سوره‌ی یوسف آیه‌ی 101-80
فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا قَالَ کَبِیرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاکُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ فِی یُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الأرْضَ حَتَّى یَأْذَنَ لِی أَبِی أَوْ یَحْکُمَ اللَّهُ لِی وَهُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ (٨٠) ارْجِعُوا إِلَى أَبِیکُمْ فَقُولُوا یَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَکَ سَرَقَ وَمَا شَهِدْنَا إِلا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا کُنَّا لِلْغَیْبِ حَافِظِینَ (٨١) وَاسْأَلِ الْقَرْیَةَ الَّتِی کُنَّا فِیهَا وَالْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنَا فِیهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ (٨٢) قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ (٨٣) وَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظِیمٌ (٨٤) قَالُوا تَاللَّهِ تَفْتَأُ تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّى تَکُونَ حَرَضًا أَوْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ (٨٥) قَالَ إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَى اللَّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ (٨٦) یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ (٨٧) فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهِ قَالُوا یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَیْنَا إِنَّ اللَّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ (٨٨) قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَأَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ (٨٩) قَالُوا أَئِنَّکَ لأنْتَ یُوسُفُ قَالَ أَنَا یُوسُفُ وَهَذَا أَخِی قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (٩٠) قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَإِنْ کُنَّا لَخَاطِئِینَ (٩١) قَالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ (٩٢) اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیرًا وَأْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ (٩٣) وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّی لأجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلا أَنْ تُفَنِّدُونِ (٩٤) قَالُوا تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ (٩٥) فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیرًا قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ (٩٦) قَالُوا یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ (٩٧) قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (٩٨) فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى یُوسُفَ آوَى إِلَیْهِ أَبَوَیْهِ وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ (٩٩) وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ یَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنِی وَبَیْنَ إِخْوَتِی إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِمَا یَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ (١٠٠) رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ (١٠١)
برادران یوسف از تلاش برای نجات برادر کوچک خود ناامید گردیدند. از پیش یوسف بر گشتند، و مجلسی را ترتیب دادند و در آن به رایزنی نشستند. آنان در این صحنه به پچ‌پچ‌کردن و درگوشی‌گفتن سرگرم هستند. روند قرآنی همه سخنهای ایشان را ذکر نمی‌کند. بلکه واپسین بخش آن سخنان را ثبت وضبط می‌کند، و پرده ازکاری برمی‌داردکه بدان رسیده‌اند و بر انجام آن تصمیم گرفته‌اند:
(فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا قَالَ کَبِیرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاکُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ فِی یُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الأرْضَ حَتَّى یَأْذَنَ لِی أَبِی أَوْ یَحْکُمَ اللَّهُ لِی وَهُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ ارْجِعُوا إِلَى أَبِیکُمْ فَقُولُوا یَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَکَ سَرَقَ وَمَا شَهِدْنَا إِلا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا کُنَّا لِلْغَیْبِ حَافِظِینَوَاسْأَلِ الْقَرْیَةَ الَّتِی کُنَّا فِیهَا وَالْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنَا فِیهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ )
هنگامی که (از آزادی بنیامین) کاملا ناامید شدند، به کناری رفتند و با یکدیگر نهانی به گفتگو و رایزنی پرداختند. بزرگ آنان گفت: مگر نمی‌دانید که پدرتان از شما پیمان موکد با سوگند به خدا گرفته است (که برادرتان را سالم بدو برگردانید؟) و (به یاد ندارید که) پیش از این درباره یوسف کوتاهی کرده‌اید؟ پس (به چه روئی اکنون به سوی او برگردیم؟!). من از سرزمین (مصر) حرکت نمی‌کنم تا پدرم به من اجازه (خروج از آن و برگشت به کنعان را) ندهد، یا خدا در حق من داوری نکند و فرمان نراند (و با مرگ من یا آزادی بنیامین، کار را یکسره نسازد) و او بهترین داور و فرمانده است (و جز به حق فرمان نراند و جز به عدل داوری نکند). شما به پیش پدرتان برگردید و بگوئید: ای پدر! پسرت دزدی کرده است (و در برابر آن بنده گردیده است و به اسارت رفته است) و گواهی نمی‌دهیم مگر به آنچه (از دزدی بنیامین با چشم خود دیده‌ایم و بر آن) مطلع شده‌ایم، و ما (در آن هنگام که با تو پیمان بسته‌ایم نمی‌دانستیم که او دزدی می‌کند. چرا که) از غیب خبر نداشته‌ایم (و راز نهان در پشت پرده غیب جهان را جز یزدان نمی‌داند). و از (اهالی) شهری که ما در آن بوده‌ایم (که مصر است) و از کاروانی که با آن (به کنعان) برگشته‌ایم بپرس (تا بیگناهی ما برای تو ثابت شود) و ما تاکید می‌کنیم که راستگوئیم (و جز حقیقت نمیگوئیم).
بزرگ آنان بدیشان پیمانی را تذکر داد که از ایشان گرفته شده بود. همچنین به یادشان انداخت کوتاهی و قصوری راکه قبلا در حق یوسف‌کرده بودند. این را با آن مقرون و همراه می‌سازد. سپس تصمیم قاطعانه خود را بر آنها مترتب می‌کند و می‌گوید: از مصر حرکت نمی‌کند، و با پدرش روبرو نمی‌شود، مگر این‌که پدرش بدو اجازه دهد!، یا یزدان درباره او فرمان براند و حکم صادرکند، تا او هم در برابرش‌کرنش برد و برگردد و برود.
امّا آنان چه‌کارکنند؟ از ایشان خواست به پیش پدرشان برگردند و بدو آشکارا خبر دهندکه پسرش دزدی کرده است، و در برابر دزدی گرفتار آمده است. این است چیزی‌که از آن اطلاع پیداکرده‌اند و دیده‌اند. اگر او بیگناه است کار و بارش فراتر از ظاهر امری است‌که دیده‌اند وگواه بر آن بوده‌اند. آنان از غیب چیزی نمی‌دانند و موظف به آگاهی از آن هم نیستند.
ایشان‌که انتظار نداشتند روی دهد آنچه روی داده است، و این چیز هم نسبت بدیشان غیب بوده است، و آنان آگاه از غیب نهان در پس پرده جهان نمیباشند. اگر پدر درباره سخنانشان شک و تردید دارد، از اهالی شهری -که پایتخت مصر است -بپرسد وکسب خبر کند، شهری‌که در آنجا بوده‌اند - قریه به شهر بزرگی گفته می‌شود - و از قافله وکاروانی سوال‌کندکه در آن بوده و با ایشان سفرکرده‌اند و به مصر رفته‌اند. چه آنان تنها نبوده‌اند، بلکه قافله‌ها وکاروانهای فراوانی به سوی مصر بار سفر بربسته‌اند تا در سالهای قحطی آذوقه و غلات از آنجا بیاورند.
روند قرآنی راه را درهم می‌پیچد و درهم می‌نورد‌د، تا بدانجاکه ایشان را جلو پدر بالا زده نگاه می‌دارد. خبر دردناک‌کشنده را بدو میدهند. از او جز پاسخ‌کوتاه و سریع و سوزناک ودردآوری را نمی‌شنویم. ولیکن در فراسوی آن، امیدی نهفته است، امیدی‌که به خدا دارد و هنوز نگسیخته است. امیدوار است‌که خدا دو فرزندش، یا سه فرزندش را بدو برگرداند. دو نفر به سه نفر تبدیل شده‌اند، چراکه برادر بزرگ هم بدیشان پیوسته است و قسم بادکرده است‌که از مصر تکان نخورد و بیرون نرود تا خدا راجع بدو فرمان صادر نکند و داوری نفرماید. امید شگفتی است‌که در آن دل بلا زده رنجور برجای است:
(قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ) .
بقیه برادران به کنعان برگشتند و پدرشان را از ماجرا باخبر کردند و او) گفت: بلکه نفس (امّاره) کار زشتی را در نظرتان آراسته است (و شما را دچار آن کرده است. این کار شما، و امّا کار من) صبر جمیل است، (صبری که جزع و فزع، زیبائی آن را نیالاید، وناشکری و ناسپاسی، اجر ان را نزداید و به گناه تبدیل ننماید). امید است که خداوند همه آنان را به من بازگرداند. بیگمان او کاملا آگاه (از حال من و حال ایشان بوده و) دارای حکمت بالغه است و کارهایش از روی حساب و فلسفه است .
« بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ “.
بلکه نفس (امّاره) کار زشتی را در نظرتان آراسته است (کار من) صبر جمیل است.
این همان سخنی است‌که در آن روزگفت‌که یوسف را از دست داده بود. امّا این بار این آرزو و امید را به دنبال آن می‌آوردکه یزدان یوسف و برادرش را و پسری راکه در مصر مانده است بدو بر گرداند.
(إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ) .
بیگمان او کاملا آگاه (از حال من و حال ایشان بوده و) دارای حکمت بالغه است.
خدا است‌که از حال او بس آگاه است. خدا است‌که از آنچه در فراسوی این رخدادها و آزمونها است بسی مطلع است، و هرکاری را در وقت مناسب خود انجام می‌دهد، هر زمان‌که حکمت او صلاح بداند اسباب و نتائج پیاپی یکدیگر بیایند و روی نمایند.
این پرتو امید ازکجا به دل این مرد پیر تابیده است؟ این امید به خدا است، و پیوند استوار با یزدان است، و احساس وجود و مرحمت او است، احساسی‌که در دلهای‌گروه پاکان برگزیده جلوه‌گر می‌اید، و راست‌تر و ژرف‌تر از واقعیت محسوسی می‌گرددکه دستها آن را لمس می‌کنند و می‌پسایند، و چشمها ان را می‌بینند و مشاهده مینمایند.
(وَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظِیمٌ (.
و از فرزندانش روی برتافت و گفت: ای وای بر من! بر (دوری) یوسف (من!) و (از بس گریست) چشمانش از اندوه سفید (و نابینا) گردید، و او اندوه خود را در دل نهان می‌داشت و خشم خود (بر فرزندان) را قورت می‌داد.
تصویر غم‌انگیزی از پدر داغدیده بلازده‌ای است. احساس می‌کند با غم خود تنها است. با بلای خود تنها است. این دلهائی‌که پیرامون آن هستند با او شرکت نمیکنند و همآوا نمیگردند. درگوشه‌ای تنها می‌ماند. بر فرزند عزیز و دوست داشتنی خودگریه و شیون سر می‌دهد. بر دوریش می‌نالد و وایوسفا می‌گوید! یوسفی را فریاد می‌دارد که فراموشش نکرده است و پیوسته بدو دل بسته است، و سالها و سالها از مصیبت او نکاسته است. یوسفی را یاد می‌کند و بر او اشک می‌ریزد که بلای تازه برادرکوچکش درد او را تازه کرده است و دیگر باره تصو‌یرش را بر پرده دلش افکنده است و به تماشایش نشانده است. این درد بر صبر جمیل او چیره‌گردیده است و او را به غوغا انداخته است:
« یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ “.
ای وای بر من! بر (دوری) یوسف (من!).
این پیرمرد بزرگوار غم و اندوه خود را پنهان می‌دارد، و این پنهان داشتن غمها و اندو٥هاکار او را می‌سازد و اعصاب او را پریشان می‌کند تا بدانجاکه چشمانش از اندوه و درد سفید می‌گردد:
(وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظِیمٌ (.
و چشمانش از اندوه سفید (و نابینا) گردید، و او اندوه خود را در دل نهان می‌داشت و خشم خود (بر فرزندان) را قورت می‌داد.
کینه نشسته بر دلهای فرزندان یعقوب نمی‌گذارد به حال پدرشان رحم‌کنند، و نمی‌گذارد عشق و غمی‌که درباره یوسف دارد دلهای آنان را نیش بزند، و آن اندوه نهان و پنهان سر برزند و بر دلهای ایشان نیز گاز بزند. این است‌که از او غمزدائی نمیکنند و د‌لداریش هم نمی‌دهند، و امیدوارش نیز نمی‌سازند، و تخم آرزوئی هم بر دلش نمی‌پاشند. بلکه میخواهند آخرین پرتو امید نیز در دل او بپژ‌مرد و فروکش‌کند:
(قَالُوا تَاللَّهِ تَفْتَأُ تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّى تَکُونَ حَرَضًا أَوْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ ).
گفتند: (ای پدر!) به خدا سوگند! آن‌قدر تو یاد یوسف می‌کنی که مشرف به مرگ می‌شوی یا (می‌میری و) از مردگان می‌گردی. (خویشتن را بپا و به خود و به ما ترحم فرما و از غم و اندوه بکاه).
این سخن‌کینه‌توزانه زشتی است. به خدا سوگند تو یاد یوسف می‌کنی، وغم اوتورا درهم میکوبد و تکه و پاره‌ات می‌کند. تا بدانجاکه از غم می‌گدازی و آب می‌شوی یا از اندوه بیفائده هلاک و نابود می‌گردی. چه یوسف از میان رفته است و دیگر برنمی‌گردد و باید از او قطع امیدکرد و دست شست!
این پیرمرد بزرگوار بدیشان پاسخ می‌دهد و از ایشان می‌خواهد به ترک او بگویند و وی را به خدای خود واگذارند. چه او شکایت خود را به پیش‌کسی جز خدا نمیبرد. او با خدای خود پیوندی دارد که آنان ندارند، و از حقیقت خدا چیزی می‌داند که ایشان نمی‌دانند:
( قَالَ :إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّی[1] وَحُزْنِی إِلَى اللَّهِ، مَا لا تَعْلَمُونَ).
گفت: شکایت پریشان‌حالی و اندوه خود را تنها و تنها به (درگاه) خدا می‌برم (و فقط به آستان خدا می‌نالم و حل مشکل خود را از او می‌خواهم) و من از سوی خدا چیزهائی می‌دانم که شما نمی‌دانید.
این واژه‌ها حقیقت الوهیت را در این دل به خدا رسیده جلوه‌گر می‌سازند، و خود این حقیقت با جلال و عظمت فراگیر و با درخشش چشمگیری که دارد به تجلی .درمیآید. این واقعیت ظاهری ناامیدی از یوسف، و این فاصله طولانی و درازی‌که رشته امید به زنده ماندن یوسف را قطع می‌کند، چه رسد به این‌که امید به برگشت او را به سوی پدر برجای بدارد، و ناراحت بودن پسران از این چشم انتظاری‌که بعد از سالهای فراوان با وجود این همه مشکلات و دشواریهائی‌که ییش آمده است در میان است، همه این چیزها امید مرد شایسته و بایسته‌ای چون یعقوب را به خدای خود قطع نکرده است و پیوند وی را با خدا نبریده است. او از حقیقت خدای خود، و ازکار و بار آفریدگار خویش، چیزی را می‌داند که این جماعت بریده از این حقیقت، و در پس پرده از آن، به سبب واقعیّت‌کوچک دیدنی جهان، نمی‌دانند.
این است ارزش ایمان به خدا، و شناخت یزدان سبحان بدین‌گونه و بدینسان، شناخت جلوه‌گر آمدن و دیده شدن و قدرت و شوکت و قضا و قدر او را دیدن، و رحمت و رعایت و عنایت او را پسودن، و یار الوهیت با بندگان شایسته را درک و فهم نمودن.
این واژه‌ها:
(وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ) ٠
و من از سوی خدا چیزهائی می‌دانم که شما نمی‌دانید. بلی این چند واژه چنین حقیقتی را به‌گونه‌ای جلوه‌گر می‌سازدکه واژه‌های ما نمی‌تواند آن را جلوه‌گر نماید و چششی را بنمایدکه مزه آن را نمی‌داند مگر آن‌کس که خود آن را چشیده باشد و بدین سبب بداندکه معنی این واژه‌ها در اندرون بنده شایسته‌ای همچون یعقوب چیست!
دلی که این مزه را چشیده باشد، سختیها و دشواریها - هرچند که ناهنجار و ناگوار باشند - نمی‌توانند کار چندانی با او بکنند و بلکه بر پسودن و دیده‌ور شدن و چشیدن او می‌افزایند و جذبه شور را داغ‌تر مینمایند. ما بیش از این نمی‌توانیم بگوئیم و این وادی ایمن را بپوئیم. ولیکن در این باره فضل خدای را سپاس می‌گوئیم، و به ترک آنچه میان ما و او است می‌گوئیم تا تنها او آن را بداند و ببیند و بس ... و دیگر بس ... آنگاه یعقوب پسران را روانه پیجوئی یوسف و برادرش می‌کند. بدیشان می‌گویدکه از رحمت خدا ما‌یوس نشوند، و بلکه به دنبال آن دو بگردند. چه رحمت خدا فراخ است وگشایش او پیوسته دیده می‌شود:
(یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ) .
ای فرزندانم! بروید و (در مصر همراه برادر مهتر خود) به دنبال یوسف و برادرش بگردید و از رحمت خدا ناامید مشوید، چرا که از رحمت خدا جز کافران ناامید نمیگردند. (من احساس می‌کنم روزگار دیدار نزدیک است).
خوشا به حال دل به خدا رسیده!!!
(یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ).
ای فرزندانم! بروید و (در مصر همراه برادر مهتر خود) به دنبال یوسف و برادرش بگردید.
با حواس جمع جستجوکنید و پرس و جو نمائید. در پژوهش خود دقت و بینش و شکیبائی داشته باشید. از لطف خدا وگشایش و رحمت او ناامید نگردید ... واژه “روح” [رحمت خدا] دلالت دقیق‌تری و شفافیت بیشتری دارد. در آن سایه خوشایندی است‌که در زیر آن می‌توان از اندوه خفه‌کننده رست، و با نسیم نرم و خنک رحمت یزدان غنود و آسود:
(إِنَّهُ لا یَیْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ) .
قطعأ از رحمت خدا جز کافران ناامید نمیگردند. امّا مومنانی‌که دلهایشان به خدا رسیده است، و ارواحشان با رحمت خدا تر و تازه‌گردیده است، و رائحه‌های زندگی‌بخش ملایم خدا را احساس کرده‌اند و بوئیده‌اند، از رحمت یزدان ناامید نمیگردند هرچندکه لشکر غمها بر سرشان بتازد و ایشان را احاطه سازد، و سختیها و دشواریها آنان را فراگیرد و تنگ تنگ در بغل‌گیرد. شخص مومن در سایه ایمانش غرق در رحمت است، و در سایه پیوند با آفریدگارش در آستانه انس و الفت است، و در سایه یقین و باوری‌که به سرور خود دارد غوطه‌ور در آرامش است، هرچندکه در تنگناهای دشواریها و در خفه‌گاههای اندوهها اسیر و گرفتار باشد.
*
برادران یوسف برای بار سوم به مصر می‌آیند. این بار گرسنگی بدیشان زیان رسانده است، و پولهایشان را از میان برده است.کالاهای بی‌ارزش و ناچیزی را با خود آورده‌اندکه در پیششان مانده است. میخواهند با آنها آذوقه و توشه‌ای بخرند و برگیرند ... به پیش یوسف درمی‌آیند، در حالی که صداهایشان ضعیف و نازک گردیده است. آن صداهائی نیست که قبلا داشتند. از گرسنگی و قحطی می‌نالند. ناله ایشان بیانگر بلاها و گرفتاریهائی است که روزگار دامنگرشان کرده است. شکوه و شکایتشان می‌رساندکه زمان چگونه دمار از روزگارشان بیرون آورده است:
(فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهِ قَالُوا یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَیْنَا إِنَّ اللَّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ).
(فرزندان یعقوب فرمان او را گردن نهادند و رهسپار مصر شدند) و چون به پیش یوسف رفتند گفتند: ای عزیز (مصر!) ما را و خاندان ما را اندوه فرا گرفته است و (جسم و روح ما را زیان رسانده است و برای خرید مواد غذائی) کالای اندکی با خود آورده‌ایم (که گمان نمی‌رود از ما پذیرفته گردد و چیزی که مورد نیاز ما است با آن خریداری شود. بیا و) بر ما ببخش و بار و کالای ما را (بدان اندازه که نیازمندیم) به تمام و کمال بده، بیگمان خداوند بخشندگان را (به بهترین وجه) جزا می‌دهد.
وقتی‌که‌کار ایشان بدینجا می‌کشد و این همه طلب رحم و شفقت مینمایند و فروتنی و خودشکنی می‌کنند، در یوسف تاب و توان اجرای نقش عزیز مصر نمی‌ماند، و نمی‌تواند بیش از این به نمایش قدرت ادامه دهد، و حقیقت شخصیّت خود را از ایشان پنهان دارد. درسها به پایان آمده‌اند. وقت آن است که بزرگترین رویاروئی در رسد، آن رویاروئی‌که بر دلشان نمی‌گذشته است و مرغ خیالشان به سوی آن پر و بالی گشوده است. ناگهان دل مهربانش نرم می‌شود و می‌خواهد از حقیقت شخصیّت خود برای ایشان بگوید و پرده از خویشتن بردارد. ایشان را به گذشته‌های دور برمی‌گرداند، گذشته‌های دوری که تنها آنان از آن خبر دارند، وکسی جز یزدان بر آن مطلع نیست:
(قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَأَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ ؟ا ) .
گفت: آیا بدانگاه که (یوسف را به چاه انداختید، و پس از او اذیت و آزارها به بنیامین رساندید و او را در فراق برادر داغدار نمودید) از روی نادانی (جوانی) نسبت به یوسف و برادرش می‌دانید چه (عمل زشت و ناپسندی) کردید؟!.
درگوشهایشان صدائی طنین‌انداز شدکه چیزی از زیر و بم آن را به یاد دارند. سیماهای چهرههائی در جلو دیدگانشان پدیدارگردیدکه تاکنون بدانها توجه نکرده بودند. چراکه آنان یوسف را در منصب عزیز مصر و با ابهت و درجات و نشانه‌های عزیز مصر می‌دیدند. خاطره‌ای از دور در جانهایشان درخشیدن گرفت.
( قَالُوا أَئِنَّکَ لأنْتَ یُوسُفُ ؟ ).
گفتند: آیا تو واقعاً یوسف هستی؟.
آیا تو خودت یوسف هستی؟! هم اینک دلها و اندامها و گوشهایشان، سایه‌ها و سیماهای یوسف کوچک را در
این مرد بزرگ می‌بیند.
( قَالَ أَنَا یُوسُفُ وَهَذَا أَخِی قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ).
گفت: من یوسفم و این برادر من است. به راستی یزدان بر ما منت گذارده است (زیرا که ما را از بلاها رهانیده و دوباره به هم رسانیده و سلامت و قدرت و عزت بخشیده است). بیگمان هرکس (خدا را پیش چشم دارد و از او بترسد و) تقوا پیشه کند و (در برابر گرفتاریها و مصیبتها) شکیبائی و استقامت ورزد (خداوند پاداش او را خواهد داد) چرا که خدا اجر نیکوکاران را ضایع نمیگرداند.
مساله غیرمترقبه و ناگهانی است! مساله غیرمترقبه و ناگهانی بس شگفتی است. یوسف ایشان را غافلگیر می‌کند و ناگهانی برایشان می‌گوید و به یادشان می‌آوردکه با یوسف و برادرش در روزگار نادانی چه کرده‌اند ... چکیده‌وار سخن می‌راند و بر این چیزی نمی‌افزاید ... تنها از فضل و لطف خدا در حق خود و برادرش سخن می‌گوید. این فضل و لطف را نیزنتیجه پرهیزگاری و شکیبائی خود، و دادگری خدا در سزا و در جزا می‌شمارد.
امّا برادران یوسف، در جلو چشمان و دلهایشان تصویر کارهائی جلوه‌گر می‌آیدکه نسبت به یوسف کرده‌اند. طنین شرمندگی و خواری درگوش دلشان در فریاد است. پستی و سرافکندگی ایشان را دربر می‌گیرد. آنان با یوسف رویاروی می‌شوند، یوسفی‌که بدیشان نیکی می‌کند، ولی آنان بدو بدی کرده‌اند. با فرد شکیبائی رویاروی می‌شوندکه ایشان با او نادانی کرده‌اند و او را نشناخته‌اند. در برابر بزرگوار بخشنده‌ای می‌ایستند که با ایشان آقائی کند، ولی آنان با او چه‌کارهای بدی‌که کرده‌اند و چه موقعیت بدی‌که در برابرش داشته‌اند:
( قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَإِنْ کُنَّا لَخَاطِئِینَ ).
گفتند: به خدا سوگند! خداوند تو را (به سبب پرهیزکاری و شکیبائی و نیکوکاری) بر ما برگزیده است و برتری بخشیده است. و ما بیگمان (در کاری که در حق تو و برادرت روا داشته‌ایم) خطاکار بوده‌ایم.
اعترا‌ف به‌گناه است. اقرار به بزهکاری است. سخن گفتن از الطاف الهی در برتر و والاتر نهادن یوسف بر ایشان در مکانت و منزلت و شکیبائی و بردباری و پرهیزگاری و نیکوکاری است. آنان از خوبیها و عنایتهائی صحبت می‌کنندکه خدا در حق یوسف داشته است. یوسف هم در مقابل آن سخنان بزرگواری می‌کند وگذشت را پیش می‌کشد و موقعیت شرمنده‌سازی را به پایان میبرد و بساط شکوه وگلایه را درهم می‌پیچد. این شیوه مردان بزرگوار است. یوسف در امتحان ثروت و نعمت نیز پیروز و موفق می‌گردد، همان‌گونه‌که قبلا در امتحان سختی و شدت پیروز و موفق گردیده بود. آخر او از زمره خوبان و نیکوکاران بود.
( قَالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ) ٠
(یوسف پاسخ داد و) گفت: امروز هیچ‌گونه سرزنش و توبیخی نسبت به شما در میان نیست (و بلکه از شما درمیگذرم و برایتان طلب آمرزش می‌نمایم. ان‌شاء‌الله) خداوند شما را می‌بخشاید، چرا که او مهربانترین مهربانان است (و مغفرت و مرحمت خود را شامل نادمان و توبه‌کاران می‌نماید).
امروز نه سرزنش و نکوهشی در میان است و نه تنبیه و شکنجه‌ای در پیش است.کار از طرف من به پایان آمده است و ریشه‌هائی از آن برجای نمانده است ... خدا شما را مورد رحمت و مغفرت خود قرار می‌دهد. او مهربانترین مهربانان است ... آنگاه سخن متوجه‌کار دیگری می‌شود. از پدرسخن می‌رود که چگونه چشمان او از غم و اندوه سفید گردیده است. پدر هم اینک با عجله منتظر مژده است. شتابان ملاقات را می‌پاید. عجله داردکه غم و اندوهی‌که بر دلش نشسته است و آویزه تار و پود آن‌گردیده است بزداید. شتابان چشم به راه است‌که بیماری و دردی‌که بر تنش دویده است و بر آن تاخت آورده است و منزل‌گزیده است، رخت سفر بندد، و هرچه زودتر رنجوری وکمسوئی دیدگانش بهبودی یابد، و مژده سرور فروغ نور بدانها بتاباند و آنها را روشن‌گرداند:
(اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیرًا وَأْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ).
(پس از آن، یوسف از حال پدر پرسید. وقتی که از اوضاع و احوال او آگاه گردید، بدیشان گفت:) این پیراهن مرا با خود (به کنعان) ببرید وآن را بر چهره او بیندازید تا (نشانی بر پیدا شدن من بوده و روشنی‌بخش دل و دیده‌اش شود و دوباره) بینا گردد (و پرده تاریک غم و اندوه از جلو چشمانش بزداید و خرم و خندانش نماید) و همه خانواده خود را به نزد من بیاورید.
یوسف چگونه می‌دانسته است‌که بوی او چشمان بیمار پدر را دوباره سالم و بینا می‌کند و نور به دیدگانش برمی‌گرداند؟ این چیزی است‌که خدا بدو یاد داده است. کار غیرمترقبه در اغلب اوقات و در بسیاری از حالات به شکل معجزه درمیآید و عمل معجزه خارق‌العاده را می‌نماید ... این کار ناگهانی و غیرمنتظره چرا چنین نکند؟ مگر نه این است‌که یوسف پیغمبر و فرستاده خدا است، و یعقوب نیز پیغمبر و فرستاده خدا است؟
*
از این لحظه به بعدکارهای غیرمترقبه یکی پس از دیگری در داستان رخ می‌دهد، تا وقتی که صحنه‌های تکان‌دهنده با تعبیر خواب پسربچه کوچک به پایان می اید.
(وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّی لأجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلا أَنْ تُفَنِّدُونِ).
هنگامی که کاروان (از مصر به سوی شام) حرکت کرد، پدرشان (به کسانی که پیش او بودند) گفت: اگر مرا بی‌خرد و بی‌مغز ننامید (به شما می‌گویم) من واقعاً بوی یوسف را می‌بویم!.
بوی یوسف! هیچ چیزی نه مگر این. بر دلکشی نمی‌گذردکه یوسف بن از سالهای فراوان و زمانهای طولانی هنوز در میان زندگان باشد، و بوئی هم داشته باشدکه این پدرکهنسال درمانده آن را ببوید!
من واقعا بوی یوسف را می‌بویم. اگر مرا پیرمرد ابله و گول نگوئید و ننامید:
( لَوْلا أَنْ تُفَنِّدُونِ).٠
اگر مرا بی‌خرد و بی‌مغز ننامید.
اگر مرا ابله وگول نگوئید و ننامید، مرا تصدیق می‌کنید در چیزی که می‌یابم و در بوئی که از دیده‌نهان دورافتاده خود می‌بویم.
چگونه یعقوب بوی یوسف را استشمام‌کرد همین‌که کاروان به راه افتاد؟ ازکجاکاروان به راه افتاد؟ برخی از مفسران می‌گویند: بوی یوسف را بوئید از همان وقت‌که‌کاروان از مصر به راه افتاد، و این بو، بوی پیراهن یوسف از این فاصله دور بوده است. ولی هیچ‌گونه دلیلی بر این ادعا در دست نیست. چه‌بسا مقصود این باشد که هنگامی‌که‌کاروان از دو راهه‌های سرزمین‌کنعان جدا شد، و رهسپار محله یعقوب در فاصله محدودی شد، بوی پیراهن به مشام یعقوب رسید .
ما با این سخن، منکر این نمی‌گردیم‌که معجزه‌ای از معجزات ممکن است برای پیغمبری همچون یعقوب، از سوی پیغمبری همچون یوسف روی داده باشد. آنچه ما می‌خواهیم این است که ما دوست می‌داریم در کنار حدود و ثغو‌ر مدلول و مفهوم نص قرآنی، یا نص روایت مستند و صحیحی بمانیم. در این باره هم روایت مستند و صیحی در دست نیست. مدلول و مفوم نص این فاصله و گستره‌ای را نمی‌رساند که مفسران میخواهند.
امّا کسانی‌که در اطراف یعقوب بودند، آنچه او از سوی پروردگارش دریافت داشته بود آنان دریافت نکرده بودند، و لذا بوی یوسف را او یافت و بوئید، و ایشان نیافتند و نبوییدند:
(قَالُوا تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ).
(اطرافیان بدو) گفتند: به خدا قسم! بیگمان تو در سرگشتگی قدیم خود هستی (و بر بال خیالات و خرافات در پروازی).
هنوز تو در سرگشتگی وگمراهی خود درباره یوسف هستی. هنوز تو در سرگشتگی وگمراهی خود در انتظار یوسف نشسته‌ای. یوسف به همان راهی رفته است‌که از آن برگشتی نیست. او مرده است و از دیده‌ها به در رفته است.
ولی‌کار غیرمترقبه ناگهان از دور درمی‌رسد و روی می‌دهد. به دنبال آن نیزکار غیرمترقبه دیگری سرمی‌رسد وروی‌می‌دهد:
( فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیرًا ).
هنگامی که (پیک) مژده‌رسان بیامد و پیراهن را بر چهره‌اش افکند (چشمان یعقوب) بینا گردید (و نور سرور، به دیدگانش روشنی بخشید).
ناگهانی رسیدن پیراهن‌که دلیل بر وجود یوسف و نزدیکی دیدار با او است، و ناگهانی بینا شدن چشم پس از سفید شدن دو چشم یعقوب ... امور غیرمترقبه‌ای بودندکه یکی پس از دیگری انجام می‌گیرد ... در اینجا است‌که یعقوب حقیقت چیزی را بیان می‌داردکه آنان از آن آگاهی ندارند و تنها خود یعقوب در پرتو وحی خدا از آن مطلع است، همان چیزی‌که قبلا درباره آن برایشان سخن‌گفت، ولی بدان پی نبردند و ازآن چیزی نفهمیدند:
«قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ » .
گفت: مگر من به شما نگفتم: که از سوی یزدان (و در پرتو وحی رحمان) چیزهائی می‌دانم که شما نمی‌دانید؟.
(قَالُوا یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ).
(فرزندان یعقوب) گفتند: ای پدر! (بر ما ببخشا و) آمرزش گناهانمان را برایمان (از خدا) بخواه. واقعاً ما
خطاکار بوده‌ایم.
چنین می‌بینیم‌که در دل یعقوب ناراحتی وکدورتی از پسرانش بوده است، و هنوزکه هنوز است دلش از این ناراحتی وکدورت نپالوده است و صاف نشده است. گرچه بدیشان وعده می‌دهدکه از یزدان برایشان طلب آمرزش می‌کند، پس از این‌که دلش پالود و آرام‌گرفت و آسود:
(قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ) ٠
گفت: از پروردگارم، پیوسته برایتان طلب آمرزش (گناهانتان را) خواهم کرد. بیگمان او بخشایشگر مهربانی است.
نقل عبارت یعقوب با واژه “سوف: بالاخره. در آینده” از اشاره به دل زخمی انسانی خالی نیست.
*
روند قرآنی در مسائل غیرمترقبه داستان پیش می‌رود. زمان و مکان را درمی‌نوردد، تا در صحنه موثر و تکان‌دهنده واپسین همدیگر را ملاقات‌کنیم و ببینیم:
(فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى یُوسُفَ آوَى إِلَیْهِ أَبَوَیْهِ وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ یَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنِی وَبَیْنَ إِخْوَتِی إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِمَا یَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ).
(یعقوب و خاندان او رهسپار مصر شدند. یوسف تا مدخل‌مصربه استقبالشان‌شتافت).هنگامی‌که به پیش یوسف رسیدند، پدر ومادرش‌را در آغوش گرفت و (به همه آنان) گفت: به سرزمین مصر داخل شوید که به خواست خدا درامن وامان خواهید بود. (کاروان داخل مصر گردید و به منزل یوسف وارد شد) و یوسف پدر و مادرش را بر تخت نشاند (و به رسم مردمان آن زمان، در حق سران و امیران و فرمانروایان، جملگی) دربرابرش‌کرنش بردند. یوسف گفت: پدر!این تعبیر خواب پیشین (روزگار کودکی) من است! پروردگارم آن را به واقعیت مبدل کرد. به راستی خدا در حق من نیکیها کرده است، چرا که از زندان رهایم نموده است، وبعد ازآن که اهریمن‌میان‌من وبرادرانم تباهی و جدائی انداخت، شما را از بادیه (شام به مصر) آورده است. حقیقتاً پروردگارم هرچه بخواهد سنجیده و دقیق انجام می‌دهد. بیگمان او بسیار آگاه (و کارهایش همه) دارای حکمت است.
چه صحنه شگفتی است! پس از تاخت سالها وگذشت روزها، پس از یاسها و ناامیدیها، بعد از دردها و دشواریها و تنگناها، بعد از امتحانها و آزمونها، پس از بلاها و مصیبتها، و بالاخره بعد از عشق و علاقه‌کشنده و غم و اندوه شدید و حسرت و آه سوزان... همچون چیزی بر صحنه پیدا می‌شود و طرحی نو درمی‌اندازد ... چه صحنه شگفتی است! صحنه‌ای است‌که از فعل و انفالات و لرزشها و تپشها و شادیها و اشکها لبریز است!
چه صحنه شگفتی است! صحنه‌ای‌که پایانی است ولی با سرآغاز داستان گره خورده است: آن یکی درباره غیب نهان در زوایای جهان بود، و این یکی درباره واقعیت حیات است ... یوسف هم در میان همه اینها به یاد خدا می‌پردازد و آنی او را فراموش نمی‌سازد:
(فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى یُوسُفَ آوَى إِلَیْهِ أَبَوَیْهِ وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ).
هنگامی که به پیش یوسف رسیدند، پدر و مادرش را در آغوش گرفت و (به همه آنان) گفت: به سرزمین مصر داخل شوید که به خواست خدا در امن و امان خواهید بود.
خواب خود را به یاد می‌آورد و از آن سخن می‌گوید. تعبیر آن را سجده بردن برادرانش برای خودش می‌بیند - بدان هنگام که پدر و مادرش را بالای تختی برده است و نشانده است‌که خودش بر آن می‌نشست - خوابش بدانگونه بودکه یازده ستاره و خورشید و ماه را در حال سجده برای خود دیده بود:
(وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ یَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا) ٠
یوسف پدر و مادرش را بر تخت نشاند (و به رسم مردمان آن زمان، در حق سران و امیران و
فرمانروایان، جملگی) در برابرش کرنش بردند. یوسف گفت: پدر! این تعبیر خواب پیشین (روزگار کودکی) من است! پروردگارم آن را به واقعیت مبدل کرد.
آنگاه یوسف نعمت خدارا بر خود برمی‌شمرد:
« وَقَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنِی وَبَیْنَ إِخْوَتِی» .
به راستی خدا در حق من نیکیها کرده است، چرا که از زندان رهایم نموده است، و بعد از آن که اهریمن میان من و برادرانم تباهی و جدائی انداخت، شما را از بادیه (شام به مصر) آورده است.
لطف خدا را یاد می‌کند در تدبیری‌که برای پیاده‌کردن مشیت و خواست خود اندیشیده است:
“ إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِمَا یَشَاءُ » ٠
حقیقتاً پروردگارم هرچه بخواهد سنجیده و دقیق انجام می‌دهد.
خدا مشیت و خواست خود را با ریزه کاری و تیزبینی ناپیدائی پیاده می‌کند، به گونه‌ای که مردمان آن را
احساس نمیکنند و بدان پی نمی‌برند:
( إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ).
بیگمان او بسیار آگاه (و کارهایش همه) دارای حکمت است.
این همان تعبیری است که یعقوب نیز بکار برده است، بدانگاه که در سرآغاز داستان یوسف خواب خود را برایش بیان می‌کرده است:
“ان‌ربّک الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ).
بیگمان پروردگارت بسیار آگاه (و کارهایش همه) دارای حکمت است. (یوسف/6)
این هم بدان جهت است‌که سرآغاز و سرانجام حتی در عبارات توافق و هماهنگی داشته باشند.
*
پیش از این‌که پرده واپسین صحنه تکان‌دهنده فروافتد، یوسف را می‌بینیم‌که خود را از دیدار و در آغوش کشیدن و شادی و شادمانی و جاه و جلال و سلطه و قدرت و حکومت و شوکت و ثروت و رفاه و آسایش و امن و امان،کنار می‌کشد ... تا به سوی پروردگار خود رود و به تسبیح و تقدیس او بپردازد و شکر الطاف و عنایات او را بگوید و به ذکرش در خروش افتد! بدین هنگام‌که او در شکوه و ابهت سلطه و قدرت است، و غرق در شادی و شادمانی تعبیر خواب خود است، رو به آستانه یزدان جهان می‌کند و عاجزانه از او می‌خواهد وی را مسلمان بمیراند و به شایستگان و نابستگان ملحق نماید:
« رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ » .
پروردگارا! (سپاسگزارم که بخش بزرگی) از حکومت به من داده‌ای و مرا از تعبیر خوابها آگاه ساخته‌ای. ای آفریدگار آسمانها و زمین! تو سرپرست من در دنیا و آخرت هستی. (همه امور خود را به تو وامیگذارم و خویشتن را در پناه تو می‌دارم). مرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق گردان.
(رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ).
پروردگارا! (سپاسگزارم که بخش بزرگی) از حکومت به من داده‌ای.
از حکومت، سلطه و قدرت و مکانت و منزلت و جاه و مال به من عطاء فرموده‌ای. این از نعمتهای دنیا است.
(وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ).
و مرا از تعبیر خوابها آگاه ساخته‌ای.
خوابها را می‌توانم تعبیرکنم و نتائج سخنان را پیش چشم دارم و فهم‌کنم. این از نعمتهای علم است. پروردگارا! نعمتهای تو را یاد می‌کنم و برمی‌شمرم، و شکر و ذکر آنها را می‌گویم.
(فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ) .
ای آفریدگار آسمانها و زمین!.
آسمانها و زمین را به فرمان خود از نیستی به هستی آوردی و خلعت وجود بخشیدی. چرخش وگردش آنها در دست تو است. توئی‌که بر آسمانها و زمین و ساکنان آنها سلطه و قدرت داری.
« أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ “.
تو سرپرست من در دنیا و آخرت هستی. (همه امور خود را به تو وامیگذارم و خویشتن را در پناه تو می‌دارم).
پروردگارا! من از تو سلطه و قدرت و شوکت و حکومت و تندرستی و ثروت و اموال و اولاد نمی‌خواهم. پروردگارا! از تو عاجزانه چیزی را میطلبم که پایدارتر و گرانبهاتر است:
“توفّنیمُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ » .
مرا مسلمان بمیران و به صالحان ملحق گردان.
بدین شیوه جاه و جلال و سلطه و قدرت، و شادی و شادمانی ملاقات و همایش اهالی خانواده و جمع برادران، از جلو چشمان یوسف به‌کنار می‌رود و دورتر و دورتر می‌شود تا از دیدگان او پنهان و در آن سوی افق نهان می‌شود. صحنه واپسین پیدا و نمایان می‌گردد، صحنه بنده تنهائی است‌که به آستانه پروردگار خود می‌نالد و به زاری از او می‌خواهد که اسلام او را برای او بپاید و حفظ نماید تا او را می‌میراند و به سوی خود برمی‌گرداند. زار زار از آفریدگار دادار می‌خواهدکه او را در پیشگاه خود به صالحان ملحق فرماید.
پیروزی مطلق در واپسین امتحان این است.
1. «بَثّی»: غمم و مصیبتـم...
سوره‌ی یوسف آیه‌ی 111-102
ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَهُمْ یَمْکُرُونَ (١٠٢) وَمَا أَکْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ (١٠٣) وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ (١٠٤) وَکَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ (١٠٥) وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلا وَهُمْ مُشْرِکُونَ (١٠٦) أَفَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غَاشِیَةٌ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (١٠٧) قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِیرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (١٠٨) وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلا رِجَالا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا أَفَلا تَعْقِلُونَ (١٠٩) حَتَّى إِذَا اسْتَیْئَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّیَ مَنْ نَشَاءُ وَلا یُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ (١١٠) لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لأولِی الألْبَابِ مَا کَانَ حَدِیثًا یُفْتَرَى وَلَکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَتَفْصِیلَ کُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (١١١)
داستان یوسف به پایان آمده است تا پیروهای آن بیاغازد. آن پیروهائی‌که در دیباچه سخن از این سوره بدانها اشاره‌کردیم. نگرشهای‌گوناگون و بسوده‌های جوراجور می‌آغازد. گردشها و چرخشهای الهامگرانه‌ای در صفحات‌کیهان، در ژرفاهای نفس انسان، در میان آثارگذشتگان، و در لابلای غیب نهان در فراسوی نماهای آشکار پدیده‌های جهان، شروع می‌گردد. ما هم حسب ترتیب آنها در روند قرآنی به عرضه آنها می‌پردازیم. چراکه این ترتیب، دارای هدف مشخص‌است.
*
این داستان در میان قومی‌که محمّد (ص)در بین آنان پرورده‌گردید و سپس برانگیخته شد، مرسوم و متداول نبود. در این داستان اسرار و رموزی است‌که جز اشخاصی که واقعیت داستان را دیده‌اند و لمس کرده‌اند از آنهاکسی اطلاع و آگاهی نداشته است. آنان هم به دل اعصار و قرون فرو رفته‌اند و مرده‌اند. در سرآغاز سوره یوسف، خدای بزرگوار همچون سخنی با پیغمبر خود دارد:
(نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ ).
ما از طریق وحی این قرآن، نیکوترین سرگذشتها را برای تو بازگو می‌کنیم و (تو را بر آنها مطلع می‌گردانیم) هرچند که پیش‌تر از زمره بی‌خبران (از احوال گذشتکان) بوده‌ای. (یوسف/٣)
هم‌اینک هم پس از پایان داستان پیروی این چنین بر آن زده می‌شود، و سرانجام سوره به سرآغاز سوره پیوند داده‌میشود: .
(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَهُمْ یَمْکُرُونَ) ٠
(ای پیغمبر اسلام!) این (داستانی را که بر تو خواندیم) از خبرهای نهان (در دل قرون و اعصار گذشته بسیار کهن جهان) است که آن‌را به تووحی می‌کنیم. تو پیش آنان (یعنی پسران یعقوب) نبودی بدانگاه که تصمیم گرفتند ونیرنگ نمودند (و بر ضد یوسف نقشه کشیدند وطرح درانداختند. لذا جزاز طریق وحی امکان اطلاع از آن را نداشتی).
داستانی‌که در روند قرآنی گذشت از زمره غیبی است که تو از آن آگاه نیستی. ولیکن ما آن را به تو وحی می‌کنیم. نشانه وحی آن این است‌که این داستان نسبت به تو غیب است. توکه با برادران یوسف نبودی بدان هنگام‌که‌گرد آمدند و متفق شدند و همرأی‌گردیدند و نیرنگی را طرح‌ریزی‌کردند و پی افکندندکه داستان در موارد بسیاری بدان اشاره‌کرده است. آنان درباره یوسف نیرنگ‌کردند. راجع به پدرشان‌کلک زدند و نیرنگ کردند. وقتی‌که برادرشان راگرفتند به گوشه‌ای خزیدند و درگوشی صحبت کردند و چاره‌اندیشی نمودند. خود این تدبیر و چاره‌اندیشی نوعی نیرنگ است. زنان در حق یوسف نیرنگ‌کردند. چاکران دربار عزیز مصرکه یوسف را به زندان انداختند نیرنگ زدند ... همه اینها مکر و نیرنگ بوده است و تو درکنار آن حاضر نبوده‌ای تا آن را حکایت و روایت‌کنی. بلکه این وحی است و این سوره آن را نقل می‌کند تا آن را ثبت و ضبط کند همراه با چیزهائی‌که ثبت وضبط می‌کند، چیزهائی‌که از جمله مسائل این عقیده و قضایای این آئین هستند و در صحنه‌های فراوان داستان پخش و پراکنده‌اند.
*
ثبت و ضبط وحی، و الهام داستان، و نگرشها و پسوده‌هائی‌که دلها را به لرزه می‌اندازند، همه و همه مقتضی این هستندکه مردمان بدین قرآن ایمان بیاورند. مردمان پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) را می‌دیدند و احوال او را می‌دانستند. بعدها از او می‌شنیدند چیزهائی راکه می شنیدند. ولی بیشتر مردمان ایمان نمی‌آوردند. مردمان همچنین از کنار نشانه‌های خداشناسی پراکنده در صفحات هستی نیزگذشته‌اند و می‌گذرند و آنها را ندیده‌اند و نمیبینند و متوجه آنها نشده‌اند و نمی‌شوند، و مدلول و مفهوم آنها را درک و فهم نکرده‌اند و نمیکنند، بسان‌کسی‌که پهنه رخساره خود را برمی‌گرداند ولاجرم چیزی را نمی‌بیندکه با آن روبرو می‌شود. پس در انتظار چه چیزی هستند؟ عذاب و عقاب یزدان ناگهان ایشان را دربر می‌گیرد، بدون این ک به خود آیند:
(وَمَا أَکْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ . وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ . وَکَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ . وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلا وَهُمْ مُشْرِکُونَ . أَفَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غَاشِیَةٌ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ).
بیشتر مردم (به سبب تصمیم بر کفر و پیروی ازهوا و هوس، به تو) ایمان نمی‌آورند، هرچند که تلاش کنی (و در راهنمائی ایشان بسیار خویشتن را زحمت دهی). تو در برابر این (اندرز و راهنمائی) پاداشی از ایشان نمی‌خواهی، (پس اگر آنان نپذیرفتند غمگین مباش. چرا که دیگران اندر شکم مادر و پشت پدرند و بدان می‌گروند، و تنها این قرآن برای گروهی از مردمان این زمان نیامده است، بلکه) قرآن جز پند و اندرزی برای همه جهانیان نیست. و چه بسیار دلائل و نشانه‌های (دال بر وجود خدا) در آسمانها و زمین وجود دارد که آنان (کورکورانه) از کنارشان می‌گذرند و از پذیرش آنها روی میگرداند. و اکثر آنان که مدعی ایمان به خدا هستند، مشرک می‌باشند. آیا از این ایمن هستند که عذاب فراگیری از سوی خدا ایشان را دربر گیرد، یا این که قیامت به ناگاه فرارسد و ایشان غافل و بی‌خبر باشند؟.
پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) بر ایمان آوردن قوم خود بسیار حریص بود. آرزو داشت‌که خیری‌که با خود به ارمغان آورده است بهره ایشان شود، و بر ایشان می‌ترسیدکه بدی و بدبیاری دنیا و عذاب و عقاب آخرت‌گریبانگیر آنان شود، بدی و بدبیاری و عذاب و عقابی‌که در انتظار مشرکان است. ولیکن یزدان آگاه از دلهای انسانها و از سرشتها و احوال ایشان بدو خبر می‌دهدکه حرص و آز او بر ایمان آوردنشان‌گروه بی‌شمار مشرکان را به سوی ایمان آوردن سوق نمی‌دهد و بدان نمی‌کشاند، زیرا آنان -همان‌گونه‌که در این آیات فرموده است -ازکنار نشانه‌ها و دلائل فراوانی می‌گذرند و از آنها روی می‌گردانند. این روی‌گردانی هم ایشان را آماده پذیرش ایمان نمی‌سازد، و نمی‌گذارد از دلائل ایمان‌که پخش و پراکنده در آفاق جهان است سود جویند.
تو از ایمان آوردن ایشان بینیازی، و پاداشی در برابر رهنمود کردنشان از ایشان درخواست نمی‌کنی. جای شگفت است‌که آنان از هدایت روی می‌گردانند، هدایتی‌که رایگان بدیشان ارمغان می‌گردد و اجر و مزدی در برابر آن از ایشان دریافت نمی‌شود.
(وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ).
تو در برابر این (اندرز و راهنمائی) پاداشی از ایشان نمی‌خواهی، (پس اگر آنان نپذیرفتند غمگین مباش. چرا که دیگران اندر شکم مادر و پشت پدرند و بدان می‌گروند، و تنها این قرآن برای گروهی از مردمان این زمان نیامده است. بلکه) قرآن جز پند و اندرزی برای همه جهانیان نیست.
ایشان را با آیات خدا پند و اندرز می‌دهی. چشمان سر و دل آنان را متوجه آیات خدا می‌کنی، آیاتی که به جهانیان ارمغان گردیده است، و در انحصار ملتی و نژادی و قبیله‌ای قرار ندارد. پولی در برابر آنها خواسته نمی‌شود تاکسی نتواند آن را پرد‌اخت‌کند، در نتیجه ثروتمندان بر تنگدستان به سبب توان مالی امتیاز پیدا بکنند. هیچ شرطی هم در میان نیست‌که‌کسی از انجام آن ناتوان بوده و درنتیجه توانایان بر ناتوانان برتر شوند و بالاتر روند. بلکه آیات خدا پند و اندرز جهانیان است. سفره همگان و خوان یغمای‌گسترده‌ای است برای هرکسی‌که بخواهد بر این سفره و خوان بنشیند و لقمه بچیند.
(وَکَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ).
و چه بسیار دلائل و نشانه‌های (دال بر وجود خدا) در آسمانها و زمین وجود دارد که آنان (کورکورانه) از کنارشان می‌گذرند و از پذیرش آنها روی میگرداند. آیات و نشانه‌های دال بر وجود خدا، و دال بر وحدانیت و قدرت او، در لابلای جهان و اینجا و آنجای‌کیهان، پخش و پراکنده‌اند، و چشمان سر و چشمان دل را به خود می‌خوانند. در آسمانها و زمین نشانه‌های خداشناسی است ... مردمان بامدادان و شامگاهان و همه اوقات شبانه‌روز ازکنار آنها می‌گذرند. نشانه‌های گویائی هستند. مردمان را فریاد می‌دارند‌که به ما بنگرید و به خدا پی ببرید. برجسته و پیدایند و چشمها و خردها را متوجه خود می‌کنند. الهامگر دلها و خردهایند و دلها و خردها را واله و شیدا مینمایند. امّا آنان آنها را نمی‌ببنند و ندای آنها را نمی‌شنوند و تاثیر ژرف آنها را احساس نمی‌کنندِ!
در آن لحظه‌که انسان به طلوع و غروب خورشید می‌نشیند، و در آن لحظه‌که سایه‌های طولانی را می‌بیند که پای در دامن جمع می‌کنند و دامن فراهم می‌چینند، و آهسته و آرام می‌کاهند یا افزوده می‌شوند، در آن لحظه‌که انسان به دریاهای پرآب مواج می‌نگرد، و چشمه‌های جوشان را مشاهده می‌کند، و چشمه‌ساران لبریز و روان را دید می‌زند، در آن لحظه‌که انسان به گیاه نودمیده شادابی خیره می‌شود، و شکفتن غنچه خندانی را می‌بیند، و باز شدن‌گلی را ورانداز می‌کند، و در آن دم‌که‌کشتزار و چمنزار وگندم‌زارهای درویده را می‌نگرد، وگیاهان پرپر شده را می‌بیند، در آن دم‌که انسان پرنده‌ای را نگاه می‌کندکه بال و پرگرفته است و در هوا بالهای خود را می‌گشاید و انگار شنا می‌نماید، در آن لحظه‌که ماهیها در آبها شنا می‌کنند و این سو و آن سو می‌دوند و پائین و بالا شیرجه می‌روند، در آن لحظه‌که‌کرمها می‌لولند و به داخل سوراخها فرو می‌روند، در آن لحظه که انسان مورچه‌های فراوانی را می‌بیندکه چگونه پیوسته در رفت‌وآمد و به کار و تلاش اندرند، و در آن لحظه‌ها که انسان سائر حشرات وگروهها و دسته‌های حیوانات و حشرات و خزندگان و پرندگان را دیده‌ور می‌شود، در آن لحظه‌که انسان درباره بامدادی و شامگاهی می‌اندیشد، و آرامش شب و جنب و جوش روز را ورانداز می‌کند ... و ... در هر لحظه‌ای از این لحظات، دل انسان زمزمه‌ها و آهنگهای این هستی شگفت را می‌شنود و هم مو می‌بیند و هم اشارتهای ابرو ... یک لحظه، بلی فقط یک لحظه از این لحظات برای به لرزه و ارتعاش درآوردن تارهای دل انسان با مضراب درک و فهم هراس‌انگیز و تاثیر و تاثر پاسخگوی شگفت‌انگیز،کافی و بسنده است. کسی که‌کس اسب تک‌مضرابی او را بس است تا برجهد و پیشانی بر آستان یزدان نهد! امّا حیف‌که آنان:
(یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ).
از فراز وکنار آنها می‌گذرند و درباره آنها نمی‌اندیشند و از آنها روی می‌گردانند!.
این است‌که بیشتر آنان ایمان نمی‌آورند!
و حتی آنان که ایمان می‌آورند، بسیاری از ایشان شرک - به شکلی از اشکال -به دلهایشان سرک می‌کشد و فرومی‌رود. چه ایمان خالص به بیداری همتش نیاز داردکه پیش از هر چیز نگذارد وسوسه‌های اهریمنی بر دل نشیند و در آن جای‌گزیند، و نگذارد در هیچ حرکت و جنبشی و کار وکوششی معیارها و اعتبارهای زمینی دل را بیالاید و آن را اسیر خود نماید، تا همه جنبشها و تلاشها وکارها برای خدا شود، و خالصانه برای رضای یزدان نه خشنودی دیگران صورت پذیرد. ایمان خالص نیاز به قاطعیت کامل در مساله سلطه بر دل، و تصرف در کار، و نظارت بر رفتار دارد، بدان‌گونه‌که کرنش بردن و پرستش کردنی در دل برجای نماند مگر این که برای یزدان سبحان باشد و بس. و بدان‌گونه‌که در زندگی بندگی‌ای برجای نماند مگر این‌که برای سرور یگانه‌ای انجام پذیردکه هرچه بخواهد بشود و هیچ رادع و مانعی نتواند جلو آن را بگیرد:
(وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلا وَهُمْ مُشْرِکُونَ).
و اکثر آنان که مدعی ایمان به خدا هستند، مشرک می‌باشند.
آنان مشرک هستند چون معیاری و ارزشی از معیارها و ارزشهای این زمین را در بیان خود راجع به رخدادها و چیزها و افراد دخالت میدهند. آنان مشرک هستند چون سببی و علتی از اسباب و علل را با قدرت خدا در سود یا زیان دخالت میدهند. آنان مشرک هستند چون بجای‌کرنش بردن و پرستش نیروی خدا، برای نیروی دیگری‌کرنش میبرند و پرستش می‌کنند، نیروی فرمانروائی یا راهنمائی که از شریعت خدا استمداد نمی‌گیرد. آنان مشرک هستند چون بجای امید به خدا، به بنده ای از بندگان خدا چشم امید می‌دوزند. آنان مشرک هستند چون در فداکاری خود به تعریف و تمجید مردمان دل می‌بندند، و با درنظرگرفتن ارزشیابی دیگران جان‌نثاری خویش را آلوده می‌کنند. آنان مشرک هستند. چون در تلاش برای به دست آوردن سود‌ی یا دفع زیانی غیرخدا را در مد نظر می‌گیرند وکوشش خود را برای غیر خدا انجام میدهند. آنان مشرک هستند چون در عبادت جز ذات خدا ذات دیگری را شرکت میدهند ... این است‌که پیغمبر خدا (صلی الله علیه و سلم) می‌فرماید:
(الشرک فیکم أخفی من دبیب النّمل).[1]
شرک در میان شما پنهان‌تر از حرکت مورچه است. در احادیث نمونه‌هائی از این شرک پنهان وجود دارد: ترمذی از قول ابن‌عمر روایت‌کرده است و آن را حدیث حسن دانسته است:
(من حلف بغیر الله فقد أشرک).
هرکس به غیر خدا سوگند بخورد قطعاً شرک ورزیده است.
احمد و ابوداوود و غیره از ابن‌مسعود (رضی الله عنه) روایت کرده‌اندکه‌گفته است: پیغمبر خدا (صلی الله علیه و سلم) فرموده است:
(إنّ الرّقی و التّمائم شرکٌ).
قطعا نوشته‌ها و مهره‌ها شرک است.
امام احمد در مسند خود از قول عقبه پسر عامر روایت کرده است که‌گفته است: پیغمبر خدا (صلی الله علیه و سلم) فرموده است:
(من علّق تمیمةً فقد اشرک).
کسی که مهره‌ای را آویزه کند شرک ورزیده است. از ابوهریره - با اسنادی‌که داشته است - روایت کرده است‌که‌گفته است: پیغمبر خدا (صلی الله علیه و سلم) فرموده است: (یقول الله: أنا أغنی الشرکاء عن الشرک، من عمل عملا أشرک فیه معی غیری ترکته و شریکه).
خدا می‌فرماید: من بی‌نیازترین شریکها از شرک هستم. هرکس کاری را انجام دهد و درآن غیر مرا شریک من کند، او را رها می‌کنم و به شریکش وامیگذارم.
امام احمد از ابوسعید پسر ابوفضاله روایت کرده است که‌گفته است: از پیغمبر خدا (صلی الله علیه و سلم) شنیدم‌که می‌فرماید:
(اذا جمع الله ا‌لاولین و الاخرین لیو‌م لاریب فیه، ینادی مناد: من کان اشرک فی عمل عمله لله، فلیطلب ثوابه من عند غیر الله، فانّ الله أغنی الشرکاء عن الشرک).
هنگامی که خدا پپشینیان و پسینیان را در روزی گرد می‌آورد که گمانی در آن نیست، ندا دهنده‌ای ندا درمی‌دهد: کسی که در کاری که برای خدا انجام داده است و در آن شرک ورزیده است، پاداش آن را از پیشگاه غیر خدا بجوید، چه خدا بی‌نیازترین شریکها از شرک است.
امام احمد - با اسنادی‌که داشته است -از محمود پسر لبید روایت‌کرده است‌که پیغببر خدا (صلی الله علیه و سلم) فرموده است:
(ان‌اخوف ما اخاف علیکم الشرک الأصغر).
خوفناک‌ترین چیزی که از آن بر شما می‌ترسم شرک اصغر است.
گفتند: ای فرستاده خدا شرک اصغرکدام است؟ فرمود:
(ألریاء. یقول الله تعالی یوم القیامة اذا جاء ألناس باعمالهم: إذهبوا الی الذین‌کنتم تراؤون فی ألدنیا فانظروا هل تجدون عندهم من جزاء؟).
ریاکاری است. خداوند بزرگوار در روز قیامت، وقتی که مردمان اعمال خود را می‌آورند و مینمایند، می‌فرماید: به پیش کسانی بروید که در دنیا به خاطرشان ریا می‌کردید. بنگرید و ببینید آیا پاداشی در پیش آنان پیدا خواهید کرد؟!.
این است شرک نهانی‌که به بیداری همیشگی نیاز دارد تا خویشتن را از آن دور و درامان داشت، و بدین وسیله ایمان خالص گردد.
شرک پیدا و هویدا نیز وجود دارد، و آن‌کرنش بردن و پرستش‌کردن برای غیر خدا درکاری ازکارهای زندگی است.کرنش بردن و پرستش‌کردن در شریعت و قانونی است‌که فرمانروائی می‌کند -این قسم شرک نص است و جای جدال و ستیزی در آن برجای نیست -کرنش بردن و پرستش‌کردن در آداب و رسومی از میان جملگی آداب و رسوم است، همچون عید و جشنهائی که مردمان آنها را پدیدار می‌سازند و تدارک می‌بینند و خدا آنها را پدیدار نکرده است و تدارک ندیده است.
کرنش بردن و پرستش‌کردن در جامه‌ای از جامه‌هائی است‌که مخالف با فرمان یزدان در ستر عورت است. بجای این‌که با پوشیدن جامه‌ها ستر عورت شود، برعکس وسیله‌ای برای‌کشف عورت‌گردد، و یا عورت را بپوشاند ولی برجستگیهای عورت را دقیقا بنمایاند، عورتی‌که شریعت خدا با نص به ستر و پوشاندن آن دستور فرموده است.
در این امور،کار از منطقه بزه وگناه نافرمانی فراتر می‌رود، وقتی‌که امری‌که انجام می‌پذیرد جنبه طاعت و خضوع و خشوع وکرنش بردن و پرستش‌کردن یک عرف حاکم و اجتماعی ساختار بندگان را پیدا می‌کند، و یا باعث می‌گرددکه به ترک‌کاری‌گفته شودکه واضح و روشن است از سوی آفریدگار بندگان به انجام آن دستور داده شده است ... بدین هنگام دیگر همچون کاری تنها بزه وگناه نیست و بس، و بلکه شرک خواهد بود. زیرا همچون‌کاری‌کرنش بردن و پرستش‌کردن غیر خدا بشمار است در چیزهائی‌که مخالف با فرمان یزدان است ... این امر، از این لحاظ مهم است و باید مورد توجه باشد.
بدین جهت است‌که یزدان می‌فرمابد:
(وَمَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلا وَهُمْ مُشْرِکُونَ).
و اکثر آنان که مدعی ایمان به خدا هستند، مشرک می‌باشند.
این آیه بر کسانی منطبق است‌که پیغمبر خدا (صلی الله علیه و سلم) در جزیرةالعرب با آنان رویاروی می‌گردد، و هم شامل کسانی غیر ایشان می‌شودکه در زمانها و مکانهای گوناگون زندگی خواهندکرد و پیاپی یکدیگر می‌آیند و در این‌کاروانسرای دو در مدتی می‌آسایند و آنگاه بار سفر برمی‌بندند و می‌روند.
بگذریم، آنانی‌که از آیات منظور در صفحات کتاب جهان، و از آیات مقروء در صفحات‌کتاب قرآن، روی می‌گردانند، در انتظار چه چیزی هستند؟ از ایشان‌که در برابر تبلیغ آیات، چیزی خواسته نمی‌شود.
راستی آنان منتظر چه جیزی هستند؟..
(أَفَأَمِنُوا أَنْ تَأْتِیَهُمْ غَاشِیَةٌ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ؟).
آیا از این ایمن هستند که عذاب فراگیری از سوی خدا ایشان را دربر گیرد، یا این که قیامت به ناگاه فرارسد و ایشان غافل و بی‌خبر باشند؟.
این پسوده نیرومندی برای احساسات ایشان است، پسوده نیرومندی برای بیدارکردن ایشان از این خواب غفلت است. آنان را از فرجام این غفلت به هراس می‌اندازد و بیدارشان می‌سازد. چه عذاب خدا هر آن فرارسد، عذابی‌که‌کسی موقع آن را نمی‌داند. حه‌بسا همین لحظه بلای همگانی و نابودکننده‌ای د‌ررسد و ایشان را فراگیرد و درهم پیچد. چه‌بسا قیامت بر دم در باشد و در را بزند و همین امروز ناگهانی عذاب هراسناک بر سرشان تازد و بدون این‌که به خود بیایند کارشان را بسازد ... غیب در پشت در است. هیچ چشمی آن را نمیبیند، و هیچ‌گوشی صدای پای آن را نمی‌شنود، و هیچ‌کسی نمی‌داند لحظه دیگری چه خواهد شد، پس چرا غافلان اینگونه ایمن خواهند بود و بی‌خبر خواهند آسود؟
حال‌که آیات خواندنی و مقروء این قرآن دلیل رسالت را با خود دارد، و آیات دیدنی و منظور این جهان گستره هستی را لبریزکرده است و در برابر چشمان قرارگرفته است، اگر آنان ازکنار هم این و هم آن غافل می‌گذرند و بدانها نمی‌نگرند و چون حلقه بر درند، و به خدا شرک می‌ورزند، چه شرک پیدا و چه شرک ناپیدا، و اینان‌که معتقد به انباز برای یزدانند بسیاری از مردمانند، پس پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) باید به راه خود ادامه دهد، و آنان‌که در پرتو رهنمود او نیز به پیش می‌روند باید که راه خود را بسپرند ومنحرف نشوند و به‌کژراهه نروند و ازکژراهه‌روان متاثر نشوند:
(قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِیرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).
بگو: این راه من است که من (مردمان را) با آگاهی و بینش به سوی خدا می‌خوانم و پیروان من هم (چنین می‌باشند)، و خدا را منزه (از انباز و نقص و دیگر ناشایست) می‌دانم، و من از زمره مشرکان نمی‌باشم (و کسی و چیزی را شریک خدا نمی‌انگارم).
(قُلْ: هَذِهِ سَبِیلِی).
بگو: این راه من است.
راه یگانه مستقیمی است. هیچ‌گونه کجی وگمانی و انگاره‌ای در آن نیست.
(أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِیرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی).
من (مردمان را) باآگاهی و بینش به سوی خدا می‌خوانم و پیروان من هم (چنین می‌باشند).
ما بر راستای رهنمود یزدانیم و روان در پرتو نور آفریدگار جهانیم. راه خود را خوب می‌دانیم. با دانش و بینش و درک و فهم در آن روانیم. نه دست و پا می‌زنیم و سکندری می‌خوریم، و ازکسی پرس و جو می‌کنیم و سخن می‌شنویم. زیرا راهی‌که درپیش گرفته‌ایم روشن و آشکار و مورد اطمینان است. با یقین کامل پای در این راه نهاده‌ایم. خداوند سبحان را پاک و زدوده از چیزهائی می‌دانیم که سزاوار الوهیت او نیست. ما ازکسانی‌که شرک می‌ورزند جدائی و کناره‌گیری می‌کنیم و از ایشان بیزاری می‌جوئیم و دوری می‌گزینیم:
(وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).
من از زمره مشرکان نمی‌باشم.
من برای خدا نه شرک پیدا و نه شرک ناپیدا می‌ورزم. این راه من است و هرکس‌که می‌خواهد این راه را طی کندگام پیش نهد و همسفر و رهسپار شود. هرکس هم که نمی‌خواهد باکی نیست و من به راه راست خود می‌روم و رهسپار کوی دادار می‌شوم.
آنان‌که یاران دعوت به سوی خدایند بایدکه اینگونه دوری و جدائی نمایند. بایدکه اعلان دارندکه آنان ملت جداگانه‌ای هستند. ازکسانی جدائی می‌گزینندکه نه بر این آئینند. ازکسانی‌که عقیده آنان با عقیده‌شان نخواند، و راه ایشان را درپیش نگیرند، و از رهبریشان فرمان نپذیرند، بیزار وگریزانند. از ایشان دوری می‌گزینند و با ایشان نمی‌آمیزند. یاران دعوت کافی نیست‌که همچون‌کسانی را به آئین خود بخوانند و بس، آن‌کسانی‌که در جامعه جاهلی ذوب شده‌اند و سست و شل و ول‌گردیده‌اند. همچون دعوتی چیز با ارزشی را اداء نمی‌کند) یاران دعوت باید از روز نخست اعلان دارندکه آنان چیزی جدای از جاهلیت هستند. و بایدکه اجتماع ویژه خود را جدا سازند، اجتماعی‌که پیوندشان عقیده جداگانه ایشان بوده، و سردفتر عنوانشان رهبری اسلامی آنان باشد ... یاران دعوت بایدکه خود را از جامعه جاهلی جدا سازند، و نیز بایدکه رهبری خویش را از رهبری جامعه جاهلی جداگردانند.
ادغام ایشان در جامعه جاهلی، و ذوب ایشان در جامعه جاهلی، و ماندن آنان در ظل رهبری جاهلیت، همه سلطه و قدرتی را از میان می‌بردکه عقیده آنان به همراه دارد، و همه نتائج و آثاری را از میان می‌بردکه ممکن است دعوت ایشان به بار آورد، و همه جذابیتی را از میان می‌بردکه ممکن است دعوت جدید داشته باشد.
این حقیقت، جولانگاه آن تنها دعوت نبوی در میان مشرکان نبوده است ... بلکه جولانگاه آن به فراخی جولانگاه خود این دعوت بوده است هر زمان‌که جاهلیت برگشته است و بر زندگی مردمان غلبه پیدا کرده است و چیره گردیده است ... جاهلیت قرن بیستم هم در ارکان و اصول خود، و در سیماها و نشانه‌های جداسازنده خود، از هیچ جاهلیت دیگری که دعوت اسلامی در طول تاریخ با آن رویاروی‌گردیده است، فرقی و اختلافی ندارد.
کسانی که گمان میبرند آنان از راه ذوب شدن در جامعه جاهلی و اوضاع جاهلی، و از راه آرام فروخزیدن به لابلای همچون جامعه‌هائی و همچون اوضاعی، تا اندازه‌ای وظائف دعوت به اسلام را انجام میدهند، و به اهدافی از این دعوت می‌رسند ... اینان سرشت این عقیده را نمی‌شناسند و نمی‌دانند چگونه باید به دلها راه پیدا کرد ... پیروان مکتبهای الحادی و لائیک خودشان پرده از تابلو و عنوان خود برمیدارند و کار و برنامه آینده خویش را به‌گوش دیگران می‌رسانند و پروژه و پروتکل خویشتن را مطرح و اعلان می‌کنند. آیا یاران دعوت به اسلام عنوان ویژه خود را اعلان نمیکنند؟ و راه ویژه خود را نشان نمی‌دهند؟ و خط سیر ویژه خویش راکه‌کاملا جدای از خط سیر جاهلیت است اعلان نمی‌دارند؟
*
آنگاه به سنت و قانون خدا در رسالتها، و به برخی از نشانه‌های موجود در زمین‌که بیانگر سرنوشت پیشینیان است، نگاهی انداخته می‌شود ... محمّد (صلی الله علیه و سلم) تافته جدابافته‌ای و نمونه بی‌سابقه‌ای از پیغمبران نیست. رسالت او هم چیز نوظهور بی‌مثل و مانندی از رسالتها نیست ... پیش از او پیغمبران زیادی آمده‌اند و رسالتهای بیشماری بوده است ... فرجام کارکسانی که قبلا بوده‌اند و به تکذیب حقائق پرداخته‌اند، آیات و نشانه‌هائی برجا در زمین و آماده در مقابل دیدگان مردمانند.
(وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلا رِجَالا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا أَفَلا تَعْقِلُونَ؟).
(سنت ما در گزینش پیغمبران و گسیل آنان به میان مردمان تغییر نکرده است، و از جمله در انتخاب تو به عنوان خاتم‌الانبیاء نیز مرعی شده است) و ما پیش از تو پیغمبرانی نفرستاده‌ایم، مگر این که مردانی از میان شهریان بوده‌اند و بدیشان وحی کرده‌ایم. (دسته‌ای از انسانها بدانان گرویده و گروهی هم از ایشان بیزاری جسته‌اند. آیا قوم تو از این بی‌خبرند که پیغمبران نه فرشته و نه زن بوده‌اند و بلکه مردانی از شهرها بوده و در میان مردمان همچون ایشان زندگی کرده‌اند و تنها فرق آنان با دیگران این بوده که حاملان وحی و پیام‌آوران آسمانی بوده‌اند، و بعضی راه چنین راهنمایانی را انتخاب و به بهشت رسیده‌اند، و برخی هم عناد ورزیده و کفر پیشه کرده‌اند و به دوزخ واصل شده‌اند؟). مگر در زمین به گشت و گذار نمی‌پردازند تا ببینند که سرانجام کار گذشتگان پیش از ایشان چه بوده و به کجا کشیده شده است؟ بیگمان سرای آخرت، بهتر (از سرای این جهان) برای پرهیزگاران است. (ای معاندان افسارگسیخته و آرزوپرستان سرگشته!) آیا خرد و اندیشه خویش را بکار نمی‌اندازید (و نمی‌دانید که هستی خود را ناآگاهانه می‌بازید و توشه‌ای برای آخرت فراهم نمی‌سازید؟!).
نگاههائی به آثار جای مانده‌گذشتگان دلها را به لرزه و تکان می اندازد، حتی دلهای قلدران و ستمگران را نیز به لرزش می‌افکند. لحظه‌هائی‌که انسان بر بال خیال می‌نشیند و به‌گذشته‌ها برمیگردد و حرکات و سکنات و تلاش وکوشش پیشینیان را پیش چشم دل آماده و ورانداز می‌کند، و ایشان را زنده می‌بیند و بدیشان می‌نگرد که دارند در مکانها و محلهای خود می‌آیند و می‌روند و می‌ترسند و امیدوار می‌شوند و حرص و طمع می‌ورزند و به آینده خود دل می‌بندند ... امّا اینک ساکت و خاموش و بدون جنب و جوش و حس و شعور افتاده‌اند و جملگی در یک پیرهن خوابیده‌اند ... کاخها وکوخهای ایشان فروتپیده است، و منزل و مأوایشان ویرانه گردیده است ... فنا آنان را درهم پیچیده است و همراه با آنان افکار و احساسات و دنیاها و حرکات و سکنات ایشان را درهم نوردیده است و بساط ایشان را جمع‌کرده است ... جهان آنان پیش چشم خیال مجسم است و به ژرفای دل اندر است ... اینگونه اندیشه‌ها و نگرشها دل انسان را هرچندکه خشک و غافل و سخت و سنگین باشد به لرزش و چندش می‌اندازد ... بدین جهت است‌که قرآن دست مردمان را می‌گیرد و ایشان را بر بالای جایگاه‌هائی نگاه می‌دارد که پیشینیان در آنجاها زمان به زمان نقش زمین شده‌اند و بر باد فنا رفته‌اند:
(وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلا رِجَالا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى).
ما پیش از تو پیغمبرانی را بفرستاده‌ایم، مگر این که مردانی از میان شهریان بوده‌اند و بدیشان وحی کرده‌ایم.
پیغمبران نه فرشته بوده‌اند و نه آفریده دیگری بوده‌اند. بلکه آنان انسانهائی همچون شما از اهالی شهرها بوده‌اند. ایشان از بادیه‌نشینان و بیابان‌نشینان نبوده‌اند، تا مهربان و سازگار باشند ... در برابر سختیها و دشواریهای دعوت، و در مقابل معضلات و مشکلات هدایت، بردباری و شکیبائی کن. چه رسالت تو منطبق با سنت خدا است در فرستادن و برانگیخته کردن مردانی از انسانها که بدیشان وحی کردیم.
(أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).
مگر در زمین به گشت و گذار نمی‌پردازند تا ببینند که سرانجام کار گذشتگان پیش از ایشان چه بوده و به کجا کشیده شده است؟.
تا بدانندکه سرنوشت آنان همچون سرنوشت ایشان است، و بفهمندکه سنت خدا درباره‌گذشتگان پیدا است و بدیشان نیز همان رسدکه به پیشینیان رسیده است، و متوجه‌گردندکه عاقبت می‌میرند و بر باد فنا می‌روند:
(وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا) .
بیگمان سرای آخرت، بهتر (از سرای این جهان) برای پرهیزگاران است.
سرای آخرت جاویدان و پایدار است و بهتر از این سرا است‌که جای ماندگاری و قرار نیست.
(أَفَلا تَعْقِلُونَ).
آیا خرد و اندیشه خویش را بکار نمی‌اندازید (و نمی‌دانید که هستی خود را ناآگاهانه می‌بازید و توشه‌ای برای آخرت فراهم نمی‌سازید؟!).
آیا از راه خرد نمی‌روید و درباره سنتها و قانونهای خدا که راجع به پیشینیان بوده است و در حق ایشان اجراء گردیده است، تدبر و تفکر نمی‌کنید؟ آیا خردمندانه عمل نمی‌کنید تاکالای ماندگار و زندگی جاویدان را برکالای‌گذرا و زندگی کوتاه ترجیح دهید و برتر نهید؟
آنگاه روند قرآنی ساعتهای تنگ و سخت زندگی پیغمبران را به تصویر می‌کشد، ساعتهائی‌که اندکی پیش از لحظه حساس و سرنوشت‌سازی‌که وعده خدا در آنها تحقق پیداکرده است، و سنت خدا در آنها اجراء گردیده است، سنتی‌که پیش و پس نمی‌افتد و این سو و آن سو نمی‌شود و نمی‌رود:
(حَتَّى إِذَا اسْتَیْئَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّیَ مَنْ نَشَاءُ وَلا یُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ).
(ای پیغمبر! یاری ما را دور از خویشتن مدان. یاری ما به شما نزدیک و پیروزیتان حتمی است. پیش از این پیغمبران متعددی آمده‌اند و به دعوت خود ادامه داده‌اند و دشمنان حق و حقیقت هم به مبارزه برخاسته و مقاومت و مخالفت نموده‌اند) تا آنجا که پیغمبران (از ایمان آوردن کافران و پیروزی خود) ناامید گشته و گمان برده‌اند که (ازسوی پیروان اندک خویش هم) تکذیب شده‌اند (و تنهای تنها مانده‌اند). در این هنگام یاری ما به سراغ، ایشان آمده است (و لطف و فضل ما آنان را دربر گرفته است) و هرکس را که خواسته‌ایم نجات داده‌ایم. (بلی! در هیچ زمانی و در هیچ مکانی) عذاب ما از سر مردمان گناهکار دور و دفع نمیگردد. تصویر هراس‌انگیزی است. اندازه شدت و اندوه و به تنگنا افتادنی را به تصویر می‌کشدکه در زندگی پیغمبران پیش آمده است، در آن حال‌که باکفر وکوری و پافشاری بر باطل و انکار حق، رو در رو گردیده‌اند و به نبرد پرداخته‌اند. روزها و ماه‌ها و سالها گذشته است و آنان مردمان را به سوی خدا و آئین او فراخوانده‌اند، ولی جزگروه اندکی بدیشان پاسخ نداده‌اند و حق و حقیقتی راکه با خود به ارمغان آورده‌اند نپذیرفته‌اند. سالها آمده است و سپری‌گردیده است. باطل بر قدرت و شوکت خود مانده است و پیروان زیادی داشته است و بر آنان افزوده است، ولی مومنان‌گروه اندکی بوده‌اند و نیروی ضعیفی داشته‌اند.
ساعتهای سخت و دشواری پیش آمده است. باطل خود را بادکرده است و باد به غبغب انداخته است. تاخته است و ستمگری آغازیده است. پیغمبران هم منتظر وعده الهی بوده‌اند، امّا در این مکان تحقق نیافته است و سر نرسیده است. به دلهایشان دغدغه‌ها افتاده است و دلهره‌ها راه پیدا کرده است ... آیا بدانان دروغ‌گفته شده است؟! آیا در امیدی‌که در زندگی این جهان به پیروزی داشته‌اند به خود دروغ‌گفته‌اند؟!
هیچ پیغمبری همچون موقعیتی را پیدا نکرده است مگر بدان هنگام که سختی و دشواری و غم و اندوه و گرفتاری به مرتبه‌ای رسیده است‌که فراتر از تاب و توان انسان بوده است ... این آیه و آیه دیگری را نخوانده‌ام که می‌فرماید:
(ام حسبتم أن تدخلوا الجنة و لمّا یأتکم مثل الّذین خلوا من قبلکم مسّتهم البأساء و الضّرّاء و زلزلوا حتّی یقول الرّسول و الذین آمنوا معه: متی نصر الله؟).
آیا گمان برده‌اید که داخل بهشت می‌شوید بدون آن که به شما همان برسد که به کسانی رسیده است که پیش از شما درگذشته‌اند؟ (شما که هنوز چنین رنجها و دردهائی را ندیده‌اید و باید چشم به راه تحمل حوادث تلخ و ناگوار در راه کردگار باشید و بدانید: نخست رنج سپس گنج). زیانهای مالی و جانی (و شدائد و مشکلات، آن چنان ملتهای پیشین را احاطه کرده است و) به آنان دست داده است و پریشان گشته‌اند که پیغمبر و کسانی که با او ایمان آورده بودند (همصدا شده و) می‌گفته‌اند: پس یاری خدا کی (و کجا) است؟!. (بقره/214)
همین‌که هریک از این دو آیه را می‌خوانم لرزش و چندشی را در خود احساس می‌کنم از تصور هول و هراسی‌که این اندازه پیغمبری را فراگرفته است، و از هول و هراسی‌که در این دغدغه‌ها و دلهره‌ها نهفته است، و از غم و اندوهی که تکان‌دهنده است و ذات پیغمبر را این اندازه به لرزه و تکان انداخته است و پریشان و نابسامان نموده است. در این لحظه‌ها آن چنان او را آشفته حال و پریشان روزگار ساخته است و احساس درد و غم و رنج و الم، هرگونه تاب و توانی را از او گرفته است،که نگو.
در این لحظه‌هائی‌که رنج و اندوه غوغا می‌کند و جای استوار می‌سازد، وگلوگاه‌های پیغمبران را می‌گیرد و می‌فشارد، و ذره‌ای اندوخته تاب و توان در میان نمی‌ماند، درست در این لحظه‌ها پیروزی خدا به‌گونه کامل و سرنوشت‌ساز و جداسازنده حق از باطل درمی‌رسد:
(جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّیَ مَنْ نَشَاءُ وَلا یُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ).
یاری ما به سراغ ایشان آمده است (و لطف و فضل ما آنان را دربر گرفته است) و هرکس را که خواسته‌ایم نجات داده‌ایم. (بلی! در هیچ زمانی و در هیچ مکانی) عذاب ما از سر مردمان گناهکار دور و دفع نمیگردد. این سنت یزدان در دعوتها است. بایدکه سختیها و دشواریها به میان آید. بایدکه غمها و اندوهها لشکر انگیزد ... تا بدانجاکه هیچ‌گونه تاب و توانی در میان نماند. آنگاه پس از ناامیدی از همه اسباب و ابزار ظاهری و نموداری‌که مردمان متوسل بدانها می‌گردند یاری و پیروزی فرارسد. یاری و پیروزی از سوی یزدان بیاید، وکسانی نجات پیداکنندکه سزاوار نجات باشند. نجات پیداکنند از هلاکی‌که تکذیب کنندگان را فرامی‌گیرد. نجات پیداکنند از تاخت و تاز و ظلم و جوری‌که قلدران و زورگویان بدیشان روا می‌دارند. و عذاب خداگریبانگیر مجرمان‌گردد، و ایشان را درهم کوبد و نابودکند، بدان‌گونه‌که نتوانند در برابر آن بایستند و برجای بمانند، و هیچ دوستی و یاوری نتواند آن را از ایشان بازدارد و بازگرداند.
این بدان خاطر است تا پیروزی ارزان نشود، و در نتیجه دعوتهاکم اهمیت وکم ارج‌گردد. اگر پیروزی ارزان شود هر روز مدعی برمیخیزد، دعوتی‌که مایه‌ای نمی‌خواهد و زحمتی و مشکلی برای او تولید نمی‌کند، یا زحمت و مشکل اندکی برای او دربر دارد. دعوتهای حق درست نیست‌که یاوه و بازیچه باشند. بلکه دعوتهای حق قواعد و اصول و برنامه‌های زندگی بشری هستند. بایدکه آن قواعد و اصول و برنامه‌ها از دسترس ودستبرد مدعیان، مصون و محفوظ و نگاهبانی و نگاهداری شود. مدعیان تحمّل تکالیف و وظائف و مشکلاف و معضلات دعوت را ندارند. بدین جهت مدعیان می‌ترسندکه ادعای دعوت‌کنند، و اگر ادعای دعوت هم‌کنند از حمل آن درمانده می‌گردند و به ترک آن می‌گویند، و حق از باطل با محک سختیها و دشواریها پدید می‌آید، سختیها و دشواریهائی‌که در برابر آنها تاب مقاومت و پایداری ندارد مگرکسانی که به خدا یقین و اعتماد داشته و در راه خدا صادق باشند، آن‌کسانی‌که از دعوت به سوی خدا دست برنمی‌دارند اگر هم گمان برندکه پیروزی در این زندگی به سوی ایشان نمی‌آید و بهره ایشان نمی‌شود. دعوت به سوی خدا تجارتی نیست‌که سود آن هرچه زودتر فراچنگ آید. تجارتی نیست‌که یا سود معین مقرری را در این زمین بدهد، و یا این‌که پیروان آن از آن دست بکشند و به تجارت دیگری بگرایندکه سود نزدیکتری و درآمد ساده تری بهره ایشان سازد. کسانی که دعوت به سوی خدا را در جامعه‌های جاهلی برعهده می‌گیرند - جامعه‌های جاهلی هم جامعه‌هائی هستند که با اطاعت و پیروی در هر زمانی و در مکانی برای غیر خدا کرنش برند و پرستش‌کنند -بایدکه به خود حالی و تفهیم‌کنند: آنان مراحل و منازل بی‌دردسر و آسوده‌ای را نی‌پیمایند، و تجارت مادی‌ای را پیشه خود نمی‌کنندکه هرچه زودتر سود آن حاصل شود و نفع آن بدست آید. بلکه باید بدانندکه آنسان با طاغوتهائی روبرو می‌گردندکه قوت و قدرت و دارائی و ثروت در اختیار دارند، و میتوانند عامّه مردمان را به‌گونه‌ای سبک دارند و تحقیرکنندکه سیاه را سفید، و سفید را سیاه ببینند! و میتوانند عامه مردمان را بر ضد یاران دعوت به سوی خدا بشورانند و برانگیخته گردانند. بدین‌گونه که شهوات را در ایشان تحریک کنند و برانگیزند، و آنگاه بدیشان بگویند که یاران دعوت به سوی خدا میخواهند شما را از این شهوات محروم و بی‌بهره‌کنند!.. یاران دعوت به سوی خدا لازم است یقین داشته باشندکه دعوت به سوی خدا دارای مشکلات و معضلات و رنجها و زحمتهای بی‌شمار است، و پیوستن به دعوت به سوی خدا برای ایستادن در برابر جاهلیت، و پیکار وکارزار با جاهلیت نیز دارای مشکلات و معضلات و رنجها و زحمتهای بی‌شمار است ... این است که در اول کار به دعوت آسمانی عامّه مردمان مستضعف نمی‌گرایند. بلکه‌گروه منتخب وگزیده مردمان آن نسل همه به دعوت آسمانی لبیک می‌گویند و می‌گروند و بدان می‌پیوندند، آن گروه منتخب وگزیده‌ای‌که حقیقت این آئین را بر آسایش و ایمنی، و بر همه خوشیها وکالاهای این زندگی دنیا ترجیح میدهند و برتر و فراتر می‌نهند. تعداد افراد این‌گروه منتخب وگزیده هم پیوسته بسیار کم خواهد بود. ولیکن خدا میان ایشان و میان قومشان به حق داوری می‌فرماید، پس از جهادی‌که‌کم یا زیاد، وکوتاه یا طولانی خواهد بود. فقط بدین هنگام است که عامّه مردمان دسته دسته به آئین خدا درمی‌آیند. در داستان یوسف انواع سختیها و دشواریها و رنجها و دردها است. در چاه و در خانه عزیز مصر و در زندان، گرفتاریها و غمها و اذیت و آزارها است. انواع ناامیدیها از یاری وکمک مردمان است ... سرانجام کسانی خیر و خوبی می‌بیندکه پرهیزگارند -هم بدانگونه که وعده راست یزدان بیانگر آن است، وعده‌ای‌که خلاف آن نمی‌شود و حتماً انجام می‌پذیرد - داستان یوسف نمونه‌ای از داستانهای پیغمبران است. در داستان یوسف درس عبرت برای خردمندان است. در داستان یوسف تصدیق چیزهائی است که کتابهای آسمانی پیشین با خود به ارمغان آورده‌اند، بدون این که پیوندی میان محمّد (صلی الله علیه و سلم) و این‌کتابها بوده و او از آنها آگاهی و اطلاعی داشته باشد. پس آنچه راکه پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) با خود آورده است حق است و از خود به هم نبافته است و به دروغ به خدا نسبت نداده است. زیرا سخنان دروغ، یکی دیگری را و بخشی بخشی را تصدیق نمی‌کند و هدایت و رهنمودی را مقرر نمی‌دارد و محقق نمی‌سازد، و دل با ایمان بوی رافت و رحمتی از همچون سخنان دروغی استشمام نمی‌کند و بمی‌بوید:
(لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لأولِی الألْبَابِ مَا کَانَ حَدِیثًا یُفْتَرَى وَلَکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَتَفْصِیلَ کُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).
به حقیقت در سرگذشت آنان، (یعنی یوسف و برادران و دیگر پیغمبران و اقوام ایماندار و بی‌ایمان، درسهای بزرگ) عبرت برای همه اندیشمندان است. (آنچه گفته شد) یک افسانه ساختگی (و داستان خیالی و دروغین) نبوده، و بلکه (یک وحی آسمانی است که) کتابهای (اصیل انبیای) پیشین را تصدیق و پیغمبران (راستین) را تایید می‌کند، و (به علاوه) بیانگر همه چیزهائی است که (انسانها در سعادت و تکامل خود بدانها نیاز دارند، و به همین دلیل مایه) هدایت و رحمت برای (همه) کسانی است که ایمان می‌آورند.
*
بدین منوال سرآغاز و سرانجام سوره با یکدیگر توافق و هماهنگی پیدا می‌کند، همان‌گونه‌که سرآغاز و سرانجام داستان توافق و هماهنگی داشت. در اول و آخر داستان، و در لابلای آن، پیروهائی می‌آید که با موضوع داستان متناسب و سازگار است، و با شیوه ادای داستان و با عبارات آن نیز همخوان و همآوا است. این داستان اهداف دینی را کاملا تحقق می‌بخشد، و نشانه‌ها و سیماهای هنری را هم کاملا تحقق می‌بخشد، و افزون بر اینها صدق روایت دارد، و در موضوع با واقعیت مطابقت می‌نماید.
داستان در یک سوره آغازگردیده است و هم در آن به پایان آمده است، چه سرشت داستان، همچون نوعی از بیان مطالب و ادای مقاصد را می‌طلبد. داستان خوبی است‌که اندک اندک و روز به روز و مرحله به مرحله تحقق پیدا می‌کند. عبرت داستان -و همچنین هماهنگی و همنوائی هنری در آن -کامل نمی‌شود و به پایان نمی‌آید، مگر آن‌گاه‌که روند قرآنی‌گامها و مرحله‌های داستان را تا آخر آن پیجوئی و دنبال‌کند. به تنهائی هیچ پخش و بندی از داستان در موضع و جایگاهی، چیزی از همه اینها را تحقق نمیبخشد و پیاده نمی‌کند، بدانگونه که برخی از بخشها و بندهای داستانهای پیغمبران دیگر همچون چیزی را تحقق می‌بخشند و پیاده می‌کنند، مثل بخشها و بندهای داستان سلیمان با بلقیس، یا داستان تولد مریم، یا داستان تولد عیسی، و یا داستان نوح و طوفان ... و ... این بخشها و بندها هریک در موضع و جایگاه خود مراد و مقصود را به تمام و کمال می‌رسانند. امّا داستان یوسف، لازم است همه بخشها و بندها و صحنه‌های آن پیاپی و به دنبال یکدیگر از آغاز تا انجام داستان خوانده شود. خداوند بزرگوار راست فرموده است:
(نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ).
ما از طریق وحی این قران، نیکوترین سرگذشتها را برای تو بازگو می‌کنیم و (تو را بر آنها مطلع می‌گردانیم) هرچند که پیش‌تر از زمره بی‌خبران (از احوال گذشتگان) بوده‌ای. (یوسف/٣)
پایان سوره یوسف
[1]- حافظ ابویعلی موصلی - با اسنادی‌که داشته است -آن را از معقل پسر یسار روایت‌کرده است. گفته است: پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) را دیده‌ام. یا گفته است: ابوبکرصدیق از پیغمبر خدا (صلی الله علیه و سلم) آن را برایم روایت‌کرده است.