سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی 13-1
سورۀ عنکبوت مکّی و ٦٩ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(الم (١) أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُونَ (٢) وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ (٣) أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ أَنْ یَسْبِقُونَا سَاءَ مَا یَحْکُمُونَ (٤) مَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لآتٍ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٥) وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ (٦) وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِی کَانُوا یَعْمَلُونَ (٧) وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْنًا وَإِنْ جَاهَدَاکَ لِتُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٨) وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ (٩) وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذَابِ اللَّهِ وَلَئِنْ جَاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَوَلَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِی صُدُورِ الْعَالَمِینَ (١٠) وَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْمُنَافِقِینَ (١١) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَایَاکُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِینَ مِنْ خَطَایَاهُمْ مِنْ شَیْءٍ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ (١٢) وَلَیَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالا مَعَ أَثْقَالِهِمْ وَلَیُسْأَلُنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَمَّا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (١٣)
سورۀ عنکبوت مکّی است. بـعضی از روایــات بیان می‌دارند که یازده آیۀ نخستین، مدنی هستند. چرا کـه «جهاد» و «منافقین» در آنها ذکر شده است. و لیکن ما ترجیح می‌دهیم کـه ایـن سـوره جـملگی مکّـی است. دربارۀ سبب نزول آیۀ هشتم گفته‌اند به مناسب ایـمان آوردن سـعد پسـر (بـی‌وقاص نازل گـردیده است، همان‌گونه‌که خواهد آمده پـذیرش اسـلام سـعد پسـر ابی‌وقّاص هم در مکّه بوده است و جای جدال و ستیز نیست. آیۀ هشتم هم جزو آیات یازده گانه‌ای است که گفته‌اند مدنی هستند. بدین جهت ما ترجیح می‌دهیم که همۀ این آیات مکّی است. توضیح ذکر جـهاد در ایـن سوره، ساده است. این سوره در صـدد ذکـر جهاد بـا مسأله برگرداندن مأمنان از دین است. یعنی جهاد نفس مــراد است و بـاید نـفس شکیبابی ورزد و از دیـن برگردانده نشود. این هم در روند سوره پیدا و روشـن است. همچنین است ذکر نفاق. نـفاق ذکـر شـده است بدان گاه که قرآن در صدد بیان حالت و وضع نمونه‌ای از مردمان است.
سوره سراسر آن، از آغاز تا پایان متّفق و متّصل است و در خطّ سیر یگانه‌ای در حرکت است.
بعد از حروف مقطّعه، با سخن از ایمان و برگرداندن از آئین، و با سخن از تکالیف و وظـائف راسـتین ایـمان آغاز می‌گردد، تکالیف و وظائفی که از جوهر و اصـل نفسها پرده برمی‌دارد. چه ایمان واژه‌ای نیست که تنها به زبان گفته شود و بس. بلکه ایمان، صبر و شکیبائی بر سختیها و دشواریها و تحمّل مشقّات و مشکلات در راه این واژه‌ای است که با سختیها و دشواریها و مشقّات و مشکلات احاطه گردیده است.
این امر نزدیک است که محور و موضوع این سـوره شود. چه روند این سوره پس از آن سرآغاز بـه بیان داستانهای نوح و ابراهیم و لوط و شعیب، و داستانهای عاد و ثمود و قارون و فرعون و هامان میپردازد، و تند و سریع انواع و اقسامی از گردنه‌ها و نیرنگها و بلاهای موجود بر سر راه دعوت به ایـمان را در طـول حـیات نسلها و در درازای اعصار و قرون به تصویر می‌کشد. آن گاه بر این داستانها و بر نیروهای کمین کرده بر سـر راه حقّ و هدایت پیرو می‌زند، و از ارزش و بهای این نیروها می‌کاهد، و شأن و مقام آنها را خوار و کوچک می‌دارد، نیروهائی که خداوند جملگی آنها را گرفتار و اسیر خود کرده است و خوار و سبکشان داشته است:
(فَکُلا أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَیْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الأرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا).
ما هر یـک از اینها را به گناهانشان گرفتیم: برای بـعضی از ایشان طوفان هـمراه بـا سنگریزه حواله کردیم، و بــعضی از ایشـان را صدای (رعب انگـیز صاعقه‌ها و زمین لرزه‌ها) فرا گرفت، و بـرخـی از ایشان را هـم بـه زمین فرو بردیم، و برخی دیگر را (در آب دریـا) غرق کردیم. (عنکبوت/40)
برای همۀ ایـن نـیروها مـثالی مـی‌زند کـه خـواری و ناچیزی آنها را به تصویر می‌کشد و مجسّم می‌کند:
(مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ) (٤١)
کار کسانی که جز خدا (اشخاص و اصنام و اشیائی را به دوستی برگرفته‌اند، و از میان آفریدگان، برای خود) سرپرستانی برگزیده‌اند، همچون کار عنکبوت است که (برای حفظ خود از تـارهای ناچیز) خـانه‌ای برگزیده است (بدون دیوار و سقف و در و پیکری کـه وی را از گزند باد و باران و حوادث دیگر در امان دارد). بیگمان سست‌ترین خانه‌ها خانه و کاشانۀ عنکبوت است، اگر (آنان از سستی معبودها و پایگاه‌هائی که غیر از خدا برگزیده‌اند باخبر بودند، به خوبی) می‌دانستند (که در اصل بر تار عنکبوت تکیه زده‌اند). (عنکبوت/41)
بعد از آن، قرآن میان حقیّ که در دعـوتها و رسالتها است، و میان حقیّ که در آفرینش آسمانها و زمین است ارتباط و پیوند برقرار مـی‌کند. سـپس مـیان جملگی دعوتها و رسالتها و میان دعوت و رسالت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم وحدت و یگانگی برقرار می‌سازد. چه همۀ آن دعوتها و رسالتها از سوی خداوند است، و همۀ آنها دعوت و رسـالت واحدی است و مـردمان را به سـوی خـدا می‌خواند. بدین جهت روند قرآنی از کتاب واپسش و از برخورد مشرکین با آن، سـخن مـی‌گوید. مشـرکان خوارق عاداتی و معجزاتی می‌خواستند، و بدین کتاب و رحمتی که در آن است و تذکّری که برای مؤمنان در آن است، بسنده نمی‌کردند. و عذاب را با شتاب درخواست می‌کردند و در فرا رسیدن آن عجله می نمودند. دوزخ هم کافران را دربر می‌گیرد. در منطق و گفتارشان تناقض و تضّاد بود:
(وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ؟ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ).
هرگاه از آنان (که کسانی و یـا بـتهائی رآ شـریک خـدا می‌دانند) بپرسی چه کسی آسمانها و زمـین را آفریده است، و خورشید و مـاه را (بـرای مـنافع شـما انسانها روان و) مسخّر کرده است؟ قطعاً خواهند گفت: خدا! (چرا کـه مـی‌دانـند کـه ایـن مـعبودهای دروغین هـمه مخلوقند و توانائی آفرینش کائنات و چرخش کرات را نداشته و ندارند). (عنکبوت/61)
(وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللَّهُ).
اگر از آنان (که مشرکند) بپرسی چه کسی از آسمان آب بارانده است و زمین را بـه وسیلۀ آن بـعد از مـردنش زنده گردانده است؟ قطعاً خواهند گفت: خدا!. (عنکبوت/63)
(فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ).
هنگامی که (مشرکان) سوار کشتی می‌شوند (و ترس و نگرانی بـدیشان دست مـی‌دهد) خـلاصانۀ و صـادقانه خدای را بـه فـریاد می‌خوانـند (و غیر او را فرامـوش می‌گردانند.( (عنکبوت/65)
با وجود همۀ ایـنها برای خـدا شـریک و انباز قــرار مــی‌دهند، و مـؤمنان را بـا شکـنجه و آزار از دیـن برمی‌گردانند.
در لابلای این جدال و ستیز، مؤمنان را به هجرت فـرا می‌خواند تا آئین خود را سالم از معرکه به در ببرند، و از مرگ نترسند، چرا که:
(کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ) (٥٧)
)سرانجام همۀ انسانها می‌میرند و) هر کسی مزۀ مرگ را مـی‌چشد سپس به سوی ما باز گردانده مـی‌شوید (و هر یک جزا و سزای خود را می‌گیرید). (عنکبوت/٥٧)
و نباید از نرسیدن روزی نیز بترسند:
(وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ).
چه بسیارند جنبندگانی کــه (در زمـین بـا شـما زندگی می‌کنند و بر اثر ضعف، حتّی) نمی‌توانند روزی خود را بردارند (و جابه جا کنند، تا آن را بخورند یا بیندوزند). خدا روزی رسان آنها و شما است. (پس غــم روزی را نخورید و ننگ خواری و اسارت را نپذیرید). (عنکبوت/60)
روند قرآنی سوره را با تمجید و بزرگداشت جهادگران راه خدا خاتمه می‌بخشد، و ایشان را بر هدایت استوار می‌دارد، و بر راستای راه ثابت قدم می‌کند:
(وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ) (٦٩)
کسانی که برای (رضایت) ما به تلاش ایسـتند و در راه (پیروزی دین) ما جهاد کنند، آنان را در راه‌های مـنتهی به خود رهنمود (و مشمول حمایت و هـدایت خویش) می‌گردانیم. و قطعاً خدا با نیکوکاران است (و کسانی که خدا در صف ایشان باشد پپروز و بهروزند). (عنکبوت/69)
بدین وسیله سرانـجام با سـرآغـاز هـمساز و هـمآوا مـی‌گردد و فـلسفۀ رونـد سـخن در سـوره، و پـیوند حلقه‌های میان سر آغاز و سـر انـجام، پـیرامـون مـحور نخستین خود و موضوع اصیل خویش، روشن و آشکار می‌گردد.
روند سوره پیرامون آن محور واحد، در سه مرحله به پیش می‌رود:
مرحلۀ نخستین درگیرندۀ حقیقت ایـمان، و قـانون و سنّت آزمایش و آزمون، و سرنوشت مؤمنان و منافقان و کافران است. گذشته از اینها مسؤولیِّت فردی است و کسی در روز قیامت برای کـس دیگری چـیزی را بر عهده نمی گیرد:
(وَلَیُسْأَلُنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَمَّا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (١٣)
و در روز قیامت از ایشان دربارۀ افتراها و دروغ‌هـائی که به هم می‌بافته‌اند پرسیده می‌شود. (عنکبوت/13)
مرحلۀ دوم داستانهائی را دربر می‌گیرد که بدانها اشاره کردیم. و از چیزهائی صحبت می‌کند که داستانها آنها را به تصویر می‌کشند، از قبیل: فـتنه‌ها و نیرنگها و گردنه‌ها و دشواریها و سختیهائی که بر سر راه دعوتها و رسالتها و داعیان و پیامبران است، و خوار آمدن و ناچیز شدن چنین مشقّات و مشکلاتی در نهایت کار وقتی کـه بـا قـدرت و شـوکت ذات آفـریدگار سـنجیده مـی‌شود. همچنین از حقّی صحبت می‌دارد که در دعوت پیغمبران نهفته است. ایـن حـقّ خـود هـمان حـقّی است کـه در آفرینش آسمانها و زمین نهفته است. این حقّ سراسر از سوی خدا است.
مرحلۀ سوم دربرگیرندۀ نهی از مجادلۀ بـا اهل کـتاب است مگر به شیوۀ زیبا و پسندیده. مگر کسانی از آنان که بدیشان ظلم و ستم رفته باشد. این مرحله همچنین از وحدت ادیان، و وحدت آنها با واپسین دینی صحبت می‌کند که کافران منکر آن می‌شوند و مشـرکان راجـع بدان به جدال می‌پردازند. این مرحله خاتمه می‌پذیرد با استوار داشتن گامهای مجاهدان راه خدا و مـژده دادن بدیشان و دلداری دادن و آرامش بخشیدن بدانان کـه راه یافتگان و هدایت ییشگانند و رو به خدا روانند:
(وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ) (٦٩)
و قطعاً خدا با نیکوکاران است (و کسانی هم که خدا در صف ایشان باشد پیروز و بهروزند(.
*
در لابلای سوره از سرآغاز تـا سـرانـجام، آهـنگها و نواهای نیرومند ژرفی پیرامون معنی ایـمان و حـقیقت آن است که وجدان را سخت به تکان درمـی‌آورند، و آن را جلو وظائف و تکـالیف و مشـقّات و مشکلات ایمان، جدّی و قاطعانه نگاه می‌دارند. آن وقت وجدان یا بدانها دست می‌یازد و یا از آنها سرباز می‌زند. اگر نه بدانها دست ببازد، و نه از آنها سرباز بزند، جز نفاق نمی‌ماند که صـاحب خود را در پـیشگاه خـدا رسـوا می‌گرداند.
این آهنگها و نواها به گونه‌ای است که نمی‌توان آنها را به تصویر کشید مگر با خود نصوص قرآنی‌ای کـه در لابلای آنها جای گرفته‌اند و آمده‌اند. ما در ایـنجا بـا اشارۀ بدانها بسنده می‌کنیم تا زمانی که آنها را همراه با روند سخن در جای مناسب خـود بـررسی و وارسـی خواهیم کرد.
*
«الم». الف. لام. میم.
اینها حروف مقطّعه هستند. در تفسیر آنها چنین گفته‌ایم که برای توجّه دادن بدین موضوع هستند که این حرفها مادۀ کتابی می‌باشند که خدا آن را بر پیغمبر خود صلّی الله علیه و آله و سلّم نازل فرموده است. این کتاب از همین حـروف ساخته شده است، حروفی که ساده و آ‌سان در دسترس آنـان است و می‌توانند از آنها هر گونه سخنی که بـخواهـند بسازند، و لیکن نمی‌توانند از آنها همچون این قرآن را بسازند و ارائه دهند. چون این کـتاب سـاختار یـزدان است، نه ساختار انسان.
قبلاً گفته‌ایم سوره‌هائی که با این حروف مقطّعه آغـاز می گردد در برگیرندۀ سخن از قرآن هـستند، یا بلافاصله به دنبال این حروف از قرآن سخن می‌گویند، و یـا در لابلای خود به قرآن می‌پردازند، همان گونه که در این سوره معمول است. در این سوره آمده است:
(اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ).
)ای پیغمبر!) بخوان آنچه را که از کتاب (آسمانی قرآن ) به تو وحی شده است. (عنکبوت/45)
(وَکَذَلِکَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ).
همچنین ما کتاب (آسمانی قرآن) را بر تو نازل کرده‌ایم. (عنکبوت/47)
(وَمَا کُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتَابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ).
تو پیــش از قرآن، کتابی نمی‌خواندی، و بـا دست راست خود چیزی نمی‌نوشتی. (عنکبوت/48)
(أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ).
آیا همین اندازه برای آنان کافی و بسنده نیست کـه مـا این کتاب را بر تو نـازل کرده‌ایـم و پـیوسته بـر آنـان خوانده می‌شود (و دائماً در طیّ قرون و اعصار، همگان را بــه مـبارزه مـی‌خواند و معـجزۀ جـاویدان یـزدان می‌ماند؟). (عنکبوت/51)
این سخن هماهنگ و همگام با قاعده‌ای است که ما آن را برای تفسیر این حروف که در سـرآغـاز بـرخـی از سوره‌ها است برگزیده و در پیش گرفته‌ایم.
پس از این سـرآغـاز، سـخن از ایمان مـی‌رود، و از آزمایش و آزمونی سخن به میان می‌آید کـه مـؤمنان برای پیاده کردن و تحقّق بخـشیدن ایـن (ا‌یــمان، بـدان امتحان می‌گردند. آن گاه صحبت مـی‌شود از ایـن که آزمایش و آزمون است که راستگویان و دروغگویان را می‌شناساند و پرده از رخسـارۀ صـادقان و کـاذبان برمی‌دارد:
(أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُونَ (٢) وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ) (٣)[1]
آیـا مـردمان گمان بـرده‌انـد هـمین کـه بگویند ایـمان آورده‌ایم (و بـه یگانگی خدا و. رسـالت پـیغمبر اقـرار کرده‌ایم) به حال خود رها می‌شوند و ایشان (با تکالیف و وظائف و رنجها و سـختیهائی کـه بـاید در راه آئـین آسمانی تحمّل کرد) آزمایش نمی‌گردند؟ مـــا کسـانی را که قبل از ایشان بوده‌اند (با انواع تکالیف و مشقّات و با اقسام نعمتها و محنتها) آزمـایش کرده‌ایـم. آخر باید خدا بداند چه کسانی راست می‌گویند، و چـه کسـانی دروغ می‌گویند.
این نخسش آهنگ و نوا در این بـند نـیرومند سـوره است. این آهنگ و نوا به صورت استفهام انکاری ذکر می‌گردد برابر درک و فهمی که مردمان از ایمان دارند، و اغلب گمان می‌برند که ایمان واژه‌ای است که با زبان گفته می‌شود و بس.
(أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُونَ) (٢)
آیـا مـردمان گمان برده‌انـد هـمـن که بگویند ایمان آورده‌ایـم (و بــه یگانگی خـدا و رسـالت پیغمبر اقـرار کرده‌ایم) به حال خود رها می‌شوند و ایشان (با تکالیف و وظائف و رنجها و سـختیهائی که باید در راه آئـین آسمـانـی تحمّل کرد) آزمایش نمی‌گردند؟.
ایمان تنها واژه و سخنی نیست که گفته شود و بر زبان رود. بلکه ایـمان حـقیقتی است کـه دارای وظـائف و تکـالیفی است، و امـانتی است کـه دارای رنـجها و دشواریهائی است، و جهادی است که نیاز بـه صـبر و شکیبائی دارد، و جدّ و جهدی است که محتاج تحمّل و استقامت است. دیگر کافی و بسنده نیست که مـردمان بگویند: ایمان آورده‌ایم و ایمان داریم. آنان به خـاطر همین ادعاء زبانی معاف و رها نمی‌گردند. ایشان مورد آزمـایش و آزمون قرار می‌گیرند و باید ثابت قدم بمانند و از امتحان صاف و صادق بـه در آیـند. عـناصرشان درست و دلهایشان سره جلوه‌گر آید و خود را بنماید. هم بدان گونه که آتش طلا را می‌آزماید تا میان اصـل طلا و میان عـناصر بی‌ارزش و کـم بهائی کـه بـدان آلوده اند آمیزۀ آن گردیده‌اند فاصله بیندازد و آنها را از یکدیگر جدا سازد - این هم معنی ریشـۀ واژگـانی فتنه است و دارای دلالت و سایه روشن و پیام و اشارۀ خاصّ خود است - این چنین هم فتنه، یعنی آزمایش و آزمون با دلها عمل می‌کند.
این آزمایش و آزمون ایمان، اصل ثـابتی، و قـانون و سنّت جاری و ساری‌ای در میزان یزدان سبحان است:
(وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِینَ) (٣)
ما کسانـی را کـه قبل از ایشان بوده‌اند (با انواع تکالیف و مشقّات و با اقسام نعمتها و محنتها) آزمایش کرده‌ایم. آخر باید خدا بداند چه کسانی راست می‌گویند، و چـه کسانی دروغ می‌گویند.
خدا حقیقت دلها را پـیش از آزمـایش و آزمون هـم می‌داند، و لیکن آزمایش و آزمون در جـهان واقـعیّت چیزی را برملا می‌کند و نشان می‌دهد که برای عـلم و دانش یزدان معلوم و مکشوف است، ولی برای علم و دانش مردمان نهان و پوشیده است. خدا مردمان را در این صورت در برابر اعمال و افعالی مـورد حسـاب و کتاب قرار می‌دهد که از ایشان سر می‌زند، و ایشان را در برابر چیزی دادگاهی و دادرسی نمی‌کند که از ایشان می‌داند و اطّلاع دارد. این هم از یکسو فضل و لطـف است، و از سوی دیگری عدل و داد است. از سـوی دیگری نیز آموزش و پرورش مردمان را دربر دارد، و بدیشان آموخته می‌شود که کسی را مؤاخذه نکـنند و گرفتار و محاسبه ننمایند مگر در برابر کاری که از او عیان گردیده است و به ظهور رسیده است، و در برابر کاری که اعمال و افعالش آن را محقّق سـاخته است و نـمایان کرده است. چه آنان که از خدا بهتر و خوبتر از دل او آگاه و مطّلع نیـستند!
به قانون و سنّت خدا در آزمـایش و آزمون کسـانی برمی‌گردیم که ایمان می‌آورند و در معرض آزمایش و آزمون قرار می‌گیرند تا معلوم گرداند چـه کسـانی از ایشان راستکار و راسـتگویند و چه کسانی از آنـان بدکار و دروغگویند.
قطعاً ایمان امانت یزدان در زمین است. کسی این امانت را برنمی‌دارد و پاس نمی‌دارد مگر آنان که شایستۀ آن هستند و قدرت پاسداری و پاس داشتن آن را دارند، و در دلهایشان نسبت بدان اخلاص و پاکی وجود دارد. و آنان که این امانت را بر آسودن و لمیدن و غنودن، و بر امن و امان پیدا کردن و به سلامت بودن و به سلامت زیستن، و بر کالاها و متاعها و خـوشیها و خواستها، ترجیح می‌دهند. این امانت، امانت خلاقت در زمین، و رهبری کردن و رهنمود نمودن مردمان به راه خدا و در زندگی است. این هـم امانت ارزشمند و بزرگواری است، و امانت بس سنـگین و دشواری است. این امانت ار فرمان خدا برمی‌دمد و سرچشمه می‌گیرد و مردمان بدین خاطر این امانت به سطح خاصّی از مردمان نیاز دارد، مردمانی که در برابر آزمایش و آزمون صبر پیش گیرند و شکیبائی ورزند.
از جملۀ آزمایش و آزمون الهی این است که مؤمن در معرض اذیّت و آزار قرار گیرد، اذیّت و آزاری کـه از سوی باطل و باطلگرایان سر برمی زند و در می رسد و نیروئی را نباید که از او رو در روی طاغیان و یاغیان دفاع کند این امر شکل برجسته و پدیدار آزمـایش و آزمون است، آزمایش و آزمونی که مؤمن در برابر آن توان یاری خود و دفاع از خود را نداشته باشد، و متبادر به ذهن امانت همین است وقتی از آزمایش و آزمـون سخن می‌رود. و لیکن این سخت تر ین و ناگوارترین آزمایش و آزمون نیست. چرا که آزمایشها و آزمونهای فراوانی و به شکلهای مـختلفی و به صورتهای گوناگونی وجود دارند که چه بسا تلخ تر و دردناک تر باشند.
آزمایش و آزمون اهل و عیال و عزیزان و دوستدارانی در میان است که انسان می ترسد به خاطر او بدیشان اذیّت و آزار برسد، و او نتواند از ایشان دفاع نماید. چه بسا آنان او را فریاد بزنند که سازش کند یا تسلیم شود. و او را به نام عشق و دوستی و خویشی و خویشاوندی فریاد دارند، و وی را از خدا بترسانند که صلۀ رحم را در معرض اذیّت و آزار یا هلاک و نابود‌ی قرار ندهد و خویشی و خویشاوندی را بپاید و بدانان رحم نماید. در این سوره به نـوعی و شکـلی از ایـن آزمایش و آزمون با پدر و مادر اشـارت رفته است، آزمایش و آزمونی که بسی سخت و ناگوار است. آزمایش و آزمون روی آوردن دنـیا به بـاطلگرایـان است، باطلگرایانی که مردمان ایشان را پیروز می‌بینند و بدیشان مات و مبهوت و شگفتزده خیـره می‌شوند. دنیا فریادشان می‌دارد و برایشان هرّا می‌کشد و غـوغا می‌کند. عموم مردمان برایشان کف می‌زنند. و سدّها و مانعهای سر راهشـان درهـم می‌شکند و کنار زده می‌شود، و مجدها و عظمتها برایشان ساخته و پرداخته می‌گردد، و زندگی برایشان صاف و گوارا می شود و به مرام و مرادشان می‌گردد. امّا این انسان مؤمن بی‌نام و نشان و دنگ و فـنگ در کـناری است و بـدو تـوجّه نمی‌شود و چه بسا مهمل و زشت قلمداد می‌شود. کسی به دفاع از او برنمی‌خیزد، و به ارزش حقّی که با او است توجّهی نمی‌گردد و اصلاً احسـاس آن حـقِّ هـم نمی‌شود. چه بسا تنها افراد کمی از امثال خودش که چیزی از امور و شؤون زندگی را در دست نـدارنـد، بدان حقّ بنـگرند و اهمیّت بدهند.
آزمایش و آزمون غربت در میان است، آن هم غربت در محیط و خانه و کاشانۀ خود! و تک و تنها ماندن به خاطر داشتن عقیدۀ اسلامی! هنگامی که شخص مؤمن مینگرد و هر آنچه را که در پیرامون او است، و هر که را کـه در دور و بر او است، در امواج ضـلالت غـرق می‌بیند، و او تنها است و کنار افتاده و غریب و رانده و مانده است، بداند که آزمایش و آزمون او آغاز شـده است و درگرفته است.
آزمایش و آزمون دیگری و از نوع د یگری در مـیان است که ما امروزه در این روزگاران آن را آشکـار و برجسته می‌بینیم. آن آزمایش و آزمون ایـن است کـه مؤمن ملّتهائی و دولتهائی را می‌بیند که غرق در پستی و خواری هستند، ولی با وجود ایـن جامعه‌های آنـان مترقّی و پیشتاز بوده و در زندگی خود متمدّن هستند. فرد در آن جامعه‌ها از رعایت و حـمایتی بر خوردار است که درخور شأن و مقام انسان است. مؤمن می‌بیند این جامعه‌ها ثروتمند و نیرومندند، در حالی که دشمن خدا آیند!
آزمایش و آزمون بزرگتری در میان است، بزرگتر از همۀ اینها و دشوارتر و سخت تر از همۀ اینها، و آن آزمایش و آزمون نفس و شهوت، و جاذبیّت و کشش زمین، و دلربائی و دل انگیزی خون و گوشت، و رغبت و عشق به کالاها و متاعها و سلطه و قدرت، یا رغبت و عشق به آرایش و آرامش و بدون دغدغه و دل شوره زیستش. از دیگر سود دشواریهای ماندگاری و ایستادگی در راه ایمان، و طیّ طریق بر راستای والای آن در میان است. سـدّها و مـانعها در ژرفـاهای جـهان درون، و سختیها و ناگواریهای موجود در شـرائـط و ظـروف زندگی جهان بیرون، و نـاساز گاریهائی کـه در مـنطق محیط، و در جهان بینیهای اهل زمان است، همه و همه آزمایش و آزمون مردمان با ایمان است!
خدا چه نیازی به این دارد - حاشا که خدا چنین کند - که مــؤمنان را با آزمایش و آزمـون بـیازارد. و لیکـن آزمایش و آزمون آماده کردن حـقیقی مـؤمنان برای تحمّل بار امانت است. امانت آسمانی نیاز به آمادگی ویژه‌ای دارد. این آمادگی ویژه حاصل و کامل نمی‌شود مگر با تحمّل عملی سختیها و بـر خود هـموار کـردن دشواریها، و برتری حقیقی و چیرگی واقعی پیدا کردن بر شهوات و هواها و هوسها، و صبر و شکیبائی کردن در برابر دردها و المها، و نقش حقیقی و اطمینان واقعی داشتن به مدد و یاری و پیروزی یزدان یا به ثـواب و پاداش او، هر چند که آزمایش و آزمون به طلول بکشد و سختی و شدّت آن مدّتهای مدید ادامه پیداکند.
سختیها و دشواریها نفس را در بوتۀ خود ذوب می‌کند و آمیزه‌ها و ناپاکیها را از آن جدا و به دور می‌اندازد، و نیروهای اندوختۀ نهان در آن را به جوش و خـروش درمی‌آورد و آنها را بیدار می‌کند و گرد میآورد، و با شدّّت و حدّت بر آنها پتک می‌زند تا سخت و سفت و برّاق و درخشان گردند و خالص پدیدار و جلوه‌گر آیند. سختیها و دشواریها با دسته‌ها و گروه‌های مردمان این چنین می‌کنند. در نتیجه تـنها کسـانی سـفت و سـخت می‌ایستند و پایداری و اسـتقامت مـی‌ورزند کـه تـنۀ درخت وجـودشان سـالم‌تر و سخت‌تر، و سـرشتشان نیرومندتر و قویتر باشد، و بـا خـدا پیوند و ارتباط محکم‌تر و بهتر داشته باشند، و بدانچه که در پـیشگاه خدا است، و آن پیروزی یا پاداش است یقین و اطمینان بیشتری و استوارتری داشته باشند. این چنین کسـانیند که در نهایت پرچم را دریافت می‌دارند و بر دوش خود می‌کشند، و پس از آمادگی پیدا کردن و امتحان دادن است که بر آن امین شناخته می‌شوند.
آنان امانت را دریافت می‌دارند. این امانت برایشان عزیز و گرانبها است، چون بـرای آن بهای زیـادی را پرداخته‌اند، و صبر و شکیبائی و استقامت و پایداری در راه آن نشان داده‌اند، پ و محنتها و دردها و رنجها برایش کشیده‌اند، و در راه آن جان نثاریها و فداکاریها کرده‌اند و قربانیها داده‌اند و خونها به پایش ریخته‌اند. کسانی که خونشان را و اعصابشان را مـبذول مـی‌وآرنـد، و از آسایش و آرامش خود می‌گذرند، و به ترک رغائب و علائق و لذائذ خود می‌گویند، و در برار اذیّت و آزار و محـرومیّت شکیبائی می‌ورزند و صبر در پیش می‌گیرند، بدون شکّ همچون کسانی ارزش امانتی را می‌دانند که در راه آن بخشیده‌انـد و بـذل کـرده‌انـد آنـچه را کـه بخشیده‌اند و بذل کرده‌اند. دیگر آن امانت را سـاده و ارزان بعد از آن همه جان نثاریها و فداکاریها و قربانیها و دردها و رنـجها از دست نمی‌دهند و مـفت تسلیم دیـگران نمی‌کنند.
و امّا پیروزی ایمان و حقّ در نهایت، این چیزی است که وعدۀ خدا آن را تضمین فرموده است، و هیچ مؤمنی هم در وعدۀ خدا شکّ و تردید ندارد. اگر پیروزی به تأخیر بیفتد قطعاً حکمت مـقدّری در پس پردۀ غـیب است و در آن خیر و صلاح ایمان و مؤمنان است. هیچ کسی غیرتمندتر از خدا برای حقّ و یاران حقّ نـیست، خدا از همه کس بیشتر مدافع حقّ و یـاران حـقّ است. برای مؤمنانی که به بلا و مصیبت گـرفتار مـی‌آیند و مورد آزمایش و آزمون قرار می‌گیرند، این افتخار بـس است که آنان از سوی خدا برگزیده شده‌اند تـا امـینان دین حقّ خدا باشند، و خدا برایشان گواهی دهد که آنان آئین محکم و استواری دارند این است که او ایشان را برای بلا و مصیبت برمی‌گزیند:
در حدیث صحیح آمـده است کـه پـیغمبر خـدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است:
(أشد الناس بلاء الأنبیاء , ثم الصالحون , ثم الأمثل فالأمثل , یبتلى الرجل على حسب دینه , فإن کان فی دینه صلابة زید له فی البلاء).
«بلا و آزمون پـیغمبران از هـمۀ مـردمان سـخت‌تر و دشوارتر است. پس از ایشان و شایستگان، و بعد از آنان بلا و آزمون کسانی سخت‌تر و دشوارتر است که بهتر و خوبترند. انسان بـه انـدازۀ (افزایش و فزونی مراتب نیروی) آئینش به بلا گرفتار می‌آید و آزمون می‌گردد. اگر قدرت و توان در آئینش باشد، بر بلا و آزمون افزوده می‌شود... »
کسانی که مؤمنان را به بلا و مصیبت گرفتار می‌نمایند، و کارهای ناپسند و ناشایست می‌کنند، آنان از عـذاب خدا نجات پیدا نمی‌کنند و رهائی نمی‌یابند، هر چند که باد به غبغب اندازند و خویشتن را بیاماسند، و کارهای باطلشان بزرگ نماید و چاق و چلّه نماید ، و به ظاهر پیروز و بهروز باشند، و گردونۀ امور به مرادشان بچرخد و به پیش تازد. وعدۀ خدا چنین است، و قانون و سنّت خدا در پایان گشت و گذار بر این است:
(أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ أَنْ یَسْبِقُونَا سَاءَ مَا یَحْکُمُونَ) (٤)
آیا کسانی که بدیها را انجام می‌دهند گمان می‌برند که بر ما پپشی می‌گیرند (و از حوزۀ قدرت ما می‌گریزند و از چنگال ما رهائی می‌یابند؟!) چه بد داوری می‌کنند!.
هیچ مفسد و تباهی پیشه‌ای گمان نبرد کـه او از دست خدا می‌تواند بگریزد و یا بر او پیشی می‌گیرد و خود را از عذاب او به دور می‌دارد. کسی که این چنین گـمان برد چه بـد داوری مـی‌کند، و سـنجش بس تــباهی، و ارزیابی بسیار نـادرستی، و انـدیشه و تــصوّر خـیلی پریشان و نابسامانی دارد چه خدا آزمایش و آزمون را قانون و سنّت کرده است تا ایمان مـؤمن را بیازماید و راستگویان و دروغگویان را از یکدیگر جدا نماید. هم او است که گرفتار ساختن بـدکاران را قـانون و سـنّتی کرده است که دگرگون نمی‌گردد و تخلّف نمی‌پذیرد و از رسیدن به نشانه کناره نمی‌رود و منحرف نمی‌شود. این دومین آهنگ و نوا در سر آغاز سوره است، آهنگ و نوائی که بـا آهـنگ و نـوای نـخستین هـمسنگ و همطراز است و برابری می‌کند. وقـتی که آزمـایش و آزمون، قانون و سنّت جاری امتحان دلها و سره کردن صفها باشد، معلوم است که نا امید کردن و شکست دادن بد کارا‌ن، و گرفتار ساختن مفسدان و تباهی پیشگان نیز قانون و سنّت جاری است و قطعآً رخ می‌دهد و پـیش می آ ید.
و امّا آهنگ و نوای سوم جلوه‌گـر می‌آید و مـجسّم می‌شود در اطمینان بخشیدن کسانی که ملاقات خدا را چشم می‌دارند و به حساب و کتاب خدا با مردمان ایمان دارند، آن کسانی که دلهایشان به خدا رسـیده است و پیوند پیدا کرده است، و با یقین کامل و اطمینان شامل رو به خدا می‌روند تا در بهشت او بغنوند:
(مَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لآتٍ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٥)
کسی که ملاقات خدا را چشـم مـی‌دارد (و بـه زندگی دوباره و رستاخیز و قیامت و حساب و کتـاب و پاداش و پادافره معتقد است، باید در پرستش و فرمانبرداری از خدا سستی و سهل انگاری نکند، و باید بداند) زمانی را که خدا تعیین کرده است (دیر یا زود) فرا می‌رسد، و او شــنوا و آگاه است (و گفتار و رفـتار همگان را می‌شنود و می‌بیند و سزا و جزا می‌دهد).
بس باید دلهای امیدوار بـه مـلاقات خـدا بـرجـای و استوار بمانند و مطمئنّ باشند و انتظار چیزی را بکشند که خدا آن را بدیشان وعده داده است، بسـان انـتظار کشیدن کـسی که یقین دارد کاملاً معتقد به فرا رسـیدن وعدۀ خدا است، و به ملاقات خدا، با عشق و علاقه و یقین کامل، چشم بدوزد.
تعبیر قرآنی این گونه دلهای چشم به راه ملاقات خدا را به صورت الهامگرانه‌ای به تصویر می‌کشد. آن دلها را به صورت اشخاص مشتاقی که به خـدا رسیده‌انـد و بدانچه خدا بـدیشان در آنجا وعـده داده است دست یافته‌اند جلوه‌گر می‌کند و پیـش چشم می‌دارد. با تأکید آسایش بخشی بدین چشم انتظار پاسخ مـی‌گوید، و با اطـمینان خـوشایندی بـر آن پـیرو مـی‌زند، و ایـن چشم انتـظار آسایش بخش و این اطمینان خوشایند را بدان دلها سرازیر می‌کند و داخل می‌گرداند. آخر بـیان می‌کند که خدا بدین دلها گوش می‌دهد و سخنهای آن دلها را می‌شنود، و چشم انتظار و چشم دوختن آنها را می‌داند:
(وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٥)
و او شنوا و آگاه است.
چهارمین آهنگ و نوا با دلهائی رویاروی می‌شود که مشکلات و مشقّات ایمان، و سختیها و دشـواریـهای جهاد را تحمّل می‌کنند. به گوش جان این دلها می‌خواند تحمّل مشکلات و مشقّات و سـختیها و دشـواریـهای جهاد برای خیر و صلاح خود دلها و برای تکمیل فضائل دلها، و برای اصلاح کار و بار و زندگی آنها است. وا‌لّا خدا به کسی نیازی ندارد، و او بینیاز از هـر کسـی است:
(وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ) (٦)
کسی که تلاش و کوششی (در راه پیشرفت دین خدا، و انجام عبادات تقبّل) کند، در حقیقت برای خود تلاش و کوشش کرده است (و سود آن عائد خودش می‌گردد(. چرا که خدا بی نیاز از جهانیان (و طاعت و عبادت ایشان) است.
وقتی که خدا بـر مـؤمنان آزمـایش و آزمـون واجب می‌گرداند، و ایشان را موظّف و مکلّف می‌سازد به این که با خویشتن به جهاد بپردازند تا بر تحمّل سختیها و دشواریها استوار و ثابت قدم بمانند و بتوانند پایداری و پیکار کنند، این کار را برای اصـلاح حـال خـودشان و تکـمیل شخصیّت خودشان، و برای پیاده کـردن خـیر و صلاح خودشان در دنیا و آخرت، انجام می‌دهد و واجب و لازم می‌گرداند. جهاد نفس، مجاهد و دل او را اصلاح مــی‌کند، و جـهان بینیها و افقهای وی را بـالا و والا می برد، و مجاهد را برتر از آن می‌گرداند که در بذل جان و مال بخل ورزد و تنگچشمی کـند، و مـزیّتها و استعدادهای ارزشمند موجود در وجودش را به جوش و خروش می‌اندازد. این همه چیز، تازه از این است کـه فرد مؤمن به جماعت مؤمنان برسد، و خـیر و صـلاح مؤ منان نیز بدو برگردد، و حقّ در میانشان استقرار پیدا کند، و در میان آنان خیر بر شرّ چیره شود، و صلاح بر فساد تفوّق پیدا نماید.
(وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ).
کسی که تلاش و کوششی (در راه پپشرفت دین خدا، و انجام عبادات تقبّل) کند، در حقیقت برای خود تـلاش و کوشش کرده است (و سود آن عائد خودش می‌گردد). کسی که گامی در راه جهاد برداشته است نباید در میانۀ راه بایستد و از خدا بهای جهادش را بخواهد، و بر خدا و بر دعوت او منّت نهد، و در برابر سختیها و دشواریها و رنجهائی که دیده است دریافت پاداش خود را دیر به حساب آورد! چه از جـهاد ایـن فـرد چـیزی بـه خـدا نمی‌رسد، و خدا نیازی به تـلاش و کوشش انسـان ضعیف ناچیز ندارد:
(إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ) (٦)
چرا که خدا بـی‌نیاز از جـهانیان (و طـاعت و عبادت ایشان) است.
این فضل و لطف خدا است که خدا بدو در جهاد کمک می‌کند و بدو توفیق جهاد می‌دهد، و در پرتو جهاد او را در زمــین خــلافت مـی‌بخشد و جـایگزین دیگـران می‌سازد، و با ثواب آن در آخرت او را مزد می‌دهد و به سعادت جاویدان نائل می‌گرداند:
(وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِی کَانُوا یَعْمَلُونَ) (٧)
کسانی که ایـمان بـیاورند و کـارهای شـایسته انـجام بدهند (ما گناهان ایشان را می‌بخشیم و) بـدیهایشان را محـو می‌کنیم، و پاداش کارهای نیکشان را بـه بـهترین وجه می‌دهیـم.
باید که مؤمنانی که کار می‌کنند و به تلاش می‌ایستند به چیزی که در پیشگاه خدا دارند اطمینان داشته باشند، و به یقین بدانند که یزدان سبحان گـناهان و بـدیهای ایشــان را مــحو و نــابود مـی‌کند، و بـه خـوبیها و نیکیهایشان پاداش می‌دهد. باید که مؤمنان تلاشگر بر مشکلات و مشقّات جهاد صبر و شکیبائی کـنند، و در برابر بلاها و آزمونها ثابت قدم و راست قامت بـمانند. چه در پایان این گشت و گذار چند روزۀ زندگی امید روشن و درخشان و پاداش خوب و رخشان در انتظار آنان است. این مؤمنان را بس، اگر هم در دنـیا داد دل آنان داده نشود و با ایشان انصاف و عدالت نرود!
*
آن‌گاه نوع دیگری از انواع آزمایش و آزمون به میان می‌آید کـه در سـرآغـاز سوره بدان اشـاره کـردیم: آزمایش و آزمون اهل و عیال و عزیزان و دوستان. در این جایگاه باریک، سخن آینده نگرانه و میانه روانه‌ای بیان می‌شود، سخنی که افراط و تفریطی در آن نیست:
(وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْنًا وَإِنْ جَاهَدَاکَ لِتُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٨) وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ) (٩)
ما به انسان توصیه می‌کنیـم که به پدر و مادرش کاملاً نیکی کند، و (امّا ای انسان!) اگر آن دو تلاش کردند که برای من انباز قرار دهـی - که کـم‌ترین اطّـلاعی از آن نداری (و اصلاً شرک با علم و عقل سازگار نیست) -از ایشان اطاعت مکن. (ولی باز هم محترمانه و مهربانانه با ایشان رفتار کن). بازگشت همۀ شـما به سـوی مـن است و از کارهائی که کرده‌اید آگاهتان می‌کنم (و جزا و سزای اعمالتان را بی کم و کاست خواهـم داد). کسـانی که ایمان می‌آورند و کارهای بایسته می‌کنند، ما ایشان را در میان شایستگان قرار می‌دهیم (و همدم و همنشین پیغمبران و صدیقان و شهداء و صالحان می‌کنیم.)
پدر و مادر نزدیک‌ترین خویشاوندان به انسان هستند. پدر و مادر دارای فضل و برتری می‌باشند. پدر و مادر دارای صلۀ رحم استواری هستند و باید کاملاً بدیشان مهربانی کرد. پدر و مادر وظیفۀ واجبی برگردن انسان دارند: وظیفۀ محبّت و کـرامت و احترام و حـفاظت و حمایت. و لیکن در حقّ خدا از ایشان اطاعت نمی‌شود. راه این است و بس:
(وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْنًا وَإِنْ جَاهَدَاکَ لِتُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا).
ما به انسان توصیه می‌کنیم که به پدر و مادرش کاملاً نیکی کند، و (امّا ای انسان!) اگر آن دو تلاش کردند که برای من انباز قرار دهـی - که کم‌ترین اطّـلاعی از آن نداری (و اصلاً شرک با علم و عقل سازگار نیست) از ایشان اطاعت مکن.
پیوند با خدا نخستین پیوند است، و رابطۀ در راه خـدا دستاویز محکم است. اگر پدر و مادر مشترک بـاشند، باید با ایشان خوبی و نیکی کرد و از آنان نگاهبانی و نگاهداری نمود، ولی نباید از ایشان اطـاعت و پیروی کرد. زندگی دنیا زودگذر است و پس از آن همگان به سوی یزدان برمی‌گردند.
(إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٨)
بازگشت همۀ شما به سوی من است و از کارهائی کـه کرده‌اید آگاهتان مـی‌کنـم (و جزا و سـزای اعمالتان را بی‌کم و کاست خواهم داد).
خداوند مؤمنان و مشرکان را از یکدیگر جدا می‌سازد. مـؤمنان بـا یکـدیگر اهل و عـیال و دوست و رفـیق می‌گردند، هر چند که در دنیا میانشان پیوند خویشاوندی و دامادی نباشد:
(وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ) (٩)
کسانی که ایمان می‌آورند و کارهای بایسته می‌کنند، ما ایشان را در میان شایستگان قرار می‌دهیم (و هـمدم و هـمنشین پیغمبران و صـدّیقان و شهداء و صـالحان می کنیم ).
بدین گونه به خدا رسیدگان یک دسته و گروه می‌شوند، بدان گونه که آنان در حـقیقت چنین بوده‌اند. پیوندهای خون و قرابت و نزدیکی و حسب و نسب و دامادی از میان می‌رود، و بـا پـایان گـرفتن زنـدگی دنـیا پـایان می‌گیرد. این روابط پیوندهای گذرا و عارضی هسـتند نه ییوندهای دائمی و اصلی چرا که همچون پیوندهائی از دستاویز محکم الهی گسیخته‌اند و بریده‌اند، دستاویز محکمی که گسیختن و بریدن ندارد.
ترمذی به هنگام تفسیر (این آیه روایت کرده است کـه این آیه دربارۀ سعد پسر ابـی‌وقّاص رضی الله عنه و مـادر او حمنه دختر ابوسفیان نـازل گـردیده است. سـعد پسـر ابی‌وقّاص در حقّ مادرش بسی نیکی می‌کرد و نـیک رفتار بود. مادرش بدو گفت: این چه آئـینی است کـه پدید آورده‌ای؟ به خـدا سـوگند نـه مـی‌خورم و نه می‌آشامم تا زمانی که یا به آئینی برمی‌گردی که بر آن بودی، و یا من می‌میرم. آن وقت با مـردن مـن برای همیشه ننگین می‌گردی و مردمان به تو خواهند گـفت:ای‌کشندۀ مادر! آن گاه مادرش یک شبانه روز صبر کرد و چیزی نخورد و چیزی نیاشامید. سعد به پیش مادرش آمد و گفت: ای مادر من، اگر تو صد جان داشته باشی و جانها یکی یکی قالب را تهی کنند، آئین خودم را رها نمی‌سازم و به تـرک آن نـمی‌گویم. اگـر مـی‌خواهـی بخوری بـخور، و اگـر نـمی‌خواهـی بـخوری نخور. هنگامی که مادرش از او نا امید گردید خورد و نوشید. سپس خداوند این آیه را نازل فرمود و دستور داد بـه پدر و مادر نیکی و خوبی شود، و در شرک از ایشان اطاعت نگردد.
بدین منوال و بر این روال ایمان در آزمایش و آزمون خویشاوندی و صلۀ رحم پیروز گردید، و خوبی و نیکی در حقّ پدر و مادر برجای و ماندگار ماند. مـؤمن در معرض این آزمـایش و آزمـون در هر زمـانی قـرار می‌گیرد. باید فرمودۀ خدا و کار سعد، هر دو تا به عنوان پرچم نجات و رستگاری و امن و امان در جلو چشمان او در اهتزاز باشد.
*
آن‌گاه شکل کاملی از نـمونه‌ای از مـردمان را تـرسیم می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه این دسته از انسانها رسواگرانه در برابر شکنجه و آزار از دین برمی‌گردند. سپس در زمان خوشی و رفاه ادّعای عریض و طویلی دارند. قرآن این شکل را بـا واژه‌هـای چـندین تـرسیم می‌کند، شکلی که دارای سیماهای پدیدار و روشـن و نشانه‌های برجسته و نمایان است:
(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِیَ فِی اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذَابِ اللَّهِ وَلَئِنْ جَاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ أَوَلَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِی صُدُورِ الْعَالَمِینَ (١٠) وَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْمُنَافِقِینَ) (١١)
در مـیان مــردم کسـانی هسـتند که می‌گویند ایـمان آورده‌ایم (و از زمزۀ مؤمنانیم). امّا هنگامی که به خاطر خدا مورد اذیّت و آزار قرار گرفتند، (بـه نـاله و فریاد می‌آیند و چه بسا از دین برگردند. انگار ایشان) شکنجۀ مردمان را (در دنیا) هـمسان عذاب خدا (در آخرت) مـــی‌شمارند. و هنگامی کـه پـیروزی‌ای از سـوی پروردگارت نصیب (شما مؤمنان) گردد، خواهند گفت: ما که بـا شما بـوده‌ایـم (و ایـمانی چون ایـمان شـما داشته‌ایم و باید از غنائم پیروزیتان بر دشمنان بهره‌ای داشته باشیم). آیا خداوند آگاه تر (از هر کسی، به ایمان و نـــفاق و) به آنــچه در ســـینه‌های جــهانیان است نمی‌باشد؟ خداوند مسلّماً مؤمنان را می‌شناسد، و قطعاً منافقان را هم می‌شناسد.
این نمونه از مردمان، واژۀ ایـمان را در وقت رفـاه و خوشی بر زبان می‌رانند و آن را بدون زحمت می‌بینند، و خرج چندانی برای ایشان ندارد. تنها هزینۀ آن راندن بر زبان و گفتن آن است.
(فَإِذَا أُوذِیَ فِی اللَّهِ).
امّا هنگامی که به خـاطر خدا مـورد اذیّت و آزار قرار گرفتند ...
هر گاه به خاطر سخنی که در حال امن و امان و رفاه و خوشی گفته‌اند اذیّت و آزار ببینند:
(جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذَابِ اللَّهِ).
شکنجۀ مـردمان را (در دنـیا) هـمسان عـذاب خدا (در آخرت) می‌شمارند.
با شکنجۀ و آزار مردمان بـا جـزع و فـزع رویـاروی می‌گردند، و ارزشها و مـعیارها در درونشـان به هــم می‌خورد و خلل می‌پذیرد، و عقیده در دلشان به تکان و نوسان می‌افتد و لرزان و پـریشان مـی‌شود، و تـصوّر می‌کنند که فراتر از این اذیت و آزار هیچ گونه عذابـی نیست که گریبانگیرشان گردد، حتّی عذاب خدا هـم در میان نخواهد بود! و به خود می‌گویند: آهای! این عذاب شدید و دردناکی است و در فراسوی آن هـیچ چـیزی نیست. پس چرا و به خاطر چه چیز بر ایمان بمانیم و شکیبائی نمائیم؟ عذاب خدا بالاتر از این عذابی نیست که ما در آن هستیم و بدان گرفتاریم ... این اشتباه است. اذیّت و آزاری که مردمان می‌توانند برسانند و انـدازۀ آن را بدانند و بتوانند، با عذاب خدا کی قابل مـقایسه است؟ عذابـی کـه کسـی انـدازه و چگـون آن را نمی‌داند.
این نمونه‌ای از انسانها است بدان هنگام که در وقت بلا و سختی پذیرۀ آزمایش و آزمون می‌روند و تاب اذیّت و آزار نمی‌آورند.
(وَلَئِنْ جَاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّکَ لَیَقُولُنَّ إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ).
و هنگامی که پیروزی‌ای از سوی پروردگارت نصیب (شما مؤمنان) گردد، خواهند گفت: ما که با شما بوده‌ایم (و ایمانی چون ایمان شما داشـته‌ایـم و بـاید از عـنائم پپروزییـان بر دشمنان بهره‌ای داشته باشیم)!.
ما با شما بوده‌ایم ... این موضع و موقعیّت ایشان بـود در هــنگامۀ گـیر و دار و سـختی و گـرفتاری. آنـچه می‌کردند و می‌نمودند خواری و رسـوائـی و دست و پای خود را گم کردن و بر دست و پا افتادن، و بدگمانی و بداندیشی و در سنجش و ارزیابی امور دچار اشتباه شدن بود. و لیکن وقتی کـه زمـان رفـاه و خـوشی در می‌رسد و آرامش و امن و امان در میان است، ادّعاهای عریض و طـویل سـر بـرمی‌زند و پـخش و پراکـنده می‌شود، و آنان که گوشه گیری می‌کردند و خـواری و پستی را می‌پذیرفتند، و ضـعیفان شکست خـورده‌ای بودند، بسان شیران بیشه می‌شوند و می‌گویند:
(إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ).
ما که با شما بوده‌ایـم!.
(أَوَلَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِی صُدُورِ الْعَالَمِینَ).
آیا خداوند آگاه‌تر (از هر کسی، به ایمان و نـفاق و) بـه آنچه در سینه‌های جهانیان است نمی‌باشد؟.
آیا خداوند نمی‌داند که کدام سینه‌ها جزع و فزع و ترس و هراس دارند و نفاق در خود می‌پرورانند؟ یـا کـدام سینه‌ها ایمان دارند و دلهایشان برای خدا می‌زند؟ آیا آنان چه کسی راگول می‌زنند؟ آیا ایشان با چه کسـی حقّه بازی و چاپلوسی می‌کنند؟
(وَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْمُنَافِقِینَ) (١١).
خداوند مسلمّا مؤمنان را می‌شناسد، و قطعاً منافقان را هم می‌شناسد.
قطعاً خد‌اونـد مـؤمنان و مـنافقان را مـی‌شناسد و از یکدیگر مشخّص و جدا می سازد. آزمایش و آزمـون جز برای این نیست که مشخّص گردد چه کسانی مؤمن هستند، و چه کسانی منافق می‌باشند.
لحظه‌ای در برابر تعبیر دقیق قرآنی می‌ایستیم، بدان گاه که پرده را از اشتباه این نمونه از مردمان برمی‌دارد، در آن وقتی می فرماید:
(جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذَابِ اللَّهِ).
شکنجۀ مردمان را (در دنـیا) هـمسان عذاب خدا (در آخرت) می‌شمارند.
منافقان در اصل فاقد ایمان هستند، نه این کـه لغـزش ایشان در این باشد که صبر و شکبائی آنان در برابر تحمّل عذاب ضـعیف و سستی گرفته است و به پـایان می پذیرد ـ (مده (ست. صبر و شکیبائی مومنان صادق نیز در خی از اوقات سستی می‌گیرد و پایان می‌پذیرد - آخر تاب و توان بشری حدود و ثغوری دارد - ولی مؤمنان صادق در جهان‌بینی خود و در احساس و شعور خود میان همۀ اذیّت و آزارهائی که انسانها می‌توانند برسانند، و میان عـذاب خـداونـد بــزرگوار، روشن و آشکـار فـرق میگذارند، و در ذهن و خردشان هرگز جـهان فـناپذیر کوچک با جـهان جاویدان بـزرگ آمـیزۀ یکدیگر نمی‌گردد، و حتّی در لحظه‌ای که عذاب مردمان از تاب و توان انسان در می‌گذرد آن جهان را بـا ایـن جـهان نمی‌آمیزند و پایه و مایه و اندازه و ارزش هر یک را از یکدیگر جدا می‌سازند ... خدا در حسّ و شعور مؤمن، کسی و چیزی همتای او نیست، و هـر انـدازه اذیّت و آزار از تاب و توان او فراتـر رود، او خـدا را درنـظر میآورد و از مـیدان بـه در نـمی‌رود ... ایـن دوراهـۀ جدائی ایمان موجود در دلها و نـفاق مـوجود در آنـها است .
در اینجا آزمایش و آزمـون گـول زدن و تحریک و ترغیب کردن سر می رسد. با این آزمـایش و آزمـون فساد و تباهی جهان بینی کسانی به محک زده می‌شود که کافرند، و روشن می‌گردد که دربارۀ مسؤولیّت و سزا و جــزا چگـونه مـی‌انـدیشند. این بخش واپسـین، مسؤولیّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّّت فردی و پاداش و پادافره شــخصی را مـقرّر می‌دارد. مسؤولیّت فردی و پاداش و پادافره شـخصی اصل بزرگی از اصول اسلامی است که دادگـری را در روشن ترین نمادهای خود و در برترین اوضـاع خود نشان می‌دهد:
(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِیلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَایَاکُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِینَ مِنْ خَطَایَاهُمْ مِنْ شَیْءٍ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ (١٢) وَلَیَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالا مَعَ أَثْقَالِهِمْ وَلَیُسْأَلُنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَمَّا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (١٣)
کافران به مؤمنان مـی‌گویند: از راه و روش و مکتب و آئین ما پیروی کنید (و اگر رستاخیز و حساب و کتابی در میان بود، مسـؤولیّت آن را مـا مـی‌پذیریم و) قطعاً گناهان شـما را بـه عـهده میگیریم! ولی آنان هرگز گناهان ایشان را بـه گردن نمیگیرند (و اصـلاً کسـی گناهان کسی را نمی‌تواند تقبّل کند، و بلکه هر کـــی در گرو اعمال خویش است) و آنان قطعاً دروغ مـی‌گویند. آنــان بـارهای سنگین خود را بـر دوش مـی‌کشند، و بارهای سنگین دیگری را افـزون بـر بـارهای سنگین خودشان (بر دوش می‌کشند که مکافات گمراهسـازی دیگران است، بدون این که از بار گناهان گمراه شدگان هم چیزی کاسته شده باشد) و در روز قیامت از ایشان دربارۀ افتراها و دروغهائی که به هم می‌بافند پـرسیده می‌شود.
کـافران ابن سـخن را برای هـمگامی بـا جـهان بینی قبیله گری پیشـن خود می‌گفتند، مبنی بر این کـه آنـان دیـه‌های مشـترک و مسـؤولیّتهای مشـترک در مـیان عشیره داشتند و دیه‌ها و مسؤولیّتها را یکـایک قـبیله برعهده می‌گرفتند. گمان می‌بردند که آنان کیفر شـرک ورزیدن و انباز درست کــردن بــرای یـزدان از سوی دیگران را می‌توانند بر عهده گیرند و ایشان را از سزای آن برهانند و معاف دارند. گـذشته از ایـن جهان بینی قبیله گری، قصد مسخره کردن و ریشخند را نیز داشتند، و داستان سزا و جزای آخرت را به طور کلّی به بازی و تمسخر می‌گرفتند:
(اتَّبِعُوا سَبِیلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَایَاکُمْ).
از راه و روش و مکتب و آئین مــا پـیروی کنید (و اگر رستاخیز و حساب و کتابی در میان بود، مسؤولیّت آن را مــا می‌پذیریم و) قـطعاً گناهان شـما را بـه عهده میگیریم!.
آن‌گاه رونـد قـرآنـی بـرمی‌گردد و پـاسخ قـاطعانه‌ای بدیشان می‌دهد، و اعلام می‌دارد که هر کسی در آخرت تک و تنها به سوی پروردگار خود برگردانده می‌شود، و خدا او را در برابر اعمال و افعالش مجازات می‌کند، و هیچ کسی بار گناه دیگری را بر عهده نمی‌گیرد و بر دوش نمی‌کشد:
(وَمَا هُمْ بِحَامِلِینَ مِنْ خَطَایَاهُمْ مِنْ شَیْءٍ).
ولی آنان هرگز گناهان ایشان را به گردن نمیگیرند (و اصلاً کسی گناهان کسی را نمی‌تواند تقبّل کند، و بـلکه هر کسـی در گرو اعمال خویش است).
بر دروغ و ادّعائی که در ایـن گـفتارشان است سـخت می تازد:
(إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ) (١٢)
آنان قطعآ دروغ می‌گویند.
خدا بار گناهان ضلالت و شرک و تهمت خودشان را، و بار گناهان گمراهسـازی دیگـران را بـر دوششـان بـار می‌کند، بـدون ایـن کـه گـمراه شـدگان از مسـؤولیّت گمراهی خود معاف و رها شوند:
(وَلَیَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالا مَعَ أَثْقَالِهِمْ وَلَیُسْأَلُنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَمَّا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (١٣)
آنــان بـارهای سنگین خود را بـر دوش مـی‌کشند، و بارهای سنگین دیگری را افزون بـر بــارهای سنگین خودشان (بر دوش می‌کشند که مکافات گمراهسازی دیگران است، بدون این که از بار گناهان گمراه شدگان هم چیزی کاسته شده باشد) و در روز قیامت اژ ایشان دربارۀ افتراها و دروغهائی که به هـم می‌بافند پـرسیده می‌شود.
این در از درهای آزمایـش و آزمون بسته مـی‌شود، و مردمان باید بدانند که خدا ایشان را به صورت گروه‌ها و دسته‌ها مورد حساب و کتاب و دادرسی و بازپرسی قرار نمی‌دهد، و بلکه فرد فـرد بـا ایشـان مـصاحبه و محاسبه می‌کند، و هر کسی در گرو کـردار و رفـتار و گفتار خویش است.
*
[1] مراد از (لیعلمن الله:تا خدا بداند) تا خدا معلوم گرداند است. باید توجّه داشت‌که خدا همیشه آگاه بوده و هست.لذا منظور از این جمله و عباراتی از این قبیل این است که علم غیبی به علم عینی تبدیل شود و خفیّ جلیّ گردد... برای اطّـلاع بیشتر مـراجـعه شـود بـه آل عـمران/ ١٤٠ و ١٦٦ و ١٦٧(مترجم(
فی ظلال القرآن
جز بیست و یکم
سورۀ عنکبوت آیات 69-46، سورۀ روم، سورۀ لقمان
سورۀ سجده و سورۀ احزاب تا آیۀ ٢٧
سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی 69-46
(وَلا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (٤٦)وَکَذَلِکَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ فَالَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمِنْ هَؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الْکَافِرُونَ (٤٧)وَمَا کُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتَابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذًا لارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ (٤٨)بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الظَّالِمُونَ (٤٩)وَقَالُوا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ (٥٠)أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (٥١)قُلْ کَفَى بِاللَّهِ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ شَهِیدًا یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالَّذِینَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَکَفَرُوا بِاللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (٥٢)وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ وَلَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٥٣)یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ (٥٤)یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَیَقُولُ ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٥٥)یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ (٥٦)کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ (٥٧)وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (٥٨)الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (٥٩)وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٦٠)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ (٦١)اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٦٢)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (٦٣)وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (٦٤)فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ (٦٥)لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ وَلِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (٦٦)أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (٦٧)وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکَافِرِینَ (٦٨)وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ) (٦٩)
این، واپسین مرحلۀ سورۀ عنکبوت است. در جزء بیستم دو مرحله از آن گذشت. محور سوره - همان گونه که گفتیم - سخن از امتحان و آزمون کسی است که واژۀ ایمان را بر زبان می‌رانـد و خویشتن را مسـلمان می‌خواند. امتحان و آزمون بدان خاطر است که دلهـا سـره شود، و راستگویان و راستروان از منافقان و دورویان با مقیاس و معیار صبر و شکیبائی بر امتحان و آزمون جداگردند . . . در کنار آن هم از شأن و منزلت نیروهای زمینی کاسته مـی‌شود، نیروهائی که رو در روی ایمان و ایمانداران می‌ایسـتند، و مؤمنان را با اذیّت و آزار از دیـن بـرمی‌گردانـند و از راه خدا بازمی‌دارند. در ضمن تأکید می‌شود که خدا بدان را گرفتار می‌سازد و به کیفرشان می‌رساند، و مؤمنان را کمک و یاری می‌کند، مؤمنانی که در برابر امـتحان و آزمون شکیبائی می‌نمایند و در مقابل اذیّت و آزار می‌ایستند و پایداری می‌کنند. این هم سنّت و قـانون خدا است و در همۀ رسالتها و دعوتها بوده است و از زمان نوح علیه السّلام تاکنون بر سر مسلمانان آمده است. این سنّت و قانون خدا است و دگرگون نمی‌شود. سنّت و قانونی است که مرتبط با حقّ بزرگ و سترگی است که با سرشت این جهان آمیخته شـده است، و در دعوت یگانۀ خدا نیز مجسّم گردیده است، دعوت یگانه‌ای که سـرشت آن دگـرگون نـمی‌گردد و تـغییر و تـبدیل نمی شناسد.
مرحلۀ دوم به پایان آمد در جزء پـیشین، با دعوت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و دعوت مؤمنان بدو به تلاوت و قرائت چیزی که از کتاب قرآن به او وحی گردیده است، و این که نماز را برای یاد خدا بخوانند، و بدانند کـه خـدای مطّلع و آگاه، کارهائی را مـی‌پاید که آنـان انـجام می‌دهند.
در مرحلۀ واپسین، سخن از این کتاب اسـتمرار پـیدا می‌کند، و از ارتباط این کتاب با کتابهای پیشین صحبت می‌شود. به مسلمانان دستور داده می‌شود که بـا اهل کتاب به جدال و ستیز ننشینند مگر بـه شـیوه و روش زیباتر و بهتر، و با سخنان مسـتدلّ‌تر و دلپسـندتر از شیوه و روش و سخنان ایشان، مگر با اهل کتابی که ظلم و ستم کرده‌اند و به تبدیل و تغییر کتابهای خود دست یازیده‌اند، و به سوی شرک گرائیده‌اند و از راستای راه یگانه‌پرستی منحرف گردیده‌اند. معلوم است شرک هم ظلم و ستم بزرگی است. به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و به مؤمنان بدو دستور داده می‌شود ایمان خود را به همۀ رسالتها و دعوتهای آسمانی، و به همۀ کتابهای آسمانی، اعلام و اعلان دارند، چه کتابهای آسمانی حقّ هستند و از سوی خدا نازل گردیده‌اند و کتابی را تصدیق می‌کنند که با خود دارند و قرآن نام دارد.
آن گاه روند قرآنی از ایمان برخی از اهل کتاب بدین قرآن سخن می‌گوید که واپسین کتاب آسمانی است، در صورتی که مشرکانی بدان ایمان نمی‌آورند که خدا آن را بر پیغمبرشان نازل کرده است، و پاس این فـضیلت بزرگ را نمی‌دارند، و بدین فضیلت بسنده نمی‌کنند که در نزول قرآن بر پیغمبری از خودشان مجسّم می‌گـردد، پیغمبری که با قرآن ایشان را مخاطب قرار می‌دهد، و با کلام یزدان با آنان سنخن می‌گوید، و پیش از آن کتابی را نمی‌خوانده است و آن را نمی‌نوشته است، تا کم‌ترین شبهه و تردیدی پدید آیـد کـه ایـن کـتاب سـاخته و پرداختۀ او است و جزو تألیفات وی بشمار است.
مشرکان را برحذر می‌دارد از شتابی که در فرارسیدن عذاب خدا می‌ورزند، و ایشان را از ناگهانی فرارسیدن آن عذاب بیم می‌دهد، و برای آنان نزدیکی آن عذاب را به تصویر می‌کشد، و بدیشان گوشزد می‌کند که دوزخ دربرشان خواهد گرفت، و آنان چه حالی خواهند داشت بدان هنگام که عذاب از بالای سرشان و از زیر پاهایشان ایشان را فرامی‌گیرد.
آن گاه به مؤمنان رو می‌کند، مؤمنانی که در مکّه دچار امتحان و آزمون و گرفتار اذیّت و آزارند. آنان را به هجرت تشویق می‌کند و ایشان را برمی‌انگیزد دین خود را سالم به در ببرند و به سوی خدا مهاجرت کنند تـا بتوانند او را به یگـانگی بـپرستند. با شـیوۀ شگفتی بدیشان رو مـی‌کند. به چاره‌جوئی هر خطره‌ای میپردازد که بر دلهایشان می‌گذرد، و هر سدّ و مانعی را از سر راهشان برمی‌دارد که ایشـان را از مـهاجرت بازمی‌دارد، و دلهـایشان را میان انگشتان خد‌اونـد مهربان در پسوده‌هائی زیر و رو می‌کند که گواه بر این هستند که نازل‌کنندۀ این قرآن آفریدگار این دلها است، و کسی راه‌های نهان نفوذ و ورود به دلها را نمی‌داند، و دلهـا را ایـن گونه لمس نـمی‌کند و نـمی‌پساید مگر آفریدگار دقیق و آگاه از دلها.
از این کار به شگفت زده کردن از حال مشرکان منتقل می‌گردد، آن مشرکانی که در خیالبافیهای خود دست و پا می‌زنند. آنان اقرار می‌کنند که یزدان سبحان آسمانها و زمین را آفریده است، و خورشید و ماه را به زیر فرمان کشیده است، و آب را از آسمان نازل کرده است، و زمینهای مرده را حیات بخشیده است. هنگامی که سوارکشتی می‌شوند خدا را فریاد می دارند و به کمک می‌طلبند، و دیـن را خالصانه از آن او می‌دانند و مخلصانه در برابرش کرنش می‌برند . . . ولی آنان پس از نجات از دریا شرک می‌ورزند و برای خدا انباز قرار مـی‌دهند، و کـتاب او را نـمی‌پذیرند و بدان کافر مـی‌شوند، و پیغمبرش را اذیّت و آزار می‌رسانند، و مؤمنان بدو را به بلا و مـصیبت گرفتار می‌گردانـند.
مشرکان را به نعمت خدا تذکّر می‌دهد، و به یـادشان میآورد که یزدان در سایۀ این حرم پرامن و امان چـه نعمتی بدیشان روا داشته است، امن و امانی که در آن بسر می‌برند و در آن می‌زیند، در حالی که مـردمان پیرامون ایشان در ترس و هراس بسر می‌برند و دچار پریشانی و نابسامانی هسـتند. یـادآور می‌شود که همچون مشرکانی از زبان خـدا دروغ می‌گویند، و خدایانی را به هم می‌بافند و انباز او می‌سازند! در برابر این کار دوزخ را بـدیشان وعده می‌دهد، و آنـجا را اقامتگاه کافران معرّفی می‌کند.
سوره پایان می‌پذیرد با وعدۀ مؤکّدی که خدا به هدایت دادن مـجاهدان راه خـود می‌دهد، مجاهدانی که می‌خواهند خالصانه تسلیم فـرمان یـزدان شـوند، و از موانع و بلاها و سختیها و درازای راه بگذرند، و بر کسانی پیروز گردند که ایشان را از راه بازمی‌دارند و برایشان سختیها و گرفتاریها ایجاد می‌کنند.
*
(وَلا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (٤٦)
با اهل کـتاب (یـعنی بـا یـهودیان و مسـیحیان) جز بـه روشی که نیکوتر (و نرمتر و آرامتر و به قبول نزدیکتر) باشد، بحث و گفتگو مکن، مگر با کسانی از ایشـان کـه ستـم کنند (و متوسّل به زور یا گستاخی شوند و از حدّ اعتدال در جدال، خارج گردند. در این صورت شدّت و حدّت در مقابلۀ با آنان بلامانع است). بگوئید: بـه تـمام آنچه از سوی خدا بر ما و بر شما نازل شده است ایمان داریم (که قرآن و تـورات و انـجیل است). مـعبود مـا و معبود شما یکی است، و ما تنها تسلیم و فرمانبردار او
هستیم.
دعوتی که نوح علیه السّلام و پیغمبران بعد از او بـا خود بـه ارمغان آورده‌اند و پرچم آن را بر دوش کشیده‌اند تا به خــاتم پـیغمبران مـحمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم رسـیده است، دعـوت یگانه‌ای و از سوی خدای یگانه‌ای است. دعوتی است که دارای هدف یگانه‌ای است که برگردانـدن بشریّت گمراه به سوی پروردگارشان، و رهنمود کردن آنان به راه خدا، و تربیت ایشان برابر برنامۀ او است. مؤمنان و باورمندان به هر رسالتی برادران مؤمنان و باورمندان به سائر رسالتها هستند: همۀ آنان ملّت یگانه‌انـد، و خدای یگانه‌ای را پرستش می‌کنند. انسانها در میان همۀ نسلهای خود دو دسته‌اند: دسته‌ای مؤمنانند که حزب یزدانند، و دسته‌ای دشمنان یزدانند که حزب شیطانند، فرقی نمی‌کند که زمان و مکان آنان نزدیک بـاشد یـا دور. هر نسلی از نسلهای مؤمنان حلقه‌ای از حلقه‌های زنجیرۀ درازی است که در طـول زمـان کشـیده شـده است.
این حقیقت سترگ و بزرگ و والائی است که اسلام بر آن پایدار و استوار می‌گردد، و این آیۀ قرآنـی آن را مقرّر می‌دارد. این حقیقتی است که روابط انسـانها را فراتر از این می‌برد که رابطه تنها رابطۀ خون یا نسب یا نژاد، یا میهن، یا تبادل افکار، و یا بازرگانی و تجارت باشد. این حقیقتی است که روابط انسـانها را از هـمۀ اینها بالاتر می‌برد تا بدانجا که رابطه را به خداپرستی می‌کشاند که در عقیدۀ یگانه‌ای مجسّم می‌گردد و همۀ نژادها و رنگها در آن ذوب می‌شوند، و نژادها و میهنها در آن نهان، و زمان و مکان در آن متلاشی می‌گردند، و چیزی برجای نمی‌ماند مگـر دستاویز بسیار محکمی که به آفریدگار دیّان، یعنی قاضی القضات جهان، متّصل و مرتبط است.
بدین خاطر است که قـرآن مسـلمانان را از مـجادله و ستیز با اهل کتاب بازمی‌دارد، مگر مجادله و ستیزی که با دلائل استوار و با شیوۀ زیبا و دل‌انگیزی که بـیانگر فلسفۀ رسالت نوین باشد، و پیوند میان ایـن رسـالت نوین و میان رسالتهای پیشین را بیان دارد، و اهل کتاب را قانع کند که پیروی کردن از واپسین شکل رسالتهای خدا ضروری است، واپسین شکلی که با دعوتهای قبل از خود موافق و هماهنگ است، و برابر حکمت خدا و اطّلاع او از نیاز بشریّت آمده است تا مکمّل دعوتهای پیشین گردد.
(إِلا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ ).
مگر با کسانی از ایشان که ستم کنند (و متوسّل به زور یـا گستاخی شـوند و از حدّ اعتدال در جدال، خـارج گردند. در این صورت شدّت و حدّت در مقابلۀ با آنان
بلامانع است).
مگر کسانی از ایشان که ستم کنند و از یگانه‌پرستی خارج شوند، یگانه‌پرستی‌ای که پـایۀ بنیادین عقیدۀ جاویدان است، و برای خدا انباز قائل شوند، و به برنامۀ خدا در زندگی زیان برسانند و خلل وارد گردانـند. با ایشان جدال و نیکو‌کاری و نیکرفتاری نمی‌شود. اسلام با همچون کسانی جنگید، بدان هنگام که دولتی و حکو‌متی در مدینه پیدا کرد.
برخی از اهل کتاب به پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم تهمت می‌زنند و می‌گویند: او بدان هنگام که در مکّه زندگی می‌کرد و از سوی مشرکان رانده و مانده بود، با اهل کتاب زیبا رفتار کرد و همزیستی مسـالمت‌آمیزی داشت. ولی زمانی که در مدینه قدرت به هم رساند با اهل کتاب جنگید، و مخالف تمام چیزهائی که در مکّه راجـع بدیشان گفته بود رفتار کرد! این سخن تهمت آشکاری است، و این نصّ مکّی گواه بر آن است. چـه زیبا و پسندیده مجادله و ستیزه کردن با اهل کتاب مربوط می‌گردد به کسانی از اهل کتاب که ستم نکنند، و از آئین یزدان منحرف نگردند، و از جادۀ یگانه‌پرستی سـره و توحید خالص که همۀ رسالتها آن را با خود به ارمغان آورده‌اند به کژراهه نیفتند و نروند.
(وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (٤٦)
و بگوئید: به تمام آنچه از سوی خدا بر ما و بر شما نازل شده است ایمان داریـم (که قرآن و تـورات و انـجیل است). معبود ما و معبود شما یکی است، و ما تنها تسلیم و فرمانبردار او هستیم.
در ایـن صورت هـیچ گونه نـیازی به دشمنانگی و کشمکشی و به مجادله و ستیزی نیست. همۀ آنان به خدای یگانه‌ای ایمان دارند، و مسلمانان ایمان دارنـد بدانچه بر خودشان نازل گردیده است و بدانچه که بر کسانی نازل گردیده است که پیش از ایشان بوده‌اند. آنچه اکنون نازل گردیده است و آنچه در گذشته‌ها نازل شده است در اصل خود یکی هستند و برنامۀ خدا‌یند، و برنامۀ خدا دارای حلقه‌های متّصل به هـم در زنجیرۀ رسالتها است.
(وَکَذَلِکَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ فَالَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمِنْ هَؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الْکَافِرُونَ) (٤٧)
ایـن چنین مـا کتاب (آسـمانی قـرآن) را بر تو نـازل کرده‌ایـم و کسـانی که پـیش از ایـن، کتاب (آسمانی همچون تورات و انجیل را) برای آنان فرو فرستاده‌ایـم (و ایشان به را‌ستی بدانها پایبند و معتقدند) به این کتاب (آســـمانی قـرآن نــام) ایمان مـی‌آورند (چرا که هـم نشـانه‌های آن را در کتابهای خـود یــافته‌اند و هـم محتوایش را از نظر اصـول کـلّی هماهنگ بـا محتوای کتابهای خویش می‌بینند). و از میان اینان (که اهل مکّه و مشرکان عرب هسـتند، همچنین) کسـانی بدان ایـمان دارند، و آیات ما را جز کافران انکار نمی‌کنند.
«کذلک: این چنین». این چنین، برابر برنامۀ یگانۀ متّصل به همدیگری، و برابر قانون و سنّت یگانه‌ای که دگرگون نمی‌سود، و به شیوه‌ای‌که خدا برابر آن به پیغمبران خود وحی کرده است و پـیام داده است، مـا قرآن را بر تو نازل کرده‌ایم.
(وَکَذَلِکَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ ).
ایـن چنین مـا کتاب (آسمانی قرآن) را بـر تو نازل کرده‌ایم.
مردمان در برابر قرآن دو دسته گردیدند: دسته‌ای از اهل کتاب و از قریشیان بدان ایـمان مـی‌آورند، و دسـته‌ای از آنـان بدان ایمان نـمی‌آورند و بدان نمی‌گروند و به انکارش می‌پردازند، هر چند که اهل کتاب به قرآن ایمان دارند و بر صدق آن گواهی می‌دهند، و می‌دانند که قرآن تصدیق می‌کند آنچه را که با خود دارند ..
(وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الْکَافِرُونَ) (٤٧)
آیات ما را جز کافران انکار نمی‌کنند.
این آیـات آن انـدازه روشـن هسـتند و از راسـتی و درستی برخوردارند که آنـها را جز کسانی انکار نمی‌کنند که بر ارواح خود پرده بکشند و ارواح خود را پوشیده دارند. تنها همچون کسانی هستند که این آیات روشن و استوار را نمی‌بینند و آنـها را ورانـداز هم نمی‌کنند! کفر در معنی واژگانی خود عبارت است از پوشاندن و پرده فرو انداختن. همچون چیزی در ایـن تعبیر قرآنی مراد است. کافران یعنی پـوشانندگان و پنهان‌کنندگان حقّ و حقیقت.
(وَمَا کُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتَابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذًا لارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ) (٤٨)
تو پیش از قرآن، کتابی نمی‌خواندی، و بـا دست راست خود چیزی نـمی‌نوشتی کـه اگر چنین مـی‌شد (و تـو مطالعۀ کتب می‌کردی و چیزی مـی‌نوشتی و بـالأخره ســوادی مـی‌داشـتی) بـاطلگرایـان بـه شکّ و تـردید مـی‌افـتادند (و مـی‌گفتند: ایـن قرآن حـاصل مطالعۀ شخصی و یادداشتهای فردی تو است).
بدین گونه قرآن مجید موارد شبهه‌های ایشان را دنبال می‌کند و حتّی ساده‌ترین و کودکانه‌ترین شبهه‌هایشان را پی می‌گیرد. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم مدّت زیادی از زندگانی خود را در میان ایشان بسر برده است. در این مدّت نه چیزی را خوانـده است و نه چیزی را نوشته است. خواندن و نـوشتنی نـمی‌دانسـته است. پس از مدّتها زندگی در میانشان این کتاب را برایشان میآورد، کتاب شگفتی که خوانندگان نویسنده را مات و مبهوت و درمانده و ناتوان می‌کند. اگر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم پیش از آن خواننده یا نویسنده می‌بود برایشان شبهه‌ای ایجاد می‌کرد. پس چرا باید شبهه‌ای داشته باشند، در حالی که سرگذشت پیشین او این است و جلو چشمانشان است؟ می‌گوئیم: قرآن موارد شبهه‌های ایشان را دنبال می‌کند، و حتّی موارد شبهه‌های ساده و کودکانۀ آنان را نـیز پیجوئی می‌نماید. اگر پـیـغمبر خـدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به فـرض خواننده و نویسنده هم می‌بود، برای ایشان صحیح نبود که دچار شکّ و شبهه شوند. چه این قرآن به ذات خود گواهی می‌دهد که ساختار بشری نـیست. بلکه قرآن بسیار فراتر از تاب و توان انسـان، و بسـی برتر از شناخت و دانش ایشان، و خیلی بالاتر از آفاق علم و معرفت آنان است. حقّ و حقیقتی که در قرآن است دارای سرشت مطلق است، بسان حقّ و حقیقتی که در جهان هستی است. هر انـدازه در برابر نصوص آن بایستند و آنها را بررسی و وارسی کنند، به دل الهـام می‌کنند که در پشت قرآن نیروئی است، و در عـبارات آن سلطه‌ای است، نیرو و سلطه‌ای که از انسانی سر بر نمی‌زنند!
(بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الظَّالِمُونَ) (٤٩)
(ایــن کـتاب آسـمانی، شکّ و تـردیدی در حقّانیّت آن نیست و) بلکه (مجموعه‌ای از) آیـات هـویدا و روشنی است که در سینه‌های دانشوران (ثابت و استوار) است (و در پیش آگاهان و فرزانگان واضح و آشکار است که این قرآن کلام یزدانـی است؛ نـه کـلام انسـانی). و جز ستمگران آیات ما را آشکار نمی‌کنند.
اینها دلائل روشنی است برای کسانی که یزدان بدیشان دانش و فـرزانگی بخشیده است. دلائلی است که پیچیدگی و دشواری در آنها نیست، و شکّ و شبهه‌ای بدانها راه ندارد. دلائلی هستند که آنها را در سینه‌های خود آشکار و روشـن می‌یابند، و دلهایشان بـدانـها می‌آساید، و افزون بر آنها دلیلی و برهانی نمی‌طلبند. بالاتر از انتها دلیل و برهانی نیست. علم و دانشی که شایستۀ نام علم و دانش است، آن علم و دانشی است که سینه‌ها آن را در ژرفاهای خود بیابند، و از ژرفاهای سینه بردمیده و برجوشیده باشد، و در سینه‌ها جایگزین شود، و برای سینه‌ها راه را روشن سازد، و سینه‌ها را به رشته‌ای پیوند دهد که بدانجا متّصل است.
(وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الظَّالِمُونَ) .
و جز ستمگران آیات ما را انکار نمی‌کنند.
ستمگرانی که در سنجش حقائق و ارزیابی امور عدالت و دادگری می‌ورزند، و از حقّ و حقیقت و از راه راست و درست درمی‌گذرند و منحرف می‌گردند.
(وَقَالُوا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ) (٥٠)
(انگار معجزۀ قرآن را کافی نمی‌دانند) و مـی‌گویند: چـه می‌شد اگر مـعجزاتـی (هـمچون عصای موسی و ید بیضاء) از سوی پروردگارش بدو عطاء می‌گردید! (تـا مــا بـا دیـدن چـنین مـعجزه‌های مـحسوسی ایـمان می‌آوردیم). بگو: معجزات همه متعلّق بـه خدا است (و آنــچه او بـخواهـد رخ می‌دهد)، و من تـنها بـیم‌دهندۀ روشنگری هستم و بس.
مرادشان از آیات، خوارق عادات و مـعجزات مادی است که قبلاً در دوران کودکی بشریّت با رسالتها همراه بوده‌اند، و حجّت و برهانی جز برای نسلی نبوده‌اند که آنها را دیده‌اند. در صورتی که این رسالت واپسین که حجّت و برهان آن برای هر کسی است که دعوت اسلام بدو رسیده است و می‌رسد تا آن زمان که یزدان وارث زمین و هر که در آن است می‌گردد. بدین جهت است که آیات آن، یعنی خوارق عادات و معجزات ایـن آئین، آیات خواندنی قرآن مجید است، قـرآن مجیدی که عجائب و غرائب آن پایان نمی‌پذیرد، و درهای گنجهای خود را به روی همۀ نسلها می‌گشاید. قرآن معجزۀ روشنی در سینه‌های کسانی و در پیش کسانی است که دانش و فرزانگی بدیشان بخشیده شده است. و همچون کسانی معجزات قرآن را احسـاس و لمس می‌کنند هر زمان که به بررسی و وارسی آیات آن می‌پردازند، و سرچشمۀ آنها را احساس و لمس می‌کنند، سرچشمه‌ای که آیات قرآنی سلطۀ شگفت و قدرت شگرف خود را از آن برمی‌گیرند.
(قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِنْدَ اللَّهِ ).
بگـو: معجزات همه متعلّق بـه خدا است (و آنـچه او بخواهد رخ می‌دهد).
معجزات همه متعلّق به خدا است و در وقت نیاز بدانها آنها را برابر قضا و قدر و تدبیر و تقدیر خود پـدیدار می‌سازد. مرا نرسد و نسزد که چیزی به خدا پـیشنهاد کنم و پیشنهاد دهم. این کار، کار من و از زمرۀ ادب من نیست.
(وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ) .
و من تنها بیم‌دهندۀ روشنگری هستم و بس.
من می‌ترسانم و برحذر می‌گردانم و روشن می‌سازم و توضیح مـی‌دهم، و بـدین وسـیله وظـیفه‌ای را انـجام می‌دهم که بر دوش دارم.
بعد از آن کار و بار و چرخش و گردش کارها با خدا است و هر چه بخواهد همان می‌شود.
این سره کردن و پالودن عقیده از هر گونه وهم و گمانی و از هر نوع شکّ و شبهه‌ای است. روشن ساختن حدود وظائف پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است. او انسانی است که از سوی یزدان گزیده شده است. وظائف او با صفات خداوند یگانۀ توانا نمی‌آمیزد، و شکّها و شبهه‌هائی پـیرامـون وظائف و تکالیف او برنمی‌انگیزد، شکّها و شبهه‌هائی که بر رسالتها سایه انداخته‌اند و آنها را مه‌آلود کرده‌اند بدان هنگام که خوارق عادات و معجزات مادی در آنها رخ داده است و جلوه گر آمده است، تا بدانـجا کـه آن خوارق عـادات و معجزات مـادی در ذهن و شعور مردمان با اوهام و خرافات درآمیخته‌انـد و ملتبس گردیده‌اند، و از آنها انحرافات و کجرویها پدیدار و نمودار شده‌اند.
آن کسانی که خوارق عادات و معجزات را می‌طلبند، از اندازه لطف و فضل خدا بر خود که با نزول این قـرآن بهرۀ آنان می‌گردد، غافل و بی‌خبرند:
(أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٥١)
آیا همین اندازه برای آنان کافی و بسنده نیست کـه مـا این کتاب را بر تو نـازل کرده‌ایـم و پـیوسته بـر آنـان خوانده می‌شود (و دائماً در طی قرون و اعصار، همگان را بــه مـبارزه مـی‌خوانـد و مـعجزۀ جـاویدان یـزدان می‌ماند؟) مسلّماً در (نزول) این (کتاب) رحمت بزرگی (در حقّ بندگان) و تذکّر سترگی است (برای کسانی که درهای قلب خود را به روی حقیقت می‌گشایند).
ناسپاسی نعمت و عنایت یزدان است، نعمت و عنایتی که فراتر از هر گونه شکر و سپاسی و ارج و ارزشـی است. آیا برای آنان این بس نیست که توسّط این قرآن با آسمان می‌زیند؟ قرآن که بر آنان نازل مـی‌گردد با ایشـان سخن می‌گوید دربارۀ آنچه در درونشان می‌گذرد، برایشان از چـیزی سـخن مـی‌گوید کـه در پیرامونشان می‌گذرد، و بدیشان می‌فهماند کـه چشـم خدا ایشان را می‌پاید و آنان را نظاره می‌نماید، و آنان را آگاه می‌سازد که ایشان مهمّ هستند، تا آنجا که خدا با آنان دربارۀ کار و بارشان صحبت می‌کند، و داستانها برایشان روایت می‌دارد، و بدانان بـا روایت داسـتانها تجربه‌ها می‌آموزد، در حـالی که آنـان آفریده‌های کوچک ناچیز سرگشته‌ای در میان ملکوت بزرگ خدا هستند. انان و زمینشان و خورشیدشان کـه زمـینشان پیرامون آن می‌گردد، ذرّات سرگشته‌ای در این فـضای هراس‌انگیزند و جز خدا کسی ایشان را نگاه نمی‌دارد و محافظت نمی‌نماید. گذشته از این، خدا ایشان را گرامی می‌دارد و ارزش می‌گذارد، تا بدانجا که سخنان خود را بر آنان نازل می‌کند، سخنانی که بر ایشـان تــلاوت و قرائت می‌گردد. امّا آنـان بسـنده نمی‌دانـند و اکـتفا‌ء نمی کنند!
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) .
مسلّماً در (نزول) این (کتاب) رحمت بزرگی (در حـقّ بندگان) و تذکّر سترگی است (برای کسانی که درهـای قلب خود را به روی حقیقت می‌گشایند).
کسانی که مؤمن هستند، آنان پسودۀ ایـن رحمت و عنایت را در درون خود می‌یابند، و لطـف و فضل و بزرگواری سترگ خدا را درک و فهم مـی‌کنند کـه با نزول این قرآن بر انسانها بهرۀ بشریّت می‌گردد، و بـه کرم و جود خدا پی می‌برند در آن حال که ایشان را به آستانۀ خود دعوت می‌کند، و به سـوی سفرۀ خـود می‌خواند، خدائی که والامقام و بزرگوار است. مؤمنان کسانیند که از این قرآن استفاده می‌کنند و بهره می‌برند، چون قرآن در دلهایشان می‌زید و حیات پیدا می‌کند، و درهـای گـنجهایش را برای ایشان گشاید، و اندوخته‌هایش را بدیشان می‌بخشد، و معرفت و نور را در جانهایشان تابان و رخشان می‌سازد.
ولی کسانی که همۀ این چیزها را نمی‌فهمند و بـدانـها دسترسی پیدا نمی‌کنند، خارق‌العاده‌ای و معجزه‌ای را می‌طلبند که در سایۀ آن این قرآن را تصدیق کنند! این نابینایان کسانیند که دریچه‌های دلهایشان را به سـوی نور نمی‌گشایند. دیگر سعی و تلاش ورزیدن با ایشان سودی نمی‌بخشد. پس باید کار داوری مـیان قـرآن و ایشان را به یزدان واگذاشت!
(قُلْ کَفَى بِاللَّهِ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ شَهِیدًا یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالَّذِینَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَکَفَرُوا بِاللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ) (٥٢)
بگو: همین بس که خدا مـیان مـن و شـما گواه است (و می‌داند که من فرمان او را به شما رسـانده‌ام و وظیفۀ خود را انجام داده‌ام). کسانی که (معبودهای) بـاطل را باور می‌دارند (و آنـها را پرستش مـی‌کنند) و بـه خدا اعـتقاد نـدارنـد، آنــان واقعاً زیـانکارند (و سـرمایۀ وجودشان را در برابر هیچ از دست می‌دهند).
گواهی خدائی که مطّلع از هر آن چـیزی است کـه در آسمانها و زمین است، بزرگ‌ترین گواهی است. خدا است که می‌داند آنان بر باطل هستند:
(وَالَّذِینَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَکَفَرُوا بِاللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ).
کسانی که (معبودهای) باطل را باور می‌دارند (و آنها را پرستش می‌کنند) و به خدا اعتقاد نـدارنـد، آنـان واقـعاً زیانکارند (و سرمایۀ وجـودشان را در برابر هـیچ از دست می‌دهند).
آنان به طور کلّی زیانمندند و زیانبارند، و هـمه چیز خود را می‌بازند. دنیا و آخـرت را از دست می‌دهند. خود را و هدایت و استقامت و اطمینان و حقّ و نور را می‌بازند.
ایمان به یزدان کسب است. در ذات خـود کسب است. گذشته از این، پاداش آن فضل و کرم یزدان است. ایمان به خدا به دل آرامش می‌دهد، و انسان را در راسـتای راه استقامت می‌بخشد، و در مقابل حوادث و رخدادها ثابت قدم و استوار می‌دارد. ایمان به خدا اعتماد به تکیه‌گاه، و اطمینان به پناهگاه، و یقین به عاقبت را پدید میآورد، و این خودش کسب است. این همان چیزی است که کافران از دست می‌دهند، و:
(أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ).
آنان واقعاً زیانکارند.
*
آن گاه قرآن دربارۀ آن مشرکان سخن را ادامه می‌دهد، و از شتابی که در نزول عذاب دارند صحبت می‌کند، عذاب دوزنی که بدیشان بسی نزدیک است:
(وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ وَلَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٥٣)یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ (٥٤)یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَیَقُولُ ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٥٥)
آنان عذاب را با عجله از تو می‌خواهند (و مسخره‌کنان مـی‌گویند: اگر عذاب خدا حقّ است و دامـن کـفّار را می‌گیرد، پس چرا هر چه زودتر به سـراغ مـا نـمی‌آید و نابودمان نمی‌نماید؟). اگر موعد مـقرّری تـعیین نشده بـود، عذاب (الهـی فوراً) بـه سـرغ ایشـان مـی‌آمد، و ناگهانی و بدون مقدّمه و بی‌آن که ایشان به خود آیند، عذاب به سراغشان می‌آمد. آنان عذاب را با شتاب از تو می‌خواهند، و حال این که مسلّماً دوزخ کافران را در بر خواهد گرفت. روزی عذاب دوزخ از بالای سرشان و از زیر پاهایشان (و به طور کلّی از هر سو) ایشان را فرا خواهد گرفت، و خداوند بدیشان خواهد فرمود: بچشید (جزای) کارهائی را که (در دنیا) می‌کردید.
مشرکان تهدید و بیم را می شنیدند، و لیکن حکمت خدا را در مـهلت دادن خود نـمی‌دانسـتند. بـا شتاب از پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم عذاب را به عنوان مبارزه می‌خواسـتند. در بسیاری از اوقـات مـهلتی که خدا به ستمگران می‌دهد استدراج بشمار است. یعنی کم‌کم به سـوی دوزخ کشیده می‌شوند و پلّه پـلّه تـا ملاقات عذاب می‌روند. بدیشان مهلت داده می‌شود تا بر سرکشی و تباهی بیفزایند. مهلتی هم که به مؤمنان داده می‌شود برای این است که بر ایمان و پایداری خود بیفزایند، و از صفهای مؤمنان خارج شوند و بیرون افتند آنان که توان صبر و شکیبائی و استقامت و پایداری را ندارند. یا به مردمان مهلت داده می‌شود تا منحرفانی بمانند که خدا در ایشان خیر و صلاح سراغ دارد و وقتی که هدایت از ضلالت برایشان معلوم شد به سوی هدایت برگردند و راهیاب شوند. یا گاهی مهلت دادن برای این است که از ایشان فرزندانی بزایند که خوب و صالح هستند و خدای را می‌پرستند و به حزب او می‌پیوندند، هر چند که پدرانشان از زمرهۀ گمراهان بوده باشند . . . یا مهلت دادن به خاطر چیزهای دیگری است که در پس پردۀ غیب است و جدای از این و از آن است و قضا و قدر خدا مقتضی است تا بعدها چه شود و گشت و گذار زمان چون رود.
امّا مشرکان از حکمت و قضا و قدر یزدان چیزی نمی‌دانستند. عذاب را به عـنوان مبارزه درخواست می‌کردند و در فرا رسیدن آن شتاب می‌ورزیدند.
(وَلَوْلا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ ).
اگر موعد مقرّری تعیین نشده بود، عذاب الهی فوراً) به سراغ ایشان می‌آمد.
در ایـنجا یـزدان ایشـان را از فرا رسـیدن عقابی می‌ترساند که در رخ دادن آن شتاب دارند. عذاب در وقت معیّن خود سر می رسد، بدان هنگام که انتظار آن را نمی‌کشند و توقّع فرا رسیدنش را ندارند. وقتی رخ می‌دهد که آنان را مات و مبهوت می‌کند و ناگهانی با آن روبرو می‌گردند:
(وَلَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ ).
عذاب ناگهانی و بدون مقدّمه و بی‌آن که ایشان به خود آیند به سراغشان می‌آمد.
بعدها همچون عذابی در بدر به سراغشان آمـد. خدا راست فرموده است. با چشمان خود دیدند که وعدۀ خدا چگونه تحقّق پیدا می‌کند. عذاب ریشه‌کـن به سراغ ایشان نیامد و یکسره آنان را نابود نکرد، بدان گونه که ملّتهای پیشین را نابود کرده است بدان هنگام که معجزه مادی را خواسته‌اند و دیده‌اند، ولی پس از وقوع معجزه رسالت را تکذیب کرده‌اند و از پذیرش حقّ و حقیقت دوری گزیده‌اند. چرا که مقدّر شده بود که سیاری از مشرکان بعدها ایمان بیاورند، و از زمرۀ سپاهیان خوب اسلام بشوند، و از ایشان فرزندانی بزایند که پـرچم اسلام را نسل بعد از نسل تا مدّتهای زیـاد بر دوش بکشند. همۀ این امور انجام پذیرفت برابر قضا و قدر و تدبیر و تقدیری که خدا می‌دانست و جز او کسی متوجّه آن نبود و آن را نمی‌فهمید.
بعد از بیم دادنشان و تهدید کردنشان به عذاب دنـیا، عذابی که ناگهانی سر می‌رسد و بدون این که به خود آیند ایشان را در بر می‌گیرد، خدا بارها و بارها شتاب ورزیدنشان را در فرا رسیدن عذاب ناپسند می‌شمارد. در فرا رسیدن عذاب شتاب می‌ورزند، در حالی کـه دوزخ در کمین ایشان است:
(یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ) (٥٤)
آنان عذاب را با شتاب از تو می‌خواهند، و حال این که مسلّماً دوزخ کافران را دربر خواهد گرفت.
برابر شیوۀ قرآن در به تصویر کشـیدن، و در حاضر آوردن آینده بدان گونه که انگار پدیدار است و مشاهده می‌شود، قرآن دوزخ را به تصویر می‌کشد که انگار هم اینک کافران را احاطه کرده است و آنان را دربر گرفته است. فرا رسیدن عذاب دوزخ با توجّه به حال و وضع مشرکان آیندۀ نهان و پنهانی است. ولی بـا تـوجّه به واقعیّت عیان برای یزدان جهان حاضر و دیدنی است. به تصویر کشیدن دوزخ بدان گونه که هست و از دیـدگان پنهان است، به ذهن و شعور انسان تـرس و هراسی می‌افکند که نگو، و شتاب ورزیدن آنـان را در فرا رسیدن عذاب صد چندان زشت جلوه‌گر می‌نماید. آخر چگونه کسانی که جهنم ایشان را احاطه کرده است و آنان را دربر گرفته است باید که در فرارسیدن عقاب شتاب بورزند، دوزخی که می خواهد ایشان را در خود جای دهد و درهایش بسته شود، در حالی که آنان غافل و گول خورده هسـتند و انـتظار همچون چیزی را نمی‌کشند؟!
قرآن سیمـا و حال و وضعشان را در آن دوزخی ترسیم می‌کند و به تصویر می‌کشد که ایشان را فرا گرفته است و احاطه کرده است، در حالی که آنان عذاب را با عجله می‌طلبند و شتابان درخواست فرا رسیدن آن را دارند:
(یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَیَقُولُ ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٥٥)
روزی عذاب دوزخ از بالای سرشان و از زیر پاهایشان (و به طور کلّی از هر سو) ایشان را فرا خواهد گرفت، و خـداونـد بـدیشان خواهد فرمود: بچشید (جزای) کارهائی را که (در دنیا) می‌کردید.
صحنۀ هراس‌انگیزی است. صحنه‌ای است کـه توبیخ خوارکننده‌ای و تهدید تلخی به همراه دارد:
(ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) .
بچشید (جزای) کارهائی را که (در دنیا) می‌کردید. این فرجام شتاب و عجله‌ای است که در فرا رسیدن عذاب داشتید، و سزای سبک شمردن تـهدید و بیمی است که بدان یادآور می شدید.
*
روند قرآنی به ترک منکران و تکذکنندگان و هوا و هوس‌پرستان می‌گوید و ایشان را در صحنه‌ای برجای می‌گذارد و به ترکشان می‌گوید که عـذاب از بالای سرشان و از زیر پاهایشان ایشان را دربر گرفته است. به ترک ایشان می‌گوید تا به مؤمنانی سر بزند که آن تکذیب‌کنندگان می‌خواهند ایشان را از آئین خود برگردانند و از پرستش خداوندگارش منصرف گردانند
... روند قرآنی به مؤمنان رو می‌کند و آنان را دعوت می‌کند که فرار کنند و آئین خود را سالم از میدان به در ببرند، و عقیدۀ خویش را نجات دهند. ایشان را با ندای دل‌انگیز مهربانانه‌ای، و با عنایت و رعایت فراگیری، و با شیوه‌ای که سازگار با منزلت ایشـان باشد و هـمۀ تــارهای دلهــایشان را بــساید و لمس نماید، ندا در می‌دهد و فریاد می‌دارد:
(یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ (٥٦)کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ (٥٧)وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (٥٨)الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (٥٩)وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٦٠)
ای بندگان مؤمن من! زمین مـن فـراخ است (و اگـر در جائی تحت فشار کفّار و ستمگران بودید، می‌توانید بـه نقاط دیگری مسافرت کنید) و تنها مرا بپرستید. (چرا که پــرستش تـوحیدی، رمـز آزادگی و سـرفرازی است. سرانجام همۀ انسانها می‌میرند و) هر کسی مزۀ مرگ را می‌چشد سپس به سوی ما بازگردانده مـی‌شوید (و هر یک جزا و سزای خود را می‌گیرید). کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده باشند، ایشان را در کاخهای عظیم بهشت جای می‌دهیم. کاخهائی که در زیر آنها رودبـارها روان است. جاودانـه در آن بسر می‌برند (و هرگز از آن نمی‌کوچند. به به) پاداش آنان که (برای خدا) کار می‌کنند چـه پاداش خوبی است! آن کسانی (که در برابر مشکلات زندگی و مشقّات تکالیف و وظائف دینی) شکیبائی ورزیده‌اند و (در همۀ احوال) بر پروردگار خود تکیه و توکّل داشته‌اند. چه بسیارند جنبندگانی که (در زمین با شما زندگی می‌کنند و بر اثـر ضعف، حتّی) نـمی‌توانـند روزی خود را بـردارند (و جابجا کنند، تا آن را بخورند یا بـیندوزند). خدا روزی رسان آنها و شما است. (پس غم روزی را نـخورید و ننگ خواری و اسـارت را نـپذیرید) و خدا بس شـنوا و آگاه است. (لذا دعای شـما و صـدای سـایر آفریدگان خود را می‌شنود، و از حال و روز همگان باخبر است، و سهم و روزی کسی و چیزی را فراموش نمی‌نماید).
آفریدگار این دلها، و آگاه از آنچه در ابن دلها می‌گذرد، و مطّلع از نهانیهای این دلها، و باخبر از خاطره‌هائی که در این دلها در گشت و گذار است، و می‌داند در زوایا و پیچ و پناه‌های این دلها چه چیزهائی جای دارد، این دلها را با این ندای دوست داشتنی فریاد می‌دارد:
(یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا ...).
ای بندگان مؤمن من!. ..
بدین صورت این دلها را فریاد می‌دارد، در آن حال که دلها را ندا در می‌دهد که دین خود را بکوچانند و بـا هجرت از میدان به در گردانند، تا با هـمچون فــریاد دوست داشتنی‌ای دلها حقیقت خود را از نخستین لحظه بشناسند، و بدانند که منسوب به آفریدگارشان هستند و به سرورشان اضافه می‌گردند:
(یَا عِبَادِیَ!). ای بندگان من!.
این نخستین پسوده است. پسودۀ دوم، عبارت است از:
(إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ ).
زمین من فراخ است.
شما بندگان من هستید، و این زمین مـن است. زمـین فمن است. گسـترده است و شما را در خود جای می‌دهد. پس چه چیز شما را در جایگاه تـنگتان نگاه مـی‌دارد، جایگاهی که در آنـجا شـما را از دینـتان برمی‌گردانند، و در آنجا نمی‌توانید سرور خود خدا را پرستش کنید؟ این مکان تنگ را رها کنید و بـه درود گوئید ای بندگان من به سوی زمین فراخ من. آئین خود را نجات دهید، و در عبادت و پرستش خود آزاد گردید:
(فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ).
و تنها مرا بپرستید.
دغدغۀ خاطری از دوری میهن به انسان دست می‌دهد، نخستین دلهره‌ای است که در درونی پدیدار می‌آید که به هجرت خوانده مـی‌شود. از ایـنجا است کـه یـزدان دلهای ایشان را با ایـن دو پسـوده می‌پساید: نـدای دوست داشتنی نزدیک:
(یَا عِبَادِیَ!). ای بندگان من!.
دیگری خبر از فراخی زمین:
(إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ ).
زمین من فراخ است.
مادام که سراسر زمـین، زمـین خـدا است، عـزیزترین سرزمین کرۀ زمین جائی است که مؤمنان در آنجا توان پـرستش خدا را دارنـد و وادار به پـرستش جـز او نمی‌گردند.
آن گاه روند قرآنی دلواپسـیها و دغـدغه‌های دلهـا را دنبال می‌کند. دومین دلهره هراس از خطر هجرت است، خطر مرگی که در کمین تـلاش بیرون رفتن است - مشــرکان مـؤمنان را در مکـّـه نگاه مـی‌داشـتند و نمی‌گذاشتند بار سفر بربندند و بروند. بدیشان اجـازۀ هجرت نمی‌دادند. پس از آن که بیرون رفتن نـخستین ایشان را دیدند احساس خطر می‌کردند - بعد از خطر مرگ بیرون شدن، خطر راه در میان بود، اگر هم از مکّه می‌توانستند بیرون بروند. بدین لحاظ است که دومین پسوده درمی‌رسد:
(کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ) (٥٧)
(سرانجام همۀ انسانها می‌میرند و) هر کسی مزۀ مرگ را می‌حشـد، سپس به سوی ما بازگردانده می‌شوید (و هر یک جزا و سزای خود را می‌گیرید).
مرگ در هر مکانی قطعی و حتمی است. پس بـیهوده است که برای مرگ حسابی باز کنند. چرا کـه مـردمان اسباب و علل آن را نـمی‌شناسند. ســرانـجام بــرگشت همگان هم به سوی خدا است. مؤمنان به سوی یـزدان مهاجرت می‌کنند، و در سرزمین فراخ خدا به سوی او می‌کوچند، و در نهایت گشت و گذار ایـن چـند روزۀ زندگی به سوی او برمی‌گردند. آنـان بـندگان اویـند، بندگانی که در دنیا و آخـرت ایشـان را در پـناه خود می‌دارد. پس چرا باید ترس و هراس بر ایشان بتازد و بدیشان دست دهد، یا چرا باید دغدغه و دلهـره‌ای به درونشان بخزد و پریشان حال و پریشان روزگار شوند، پس از این که همچون پسوده‌هائی در می‌رسد؟
با وجود این، یزدان تنها با این پناه دادن و در پناه خود گرفتن به ترک ایشان نمی‌گوید. بلکه پرده از چیزهائی برمی‌دارد که در آنجا برایشان تهیّه دیده است و آماده کرده است. مؤمنان به ترک میهنی می‌گویند و از میهنی می‌کوچند، عوض آن در کرۀ زمین سـرزمین وسـیع و فراخی در پیش رو دارند. به ترک خانه‌هائی می‌گویند، بجای آنـها خـانه‌هائی در بهشت خواهـند داشت، خانه‌هائی از نوع آنها و بزرگتر از آنها:
(وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ).
کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انـجام داده باشند، ایشــان را در کــاخهای عـظیـم بهشت جـای می‌دهیم. کاخهائی که در زیر آنها رودبارها روان است. جاودانه در آن بسر می‌برند (و هرگز از آن نمی‌کوچند). در اینجا ایشان را به کار و شکیبائی و توکّل بـر خـدا فریاد می‌دارد:
(نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (٥٨)الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ) (٥٩)
پاداش آنان کـه (برای خدا) کار می‌کنند چه پاداش خوبی است! آن کســانی (کــه در برابـر مشکـلات زندگی و مشقّات تکالیف و وظائف دینی) شکیبائی ورزیده‌اند و (در هـمۀ احـوال) بـر پروردگار خود تکـیه و تـوکّل
داشته‌اند.
ایـن پسـوده‌ای است کـه هـمچون دلهـائی را اسـتوار می‌دارد و جرأت می‌بخشد، در جـایگاهی کـه جـایگاه پریشانی و هراس است و نیاز به پایدار کـردن و دلیر نمودن دارد.
آن گاه به دل دغدغۀ فراهـم نـبودن روزی مـی‌انـدازد، وقتی که میهن و اموال و جولانگاه کار و تلاش عادی را رها می‌سازند و به ترک اسباب و علل معلوم روزی می‌گویند. این دغدغه و دلهـره را هـمین جـوری رهـا نمی‌سازد. بلکه پسوده‌ای میآورد که دلها در سایۀ آن می‌آسایند و آرامش پیدا می کنند:
(وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ ).
چه بسیارند جنبندگانی که (در زمـین بـا شـما زندگی می‌کنند و بر اثر ضعف، حتّی) نمی‌توانند روزی خود را بردارند (و جابـجا کنند، تا آن را بخورند یـا بـیندوزند). خدا روزی رسان آنها و شما است. (پس غـم روزی را نخورید و ننگ خواری و اسارت را نپذیرید).
پسوده‌ای است که دلهایشان را بیدار می‌کند و آنـها را مـتوجّه واقـعیّت دیـدنی در زند‌گانیشان می‌سازد. جانداران زیادی هستند که روزی خود را نمی‌توانند به دست بیاورند، و نمی‌توانند روزی خود را گرد بیاورند و آن را با خود بردارند و بدان اهـتمام نمانند. و نمی‌دانند چگونه روزی را برای خود افزایش دهند، و نمی‌دانند چگونه روزی خود را نپایند و از آن محافظت نمایند. با وجود این خدا بدیشان روزی مـی‌رساند، و نمی‌گذارد آنها از گرسنگی بمیرند. به همین سان خدا به مردمان روزی می‌رساند، هر چند که آنان گمان می‌برند که خودشان روزی خود را می‌آفرینند و آن را خودشان پدید می‌آورند. بلکه این خدا است که وسیلۀ کسب روزی و اسباب آن را بدیشان عطاء کند. خود ایـن عطاء کردن، روزی خداداد است. مردمان راهی به سوی روزی خود ندارند مگر در پرتو توفیق خدا. دیگر جای نگران شدن روزی به سبب هجرت نیست. زیـرا آنـان بندگان یزدانـند و به سوی زمـین یـزدان مهاجرت می‌کنند، و هر کجا که باشند یـزدان بدیشان روزی می‌رساند، همان گونه که به جاندارانی روزی می‌رساند که روزی خویش را نمی‌توانند با خود بردارند، و با این وجود خدا بدیشان روزی می‌رساند و آنها را به خود رها نمی‌سازد.
روند قرآنی ایـن پسوده‌های مهربانانۀ ژرف را با ارتباط دادن ایشان به یـزدان، و آگـاه کـردن آنان از عنایت و رعایت خداوند منّان، پایان می‌بخشد، خدائی که سخنانشان را می‌شنود، و حال و وضعشان را می‌داند و ایشان را تنها رها نمی‌کند:
(وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٦٠)
و خدا بس شنوا و آگاه است.
این چرخش و گردش کوتاه به پایان می‌رسد، چرخش و گردش کوتاهی که همۀ زوایای این دلها را پسوده است، و به همۀ دغدغه‌هائی که بر دلها در لحظۀ بیرون رفتن و آغاز هجرت گذشته است پاسخ داده است، و بر جای هر هراسی آرامشی جایگزین نموده است، و بر جای هر پریشانی و نگرانی‌ای یقین و اطمینانی جای داده است، و بر جای هر رنجی آسایشی نهاده است و جایگزین نموده است. این چرخش و گردش این دلها را نوازش نموده است و آنها را لبریز از احساس قربت و رعایت و امن و امان در کنف حمایت خداوند مهربان منّان کرده است.
هان که دغـدغه‌های دلهـا را ایـن چـنین درک و فهم نمی‌کند مگر آفریدگار دلها، و دلها را این چنین درمان نمی‌کند مگر خدائی که آگاه از هر آن چیزی است که در دلها است.
*
پس از این چرخش و گردش با مؤمنان، روند قرآنی برمیگردد به تناقضی که در موقعیّت مشـرکان و در جهان‌بینیهای ایشان است. آنان اعتراف می‌کنند که خدا آسمانها و زمین را آفریده است، و خورشید و مـاه را مسخّر ساخته است، و آب را از آسمان بارانده است، و زمین را پس از مرگ زنده کرده است. این امر هم مایۀ توسعۀ روزی ایشان یا سخت گرفتن بر ایشـان است. آنان در وقت ترس و هراس تنها رو به خـدای یگانه می‌کنند و فقط او را فریاد می‌دارنـد و به کـمک می‌طلبند . . . امّا بعد از همۀ اینها برای خدا انباز قائل می‌شوند و شرک می‌ورزند، و کسانی را می‌آزارند که خدای را به یگانگی می‌پرستند، و ایشان را از عقیده و باورشان برمی‌گردانند، عقیده و باوری که هـیچ گونه تناقضی و پریشانی در آن نیست، و نعمت خدا را در حقّ خود فراموش می‌کنند، نعمتی که در امن و امـانی نهفته است که به سبب بیت‌الله الحرام بدیشان بخشیده است. امن و امان به سبب بیت‌الله الحرام بدیشان عطاء گردد، در صورتی که خودشان بندگان یزدان را در بیت‌الله الحرام به ترس و هراس می‌اندازند:
(وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ (٦١)اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٦٢)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (٦٣)وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (٦٤)فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ (٦٥)لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ وَلِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (٦٦)أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (٦٧)وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکَافِرِینَ) (٦٨)
هر گاه از آنان (که کسانی و یـا بـتهائی را شـریک خدا می‌دانند) بپرسی چه کسی آسمانها و زمـین را آفـریده است، و خورشید و مـاه را (بـرای منافع شـما انسـانها روان و) مسخّر کرده است؟ قطعاً خواهـند گفت: خدا! (چرا کـه مـی‌دانند که ایـن مـعبودهای دروغین هـمه مخلوقند و توانائی آفرینش کائنات و چرخش کـرات را نداشته و ندارنـد). پس چگونه (بـا وجود اعتراف بـه یگانگی خدا در آفرینش کائنات و تسخیر کرات، از اقرار بـه یگانگی خـدا در الوهیّت و فرمانروائـی) مـنحرف مــی‌گردند؟! خـداونـد روزی هر کس از بندگانش را بـخواهـد فراوان و گسترده مـی‌کند و یـا کــم و تنگ می‌گرداند (بـرابـر مـصلحت و صـلاح‌دیدی کـه خود می‌داند). خدا آگاه از هـر چـیز است. اگر از آنان (کـه مشکوکند) بپرسی چه کسی از آسمان آب بارانده است و زمین را به وسیلۀ آن بعد از مردنش زنـده گردانده است؟ قطعاً خواهند گفت: خدا! بگـو: ستایش خدای را (که حقّ آن اندازه روشن است که مشـرکان نـیز بـدان اعتراف دارند). امّا بیشتر آنان نمی‌فهمند و نمی‌دانند (که به چه تناقض عجیبی گرفتارند. چرا که بـه خـالق رازق واحدی معتقدند و چیزهای دیگری را هم پرستش می‌کنند). زندگی این دنیا جز لهو و لعب نیست، و زندگی سرای آخرت زندگی است، اگر فهم و شـعور داشـته باشند. (چرا که به دنبال زندگی جهان مرگ است، ولی آخرت جاودانگی است). هنگامی که (مشـرکان) سـوار کشـتی مــی‌شوند (و ترس و نگرانی بـدیشان دست مــی‌دهد) خـالصانه و صــادقانه خـدای را بـه فریاد می‌خوانند (و غیر او را فرامـوش مـی‌گردانند). سـپس هنگامی که خدا آنـان را نـجات داد و سـالم بـه خشکـی رساند، باز ایشـان شـرک مـی‌ورزند (و بـه انبازهائی بـرای خـدا مـعتقد مـی‌شوند). بگذار چیزهائی را کـه بدیشان داده‌ایم نادیده بگیرند و (کفران نـعمت کـنند، و چـــند روزی از لذّات زودگـــذر) بــهره‌مند گردند، (سرانجام) خواهند فهمید (که چه سرنوشت شومی در انتظار ایشان است). مگر (قریشیان بـا چشم عبرت و تفکّر) نمی‌بینند که ما (سـرزمین ایشـان، مکـّه را) حرم پرامن و امانی ساخته‌ایم، در حالی کـه دور و بـر آنـان مردم ربوده می‌گردند (و در همه جای بیرون این حرم غارت و کشتار می‌کنند؟!). آیا به (بـتهای) بـاطل ایـمان دارند و نعمت خدا (داد امنیّت مکّه و رسـالت مـحمّد) را نادیده و ناسپاس میگذارند؟ آخر چه کسی سـتمگرتر از کسی است که بر خدا دروغ بندد، و یا (دیـن) حقّ را چون بدو رسد تکذیب کند؟! آیـا جایگاه کافران دوزخ نیست؟.
این آیه‌ها شکلی از عقیدۀ عرب را به تصویر می‌کشد که بدان هنگام بوده است، و الهام‌بخش ایـن واقـعیّت هستند که این عقیدۀ اصلی از تـوحید و یگانه پرستی داشته است، سپس انحراف پـیدا کرده است. ایـن هم تعجّبی ندارد، زیرا عربها از فرزندان اسماعیل پسر ابراهیم علیه السّلام هستند، و عملاً معتقد بودند که ایشان بر آئین ابراهیم می‌باشند، و بر اساس این به عقیدۀ خودشان افتخار می‌کردند و به خودشان می‌بالیدند، و به دیانت موسوی یا عیسوی چندان توجّهی نمی‌کردند، در حالی که پیروان هر دو دیانت با ایشان در جزیرة‌العرب بسر می‌بردند. علّت عدم توجّه آنان به دیانت مـوسوی یـا عیسوی این بود که آنـان بر آئـین ابراهیم بودن را بزرگواری خویشتن می‌شمردند. دیگر متوجّه نبودند که عقیدۀ آنان به چه تناقض و انحرافی دچار آمده است. وقتی که از ایشان دربارۀ آفرینندۀ آسمانها و زمین، و مسخّرکنندۀ خورشید و ماه، و نازل‌کنندۀ آب از آسمان، و زنده‌کنندۀ زمین پس از مرگ آن با این آب، پرسیده شود، اقرار و اعتراف می‌کنند که آفریدگار همۀ ایـنها خدا است. و لیکـن با وجـود هـمۀ ایـنها بـتهایشان را می‌پرستند، یا جنّیان را پرستش می‌کنند، یا فرشتگان را می‌پرستند، و آنها را در عبادت و پرستش انبازهای خدا می سازند، هر چند هم آنها را در کار آفرینش، انبازهای خدا نمی‌کنند . . . این تناقض شگفتی است، تناقضی که خدا در این آیات از آن اظهار تعجّب می‌فرماید:
(فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ ).
پس چگونه (با وجود اعتراف به یگانگی خدا در آفرینش کـائنات و تسخـیر کـرات، از اقرار بـه یگانگی خدا در الوهیّت و فرمانروائی) منحرف می‌گردند؟!.
(بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ) (٦٣)
امّا بیشتر آنان نمی‌فهمند و نمی‌دانند (که به چه تناقض عجیبی گرفتارند. چرا که به خالق رازق واحدی معتقدند و چیزهای دیگری را هم پرستش می‌کنند).
کسی‌که عقل او همچون آمیزه‌ای را می‌پذیرد نمی‌فهمد و درک و شعور ندارد!
میان پرسش از آفرینندۀ آسمانها و زمین، و مسخّرکنندۀ خورشید و ماه، و نازل‌کنندۀ آب از آسمان، و زنده‌کنندۀ زمین پس از مرگ آن، روند قرآنی مقرّر می‌دارد کـه خدا روزی را وسعت می‌دهد برای کسی از بندگانش که بخواهد، یا روزی او را کم می‌کند. سنّت و قانون روزی را با آفرینش آسمانها و زمین و با سائر آثار قدرت و آفــرینش پـیوند مـی‌دهد، و ایـن را بـه عـلم خـدا
وامی‌گذارد، علمی که همه چیز را دربر گرفته است و مطّلع از همه چیز است:
(إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٦٢)
خدا آگاه از هر چیز است.
رزق و روزی با چرخش و گردش کرات ارتباط روشنی دارد. چرخش و گردش کرات با زندگی و آب و کشت و زرع نیز پیوند دارد. توسعۀ رزق و روزی در دست خدا است و برابر اوضاع و پدیده‌های هـمگانی مـذکور در آیات صورت می‌پذیرد. حاصل رزق و روزی از آبی است که نازل می‌گردد، و از رودبارهائی است که جریان می‌یابند، و از کشت و زرعهائی است که مـی‌رویند و سبز می‌شوند، و از حیوانـاتی است کـه تـولید نسـل می‌کنند و زاد و ولد دارند، از معدنها و فلزاتی است که در درون زمین نهفته‌اند، و از شکار و نخجیری است که در خشکی و دریا وجود دارد . . . و سائر موا‌ردی کـه رزق و روزی همگان از آنجاها به دست می‌آید. همۀ آنها هم از قوانین و سنن آسمانها و زمین، و از مسخّر کردن خورشید و ماه، پیروی آشکار و مستقیمی دارند. اگر این قوانین و سنن از آنچه بر آن هسـتند کـم‌ترین تغییری پیدا کنند تأثیر آن در سراسر زندگی موجود در سطح زمین، و در ثروتهای طبیعی دیگری که در درون زمین نهفته است، یکسان پدیدار و آشکار می‌گردد. چه ثروتهای طبیعی نهفته در درون زمین هم پدید آمدن و انباشته و اندوخته شـدن و اخـتلاف و دگـرگونیش در اینجا و آنجا طبق اسباب و عللی صورت می‌پذیرد که با سرشت زمین و مجموعۀ تأثیر پذیریهایش از خورشید و ماه هماهنگی و ارتباط تنگاتنگ دارد.[1]
قرآن جهان بزرگ و صحنه‌های سترگ آن را بـرهان و حجّت خـود می‌شمارد. صحنه‌های جـهان جـولانگاه نگریستن و اندیشیدن دربارۀ چیزی است که قرآن بـا خود به ارمغان آورده است. دل در برابر ایـن جـهان هستی می‌ایستد و سراپا اندیشه و نگرش می‌شود، و بـا بیداری و هوشیاری شگفتی به صحنه‌های جهان خـیره مـی‌گردد، و دست آفریدگار و قـدرت او را احسـاس می‌کند، و قوانین و سنن شگرف خـدا را درک و فـهم می‌نماید با نگرش ساده و بدون درد سری که نیاز به دانش سخت و دشواری ندارد، بلکه نیاز به احساس بیدار و دل بینا دارد و بس. قرآن هر زمان که نشانه‌ای از نشانه‌های شناخت خدا را در جهان هستی جلوه‌گـر کرد و آشکارا نشان داد، در برابر آن می‌ایستد و با حمد و ثنای یزدان به تسبیح و تقدیس میپردازد و دلها را با خدا پیوند می‌دهد:
(قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ) (٦٣)
بگو: ستایش خدای را (که حقّ آن اندازه روشن است که مشـرکان نـیز بـدان اعتراف دارنـد). امّا بـیشتر آنـان نــمی‌فهمند و نـمی‌دانـند (کـه به چه تـناقض عـجیبی گرفتارند. چرا که بـه خـالق رازق واحدی مـعتقدند و چیزهای دیگری را هم پرستش می‌کنند).
به مناسبت سخن از زندگی در زمین، و صحبت از رزق و روزی و افزایش و کاهش آن، قرآن در برابر انسـان برای سنجش کلیّۀ ارزشها ترازوی دقیقی می‌گذارد. به ناگاه انسان متوجّه می‌شود که زندگی دنیا با تمام رزقها و روزیها و کالاها و متاعهائی که در آن است سرگرمی و بازی است! این وقتی پـدیدار مـی‌گردد کـه دنـیا و رزقها و روزیها و کالاها و متاعهای آن با زندگی سرای آخرت سنجیده شود و مقایسه گردد:
(وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ) (٦٤)
زندگی این دنیا جز لهو و لعب نیست، و زندگی سرای آخرت زندگی است، اگر فـهم و شعور داشـته بـاشند. (چرا که به دنبال زندگی جهان مرگ است، ولی آخرت جاودانگی است).
زندگی این جهان به طور کلّی جـز سـرگرمی و بـازی نیست وقتی که در آن بدان جهان نگـریسته نشـود، و زمانی که زندگی این جهان والاتـرین هدف مردمان باشد، و وقتی که کالاها و متاعهای زندگی این جـهان هدف زیستن در آن شود. از آنجا کـه زنـدگی سـرای دیگر یک زندگی لبریز از سرزندگی و خوشی است «زندگی» است. آخر سرای آخرت سرزندگی و خوشی زیادی در آن است و پر از سرور و شادمانی و نعمت است.
مراد قرآن از این گفتار این نیست که انسانها را به ترک کالاها و متاعهای زندگی این دیا تشـویق کـند، و در ضمن از آنان بخواهد که از کالاها و متاعها بگریزند و آنها را دور بیندازند! این روح اسلام و رویکـرد آن نیست. بلکه مراد قرآن از این گفتار ایـن است کـه در استفادۀ از این کالاها و متاعها آخرت را در مدّ نـظر داشته باشند، و در کسب کالاها و متاعها و اسـتفادۀ از آنها حدود و مقرّرات خدا مراعات گردد. همچنین مراد قرآن از این گفتار این است کـه انسـانها بـر کالاها و متاعها برتری پیدا کنند و چیره شوند و انسـانها اسـیر کالاها و متاعها نگردند، و کالاها و متاعها بر انسـانها چیزهائی تحمیل نکنند که نتوانند از زیر بار آنها بیرون آیند و از فرمان آنها سرپیچی کنند. مسأله این است که قرآن ارزشها را با ترازوی درست ارزشها می‌سنجد و برمی‌کشد. ایـن ارج و ارزش دنـیا و ایـن هم ارج و ارزش آخرت است، و باید مؤمن این ارج و ارزش و آن ارج و ارزش را بشناسد، سپس در پرتو این شناخت از کالاها و متاعها بهره‌مند شود و استفاده کند، و در این بهره‌مندی و استفاده کردن مالک حرّیّت و آزادی خود بوده، و در نگاه و نگرش خود معتدل و میانه‌رو باشد: دنـــیا لهــو و لعب است، و آخرت زنـدگی لبـریز از سرزندگی و نشاط است.
قرآن پس از این ایستادن و ارزیابی کردن و سنجیدن به پیش می‌رود، و تناقضات کردار و رفتار مشرکان را بیان می دارد:
(فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ) (٦٥)
هنگامی که (مشرکان) سوار کشتی می‌شوند (و ترس و نگرانی بـدیشان دست مـی‌دهد) خـالصانه و صـادقانه خدای را بـه فریاد مـی‌خوانـند (و غیر او را فـرامـوش می‌گردانند). سپس هنگامی که خدا آنان را نـجات داد و سالم به خشکی رساند، باز ایشان شرک مـی‌ورزند (و به انبازهائی برای خدا معتقد می‌شوند).
این کار تناقض آشکار است و نابسامانی اندیشۀ ایشان را می‌رساند. چه آنان وقتی که سوار کشتی می‌شوند، و بر روی دریا همچون عروسکی می‌شوند که امواج آن را بدینجا و بدانجا پرت می‌گردانـد، جـز خدا را یـاد نمی‌کنند و به فریاد نمی‌خوانند، و جز نیروی یگانه‌ای را نمی‌شناسند که بدان پناه ببرند، و آن نـیروی خدا است. با دل و جان و با بیان و زبان به طور یکسان خدا را یگانه می‌دانند و یگانه می‌خوانند، و از فطرت خود که وحدانـیّت خدا را احسـاس می‌کند فرمانبرداری می‌کنند.
(فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ ).
سپس هنگامی که خدا آنـان را نـجات داد و سـالم بـه خشکـی رسـاند، بـاز ایشـان شـرک مـی‌ورزند (و بـه انبازهائی برای خدا معتقد می‌شوند!).
پیام درست فطرت را فـراموش می‌کنند. فراموش می‌نمایند که خدا را به یگانگی فریاد می‌داشتند و به کمک می‌طلبیدند و خالصانه از او اطاعت می‌کردند، و پس از اقرار و اعتراف به یگانگی یزدان جهان و تسلیم فرمان ایزد منّان گردیدن، دیگرباره منحرف می‌شوند و به کژراهه می‌روند!
سرانجام این انحراف و کژراهه رفتن، ایشان را به کفران و ناشکری نعمتهائی می‌کشاند که خدا بـدیشان داده است، و فطرت سالمی را نادیده می‌گیرند که خدا بدانان بخشیده است، و دلائل روشـنی را پشت گـوش می‌اندازند که یزدان بدیشان نـموده است. فراموش می‌کنند که بهره‌مندی و استفادۀ از کـالاها و مـتاعهای محدود دنیا تا اجل مقدّری است که خدا تعیین فرموده است، و بعد از فرارسیدن اجل می‌شود آنچه باید بشود، و آن شرّ و بلا و درد و رنج است.
(لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ وَلِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ) (٦٦)
بگذار چیزهائی را که بدیشان داده‌ایم نادیده بگیرند و (کـفران نـعمت کنند، و چند روزی از لذّات زودگـذر) بهره‌مند گردند، (سـرانـجام) خواهند فـهمید (کـه چـه سرنوشت شومی در انتظار ایشان است).
این تهدید نهانی است به بدی و بدحالی و شکنجه و آزاری که در انتظار دارند، و بالأخره خواهند دانست! آن گاه قرآن ایشان را به نـعمت خدا تذکّر می‌دهد. یادآور می‌شود که خدا با اعطاء این حرم پرامن و امانی بدیشان، حرمی که در آن زندگی می‌کنند، چه نـعمتی بدانان بخشیده است و از چه لطفی برخوردارشان کرده است. ولی آنان نعمت خدا را یاد نمی‌کنند و شکر آن را بجای نمی‌آورند، شکری که با به یگانگی شناختن خدا و پرستش او صورت می‌پذیرد. بلکه آنان مؤمنان را هم در این حرم به ترس و هراس می‌اندازند:
(أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ؟)(٦٧)
مگر (قریشیان با چشم عبرت و تفکّر) نمی‌بینند کـه مـا (ســرزمین ایشــان، مکّــه را) حـرم پـرامــن و امـانی ساخته‌ایم، در حالی کـه دور و بـر آنـان مردم ربـوده می‌گردند (و در هـمه جـای بیرون ایـن حرم غـارت و کشتار می‌کنند؟!). آیا به (بتهای) بـاطل ایـمان دارنـد و نعمت خدا (داد امنیّت مکّه و رسالت محمّد) را نـادیده و ناسپاس میگذارند؟.
اهالی حرم مکّه در امن و امان زندگی را بسر می‌بردند. مردمان به خاطر بیت‌الله برایشان احترام قائل می‌شدند، در حالی که پبرامون آنان قبائل همدیگر را می‌کشتند و سر میبریدند، و برخی از ایشان برخی دیگر را به ترس و هراس می‌انداختند، و مردمان در هیچ جائی در امن و امان نبودند مگر در سایۀ خانه‌ای که خدا ایشان را به سبب این خانه و در ایـن خـانه در امـن و امـان می‌داشت. جای شگفت بود که قریشیان خانۀ خدا را نمایشگاه بتها کرده بودند، و آن را عبادتگاهی برای غیر خدا - هر که و هر چه باشد -نموده بودند!
(أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ ؟).
آیا به (بتهای) باطل ایمان دارند و نعمت خدا (داد امنیّت مکّه و رسالت محمّد) را نادیده و ناسپاس میگذارند؟.
(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکَافِرِینَ ؟)(٦٨)
آخر چه کسی ستمگرتر از کسی است که بر خدا دروغ بندد، و یا (دین) حقّ را چون بدو رسد تکذیب کند؟! آیـا جایگاه کافران دوزخ نیست؟.
آنان با نسبت دادن انبازها به خدا، به یزدان جهان تهمت می‌زنند. ایشان حقّ را تکذیب می‌کنند، حقّی که به سوی ایشـان آمده است و آن را نـمی‌پذیرند و به انکارش می‌نشینند. آیا جایگاه کافران دوزخ نـیست؟ بلی قطعاً و حتماً جایگاهشان دوزخ است!
*
قرآن سوره را با تصویری از گروه دیگـری بـه پـایان می‌برد. از کسانی صحبت می‌کند که در راه خدا به تلاش و جهاد ایستاده‌اند تا به خدا برسند و با او ارتباط پیدا کنند. کسانیند که در راه رضای او تحمّل کرده‌انـد آنچه باید تحمّل کرد، و از اجـراء وظـائف و تکـالیف سرباز نزده‌اند و مأیوس و ناامید از لطف ربّ نشده‌اند. آنان در برابر بلا و آزمون نـفس، و در برابر بلا و آزمون مردمان شکیبائی ورزیـده‌انـد و راست قامت ایستاده‌اند. ایشان بارهای ناگواریـها و نـابهنجاریهای خود را بر دوش کشیده‌اند و در راه دور و دراز و سخت و دشوار و ناآشنا حرکت کرده‌اند، و طی طریق به سوی رفیق اعلی نموده‌اند . . . خدا هرگز آنان را تک و تنها به خود رها نمی‌کند، و هرگز ایمان ایشـان را ضائع و هدر نمی‌گرداند، و هرگز تلاش و جهادشان را فراموش نمی‌فرماید. خدا قطعاً از آن مرتبۀ والای والای خـود بدیشان به عنایت نظر می‌کند و خشنودشان می‌نماید، و به تلاش و جهادشان نظر می‌اندازد و ایشان را هدایت و رهنمود می‌سازد. به کوششها و پـویشهای پـیاپی و مستمرّشان مینگرد و دستهایشان را می‌گیرد و یاری و مددشان می‌دهد. به صبر و شکـیبائی و استقامت و پایداریشان، و به احسان و نیکو‌کاریشان از سر مرحمت مینگرد و بهترین پاداش را بدیشان عطاء می‌فرماید:
(وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ) (٦٩)
کسانی که برای (رضای) ما به تـلاش ایسـتند و در راه (پیروزی دین) ما جهاد کنند، آنان را در راه‌های مـنتهی به خود رهنمود (و مشمول حمایت و هـدایت خویش) می‌گردانیم، و قطعاً خدا با نیکوکاران است (و کسانی که خدا در صف ایشان باشد پیروز و بهروزند(.
*
[1] مراجعه شود به تفسیر این فرمودۀ خداوند مــتعال: «و خَلقَ کـّل شـی‌ءٍ فقدّرهُ تقدیراً» آیۀ ٢ سورۀ فرقان در جزء نوزدهم فی ظلال القرآن.