گشایشی که خداوند سبحان عطاء می‌فرماید بـه آرزو نائل میگردد، و در وعدۀ یزدان جهان مـژده و شـادی می‌یابد... امّا کسانی که در آزمون دارائی و رفاه شکیبا بمانند کـم و اندک هستند. چه دارائی و رفاه انسـان را دچار فراموشی میکند، و لذّت و نعمت انسـان را بـه غفلت و لهو و لعب می‌کشاند، و دارائی و ثروت انسان را به طغیان و سرکشی وامی‌دارد. این است که با بودن رفاه و آسایش و قدرت و ثروت، انسانها شکیبا و بر جا نمی‌مانند، مگر اندکی از بندگان یزدان.
(ثُمَّ بَدَّلْنَا مَکَانَ السَّیِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ آبَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَالسَّرَّاءُ ).
سپس (هنگامی که این هوشدارها و بیدارباشها در آنان اثر نگذاشت، ایشان را به فراوانی نعمت و اعطاء سلامت آزمودیم و) بدی را به نیکی (و بـلا را بـه رفـاه) تـبدیل کردیم تا بدانجا که (از لحـاظ امـوال و انـفس) فزونی گرفتند و (به سبب نادانـی مـغرور شـدند و لاف‌زنـان) گفتند: به پدران و نیاکان ما هـم خوشی و نـاخوشی و ثروتمندی و مستمندی دست داده %