سوره‌ی آل عمران آیه‌ی 32-1
الم (١) اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ (٢) نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٣) مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ (٤) إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ (٥) هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الأرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦) هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ (٧) رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (٨) رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ (٩) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَأُولَئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ (١٠) کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ (١١) قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ (١٢) قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَى کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ (١٣) زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ (١٤) قُلْ أَؤُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذَلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ (١٥) الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (١٦) الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالأسْحَارِ (١٧) شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (١٨) إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ (١٩) فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ (٢٠) إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (٢١) أُولَئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٢٢) أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیبًا مِنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ (٢٣) ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٢٤) فَکَیْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَوُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ (٢٥) قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٦) تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَتُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ (٢٧) لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ إِلا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (٢٨) قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَیَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٩) یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ (٣٠) قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٣١) قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ (٣٢)
وقتی که روایاتی را بپذیریم که میگویند: آیه های نخستین این سوره تا هشتاد و اند آیۀ آن به خاطر قدوم هیئت اعزامی مسیحیان نجران یمن، و به مناسبت مناظرۀ ایشان با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در بارۀ عیسی علیه اسّلام نازل شده است، این درس جملگی در چهار چوب چنین مناسبتی قرار میگیرد. جز اینکه این روایات آمدن چنین هیئتی را در سال نهم هجری میدانند، سالی که در سیره به نام (عامُ الْوُفُود )[1] معروف شده است. چه بدین هنگام اسلام به درجه‌ای از قدرت و شهرت در سراسر جزیرةالعرب و همچنین فراتر از آن، رسیده بود که سبب شد هیئتهای اعزامی از نواحی مختلف جزیرةالعرب به سوی پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بیایند و دوستی خود را اظهار کنند و یا از او بخواهند که با ایشان پیمان ببندد، و یا اینکه بدانند حقیقت کار او چیست و رسالت وی کدام است. ما چنانکه قبلاً اشاره کردیم چنین می‌فهیم که موضوعی که این آیه‌ها بدان می‌پردازند، و طریقه‌ای که در چاره‌جوئی آن مبذول میدارند.، هر دو این نظریه را فریاد میدارند که این آیه‌ها زودتر و در نخستین سالهای هجرت نازل شدهاند... بر این اساس ما تمایل بیشتری داریم به اینکه بگو‌ئیم :کشمکش و ستیزه‌ای که با اهل کتاب در گرفته و در این سوره بیان شده است، و نفی شبهه‌هائی که معتقدات منحرف ایشان دربرداشت، یا نفی شبهه‌هائی که پیرامون صحّت رسالت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و حقیقت عقیده اسلامی توحید، تعمّد بخش آنها را داشتند، و همچنین تحذیر و تثبیت گروه مؤمنان در برابر کید و مکر اهل کتاب و مقتضیات مبارزه بانیرنگ ایشان ... همۀ اینها ما را متقاعد میسازد تا چنین چیزهائی را مقیّد به واقعۀ هیئت اعزامی نجران در سال نهم ندانیم بلکه معتقدیم مناسبات دیگری در این زمینه وجود داشته و بر این واقعه مقدّم بوده که باعث نزول این بخش از آیه‌های قرآنی در این سوره گردیده‌اند.
بر این اساس آیه‌ها را بررسی خواهیم کرد و آنها را در زمینۀ رویاروئی اهل کتاب میدانیم و مقیّد به چنین واقعۀ خاصّ و متأخّر در تاریخ نمیدانیم[2].
از سوی دیگر، چنین آیاتی - چنانکه در دیباچۀ سوره گفتیم - پرده از مبارزه همیشگی ریشه‌داری برمیدارد که میان جماعت مسلمانان و عقیدۀ ایشان، و میان اهل کتاب و کافران و عقائد آنان برقرار و پردوام است ... مبارزه‌ای که از زمان ظهور اسلام - بویژه از زمان گام نهادن اسلام به مدینه و برپائی دولت آن در آن - آنی سستی نپذیرفته و مشرکان و یهودیان پـیوسته در آن شرکت و سرسختانه به تلاش ایستاده‌اند و قرآن چنین مبارزه‌ای را بگونۀ زیبا و دقیق به رشتۀ تحریر کشیده است.
جای تعجّب نیست‌که اگر برخی از پـیروان کلیسا در اطراف جزیرةالعرب هم به نحوی از انحاء با ایشان شرکت کرده باشند. دور از حقیقت نیست که افرادی یا گروههائی از آنان برای مناظرۀ با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و مجادلۀ با او در بارۀ مواردی که اختلافی بوده میان عقائد منحرف ایشان و میان عقیدۀ جدید استوار بر توحید خالص روشن - بویژه آنچه به چگونگی عیسی علیه السّلام مربوط میگردد- به مدینه آمده باشند.
در این درس از همان آغازش دوراهۀ جدائی میان عقیدۀ خالص روشن توحید و میان شبهه‌ها و انحرافها، مشخّص و از هم جدا میشود. کسانی که نسبت به فرقان (یعنی قرآن) و آیات خدا در آن کفر میورزند تهدید میگردند، و چنین کسانی کافر قلمداد میشوند هر چند هم از اهل کتاب باشند. همچنین در آن، بیان حال مؤمنان با پروردگارشان، و موقعیّت آنان نسبت بدانچه خدا بر پیغمبرانش نازل میکند، به میان میآید. بیان حالی که موقعیّت را کاملاً مشخّص و متمایز میدارد. چه ایمان را نشانه‌هائی است که اشتباه نمیشوند، و کفر را همچنین نشانه‌هائی است که شبهه‌ای در آنها نمیرود.
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ (٢)
نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٣)
مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ (٤)
إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ (٥)
هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الأرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦)
هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ (٧)
جز خدا خدائی نیست و او زنده (به‌خود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است. (همان کسی که) کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است که مشتمل بر حق است (و متضمّن اصـول رسالتهای آسمانی پیشین، و) تصدیق کنندۀ کتابهائی است که قبل از آن (برای پیغمبران فرستاده شدهاند و) بوده‌اند. و خداوند پیش از آن، تورات را (برای موسی) و انجیل را (برای عیسی) نازل کرده است. جهت رهنمود مـردمان، و (چون منحرف گشتند، قرآن یعنی) جداسازندۀ (حق از باطل) را فرو فرستاده است. بیگمان کسانی که نسبت به آیات خدا کفر ورزند، عذاب سختی دارند، و خداوند توانا و انتقام گیرنده است... او است که کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است، بخشی از آن آیه‌های (محکمات) است (و معانی مشخّص و اهداف روشنی دارند و) آنها اصل و اساس این کتاب هستند، و بخشی از آن آیه‌های (متشابهات) است، (و معانی دقیقی دارند و احتمالات مختلفی در آنها میرود). و اما کسانی که در دلهایشان کژی است (و گریز از حق زوایـای وجودشان را فرا گرفته است) برای فتنه‌انگیزی و تأویل (نادرست) به دنبال متشابهات می‌افتند. در حالی که تأویل (درست) آنها را جز خدا و کسانی نمیدانند که راسخان (و ثابت قدمان) در دانش هستند. (این چثین وارستگان و فرزانگانی) میگویند: ما به همۀ آنها ایمان داریم (و در پرتو دانش میدانیم که محکمات و متشابهات) همه از سوی خدای ما است. و (این را جز صاحبان عقل سلیمی که از هوی و هوس فرمان نمیبرند نمیدانند و) متذکّر نمیشوند...
(شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (١٨)
خداوند (با نشان دادن جهان هستی بگونۀ یک واحد بهم پیوسته و یک نظام یگانه، عملاً) گواهی میدهد اینکه معبودی جز او نیست، و اینکه او (در کارهای آفریدگان خـود) دادگری میکند و فرشتگان و صاحبان دانش (هر یک بگونهای در این باره) گواهی میدهند. جز او معبودی نیست که هم توانا است و هم حکیم...
(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ) (١٩)
بیگمان دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است و (این آئین همۀ پیغمبران بوده است) و اهل کتاب (در آن) به اختلاف برنخاستند مگر بعد از آگاهی (برحقیقت و صحّت آن، این کار هم) به سبب ستمگری و سرکشی میان خودشان بود (و انگیزهای جز ریاست خواهی و انحصار طلبی نداشت). و کسی که به آیات خدا (اعم از آیات دیدنی در آفاق و انفس، یا آیات خواندنی در کتابهای آسمانی پشت کند و) کفر ورزد (بداند که) بیگمان خدا زود حسابرسی میکند...
همچنین این درس تهدیدی را در بر دارد که پیدا است کنایه از یهودیان و گوشه‌زنی بدیشان است. آنجا که میفرماید:
(إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ) (٢١)
کسانی که به آیات (دیدنی و خواندنی) خدا کفر میورزند و پیغمبران را به ناحق به قتل میرسانند و کسانی از مردمان را میکشند که به عدالت و دادگری فرمان میدهند (و ایشان را به سوی خدا میخوانند)، پس آنان را به عذاب دردناکی بشارت ده...
چه هنگامی که کشتن انبیاء به میان میآید ذهن بلافاصله متوجّه یهودیان میشود. مقصود نهی مذکور در این آیه هم شاید یهودیان باشد:
(لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ ...الخ...)...
مؤمنان نباید مؤمنان را رها کنند و کافران را بـه جای ایشان به دوستی گیرند...تا آخر......
به ظنّ غالب منظور آیه، یهودیها است، اگرچه میتواند کافران را نیز شامل گردد. زیرا تا این تاریخ، برخی از مسلمانان خویشاوندان کافر خود را دوست میداشتند و با آنان دوستی میورزیدند هـانگونه که با یهودیان هم چنین بودند. پس از همۀ اینها نهی شدند، و با این پرهیز سخت و تند از دوستی یهودیان و کافران بطور یکسان برحذر گشتند. چه خداوند همۀ آنان را (کافرین) نامید.
ظاهر این سخن پروردگاری:
(قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ (١٢)
قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَى کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ...الخ...)...
(ای پیغمبر) به کسانی که کافرند بگو : شما (در دنیا) شکست خـواهید خورد و (در آخرت) گرد آورده میشوید و به دوزخ افکنده میشوید، (و دوزخ) چه بـد جایگاهی است! در دو دسته‌ای که (در میدان جنگ بدر) با هم روبرو شدند، نشانه‌ای (و درس عبرتی) بـرای شما است. دسته‌ای در راه خدا می‌جنگید (و برای اعلاء فرمان خدا و انتشار دین حق می‌رزمید) و دستۀ دیگر کافر بود (و در راه اهریمن هوی و هوس نبرد میکرد. چنین کافرانی) مؤمنان را (به خواست خدا) بـا چشم خویش دو برابر (تعداد حقیقی) خود میدیدند......تا آخر......
متضمّن اشاره به حوادث جنگ بدر است، و خطاب موجود در آن، متوجّه یهودیان است. در این باره روایتی از ابن‌عبّاس - رضی‌الله عنهُ - ذکر شده است. او گفته است: هنگامی که رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در جنگ بدر قریشیان را شکست داد، به مدینه برگشت و یهودیان راگرد آورده و فرمود: مسلمان شوید پیش از آنکه به شما همان رسد که به قریشیان رسید. گفتند: ای محمد! اینکه گروه ناآزموده و نادانی از قریشیان را کشته‌ای که به فنون جنگی آشنا نبوده‌اند، تو را نفریبد. اگر تو با ما بجنگی آنگاه است که می‌فهمی مردان دلاور مائیم، و تو نمیتوانی که با نبردگانی چون ما رویاروی شوی و برزمی. پس خداوند در این باره چنین کلامی را نازل فرمود:
(قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ...) تا میرسد به : (فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ) – یعنی در بدر - (وَأُخْرَى کَافِرَةٌ)...
همچنین از سفارشی که به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در آیۀ زیر میشود برمیآید که اگر چه چنین سفارشی در صدد دفاع از موضوع معیّنی است، لیکن میتواند سفارش همگانی فراگیری باشد تا پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آن را خطاب به همۀ مخالفان خود در ایدئولوژی بکار برد:...
فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ - وَمَنِ اتَّبَعَنِ- وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ: أَأَسْلَمْتُمْ؟ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ (٢٠)
پس اگر با تو به ستیزه پرداختند بگو: من و کسانی که از من پیروی نموده‌اند خویشتن را تسلیم خدا کرده‌ایم و رو بدو نموده‌ایم. و بگو به اهل کتاب (یعنی یهودیان و مسیحیان) و به بیسوادان (یعنی مشرکان عرب) آیا شما تسلیم شده‌اید؟ اگر تسلیم شوند بیگمان هدایت یافته‌اند (و راه را از چاه باز شناخته‌اند) و اگر سرپیچی کنند (نگران مباش، زیرا) بر تو ابلاغ (رسالت) است و بس، و خدا بینا به (اعمال و عقائد) بندگان است...
از این کلام آفریدگاری: (وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ) نمودار است که تا آن زمان پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم مأمور به جنگ با اهل کتاب نبوده است و دستور دریافت جزیه از ایشان را نداشته است. این هم چیزی است که سخن ما را رجحان می بخشد که گفتیم چنین آیه‌هائی خیلی پیشتر نازل شدهاند.
همچنین معتقدیم که از سرشت این آیات پیدا است که چنین آیه‌هائی همگانی بوده و مقیّد به مناسبت یگانه‌ای که مناسبت هیئت اعزامی نجران باشد نیستند. بلکه چنین مناسبتی میتواند یکی از مناسباتی باشد که ایـن آیات به علّت آن نازل شدهاند. مناسبات فراوانی که در طول مبارزات موجود میان اسلام و میان دشمنان متعدّدش در جزیرةالعرب بویژه یهودیان در مدینه پیوسته تکرار گشته‌اند.
از این گذشته، این درس نخستین، متضمّن تـوضیحات روشنگری در بارۀ پایه‌های جهان‌بینی اسلامی از حیث عقیده است، و در کنار آنها توضیحات روشنگری نیز در بارۀ چنین عقیده‌ای و آثار آن در زندگی واقعی، به میان میآید. آثاری که لازمۀ ایمان بدین عقیده است. چه این عقیده، عقیدۀ توحید خـدا یعنی به یگانگی شناختن او است. از اینجا است که دین را عبارت از تسلیم در برابر خدا میشمارد. و هیچگونه دینی جز آن وجود ندارد... اسلام به معنی تسلیم شدن و اطاعت و پیروی است. تسلیم شدن در برابر فرمان خدا، و اطاعت از قانون خدا، و پیروی از پیغمبر خدا و راه او. پس هر که تسلیم نشود و اطاعت نکند و پیروی ننماید، مسلمان نیست، و بنابراین دینی را ندارد که خدا می‌پسندد. چه خدا جز اسلام را نمی‌پسندد، و اسلام هم - همانگونه که گفتیم - عبارت از تسلیم شدن و اطاعت و پیروی است ... از اینجا است که از کار کسانی از اهل کتاب شگفت میگردد و از آنان به بدی یاد میشود که به سوی کتاب خدا فرا خوانده میشوند تا میانشان به داوری بنشیند (آنگاه گروهی از آنان پشت میکنند و حال آنکه (همیشه چنین کسانی از حق و حقیقت) روی گردانند)... روی گردانی از پذیرش داوری کتاب خدا نشانۀ کفر است که با ادّعاء ایمان منافات دارد. ایمان به خدا بطور کلّی.
بند دوم در این درس جملگی پیرامون این حقیقت بزرگ دور میزند.
پس اینک به عرضه نمودن تفصیلی آیه‌های این سوره بپردازیم:
*
(الم) الف. لام. میم.
در تفسیر این حروف مقطعه : الف .لام. میم، بگونۀ ترجیح نه قطعیّت، همان چیزی رابرمیگزینیم که در بارۀ حروف مقطّعه‌ای مثل آنها درآ‌غاز سورۀ بقره برگزیدیم:
( این حروف اشاره دارند به اینکه که آگاه باشید که چنین کتابی از همین حروف تشکیل یافته است. این حروف هم در دسترس مخاطبان عرب زبانی است که قرآن بر آنان نازل شده است. ولی با این وجود قرآن کتاب اعجازانگیزی است که ایشان نمیتوانند از چنین حروفی همانند آن را بسازند... تا آخر...)[3].
این وجه که ما آن را در تفسیر این حروف موجود در اوائل سوره‌ها- بر سبیل ترجیح نه قطعیّت - برگزیده‌ایم، در فهم مناسبات این (اشاره) در سوره‌های گوناگون بسادگی با ما همراه و همگام میگردد. مثلاً در سورۀ بقره اشاره متضمّن مبارزه‌طلبی و ندا در دادنی است که بعدها در لابلای سوره آمده است.
(وَ إنْ کُنْتُمْ فی رَیْب مِمّا نَزّلْنا عَلى عَبْدِنا فأتُوا بسُورَةٍ مِنْ مِثْلهِ وَ ادْعُوا شُهَداءکُمْ مِنْ دوُنِ الله إن کُنْتُمْ صادقینَ . . . إلخ. .)...
و اگر در شک و گمانید در بارۀ آنچه بر بندۀ خود فرو فرستاده‌ایم، پس سوره‌ای همانند آن را بیاورید. و بتان و حاضران (در مجلس و خلوت) خود بجز خدا را فراخوانید، اگر صادق و درستکار هستید... تا آخر......
اما در اینجا در سورۀ (آل عـمران) مناسبت دیگری برای چنین (اشاره‌ای) است ... و آن اینکه این کتاب از سوی خداوندی نازل شده است که جز او خدائی نیست. چنین کتابی از حرفها و کلمه‌ها فراهم آمده است همچون همۀ کتابهای آسمانی دیگریی که پس از آن نازل شدهاند و اهل کتاب - مخاطبان در این سوره - بدانها آشنایند، و لذا هیچ جای شگفتی در این نیست که خداوند این کتاب را بدین شکل بر پیغمبر خود نازل نماید.
*
اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ (٢)
نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٣)
مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ (٤)
إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ (٥)
هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الأرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦)
هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ (٧)
رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (٨)
رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ (٩)
جز خدا خدائی نیست و او زنـده (به‌خود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است. (همان کسی که) کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است که مشتمل بر حق است (و متضمّن اصول رسالتهای آسمانی پیشین، و) تـصدیق کنندۀ کتابهائی است که قبل از آن، (برای پپغمبران فرستاده شدهاند و) بوده‌اند. و خداوند پیش از آن، تورات را (برای موسی) و انجیل را (برای عیسیی) نازل کرده است. جهت رهنمود مردمان، و (چون منحرف گشتند، قرآن یعنی) جداسازندۀ (حق از بـاطل) را فرو فرستاده است. بیگمان کسانی که نسبت به آیات خدا کفر ورزند، عذاب سختی دارند، و خداوند توانا و انتقام گیرنده است. شکی نیست که هیچ چیز نه در زمین و نه در آسمان بر خدا پنهان نمیماند (کوچک باشد یا بزرگ، پدیدار باشد یا پنهان، دور باشد یا نزدیک). او است که شما را در رحمهای (مادران) هـر آن گونه که بخواهد شکل می‌بخشد (و به صورتهای مختلف میآفریند). جز او خدائی نیست (و همو) عزیز و حکیم است. او است که کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است. بخشی از آن آیـه‌های (محکمات) است (و معانی مشخص و اهداف روشنی دارند و) آنها اصل و اساس این کتاب هستند، و بخشی از آن آیه‌های ( متشابهات) است، (و معانی دقیقی دارند و احتمالات مختلفی در آنها میرود). و امّا کسانی که در دلهـایشان کژی است (و گریز از حق زوایای وجودشان را فرا گرفته است) برای فتنه‌انگیزی و تأویل (نادرست) به دنبال متشابهات می‌افتند. در حالی که تأویل (درست) آنها را جز خدا و کسانی نمیدانند که راسخان (و ثابت قدمان) در دانش هستند. (این چنین وارستگان و فرزانگانی) میگویند: ما به همۀ آنها ایمان داریم (و در پرتو دانش میدانیم که محکمات و متشابهات) همه از سوی خدای ما است. و (این را) جز صاحبان عقل (سلیمی که از هوی و هوس فرمان نمیبرند نمیدانند و) متذکّر نمیشوند. (چـنین فرزانگان خردمندی میگویند:) پروردگارا! دلهای ما را (از راه حق) منحرف مگردان بعد از آنکه ما را (حلاوت هدایت چشانده و به سوی حقیقت) رهنمود نموده‌ای، و از جانب خود رحمتی به ما عطاء کن. بیگمان بخشایشگر توئی تو. پروردگارا تو مردمان را در روزی که تردیدی در آن نیست جمع خواهی کرد (تا همگان را در برابر کارشان پاداش دهی و بدین امر وعده داده‌ای و) بیگمان خدا خلاف وعده نمیکند...
این چنین سوره رویاروئی خود را با اهل کتاب، منکران رسالت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آغاز میکند. آنان به حکم آشنائی با رسالتها و پیغمبریها و کتابهای منزّله و وحی الهی، میبایستی پیش از هر کس دیگری اسلام را بپذیرند و مسلمانان صادق و راستینی شوند اگر کار، کار تسلیم در برابر دلیل و اقتناع با حجّت و برهان میبود.
این چنین سوره به مبارزه با ایشان می‌آغازد و با این گام استوار به میدان رزم قدم می‌نهد. گام قاطعانه‌ای که به دفع بزرگترین شبهه‌هائی می‌پردازد که سینه‌هایشان را قلقلک میدهد، یا شبهه‌هائی را میزداید که ایشان عمداً آنها را به سینه‌های مسلمانان می‌افکنند و در میانشان پراکنده میکنند. گام قاطعانه‌ای که زدایندۀ این شبهه‌ها از دلها و تارانندۀ آنها از کنار منافذ و درزهای قلبها است. مشخّص کنندۀ موضع مؤمنان راستین نسبت به آیات خدا، و روشنگر موضع کجروان و منحرفان است. تصویر کنندۀ حال مؤمنان در برابر پروردگارشان و پناه بردنشان بدو، و تضرّع و زاریشـان از او، و شناخت ایشان از صفات حق تعالی است:
اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ (٢)
جز خدا خدائی نیست و او زنده (به‌خود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است...
این توحید خالص و روشن، دو راهۀ جدائی میان عقیدۀ مسلمان و میان سائر عقائد بطور یکسان است، چه عقائد بی‌دینان و کافران باشد، و چه عقائد اهل کتاب منحرف، یعنی یهودیان یا مسیحیان باشد، همۀ آنان با هر نوع دین و مذهبی که دارند. همچنین این توحید خالص و روشن، دو راهۀ جدائی میان زندگی مسلمان و میان زندگی سائر اهل عقائد در زمین است. چه عقیدۀ موجود در اینجا راه زندگی و نظام آن را کاملاً مشخص و دقیقاً معیّن میدارد:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ )
جز خدا خدائی نیست...
هیچ انبازی در الوهیّت ندارد... ( ألْحَیُّ) ... زنده است ... کسی است که متّصف به حقیقت حیات ذاتی بدور از هر نوع قید و قیودی است و در صفتش همسانی ندارد... (الْقَیُّومُ‌ء) ... متصرّف در همۀ کار و بار جهان است... کسی است که هر نوع حیاتی پا بر جا بدو است و هـر هستی و وجودی از او سرچشمه میگیرد. و کسی است که بر هر نوع زندگی و بر هر نوع بودنی سرپرستی و نظارت دارد. هیچ نوع زندگی در این جهان و هیچ نوع هستی در گسترۀ کائنات پدیدار و ماندگار نمیگردد مگر بدو.
این دو راهۀ جدائی جهان بینی و اعتقاد است میان اختصاص صفت الوهیّت به خدای سبحان، و میان آن همه تودههای رویهم انباشتۀ جهان بینیهای جاهلی، خواه جهان‌بینیهای کافران - بدان روزگار در جزیرةالعرب - باشد، و خواه جهان بینیهای یهودیان و مسیحیان، بویژه جهان‌بینی مسیحیان.
قرآن از یهودیان حکایت میدارد که آنان میگفتند: عُزَیْر پسر خدا است. هـمانگونه که آنـچه را که یهودیان امروزه (کتاب مقدّس) مینامند کج اندیشی و انحرافی
را نگاشته است که متضمّن همچون چیزی است. چنانکه در سفر پیدایش، فصل ششم آمده است.[4]
و امّا انحرافات تفکّرات مسیحیان را قرآن این چنین روایت میدارد:
(إنّ الله ثالِثُ ثَلاثةٍ )[5]
بیگمان خداوند سومین (اقنوم از اقانیم) است...
یا میگفتند، (انَّ اللهَ هُوَ الْمسیحُ ابْنُ مَرْیَمَ)[6]
... بیگمان مسیح پسر مریم، خدا است... و همچنین علاوه از خدا، مسیح و مادر او را نیز خدایان جداگانه‌ای میدانستند[7].
همچنین علاوه از خدا، کشیشان و راهبان خود را هم پروردگاران خویش می‌شمردند.[8]
درکتاب (دعوت به اسلام) نوشتۀ آرنولد، مقداری از این اندیشه‌های ناروا ذکر شده است.
( ژوستنیان صد سال پیش از فتوحات اسلامی توانست امپراطوری رومانی را وحدت بخشد. لیکن پس از مرگ او بزودی چنین وحدتی از هم پاشید، و نیازمند آن گردید که حسّ مشترک ملّی، میان ولایتها و پایتخت دولت پیوند برقرار سازد. اما هر قل کوشش و تلاش زیادی از خود نشان داد، ولی موفّق نشد کاملاً سرزمین شام را با حکومت مرکزی پیوند دهد. و هر حیله و وسیله‌ای که در راه اتّحاد مردمان بکار برد، از بخت بد، به جای زدودن اختلاف، به پراکندگی بیشتر انجامید. چنین دید که در آنجا چیزی جز عواطف دینی نمیتواند جای حسّ نژادپرستی را بگیرد. بدین سبب کوشید تا با تفسیر و توجیهی که از عقیده مینماید نفسها را آرام کند و جلو دشمنانگیهائی را بگیرد که بعدها ممکن است میان طوائف متخاصم آتش جنگ را شعله‌ور سازد. همچنین خواست کسانی را که بر دین شوریده بودند، با کلیسای ارتودوکس آشتی دهد، و آنان را با حکومت مرکزی متّحد گرداند... کنگرۀ خلقیدونی در سال 451 میلادی اعلام کرد که باید اعتراف نمود که مسیح در دو سرشت جلوهگر میشود و میان آن دو، هیچگونه آمیزشی، تغیّری، انفکاکی، و انفصالی انجام نمی پذیرد. و به سبب اتّحادشان، اختلافشان از میان برنمی‌خیزد.
بلکه شایسته است هر یک از آن دو سـرشت، همۀ ویژگیهای خویش را برای خود حفظ کند، و در اقنوم واحدی و جسم واحدی گرد آید. نه همانگونه که اگر به صورت منفک یا منفصل در دو اقنوم میبود. بلکه مجتمع در اقنوم واحدی بوده که عبارت است از پسر و خدا و کلمه ... لیکن یعقوبیان بیانیۀ این کنگره را مردود دانستند، و در بارۀ مسیح جز سرشت واحدی را نپذیرفتند، و گفتند، مسیح آمیزه‌ای از اقنومها است، و همۀ صفات خدائی و انسانی را دارا است. ولی ماده‌ای که چنین صفاتی را دربر میگیرد، دوگانگی نداشته و یکی بیش نبوده است. و بلکه وحدتی است مرکب از اقنومها... این ستیز و جدال نزدیک به دو قرن از زمان میان پیروان ارتودوکس و میان یعقوبیانی بر دوام بود که مخصوصاً در مصر و شام و کشورهای خارج از سلطۀ امپراطوری بیزانس یعنی روم شرقی، رونق و برو و بیائی داشتند، میان آنان آشتی دهد. چه در حین اینکه می‌بینیم این مذهب از یک سو به وجود دو سرشت اعتراف دارد، از سوی دیگری متمسّک به وحدت اقنوم در حیات بشری مسیح است. زیرا مسیح واحدی که وی پسر خدا بشمار است، با نیروی الهی انسانی واحدی، جنبۀ بشری و جنبۀ خدائی را تحقّق می‌بخشد. معنی چنین سخنی این است که بجز ارادۀ واحد موجود در کلمۀ مجسّم، چیز دیگری وجود ندارد... لیکن هرقل به همان سرنوشتی دچار شد که بسیاری از مردمانی بدان دچار آمده‌اند که خواسته‌اند ستونهای صلح و صفا را پابرجا دارند. یعنی نه تنها جدال و ستیزه بار دیگـر به صورت بس شدیدتری درگرفت، بلکه خود هرقل هم تکفیر شد و مهر بی‌دینی خورد، و بطور یکسان در معرض دشمنانگی هر دو دسته قرار گرفت.[9]
همچنین محقّق مسیحی دیگری بهنام (کانون تایلور) در بارۀ حالت مسیحیان شرق به هنگام بعثت محمّدی میگوید:
( مردمان در واقع مشرکانی بودند که گروهی از شهیدان و پاکان و فرشتگان را می‌پرستیدند)...[10]
از این سو قـرآن هم کجرویهای عقائد مشرکان را برمی‌شمرد و بیان میدارد که ایشان پریان و فرشتگان و خورشید و ماه و بتان را پرستش میکردند. و کمترین کجروی و انحرافی که از عقائد آنان میتوان گفت این بود که میگفتند:
(ما نَعْبُدُهُمْ إلّا لِیُقَرّبُونا إلَى اللهِ زُلْفى)...
آنها را نمی‌پرستیم مگر بدان خاطر تـا ما را به خدا نزدیک و نزدیکتر کنند...
این تودههای انباشته از اندیشه‌های تباه و کجروی که اشارۀ گذرائی بدانها کردیم، اسلام آمده است - در این سوره - تا آشکارا و روشن و بی‌پرده و قاطعانه آنها را بیان دارد:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ) (٢)
جز خدا خدائی نیست و او زنده (بخود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است...
این دو راهۀ جدائی در جهان بینی و اعتقاد است... همانگونه که دو راهۀ جدائی در زندگی و رفتار است. کسی که شعور او لبریز از وجود خدای یگانه است که بجز او خدائی نیست، و زندۀ یگانه‌ای است که جز او کسی زنده نیست، و متصرّفی است که هر نوع زندگانی و حیات دیگری، و هرگونه وجود و بودی، بدو برپایند و برجایند، و همچنین او است که بر هر زنده‌ای و هر وجودی قیمومت و نظارت دارد.
کسی که شعور او لبریز از وجود یگانه‌ای است که این صفت او است، بناچار باید که روش زندگانی او و نظام زندگانی او از پایه با کسی فرق داشته باشد که ابرهای سیاه چنین اندیشه‌های سرگشتۀ آشفته، آسمان احساس او را می‌پوشانند، و در نتیجه در صفحۀ جام جهان نمای دل خود اثری از حقیقت الوهیّت فاعل متصرّف را در همۀ عمرش نمیبیند.
او با توحید خالص و واضحی آشنا است که در پرتو آن جائی برای پرستش جز خدا نمیماند، و جانی برای استمداد و دریافت جز از خدا باقی نمیماند. نه در شریعت و نظامی، و نه در آدابی و اخلاقی، و نه در اقتصادی و اجتماعی. همچنین جائی برای توجّه به غیر خدا در کاری از کارهای زندگی و فراسوی زندگی نیست... امّا در چنان جهان بینیهای نادرست و کجرو و نزار و گُنگی، نه راهی پیدا و نه قراری برجا، و نه حرام یا حلال را حدو‌دی، و نه نادرست یا درست را ثغو‌ری است، در شرع یا نظام، در آداب یا اخلاق، درکردار یا رفتار... همۀ اینها... هنگامی یکی خواهد شد و روشن و هویدا خواهد گشت که جهتی که از آن فرمان دریافت میشود، و رو بدان سو میگردد، و اطاعت و عبودیّت بدو تعلّق دارد، و تنها در برابر او سر تسلیم فرود آورده میشود، یکی گردد و بس.
بر این اساس است که چنین برخوردی در دو راهۀ جدائی با این قاطعیّت انجام می‌پذیرد:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ) (٢)
جز خدا خدائی نیست و او زنده (بخود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است...
از اینجا است که سرشت زندگی اسلامی - نه ایـنکه تنها سرشت اعتماد - مشخّص و ممتاز میگردد. چه زندگی اسلامی با همۀ ارکان و اصولی که دارد، تنها و تنها از حقیقت این جهان‌بینی اسلامی در بارۀ توحید خالص قاطع بر میدمد. توحیدی که به عنوان عقیده در دل جایگزین نمیگردد مادام که آثار عملی آن در زندگی مشاهده نشود، از قبیل دریافت شریعت و توحید از خدا در هر امری از امور زندگی، و روکردن به خدا در هر تلاش و کوششی و در هر جهت و جهشی.
به دنبال این توضیح قاطعانه در سر دو راهۀ جدائی، با اعلام وحدانیّت مطلق ذات خدا و صفات او، سخن از وحدانیّت سوئی میرود که از آن سو دینها و کتابها و پیغمبریها نازل میگردد. یعنی سوئی که از آن برنامه‌ای فرود میآید که این برنامه گردانندۀ زندگی انسانها در تمام ادوار و آثار بوده و متصرّف در همۀ اوضاع و احوال ایشان است.
(نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ- مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ - وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٣)
مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ - وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ) (٤)
(خدا همان کسی است که) کتاب (قرآن) را برتو نازل کرده است که مشتمل بر حق است (و متضمّن اصول رسالتهای آسمانی پیشین، و) تصدیق کنندۀ کتابهائی است که قبل از آن (برای پیغمبران فرستاده شدهاند و) بوده‌اند. و خداوند پیش از آن، تورات را (برای موسی) و انجیل را (برای عیسی) نازل کرده است. جهت رهنمود مردمان، و (چون منحرف گشتند، قرآن یعنی) جدا سازندۀ (حق از باطل) را فرو فـرستاده است. بیگمان کسانی که نسبت به آیات خدا کفر ورزند، عذاب سختی دارند و خداوند توانا و انتقام گیرنده است...
این آیه در بخش نخستین خود، حقائق اساسی چندی را در بارۀ جهان‌بینی اعتقادی، و همچنین در بارۀ پاسخ به اهل کتاب و دیگر منکران رسالت محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم و راجع به صحّت آنچه از جانب خدا با خود به ارمغان آورده است، در بردارد. این آیه وحدت جهتی را بیان میدارد که از آن کتابهای آسمانی بر پیغمبران نازل میگردد. چه خدائی که جز او خدائی نیست و او زنده به خود و متصرّف در امور جهان است. همو است که این قرآن را بر تو نازل کرده است، همانگونه که قبلاً تورات را بر موسی و انجیل را بر عیسی نازل نموده است، در این صورت آمیزش و آلایشی میان الوهیّت و عبودیّت وجود نخواهد داشت. بلکه این خدای واحد است که کتابهای آسمانی را برای بندگان گزیده‌اش نازل مینماید. و این بندگانند که فرمان را دریافت و آن را گردن می‌نهند. این گزیدگان هم اگر چه پیغمبران اولوالعزم باشند باز هم بندگانند.
این آیه وحدت دین و وحدت حقی را بیان میدارد که کتابهای آسمانی در بر دارند. این کتابی که (به حق) بر تو نازل کرده است، (تصدیق‌کنندۀ چیزی است که پیش از آن بوده است) از تورات و انجیل... و همۀ آنها هدف واحدی را دنبال میکنند. (برای مردم هدایتند)... و این کتاب جدید (جدا سازندۀ) حقی است که کتابهای آسمانی در بر دارند، از انحرافها و شبهه‌هائی که بر اثر هواها و امواج اندیشه‌ها و سیاست بازیها، بدان کتابها راه یافته است که نمونه‌ای از آن را از نویسندۀ مسیحی سیرت. و. آرنولد در کتاب (دعـوت به اسلام) نقل کردیم.
این آیه در ضمن بیان میدارد که اهل کتاب وجهی برای تکذیب رسالت جدید ندارند. چه این رسالت تازه به همان منوالی است که رسالتهای قبل از آن در پیش داشتند. کتاب این رسالت نو، همانند کتابهای مـنزلّۀ پیشین، به حق نازل شده است و بر پیغمبری از انسانها نازل شده، همانگونه که آن کتابها بر پیغمبرانی از انسانها نازل شدهاند. این کتاب تصدیق کنندۀ کتابهایی است که از سوی خدا نازل گشته‌اند. بالهای خود را بر (حقی) گسترانیده است که آن کتابها بالهای خویش را بر آن گسترانیده‌اند، آن را کسی فرو فرستاده که بر نازل کردن کتابها توانا است... این کتاب از سوئی نازل شده است که «حق« دارد در کتابی که بر پیغمبرش نازل کرده است، برنامۀ زندگی انسانها را وضع و طرح‌ریزی کند، و جهان بینیهای اعتقادی مردمان را بنیان‌گذاری نماید، و قوانین و اخلاق و آداب ایشان را ترتیب دهد.
آنگاه آیه در بخش دوم خود تهدید خوفناکی را در بر میگیرد و با آن کسـانی را بیم میدهد و به هراس می‌اندازد که نسبت به آیـات خدا کفر میورزند، و بدیشان عزّت و قدرت خدا و شدّت عذاب و انتقام او را مینمایاند... افرادی که به این آیات کفر میورزند کسانیند که این دین را بگونۀ مـطلق آن تکذیب مینمایند... کسانی از اهل کتاب که قبلاً از کتاب راستین نازل شدۀ خدا بر خود منحرف گشته‌اند، و چنین انحرافی ایشان را به تکذیب کتاب جدید - که جدا سازندۀ روشن و بیانگری است -کشانیده است، آنان نخستین افرادی هستند که صفت کفر متوجّه ایشان است، و آنان اوّلین کسانیند که تهدید رعب‌انگیز عذاب شدید خدا و انتقام مؤکّد او رو بدانان میدارد.
به‌هنگام تهدید به عذاب و انتقام، دانش خدا برای آنان مؤکّد میشود که چیزی از آن مخفی نمیماند. زیرا مخفی ماندنی و پنهان شدنی از خدا و رهائی و گریزی از او نیست :
(إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ) (٥)
بیگمان هیچ چیز نه در زمین و نه در آسمان بر خدا پنهان نمیماند...
تأکید دانش مطلقی که چیزی بر آن پنهان نمیماند، و اثبات این صفت در این مقام برای خدای سبحان، پیش از هر چیز موافق با وحدانیّت الوهیّت و قیمومتی است که روند گفتار با آن آغاز گردیده است. همانگونه که موافق با تهدید رعب‌انگیز در آیۀ قبلی است... چه با این شمول و اطلاق (چیزی) از دانش خدا پنهان نمیماند، نه (در زمین و نه در آسمان). در این صورت ممکن نیست رازهای درون و رموز بیرون را از او پوشیده داشت و ممکن نیست مکرها و کیدها را از ار پنهان نمود. همچنین رهائی از جزای دقیق، و گریز از دانش ریزبین عمیق، امکان ندارد.
در پرتو این دانش فراگیری که چیزی نه در زمین و نه در آسمان بر آن پنهان نمیماند. عقل و شعور انسانی بسودۀ نرم و ژرفی را لمس میکند که متعلّق به پیدایش انسانی است. پیدایش ناشناخته‌ای در تاریکی غـیب و تاریکی رحم، آنجائی که انسان هیچگونه دانشی و توانائی و ادراکی در آن ندارد:
(هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الأرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٦)
او است که شما را در رحمهای (مادران) هر آنگونه که بخواهد شکل می‌بخشد (و به صورتهای مختلف میآفریند). جز او خدائی نیست (و همو) عزیز و حکیم است...
اینگونه (شما را شکل می‌بخشد )... به شما شکلی می‌بخشد که خود بخواهد، و ویژگیهائی به شما می‌بخشد که چنین شکلی بدان مشخّص و شناخته گردد. او تنها کسی است که شکل بخشی را عهده‌دار میگردد و هر گاه اراده کند، و با مطلق مشیّت او موافق افتد، (هرگونه که بخواهد) ویژگیهائی به انسان میدهد که این چنین شکلی بدانها ممتاز و باز شناخته میگردد. (جز او خدائی نیست )... «عزیز» است ... دارای قدرت و قوّت بر آفریدن و شکل بخشیدن است. «حکیم« است ... کسی است که بدون هیچگونه همتا و انبازی در آنچه شکل می‌بخشد و میآفریند، کار را برابر حکمت خویش انجام میدهد.
در این بسوده، شبهه‌های مسیحیان در بارۀ عیسی علیه السّلام پیدایش و زایش او، برطرف میشود. چه خدا است که عیسی را که شکل بخشیده است... (آنگونه‌که خواسته است )... نه اینکه عیسی پروردگار یا خداوندگار یا پسر خدا باشد. یا اینکه او اقنوم لاهوتی ناسوتی باشد... الی آخر خرافاتی که اندیشه‌های منحرف و ناهنجار و گنگ و دور افتاده از اندیشۀ توحید روشن و آشکار و زود فهم و قابل درک، بدان منتهی شده بود. بعد از آن کسانی را مینمایاند که در دلهایشان کج اندیشی است و حقائق قاطعانۀ موجود در آیات محکمات قرآن را ترک میگویند، و به دنبال آیاتی می‌افتند که احتمال تأویل دارند، تا شبهه‌های پیرامون آنها بهم بافند. آنگاه نشانه‌های مؤمنان حقیقی، و ایمان خالص و بیشائبۀ ایشـان، و بدون ستیزه تسلیم خداشدنشان را در هر آنچه از جانب خدا به سوی آنان آید، به تصویر میکشد و مینمایاند:
(هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ (٧)
رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (٨)
رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ) (٩)
او است کـه کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است، بخشی از آن آیه‌های (محکمات) است و (معانی مشخّص و اهداف روشنی دارند و) آنها اصل و اساس این کتاب هستند، و بخشی از آن آیه‌های (متشابهات) است، (و معانی دقیقی دارند و احتمالات مختلفی در آنها میرود). و امّا کسانی که در دلهایشان کژی است (و گریز از حق زوایای وجودشان را فرا گرفته است) برای فتنه‌انگیزی و تأویل (نادرست) به دنبال متشابهات می‌افتند. در حالی که تأویل (درست) آنها را جز خدا و کسانی نمیدانند که راسخان (و ثابت قدمان) در دانش هستند. (این چنین وارستگان و فرزانگانی) میگویند: ما به همۀ آنها ایمان داریم (و در پرتو دانش میدانیم که محکمات و متشابهات) همه از سوی خدای ما است. و (این را) جز صاحبان عقل (سلیمی که از هوی و هوس فرمان نمیبرند نمیدانند و) متذکّر نمیشوند. (چنین فرزانگان خردمندی میگویند :) پروردگارا ! دلهای ما را (از راه حق) منحرف مگردان بعد از آنکه ما را (حلاوت هدایت چشانده و به سوی حقیقت) رهنمود نموده‌ای، و از جانب خود رحمتی به ما عطاء کن. بیگمان بخشایشگر توئی تو. پروردگارا! تو مردمان را در روزی که تردیدی در آن نیست جمع خواهی کرد (تا همگان را در برابر کارشان پاداش دهی و بدین امر وعده داده‌ای و) بیگمان خدا خلاف وعده نمیکند...
روایت شده است که مسیحیان نجران به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم گفتند مگر تو در بارۀ مسیح نمیگوئی که : او کلمۀ خدا و روح او است؟.. منطظورشان از این گفته این بود که از چنین تعبیری وسیله‌ای برای اثبات معتقدات خود در بارۀ عیسی علیه السّلام فرا چنگ آرند و بگو‌یند که او انسان نبوده است بلکه او روح خدا - برابر فهم ایشان از این تعبیر - است. در عین حال ایشان آیات قاطع و محکمی را ترک میگویند که وحدانیّت مطلق خدا را بیان مینمایند، و انباز و فرزند را به هر شکلی از اشکال که باشد از خداوندگار بدور میدارند... پس این آیه در بارۀ آنان نازل شد و پرده از چنین تلاش ایشان در امر بهره‌برداری از آیات مجازی تصویری، و نادیده گرفتن آیات قاطع تجریدی به کنار زد.
اگر چه نصّ آیۀ مذکور عام‌تر از این مناسبت است، زیرا این آیه موضع مختلف مردمان را در برابر کتابی به تصویر میکشد که خداوند آن را بر پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم نازل کرده است و متضمّن حقائق جهان‌بینی ایمانی، و برنامۀ زندگی اسلامیی، و امور غیبی‌ای است که عقل بشری نمیتواند با وسائل خاص خویش بدانها پی ببرد، و اصلاً بیش از آنچه خود آیات در دسترس قرار میدهند، نمیتواند چیز دیگری از آنها را بفهمد و درک کند.
اصول دقیق عقیده و شریعت، دارای مدلولهای مفهوم و رهنمودهای قاطعی بوده، و مقاصد آنها قابل درک و فهم است. این اصول دقیق عقیده و شریعت، اصل چنین کتابی هستند، و لیکن شنیدنیها و نادیدنیها - از جمله پیدایش و زایش عیسی علیه السّلام اموری هستند که باید به مدلولها و مفهومهای نزدیک آنها اکتفاء کرد و بدانها باور داشت، زیرا از سوی این سرچشمۀ (حق) صادر و اعلام شدهاند و درک ماهیّت و کیفیّت آنها مشکل است، چون سرشت آنها بالاتر از وسائل ادراک محدود انسانی است.
در اینجا است که مردمان - برحسب راستروی یـا کجروی فطرتشان - در برابر این آیات و آن آیات، راههای مختلفی را در پیش میگرند. کسانی کـه در دلهایشان نادرستی و انحراف است و راه راست فطرت را کم کرده‌اند، اصول واضح و دقیقی را ترک میکنند که عقیده و شریعت و روش عملی زندگی بر آنها استوار است، و به دنبال متشابهی می‌افتند که در تصدیق آن باید بر ایمان به صدق سرچشمه‌اش متکّی شد، و تسلیم این مطلب گردید که تنها او است که به همۀ حقائق آشنا و (حق) را به تمام و کمال میداند، در صورتی که فهم بشری، نسبی بوده و جولانگاه محدودی دارد. همچنین در آن باید به راستروی فطرتی بسنده کرد که با الهام مستقیم، صدق جملگی ایـن کتاب را درک میکند و میدانند که چنین کتابی به حق نازل شده است، و نه در حال و نه در آینده، باطل بدان راه نمی‌یابد ... آنان به دنبال متشابه راه می‌افتند، زیرا ایشـان در آن فرصتی برای فتنه‌انگیزی مییابند، تا با تأویلات متزلزل کننده عقیده، و با اختلافاتیی که از آشفتگی اندیشه برمی‌خیزد و نتیجۀ بی‌باکانه‌ای است که اندیشه در چیزی بکار گرفته شده است که در آن جولانگاهی برای تأویل و توجیه ندارد و کاری از دستش ساخته نیست، غوغا و آشوب بپا سازند... (و تأویل (درست) آن را جز خدا نمیداند).
امّا راسخان در علم، آنان که دانششان بدانجا رسیده است که جولانگاه عقل و سرشت اندیشۀ بشری را میشناسند و به حدود گسترده‌ای که عقل میتواند در آن با وسائل و ابزاری که بدو بخشیده شده است بکار پردازد، آشنایند .... اینان با اطمینان و یقین کامل میگویند:
(آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا)...
بدان ایمان داریم، همه از سوی پروردگارمان میباشد. اینکه همه از سوی خدایشان است، آنان را بدین اطمینان سوق میدهد. و چون از جانب خدا است، حق بوده و درست است. آنچه را که خدا مقرّر دارد خود به خود درست است و وظیفۀ عقل بشری نیست و از دائرۀ توان او خارج است که در بارۀ اسباب و علل آن کاوش و بررسی کند، همانگونه که بر عهدۀ عقل نیست که ماهیّت آن و سرشت علل پنهان در فراسوی آن را درک کند.
راسخان در علم، پیش از هر چیز به صدق آنچه از طرف خدا به سویشان میآید، اطمینان دارند. با فطرت راست و بخدا رسیدۀ خود، بدان اطمینان دارند... علاوه از این، شک و تردیدی در عقل خویش نسبت بدان نمییابند. زیرا ایشان میدانند که این از دانش است که عقل به چیزی نپردازد که در آن دانش را یارای گشت و گذاری نیست و اینکه عقل دست بهیاری نیازد که وسائل و ادوات انسانی او، وی را به شناخت آن رهبری نمینماید و آگاه بدان نمیسازد.
این تصویر درستی از راسخان در علم است ... چه جز افراد سطحی، خودپسند و مغرور نمیشوند و منکر حقائق نمیگردند، کسانی که دانشهای سطحی ایشان را گول میزند و گمان میبرند که ایشان به همه چیز پی‌برده‌اند، و آنچه که ایشان بدان پی‌برده‌اند وجود ندارد. یا اینکه می انگارند حقائق را فهمیده‌اند، و به حقائق اجازه نمیدهند جز به همان صـورتی باشد که ایشان فهمیده‌اند. از اینجا است که با کلام مطلق خدا با مقرّرات عقلانی خود روبرو میشوند. مـقرّراتی که ساخته و پرداختۀ عقل محدود ایشان است. امّا دانایان حقیقی بیش از این فروتن و متواضعند که چنین چیزی را بشود از آنان دید. ایشان تسلیم این امرند که عـقل بشری عاجز از درک حقائق بسیاری است که در توان خرد نبوده و فراتر از محدودۀ قدرت آن است. همچنین ایشان از فطرت بس صادقی برخوردارند و هر چه زودتر فطرت صادقشان با حق تماس میگیرد و بدان اطمینان مییابد و در کنارش می‌آرامد.
(وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ )
و جز صاحبان عقل (این را) متذکّر نمیشوند...
گوئی میان صاحبان عقل و میان فهم حق جز این فاصله‌ای نیست که یادآور شوند... چه همین که یادآور شدند، حق مستقرّ در فطرت به خدا رسیدۀ ایشان، به تکان می‌افتد و جلوهگر میشود و در عقلهایشان ثابت و استوار میگردد. بدین هنگام زبان‌ها و دلهایشان به دعای متواضعانه و ذکر توبه‌کارانه‌ای می‌پردازند و از خدا میخواهند که: ایشان را بر حق ثابت بدارد، و دلهایشان را پس از دریافت هدایت منحرف نگرداند، و رحمت و بزرگواری خود را بر ایشان کامل گرداند... همچنین روز گردآوری یعنی قیامت را به یاد میآورند: روزی که سگی در فرارسیدنش نیست، و وعده‌ای است که خلافی در آن نمیباشد:
(رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (٨)
رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ) (٩)
(چنین فرزانگان خردمندی میگویند:) پروردگارا! دلهای ما را (از راه حق) منحرف مگردان بعد از آنکه ما را (حلاوت هدایت چشانده و به سوی حقیقت) رهنمود نموده‌ای، و از جـانب خود رحمتی به ما عطاء کن. بیگمان بخشایشگر توئی تو. پروردگارا! تو مردمان را در روزی که تردیدی در آن نیست جمع خواهی کرد (تا همگان را در برابر کارشان پاداش دهی و بدین امر وعده داده‌ای و) بیگمان خدا خلاف وعده نمیکند...
این حال راسخان در علم با پروردگارشان است. این حالی است که سزاوار وجود ایمان است. ایمانی که سرچشمه میگیرد از اطمینان به فرموده و وعدۀ خدا، از یقین به گفتۀ خداوند و عهد او، از آشنائی با رحمت و کرم او، با وجود بودن چنین رحمت و کرمی، از ترس از قضای استوار و قدر نهان او، از تقوی و حساسیت و بیداری ای که ایمان آن را بر دلهای مؤمنان شایسته واجب و پدیدار میگرداند، در نتیجه چنین دلهائی شبی یا روزی نه غافل میشوند و نه گول میخورند و نه فراموشکار میگردند.
دل با ایمان، ارزش هدایت بعد از ضلالت را میداند.
ارزش دیدار آشکار بعد از تاریکی قهّار را می‌فهمد. ارزش استقرار بر راستای راه بیرون بعد از حیرانی در ظلمتکدۀ درون را می شناسد. ارزش اطمینان حاصل از یافتن حق بعد از تزلزل را میداند. ارزش آزادی از بندگی و بندگان و رسیدن به بندگی خدای یگانۀ سبحان را درک میکند. ارزش داشتن همّتهای والای بزرگ بعد از سرگرمی به همّتهای کوچک ناچیز را در مدّ نظر دارد...و میداند که این خداوند است که در برابر داشتن ایمان، همۀ این توشه‌ها را بدو بخشیده است... از اینجا است که او از عودت به ضلالت میترسد، همانگونه که شخص که راه راست و روشن را پیدا کرده و در آن روان است میترسد که دوباره به دست و پا افتد و به سرگردانی در پـیچ و خمهای تاریک گرفتار آید. همچنین همانگونه میترسد که شخصی که لذّت سایه را چشیده باشد میترسد دوباره به گرمای سوزان نیمروزو تُف و هُرْم آفتاب دچار شود... در ایمان راستین لذّتی است که کسی آن را چنانکه باید نمیداند مگر آن کس که دود بی‌دینی به چشمانش رفته و مزۀ نامطبوع کفر را چشیده و بدبختی و تلخی الحاد را دیده باشد. در آرامش حاصل از ایمان حلاوتی است که کسی آن را چنانکه باید نمیداند مگر آن کس که خود بدبختی پریشانی و سرگردانی را چشیده باشد.
از اینجا است که مؤمنان با آن دعای خاشعانه رو به درگاه پروردگار خود میآرند و فریاد میدارند که :
(رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا )...
پروردگارا! دلهایمان را (از راه حق) منحرف مگردان بعد از آنکه ما را (حلاوت هدایت چشانده و به سوی حقیقت) رهنمود نموده‌ای. ...
و رحمت خدا را فریاد میدارند که باری با هدایت بعد از ضلالت، ایشان را در بر گرفته بود، و بدیشان چنین عطائی ارمغان داشته بود که هیچ نوع عطای دیگری با آن برابری نمیکند:
(وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ) (٨)
و از جانب خود رحمتی به ما عطاء کن. بیگمانبخشایشگر توئی تو...
آنان با الهـامگیری از ایمانشان میدانند که ایشان نمیتوانند چیزی را فراچنگ آرند مگر در سایۀ رحمت و کرم خداوند. و اینکه آنان بر دلهایشان توانائی ندارند، چه دلها در ید قدرت خداوند است... لذا با دعا رو به خدا میدارند و از او درخـواست مینمایند که ایشان را با مدد و یاری و نجات و رستگاری خود کمک کند.
از عائشه - رضی الله عنها - روایت است که گفته است: رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در دعای خود بسیار میگفت:
(یا مُقَلّبَ الْقُلُوبِ! ثَبّتْ قَلْبی عَلى دینِکَ)...
ای دگرگون سازندۀ دلها ! دلم را بر دین خود ثابت بدار...
باری بدو عرض کردم: ای فرستادۀ خدا، خیلی این دعا را مییفرمائی. گفت:
(لَیْسَ مِنْ قَلْبٍ إلّا وَ هُوَ بَیْنَ أصْبُعَیْنِ مِنْ أصابع الرّحْمانِ ، إذا شاءَ أنْ یُقیمَهُ أقامَهُ ، وش إنْ شاءَ أنْ یُزیغَهُ أزَاغَهُ...)[11]
دلی نیست مگر آنکه میان دو انگشت از انگشتان خداوند رحمان قرار داشته باشد. اگر خواست آن را پابرجای دارد، پابرجایش میدارد، و اگر خواست آن را منحرف گرداند، منحرفش میسازد...
هرگاه دل با ایمان بدین منوال وقوع مشیّت را احساس و اینگونه بدان پی برد، در جلو او جز این راه، راه دیگری نمیماند که با حرارت و گرمی به خدا متّکی شود، و با اصرار و ابرام متوسّل به حمایت و حفاظت او گردد، و به درگاه رحمت و کرمش گراید و خدا را به جاه و جلالش سوگند دهد که گنجی را که به وی ارمغان داشته است و عطائی را که بدو بخشیده است، محفوظ و مصون نماید.
*
بعد از این بیان، خداونـد به بیان سرنوشت کسانی می‌پردازد که کافر شدهاند، و سنّت خدا را به میان میکشد که در مؤاخذۀ ایشان در برابر گناهانشان تغییرناپذیر است. آنگاه به تهدید کسانی از اهل کتاب می‌پردازد که کافر میشوند، و در برابر این دین می‌ایستند و سنگر میگیرند. سپس به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دستور میدهد که ایشان را بیم دهد، و به یادشان اندازد پیروزی و نصرتی را که با چشمان خود در جنگ بدر دیدند، اینکه گروه اندک مؤمنی بر گروههای کـافر فراوانی فائق آمدند و شاهد پیروزی را در آغوش کشیدند:
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَأُولَئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ (١٠)
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ (١١)
قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ (١٢)
قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَى کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ) (١٣)
(در چنین روزی) بهیچوجه اموال و اولاد کافران نمیتوانند آنان را از خدا بی‌نیاز کنند (و مایۀ رهایی ایشان از عذاب خدا گردند) و ایشان افـروزینۀ آتش (دوزخ) هستند. (اینان رفتار و کردار زشتی دارند) همچون رفتار و کردار قوم فرعون و کسانی است که پیش از ایشان بودند و آیات ما را (باوجود روشنی) تکذیب کردند، پس خدا آنان را به (کیفر) گناهانشان گرفت، و خداونـد شـدیدالعقاب است. (ای پیغمبر) به کسانی که کافرند بگو: شما (در دنیا) شکست خواهید خورد و (در آخرت) در دوزخ گردآورده میشوید، (و دوزخ) چه بد جایگاهی است. در دو دسته‌ای که (در میدان جنگ بدر) با هم روبرو شدند، نشانه‌ای (و درس عبرتی) برای شما است. دسته‌ای در راه خدا می‌جنگید (و برای اعلاء فرمان خدا و انتشار دین حق می‌رزمید)
و دستۀ دیگر کافر بود (و در راه اهریمن هوی و هوس نبرد میکرد. چنین کافرانی) مؤمنان را (به خواست خدا) با چشم خویش دو برابر (تعداد واقعی) خود میدیدند (و بدین سبب ترس و هراس بر آنان چیره شد و گریختند) و خداوند هر کس را بـخواهد با یاری خود تأیید میکند (و پیروزی را نصیب او میگرداند) بیگمان در این امر عبرتی برای صاحبان چشم (بـینا و بینش راستین) است...
این آیات خطاب به بنی‌اسرائیل آمده است و آنان را به سرنوشت کافران پیش از ایشان و بعد از ایشان تهدید مینماید. در آنها نکتۀ لطیف و پرمعنائی نیز وجود دارد...
خداوند ایشان را به یاد سرنوشت فرعون و فرعونیان می‌اندازد... این خدا بود که فرعون و فرعونیان را نابود کرد، و بنی‌اسرائیل را نجات داد. و لیکن این کار به بنی‌اسرائیل حق ویژه‌ای نمیدهد، اگر گمراه شوند و کفر پیشه گیرند، و ایشان را - اگر منحرف گردند - از ننگ کفر رهائی نمی‌بخشد و از اطلاق و صف کافر بر آنان باز نمیدارد، و مانع آن نمیگردد که به جزای کافران در دنیا و آخرت گرفتار آیند همانگونه که فرعون و فرعونیانی بدان گرفتار آمدند که خداوند بنی‌اسرائیل را از دست آنان نجات داد!
همچنین خداوند شکست قریش - که‌کافر بودند - در جنگ بدر را برای آنان بیان میدارد تا بدیشان بگوید: سنّت خدا تغییرپذیر نیست. و هیچ رادع و مانعی نمیتواند ایشان را بدور از آن دارد که بر سر آنان همان آید که بر سر قریش آمد و به همان بلائی دچار شوند که قریش بدان دچار شدند. چه علّت آن کفر بود، و کسی را جسارت آن نیست که بر خدا ناز کند و چنین انگارد که در پیشگاه او جاه و جلال و قرب و مقامی دارد و سخنانش در نزد خدا ردخور ندارد. بلکه کسی را چیزی جز ایمان صحیح رستگار نمیگرداند و از عقاب و عذاب خدا نجات نمیدهد:
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَأُولَئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ) (١٠)
(در چنین روزی) بهیچوجه اموال و اولاد کافران آنان را نمیتواند از خدا بی‌نیاز کند (و مایۀ رهائی ایشان از عذاب خدا گردد) و ایشان افروزینۀ آتش (دوزخ) هستند...
اموال و اولاد گمان میرود که مایۀ نگهداری و نگهبانی انسان شوند. و لیکن اینها هم در آن روزی که شکی در آن نیست سودمند نمی افتند و کاری از آنها ساخته نیست، زیرا در وعدۀ خدا خلاف نیست. چنین کافرانی در آن روز (افروزینۀ آتش) هستند... خداوند با این تعبیر (افروزینۀ آتش) همۀ ویژگیها و مشخّصات (انسان) را از آنان میگیرد، و ایشان را در شکل هیزم و تخته و دیگر (افروزینه‌های آتش) به تصویر میکشد... گمان نرود اموال و اولاد مایۀ رستگاری و نجات انسان میگردند، بلکه اموال و اولاد، و جاه و مقام و عظمت و شوکت، در دنیا هم نـیتوانند انسان را از آنچه خدا خواسته باشد در امان دارند.
(کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ) (١١)
(اینان رفتار و کردار زشتی دارند) همچون رفتار و کردار قوم فرعون و کسانی است که پیش از ایشان بودند و آیات ما را (با وجود روشنی) تکذیب کردند، پس خدا آنان را به (کیفر) گناهانشان گرفت، و خداوند شدیدالعقاب است.
این مثال در تاریخ بسی تکرار شده است، و خداوند ان را در این کتاب مفصّلاً نقل فرموده است. چنین مثلی بیانگر سنّت خدا در بارۀ کسانی است که آیات او را تکذیب میکنند، و خداوند ان را هر جا که بخواهد به مرحلۀ اجراء درمی‌آورد. پس برای تکذیب کنندۀ آیات خدا، نه امانی است و نه ضمانی. در این صورت کسانی که کافر شوند و رسالت محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم و آیات کتابی را تکذیب نمایند که خدا آن را به حق برای او فرستاده است، در معرض چنین سرنوشتی در دنیا و آخرت بطور یکسان قرار میگیرند و به چنین سرنوشتی دچار میگردند... از اینجا است که به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم میآموزد که ایشان را از دچار شدن به چنین سرنوشتی در هر دو جهان بترساند، و داستان نزدیک بدر را برایشان مثال زند، چه ممکن است داستان فرعون و کسانی را فراموش کرده باشند که پیش از او بوده‌اند و آیات خدا را تکذیب کرده‌اند و به انتقام شدید و سرنوشت اسف‌انگیزی گرفتار آمده‌اند:
(قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ (١٢)
قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَى کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ) (١٣)
(ای پیغمبر) به کسانی که کافرند بگو: شما (در دنیا) شکست خـواهید خورد و (در آخرت) گردآورده میشوید و به دوزخ افکنده میشوید، (و دوزخ) چـه بد جایگاهی است. در دو دسته‌ای که (در میدان جنگ بدر) با هم روبرو شدند، نشانه‌ای (و درس عبرتی) برای شما است. دسته‌ای در راه خدا می‌جنگید (و برای اعلاء فرمان خدا و انتشار دین حق می‌رزمید) و دستۀ دیگر کافر بود (و در راه اهریمن هوی و هوس نبرد میکرد، چنین کافرانی) مؤمنان را (به‌خواست خدا) با چشم خویش دو برابر (تعداد واقعی) خود میدیدند (و بدین سبب ترس و هراس بر آنان چیره شد و گریختند) و خداوند هر کس را بخواهد با یاری خود تأیید میکند (و پیروزی را نصیب او میگرداند). بیگمان در این امر عبرتی برای صاحبان چشم (بینا و بینش راستین) است...
فرمودۀ خدا : (یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ) برداشت دو معنی دارد : یکی اینکه مرجع ضمیر (یَرَوْنَ) به کفار برگردد، و مرجع ضمیر (هِمْ) به مسلمانان. بر این اساس معنی آن چنین میشود که کافران با وجود کثرت خود، مسلمانان را زیاد و خویشتن را کم میدیدند و ایشان را (دو برابر خود) بنظر میآوردند... این هم کار خدا بود که با لطفی که در حق مؤمنان داشت، چنین به خیال مشرکان انداخت که مسلمانان زیادند و ایشان کم، و در نتیجه متزلزل شدند و دلهایشان لرزید و گامهایشان لغزید.
معنی دوم برعکس معنی اوّل، چنین میشود که مسلمانان مشرکان را (دو برابر خودمیدیدند، در صورتی که مشرکان سه برابر ایشان بودند، و با وجود این پایداری کردند و پیروز شدند.
مهمّ این است که نصرت و پیروزی را از تأییدات خدا و خواست او بدانیم... در این کار خوار داستن کافران و تهدید ایشان نهفته است. همانگونه که در آن استوار داشتن گامهای مؤمنان، و کوچک و ناچیز جلوه دادن دشمنانشان است، و لذا بر مؤمنان است که از دشمنانشان نترسند و بدسگالان خویش را بهیچ شمارند... اینجا - همانطور که در دیباچۀ سوره گفتیم - مقتضی هم این است و هم آن... قرآن هم در اینجا و هم در آنجا در تلاش و پیکار، و در کنش و در کار است... قرآن پیوسته با چنین حقیقت بزرگ خود و با حقائق دیگری از این دست که در بر دارد بکار مشغول و فعّال است... و آن اینکه وعدۀ خدا در بارۀ شکست کسانی که کفر میورزند و حق را تکذیب میکنند و از جادۀ مستقم و برنامۀ خدا منحرف میگردند، در هر لحظه و زمانی قائم و پابرجا است. وعدۀ خدا در یاری و پیروزی گروه مؤمنان - ولو اینکه تعدادشان کم هم باشند - هر لحظه و هر آن، قائم و پابرجا است. پیروزی در گرو تأیید خدا و بسته به مرحمت الله است، و او هر کس را که بخواهد پیروز میگرداند. این هم حقیقتی است تغییر ناپذیر.
بر گروه مؤمنان جز این نیست که بدین حقیقت آشنا بوده و بدان اعتماد داشته باشند و به چنین وعده‌ای اطمینان حاصل کنند، و برای کار نبرد، آمادگی لازم را در حدّ توان خویش بهم رسانند و شکیبائی کنند تا آنگاه که خدا اجازۀ پیروزی میدهد، و اینکه عجله و شتاب نکنند و مأیوس و نا امید نگردند اگر مدّت زمان آن به تأخیر افتاد که نهان در علم خدا است، و خدا برابر حکمت من خویش کار میکند و پیروزی را به وقتی حواله میدارد که در آن چنین حتّی را تحقّق می‌بخشد.
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ )
بیگمان در این امر عبرتی برای صاحبان چشم (بینا و بینش راستین است...
چشمی باید که بنگرد، و بینشی باید که بیندیشد، تا عبرت آشکار و پـدیدار آید، و دلها آن را حفظ و به خاطر دارد. والّا در هر لحظه و آنی و در هر روز و شبی، عبرتها درگذر است و پندها بر در و دیوار وجود جلوهگر!
*
خداوند متعال وقتی که میخواهد گروه مؤمنان را پرورده کند، برای آنان پرده از انگیزه‌های فطری نهانی برمیدارد که انحراف و کجروی از آنها برمی‌خیزد، اگر با بیداری همیشگی مهار نشوند، و نفس، به افقهای بالا چشم ندوزد، و دل را آویزۀ چیزی نکند که در پشگاه خدا است و آن چیز بهتر و پاکتر از همۀ چیزهای دیگر است.
غرق شدن در شهوات دنیا، و خواستهای نـفسها، و انگیزه‌های امیال فطری، همان چیزی است که دل را از بینش و نگرش غافل میکند، و انسانها را برمی‌انگیزد تا غرق در لذائذ نزدیک محسوس شوند و به شهوات مادی فرو روند. از دیدۀ آنان آن چیزی را که والاتر و بالاتر است پنهان میدارد. احساس را سخت میسازد و آن را از لذّت چشم دوختن به حیزهائی که در فراسوی لذّت نزدیک است محروم مینماید، و وی را از تمتّع از انجام کارهای بزرگ و شایسته‌ای باز میدارد که لائق انسان و درخور نقش بزرگی است که در این زمین برعهده دارد، و همچنین لائق آفریده‌ای است که خدا او را در این ملک پهناور خلافت داده است.
از آنجا که این علائق و دوافع - با وجود این - طبیعی و فطری بوده، و از سوی خدای بزرگ موظّفند که برای بشریّت در حفظ حیات و ادامۀ آن، نقش اساسی ایفاء کنند، اسلام به سرکوبی و نابودی آنها اشاره و سفارش نمیکند، ولی به کنترل و تنظیم و کاستن از حدّت و شدّت و یورش آنها فرمان میدهد، و میخواهد که انسان فرمانده و گردانندۀ آنـها بوده نه اینکه آنها فرمانده و گردانندۀ انسان باشند. همچنین اسلام میخواهد در انسان روح تعالی و بلند پروازی بدمد و او را متوجّه چیزهائی گرداند که بسی والا و بالایند. بر این اساس نصّ قرآنی که عهده‌دار این توجیه تربیتی و جهت دادن پرورشی است، چنین علائق و دوافعی را عرضه میدارد. و در کنار آنها تا چشم کار میکند انواعی از لذائذ حسّ و نفس موجود در دنیای دیگر را مینمایاند. لذائذی که آن کسانی بدان میرسند که در زندگی این جهان، نفس خود را کنترل میکند، و آن را از غرق شـدن در لذائذی که دوست میدارد بدور میدارند، و انسانیّت والای خود را محفوظ مینمایند. روند قرآنی در یک آیه، عزیزترین شهوات و آرزوهای زمینی نفس انسان را گرد میآورد: زنان، فرزندان، ثروت انباشته، اسبان، زمین سرسبز و پرمحصول، چهارپایان... اینها چکیدۀ علائق زمینی است. یا خودشان مایۀ لذائـذ و خوشیند، و یا اینکه میتوانند برای صاحبان خود جلب لذائذ و خوشی کنند و بر شادی و شادمانیشان بیفزایند... در آیۀ بعدی لذائذ و خوشیهای دیگری نشان میدهد که در جهان دیگرند: باغهائی که در زیر آنها جویبارها روان است. همسران پاکیزه. بالاتر از همه، رضایت خدا... اینها همه از آن کسی است که چشمان خویش را به بالاتر از لذائذ زمین میدوزد، و دلش با خدا پیوند میگیرد، بدانگونه که دو آیه زیر نشان میدهند:
(زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ (١٤)
قُلْ أَؤُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذَلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ (١٥)
الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (١٦)
الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالأسْحَارِ) (١٧)
در انسان محبّت شهوات (و دلبستگی به امور مادی) جلوه داده شده است از قبیل عشق به زنان و فرزندان و ثروت هنگفت و آلاف و الوف طلا و نـقره و اسبهای نشاندار (و مرکبهای ممتاز) و چهارپایان (همچون : شتر و گاو و بز و گوسفند...) و کشت و زرع. اینها (همه) کالای دنیای پست (فعلی) است و سرانجام نیک (تلاشگران در راه حق) در پیشگاه خدا است (و همو داند که در آخرت بـه نیکوکاران چه چیزهائی عطاء خواهد کرد). بگو: آیا شما را از چیزی بیاگاهانم که از این (چیزهائی که در دیده‌ها آراسته و جلوهگر داده شده است) بهتر است؟ برای کسانی که پرهیزگاری پیشه کنند در نزد پروردگارشان باغهائی (در جهان دیگر) است که رودخانه‌ها از پای (درختان) آنها میگذرد. آنان در آنجاها جاویدانه خواهند بود. (همچنین ایشان را) همسران پاکیزه (از هر پلیدی و نقصی) و خوشنودی خدا است. و خداوند (رفتار و کردار) بندگان را می‌بیند (و نیّت درونی ایشان را میداند). همان کسانی که (ایمان دل آنان را لبریز میسازد و فریاد برمیآورند و) میگویند : پروردگارا ما ایمان آورده‌ایـم. پس گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب آتش (دوزخ) بدور دار. و همان کسانی که (در راه اطاعت و عبادت، و دوری از گناه و معصیت، و تحمّل مشقّات و ناملایمات) بردبار، و (در نیّت و کردار و گفتار) درستکار، و (با خشوع و خضوع بر طاعت و عبادت) مداوم و ماندگار، و (از آنچه میتوانند و بدان دسترسی دارند) بخشاینده، و در سحرگاهان آمرزش خواهند...
(زُیِّنَ لِلنَّاسِ) برای مردمان آراسته شده است.... ساخت فعل مجهول در اینجا اشاره دارد به اینکه ترکیب فطری انسانها، چنین میل و گرایشی را دربردارد، و میل و گرایشی دوست داشتنی و آراسته است... این هم بیان واقعیّت از یکی از دو جنبۀ آن است. چه در انسان این میل و گرایش بدین (شهوات) هست، و آن حزئی از هستی اصیل او است، و نیازی به انکار آن نیست، و در ذات خود بد بشمار نمیآید. زیرا برای زندگی بشریّت ضروری است و باید باشد تا زندگی ریشه بدواند و رشد یابد و بردوام بماند - همانگونه که قبلاً گفتیم - و لیکن واقعیّت گواهی میدهد که در فطرت انسان جنبه دیگری هم وجود دارد که همسنگ با چنین میل و گرایشی است و مایۀ تعدیل آن میگردد، امّا انسان پیوسته سعی میکند که تنها جنبۀ یکم را پیش چشم دارد و فقط مستغرق در آن شود. و نیروی نفخۀ آسمانی یا مدلول و الهام آن را از دست دهد. ایـن جنبۀ دوم عبارت است از جنبه استعداد تعالی، و استعداد کنترل نفس و نگاه داشتن در حدّ سالم استفاده از این شهوات). حدّ سازندۀ نفس و زندگی. همراه با چشم دوختن همیشگی به پیشرفت زندگی و بالا بردن آن به افقی که آن نفخۀ آسمانی، انسانها را بدان فریاد میدارد. و پیوند دادن دل بشری با ساکنان ملکوت اعلی، و سرای عقبی و رضایت‌الله... استعداد دوم، استعداد یکم را مـهذّب و پاکیزه میدارد، و آن را از شوائب و آلودگیها میزداید، و در حدود و ثغو‌ر امینی نگاه میدارد که در آنجاها جنبۀ لذّت حسّی و کششهای نزدیک و دم دست، بر روح انسانیّت و علائق والای دور دست آن سرکشی نکند... رو به خدا کردن و تقوای خدا داشتن، رشتۀ بلندگرائی و بالا رفتن به سوی آن علائق والای دور دست است.
(زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ )
در انسان محبّت شهوات (و دلبستگی به امور مادی) جلوه داده شده است...
این شهوات، شهوات درست لذّت‌بـخشی است، نه شهوات ناپاک و زشت. تعبیر، در اینجا ما را به زشت داشتن و بد آمدن از آنها فرا نخواند. بلکه ما را
دعوت میکند به اینکه سرشت و انگیزه‌های آنها را بشناسیم، و آنها را در جای مقرّر خود بگونهای قرار دهیم که از آن تجاوز نکنند، و بر چیزهائی که در زندگی بسی گرامی‌تر و والاترند، سرکشی ننمایند. همچنین ما را فرا میخواند به اینکه بدنبال استفاده ضروری از آن (شهوات) بدون هیچگونه اغراق و زیاده‌روی، به افقهای بلند دیگری چشم بدوزیم.
در اینجا اسلام به سبب مراعات فطرت بشری و قبول آن بدانگونه که هست، و تلاش آن در راه تهذیب فطرت و بالا بردن و ارزش دادن بدان، نه سرکوب کردن و از ریشه کندن آن، ممتاز و انگشت‌نما میگردد... کسانی که این روزها در باره (سرکوب‌کردن) و زیانهای آن، و (عقده‌های روانی) ای که سرکوب کردن و ریشه‌کن کردن باعث ایجاد آن میگردد سخن میگویند، مقرّر میدارند که سبب اصلی عقده‌ها (سرکوب‌کردن) است نه (کنترل کردن)... و آن عبارت از این است که انگیزه‌های فطرت را پلید و پلشت بشمارند و آنها را از پایه و اساس زشت و ناپسند بدانند. سرکوب کردن شخص را تحت دو فشار مخالف می‌اندازد. فشاری از سوی احساسش - که الهام یا دین یا عرف، مایۀ ایجاد آن شده است - مبنی بر اینکه انگیزه‌های فطرت انگیزه‌های ناپاکی بوده و درست نیست اصلاً وجود داشته باشند. این نظریه اشتباه است و وسوسۀ اهریمنانه‌ای بیش نیست. فشاری هم از سوی این انگیزه‌هائی که نمیشود بر آنها چیره شد و مقهورشان کرد. زیرا در هستی زندگی بشریّت دارای وظیفۀ اصیلی هستند که زندگی بشریّت جز با آنها تکامل نمی‌یابد، و پروردگار آنها را بیهوده در فطرت نیافریده است... بدین هنگام بر اثر چنین مبارزه‌ای (عقده‌های روانی) ایجاد میگردد... اگر خویشتن را از مجادله و ستیز با قبول صحّت چنین نظریه‌های روانی برهانیم، باز هم اسلام را می‌بینیم که سلامت وجود انسانی را از دست این نزاع موجود میان دو بخش روان بشری نجات بخشیده است، نزاع موجود میان کششهای شهوت و لذّت، و میان شوق و شور بلندپروازی و تعالی... اسلام، هم بدین و هم بدان، در حدّ متوسط و معتدل، میدان فعّالیّت و تلاش همیشگی می‌بخشد.
((زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأنْعَامِ وَالْحَرْثِ...)...
در انسان محبّت شهوات (و دلبستگی به امور مادی) جلوه داده شده است از قبیل عشق به زنان و فرزندان و ثروت هنگفت و آلاف و الوف طلا و نقره و اسبهای نشاندار (و مرکبهای ممتاز) و چهار پایان (همچون : شتر و گاو و بز و گوسفند...) و کشت و زرع...
زنان و فرزندان لذّت نیرومندی از لذائذ نفس انسانی بشمارند... با این دو (ثروتهای هنگفت و آلاف و الوف) از طلا و نقره، مقرون گشته و در کنار همدیگر ذکر شدهاند... حـرص و ولع مال اندوزی را ألْقَناطیرِ الْمُقنْطَرَةِ) نشان میدهد. اگر تنها دوست داشت ثروث بود میفرمود: وَ الْأمْوالِ. (و اموال). یا: وَ الذّهَبِ وَ الْفِضّةِ. (و طلا و نقره). و لیکن ذکر (الْقَناطیرِ الْمُقنْطَرةِ) تصویر ویژه‌ای در ذهن میآفریند که مقصود همان است. تصویر حرص و ولع شدید بر رویهم انباشتن طلا و نقره. یعنی رویهم انباشتن و اندوخته کردن دارائی هنگفت، خودش عشقی و لذّتی دارد، اگر هم از این چشم‌پوشی شود که دارائی میتواند مایۀ افزایش شهوات و لذائذ دیگر برای دارندۀ خود گردد.
آنگاه خداوند در کنار زنان و فرزندان و ثروتهای هنگفت و آلاف و الوف از طلا و نقره، اسبان نشاندار را ذکر میفرماید. اسبها زینت دوست‌داشتنی و فرح‌افزائی بوده و حتّی امروزه در عصر ابزار و آلات مادی هم چنین هستند. چه اسبها زیبا و با غیرت و تیزتک و نیرومند و هوشیار و رام و بامحبّت میباشند. حتّی کسانی که برای اسب‌سواری هم از آنها استفاده نمیکنند، از دیدن آنها لذّت میبرند و مادام که بیحال و دل مرده نباشند از مشاهدۀ اسبان جوان، غرق در شور میشوند.
خداوند به همراه چنین چیزهائی، چهارپایان و کشت را ذکر میکند. چهارپایان و کشت هم در ذهن و در واقعیّت زندگی با هم مقترن و همجوارند... چهارپایان و مزارع سرسبز و خرّم...کشت و زرع خوشایند و لذّت‌آور است، زیرا صحنۀ رشد و نموّ است. گشایش زندگی و باز شدن حیات، خودش صحنۀ محبوب و دوست داشتنی است. وقتی که بدان لذّت مالکیّت هم افزوده گردد، کشت و زرع و چهارپایان هم دل‌انگیز و دلربا خواهند بود و خوشی آنها نمایان‌تر میگردد.
این لذائذی که در اینجا از آنها نام رفته است نمونۀ لذائذ نفوس است، و بیانگر لذائذ و خوشیهائی است که در محیط مخاطب آن روزی قرآن وجود داشت. برخی از آنها مایۀ لذّت و مسرّت هر نفسی در همۀ ادوار و اعصار است. قرآن چنین لذائذی را نخست عرضه میدارد، سپس ارزش حقیقی آنها را بیان مینماید، تا در جای مقرّر خود بمانند و از آن تجاوز ننمایند و فراتر نروند.
(ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا )
اینها (همه) کالای دنیای پست (فعلی) است...
همۀ آن چیزی که از لذائذ دلربا و خوشایند - و سائر لذائذ و شهواتی که همانند آنها باشد- کالای دنیای پست است، نه کالای دنیای والا و افقهای بالا... کالای این زمین نزدیک است...اما کسی که خواهان چیز بهتر از آنها، و بلکه بهتر از همۀ آنـها باشد باید آن را در پیشگاه خدا بجوید... چه آنچه در نزد او است بهتر است.، زیرا ذاتاً برتر است و در مکان برتری است... آن چیز بهتر است چون نفس را بالا میبرد و از غرق شدن در شهوات مصون، و از دلبستگی و چسبیدن به زمین بدون کوچکترین توجّه و نگرشی به آسمان، محفوظ میدارد...کسی که در پی چیز بهتری است، باید . بداند کالائی که در پیشگاه خدا است از همه چیز بهتر است. در نزد او، عوض و بدل چنین لذائذی وجود دارد.
(قُلْ أَؤُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذَلِکُمْ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ) (١٥)
بگو: آیا شما را از چیزی بیاگاهانم که از این (چیزهائی که در دیده‌ها آراسته و جلوه داده شده است) بهتر است؟ برای کسانی که پرهیزگاری پیشه کنند در نزد پروردگارشان باغهائی (در جهان دیگر) است که رودخانه‌ها از پای (درختان) آنها میگذرد. آنان در آنجاها جاویدانه خواهند بـود. (همچنین ایشـان را) همسران پاکیزه (از هر پلیدی و نقصی) و خوشنودی خدا است. و خداوند (رفتار و کردار) بندگان را می بیند (و نیّت درونی ایشان را میداند)...
این کالای اخروی که آیه در اینجا بیانش میدارد، و به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دستور داده میشود که بدان پرهیزگاران را مژده دهد، همه و همه نعمتهای حسّی و مادی هستند... ولی میان آنها و میان کالای دنیا، فرق اساسی است... کالای اخروی از آن کسی جز پرهیزگاران نیست و تنها متّقیان بدان میرسند، آن کسانی که هراس از خدا و یاد الله در دلهایشان است. احساس تقوی احساسی است که روح را جلا میدهد و شعور را صفا. احساسی است که نمیگذارد شهوات نفس را در خود غرق کنند، و اینکه نفس همچون چهارپا در چراگاه لذائذ رها شود و بچرد. کسانی که از خدای خود میترسند هنگامی که بدین کالای حسّی چشم میدوزند که بدیشان مژده داده شده است، با دلی بدان می‌نگرند که آئینۀ آن از زنگ ماده و ماده پـرستی پاک، و احساس آن از شـهوت حیوانی بدور است. این متّقیان در حالی که هنوز در این زمین میزیند، چشم بدان کالای گرانبهای ربّانی میدوزند، و پیش از آنکه مرگشان فرا رسد، و روزگار طومار زندگیشان را در هم نوردد و به نزد پروردگارشان روند، امید رسیدن بدان نعمتهای آسمانی را چشم میدارند.
در چنین کالای پاکیزه و آبرومندانه‌ای، عوض کاملی از بدل کالای دنیوی و افزون بر آن است.
اگر کالای دنیوی آنان در دنیا، کشتزار پر محصول و سرسبزی است، در آخرت باغهای کامل و تمام عیاری است که در زیر درختانش جویبارها جاری و روان است، بالاتر از این، چنین کالائی جاودانه است و آنان هم در آن جاویدانند، نه اینکه مانند کشتزار دنیا زمان محدود و گذرائی داشته باشد.
اگر کالای دنیوی آنان، زنان و فرزندانند، در آخرت همسران پاکیزه است. در پاکیزگی آنان کرامت و بزرگواری، و برتری بر لذائذ زمین در این زندگی دنیوی است.
امّا اسبهای نشاندار و چهارپایان، و ثروتهای هنگفت و آلاف و الوف از طلا و نقره، در دنیا وسائل و ابزاری برای حصول کالا و نعمتند. امّا در آخرت برای فراچنگ آوردن نعمت و رسیدن به اهداف، نیازی به وسائل و ابزار نیست.
علاوه بر اینها، در آنجا چیزی است که بالاتر از هر کالا و نعمت دیگری است... در آنجا (رضایت خدا) است. رضایتی که با زندگی دنیا و زندگی آخرت هر دو برابر است... و بلکه بالاتر از آنها است... رضایت است، رضایت با همۀ زیباییها لفظی و مهربانی معنویش.
(وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ)
و خداوند (رفتار و کردار) بندگان را می‌بیند (و نیّت درونی ایشان را میداند)...
خدا حقیقت فطرت آنان و امیال و کششهائی را می‌بیند که در فطرتشان سرشته شده است. خدا رهنمودها و الهاماتی را می‌بیند که برای چنین فطرتی خوب و شایسته است. خدا کارکرد و نقش فطرت را در امر زندگی و ما بعد آن می‌بیند.
آنگاه توصیف چنین بندگانی به میان میآید. در آن، حال پرهیزگاران را با پروردگارشان به تصویر میکشد. حالی که با داشتن آن، استحقاق چنین رضایتی را پیدا کرده‌اند.
(الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (١٦)
الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالأسْحَارِ) (١٧)
همان کسانی که (ایمان، دل آنان را لبریز میسازد، و فریاد بـرمیآورند و) میگویند: پروردگارا! ما ایمان آورده‌ایم، پس گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب آتش (دوزخ) بدور دار. و همان کسانی که (در راه طاعت و عبادت و دوری از گناه و معصیت و تحمّل مشقّات و ناملایمات) بردبار و (در نیّت و کردار و گفتار) درستکار، و (با خشوع و خضوع بر طاعت و عبادت) مداوم و ماندگار، و (از آنچه میتوانند و بدان دسترسی دارند) بخشاینده، و در سحرگاهان آمرزش خواهند... در این دعایشان، اشاره‌ای به تقوایشان نهفته است. این دعا اعلان ایمان، و وسیلۀ شفاعتی در پیشگاه خدا، و طلب غفران، و مایۀ پرهیز از آتش دوزخ است.
در هر صفتی از صفات ایشان، نشانۀ ارزشمندی در زندگی انسانیّت و در زندگی گروه مسلمانان است. در صبر، چیرگی بر درد و ناراحتی، پیروزی بر شکوه و گلایه، ثبات بر رنجها و گرفتاریهای تبلیغ، ادای وظائف و تکالیف حق، تسلیم خدا شدن و سر بر خط فرمان او نهادن در برابر آنچه برای آنان میخواهد، و پذیرش حکم خدا و رضایت به دادۀ الله است.
در صدق، افتخار به حق است که قوام وجود و اساس هستی است، و در آن دوری گزیدن از ضعف و عجز است. چه دروغ چیزی جز ضعف و عجز از گفتن سخن حق نیست، نگفتن حق به خاطر پرهیز از زیان و ضرری یا جلب نفع و سودی.
در خشوع و خضوع در برابر خدا، ادای حق الوهیّت و ادای واجب عبودیّت است، و با تواضع و فروتنی در برابر خداوند یگانه‌ای که کرنش جز او را نسزد، کرامت نفس و بزرگمنشی انسان را میتوان تحقّق بخشید.
در انفاق و احسان، آزادی از قید بندگی ثروت، رهائی از ربقۀ بخل، برتری دادن حقیقت برادری انسانی بر شهوات و لذائذ شخصی، و برقراری ضمانت اجتماعی و همیاری در میان مردمان بگونهای که شایستۀ دنیائی باشد که در آن انسانها میزیند، وجود دارد.
علاوه بر همۀ اینها، استغفار در سحرگاهان، پرتوهای درخشان و خوشایند و ژرفی دارد... خود واژۀ (سحرگاهان ) به تنهائی سایه‌ای از این مدّت از شب را که اندکی پیش از دمیدن فجر است، به تصویر میزند. مدّت زمانیی که در آن هوا صاف و فرح‌افزا و آرام است و اندیشه‌های نفس در آن بال میگیرند و پر میزنند، و نفسهای زندانی از بند زندان تن رها و شادمانه در پهنۀ فضا به پرواز در میآیند. وقتی که منظرۀ استغفار هم بدان افزوده گردد، پرتو زیبا و رخشانی را در جهان نفس و در ضمیر هستی بطور یکسان به حرکت در میآورد. بدین هنگام است که روح انسان و روح جهان در یک خط به هم میرسند و هر دو با هم رو به آفریدگار جهان و آفریدگار انسان میدارند.
اینان که شکیبا و بردبار، راستگو و درستکار، خاشع و خاضع، احسان کننده و نیکوکار، و استغفار کننده و آمرزش خواهند، ایشان را (رضایت خدا) است... آنان مستحقّ چنین رضایتی هم هستند. رضایت! چه واژۀ دلربا و زیبا و معنی مهربانانه و فرح افزائی دارد. رضایت فراتر و والاتر از همۀ شهوات و لذائذ، و بهتر و برتر از همۀ کالاها و نعمتها است.
اینگونه قرآن، نفس بشری را از جایگاه زمینیش بلند میگرداند و کم‌کم آن را در اقطار جهان و در میان انوار رخشان به پرواز در میآورد و بالاتر و بالاترش میبرد تا آهسته و آرام و مشفقانه و مهربانانه، آن را به عالم ملکوت بالا میرساند. در این مسیر همؤ جوانب فطرت انسان و همۀ کششهای آن در نظر گرفته میشود. ضعفها و عجزهایش مراعات میگردد. نیروها و توانها و شوقها و شورهایش به جوش و خروش انداخته شده و بکار گرفته میشود... و بالاخره فطرت نه سرکوب میشود و نه مجبور. همچنین در جریان حیات هیچگونه وقفه‌ای ایجاد نمیشود... آخر این فطرت ساخت خدا است، و قرآن هم برنامۀ خدا برای این فطرت است.
(وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ)
خداوند بندگان را می‌بیند...
*
تا اینجا هدف روند سوره بیان حقیقت توحید، یگانگی الوهیّت و تولیت، و یگانگی کتاب و رسالت بود. موضع مؤمنان راستین و موضع منحرفانی را که در دلهایشان کژی است، نسبت به آیات خدا و در برابر کتاب خود به تصویر میکشد... منحرفان را تهدید به سرنوشتی میکند که کافران در گذشته و حال بدان دچار آمده و میآیند... سپس پرده از انگیزه‌هائی از فطرت برمیدارد که انسان را از پند آموختن و عبرت گرفتن غافل میسازند. و در آخر، حال پرهیزگاران را با پـروردگارشان، و پناه‌بردنشان به خدا را به تصویر میکشد.
از اینجا تا نهایت این درس، خویشتن را در برابر حقیقت دیگری می‌بینیم...این حقیقت برخاسته از حقیقت نخستین است... چه حقیقت توحید مستلزم مصداقی است که باید در واقعیّت زندگی بشری داشته باشد. چنین مصداقی را بخش دوم این درس مقرّر و معیّن میدارد.
بر این اساس است که بیان حقیقت نخستین را مجدّداً برگشت میدهد تا آثار ملازم چنین حقیقتی را بر آن مترتّب دارد... درس را با گواهی خدای سبحان که میفرماید: (أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ ) (جز او خدائی نیست)... و گواهی فرشتگان و دانشمندان بدین خقیقت، آغاز میکند، و با آن صفت مربوط به تولیت خداوند را ذکر مینماید که عبارت است از فرمانروائی او با عدالت و دادگری در بارۀ مردمان و کار و بار همۀ جهان.
از آنجا که خداوند، متفرّد به الوهیّت و تولیت است، نخستین چیزهائی که مستلزم اقرار بدین حقیقت است، عبارت است از : اقرار به عبودیّت خدا و بس، و تنها حاکم دانستن فرمان او در بارۀ همۀ امور بندگان، و تسلیم بندگان فقط در برابر فرمان یزدانشان، و اطاعتشان از خدائی که بر آنان تولیت و نظارت دارد، و پیرویشان از کتاب او و پیغمبر او. چنین حقیقتی را این فرمودۀ خداوند بزرگوار در بر دارد:
(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ )
بیگمان دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است...
چه خداوند دینی را جز اسلام از کسی نمی‌پذیرد... اسلامی که عبارت است از تسلیم و اطاعت و پیروی... در این صورت دینی را که خداوند از مردمان می‌پذیرد، تنها تصوّری در عقل نیست، و تنها در تصدیق قلبی خلاصه نمیشود، بلکه اسلام عبارت است از عمل به حق این تصدیق و آن تصوّر... و حاکم کردن قانون خدا در همۀ کار و بار بندگان، و اطاعت بندگان بدانچه خدا بدان فرمان میدهد، و پیروی آنان از پیغمبر خدا در اجراء قوانین او.
خداوند این چنین از اهل کتاب اظهار شگفت میفرماید و کار ایشان را مینمایاند چه آنان ادّعا میکردند که بر آئین خدایند. سپس:
(یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ) (٢٣)
آنان به سوی کتاب خدا (قرآن) دعوت میشوند تا در میانشان داوری کند (و حق را از باطل جدا سازد، ولی آنان دعوت را نمی‌پذیرند) سپس گروهی از ایشان سرپیچی میکنند و حال آنکه (همیشه چنین کسانی از حق و حقیقت) روی گردانند...
این امر ادعای دینداری ایشان را از پایه ویران میکند. چه خداوند هیچ دینی را بجز اسلام نمی‌پذیرد. اسلامی هم بدون تسلیم خدا شدن، اطاعت از رسول او کردن، پیروی از برنامۀ او نمودن، و کتاب وی را در امور زندگی حُکْم و حَکَمیّت دادن، وجود ندارد.
آیۀ بعدی پرده از این روگردانی برمیدارد - روگردانی، تعبیر واقعی از نداشتن ایمان به دین خدا است - چه این کارشان نتیجۀ عدم اعتقاد به جدّی بودن (دادگری) در امر پاداش و پادافره در روز حساب و کتاب است:
(ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ)
این (عمل آنان) بدان خاطر است که میگفتند: جز چند روز اندکی آتش (دوزخ) به ما نمیرسد (و مجازات محدودی داریم چون از قوم گزیده‌ایم!)...
تکیۀ ایشان در این باره بر این بود که اهل کتاب هستند:
(وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٢٤)
افتراهائی که در دینشان (به خدا می‌بستند و پیوسته) به هم می‌بافتند ایشان را گول زده است...
چنین فریبی، فریب مکّارانه‌ای است. چه ایشان نه اهل کتابند، و نه اصلاً مؤمن بشمارند. بطور کلّی آنان بر دین خدا نیستند. ایشان وقتی به سوی کتاب خدا دعوت میشوند تا در میانشان داوری کـند، گوش نمیکنند و گروهی از آنان سرییچی مینمایند و روی میگردانند. با این قاطعیّت تمام خداوند سبحان در قرآن مجید دین و حقیقت دینداری را مقرّر میدارد... از بندگان جز شکل روشن قاطعانۀ یگانه‌ای را نمی‌پذیرد... دین: اسلام است و سن. اسلام : داوری بردن به سوی کتاب خدا و اطاعت و پیروی از آن است و بس... پس هر که چنین نکند، دینی ندارد، و مسلمان نیست، اگر هم چنین کسی ادّعای اسلام کند و ادّعاء نماید که او بر دین خدا است، چه دین خدا را تنها خدا معرّفی مینماید و مقرّر و روشن میدارد، و دین پیرو و هوی و هوس انسانها نبوده و از آن آرزوهای ایشان سرچشمه نمیگیرد... تاهر یک از آنان آن را بدانگونه معرّفی کند و بشناساند که خود میخواهد.
نه، هرگز! بلکه کسی که کافران را به دوستی میگیرد - کافران برابر روند گفتار کسانی هستند که نمی‌پذیرند داوری به سوی کتاب خدا برده شود- (هیچ علاقه و پیوندی با خدا ندارد)... او را هیچگونه علاقه‌ای با خدا نیست، و اصلاً پیوندی میان او و میان خدا وجود ندارد... این هم تنها بدان خاطر است که چنین کافرانی را به دوستی میگیرد یا یاری میکند یا از ایشان یاری میخواهد. کافرانی که نمی‌پسندند داوری را به سوی کتاب خدا برند، اگر چه آنان ادّعای دیانت میکنند و خویشتن را پیرو دین خدا میدانند.
تحذیر از این دوستی که دین را از اساس ویران میکند، شدّت و حدّت میگیرد. روند گفتار بر تحذیر، تبصیر را هم می‌افزاید، و از گروه مسلمانان میخواهد که چشمان خود را باز کنند و حقیقت نیروهائی را ببینند که در گسترۀ این هستی در کارند، تنها خدا است که سرور متصرّف در امور انسان و مالک ملک جهان است و ملک و دارائی را به هر کس که خودش بخواهد میدهد، و ملک و دارائی را از هر کس که خودش بخواهد میگیرد، و هر کس را که بخواهد عزّت می‌بخشد، و هر کس را که بخواهد خوار میدارد... چنین تصرّفی در کار انسان جز بخشی از تصرّف در کار همۀ جهان نیست. خدا است که شب را در روز و روز را در شب فرو میبرد و زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون میآورد... این است تولیت عادلانه در بارۀ کار مردمان و کار جملگی جهان، بس در این صورت هیچیک از بندگان را تولیت و قیمومت نشاید، و بندگان هر اندازه هم نیرومند بوده و از قدرت و دارائی و فرزندان بهره‌مند باشند، ایشان را تولیت و قیمومت نسزد.
این تحذیر مؤکّد و مکرّر اشاره به واقعیّتی دارد که بدان روزگار در میان گروه مسلمانان موجود بود. از قبیل: واضح و آشکار نبودن طریقۀ کار به تمام معنی. حفظ و مراعات پیوندها و وابستگیهای خانوادگی و قومی و اقتصادی برخی از آنان با مشرکان ساکن مکّه و با یهودیان مقیم مدینه... و دیگر چیزهائی که مقتضی چنین تفسیر و تحذیری بود. همچنین این تحذیر مؤکّد و مکرّر اشاره دارد به سرشت گرایش نفس بشری به تأثیرپذیری از قدرتهای ظاهری بشری، و ضرورت تذکّر نفس به حقیقت امر و حقیقت قدرتها، و به همراه آن توضیح دادن اصل عقیده و مقتضیات آن در واقعیّت زندگی.
درس با سخن تند و قاطعانه‌ای پایان میگیرد. اسلام عبارت است از اطاعت از خدا و رسول. راه رسیدن به خدا، راه پیروی از رسول است. اسلام تنها اعتقاد قلبی یا گواهی زبانی نیست:
(قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ )
بگو: اگر خدا را دوست میدارید از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد...
(قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ) (٣٢)
بگو: از خدا و از پیغمبر اطاعت و فرمانبرداری کنید، و اگر سرپیچی کنند (ایشان به خدا و پیغمبر ایمان ندارند و کافرند، و) خداوند کافران را دوست نمیدارد...
یا اطاعت و پیروی است که خدا آن را دوست میدارد، و یا کفر و الحاد است که خدا آن را زشت میدارد... این دو راهۀ روشن و آشکاری است.
اکنون پس از این اجمال به تفصیل می‌پردازیم:
*
(شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (١٨)
خداوند (با نشان دادن جهان هستی بگونۀ یک واحد بهم پیوسته و یک نظام یگانه، عملاً) گواهی میدهد اینکه معبودی جز او نیست، و اینکه او (در کارهای آفریدگان خود) دادگری میکند، و فرشتگان و صاحبان دانش (هر یک بگونهای در این باره) گواهی میدهند. جز او معبودی نیست که هم توانا است و هم حکیم...
این نخستین حقیقتی است که جهان بینی اعتقادی در اسلام بر آن استوار میگردد. حقیقت توحید: توحید الوهیّت، و توحید تولیت و قیمومت... تولیت و قیمومت دادگرانه... این حقیقتی است که سوره بدان آغاز میگردد:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ) (٢)
جز خدا، خدائی نیست و او زنده (به‌خود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است...
هدف آن هم از یک سو استوار داشتن حقیقت عقیدۀ اسلامی است، و از سوی دیگر زدودن شبهه‌هائی است که اهل کتاب به دلها می‌انداختند. زدودن آنها از قلوب خود اهل کتاب، و زدودن آنها از قلوب مسلمانانی که چنین شبهه‌هائی چه بسا در عقیدۀ ایشان اثر میگذاشت. گواهی خدای سبحان مبنی بر اینکه: جز خدا، خدائی نیست، هر کسی را بسنده است که به خدا ایمان داشته باشد... گاهی گفته میشود: به گواهی خدا بسنده نمیکند مگر کسی که به خدا ایمان داشته باشد. کسی هم که به خدا ایمان داشته باشد، نیازی بدین گواهی ندارد... ولی واقعیّت جز این را نشان میدهد. اهل کتاب به خدا ایمان هم داشتند، با وجود این در عین حال، پسر و انباز برای خدا قرار میدادند. بلکه مشرکان خودشان هم به خدا ایمان داشتند، ولی ضلالت آنان ناشی از باورشان به انبازها و همگونها و پسران و دختران برای خدا بود... وقتی که برای اینان و آنان مقرّر گردید: خداوند سبحان گواهی میدهد که خدائی جز او نیست، این امر تأثیر نیرومندی در تصحیح جهان بینیهای ایشان خواهد داشت.
هر چند حقیقت امر - چنانکه از پیجوئی و پیگیری روند گفتار همانگونه که ما در گذشته پیجوئی و پیگیری کردیم برمیآید - ژرف‌تر و دقیق تر از این است. زیرا که گواهی خداوند سبحان: اینکه خدائی جز او نیست، در اینجا آورده شده تا به دنبال چنین شهادتی آنچه مستلزم آن است آورده شود. یعنی اینکه خداوند هیچگونه عبودیّتی جز عبودیّت خالصانۀ خویش را از بندگانش نمی‌پذیرد، عبودیّتی که در اسلام به معنی تسلیم، مجسّم و نمودار است. تسلیم نه تنها در اعتقاد و احساس و بس، بلکه تسلیم در علم و اطاعت و پیروی از برنامۀ عملی واقعی مجسّم در احکام قرآن... بدین لحاظ، بسیاری را در هر زمانی می‌یابیم که میگویند: اینکه ایشان به خدا ایمان دارند، امّا با این وجود چیزی را در الوهیّت انباز خدا میکنند، آنگاه که داوری را به پیش قانونی میبرند که ساختۀ دیگران است و قضاوت را از قانونی میجویند که پرداختۀ جز خدا است. و آنگاه که از کسی اطاعت میکنند و فـرمان میبرند که از فرستادۀ خدا و کتاب او پیروی نمینماید. و وقتی که جهان‌بینیها و ارزشها و معیارها و اخلاق و آداب را از غیر خدا دریافت میدارند... چه همۀ اینها متناقض با سخن ایشان است که میگویند: ما به خدا ایمان داریم، همچنین اینها همه با شهادت خدا، مبنی بر اینکه خدائی جز او نیست، سازگار نبوده و جور در نمیآید.
و اما گواهی فرشتگان و گواهی صاحبان علم نمودار است در اطاعت محض از اوامر خداوند و بس، و دریافت دستور و تلقّی فرمان از خدا و بس، و تسلیم بدون شک و شبهه و ستیز همۀ چیزهائی شدن که از سوی خدا برایشان می آید، هر گاه که در نزدشان ثابت گردد که آن چیزها از سوی خدا است. در سوره بیان حال چنین صاحبان علمی گذشت که در این فرمودۀ خدا بود:
(وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا )
و راسخان (و ثابت قدمان) در دانش میگویند: ما به همۀ آنها ایمان داریم (و در پرتو دانش میدانیم که محکمات و متشابهات) همه از سوی خدای ما است...
این شهادت صاحبان علم و شـهادت فرشتگان بود. تصدیق کردن، و اطاعت نمودن، و پیروی کردن و تسلیم شدن... به همراه شهادت خدای سبحان و شهادت فرشتگان و صاحبان علم به وحدانیّت خدا، آنان شهادت دیگری میدهند، و آن اینکه خداوند بزرگوار ایستا به دادگری است. واژۀ (قائمِاً) بگونۀ وصفی یعنی حالت ملازم الوهیّت آورده شده است. .
(شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (١٨)
خداوند (با نشان دادن جهان هستی بگونۀ یک واحد بهم پیوسته و یک نظام یگانه، عملاً) گواهی میدهد اینکه معبودی جز او نیست، و اینکه او (در کارهای آفریدگان خود) دادگری میکند، و فرشتگان و صاحبان دانش (هر یک بگونهای در این باره) گواهی میدهند...
دادگری حالتی است که ملازم الوهیّت میباشد همانگونه که ساخت عبارت نشان میدهد. این امر توضیح قیمومت و تولیتی است که در سرآغاز سوره آمده است:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ) (٢)
جز خدا، خدائی نیست و او زنده (به‌خود) و متصرّف (در کار و بار جهان) است...
این چنین قیمومت تولیتی نیز با دادگری انجام میگیرد. اداره کردن این جهان و زندگی مردمان توسط خداوند سبحان، پیوسته متلبّس به قسط یعنی عدل است. عدل مطلق در زندگی مردمان تحقّق نمی‌پذیرد، و کارهایشان نظام و سامان نمیگیرد بگونۀ نظام و سامان امور جهان، نظام و سامانی که هر پدیده به همراه آن نقش خود را با رعایت هماهنگی مطلق با نقش هر پدیدۀ دیگری ایفاء میکند... این امر هم تحقّق‌پذیر نیست مگر با استوار داشتن برنامۀ خدا که آن را برای زنـدگانی مردمان برگزیده است، و در کتاب خویش آن را بیان و روشن نموده است. در غیر این صورت نه قسطی و نه عدلی، نه نظام و سامانی، نه ههاهنگی و همنوائیی، و نه پیوستگی و پیوندی بین نقش جهان و نقش انسان در میان خواهد بود. این هم ستم و برخورد و پراکندگی و تباهی بشمار است.
هم اینک این ما هستیم که در طول تاریخ می‌بینیم روزگارانی که تنها کتاب خدا در آنها حاکم بوده است، مردمان طعم دادگرر را چشیده‌اند، و زندگانیشان نظام و سامان همچون نظام و سامان چرخش فلک را به خود گرفته است. البته بدان اندازه که سرشت بشری توانائی دارد، سرشتی که ویژگی و شناسۀ آن گرایش به طاعت و گرایش به معصیت است، و گاه بدین سو و گاه بدان سو در حرکت و نوسان است. هر زمان که برنامۀ خدا پابرجا، و کتاب او در میان مردم حاکم و فرمانروا شود، نزدیکی به طاعت و انجام عبادت ثمره میدهد. و هر زمان که در زندگانی مردم، برنامۀ دیگری از ساخت بشری حاکم و فرمانروا شود، جهل و نادانی و بی‌مایگی و قصور آدمیزاد سایۀ شوم خویش را بر آن می‌اندازد. همچنین بدان ستمگری و دشمنان در شکلی از اشکال راه مییابد. ستم فرد بر گروه، یا ستم گروه بر فرد، یا ستم طبقه‌ای بر طبقه‌ای، یا ستم ملّتی بر ملّتی، یا ستم نسلی بر نسلی... دادگری خدا است که تنها و تنها از گرایش به یکی از اینان بدور و پاکیزه است. چه او خدای همۀ بندگان است. و چیزی نه در زمین و نه در آسمان بر او پنهان نمیماند.
(لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ )
خدائی جز او نیست (و همو) عزیز و حکیم است...
خداوند بار دیگر در یک آیه، وحدت الوهیّت را تأکید میفرماید، وحدت الوهیّتی که همراه با صفت عزّت و صفت حکمت است. قدرت و حکمت هم هر دو لازمۀ قیمومت و تولیت دادگرانه‌اند. چه دادگری استوار بر انجام کارها در جای مناسب خود، همراه با قدرت بر اجراء آنها است. صفات خدای سبحان، الهامگر فاعلیّت ایجابی بوده و ان را به تصویر میکشند. هیچگونه سلبیّتی برای خـدا در جهان‌بینی اسلامی وجود ندارد. اینگونه جهان بینی هم کامل‌ترین و درست‌ترین جهان بینی است، زیرا که وصف خدای سبحان در بارۀ ذات خویش است. ارزش چنین فاعلیّت ایجابی هم این است که دل را آویزۀ خدا و خـواست و کنش او میگرداند. در نتیجۀ آن، عقیده مؤثّر و زنده و فعّال خواهد شد و تنها جهان‌بینی فکری خشکی نخواهد بود.
*
بر این حقیقتی که دوبار در آیۀ واحدی مورد تأکید قرار گرفته است، نتیجۀ طبیعی خود مترتّب است، و آن الوهیّت واحده است. پس هیچ نوع عبودیّتی جز برای این الوهیّت واحده نباید بشود و بندگی جز او را نسزد:
(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ (١٩)
فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ) (٢٠)
بیگمان دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است (و این آئین همۀ پیغمبران بوده است) و اهل کتاب (در آن به اختلاف برنخاستند مگر بـعد از آگاهی (بـر حقیقت و صحّت آن، این کار هم) به سبب ستمگری و سرکشی میان خودشان بود( و انگیزهای جز ریاست خواهی و انحصارطلبی نداشت). و کسی که به آیات خدا (اعم از آیات دیدنی در آفاق و انفس، یا آیات خواندنی در کتابهای آسمانی پشت کند و) کفر ورزد (بداند که) بیگمان خدا زود حسابرسی میکند. پس اگر با تو بـه ستیزه پرداختند بگو: من و کسانی که از من پیروی نموده‌اند خویشتن را تسلیم خدا کرده‌ایـم و رو بـدو نموده‌ایم. و بگو بـه اهل کتاب (یعنی یهودیان و مسیحیان) و به بیسوادان (یعنی مشرکان عرب) : آیا شما تسلیم شده‌اید؟ اگر تسلیم شوند بیگمان هدایت یافته‌اند (و راه را از چاه باز شناخته‌اند) و اگر سرپیچی کنند (نگران مباش) زیرا بر تو ابلاغ (رسالت) است و بس، و خدا بینا به (اعمال و عقائد) بندگان است...
الوهیّت واحد است... در این صورت دیانت واحدی در میان است... با تسلیم شدن این الوهیّت، چیزی در نفس بندگان و در زندگانی ایشان باقی نمیماند که از سلطۀ قدرت خدا خارج باشد.
الوهیّت واحد است... در این صورت جهت واحدی است که حق دارد مردمان را بنده خویش داند و ایشان را به کرنش و اطاعت از فرمان خویشتن خواند، و شریعت و حکم خود را در میانشان به مرحلۀ اجراء در آورد، و ارزشها و معیارها را برایشان پدیدار کند و آنان را به پیروی از آنها فرمان دهد، و زندگانی ایشان را بطور کلّی برابر تعلیماتی بنا و استوار کند که خود از آن خشنود و بدان راضی باشد.
الوهیّت واحد است... در این صورت خداوند تنها عقیدۀ واحدی را از بندگان خـود می پذیرد و بدان خشنود خواهد شد. آن هم عقیدۀ توحید خالصانۀ روشن است... مقتضیات توحید نیز همان چیزهائی بود که قبلاً بیان داشتیم.
(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ )
بیگمان دین (حق و پسندیده) دز پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است...
آن اسلامی مقصود است که فقط ادّعا نیست، و تنها در پرچم و نشان خلاصه نمیگردد، و فقط سخنی نیست که با زبان گفته میشود. آن اسلامی منظور است که تنها در جهان‌بینی خلاصه نمیگردد که دل آهسته و آرام آن را در خود فرا میگیرد، و نه تنها شعائر و مراسمی است که اشخاص آنها را در نماز و حج و روزه بجای میآورند... نه، هرگز این اسلامی نیست که خداوند جز آن را از مردمان نمی‌پذیرد. بلکه اسلام، تسلیم است. اسلام اطاعت و پیروی است. اسلام حاکم کردن کتاب خدا است در کارهای بندگان، و حکمیّت بخشیدن بدان است در امور ایشان... همانگونه که در خود روند قرآنی بعد از اندکی خواهد آمد.
اسلام توحید الوهیّت و قیمومت است... در صورتی که اهل کتاب میان ذات خدای سبحان، و ذات مسیح علیه السّلام و میان ارادۀ خدا و ارادۀ مسیح آمیزش میدهند و آنها را با یکدیگر آمیخته مینمایند... و آنان در بارۀ چنین جهان بینیها و اندیشه‌هائی سخت با همدیگر اختلاف میورزند تا آنجا که در بسیاری از اوقات، کار به مرز کشت و کشتار میرسد.
در اینجا خداوند برای اهل کتاب و برای گروه مسلمان علّت این اختلاف را روشن میدارد:
(وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ )
اهل کتاب به اختلاف برنخاستند مگر بعد از آگاهی (بر حقیقت و صحّت اسلام. این کار هم) به سبب ستمگری و سرکشی میان خودشان بود (و انگیزهای جز ریاست خواهی و انحصارطلبی نداشت)...
این اختلاف، از جهل به حقیقت امر ناشی نبود. زیرا که آگاهی قاطعانه‌ای در بارۀ وحدانیّت خدا، یکتائی الوهیّت، سرشت بشریّت، و حقیقت عبودیّت، بدیشان رسیده بود... ولی آنان به سبب (ستمگری و سرکشی میان خویش) و ظلم و تعدّی، اختلاف ورزیدند. این هم وقتی بود که از عدل و داد خدا کناره‌گیری کردند و ازآن دست برداشتند، عدل و دادی که عقیده و شریعت و کتابهای خداوند آن را در بر میگیرند.
در آنچه قبلاً از مؤلّف معاصر مسیحی روایت کردیم مشاهده نمودیم که امواج سیاسی چگونه این اختلاف مذهبی را پدید میآورد. این هم جز نمونه‌ای از چیزهای فراوانی نیست که در زندگانی یهودیان و مسـحیان بسی تکرار شده است. همچنین دیدیم که چگونه اهالی مصر و شام و مردمان دور و بر آنجاها از حکومت رومانی ببزار و گریزان بودند و این امر سبب نپذیرفتن مذهب رسمی رومانی از جانب ایشان گردید و این کار انگیزهای شد تا خودشان مذهب دیگری را دست و پا کنند و بدان بگروند. از سوی دیگر دیدیم که چگونه یکی از پادشاهان رومی میکوشید تا میان نواحی مختلف کشورش اتّحاد و اتّفاق برقرار سازد، و این انگیزهای شد برای اینکه او اقدام به پدید آوردن مذهب میانه‌روی کند که گمان میبرد با این کار میتواند اهداف را جملگی به هم پیوند داده و میان اندیشه‌های گوناگون شهروندان ارتباط برقرار سازد... گویا عقیده بازیچه‌ای است که در کشمکشهای سیاسی و مملکتی میتوان از آن استفاده نمود و سود جست. این است ستمی که زشت‌ترن ستم بشمار است. ستمی که آن را از روی هدف و آگاهی روا میدارند.
بر این اساس است که تهدید هولناک درهم شکننده‌ای در جای مناسب خود سر میرسد:
(وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ) (١٩)
کسی که به آیات خدا (اعـم از آیات دیدنی در آفاق و انفس، یا آیات خواندنی در کتابهای آسمانی پشت کند و) کفر ورزد (بداند که) بیگمان خداوند حسابرسی میکند...
خداوند اختلاف را در بارۀ حقیقت توحید کفر شمرده است، و کافران را با سرعت حسابرسی تـهدید کرده است، تا اینکه مهلت دادن و فرصت بخشیدن بدیشان فرا رسیدن مرگ، مایۀ لجاجت و پافشاری بیشتر ایشان در کفر و انکار و اختلاف نشود.
آنگاه خداوند به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم خود، سخن قاطعانه را میآموزد و در موقعیّتی که با همۀ اهل کتاب و مشرکان دارد، داوری نهائی را بدو تلقین میکند. تا کار را با آنان از روی حجّت و برهان خاتمه بخشد، و سر و کارشان را بعد از آن به خدا حواله و ایشان را بدو واگذارد، و در راه مشخّص و روشن خود، سرافرازانه و منحصر به فرد گام بردارد:
(فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ) (٢٠)
پس اگر با تو به ستیزه پرداختند بگو: من و کسانی که از من پیروی نموده‌اند خویشتن را تسلیم خدا کرده‌ایـم و رو بدو نموده‌ایم. و بگو به اهل کتاب (یعنی یهودیان و مسیحیان) و به بیسوادان (یعنی مشرکان عرب) : آیا شما تسلیم شده‌اید؟ اگر تسلیم شوند بیگمان هدایت یافته‌اند (و راه را از چاه باز شناخته‌اند) و اگر سرپیچی کنند (نگران مباش، زیرا) بر تو ابلاغ (رسالت) است و بس، و خدا بینا به (اعمال و عقائد) بندگان است...
بیش از آنچه گذشت، نیازی به توضیح نمییباشد. زیرا یا اعتراف به وحدت الوهیّت و قیمومت است، که در این صورت باید تسلیم شد و پیروی کرد. و یا دشمنانگی و پیکار است، که در این صورت نه توحیدی در میان است و نه تسلیمی.
از اینجا است که خداوند بزرگوار به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم خود، یک سخن میآموزد و این سخن عقیدۀ او را و همچنین برنامۀ زندگانی او را روشن و آشکار میسازد:
( اگر با تو به ستیزه پرداختند )... یعنی در توحید و در دین... (پس بگو : خویشتن را تسلیم خدا کرده‌ایم، من و کسانی که از من پیروی نموده‌اند).
این اعتقاد محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم و روش زنـدگی او است. مسلمانان هم پیرو و مقلّد اعتقاد و روش زندگی او هستند... پس در این صورت او باید از اهل کتاب و بیسوادان بپرسد، لیکن پرسش او پرسش روشنگری و جداسازی و دادن نشان ویژه به دو جناح و اردوگاه است با وضوح و روشنی و بدون هیچ اختلاط و اشتباهی در این امر: .
(وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ )
بگو به اهل کتاب (یعنی : یـهودیان و مسیحیان) وبه بیسوادان (یعنی مشرکان عرب): آیا شما اسلام را پذیرفته‌اید؟.
ایشان همه یکسانند، چه اینان و چه آنان. مشرکان و اهل کتاب جملگی به اسلام - بگونهای که معنی کردیم و بیان داشتیم - دعوت شدهاند. دعوت شدهاند تا به توحید ذات خدا و وحدت الوهیّت و وحدت قیمومت اقرار کنند. دعوت شدهاند تا بعد از این اقرار، به خشوع و خضوع بگروند که لازمۀ چنین اقراری است. چنین خشوع و خضوعی عبارت از حاکم کردن کتاب خدا و برنامۀ او در زندگی است.
(فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا )...
پس اگر اسلام را پذیرفته باشند، بیگمان هدایت یافته‌اند (و راه را از چاه باز شناخته‌اند)...
چه هدایت تنها در یک شکل مجسّم و نمودار میشود. آن هم شکل اسلام است. اسلام بدان حقیقت و سرشتی که دارد. نه شکل دیگری، و نه جهان بینی دیگری، و نه برنامۀ دیگری که راهیابی در بر داشته باشد، وجود ندارد... بلکه جز آن: ضلالت و جاهلیّت و سرگشتگی و انحراف و کجروی است:
(وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْکَ الْبَلاغُ )
و اگر سرپیچی کنند (نگران مباش، زیرا) بر تو ابلاغ (رسالت) است و بس.
وقتی که ابلاغ رسالت شد، وظیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و کار او، پایان میگیرد. امّا این پیش از آن بوده است که خداوند او را به جنگ کسانی فرمان دهد که اسلام را نمی‌پذیرند تا به یکی از دو چیز برسند: یا اینکه تنها تعهّد کنند که از نظام این دین اطاعت نمایند که در شکل پرداخت جزیه نمودار میگردد... زیرا که اکراه و اجباری بر پذیرش عقیده در میان نیست.
(وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ) (٢٠)
خدا بینا به (اعمال و عقائد) بندگان است...
درکار و بارشان مطابق بینش و دانش خود تصرّف مینماید. و در هر حال کار و بارشان بدو واگذار و مربوط میگردد. لیکن هرگز آنان را رها نمیسازد تا سرنوشتی را برای ایشان روشن نکند که در انتظار ایشان و افرادی همسان آنان است و برابر سنّت خدا دامنگیر تکذیب‌کنندگان و ستمگران میشود:
(إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (٢١)
أُولَئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ) (٢٢)
کسانی که به آیات (دیدنی و خواندنی) خدا کفر میورزند و پیغمبران را به ناحق به قتل میرسانند و کسانی از مردمان را میکشند که به عدالت و دادگری فرمان میدهند (و ایشان را به سوی خدا میخوانند)، پس آنان را به عذاب دردناکی بشارت بده. آنان کسانی هستند که اعمالشان در دنیا و آخرت تباه شده (و اگر کردار نیکی هـم داشته باشند، باطل و بی‌ثمر خواهد بود) و ایشان را یاور و مددکاری نیست (تا آنان را از زیان دنیوی و عذاب اخروی نجات دهد)...
این سرنوشت حتمی است. عذاب دردناک. خداوند آن را به دنیا یا آخرت محدود نساخته و بدین سرا یا آن سرا اختصاص نداده است. بلکه انتظار وقـوع چنین عذاب دردناکی هم در اینجا و هم در آنجا میرود. بطلان اعمالشان در دنیا و آخرت، با تعبیر گویا و تصویر الهامگرانه‌ای نموده شده است. چه (حُبُوط) که مصدر (حَبِطَتْ) است به معنی باد کردن و آماسیدن چهارپائی است که گیاه زهرآگینی را میخورد و مایۀ هلاک آن میشود... اعمال اینان هم این چنین است. چه بسا در برابر دیدگان برخیها باد کند و ستبر و سترگ نماید و چشمگیر بیاید. لیکن چنین باد کردن و آماسیدنی منتهی به بطلان و هلاک میگردد. آنجائیکه هیچ یاوری ایشان را یاری نمیدهد و هیچ حمایت‌کننده‌ای از ایشان حمایت نمیکند و عذاب را از آنان بدور نمیدارد.
ذکر کفر به آیات خدا، در کار کشتن به ناحق پیغمبران - ممکن هم نیست پیغمبری از روی حق کشته شـود - و کشتن کسانی که مردمان را به دادگری میخوانند و به عدالتشان ترغیب میدارند، یعنی کسانی که دستور میدهند مردمان از برنامۀ خدا پیروی کنند، برنامه‌ای که خود سراپا دادگری است و تنها این برنامه است که دادگری را تحقّق می بخشد، ذکر چنین صفاتی اشاره بدین دارد که همچون تهدیدی متوجّه یهودیان و روی سخن با ایشان است. زیرا که این نشانۀ آنان در تاریخ ایشان است و هر گاه از آن ذکری رود بدان نـموده و شناخته میشوند. امّا این سخن مانع از آن نیست که چنین کلامی متوجّه مسیحیان نیز باشد. چه تا آن تاریخ مسیحیان هزاران نفر از پیروان مذاهب مخالف مذهب دولت مسیحی رومانی را به قتل رسانده بودند. در میان چنین قربانیانی کسانی هم بودند که به وحدانیّت خدا و بشریّت مسیح علیه السّلام ایمان داشتند و دیگران را به انجام دادگری و عدالت میخواندند... همچنین این سخن تهدید دائمی است نسبت به کسانی که همانند این کردار زشت و رفتار ناپسند از ایشان سرزند... و در هر زمانی هم چنین کسانی به وفور یافته میشوند.
خوب است همیشه به یاد داشته باشیم که مقصود قرآن از صفت (کسانی که نسبت به آیات خدا کفر میورزند) چیست... مقصود قرآن فقط کسانی نیست که سخن کفرآمیز بر زبان میرانند، بلکه منظور آن، همۀ کسانی است که به وحدت الوهیّت، و اختصاص عبودیّت بدو اقرار نمینمایند. این امر آشکارا وحدت جهتی را میرساند که در زندگی بندگان یا قانونگذاریها و رهنمودها و ارزشها و معیارها دخل و تصرّف میکند... پس کسانی که خودسرانه چیزی از این امور را به غیر خدا اختصاص دهند، برای خداوند شریک و انباز قائل شده یا نسبت به الوهیّت او کافر گشته‌اند. اگر هم هزار بار کلمۀ شهادت را بر زبان برانند. در آیات بعدی در روند گفتار، مصداق این سخن را خواهیم یافت.
*
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیبًا مِنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ (٢٣)
ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٢٤)
فَکَیْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَوُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٢٥)
آیا آگاهی از حال کسانی که بدیشان بهره‌ای از کتاب (آسمانی) داده شده است (هنگامی که) ایشان به سوی کتاب خدا (قرآن) دعوت میشوند تا در میانشان داوری کند ( و حق را از باطل جدا سازد، ولی آنان دعوت را نمی‌پذیرند) سپس گروهی از ایشان سرپیچی میکنند و حال آنکه (همیشه چنین کسانی از حق و حقیقت) روی گردانند، این (عمل آنان) بدان خاطر است که میگفتند: جز چند روز اندکی آتش (دوزخ) به ما نمیرسد ( و مجازات محدودی داریم چـون از قوم گزیده‌ایم!) و افتراهائی که در دینشان (به خدا می‌بستند و پیوسته) بهم می‌بافتند، ایشان را گول زده است. پس (حال آنان) چگونه خواهد بود (و چه کار خواهند کرد) وقتی که ایشان را در روزی که هیچ شکی در (وقوع) آن نیست جمع میآوریم و به هر کسی (پاداش و پادافره) آنچه کرده و فراچنگ آورده است به تمام و کمال داده شود و بدیشان ستم نشود...
این پرسش برای اظهار تعجّب از این موقعیّت متناقض عجیب و رسوا کردن آن است. موقعیّت کسانی که بخشی از کتاب بدیشان عطاء شده بود. مقصود از کتاب در اینجا تورات برای یهودیان و انجیل برای مسیحیان است. هر یک از تورات و انجیل هم (بخشیی) از کتاب است به اعتبار اینکه کتاب خدا هر آن چیزی است که برای پیغمبران خود فرستاده است، و در آن وحدت الوهیّت و وحدت قیمومت را مقرّر داشته است. آنـچه برای پیغمبران فرستاده شده است در حقیقت کتاب واحدی است. بخشی از آن به یهودیان و بخشی از آن به مسیحیان داده شده است، و به مسلمانان همۀ کتاب عطاء گشته است. به اعتبار اینکه قرآن جامع همۀ اصول دین است و تصدیق‌کنندۀ کتابهائی است که پیش از آن بوده‌اند... پرسش برای اظهار تعجب از اینان یعنی «کـسانی که بخشی از کتاب بدیشان داده شده است» میباشد... سپس ایشان به سوی کتاب خدا دعوت میشوند تا در میانشان راجع به اختلافاتشان داوری کند، و در بارۀ امور زندگانی و معاششان به قضاوت پردازد، ولی همگی بدین دعوت پاسخ مثبت نمیدهند و آن را گردن نمی‌نهند، بلکه گروهی از ایشان دوری میکنند و از حکمیّت کتاب خدا و شریعت او روی میگردانند. این هم کاری است که باایمان به هر بخشی از کتاب خدا متناقض است، و با ادّعای آنان نمـیخواند که میگویند ما اهل کتاب هستیم.
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیبًا مِنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ) (٢٣)
آیا آگاهی از حال کسانی که بدیشان بهره‌ای از کتاب (آسمانی) داده شده است (هنگامی که) ایشان به سوی کتاب خدا (قرآن) دعوت میگردند تا در میانشان داوری کند (تا حق را از باطل جدا سازد، ولی آنان دعوت را نمی‌پذیرند) سپس گروهی از ایشان سرپیچی میکنند و حال آنکه (همیشه کسانی از حق و حقیقت) روی گردانند...
این چنین خداوند از اهل کتاب شگفت مینماید بدانگاه که برخی از آنان -نه همۀ آنان - ازداوری بردن به پیشگاه کتاب خدا در امور اعتقاد و امور زندگی روی میگردانند. پس چگونه از کسانی تعجب نشود که خود را مسلمان مینامند و شریعت خدا را از همۀ زوایای زندگی خویش بیرون میرانند و با وجود این خویشتن را مسلمان میدانند. این مثالی است که خداوند آن را برای مسلمانان نیز بیان میدارد تا اینکه حقیقت دین و سرشت اسلام را بشناسند، و خود را بدور دارند از اینکه مورد شگفت خدا واقع شوند و پروردگار ایشان را بدنام و رسوا سازد. هنگامی که دسته‌ای از اهل کتاب از داوری بردن به سوی کتاب خدا اعتراض کنند، اینگونه مورد ملامت قرار گیرند و اگر چه ادّعای اسلامیّت را نداشته‌اند این چنین موقعیّت زشت و ناپسندی پیدا کنند، پس اگر (مسلمانان) شریعت خدا را از زندگی خود دور و به قوانین اسلام پشت‌کنند، ملامت و نفرت خدا از ایشان چگونه خواهد بود؟! بی اندازه باید از کارشان تعجب کرد، و بلائی را در انتظارشان دید که در تصور نگنجد، و خشمی را از سوی خدا برایشان چشم داشت که سرانـجام آنان را به بدبختی کشاند و از رحمت خدا مطرودشان دارد! پناه بر خدا!
سپس خداوند پرده از این موقعیّت زشت و متناقض ایشان به کنار میزند:
(ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٢٤)
این (عمل آنان) بدان خاطر است که میگفتند، جز چند روز اندکی آتش (دوزخ) به ما نمیرسد (و ما مجازات محدودی داریم چون از قوم گزیده‌ایم!) و افتراهائی که در دینشان ( به خدا می‌بستند و پیوسته بهم می‌بافتند، ایشان را گول زده است...
این است سبب روی گردانی ایشان از داوری بردن به پیشگاه کتاب خدا، و علّت تناقض آنان با ادّعای ایمان داشتنشان و با ادّعای اینکه ایشان اهل کتابند... چنین رفتار و کرداری بیانگر آن است که ایشان اصلاً به جدی بودن و حقیقت داشتن روز قیامت اعتماد ندارند و دادگری خدا مورد قبول ایشان نیست. دادگری پروردگارانه‌ای که از راستای حق بدور نمی‌افتد و به هیچ سوئی انحراف و گرایش پیدا نـمیکند و از هیچ چیزی جز حق جانبداری نمینماید... این امر از گفتارشان پیدا است:
(لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ )
جز چند روز اندکی آتش (دوزخ) دامنگیرمان نمیگردد...
اگر چنین نیست پس چگونه است که آتش جز چند روز اندکی بدیشان نمیرسد؟ چگونه است که اصلاً ایشان از حقیقت دین منحرف میشوند و آن عبارت است از داوری بردندر هر چیزی به پیشگاه کتاب خدا؟ چگونه است که چنین میکنند اگر واقعاً به دادگری خدا معتقدند؟ چرا چنین باید باشند اگر جدّی بودن حضور در پیشگاه خدا را باور میدارند؟
ایشان جز افتراء و سخنان ناروا نمیگو‌یند، و این افتراء و سخنان ناروا است که ایشان را گول میزند:
(وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٢٤)
افتراهائی که در دینشان (به خدا می بستند و پیوسته) بهم می‌بافتند ایشان را گول زده است...
راستش را باور و اعتقاد راستین به ملاقات خدا و بهم درست حقیقت چنین ملاقاتی، با این سستی در جهان‌بینی و بینش نادرست در بارۀ پاداش و دادگری الهی هرگز در یک دل گرد نمیآید... راستش را هراس از آخرت و حیاء از خدا، با روی‌گردانی از داوری بردن به پیشگاه کتاب خدا و حکمیّت دادن آن در هر کاری از کارهای زندگی، هرگز در یک دل جمع نمیشود.
داستان اهل کتابی این چنین، درست با داستان مسلمانانی مطابقت دارد که امروزه خویشتن را مسلمان می پندارند، ولی وقتی که به سوی کتاب خدا فرا خوانده میشوند تا میانشان به داوری پردازد، راه گریز در پیش میگیرند و روی از آن برمیگردانند. در میان چنین مسلمانانی کسانی هم یافته میشوند که تفاخر میفروشند و بیشرمی میورزند، و گمان میبرند که گسترۀ زندگی مردم تنها دنیا است نه دین، و ضرورتی ندارد که بیخود دین را در زندگی عملی مردم و روابط اقتصادی و اجتماعی و حتّی خانوادگی ایشان دخالت داد. آنان با وجود چنین سخنانی، میگویند که مسلمانیم! گذشته از این برخی از آنان به غرور ابلهانه و فریب جاهلانه‌ای گرفتار آمده و میگویند که: خداوند ایشان را جز بدان اندازه عذاب نمیرساند که مایۀ تطهیرشان از معاصی و پاک شدنشان از گناهان گردد، و بعد از پاکیزه گشتن از لوث گناهان به بهشت برده میشوند! آیا این چنین کسانی مسلمانند؟ این‌گمان اینان درست به گمانی میماند که چنان اهل کتابی داشتند، و درست اینان با افترائی که میورزند گولی را خورده‌اند که آنان خورده بودند. نه سخن چنان اهل کتابی و نه سخن چنین مسلمانانی ریشه در دین و پایه بر آئین دارد... هم اینان و هم آنان در این مساوی و یکسانند که از اصل دین فاصله‌ها گرفته‌اند و از حقیقت دین بسیار بدور گشته‌اند، حقیقتی که خداوند از آن خشنود و بدان راضی است و آن اسلام است... یعنی تسلیم و اطاعت و پیروی، و در هر کاری از کارهای زندگی تنها از خدا رهنمود و فرمان گرفتن و بس:
(فَکَیْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَوُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٢٥)
پس (حال آنان) چگونه خواهد بود (و چه کار خواهند کرد) وقتی که ایشان را در روزی که هیچ شکی در (وقوع) آن نیست جمع میآوریم و به هر کسی (پاداش و پادافره) آنچه کرده و فرا چنگ آورده است بـه تمام و کمال داده شود و بر آنان ستم نرود؟...
( چگونه؟)... این تهدید بسیار رعب‌انگیزی است. دل مؤمن از این تهدید بیمناک و هراسان است و میترسد که خود را در معرض آن قرار دهد. دل مؤمن به واقعیّت چنین روزی، و واقعیّت ملاقات پروردگار، و واقعیّت دادگری خداوندگار، آگاه است، و اندیشه و احساس او همراه با آرزوهای پوچ و افتراهای گول‌زننده، بدین سو و بدان سو نمیگراید و از راستای حق تجاوز نمینماید... از این گذشته، چنین تهدیدی همیشگی و خطاب به همگان است. خطاب به همۀ انسانها است. مشرکان و کافران، جملگی اهل کتاب و هم مدّعیان اسلام...همۀ اینها در این یکسانند که در زندگانی خود اسلام را تحقّق نمی‌بخشند:
(فَکَیْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ )
پس (حال آنان) چگونه خواهد بود (و چه کار خواهند کرد) وقتی که ایشان را در روزی که هیچ شکی در (وقوع) آن نیست جمع میآوریم...
(وَوُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ )
و به هر کسی (پاداش و پادافره) آنچه کرده و فراچنگ آورده است به تمام و کمال داده شود...
آنگاه‌که مکافات عمل هرکسی بدون هیچ ستم و جانبداری و کم و کاستی داده شود و:
(وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٢٥)
بر آنان ستم نرود...
و همچنین در حساب و کتاب خداوندگار، از ایشان جانبداری نشود.
این پرسشی است که بدون پاسخ میماند...و دل از پاسخی که پیش خود برای آن تهیه می‌بیند و بدان میدهد، به چندش و تپش می‌افتد.
*
بعد از این خداوند به پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم و به هر مؤمنی میآموزد که روی به سوی خدا دارد، خدائی که حقیقت الوهیّت یگانه، و حقیقت قیمومت یگانه را در زندگانی مردمان و در چرخاندن کار جهان، پابرجا و استوار داشته است. زیرا چه این و چه آن، هر دو مظهر الوهیّت و حاکمیّتی هستند که در آن شریک و نظـیری برای خداوند نیست:
(قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٦)
تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَتُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ )(٢٧)
بگو : پروردگارا! ای همه چیز از آن تو! تو هر که را بخواهی حکـومت و دارائـی میبخشی و از هر که بخواهی حکومت و دارائی را باز پس میگیری، و هرکس را بخواهی عزّت و قدرت میدهی و هر کس را بخواهی خوار میداری، خوبی در دست تو است و بیگمان تو بر هر چیزی تـوانائی. (بخشی از) شب را جزو روز
میگردانی (و بـدین سبب شبها کـوتاه و روزها دراز میگردند) و (بخشی از) روز را جزو شب میگردانی (و لذا روزها کوتاه و شبها دراز میشوند) و زنده را از مرده پدید میآوری و مرده را از زنده، و به هر کس که بخواهی بدون حساب روزی میبخشی)... بانگ فروتنانه و نداء خاشعانه‌ای است...در ترکیب لفظی آن آهنگ دعا، و در پرتو معنوی آن روح ناله و تضـرّع به آستانۀ خدا است... و رهنمودهایش به کتاب باز هستی ، مشاعر و احسـاسات را آهسته و آرام و دوستانه و مهربانانه به جوش و خروش می‌اندازد. و در اینکه تصرّف خدا را در امور مردمان و در امور جهان جمع میزند و آنها را یکجا گرد میآورد ، اشاره‌ای بدان حقیقت بزرگ دارد. حقیقت الوهیّت یگانۀ ناظر بر جهان و مردمان و مراقب اوضاع و احوال هردوی آنان، همـین بیانگر این حقیقت است که کار انسان جز بخشی از کار جهان بزرگی نیست کـه خداوند آن را میگرداند و میچرخاند. و نیز این حقیقت را به تصویر میکشدکه پرستش خدای یگانۀ باری با دینداری همانگونه که کار انسان است، پیشۀ جملگی جهان هستی است، و انحراف از این قاعده و قانون، تک گروی و کجروی و دیوانگی است.
(قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ)
بگو : پروردگارا! ای همه چیز از آن تو! تو هر که را بخواهی حکومت و دارائی می بخشی و از هر که بخواهی حکومت و دارائی را بازپس میگیری، و هرکس را بخواهی عزّت و قدرت میدهی و هر کس را بخواهی خوار میداری...
این حقیقتی است که از حقیقت الوهیّت یگانه سرچشمه میگیرد... خدا یکی است پس مالک یکی است... او (مالک ملک) است و انبازی ندارد... همو آزادانه از مال خود آنچه را بخواهد به هر کس که اراده کند میدهد. آن را به عنوان عاریه بدو میدهد همانگونه که عاریه دهنده هر وقت که بخواهد از عاریه گیرنده مال خود را بازپس میگیرد، خدا یعنی مالک اصلی نیز ملک خود را هر وقت که اراده‌کند ازکسی باز پس میگیرد که بخواهد. چه کسی از مالکیّت واقعی و اصلی برخوردار نیست تا هر آنگونه که خود بخواهد در آن دخل و تصرّف کند. بلکه چنین مالکیّتی، مالکیّت عاریه‌ای است و تابع شروط و قراردادهائی است که مالک اصلی یعنی عاریه دهنده تعیین کرده است. پس اگر عاریه گیرنده از پیش خود در عاریه تصرّفی خلاف شرط و شروط مالک اصلی بنماید، چنین تصرّف و عملی باطل خواهد بود... در دنیا بر مؤمنان است که او را از انجام چنین کار باطلی باز دارند و وی را به راستای راه راست بازگردانند. در آخرت نیز سر و کارش با خدا است و در برابر کار باطلی که انجام داده است و مخالفتی که با شرط و شروط مالک اصلی ورزیده است، از او بازخواست میشود.
همچنین خداوند هر که را که بخواهد عزّت و قدرت می‌بخشد و هر که را بخواهد خوار و رسوا میسازد، بدون آنکه کسی جرأت بازخواست از او و پرس و جو از فرمان او را داشته باشد، با کسی بتواند بزهکار را پناه دهد و وی را از عذاب خدا برهاند، با کسی قدرت آن را داشته باشد که مانع اجراء فرمان او شود. چه خدا از آنجا که خدا است قادر مطلق و فرمانده کـلّ جهان است... چنین ویژگی و اختصاصی، کسی را جز خدا نسزد.
در این قیمومت و تولیت الهی، همۀ خیرات و خوبیها است. یزدان سبحان قیمومت و تولیت را با عدل و داد به انجام میرساند. او با عدل و داد ملک و دارائی را به هر کس که اراده کند میدهد، و ملک و دارائی را از هر کس که بخواهد بازپس میگیرد. همو با عدل و داد هر که را بخواهد عزّت و قدرت می‌بخشد، و هر که را بخواهد خوار و رسوا میسازد. در همۀ احوال خیر حقیقتی نهفته است. و این مشیّت مطلق و قدرت مطلق است که چنین خیری را در همه حال تحقّق می‌بخشد.
(بِیَدِکَ الْخَیْرُ) (خیر در دست تو است). (إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ). (بیگمان تو بر هر چیز توانائی).
این قیمومت و تولیت امور انسانها، و این چرخاندن امورشان با خیر و خوبی، جز بخشی از قیمومت و تولیت بزرگی نیست که بر امور جهان و زندگی بطور کلّی نظارت و مراقبت دارد.
(تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَتُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٢٧)
(بخشی از) شب را جزو روز میگردانی (و بدین سبب شبها کوتاه و روزها دراز میگردند) و (بخشی از) روز را جزو شب میگردانی (و لذا روزها کوتاه و شبها دراز میشوند) و زنده را از مرده پدید میآوری و مرده را از زنذه، و به هر کس که بخواهی بدون حساب روزی میبخشی...
تعبیری که این حقیقت بزرگ را به تصویر میکشد ،دل و عقل و چشم و گوش و همۀ حواس را پر میکند. این حرکت نهان متداخل، حرکت فرو بردن شب در روز و فرو کردن روز در شب، بیرون آوردن زنده از مرده و بیرون آوردن مرده از زنده... حرکتی است که بر دست قدرت خدا انجام می‌پذیرد و جای شک و ستیزی در آن باقی نمیماند اگر دل بیداری و هوشیاری کند، و گوش صدای ژرف و راستین فطرت را بشنود.
حال معنی فرو بردن شب در روز و فرو کردن روز در شب عبارت باشد از کاستن از این و افزودن بر آن، و افزودن بر این و کاستن از آن، بر اثر گردش فصول... یا اینکه عبارت باشد از فرو خـزیدن این در آن براثر پیدایش تاریکی در شامگاهان و دمیدن سپیده در سحرگاهان... چه این معنی و چه آن مفهوم یکی است. زیرا دل دست قدرت خدا را می‌بیند که دارد افلاک را میگرداند، و این کرۀ تاریک را به پیش آن کرۀ روشن میدارد و بر گرد آن میچرخاند، و مکانهای تاریکی و مکانهای روشنی را زیرو رو مینماید...کم‌کم تاری شب به روشنی روز تبدیل میشود، و آرام آرام صبح در غیاب ظلمت نفس میکشد... در آغاز زمستان روز از شب میخورد و اندک اندک دراز میشود. و در آغاز تابستان شب از روز میخورد و اندک اندک دراز میگردد... چه ای و چه آن، حرکتی است که هیچ کسی ادّعاء ندارد که او رشته‌های باریک و نهان آن را در دست دارد، و هیچ عاقلی ادّعاء نمیکند که چنین حرکت و گردشی خود به خود و بدون تدبّر و تصرّف مدبّری ادامه مییابد.
زندگی و مرگ هم این چنین است، یکی به کندی و به تدریج، به اندرون دیگری فرو می‌لغزد. هر لحظه‌ای که بر موجود زنده میگذرد مرگ در کنار زندگی به پیکرش میدود و مرگ برخی از هستی وی را در برمیگیرد و زندگی نو در وجودش می‌آغازد. سلولهای زنده‌ای از هستی او رخت بر‌می‌بندند، و سلولهای تازه‌ای در او پدید میآیند و به تلاش می پردازند. آنچه از وجودش رخت برمـی‌بندد و مـیمیرد، در چرخش دیگری به زندگی برمیگردد. و آنچه از هستی وی پدیدار میشود و حیات مییابد، در چرخش دیگری به مرگ بـرمیگر‌دد... ایـن دگرگونی در هستی موجود زنده‌ای صورت میگیرد... سپس دائرۀ آن وسعت مییابد و همۀ هستی موجود زنده را در بر میگرد، و این بار سلولهای هستی وی به ذرّاتی بدل میشود و چنین ذرّاتی ترکیب دیگری می‌پذیرد و آنگاه به جسم موجود زنده ای فرو میروند و بار دیگر جان میگیرند و دوباره زندگی به پیکرشان میدود... بر این منوال ایـن چرخش همیشگی در هر لحظه‌ای از لحظات شب و روز در جریان است...و هیچ انسانی ادّعاء نمیکند که او است که چیزی از اینها را انجام میدهد. و همچنین هیچ عاقلی هم گمان نمیبرد که اینها تصادفی و بدون تدبیر و تصرّفی انجام میگیرند.
حرکتی است که در سراسر پیکرۀ جهان هستی و همچنین در وجود هر موجود زنده‌ای در جریان است. حرکتی که پنهان و ژرف و دقیق و سرسام‌آور است، و دست قدرت قادر متعال و مبدع لطف مدبّری را مینمایاند. پس چگونه انسانها میکوشند که تدبیر و تصرّف امورشان را از دست اختیار خداوند لطیف و مدبّر جهان بدور دارند؟ و چگونه برای خود نظامها و سیستمهائی از ساختۀ هواها و هـوسهایشان را برمیگزینند، در جایگه وجودشان پاره‌هائی از این هستی و جهانی است که خداوند حکیم و خبیر آن را نظم و نظام می‌بخشد؟ همچنین چگونه برخی از آنان برخی دیگر را بندگان خود میدانند، و بعضی از آنان بعضی دیگر را خداوندگاران خویش میشمارند، در حالی که رزق همگان در دست خدا و جملگی ایشان روزیخوار اویند؟!
(وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٢٧)
به هر کس که بخواهی بدون حساب روزی میبخشی... این امر لمس و پسوده‌ای است که دل - را متوجّه حقیقت بزرگی مینماید. حقیقت الوهیّت یگانه. حـقیقت قیمومت یگانه. حقیقت فاعلیّت یگانه. حقیقت تدبیر یگانه. حقیقت مالکیّت یگانه. حقیقت عـطاء یگانه. و سرانجام این حقیقت که دیانت را نسزد - خداوند قیّوم، مالک ملک، عزّت بخش و خوارکننده، زنده کننده و میراننده، عطاء دهنده و بازگیرنده، مدبّرکار و بار جهان و مردمان در همه حال و زمان از روی دادگری و خیرخواهی آنان.
*
این لمس و پسوده دشمن داشتن و کراهتی را مؤکّد میدارد که در بخش گذشته بیان شد راجع به کسانی که بهره‌ای از کتاب آسمانی بدیشان داده شده است، ولی آنان پشت میکنند و از داوری بردن به سوی کتاب خدا روی میگردانند، کتابی که در برگیرندۀ برنامۀ خدا برای بشریّت است، و برنامۀ خداگردانندۀ همۀ کار و بار جهان و جملگی کار و بار مردمان است... در همین حال این لمس و پسوده مقدّمه چینی و زمینه‌سازی میکند برای تحذیر و تهدیدی که در بخش بعدی میآید و در بارۀ اینکه مؤمنان به جای بـه دوستی گرفتن مؤمنان، کافران را به دوستی میگیرند و این کار ناشایستی است که نباید از آنان سرزند، زیرا که در این جهان کافران هیچگونه شوکت و عزّت و قدرتی ندارند، و کارها همه در دست قدرت خدا است و همو سرپرست مؤمنان است و این امر جز او کسی را نسزد:
(لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ إِلا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (٢٨)
قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَیَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٩)
یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ) (٣٠)
مؤمنان نباید مؤمنان را رها کنند و کافران را به جای ایشان به دوستی گیرند و هر که چنین کند (رابطۀ او با خدا گسسته است و بهره‌ای) وی را در چیزی از (رحمت) خـدا نیست - مگر آنکه (ناچار شوید و) خویشتن را از (اذیت و آزار) ایشان مصون دارید و (به خاطر حفظ جان خود تقیه کنید)- و خداوند شما را از (نافرمانی) خود برحذر میدارد و بازگشت (همگان) به سوی او است. بگو: اگر آنچه را که در سینه‌هایتان دارید پنهان سازید یا آشکار کنید خداوند آن را میداند و خداوند آگاه از هر آن چیزی است که در آسمانها و در زمین است، و خداوند بر هر چیزی توانا است. (کسانی که از فرمان پروردگارشان سرپیچی میکنند بترسند از) روزی که هر کسی آنچه را از کار نیک کرده است حاضر و آماده می بیند (و مایۀ سرور او میشود)، و دوست میدارد کاش میان او و آنچه از بدی انجام داده است فاصلۀ زیادی میبود (تا دیدار زشت آن را نبیند و فرجام نامبارک آن دچار عقاب و عذاب نشود)، و خداوند شما را از (نافرمانی) خودش برحذر میدارد، و خداوند نسبت به بندگان مهربان است (و با نافرمانی از او، رحمت را به زحمت، و نعمت را بـه نقمت تبدیل نکنید... .
روند قرآنی در بخش گذشته، عقل و شعور رابه جوش و خروش انداخت و بدو نمود که همه کار و بار جهان در دست یزدان است، و هر چه توان و نیرو است از آن او است، و تدبیر و تصرّف در کار جهان مربوط بدو است، و رزق و روزی در اختیار قدرت او است... پس مؤمنان چرا باید دشمنان خدا را بدوستی گیرند؟ باید دانست که در یک دل، حقیقت ایمان به خدا و دوستی دشمنان الله نمی‌گنجد، دشمنانی که به سوی کتاب خدا فرا خوانده میشوند تا میانشان به داوری پردازد و برایشان حق را از باطل جدا سازد، بدو پشت میکنند و میروند و فرمان نمی‌پذیرند... بر این اسـاس است که چنین تحذیر و تهدید تند و سختی به میان میآید و اینگونه قاطعانه مسلمان را از اسلام خارج مـی‌شمارد اگر او کسی را به دوستی گیرد که نمیخواهد کتاب خدا در زندگی فرمانروائی کند و به حکمیّت نشیند، هر چند این دوستی از راه مـودّت و محبّت درونی بوده و به عبارت دیگر کار دل باشد، یا اینکه با یاری دادن او، و یا با یاری خواستن از او باشد، همۀ اینها یکی است:
(لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ)
مؤمنان نباید مؤمنان را رها کنند و کافران را بجای ایشان به دوستی گیرند، و هر که چنین کند (رابطۀ او با خدا گسسته است و بهره‌ای) وی را در چیزی از (رحمت) خدا نیست...
به همین مـنوال... (بهره‌ای) وی را از (رحمت) خدا نیست. او را با خدا نه پیوندی است و نه نسبتی، و نه دینی و نه عقیده‌ای، و نه هیچگونه پیوستگی و نه سرپرستی... او از خدا دور است، و هیچگونه پیوندی در چیزی با خدا ندارد و از هر آن چیزی که مایۀ پیوند و ارتباط با خدا است بکلّی گسسته و بریده است. اما تقیّه بلامانع است برای کسی که در برخی جاها و کشورها و ازمنه و اوقاف به هراس افتد... ولی چنین تقیّه‌ای هم باید با زبان صورت گیرد و دوستی با قلب و دوستی با عمل نباشد. ابن عبّاس - رضی اللهُ عَنْهُ - گفته است : (تقیه با عمل نیست و بلکه با زبان است)... پس تقیه‌ای که در چنین مواردی جائز و بلامانع است عبارت از این نیست که میان مؤمن و کافر مودّت و محبّت برقرار شود -کافر کسی است که مطلقاً به حاکمیّت و حکمیّت کتاب خدا راضی و خشنود نیست، چنانکه در اینجا روند قرآنی بگونۀ ضمنی و در جای دیگری از سوره به صراحت بر آن دلالت دارد. همچنین تقیّۀ جائز این نیست که مؤمن کافر را در عمل به شکلی از اشکال به نام تقیّه مدد و یاری دهد. هرگز انجام چنین مکر و نیرنگی با خدا درست نیست.
از آنجا که در این حالت، کار به دل و تقوای درون و ترس از خدای آگاه از رازهای نهان مربوط است، چنین تهدیدی به میان میآید و مؤمنان را از بلا و خشم خدا در این قالب عجیب و شکل شگفت تعبیر برحذر میدارد و بدیشان دورباش میگوید:
(وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (٢٨)
و خداوند شما را از (نافرمانی) خود برحذر میدارد، و بازگشت (همگان) به سوی او است...
سپس روند قرآنی تحذیر دلها و بیدار باش آنها را دنبال میکند و دلها را متوجّه میسازد که چشم خدا آنها را می‌پاید و عـلم خدا دنبالشان مینماید و پیوسته مراقبشان میباشد.
(قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَیَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٢٩)
بگو : اگر آنچه را که در سینه‌هایتان دارید پنهان سازید یا آشکار کنید خداوند آن را میداند و خداوند آگاه از هر آن چیزی است که در آسمانها و در زمین است، و خداوند بر هر چیزی توانا است...
این نهایت دقّت و ژرف‌بینی در تحذیر و تهدید و بیدار باش حسّ هراس و پرهیز از بلائی است که علم و قدرت از آن پشتیبانی میکند، و پناهگاهی نمیتوانـد انسان را از دست آن نجات دهد و کسی نیست که جرأت مدد و یاری داشته باشد و او را از دست انتقام خدا برهاند.
آنگاه روند قرآنی گام دیگری به جلو می‌نهد و تحذیر و بیدار باش دلها را با مجسّم کردن روز هراسناک رستاخیز و رژه دادن صحنه‌های آن در برابر دیدگان، دنبال میکند و دلها را بدین نکته معطوف میدارد که در چنین روزی هیچ عمل و هیچ نیّتی از حساب و کتاب دور و نادیده نمیماند و در آن روز هر کسی ذخیره و اندوختۀ خویش را به تمام و کمال مییابد و با آن رویاروی میشود:
(یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا)
(کسانی که از فرمان پروردگارشان سرپیچی میکنند بترسند از) روزی که هر کسی آنچه را از کار نیک کرده است حاضر و آماده می‌بیند (و مایۀ سرور او میشود)، و دوست میدارد کاش میان او و آنچه از بدی انجام داده است فاصلۀ زیادی میبود (تا دیدار زشت آن را نبیند و به فرجام نامبارک آن دچار عقاب و عذاب نشود...
این رویاروئی، همۀ راهها و سوراخها و سنبه‌ها را بر دل بشری می‌بندد، و او را با اندوختۀ خیر و شرّ خود احاطه میکند و دور میزند. و انسان را در همان حال به تصویر میکشد که با چنین اندوخته‌ای روبرو میشود و دوست میدارد که - لیکن دیگر هنگام دوست داشتن و خواستن نیست - کاش میان او و میان کردار بدی که انجام داده است فاصلۀ زیادی می بود. یا اینکه دوست میدارد که کاش میان او و میان چنین روزی فاصله‌ها می بود و هرگز روز رستاخیزی وجود نمیداشت. اما او اینک با آن روبرو است و گردنش را گرفته است و بدان دچار آمده است و دیگر وقت نجات و هنگام فرار نیست.
بعد از آن، روند قرآنی یورش دیگری را بر دل بشری می‌آغازد، و با تهدید بر سر آن میتازد، و برای مردمان تحذیر خدا را از ذات یزدان سبحان مکرّر میدارد:
(وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ )
خداوند شما را از (نافرمانیی) خودش برحذر میدارد... در چنین تحذیر و دور باشی خداوند رحمت خویش را برای مردمان ذکر مینماید و بدیشان گوشزد میکند که تا فرصت باقی است و زمان نگذشته است از رحمت خدا بهره برگیرند و آن را از دست ندهند:
(وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ) (٣٠)
خداونـد نسبت به بندگان بس مهربان است (و با نافرمانی از او، رحمت را به زحمت و نعمت را به نقمت تبدیل نکنید...
از جملۀ رأفت و مهربانی خدا این تحذیر و این تذکّر است، و این دور باش و بیدار باش دلیل بر این است که خداوند برای بندگان خیر و رحمت میخواهد.
این یورش ستبر و انبوه و این تاخت تازنده و گوناگون، با این همه اشارات و الهامات و روشهای گوناگون، نمایانگر واقعیّتی است که در زندگی جامعۀ اسلامی آن روزی بوده است، و چه خطر بزرگ بر اثر شکل‌گیری روابط میان افراد اردوگاه مسلمانان و خویشاوندان و دوستان و کارکنانشان در مکّه با مشرکان و در مدینه با یهودیان بود، متوجّه اسلام میگردید. چنین روابطی به سبب انگیزه‌های خـویش و قرابت یا بازرگانی و تجارت پدید می‌آمد... در صورتی که اسلام میخواهد پایۀ جامعۀ نوپای اسلامی را تنها بر اساس عقیده و بر اساس برنامه ناشی از این عقیده بنیان‌گذاری کند... و این کاری است که اسلام در آن مطلقاً اجازه نمیدهد نرمش و لرزش و سستی و گرایشی بدان راه یابد.
همچنین این قسمت اشاره دارد به اینکه دل بشری در هر زمانی به تلاش دائم و مستمرّ نیازمند است تا بتوان از این غلها و بندها رهائی جست و از این قیدها و زنجیرها رست، و آزادانه به سوی خدا گریخت و برنامۀ او را برگرفت و بدان آویخت و راهها و شیوه‌های دیگر را بدور ریخت.
اسلام از این ممانعت نمیکند که شخص مسلمان با کسی رفتار پسندیده و زیبا داشته باشد که به خاطر دین وآئینش با او نمی‌جنگد، اگر چه چنین کسی پیرو دینی جدا از دین او باشد... اما دوستی چیز دیگری است و جدا از رفتار زیبا و عمل بایسته است. دوستی پیوند و یاری مودّت با یکدیگر است. این کار یعنی دوستی - در دلی که حقیقتاً به خدا ایمان داشته باشد - جز مؤمنانی را نشاید که با او پیوند خدائی دارند و با او در زندگی از یک برنامه فرمان میگیرند. و همگان با اطاعت و پیروی و تسلیم، داوری را به پیش کتاب خدا میبرند.
*
سرانجام خاتمۀ این درس، نیرومندانه و قاطعانه فرا میرسد و مساله‌ای را که درصدد آن است با قاطعیّت تمام چاره‌جوئی میکند. مسأله‌ای که بزرگترین خطوط اساسی و گستردۀ سوره را مینمایاند. این خاتمه میآید تا با واژه‌های اندک و سخنان کوتاهی، حقیقت ایمان و حقیقت دین را بیان دارد، و میان ایمان و کفر بطور ناگسستنی و بگونۀ روشن و بدون هیچگونه شبهه‌ای جدائی بیندازد:
(قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٣١)
قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ) (٣٢)
بگو: اگر خدا را دوست میدارید از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشاید، و خداوند آمرزندۀ مهربان است. بگو: از خدا و از پیغمبر اطاعت و فرمانبرداری کنید، و اگر سرپیچی کنند (ایشان به خدا و پیغمبر ایمان ندارند و کافرند، و) خداوند کافران را دوست نمیدارد...
محبّت خدا ادعای زبانی، و عشق و جدانی نیست. بلکه محبّت خدا و عشق به الله علاوه از گفتار برون و نیّت درون، پیروی از رسول خدا و گام نهادن در خط سیر رهنمودها و ارشادات او، و تحقّق راه و روش وی در زندگی است... ایمان تنها واژه‌هائی نیست که بر زبان میرود، و تنها احساساتی هم نیست که بر دل میدود، و یا فقط شعائر و مراسمی نیست که انجام میشود. بلکه ایمان اطاعت از خدا و رسول، و عمل کردن به برنامۀ الهی است که پیغمبر آن را با خود آورده است.
مفسّر بزرگ ابن‌کثیر در تفسیرش در بارۀ آیۀ نخستین میگوید: ، این آیۀ بزرگوار شامل همۀ کسانی است که ادّعای محبّت خدا و عشق به الله را دارند و خود بر راه محمّد نبوده و در طریقۀ محمّدی گام برنمیدارند... اینان در حقیقت دروغگو‌یند و تا در همۀ اقوال و اعمال خود از شرع محمّدی و دین نبوی پیروی نکنند دروغگو خواهند بود، زیرا که در حدیث صحیح از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم روایت شده است که فرموده است:
(مَنْ عَمِلَ عَمَلاً لَیْسَ عَلَیْهِ أمْرُنا فَهُوَ رَدٌّ . . .)
هر که کاری را (به عنوان یک امر دینی) بکند که دستور ما بر آن نباشد، مردود و ناپذیرفتنی است...
ابن‌کثیر در بارۀ آیۀ دوم میگوید (قُلْ :أطیعُوا اللهَ وَالْرّسُوَل . فَإنْ تَوَلّوْا...) بگو : از خدا و پیغمبر اطاعت و فرمانبرداری کنید. پس اگر سرییچی کردند... یعنی اگر با دستور پیغمبر مخالفت کردند. (فَإنّ اللهَ لا یُحِبُّ الْکافِرینَ)خداوند کافران را دوست نمیدارد... این کار دلالت دارد بر اینکه مخالفت در راه و روش با پیغمبر کفر بشمار است، و خدا کسی را که بدین صفت موصوف باشد دوست نمیدارد. هرچند هم چنین شخصی ادعای ایمان را داشته باشد و گمان برد که او دوستدار خدا و شیفتۀ الله است)...
دانشمند فرزانه ابو عبدالله محمّد ابن قیّم جوزیّه در کتابش (زاد الْمعادِ فی هُدى خَیْر الْعِباد) میگوید:
( هرکس تأمل در سِیَر و اخبار درست کند و به گواهی بسیاری از اهل کتاب و مشرکان در بارۀ رسالت پیغمبر صلی الله علیه و سلم - و صداقت او در کار نبوّت بنگرد برایش معلوم میشود که این گواهی آنان، ایشان را به دائرۀ اسلام داخل نمیکند... و خواهد[12].
دانست که اسلام بالاتر و فراتر از این است و تنها در شناخت آن خلاصه نمیشود. همچنین اسلام تنها شناخت آن و اقرار بدان نیست. بلکه اسلام عبارت است از شناخت و اقرار و انقیاد و التزام اطاعت از پیغمبر و پیروی از دین او در ظاهر و در باطن).
این دین دارای حقیقت مشخّص و مستقلّی است و جز با بودن آن حقیقت، چنین آئینی تحقّق نمی‌پذیرد... آن حقیقت هم عبارت است از اطاعت از شریعت خدا، و پیروی از رسول خدا، و داوری بردن به سوی کتاب خدا... این حقیقت هم از عقیدۀ توحیدی سرچشمه میگیرد که در اسلام است. توحید الوهیّتی که تنها حقّ او است که مردمان را بنده خویش کند، و ایشان را به اطاعت از فرمان خود بخواند، و شرع خویشتن را در میانشان به اجراء در آورد، و ارزشها و معیارهائی برایشان وضع میکند که داوری خود را به پیش آنها میبرند و سر بر خط فرمان آنها می‌نهند. آنگاه است که توحید قیمومت و تولیتی حاصل میآید که حاکمیّت در تدبیر و تصرّف سراسر گیتی از آن خدا است. انسانها هم جز قطعه‌هائی از این جهان بزرگ نیستند.
این درس نخست، از سورۀ آل عمران، چنین حقیقتی را بیان میدارد - همانگونه که دیدیم - بگونۀ روشن و کامل و شاملی که هرکس که میخواهد مسلمان باشد از رویاروئی با آن و تسلیم در برابر آن گزیری و گریزی ندارد. گمان در پیشگاه خدا دین حقیقی اسلام است ... این - تنها این - اسلامی است که خداوند پذیرفته و ارسال داشته است نه اینکه اسلام عبارت باشد از آن چیزی که افتراها و خیال‌پردازیها به تصویر میکشد.
[1] سال هیئتهای اعزامی
[2] استاد محمد عزّت دروزه در کتاب ارزشمند خود بنام (سـیرةالرسول، صورة مقتبسة من القرآن الکریم) بیان میدارد که : (از روایات برمیآید که این هیئت اعزامی در چهارۀ نخستین هجرت به مدینه آمـده است). من نمیدانم او در تعیین این تاریخ به کدام روایتها استناد جسته است. چه همۀ روایتهائی که بدان مراجعه نموده‌ام سال نهم را مینمایانند یا اینکه جز داستان هیئت اعزامی نجران همراه با سایر هیئتهای اعزامی رابیان نمیدارند (و معلوم است که عام الوُفُود هم سال نهم است.
ناگفته نماند که ابن‌کثیر در تفسیرش احتمال داده است که آمدن هیئت اعزامی نجران شاید پیش از حدیبیه بوده باشد، ولی در این استناد نگفته است که مستمسک او برای چنین احتمالی چه چیز بوده است،و در این کار روایتی را از سلف معیّن نکرده است که شاید مورد استناد او در این احتمال بوده باشد.
به هر حال، احتمال نزول این آیات در بارۀ هیئت اعزامی نجران، بستگی به این دارد که چنین هیئتی پیش از حدیبیه آمده باشد. اگر آمدن آنان بدین هنگام صحیح باشد،نزول چنین آیاتی نیز در این باره صحیح خواهد بود. امّا اگر روایتهای زیادی را استناد قرار دهیم که دربارۀ تعیین وقت آمدن هیئت اعزامی نجران نقل شده و زمان آن را عام‌الوفود در سال نهم میدانند، ما مجبور خواهیم شد که میان چنین روایاتی و مناسبتی که این روایات بیان میدارند و میگویند که این آیه‌ها دربـارۀ آن نـازل شدهاند، جدائی بیندازیم. مؤلف
[3] مراجعه شود به تفسیر(الف،لام، میم) در اول سورۀ بقره.
[4] ترجمۀ حاشیۀ عربی را عیناً از کتاب مقدّس به زبان فارسی چاپ ١٩٧٨ صفحۀ ٨ آیه‌های ١ تا ٥ نقل مینمائیم:(و واقع شد که چون آدمیان شروع کردند به زیاد شدن بر روی زمین و دختران برای ایشان متولّد گردیدند. پسران خدا دختران آدمیان را دیدند که نیکو منظرند و از هر کدام که خواستند زنان برای خویشتن میگرفتند. و خداوند گفت روح من در انسان دائماً داوری نخواهد کرد زیرا که او نیز بشر است لیکن ایّام وی صدوبیست سال خواهد بود. و در آن ایّام مردان تنومند در زمین بودند و بعد از هنگامی که پسران خدا به دختران آدمیان در آمدند و آنها برای ایشان اولاد زائیدند ایشان جبّارانی بودند که در زمان سلف مردان نامور شدند).
[5] مائده: 73
[6] مائده: ١٧
[7] ٤-به آیۀ ١١٦ سورۀ مائده، و آیۀ ٥١ سورۀ نحل مراجعه شود.
[8] به آیۀ ٣١ سورۀ توبه مراجعه شود.
[9] دعوت به اسلام. آرنولد، ترجمۀ حسن ابراهیم و همکارانش، صفحۀ ٥٢ و ٥٣
[10] مرجع سابق، صفحۀ ٦٧
[11] بکار بردن (دست) و (چشـم) و (گوش) و (انگشت) ... بـرای خدا جنبۀ مجازی دارد. ذکر انگشت در اینجا کنایه از اندام قدرت است که دست است و انگشت جزئی ازآن است. (مترجم)
[12] امروزه هم خاورشناسان و اسلام‌شناسانی‌که به حقّانیّت اسلام مقرّند یا کسانی که تنها در سخـن اسلام را می‌پذیرند، مشمول مطالب مذکور میباشند. (مترجم)
رهنمودهای سوره‌ی آل عمران
سوره آل عمران
مدنی و ٢٠٠ آیه است و بعد از انفال نازل شده است
بسم الله الرحمن الرحیم
این قرآن کتاب این دعوت است. قرآن جان، انگیزه، مایۀ بقاء، هستی، نگهبان نگهدار، سخن، مـترجم، دستور، برنامه، و بالأخره مرجع این دعـوت است ... مرجعی است که این دعوت‌کنندگان، ابزارهای کار و برنامه‌های حرکت و توشۀ راه را از آن برمیگیرند.
باید بدانیـم که میان ما و میان قرآن گودال ژرفی خواهد بود، مادام که در آئینۀ ذهن و فکر خود نگنجانیم که قبلاً ملّت زنده‌ای که وجود حقیقی داشته با این قرآن ندا در داده شده است و همچنین به وسیلۀ آن رخدادهای واقعی در زندگانی این ملّت به وقوع پیوسته است، و بدان زندگی حقیقی انسانی در این زمین رهبری گشته است، و با آن نبرد سختی در اندرون نـفس بشری درگرفته و پیکار جانانه‌ای در قطعه‌ای از زمین به گردش و چرخش افتاده است. نبرد و پیکار عظیمی که پر از دگرگونیها و تأثیرپذیریها و پـاسخگو‌ئیها بوده است.
همچنین مانع ستبر و محکمی میان دلهـایمان و میان قرآن خواهد بود، مادام که ما قرآن را بدانگونه بخوانیم یا بشنویم که گوئی قرآن آوازها و زمزمه‌های مذهبی سرگیجه‌آوری بیش نیست و تنها و تنها ارزش خواندن یا شنیدن را دارد و اصلاً پیوندی با واقعیّات زندگی بشری نداشته و میان آن و میان کارهائی که روزانه متوجّه این آفریدۀ انسان نام و این ملّت مسـلمان نام میگردد، رابطه‌ای وجود ندارد. در صورتی که بدانگاه که آیات قرآن نازل شد، با نفسها و وقائع و رخدادهای زنده‌ای که دارای وجود واقعی زنده‌ای بودند روبرو گردید، و عملاً هم نفسها و وقائع و رخدادها را رهنمود شد، و بگونۀ خویش دنیائی ساخته و پرداخته کرد که ویژگیهائی به زندگی (انسان) بطور عام و به زندگی ملّت مسلمان بطور خاص بخشید.
یکی از معجزات برجستۀ قرآن در این است که قرآن بیامد و با واقعیّت معیّنی در زندگی ملّت معینّی و آن هم در دورۀ معیّنی از ادوار تاریخ روبرو گردید، و چنین ملّتی را به مبارزه بزرگی کشاند که نه تنها چهرۀ تاریخ آن ملّت را تغییر داد، بلکه به همراه آن چهرۀ تاریخ همۀ بشریّت را دگرگون کرد. ولی قـرآن، گذشته از آن، همیشه در صحنه است و پیوسته با ملّتها روبرو است، و قدرت و توان آن را دارد که هم اینک به زندگی کنونی جهت دهد و آن را در راستای بهزیستی و خوشبختی رهنمود کند، آنگونه که گوئی همین لحظه دارد نازل میشود تا با گروه مسلمانان روبرو شود و ایشان را در کار و بار روزمرۀ زندگیشان راهنمائی کند و در پیکار سخت و همسکی آنان با جاهلیّت پیرامون و بیرونشان، و با ستیز بی‌امان آنان با دشمنان داخل نفس و مستقرّ در دنیای دل و درونشان شرکت جوید، و همان پویندگی و سرزندگی و ماهیّتی را از خود نشان دهد که آن روز در آن رقعه از زمین داشت و نمایاند.
برای اینکه ما به نـیروی تلاشگر قـرآن و حقیقت پـویندگی و سرزندگی نهفته در آن پی بریم و از رهنمودهای اندوخته در آن برای گروه مسلمانان در هر نسلی که باشند استفاده کنیم، لازم است در آئینۀ ذهن خود، هستی و کیان گروه مسلمانانی را مجسّم کنیم که نخستین بار مخاطب این قرآن قرار گرفته‌اند... هستی و کیانی که گوئی هم اینک در واقع حیات در جنبش و تکاپو است، و با رخدادهائی روبرو میگردد که در مدینه و در همۀ سرزمینهای جزیرةالعرب عربستان میگذرد. هم اینک گوئی با دشمنان خود در رزم و با دوستان خویش در بزم کار و بار روزگـار است. و با هواها و هوسها در جنگ و پـیکار است. قرآن در آن روزگار نازل میشد تا با همۀ اینها رویاروی شود و گامهای خویش را در میدان بزرگ و گستردۀ کارزار استوار کند، و با نفسی که در درون دارد بستیزد و با دشمنانی که در بیرون دارد و در مدینه و مکّه و اطراف آن دو، و همچنین در فراسوی آنجاها به کمین نشسته و در پی فرصت میباشند، به جـنگ و نبرد جانانه‌ای پردازد... آری... لازم است با آن گروه نخستین بسر بریم و آنان را در حقیقت بشریّت خویش و در زندگانی واقعی خود و در مشکلات انسـانیشان، پیش چشم داریم. بیندیشیم که چگونه این قرآن در کارهای روزانه و در اهداف کلّی که داشته‌اند بطور یکسان آنان را مستقیماً رهبری کرده است. ببینیم که چگونه قرآن دست ایشان را گرفته و گام به گام و پا به پا آنان را راه میبرد. گاهی سکـندری میخورند و گاهی به پا میخیزند، از راه منحرف میشوند و باز به راستای راه برمیگردند. خسته و درمانده می شوند و دوباره نـیرو میگیرند و مقاومت میورزند. ناراحت میشوند و رنجها را تحمّل میکنند پلّه‌های ترقّی و تعالی را آهسته و آرام با رنج و زحمت می‌پیمایند، و با شکیبائی و مجاهدت بالاتر و بالاتر میروند. در آنان همۀ ویژگیهای انسان و همۀ ضعفهای انسان و همۀ نیروها و توانهای انسان جلوهگر و هویدا میگردد.
بر این اساس است که می‌فهمیم ما نیز همانگونه مـورد خطاب قرآنیم که گروه نخستین، و اینکه بشریّتی را که در هستی خود می‌بینیم و می‌شناسیم و همۀ ویژگیهای آن را احساس میکنیم، میتواند پاسخگوی قرآن باشد و در شاهراه زندگی از پیشوائی آن سود جوید و بهره‌ور گردد.
ما با این دید قرآن را زنده خواهیم یافت و می‌بینیم که در زندگی گروه مسلمانان نخستین کارگر بوده و میتواند در زندگی ما هـم دوباره کارگر باشد. و احساس خواهیم کرد که قرآن، هم امروز و هم فردا با ما خواهد بود، و قرآن تنها آوازها و نغمه‌های مذهبی سرگیجه‌آور و دور از واقعیّت زندگی مشخّص ما نیست، و همچنین قرآن تاریخی نیست که گذشته باشند و به پایان آمده باشد و کارآئی و کنش آن با زندگی بشری پوچ و نابود و بی‌اثر شده باشد.
بیگمان قرآن حقیقتی است که تا جهان هست آن هم خواهد بود. جهان کتاب دیدنی خدا است، و قرآن کتاب خواندنی او است، هر دوی آنها دلیل و گواه بر وجود صاحب نوآور و هستی بخش بود بوده و هر دوی آنها موجودی هستند که آفریده شدهاند تا مؤثّر و کارگر باشند... جهان با قوانینی که دارد پیوسته در چرخش و گردش است و نقشی را که آفریدگارش در دائرۀ هستی بدو واگذار فرموده است اجراء مینماید. خورشید پیوسته در فلک خود در حرکت است و نقش خویش را اداء میکند. ماه و زمین، و سائر ستارگان درکارند و طول زمان آنها را از ادای وظیفه باز نـمی‌دارد و از تازگی این نقش در دائرۀ هستی نمی‌کاهد... قرآن نیز نقش خود را نسبت به بشریّت اداء نموده و هنوز هـم همان است که بود و نقش خویش را در این باره ایفاء مینماید. چه انسان هم همان انسان است و نیازمند بدان است. انسان در جوهره و در اصل فطرتش همان است که بود. این قرآن خطاب یزدان برای این انسـان است، و انسان فعلی جزو همان انسانهائی است که پیشتر بودند و مخاطبان خدا بدان بودند. خطابی است که تغییر نمیکند، زیرا انسان خودش هم به مـوجود دیگری تبدیل نشده است، هرچند هم شرائط و ظروف آمیزه‌ها و انگیزه‌های پیرامونش دگرگون شده، و او از آنها، و آنها از او متأثّر گشته بـاشند...[1]
قرآن اصل فطرت انسان و اصل حقیقت انسان را مخاطب قرار میدهد، و سرشت و ماهیّت او هم تغییر نمیکند و به چیز دیگری تبدیل نمیشود... قرآن میتواند زندگی او را هم امروز و هم فردا رهبری و هدایت کند زیرا برای این کار آماده و آراسته شده است. بدان علّت که قرآن آخرین خطاب خدا است، و بدان سبب که سرشت آن همچون سرشت این جهان است و استوار و پویا بوده و تغییر و تبدیل نمیشناسد.
وقتی خنده‌دار و مسخره خواهد بود که کسی مثلاً نسبت به خورشید بگوید: این ستارۀ کهنۀ (مرتجعانه‌ای) است و لازم است ستارۀ نو (متمدّنانه‌ای) جایگزین آن بشود، یا این (انسان) آفریدۀ کهنۀ (مرتجعانه‌ای) است و باید موجود (متمّدنانه) دیگری برای آبادانی این زمین جای او بنشیند!.. وقتی که گفتن هم این و هـم آن، خنده‌دار و مسخره است، گفتن چنین گفتاری در بارۀ قرآن، آخرین خطاب خدا با انسان، بسی خنده‌دارتر و مسخره‌آمیزتر خواهد بود.
*
این سوره بخش زنده‌ای از زنده ای گروه مسلمانان در مدینه را مجسّم میگرداند که مربوط به بعد از (جنگ بدر) به سال دوم هجری، و بعد از (جنگ اُ‌حُد) به سال سوم هجری میشود. هم چنین این بخش شامل ظروف و شرائطی میگردد که در خلال ایـن مـدّت از زمان، زندگی را در بر می‌گرفته است. و نیز شامل پـویش و کنشی میباشد که قرآن در کنار رخدادها در این زندگی داشته و تأثیراتی که در نواحی گوناگون حیات پدیدار کرده است.
نصوص قرآنی از آن پویائی و نیرونی برخوردارند که میتوانند چهرۀ آن روزگار را و چهرۀ حیاتی را که گروه مسلمانان در آن میزیسته‌اند، و چهرۀ برخوردها و درگیریها و آمیزه‌ها و انگیزه‌هائی را که چنین حیاتی را در بر می‌گرفته‌اند، همراه با آن رازها و رمزهای نهان در ضمیر و وجدان، و آن خاطره‌هائی که بر دلهـا می‌گذشته‌اند، و آن احساساتی که در پهن دشت سینه ها گلاویز همدیگر می‌شده و بهم می‌آمیخته‌انـد، همه و همه را در ذهن حاضر آرد و پیش چشم نگاه دارد. تـا بدانجا که خوا‌نندۀ آن نصوص گوئی در آن حوادث بسر میبرد و با ملّتی زندگی میکند که که چنان رخدادهائی فرو رفته و با آنها کلنجار میرود. اگر انسان چشمانش را بر هم نهد حه بسا پیکرهای گروه مسلمانان برایش نمودار شوند - همانگونه که برای خـود من نمودار شدهاند - و ببیند که می روند و میآیند و نشانه‌های ظاهری بر چهره‌ها، و احساسات مستقرّ در دلها دارند، و دشمنانشان آنان را می‌پایند و کینه‌ها و نیرنگها از ایشان به دل میگیرند و مـیانشان تـهمتها و شبهه‌ها می‌پراکنند، و در کمین آنان بوده و چشم به انتظار بلاهائی هستند که بدیشان برسد و تباهشان سازد. و مردمان را علیه آنان گرد آورده و به میدان نبردشان کشانده و با تمام قدرت بر آنان می‌تازند. ولی در برابرشان تاب مقاومت نداشته و در (اُحد) راه گریز در پیش میگیرند. سپس دوباره تاخت میآورند و آنان را شکست میدهند ... بدین منوال هر نوع حرکتی که در کارزار میگذرد و هر نوع انفعال باطنی و نشانۀ ظاهری که به همراه چنان حرکاتی پدیدار میشود، برای انسان جلوهگر، و آشکارا در برابر چشمان رژه میرود... قرآن را می‌بینیم که پائین میآید تا با کید و مکر و دسیسه و نیرنگ دشمنان روبرو شود، هرگونه تهمت و شـبهه‌ای را نقش بر آب گرداند، دلها و گامها را ثابت و پابرجای دارد، جانها و اندیشه‌ها را رهنمود نماید، دنبالۀ واقعه را گیرد و عبرت آن را آشکار سازد، جهان بینی را بنیاد نهد و تاریکی را از آن بزداید، گروه مؤمنان را از دشمن ستمکار و از نیرنگ بدکردار برحذر دارد، و گام به گام ایشان را در میان خارها و دامها و تورها همچون پیشوائی آگاه از فطرت و آشنای به آنچه سینه‌ها در خود نهان میدارند رهبری و راهنمائی گرداند.
بعد از همۀ اینها، آنچه که میماند رهنمودها و اندرزهائی است که سوره در گرفته است. رهنمودها و اندرزهائی که از قید زمان و مکان رها و از بند شرائط و آمیزه‌ها آزادند، و با نفس بشری و با گروه مسلمانان - هم امروز و هم فـردا - و با همۀ بشریّت روبرو می گردند و گوئی این رهنمودها همین الآن برای بشریّت نازل میگردد، و در بارۀ امور کنونی آنان با ایشان سخن میراند، و راجع به واقعیّت موجودشان با ایشان رویاروی میشود. ابن بدان علّت است که این رهنمودها و اندرزها، شامل کارها و رخدادها و احساسهای درونی و حالتهای نفسانی است، و گوئی در سیاق سورۀ مورد نظر بوده است... بلکه بطور حتم در تقدیر خداوند دانا و آگاه از نفسها و چیزها و کـارها، منظور بوده و در نظر گرفته شده است.
بنابراین، روشن میگردد که این قرآن، قرآن این دعوت در هر مکان و در هر زمانی است، قانون این ملّت در هر نسل و از هر نژادی است، پیش قراول راه و راهنمای طریق در طول قرون و اعصار است... زیرا قرآن آخرین خطاب خدا با این انسان در همۀ ازمنه و ادوار است. در این مدّت از زمان گروه مسلمانان تا اندازه‌ای در جایگاه جدید زندگی خود در مدینة‌الرسول صلّی الله علیه وآله وسلّم استقرار یافته بودند، و به دنبال مقصد و هدفی که داشتند گامی به جلو برداشتند، مقصد و هدفی که ما آن را در این کتاب (فی ظلال القرآن) در سرآغاز سخن از (سورۀ بقره) بیان کردیم.
جنگ بدر بزرگ بوقوع پـیوست. خـداونـد در آن پیروزی را نصیب مسلمانان کرد و ایشان را بر قریشیها چیره فرمود. این پیروزی پاداشش شرائط و ظروفی که در آن رخ داده بود و آمیزه‌هائی که آن را فراگرفته بود، بوی معجزۀ خارق‌العاده‌ای میداد... بدین سبب مردی همچون عبدالله پسر اُ‌بَیّ پسـر سَلُول کـه از بزرگان خزرج بود ناچار گردید از عظمت خود پائین بیاید و از دشمنانگی و بدسگالی خـویش در بارۀ این آئین و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آن بکاهد و جلو کینه‌توزی و حسودی خود را نسبت به پیامبر گرامی بگیرد و به عنوان منافقی به گروه مسلمانان بپیوندد، و همو بگوید: (این کـاری است که روی نموده است )... یعنی برای آن راهی پیدا شده است و در چنین راهی گام برمیدارد و هیچ مانعی نمیتواند جلو آن را بگیرد.
بدین لحاظ تخم نفاق در مدینه پیدا شد - یا بالا گرفت و جوجه داد؛ چه پیش از جنگ بدر در آنـجا کسانی بودند که مجبور شده بودند که با اهل و خانوادۀ خود که مسلمان شده بودند نفاق و دوروئی ورزند - گروهی از مردان و صاحبان مرتبه و مـقام در میانشان، مجبور شدند که ظاهراً اسلام را بپذیرند و به جامعۀ اسلامی بپیوندند، ولی در نفس خود کینه‌توزی و دشمنانگی با اسلام و مسلمانان را جای دهند و منتظر باشند تا کی شود که بلاها و مصیبتهائی به مسلمانان رسد. همچنین منتظر بودند تا از کدام درزها و سوراخها اختلاف میان مسلمانان بیفتد و شکافها به صف آنان رخنه کند، پیوسته چشم به راه حوادثی بـودند که روی دهـد و نیروی مسلمانان را از هم پـاشد و صـف اسـلامی را پراکنده کند تا چیزهائی که در دل دارند و کینه‌هائی که در سینه‌ها نهان است بیرون دهند، یا اگر بشود فرصت را غنیمت شمرده و ضربۀ درهم شکننده‌ای بر پیکرشان وارد آورند و ایشان را تارومار گردانند.
چنین منافقانی، هم‌پیمانانی را در مـیان یهودیان پـیدا کرده بودند که سرشت ایشان را داشتند و کسانی بودند که کینه از اسلام و مسلمانان و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به دل گرفته بودند، کینه‌ای همسان کینۀ منافقان و بلکه کینه‌ای به مراتب شدیدتر و بدتر، چه اسلام سخت مقام آنان را در میان (امّیها) ی عرب و در مدینه بخطر انداخت، و شکافی را که یهودیان از راه آن میتوانستند نفوذ کنند و اَوْس وخَزْرَج را به بازی گیرند بر رویشان بست، بعد از آنکه افراد آن دو طائفه به نعمت ایمان دسترسی یافتند و با لطف پروردگار برادران یکدیگر شدند و در سایۀ اسلام صف واحد محکمی گشتند.
یهودیان به دنبال پیروزی مسلمانان در بدر آتش گرفتند و از غصّه آب در دهانشان خشکید و جوشش آتش کینۀ ایشان نسبت به گروه اسلامی بالا گرفت، با تمام قدرت شروع کردند به دسیسه و نـیرنگ و فتنه‌انگیزی و رایزنی، می‌کوشیدند تا صف اسلامی را از هم پاشند و به دلهای مسلمانان شک و حیرت اندازند، و در میان مـؤمنان شـبهه‌ها و تـردیدهائی در بارۀ عقیده و باورداشتشان و در بارۀ ذات خودشان بطور یکسان نشر و پراکنده نمایند.
در این فـاصله حادثۀ بنی قَیْنُقاع رخ داد و پرده از دشمنانگی فرو افتاد و دشمنی آشکار و نمایان گردید... هرچند که میان یهودیان و میان پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم پیمانهائی بود که آنها را به هنگام تشریف فرمائی خود به مدینه با ایشان بسته بود.
همچنین مشرکانی که از بدر فرار کرده و کشتگانی از خود برجای گذاشته بودند و خونبها و قصاص آنان را دریافت نکرده بودند، هزار حسـاب برای پـیروزی محمد صلّی الله علیه وآله وسلّم و اردوگاه مدینه میکردند و در بارۀ خطری که در این صورت متوجّه تجارت و بازرگانیشان و مقام و منزلتشان و هستی و وجودشان میشد سخنها میگفتند و اندیشه‌ها میکردند. از اینجا بود که خویشتن را آماده دفع این خطر نابودکننده مینمودند و میخواستند که قبل از آنکه نشود در برابر آن کاری کرد و به غائله آن پایان داد، آن را نابود و تباه سازند.
هنگامی که دشمنان اردوگاه اسلامی در عنفوان قوّت و همچنین در عنفوان کینه‌توزی خود بودند، صف اسلامی هنوز در اوائل نشاً‌ت خود در مـدینه بود و تازه پا میگرفت. مسلمانان کـاملاً ناهماهنگ بودند. در میانشان گرچه گزیدهای از پـیشتازان مـهاجر و انـصار بود، ولی از سوی دیگر در میانشان افراد و اشخاصی بودند که هنوز پخته نبودند. مسلمانان بطور کلّی بدان تجارب واقعی و آزمونهای عملی دست نیافته بودند که بتواند ناهمواریها را هموار و موانع را از سر راه بردارد و حقیقت دعوت و حقیقت ظروف و شرائط آمیخته و پیوسته بدان را بشناساند و بیانگر حقیقت روش عملی دعوت و نمودار حقیقت تکالیف خود باشد.
منافقان - و در رأس آنان عبدالله پسر ابیّ - در جامعه برو و بیا و مقام و منزلتی داشتند، و هنوز روابط خانوادگی و پیوندهای قبیله‌ای گسیخته نشده بود. هنوز هم این احساس که تنها عقیدۀ مسلمانان خانوادۀ ایشان و قبیله آنان است و یگانه خویشاوندی و پیوندشان است و با آن هیچگونه خویشی و پیوسگی دیگری پذیرفتنی نیست، در جان و دل مسلمانان کاملاً رخنه ننموده و پخته نشده بود. بر این اساس بود که به سبب وجود چنین عناصری که در صف مسلمانان رخنه نموده بودند و در سرنوشت آنان مؤثّر بودند، صف اسلامی دچار گسیختگی و پراکندگی بود.[2]
یهودیان را نیز در مدینه برو و بیا و مقام و منزلتی بود، و با ساکنان آن ارتباطات
اقتصادی و تعهدات تجاری و غیره داشتند. در این هنگام هنوز هم دشمنی ایشان بروز نکرده و آشکار نشده بود و در جان و دل مسلمانان هم این احساس پخته نگشته بود که تنها عقیدۀ ایشان عهد و پیمان، و وطن و میهن، و ملاک مـعامله و عقد قراردادها است و بس. و اینکه بدانند که هیچ رابطه و پیوندی و خویشی و قرابتی بقاء و اعتبار ندارد وقتی که با عقیده مخالفت و آشوب و هرج و مرج‌گیر آورده بودند. در آنجا کسانی هم در میان مسلمانان پیدا میشدند که به سخنانشان گوش فرا دهند و از گفته‌هایشان متأثّر گردند. همچنین کسانی هم بودند که عملیاتی راکه پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم برای دفع مکر و کید و نیرنگ آنان میخواست در بارۀ ایشان اجراء کند، از سر آنان دفع نمایند و ایشان را برهانند.[3]
از سوی دیگر مسلمانان در بدر پیروز شده بودند، آن هم چنان پیروزی کامل و چشمگیر و خیره‌کننده‌ای که با کمترین کوشش و بذل و بخشش فرا چنگشان افتاده بود. شمارۀ اندکی از مسلمانان بیرون رفته بودند که به توشه و ساز و برگ چندانی مجهّز نبودند و با آن لشکر انبوه قریشیان که با ساز و برگ و زاد و توشۀ تمام مجهّز بود رویاروی شدند. لیکن کارزار طولی نکشید که پرده از آن پیروزی همه جانبه و خیره‌کننده برداشت و فتح و ظفر نصیب مؤمنان گردید.
این پیروزی در نخستین برخورد لشکریان خدا با لشکریان شرک، یکی از مقدّرات خداوند بود. امروز ما بخشی از حکمت آن را درمی‌یابیم. شاید این پیروزی به خاطر پابرجائی دعوت نوپا و استقرار آن بوده است. یا اینکه مسلمانان به محک کارزار زده شده‌انـد تا موجودیّت ایشان عملاً ثابت شود، و آتش پیکار وجود سره آنان را پدیدار کند، بدان خاطر که بعد از آن بتوانند به راه خود ادامه دهند و ثابت قدم و استوار در نبرد روزگار به پیش تازند.
و امّا مسلمانان چه بسا از این پیروزی چنین به دل جای داده باشند که این امر طبیعی بوده و پیوسته چنین خواهد بود و کار بگونۀ دیگری جز آن نخواهد بود. بیگمان پیروزی همیشه با ایشان بوده و در همۀ مراحل راه شاهد فتح و ظفر را در آغوش میگیرند. مگر نه این است که ایشان مسلمانند؟ و مگر دشمنان ایشان کافر نیستند؟ پس در این صورت هر جا و هر گاه مسلمانان با کافران درگیر شوند و میانشان آتش جنگی شعله برفروزد بیگمان پیروزی از آن ایشان خواهد بود و نباید جز این باشد!
لیکن سنّت خدا در پیروزی و شکست بدین پایه ساده و آسان نیست. این سنّت در سـاختن نـفسها، پیراستن صفها، آماده کردن ساز و برگ و زاد و توشه پـیکار، پیروی از برنامه و روش کار، فرمانبرداری نمودن و رعایت نظم و نظام کردن، بیداری در برابر خواطر نفس و آگاهی از حرکات میدان و ...، مقتضیات و شروطی دارد. آنچه خداوند از شکست در (جنگ احد) میخواهد به مسلمانان بیاموزد این است. سورۀ آل عمران این درس را بگونۀ زنده و بسیار مؤثّری عرضه میدارد و اسباب و علل آن را مینمایاند و کارهائی را که از برخی از مسلمانان سرزده است و سبب شکست گشته است نشان میدهد. در پـرتو آن هم پـندها و اندرزهای سازنده‌ای برای نفس و صف مسلمانان بطور یکسان بیان میدارد.
هنگامی که جنگ احد را مورد بررسی قرار میدهیم خواهیم دید که تعلیم این درس به مسلمانان به بهای ترسها و زخمها و شهیدانی از عزیزترین شهیدان برایشان تمام شده است که در رأس آنان حمزه - رَضیَ اللهُ عَنْهُ وَ أرْضاهُ - قرار دارد. همچنین تعلیم این درس به بهای چیزی تمام شد که برای مسلمانان از همۀ اینها سخت‌تر و ناخوشایندتر بود... ایـنکه ببینند پیغمبر عـزیزشان پـیشانیش از هم می‌شکافد و دندانش می‌شکند و او بود که گودالی می‌افتد و حلقه‌های زره کلاهخود به گونه‌اش صلّی الله علیه وآله وسلّم فرو میرود! کاری که هیچ چیزی در نفس مسلمانان مانند آن سنگینی نمیکرد و برایشان دردآور نبود!
بر عرضۀ (جنگ احد) و حوادث آن، بخش بزرگ در سورۀ پیشی میگیرد که سراسر آن را رهنمودهای گوناگونی فرا میگیرد، رهنمودهائی در بارۀ زدودن جهان بینی اسلامی از هر شائبهای. و برای بیان حقیقت توحید بگونۀ آشکار و روشن. و برای ردّ شبهه‌هائی که سرچشمه میگرفت از انحرافات خود ایشان در معتقدات و باورداشتهائی که داشتند، و چه شبهه‌های مکّارانه و مزوّرانه که عمداً در صف اسلامی می‌پراکندند و برای تزلزل عقیده، و تزلزل صف مؤمنان بر اثر تزلزل عقیده به دل مسلمانان می‌انداختند.
چند روایتی میگوید که آیات یک تا هشتاد و سـه در بارةۀ گفتگوی با گروه اعزامی از سوی مسیحیان نجران یمن نازل شده است که در سال نهم هجری به مـدینه آمده‌اند. ما بعید میدانیم که سال نهم زمان نـزول این آیه‌ها باشد. چه از سرشت آیات و جوّ آنها پیدا است که در نخستین سالهای هجرت نازل شدهاند، بدانگاه که گروه مسلمانان هنوز تازه رشد می‌یافته‌اند، و دسیسه‌ها و نیرنگهای یهودیان و دیگران سخت در هستی و رفتار ایشان اثر میگذاشته است.
حال این روایتها درست باشد و این آیه‌ها در بارهۀ گروه اعزامی نجران نازل شده باشد یا خیر درست نباشد، از موضوعی که این آیات بدان می‌پردازد روشن میگردد که چنین آیاتی با شبهه‌های مسیحیان و بویژه آنچه مربوط به عیسی - علیه السّلام - است رویاروی میشود، و حول و حوش عقیدۀ توحید خالص بدانگونه که اسلام ارمغان داشته است می‌چرخد و دور میزند، و به تصحیح انحرافها و آمیزه‌ها و حق پوشیهائی می‌پردازد که به میان عقائد آنان راه یافته است. ایشان را به سوی حق یگانه‌ای فرا میخواند که در کتابهای صحیح آنان است، کتابهائی که قرآن صداقت آنها را تصدیق میدارد.
همچنین این فصل متضمّن اشارات و حملاتی در بارۀ یهودیان است و مسلمانان را از دسیسه‌ها و نیرنگهای اهل کتاب برحذر میدارد. میدانیم در مدینه هم اهل کتابی که نمودار چنین خطری باشند زندگی نمیکرده‌اند مگر یهودیان.
به هرحال این فصل که در حدود نصف سوره را در بر میگیرد، گوشه ای از گـوشه‌های جـنگ ایـدئولوژی اسلامی و ایدئولوژیهای منحرفی را به تصویر میکشد که در سرتاسر جزیرةالعرب عربستان بوده است... این جنگ، جنگ نظریّه و دیدگاه نیست، بلکه گوشه‌ای از دیدگاه کارزار بزرگ و فراگیری است که میان گروه مسلمانان نوخاسته و میان همۀ دشمنان ایشان درگرفته است. دشمنانی که در کمین ایشان بودند و به نابودی آنان چشم دوخته بودند و در پیرامونشان همچون درّندگانی چمباتمه زده و آمادۀ حمله بدیشان و پریدن بر سر و کولشان بودند، و در جنگ ایشان از هر سلاحی و هر ابزاری سود می‌جستند و استفاده میکردند. در پیشاپیش چنین جنگی، جنگ اضطراب ایدئولوژی و نابودی عقیده قرار دارد. آش چنین جنگی در اصل همیشه میان ملّت اسلامی و دشمنانشان فروزان بوده و تا این لحظه هم شعله‌ور و افروخته است ... دشمنان مسلمانان همان کسانیند که بودند : بی‌دینان خدانشناس، صهیونیزم جهانی، مسیحیت جهانی!!!
با مراجعه به نصوص سوره روشن خواهد شد که ابزارها و روشها هم همان ابزارها و روشها است، و هدفها نیز همان هدفها است. همچنین روشن خواهد شد که این قرآن همان قرآن این دعوت است، و قرآن هم امروز و هم فردا مرجع این ملّت است همانگونه که دیروز به هنگام نخستین نشأت و خیزش این ملّت همو قرآن و مرجع ایشان بود. و اینکه از پند این پنددهنده و اشارۀ این مرجع درکارزاری که امروزه شعله‌ور است روی نمیگرداند مگر خود فروختۀ دیوانه‌ای که در مـیدان کارزار از سلاح پیروزی روی برمی‌تابد و خودش را و ملّت را می‌فریبد تا به دشمنان قدیم یـا جدید ملّت، ابلهانه یا بدنهادانه خدمت کند!
*
از لابلای ستیزه و جدال و عرضه نـمودن و رهنمود کردنی که در این مقطع نخستین به میان آمده است، موضع اهل کتاب منحرف از کتابشان نسبت به گروه مسلمانان و ایدئولوژی جدید اسلام روشن میشود که در آیاتی همچون این نصوص مجسّم است :
(هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ )
او آن کسی است که کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرد، برخی از آن آیات محکماتند (و معانی و مقاصد مشخّص و روشنی دارند.) آنها اصل و مرجع بشمارند. و برخی دیگر آیات متشابهند (و احتمالات مختلفی در آنها میرود و فهم معانی و مقاصدشان برای بسیاری از مردم ناآگاه پوشیده میماند و دشوار مینماید). و اما کسانی که در دلهـایشان انحراف (از حق) است بـه متشابهات (می‌چسبند و ظاهر آنها را میگیرند وبه) آن چنگ میزنند تا فتنه‌انگیزی کنند و آشوب بپا دارند و (به شیوه‌ای نادرست و به میل و آرزوی خود) دست به تأویل آنها زنند...
)ألَمْ تَرَ إلَى الّذینَ أوتُوا نَصیباً مّنْ الْکتابِ یُدْعَوْنَ إلى کِتابِ اللهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ، ثُمّ یَتَوَلّى فَریقٌ مّنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرضُونَ ?). ..
ایا (حال) کسانی را مشاهده ننمودی که بهره‌ای از کتاب (آسمانی) بـدیشان عطاء شـده است (وقتی که برای روشنگری،) دعوت به سوی کتاب خدا (قرآن) میشوند تا در میانشان داوری کند (نخست می‌پذیرند امّا) سپس گروهی از آنان روی برمی‌تابند، در حالی که ایشان (از قبول حق و پذیرش دعوت خیر) اعراض دارند؟...
)یا أهْلَ الْکتاب لمَ تُحاجُّونَ فی إبراهیم وَما أنْزلَتِ التّوراةُ وَ الإنْجیلُ إلّا مِنْ بَعْدهِ . . . (?.
ای اهل کتاب چرا در بارۀ (دین) ابراهیم به ستیز و جدال می‌پردازید (و هر کدام او را پیرو آئین خود میدانید) و حال آنکه تورات و انجیل نازل نشده‌اند مگر بعد از او..؟...
(وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أهْل الکِتابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ . .). .
جمعی از اهل کتاب آرزو دارند که کاش میشد شما را گمراه کنند....
)یا أهل الْکتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ الله وَ أنْتُمْ تَشْهَدُونَ ?). .
ای اهل کتاب چرا نسبت به آیات خدا (که دالّ بر صدق نبوّت محمّد است) کفر میورزید(و آنها را تکذیب میکنید) و حال آنکه شما(بر صحّت و درستی آن آیات) گواهی میدهید؟...
)یا أهْلَ الْکتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقّ بِالْباطِل وَ تَکْتُمُونَ الْحَقّ وَ أنْتُمْ تَعْلَمُونَ ?). .
ای اهل کتاب چرا حق را با باطل می‌آمیزید و کتمانش میکنید، و حال آنکه شما میدانید (که عقاب و عذاب خدا در برابر چنین کاری چیست) ؟...
جمعی از اهل کتاب( به همکیشان خود) گفتند : بدانچه بر مسلمانان نازل شده است در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز بدان کافر شوید تا شاید (از قرآن پیروی نکنند و از آن) برگردند، و اطمینان نکنید مگر به کسی که از آئینتان پیروی کرده باشد......
)وَمِنْهُمْ مَنْ إنْ تَأمَنْهُ بدینار لا یُؤدّه إلَیْکَ إلّا ما دُمْتَ عَلیْه قائماً . ذلک بأنّهُمْ قالوا:لَیْسَ عَلیْنا فی الأمیّیّن سبیلٌ ! ویقُولوُن على الله الکَذِبَ وَهُم یَعْلَمُونَ). .
در میان اهل کتاب کسانی هستند که اگر دیناری به رسم امانت بدیشان بسپاری آن را به تو بازپس نمیدهند مگر آنکه پیوسته بالای سرشان ایستاده باشی. این بدان خاطر است که ایشان میگویند : ما در برابر امّیها (یعنی غیر یهود) مسؤول نبوده و بازخواستی نداریم ! و بر خدا دروغ می‌بندند (و چنین چیزی حکم خدا نیست) و حال آنکـه ایشان (این را) میدانند...
)قُلْ:یا أهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُروُنَ بِآیاتِ الله وَ الله شَهیدٌ عَلَى ما تَعْمَلُونَ). .
بگو : ای اهل کتاب! چرا کسی را که ایمان آورده است از راه خدا باز میدارید و میخواهید این راه را کج نشـان دهید، و حال آنکه شما (از راستی و درستی این راه) آگاهید؟٠٠٠
)ها أنْتُمْ أوُلاء تُحِبُّونَهُمْ وَ لا یُحِبّونَکُمْ وَ تُؤْمنُونَ بالْکتابِ کُلّهِ . وَ إذا لَقُوکُمْ قالُوا:آمَنّا . وَ إذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْکُمُ الأنامِلَ مِنَ الغَیْظِ). .
هان ! (ای مؤمنان) این شما هستید که آنان را (بخاطر قرابت یا صداقت یا مودّت) دوست میدارید و ایشـان شما را (بخاطر تعصّب دینی خود) دوست نمیدارند، و شما به همۀ کتابهای (آسمانی) ایمان دارید (امّا آنان به کتاب آسمانی شما ایمان ندارند). و وقتی که با شما برخورد میکنند (برای گول زدنتان به دروغ) میگویند: ایمان آورده‌ایم. امّا هنگامی که تنها میشوند از شدّت خشم بر شما سر انگشتان خود را به دندان میگزند...
)إنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤهُمْ ، وَ إنْ تُصِبْکُمْ سَیّئَةٌ یَفْرَحُوا بِها). .
اگر نیکی به شما برسد (و نعمتی همچون پیروزی و غنیمت بهرۀ شما گردد) ناراحت میشوند. و اگر بدی به شما برسد (و حادثۀ ناگواری مانند خشکسالی و شکست به شما دست دهد) از آن خوشحال میگردند...
بدین منوال می‌بینیم که دشمنان مسلمانان تنها با ایشان در میدان با شمشیر و نیزه نمی‌جنگیدند و بس. و تنها دشمنان را علیه ایشان تحریک نمیکردند و بر نمیشوراندند تا با شمشیر و نیزه با آنان بجنگد و بس ... بلکه پیش از هر چیز با عقیدۀ مسلمانان سر جنگ داشتند و قبل از هر چیز به سوی آن نشانه میرفتند. با عقیدۀ مسلمانان با دسیسه و نیرنگ و شک اندازی و گمان افکنی، و با پخش شبهه‌ها و انجام مانورهای سیاسی می‌جنگیدند. پیشاپیش به سوی عقیدۀ ایمانی ایشان تاخت میبردند. عقیدۀ ایمانی‌ای که هستی آنان از آن خاسته است و سرچشمه گرفته است، و وجودشان از آن پیدا و ایستا گشته است. با کلنگهای تخریب به جان عقیدۀ ایمانی ایشان می‌افتادند و پایه‌های آن را سست و لرزان میکردند. زیرا ایشان میدانستند - همانگونه که امروز میدانند - که جز از این راه نمیتوان بر این ملّت دست یافت، و این ملّت سست و ضعیف نمیگردد مگر اینکه عقیده‌اش سست و ضعیف شود، و شکست نمیخورد مگر آنکه روح او شکست بخورد، و دشمنانش چیزی از او فرا چنگ نمی‌آرند و بر او ظفر نمییابند، مادام که او به دستاویز ایمان چنگ زده باشد و بر تکیه‌گاه آن تکیه کرده، برابر برنامه آن و در خط سیر آن گام برداشته، فقط پرچم آن را بر دوش گرفته، نمایندۀ حزب آن بوده، منتسب بدان شده، و تنها خویشتن را به این حسب و نسب مفتخر و بزرگوار ببیند و بس.
از اینجا است که دشمن‌ترین دشمنان این ملّت کسی است که ایشان را از عقیدۀ ایمانیشان غافل کند و آنان را از برنامه و راه خدا بدور و منحرف سازد و ایشان را از ماهیّت دشمنانشان و ماهیّت اهداف دور خطرناکشان بیخبر نماید و گولشان بزند.
جنگ میان این ملّت اسلامی و میان دشمنانشان پیش از هر چیز جنگ این عقیده است. حتّی وقتی که دشمنان مسلمانان میخواهند بر آنان چیره شوند و زمین و فرآیند و اقتصاد و مواد خام ایشان را فرا چنگ خویش آرند، قبلاً میکوشند که بر عقیده ایشان چیره گردند. زیرا دشمنان ملّت اسلامی از روی تجارب دور و درازی که دارند میدانند که ایشان نمیتوانند بدانچه میخواهند برسند مادام که امّت اسلامی متمسّک به عقیدۀ خود باشد و برنامه خویش را مراعات دارد و آگاه از مکر و کید دشمنانش باشد ... از اینجا است که چنین دشمنانی و مزدورانشان با همۀ توان خود میکوشند که این ملّت را گول بزنند و ایشان را از ماهیّت جنگ بیخبر سازند تا بعد از آن به هر آنچه میخواهند از استعمار و استثمار این ملّت برسند و خودشان از آهنگ پرشکیب عقیدۀ نهان در سینه‌ها در امان و بدور باشند!
هر زمان که وسائل کید و مکر و هر اندازه ابزارهای نیرنگ و دغل نسبت بدین عقیده پـیشرفت کند و راههای شک اندازی و گمان افکنی در آن و سست گرداندن بنیان و ضعیف و باریک کردن دستاویز آن بیشتر گردد، دشمنان این عقیده چنین وسائل و ابزارها و روشهای تازه و پیشرفته را بی‌باکانه و بی‌شرمانه در بارۀ آن بکار برده‌اند. و لیکن بکار بردن آنها تنها به خاطر همان هدف قدیمی بوده است :
(وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أهْل الکِتابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ !!!). .
جمعی از اهل کتاب آرزو دارند که کاش میشد شما را گمراه کنند !!!...
هدف تغییر ناپذیر نهان در نهان ایشان همین است و بس!
این بود که قرآن پیش از هر چیز به دفع این سلاح زهرآگین میکوشید...گروه مسلمانان را به ایستادگی بر حقی میخواند که بر آن بودند، و شبهه‌ها و شکهائی را میزدود که اهل کتاب القاء میکردند، و حقیقت بزرگی را جلوهگر و هویدا مینمود که این آئین در برداشت، و مسلمانان را به حقیقت و ارزششان در این زمین، و به نقشی که بر عهده داشتند و به نقشی که ایدئولوژی ایشان در تاریخ بشریّت ایـفاء مینمود، قانع و ملزم میکرد.
قرآن مسلمانان را از حیلۀ حیله‌گران برحذر میداشت، و رازهای پنهانشان را ابزارهای ناپاکشان را، هدفهای خطرناکشان را، کینه توزیهائی را که نسبت به اسلام و مسلمانان به دل داشتند چون مسلمانان به این فضل بزرگ و لطف سترگ اختصاص یافته بودند، همه و همه را به مؤمنان مینمود و پرده از آنها برایشان به یک سو میزد.
قرآن برای مسلمانان حقیقت نیروها و معیار آنها را در این هستی روشن و آشکار میکرد. ناتوانی و ضعف دشمنانشان، ناچیزی و بی‌ارجی آنان در نزد خدا، گمراهی و سرگشتگی ایشان و کفر ورزیدنشان نسبت به آن چیزی که خدا پیشتر برای آنان فرو فرستاده بود و کشتن ایشان پیغمبران را، برای مؤمنان هویدا میکرد... همچنین قرآن بدیشان مینمود که خدا با آنان است، و همو تنها و بی‌انباز مالک ملک است، و عزّت می‌بخشد و خوار میدارد. و اینکه او کافران را - که در اینجا منظور از آنان یهودیان است - به شکنجه و تنبیه دچار میسازد و مایۀ عبرت دیگران مینماید، همانگونه که چندی پیش مشرکان را در جنگ بدر بدان گرفتار کرد. چنین رهنمودهائی در امثال این نصوص نهفته است:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ (٢)
نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٣)
مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ (٤)
إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفَى عَلَیْهِ شَیْءٌ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ) (٥)
معبودی جز خداوند زندۀ پاینده وجود ندارد. کتاب (قرآن) را بر تو فرو فرستاد که مشتمل بر حق است و تصدیق کنندۀ آن چیزهائی است که پیش از آن نـازل شده است، و تـورات و انجیل را قبلاً برای هدایت مردمان فرو فرستاده و (وقتی که از راه خدا منحرف شدند، قرآن یعنی) فارق (بین حق و باطل) را نازل کرد. بیگمان کسانی که به آیات خدا (که در قرآن آمده‌اند) کفر ورزند، ایشان را کیفر سختی است و خداوند توانا (و بر کار خود چیره است و از بزهکاران) انتقام گیرنده است. بیگمان چیزی نه در زمین و نه در آسمان بر خدا پپهان نمیماند...
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَأُولَئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ (١٠)
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ (١١)
قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ (١٢)
قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَأُخْرَى کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ) (١٣)
بیگمان اموال و اولاد کسانی که کفر ورزیده‌اند ایشان را بهیچوجه از (کیفر و عذاب) خدا نرهانیده است، و آنان افروزینۀ آتش (دوزخ) هستند. (کار اینان در انکار شریعت خدا و ستیز با حق) همچون کار فرعونیان و کسانی که پیش از ایشان بوده‌اند میباشد که آیات ما را دروغ پنداشتند و خداوند ایشان را به کیفر گناهانشان گرفت و خداوند سخت کیفر دهنده است. به کافران بگو: بزودی شکست داده میشوید و مغلوب میگردید و گرد میآئید و راهی دوزخ خواهید شد، و چه بـد جایگاهی است! (به فزونی خود و سیاهی لشکرتان مبالید و با دیدۀ عبرت بنگرید) برای شما در آن دو دسته‌ای که (در رزمگاه بدر) با هم رویا روی شدند نشانه‌ای (و درس عبرتی) است. دسته‌ای در راه یزدان مـی‌جنگیدند و دستۀ دیگر کافر بودند( و در راه شیطان می‌جنگیدند و دستۀ نخستین را) با چشم خـود دو چندان خویش میدیدند، و خداوند هر کس را که بخواهد با یاری خـود تقویت و پشتیبانی میکند. بیگمان در این (واقعه) عبرتی است بـرای آنان که چشم داشته باشند (و از روی بصیرت و بینش به کارها بنگرند)...
إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ (١٩)
تنها دین خداپسند، اسلام( یعنی تسلیم در برابر خدا) است (و این آئین همۀ پیغمبران بوده است) و اهل کتاب (در آن) به اختلاف برنخاستند مگر بـعد از آگاهی (بر حقیقت و صحّت آن، این کار هم) به سبب ستمگری و سرکشی میان خودشان بود (و انگیزهای جز ریاست خواهی و انحصار طلبی نداشت). و کسی که بـه آیات خدا (اعم از آیات دیدنی در آفاق و انفس یا آیـات خواندنی در کتابهای آسمانی پشت کند و) کفر ورزد (بداند که) بیگمان خدا زود حسابرسی میکند...
(وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الإسْلامِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ) (٨٥)
کسی که غیر از اسلام (یعنی تسلیم در برابر خدا) آئینی برای خود جستجو کند از او پذیرفته نمیشود و وی در آخرت از زمرۀ زیانکاران است...
(قُل الْلّهُمّ مالِکَ الْمُلْکِ ، تُؤتی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزَعُ الْمُلْکَ مِمّنْ تَشاءُ ، وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاء ُوَتُذِلُّ مَنْ تَشاءُ ، بِیَدکَ الْخَیْرُ ، إنّکَ عَلَى کُلّ شَیءٍ قَدیرٌ). .
بگو : پروردگارا! ای همه چیز از آن تو! تو هر که را بخواهی حکومت و دارائی میبخشی و از هر که بخواهی حکومت و دارائی را باز پس میگیری، و هر کس را بخواهی عزّت و قدرت میدهی و هر کس را بخواهی خوار میداری، خوبی در دست تواست و بیگمان تو بر هر چیزی توانائی...
(لا یَتّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافرینَ أوْلیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمنینَ ، وَمَنْ یَفْعَلْ ذلکَ فَلَیْسَ مِنَ الله فی شَیءٍ إلّا أنْ تَتّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَیُحَذّرُکُمُ اللهُ نَفْسَهُ ، وَ إلى الله الْمَصیرُ).
مؤمنان کافران را به جای مؤمنان به دوستی نگیرند. و هر کس که چنین کند هیچگونه پپوندی با خدا ندارد مگر اینکه (ای مؤمنان) از آنان بـپرهیزید (و بخاطر حفظ جان و مال و ناموس ...تقیه کنید،) و خداوند شما را از (نافرمانی) خود برحذر میدارد و بازگشت (همگان) به سوی خدا است...
)إنّ أوْلَى النّاسِ بإبراهیمَ لَلّذینَ اتّبَعُوهُ وَ هذا النّبیُّ وَ الّذینَ آمَنُوا وَ اللهُ وَلیّ الْمُؤمِنینَ.. .(
بیگمان سزاوارترین مردمان (و نزدیکترین ایشان) به ابراهیم، کسانی هستند که (در زمان ابراهیم) از او پیروی کردند و راه او را گرفتند، و این پیغمبر و افرادی هستند که ایمان آورده‌اند، و خداوند سرپرست (کار و بار) مؤمنان است...
)أفَغَیْرَ دین الله یَبْغُونَ وَ لَهُ أسْلَمَ مَنْ فی السّمواتِ وَ الْأرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَإلَیْه یُرْجَعُونَ)...
آیا جز دین خدا را میجویند (که اسلام است) ؟ ولی آنان که در آسمانها و زمینند از روی اختیار یا از روی اجبار در برابر او تسلیمند و به سوی او باز گردانده میشوند...
)یا أیّها الّذینَ آمَنُوا إنْ تُطیعُوا فَریقاً مِنَ الّذینَ أوتُوا الْکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إیمانِکُم Gکافرینَ . وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أنْتُمْ تُتْلى عَلَیْکُمْ آیاتُ اللهِ وَ فیکُمْ رَسُولُهُ ? وَ مَنْ یَعْتَصِمْ باللهِ فَقَدْ هُدیَ إلى صِراطٍ مَسْتَقیم). .
ای کسانی که ایمان آورده‌اید اگر از دسته‌ای از اهل کتاب (که کارشان نفاق افکنی و شعله‌ور ساختن آتش کینه‌توزی و دشمنانگی در میان شما است) فرمانبرداری کنید شما را پس از ایمان به کفر باز میگرداند. و چگونه باید شما کافر شوید با اینکه آیات خدا بر شما خوانده میشود و پیغمبر خدا در میان شما است (و قـرآن و پیامبر، حـق و باطل را برایتان از همدیگر جدا میسازند؟) و هر کس به خدا تمسّک جوید بیگمان به راه مستقیمی رهنمود شده است...
)یا أیّها الّذینَ آمنُوا اتّقُوا الله حَقّ تُقاتِه وَلا تَمُوتُنّ إلّا وَ أنْتُمْ مُسْلمُونَ . وَ اعْتَصمُوا بحَبْل الله جَمیعاً وَ لا تَفَرّقُوا . وَ اذْکُرُوا نِعْمَة الله عَلَیْکُمْ إذْ کُنْتُمْ أعْداءً فَألّفَ بَیْنَ قُلُوبکُمْ ، فَأصْبَحْتُمْ بنعْمَته إخْواناً . وَکُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النّار فَأنْقذَکُمْ مِنْها ، کَذلکَ یُبَیّنُ الله لَکُمْ آیاتهِ لَعَلّکُمْ تَهْتَدوُنَ . . .). .
ای کسانی که ایمان آورده‌اید آن چنان که باید از خدا ترسید، از خدا بترسید (و با انجام واجبات و دوری از منهیّات گوهر تقوی را به دامان گیرید) و شما (سعی کنید غافل نباشید تا چون مرگتان بناگاه در رسد) نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید. و همگی به رشتۀ (ناگسستنی قرآن) خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود به یاد آورید که بدانگاه که (بـرای همدیگر) دشمنانی بودید و خدا میان دلهایتان (انس و الفت برقرار و آنها را به هـم) پـیوند داد، پس (در پرتو نعمت او برای هم) برادرانی شدید، و (همچنین شما با بت‌پرستی و شرکی که داشتید) بر لبۀ گودالی از آتش (دوزخ بودید) (و هر آن با فرا رسیدن مرگتان بیم فرو افتادنتان در آن میرفت) ولی شما را از آن رهانید (و به ساحل ایمان رسانید)، خداوند این چنین برایتان آیات خود را آشکار میسازد که هدایت شوید...
)کُنْتُمْ خَیْرَ أمّةٍ أخْرجَتْ لِلنّاس تَأمْرُوُن بالمَعْروُف وَ تَنْهَوْنَ عَن الْمُنْکَر وَ تُؤْمِنُونَ بالله . وَلَوْ آمَنَ أهْلُ الْکتاب لَکانَ خَیراً لَهُمْ ، منُهْم المؤمِنُونَ وَ أکْثَرُهُمُ الفاسِقُونَ . لَنْ یَضُرُّوکُمْ إلا أذىً ، وَ إنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلّوکُمْ الأدْبارَ ثُمّ لا یُنْصَرُونَ . ضُربَتْ عَلَیْهمُ الذّلَّة أیْنَما ثُقفُوا - إلّا بحَبْل منَ الله وَحَبْلٍ منَ النّاس – و َباءُوا بغَضَب منَ الله وَ ضُربَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَةُ . ذلک بأنّهم کانوُا یَکْفرُون بآیات الله وَ یَقْتُلُونَ الأنبیاءَ بغَیْر حقٍّ ، ذلک بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدوُنَ). .
شما بهترین ملّتی هستید که بـرای (سود) انسانها آفریده شده‌اید (مادام که) به کار شایسته دستور دهید و از کار ناشایست باز داریـد و بـه خدا ایمان داشته باشید. و اگر اهل کتاب (همچون شما) ایمان بیاورند بیگمان برای ایشان بهتر خواهد بود، (گروه اندکی) از آنان باایمانند و بـیشتر ایشـان نافرمان (و خـارج از اطاعت پروردگارند! اینان) نمییوانند به شما زیانی جز اندک آزاری برسانند، و اگر با شما بجنگند شکست میخورند و پای به فرار میگذارند، سپس (مادام که امر به معروف و نهی از منکر را پیشه گیرید، برشما) پیروز نمیشوند. و آنان هر کجا یافته شوند (مهر ذلّت بر آنان خورده است و) خواری بهرۀ ایشان گشته است مگر در پرتو پیمان خدا و پیمان مردمان (مسلمان، که در این دو صـورت از مزایای شریعت و مقتضیات معیشت بهره‌ور میشوند) و ایشان به خشم خدا گرفتار آمده و (مهر) درماندگی بر آنان خورده است. این بدان سبب است کـه نسبت به آیات خدا کفر میورزیده‌اند و پیغمبران را به ناحق میکشته‌اند، هم بدان خاطر است که (از فرمان خدا) سرکشی میکردند و (به حقوق دیگران تجاوز مینمودند...
)یا أیها الذین آمنوا لا تتخذوا بطانة من دونکم لا یألونکم خبالا . ودوا ما عنتم . قد بدت البغضاء من أفواههم وما تخفی صدورهم أکبر . قد بینا لکم الآیات إن کنتم تعقلون . ها أنتم أولاء تحبونهم ولا یحبونکم , وتؤمنون بالکتاب کله . وإذا لقوکم قالوا:آمنا , وإذا خلوا عضوا علیکم الأنامل من الغیظ . قل موتوا بغیظکم إن الله علیم بذات الصدور . إن تمسسکم حسنة تسؤهم , وإن تصبکم سیئة یفرحوا بها . وإن تصبروا وتتقوا لا یضرکم کیدهم شیئا . إن الله بما یعملون محیط).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید از غیر خود محرم اسراری برنگزینید، آنان از هر گونه شرّ و فسادی در حق شما کوتاهی نمیکنند. آنان آرزوی رنج و زحمت شما را (در دل) دارند (و پـیوسته در انتظار آنند. نشانه‌های) دشمنی از دهان آنان آشکار است، و آنچه در دل دارند بزرگتر است (از بدسگالیهائی که ظاهر میسازند). ما نشانه‌هائی را (که بتوان با آنها دشمن را از دوست باز شناخت) برای شما بیان کردیم اگر اهل عقل و درایت هستید. هان ! (ای مؤمنان) ایـن شما هستید که آنان را (به خاطر قـرابت یا صداقت یا مـودّت) دوست میدارید و ایشان شما را (به خاطر تعصّب دینی خود) دوست نمیدارند، و شما به هـمۀ کتابهای (آسمانی) ایمان دارید (امّـا آنـان بـه کتاب آسمانی شما ایمان ندارند). و وقتی که با شما برخورد میکنند (برای گول زدنتان بـه دروغ) میگویند : ایمان آورده‌ایم. امّا هنگامی که تنها میشوند از شدّت خشم بر شما سر انگشتان خود را به دندان میگزند. بگو: با (درد همین) خشمی که دارید (بترکید و) بمیرید، بیگمان خداوند از آنچه در درون سینه‌ها میگذرد آگاه است، اگر نیکی به شما دست دهد (و نعمتی همچون پیروزی و غنیمت بهرۀ شما گردد) ناراحت میشوند. و اگر بدی به شما برسد (و حادثۀ ناگواری مانند خشکسالی و شکست به شما دست دهد) از آن خوشحال میگردند. و اگر (در برابر اذیت و آزارشان) بردباری کنید و (از دوستی با ایشان) بپرهیزید، حیله‌گری (و دشمنانگی خائنانۀ) آنان به شما هیح زیانی نمیرساند، (چه) شکی نیست خداوند بدانچه انجام میدهند احاطه دارد (و قادر به دفع نقشه‌های خائنانه و نیرنگهای اهریمنانۀ ایشـان از شما است)...
از این یورشهای تند و فراوانی که این آیات را از آنها گلچین کردیم، و از تنوّع رهنمودها و اندرزهای آیه‌ها، چند چیز روشن و واضح میگردد:
یکم: تلاش فراوانی که اهل کتاب در مدینه و جز آن به کار میبردند، و ژرفای نیرنگ و گوناگونی مکر و کیدی که داشتند، و استفاده از هر وسیله و ابزاری، برای تزلزل ایدئولوژی و به دنبال آن پراکنده ساختن صف اسلامی. دوم : تأثیر فراوانی که این تلاش در نفس مسلمانان و در زندگی ایشان برجای میگذاشت و آثار شومی که به دنبال خود یدک میکرد، هم بدانگونه که مقتضی چنین بیان طولانی و مفصّل با بندها و روشهای جوراجور بود .
سوم: آن چیزی است که امروزه ما آن را از فرا سوی قرنهای متمادی می‌بینیم. و آن اینکه دشمنان فعلی اسلام همان کسانیند که بر سر این آئین و پیروانش در سراسر کرۀ زمین آنچه ناشایست است میآورند و در نهان و آشکار با اسلام و مسلمین به جنگ و نبرد میخیزند. لذا این ایدئولوژی و پیروان راستین آن پیوسته با چنین دشمنانی رویاروی ایستاده‌اند و می‌ایستند و رزمیده‌اند و می‌رزمند. بر این اساس که ارادۀ خداوند حکیم و خبیر بر این قرار گرفته است این مشعل راهنمای بزرگ فروزان را فرا راه مسلمانان دارد تا نسلهای آنان از دور واضح و آشکار آن را ببینند و در پرتو نور قوی و فراگیرش دشمنان کهنه‌گرا و مقلّد اجداد و آباء این ملّت و این آئین را شناسائی کنند.
*
بخش دوم سوره به جنگ اُحد اختصاص دارد. این بخش نیز در گیرندۀ سخنانی است که راجع به حقائق جهان‌بینی اسلامی و ایدئولوژی ایمانی بوده و شامل رهنمودهائی است که برای برپائی کاخ جامعۀ اسلامی بر اساس چنین حقائقی ضروری هستند. در کنار اینها از حوادث و وقائع، و احساسات و ادراکات، بگونهای سخن میرود که از لابلای آن حالت و وضع گـروه مؤمنان در همان حال وانمود میشود، و موقعیّتهای مختلفشان که در آغاز این دیباچه بدان اشاره کردیم هویدا میآیند. پیوند این بخش با بخش اوّل سوره آشکار و روشن است. چه آن بنده عهده‌دار ساختن کاخ جهان‌بینی اسلامی و نمودن آن در پهنۀ کارزار و هنگامه چکاچاک شـمشیرهای آهخته و تافته است، همانگونه که عهده‌دار استوار داشتن این گروه بر انجام تکالیفی است که بر پیروان دعوت حق در کرۀ زمین واجب میباشد. درضمن بدیشان میآموزد که سنّت خدا در پیروزی و شکست چگونه خواهد بود، و آنان را با رهنمودهای قرآنی تربیت میکند، همچنان که ایشان را با رخدادهای واقعی پرورده میسازد.
در اینجا مشکل است بتوان به تمام و کمال از سرشت این بخش و محتویات و ارزش آن در ساختن ایدئولوژی و پروردن گروه مؤمنان، سخن گفت... از آنجا که این بخش جملگی در جزء چهارم (فی ظلال القرآن) قرار میگیرد، سخن گفتن از آن را بدان جزء حواله میدهیم و - اگر خدا بخواهد - در آنجا به بررسی آن می‌پردازیم.
بعد از فصل جنگ اُحد، به پایان سوره میرسیم و بناگاه می‌بینیم که این بخش پـایانی چکیدۀ موضوعهای اساسی است، و با اشارۀ الهامگرانه‌ای به دلالت این جهان، یعنی کتاب دیدنی یزدان، بر وجود خدای رحمان، و با الهامهائی که جهان به دلهای با ایمان برای شناخت خالق منّان، مخابره میدارد سخن خاتمه می‌پذیرد... این مقطع با دعای زیبا و گیرائی آغاز میگردد و چنین دلهائی را شیفته و شیدای خود میسازد و آنها را سراپا محو تماشای صحنۀ آیات و نشانه‌های کتاب گشودۀ هستی مینماید:
(إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لآیَاتٍ لأولِی الألْبَابِ (١٩٠)
الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (١٩١)
رَبَّنَا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ (١٩٢)
رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیًا یُنَادِی لِلإیمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَکَفِّرْ عَنَّا سَیِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الأبْرَارِ (١٩٣)
رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَى رُسُلِکَ وَلا تُخْزِنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعَادَ) (١٩٤)
مسلّماً در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شـد و اختلاف شب و روز (در کوتاهی و درازی و تاریکی و روشنی) نشانه‌هائی (بر وحدانیّت و قدرت خدا) برای صاحبان عقل و خرد است. کسانی که (جلال و عظمت) خدا را (در هر جائی و در هر حالی، از جمله:) ایستاده و نشسته و بر پهلوهای خود خوابیده یاد میکنند و در بارۀ آفرینش آسمانها و زمین می‌اندیشند (و غرق در عجائب آنها شده و فریاد برمیآورند:) پروردگارا! این (دستگاه شگفت آفرینش) را بیهوده نیافریده‌ای (و بلکه حلقت آن دلیل بر قدرت تو و نشانۀ حکمت تو است، و از هر نقصی) تو منزّهی، پس ما را از عداب آتش (دوزخ بدور و) محفوظ دار. پروردگارا ! بیگمان تو هر که را (به خاطر رفتار و کردارش) به آتش افکنی مسلّماً او را خوار و رسوا ساخته‌ای، و ستمگران را یاوری نیست (تا آنان را از عذاب دوزخ برهاند.) پروردگارا! ما (صدای) منادی (توحید پیغمبرت) را شنیدیم که ندا در میداد: (ای مردمان !) به پروردگار خود ایمان بیاورید پس ما ایمان آوردیم (و بدو گرویدیم). پروردگارا! (اکنون به پاس آن) گناهانمان را ببخشای و لغزشهایمان را بزدای و ما را با نیکان بمیران (و بعد از مرگ با بندگان گزیده‌ات همدم گردان). پروردگارا! آنچه را بر زبان پپغمبرانت به ما وعده داده‌ای مرحمت فرمای، و ما را در روز رستاخیز رسوا مگردان : بیگمان تو خلاف وعده نمیکنی...
سپس ا‌ستجابت خدای سبحان به میان میآید و یزدان منّان در لابلای آن، هجرت و جهاد و اذیت و آزار در راه خدا را بیان میفرماید:
(فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ وَأُوذُوا فِی سَبِیلِی وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لأکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَلأدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ) (١٩٥)
پس پروردگارشان دعای ایشان را پذیرفت (و گفت :) من کار هیچ کنندۀ کاری از شما را هدر نمیدهم (و پاداش آن را میپردازم) خواه زن باشد یا مرد (تفاوتی ندارد و) برخی از برخی هستید (و زن از مرد، و مرد از زن به دنیا میآید و همگی همجنس و همنوعید). کسانی که در راه خدا هجرت کنند و از خانه و کاشانۀ خویش آواره شوند و در راه من شکنجه ببینند و بجنگند و کشته شوند، بیگمان گناهانشان را میزدایم و ایشان را به بهشتی وارد کنم که از زیر (درختانش) رودبارها جاری است، (این) پاداشی است از سوی خـدا (عطاء میگردد) و پاداش زیبا تنها در نزد خدا است...
این بخش اشاره و پیوندی با جنگ احد و وقائع و آثار آن دارد. سپس از اهل کتاب سخن میراند، آن کسانی که سخن گفتن از ایشان بخش نخستین سوره را فرا گرفته است. ذکر اهل کتاب بدان خاطر است که به مسلمانان بگوید: حقی که در دسترسشان قرار دارد، همۀ اهل کتاب منکر آن نیستند. چه در میانشان کسانی یافت میشوند که بدان ایمان دارند و به حقّانیّت آن گواهی میدهند.
(وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ خَاشِعِینَ لِلَّهِ لا یَشْتَرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِیلا )
در میان اهل کتاب کسانی یافته میشوند که به خدا و بدانچه بر شما نازل شده است و بدانچه بـر خودشان فرو فرستاده شده است ایمان دارند. در برابر خدا فروتنند (و گوش به فرمان اویند). آیات خدا را به بهای ناچیزی (- هر چند تمام جهان هم باشد -) نمیفروشند...
سوره با دعودت مسلمانان - آن هم از زاویۀ ایمانشان - به شکیبائی و ایستادگی و مرزداری و پـرهیزگاری، خاتمه مییابد:
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ) (٢٠٠)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، شکیبائی و ایستادگی و مـرزداری کنید و از خدا بترسید تا اینکه رستگار شوید...
این سرانجامی است که با فضای سوره و همۀ موضوعهای آن مناسبت دارد.
*
شناخت کوتاهی از این سوره فراهم نمیآید مگر آنکه سه خط برجسته موجود در آن را بـررسی کنیم که شاخه‌هایش در سراسر سوره پراکنده است و در مجموعۀ آن جمع میشود و مرکزیّت مییابد تا این خطای برجستۀ آشکارا نمودار و مؤکّداً نشـان داده شوند.
نخستین خط از این خطوط، توضیحی است در بارۀ معنی (دین) و معنی (اسلام) ... دینی را که خداونـد سبحان می‌شناساند و میخواهد و می‌پسندد، هر گونه اعتقادی در بارۀ خدا نیست... بلکه چـنین آئینی تنها شکلی از اشکال گوناگون اعتقاد بدو است. این شکل عبارت است از توحید مطلق روشن قاطعانه: توحید الوهیّتی که بشر بدو رو میکند. توحید قیمومتی که بر بشریّت و بر همۀ جهان سرپرستی دارد. چیزی بدون ارادۀ خداوند برجای مـاندگار نـمیماند، و کسی جز خداوند بر کائنات قیمومت نمینماید. بر این اساس، دینی که خداوند از بندگانش می‌پذیرد (اسلام) است، و اسلام در این حالت : تسلیم مطلق قیمومت الهی شدن، و تنها دریافت قوانین از این سرچشمه در هر کاری از کارهای زندگی، و قضاوت بردن به پیشگاه کتاب الهی نازل شده از این چشمه، و پیروی از پیغمبرانی است که کتاب برایشان فرو فرستاده شده است، کتاب خدا در اصل کتابی بیش نیست، موجود در ضمائر مـردمان و واقعیّت عملی آنان بطور یکسان، و مفهومی که همۀ مؤمنان را در آن با پیروان پیغمبران بهم میرساند... در هر زمانی که بوده باشد... وقتی که معنی اسلام عبارت باشد از اعتقاد به وحدت الوهیّت و قیمومت، و اطاعت نمودن و پیروی کردن از خط سیر حیات بدون هـیچ استثنائی.
روند سوره بر این خط تکیه میکند و در بیشتر از سی جای سوره بگونۀ آشکار و پدیدار به روشنگری آن می‌پردازد... در این معرّفی مختصر، برخی از نمونه‌های آن را ذکر میکنیم:
(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ) (٢)
جز خدا خدائی نیست و او زنده (به خود) و متصرّف (در کار و بار جهان است.
(شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (١٨)
خداوند (با نشان دادن جهان هستی بگونۀ یک واحد بهم پیوسته و یک نظام یگانه، عملاً) گواهی میدهد اینکه معبودی جز او نیست، و اینکه او (در کارهای آفریدگان خود) دادگری میکند، و فرشتگان و صاحبان دانش (هر یک بگونهای در این باره) گواهی مـی‌دهند. جز او معبودی نیست که هم توانا است و هم حکیم...
(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ )
بیگمان دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است...
(فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ وَالأمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا )
پس اگر با تو به ستیزه پرداختند بگو: من و کسانی که از من پپروی نموده‌اند خویشتن را تسلیم خدا کرده‌ایم و رو بدو نموده‌ایم. و بگو به اهل کتاب (یعنی یهودیان و مسیحیان) و به بیسوادان (یعنی مشرکان عـرب) آیا شما تسلیم شده‌اید؟ اگر تسلیم شوند بیگمان هدایت یافته‌اند (و راه را از چاه باز شناخته‌اند)...
(أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیبًا مِنَ الْکِتَابِ یُدْعَوْنَ إِلَى کِتَابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَهُمْ مُعْرِضُونَ) (٢٣)
آیا آگاهی از حال کسانی که بدیشان بهره‌ای از کتاب (آسمانی) داده شده است (هنگامی که) ایشان به سوی کتاب خدا (قرآن) دعوت مـی‌شوند تا در میانشان داوری کند (و حق را از باطل جدا سـازد، ولی آنان دعـوت را نـمی‌پذیرند). سپس گروهی از ایشان سرپیچی میکنند و حال آنکه (همیشه چنین کسانی از حق و حقیقت) روی گردانند...
(قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ) (٣٢)
بگو : از خدا و پیغمبر اطاعت کنید. پس اگر پشت کردند (ایشان نسبت به خدا و پیغمبر کافرند و) خداوند کافران را دوست نمیدارد. ...
(قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (٥٢)
رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ) (٥٣)
حواریّون گفتند: ما یاوران خدائیم، به خدا ایمان آورده‌ایم و (تو ای عیسی) گواهی بده که ما مخلصان منقاد خدائیم. (و ما میگوئیم :) پروردگارا! بدانچه نازل کرده‌ای ایمان آورده‌ایم و از پیغمبر پیروی نـموده‌ایم پس ما را جزو گواهان (برتبلیغ پـیغمبرت عیسی و بر کفر و الحاد بنی‌اسرابیل) بنویس...
(قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)
بگو: ای اهل کتاب بیائید به سوی سخن دادگرانه‌ای که میان ما و شما یکسـان است، اینکه جز خداوند را نپرستیم و چیزی را شریک او قرار ندهیم، و بـرخی از ما برخی دیگر را غیر از خداوند به خدائی نگیرد. هر گاه سرباز زدند بگوئید: گواه باشید که ما تسلیم (احکام خدا) هستیم...
(مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ یَهُودِیًّا وَلا نَصْرَانِیًّا وَلَکِنْ کَانَ حَنِیفًا مُسْلِمًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ) (٦٧)
ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی، بلکه حقگرای مخلصی بود و هرگز از مشرکان نبود...
(أَفَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ طَوْعًا وَکَرْهًا وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ) (٨٣)
می‌طلبند و حال آنکه تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند از روی اختیار یا از روی اجبار در برابر (فرمان) او تسلیمند و به سوی او باز میکردند؟...
(وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الإسْلامِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ )
هر که جز اسلام دینی را بطلبد، از او پذیرفته نیست...
آیات بسیار دیگری نیز در این زمینه موجود است. اما خط دومی که روند سوره بر آن متمرکز مـیگردد عبارت است از به تصویر کشیدن حال مسلمانان با پروردگارشان، و تسلیمشان در برابر فرمان او، و قبول و اطاعت و پیروی کاملاً دقیق ایشان از آنچه از جانب او بدیشان آید و بر ایشان رود... برای شناخت این خط نیز مثالهای چندی از سورۀ خواهیم آورد تا آنگاه که مفصلاً به نصوص قرآنی خواهیم پرداخت:
(وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ (٧)
رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (٨)
رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعَادَ) (٩)
و ثابت قدمان در دانش میگویند: بدان ایمان داریم، همه از سوی پروردگارمان است - و جز صاحبان عقل (سالم ایـن حقیقت را درک نمیکنند و آن را) متذکّر نمیشوند. (چنین فرزانگانی میگویند:) پروردگارا! دلهای ما را (از حق) منحرف مگردان بعد از آنکه ما را رهنمود کرده‌ای، و از سوی خدا رحمتی به ما عطا فرما، بیگمان تو بـخشایشگری. پروردگارا! بیگمان تو مـردمان را در روزی که تـردیدی در آن نیست جمع خواهی کرد (تا همگان را در برابر کارهائی که کرده‌اند پاداش و پادافره دهی. تو بدان وعده داده‌ای و) شک نیست که خداوند خلاف وعده نمیکند...
(الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (١٦)
الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالأسْحَارِ) (١٧)
همان کسانی که میگویند: پروردگارا! ایمان آورده‌ایم پس گناهانمان را ببخش و ما را از عذاب آتش (دوزخ) محفوظ بدار. آنان که بردبار و درستکار و پیوسته بر طاعت و عبادت فروتنانه ماندگار و بخشایشگرند و در سحرگاهان به (نماز و) طلب آمرزش مشغولند....
(قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (٥٢)
رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ) (٥٣)
مؤمنان مخلص گفتند: ما یاوران (دین) خدائیم، به خدا ایمان آورده‌ایـم و گواه بـاش که ما مخلصانیم. پروردگارا! بدانچه نازل کرده‌ای ایمان آورده‌ایم و از پیغمبر پپروی نموده‌ایم، پس ما را از زمرۀ گواهان (بر امر تبلیغ پیغمبرت و سـرکشی و نافرمانی قوم او) بشمار آر ...
(کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ )
شما بهترین امّت هستید که به سود مـردمان آفریده شده‌اید (مادام که مـردمان را) به انجام نیکی فرمان میدهید و (آنان را) از بدی باز میدارید و به خدا (صادقانه) معتقد میباشید...
(مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یَتْلُونَ آیَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُونَ (١١٣)
یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُولَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ) (١١٤)
از اهل کتاب گروه راسترو و دادگری هستند که در اوقات شب و روز آیه‌های (کتاب خدا) را میخوانند و نماز را بجای میآورند. به خدا و روز رستاخیز ایـمان میاورند و به نیکی فرمان میدهند و از بدی باز میدارند و در انجام نیکیها بر همدیگر سبقت میجویید و آنان (در پیشگاه خدا) از زمرۀ صالحان بشمارند...
(وَکَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَکَانُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ (١٤٦)
وَمَا کَانَ قَوْلَهُمْ إِلا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِی أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ) (١٤٧)
و چه بسیار پیغمبرانی که مردان الهی فراوانی به همراه آنان جنگیده‌اند. ایشان هیچگاه در برابر آنچه در راه خدا بدانان رسیده است سست نشده‌اند و ناتوان نگردیده‌اند و تن به تسلیم نداده‌اند، و خداوند استقامت کنندگان را دوست میدارد. گفتار آنان (به هنگام شدائد جنگ و مصائب روزگار) جز این نبوده است که گفته‌اند : پروردگارا! گناهانمان را ببخش، و از تندرویهایمان در کارهایمان صرف نظر کن، و گامهایمان را (در جنگ با دشمنان دین و با گرفتاریهای زندگی) استوار بدار، و ما را بر جمعیّت کافران پیروز بگردان...
(الَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ (١٧٢)
الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ) (١٧٣)
آنان که دعوت خدا و پیغمبر را (برای از سرگرفتن جنگ) پس از آن همه زخمهائی که (در جنگ احد) بدیشان رسیده بود اجابت کردند، برای کسانی که از آنان بدین وسیله نـیکی کردن و تقوی پیش گرفتند، پاداش بزرگی است. کسانی که مـردم بـدیشان گفتند: مردمان برای (جنگ با) شما گرد آمده‌اند، پس از آنان بترسید، اما (ایـن سخن نه تنها ایشان را به هـراس نینداخت، بلکه) بر ایمان آنان افزوده و گفتند: خدا ما را کافی است، و او بهترین کسی است کـه کارها بدو حواله میکردد...
(الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ (١٩١)
رَبَّنَا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ (١٩٢)
رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیًا یُنَادِی لِلإیمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَکَفِّرْ عَنَّا سَیِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الأبْرَارِ (١٩٣)
رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَى رُسُلِکَ وَلا تُخْزِنَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعَادَ) (١٩٤)
همان کسانی که خدا را در حال ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان افتاده (و در همۀ احوال دیگر) یاد میکنند (و عظمت او را در مدّ نظر میدارند) و در بارۀ آفرینش آسمانها و زمین می‌اندیشند (و میگویند:) پروردگارا! این (همه عجائب و غرائب)را بیهوده نیافریده‌ای، و تو پاک و منزّهی (از نقص، و این نظم و نـظام پر اسـرار را دلیل بر قـدرت خـویش آفـریده‌ای) پس ما را از عذاب آتش (دوزخ) بـرکنار دار. پروردگارا! هر که را تو (به خاطر کردار و رفتارش) به آتش افتی، او را خوار و رسوا ساخته‌ای، و این چنین افراد ستمگر را یاوری نیست. پروردگارا! ما ندای منادی (توحید پیغمبرت) را شنیدیم که (مردمان را) به سوی ایمان میخواند (و میگفت:) اینکه به پروردگار خود ایمان بیاورید و ما ایمان آوردیم. پروردگارا! پس گناهانمان را ببخشای و از بدیهایمان چشم‌پوشی فرمای و ما را پس از مرگ با نـیکان هـمدم بدار. پروردگارا! آنچه را بـر زبان پپغمبرانت (از یاری و مدد در دنیا) به ما وعده فرمودی، ما را مرحمت فرما، و ما را در روز رستاخیز خوار و رسوا مگردان، بیگمان تو هیچگاه خلاف وعده نمیکنی...
(وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ خَاشِعِینَ لِلَّهِ لا یَشْتَرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِیلا )
برخی از اهل کتاب کسانی هستند کـه بـه خداونـد و بدانچه بر شما نازل شده است، و بدانچه بر خودشان نازل گردیده است، ایمان دارند. حال آنان این چنین است که در برابر خدا خاشع و خاضعند و آیات خدا را به بهای اندک (جهان) نمیفروشند...
آیات دیگر در این زمینه بسیار است.
خطّ برجسته سومی که در روند سوره است، برحذر داشتن از دوستی و دوست داشتن کافران است، و در لابلای این پرهیز، خوار داشتن کافران و بی‌ارزش جلوه دادن ایشان است. همچنین بیان این که هیچگونه ایمانی و هیچگونه پیوندی با خدا در میان نخواهد بود وقتی که کافران دوست داشته شوند و به دوستی گرفته شوند. کافرانی که کتاب خدا را بـه داوری نمیخوانند و از برنامۀ آن در زندگی پیروی نمینمایند... قبلاً بدین خط اشاره کردیم و لیکن در اینجا نیاز بیشتری به روشنگری است، و ضروری است بدان اندازه که در روند سوره این خط برجسته و نمودار و اسـاسی و بنیادی است، نمایان و هویدا گردد. و این هم نمونه‌هائی چند از این خط پهن و روشن :
(لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ إِلا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (٢٨)
قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَیَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٢٩)
مؤمنان نباید مؤمنان را رها کنند و کافران را به جای ایشان به دوستی گیرند و هر که چنین کند (رابطۀ او با خدا گسسته است و بهره‌ای) وی را در چیزی از (رحمت) خـدا نیست - مگر آنکه (ناچار شوید و) خـویشتن را از (اذیت و آزار) ایشـان مصون دارید و (به‌خاطر حفظ جان خود تقیه کنید). و خداوند شما را از (نافرمانی) خود برحذر میدارد و بازگشت (همگان) به سوی او است. بگو : اگر آنچه را که در سینه‌هایتان دارید پنهان سازید یا آشکار کنید، خداوند آن را میداند و آگاه از هر چیزی است که در آسمانها و در زمین است. و خداوند بر هر چیزی توانا است...
(وَدَّتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ وَمَا یُضِلُّونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَمَا یَشْعُرُونَ) (٦٩)
گروهی از اهل کتاب، دوست میدارند کاش میشد شما را گمراه کنند (و بـا القـاء شبهه‌ها از دین اسلام برگردانند) و لیکن آنان جز خویشتن را (با اصـرار بر ضـلالت، از هدایت محروم، و) گمراه نمیسازند ولی نمی‌فهمند (که عاقبت تلاششان دامنگیر خودشان میشود...
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقًا مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إِیمَانِکُمْ کَافِرِینَ (١٠٠)
وَکَیْفَ تَکْفُرُونَ وَأَنْتُمْ تُتْلَى عَلَیْکُمْ آیَاتُ اللَّهِ وَفِیکُمْ رَسُولُهُ وَمَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (١٠١)
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلا تَمُوتُنَّ إِلا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (١٠٢)
وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلا تَفَرَّقُوا...الخ)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید اگر از گروهی از کسانی که کتاب بدیشان داده شده است پپروی کنید، شما را پس از ایمان آوردنتان به کفر باز میگرداند. و چگونه باید شما کافر شوید و حال آنکه آیات خدا بر شما فرو خوانده میشود و پیغمبر او در میان شما است (و نور قرآن راه را تابان و رهنمودهای فرستادۀ خدا حقیقت را عیان میدارد؟) و هر کس به خدا تمسّک جوید، بیگمان به راه راست و درست (رستگاری) رهنمود شده است. ای کسانی که ایمان آورده‌اید ار خدا (با انجام نیکیها و پرهیز از بدیها) چنانکه باید بترسید، و (بر اسلام پردوام و ماندگار بوده و بکوشید که) نمیرید مگر اینکه مسلمان باشید (و گوهر ایمان را تا آخر عمر حفظ کرده باشید). و جملگی به رشـتۀ (دین) خـدا چنگ زنید (و همگان بر آن گرد آئید) و پراکنده نشوید... تا آخر......
(لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلا أَذًى وَإِنْ یُقَاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الأدْبَارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ (١١١)
ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ أَیْنَ مَا ثُقِفُوا...الخ...)
(فاسقان) هرگز به شما زیان نمیرسانند مگر آزاری (که چیزی نمیگذرد اثری از آن نمیماند) و اگر با شما بجنگند به شما پشت میکنند (و شکست میخورند و میگریزند و) سپس (مادام که امر به معروف و نهی از منکر در میان شما مراعات شود، پیروزی نصیب ایشان نمیشود و) یاری نمیکردند. آنان هرجا یافته شوند برایشان (مهر) ذلّت خورده است... تا آخر......
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِکُمْ لا یَأْلُونَکُمْ خَبَالا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ...الخ...)...
ای کسانی که ایمان آورده‌اید محرم اسراری از غیر همکیشان خـود نگیرید (و ایشان را دوست صـمیمی خودتان ندانید و همراز خویش نسازید)، آنان از هر گونه شرّ و فسادی در بارۀ شما کوتاهی نمیکنند (و میکوشند کارهایتان را به تباهی کشند. زیرا آنـان) دوست میدارند که شما در رنج و زحمت فراوان باشید (و چیزی را میخواهند که مایۀ رنج و دردسر شما باشد. نشانه‌های) نفرت و کینه از دهانشان نمایان است (و لغزشهای سخنانشان دشمنانگی شما را فریاد میدارد) و آنچه در دل خود (نسبت به شما) پنهان میدارند بس بزرگتر است (از آن چیزی که از دهانشان می‌پرد)....
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا الَّذِینَ کَفَرُوا یَرُدُّوکُمْ عَلَى أَعْقَابِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِینَ (١٤٩)
بَلِ اللَّهُ مَوْلاکُمْ وَهُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ (١٥٠)
سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَکُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِینَ) (١٥١)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید اگر از کسانی که کافرند اطاعت کنید (و سخنان ایشان را بپذیرید) شما را (به سوی کفر) به عقب برمیگردانند و (در دنیا و آخرت) زیانمند خواهید شد. (آنان دوست و یاور شما نیستند و تکیه کردن را نشایند) بلکه خداوند یاور شما است و او بهترین یاوران است، هر چه زودتر به دلهای کافران خوف و هراس می‌اندازیم به خاطر اینکه چیزهائی را انباز خدا میسازد که خداوند دلیلی بر پرستش آنها فرو نفرستاده است. و منزل و مأوای آنان آتش (دوزخ در آخرت) است و این مکان ستمکاران، چه بد جایگاهی است...
(لا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی الْبِلادِ (١٩٦)
مَتَاعٌ قَلِیلٌ ثُمَّ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ) (١٩٧)
غلت خوردن در (نـعمت دنیوی و تصرّف ایشان در تجارت و امور) شهرها و کشورها، تو را گول نزند، (اینها) کالای اندک و (نعمت) ناچیزی است و بعد جایگاه ایشان دوزخ است، وآن بدترین جایگاه است ٠٠٠
در این زمینه آیات بیشمار دیگری است.
این خطوط سه‌گانۀ برجسته، با همدیگر هماهنگ بوده و در بیان جهان‌بینی اسلامی، و توضیح حقیقت توحید و مقتضی آن در زندگی انسانها و در احساسی که نسبت به خدا دارند، و اثر توحید در موضع ایشان در رابر دشمنان خدا که جز آن موضعی ندارند. مکمّل یکدیگرند.
آیه‌های قرآنی سوره در جاهای ویژه‌ای که در رونـد گفتار دارند، در آنجاها از سرزندگی و جانداری بیشتری برخوردارند و ژرفای زیادتری در الهامگری دارند... چه در گیرودار پیکار نازل شدهاند. پـیکار عقیده، و پیکار رزمگاه، پیکار در داخل نـفسها، و و پیکار در واقعیّت زندگی ... بر این اساس است که چنین پشتوانه و اندوختۀ زندۀ شگفتی را از حرکت و تأثیر و الهام در برگرفته‌اند.
در این صورت لازم است به پیش رویم تا با نصوص سوره در روند زنده و نیرومند و گیرا و زیبائی که دارند روبرو گردیم.
*
[1] به کتاب : « معرکة‌التقالید » محمد قطب مراجعه شود.
[2] چنانکه این امر در حوادث جنگ احد جلوهگر است، و به هنگام بررسی آیات مربوط بدان در سوره روشن خواهد شد.
[3] همانگونه که در میانجیگری عبدالله پسر ابی برای بنی قینقاع رخ داد و او در این باره با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم درشتی کرد.
سوره‌ی آل عمران آیه‌ی 64-33
(إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِینَ (٣٣) ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٣٤) إِذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٣٥) فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالأنْثَى وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِکَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ (٣٦) فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ (٣٧) هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ (٣٨) فَنَادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیَى مُصَدِّقًا بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَیِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ (٣٩) قَالَ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی غُلامٌ وَقَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَامْرَأَتِی عَاقِرٌ قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ (٤٠) قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قَالَ آیَتُکَ أَلا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلا رَمْزًا وَاذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَالإبْکَارِ (٤١) وَإِذْ قَالَتِ الْمَلائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِینَ (٤٢) یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ (٤٣) ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ (٤٤) إِذْ قَالَتِ الْمَلائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (٤٥) وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلا وَمِنَ الصَّالِحِینَ (٤٦) قَالَتْ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ قَالَ کَذَلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (٤٧) وَیُعَلِّمُهُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٤٨) وَرَسُولا إِلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الأکْمَهَ وَالأبْرَصَ وَأُحْیِی الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (٤٩) وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَجِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (٥٠) إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ (٥١) فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسَى مِنْهُمُ الْکُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (٥٢) رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ (٥٣) وَمَکَرُوا وَمَکَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ (٥٤) إِذْ قَالَ اللَّهُ یَا عِیسَى إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَرَافِعُکَ إِلَیَّ وَمُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (٥٥) فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٥٦) وَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ (٥٧) ذَلِکَ نَتْلُوهُ عَلیْکَ مِنَ الآیَاتِ وَالذِّکْرِ الْحَکِیمِ (٥٨) إِنَّ مَثَلَ عِیسَى عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (٥٩) الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (٦٠) فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ (٦١) إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلا اللَّهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦٢) فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ (٦٣) قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)
روایاتی که چگونگی مناظرۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را با گروه اعزامی نجران می نمایاند. میگوید که: قصّه‌ای که در این سوره دربارۀ تولّد عیسی علیه السّلام و تولّد مادر او مریم، و تولّد یحیی و دیگر چیزها آمده است، ردّ شبهه‌هائی است که چنین گروهی القاء و مطرح میکردند. پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در این باره به چیزهائی استناد میفرمود که در قرآن راجع به عیسی علیه السّلام آمده و میگوید که او کلمۀ خدا و روحی از جانب او است. آنان همچنین از اموری پرسش میکردند که در سورۀ مریم نیامده است و از او خواستار پاسخ بودند.
این سخن چه بسا درست باشد ... ولی ذکر این داستان در این سوره و بدین منوال، با شیوۀ همگانی قرآن در داستانسرائی همراهی میکند که داستانها در آن به خاطر حقائق معیّنی آورده میشوند و قرآن میخواهد آنها را واضح و روشن کند. چنین حقائقی هم اغلب موضوع سوره‌ای هستند که داستانها در آنها میآید. بدین هنگام داستانها به اندازۀ لازم و با شیوه‌ای بیان میشوند که چنین حقائقی را در برگیرند و برجسته و زنده آنها را بنمایانند ... شکی نیست که داستانسرائی طریقۀ خاصّی برای بیان حقائق و جایگزین کردن آنها در دلها است و داستانها حقائق را به صورت زنده مینمایانند و ژرفی بیشتری میبخشند، و با مجسّم نمودن حقائق در شکل واقعی خود که در زندگی انسانها جاری و ساری هستند، حقائق زنده‌تر و عمیق‌تر به دلها رسوخ میکنند، و این شیوه بسی مؤثّرتر از مجرّد گفتن حقائق بگونۀ عادی و معمولی است.
در اینجا با داستانی روبرو میشویم که حقائقی را در بردارد و روند سوره بر آن متمرکز است. چنین حقائقی دارای خطوط برجسته و آشکاری در سوره‌اند. بر این اساس است که این داستان از ظروف واقعی محدودی که در آن روی داده است، بر کنار و بدور میگردد و به عنوان عنصر اصیل مستقلّی باقی میماند، و حقائق اصیلی را در برمیگیرد که در جهان‌بینی اعتقادی اسلامی باقی و ماندگارند.
مسألۀ اصیلی را که روند سوره - چنانکه قبلاً گفتیم - بر آن متمرکز میگردد، عبارت است از، مسألۀ توحید : توحید الوهیّت و توحید قیومت و تولیت ... داستان عیسی و دیگر داستانهائی که به عنوان مکمّل آن در این درس آمده‌اند، چنین حقیقتی را تأکید میدارد، و اندیشۀ فرزند و انباز را نفی میکند، و این دو را کاملاً دور و مطرود میدارد، و نادرستی این شبهه و سبکی تصویر آن را نمایان میکند، و تولّد مریم و تاریخ آن را شرح میدهد، و تولّد عیسی و تاریخ بعثت او و حوادث مربوط بدان را به شیوه‌ای بیان میدارد که فرصتی برای برانگیختن هیچ شبهه‌ای در کاملاً انسان بودن او باقی نمیگذارد، و آشکارا فریاد میدارد که او یکی از سلسلۀ انبیاء است و کار او همچون کار ایشان و سرشت او بسان سرشت آنان بوده است و لاغیر. همچنین داستان عیسی بیانگر خارق‌العاده‌هائی است که به هنگام تولّدش و در زمان زندگیش روی داده است. بگونۀ ساده و روشن و بدور از پیچیدگی و دشواری بیان میشود ،و دل و خرد را راحت و آسوده میسازد، و طرز تولّد و چگونگی زندگانی او را در قالبی طبی و عادی و بدور از هرگونه غرابتی مینمایاند ... و زمانی که پیرو قصّه این چنین میآید :
(إِنَّ مَثَلَ عِیسَى عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) (٥٩)
مسألۀ (آفرینش) عیسی برای خدا همچون مسألۀ (آفرینش) آدم است که او را از خاک بیافرید سپس بدو گفت : پدید آی و (بی‌درنگ) پدید آمد...
دل اطمینان و آرامش مییابد، و در شگفت میشود از اینکه چگونه این همه شبهه‌ها پیرامون چنین حقیقت ساده‌ای حلقه و چنبره زده‌اند ؟
مسألۀ دومی که از مسألۀ اول در روند کلّی سوره سرچشمه میگیرد مسألۀ حقیقت دین است که عبارت از اسلام است. معنی اسلام هم پیروی و تسلیم است. این مسأله هم در لابلای داستان آشکارا جلوه گری میکند ... در سخن عیسی علیه السّلام خطاب به بنی‌اسرائیل میآید :
(وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ )
و (من پیغمبریم که) تصدیق کنندۀ آن چیزی هستم که پیش از من از تورات بوده است و (آمده‌ام) تا پاره‌ای از چیزهائی را که (بر اثر ستم و گناه) بر شما حرام شده است (به عنوان تخفیفی از سوی خدا) بـرایتان حلال کنم...
در این گفتار از سرشت رسالت سخن میرود، و اینکه رسالت برای بیان برنامه و اجراء نظام و بیان حلال و حرام میآید، تا معتقدان بدین رسالت از این گفتار پیروی کنند و در برابرش سر تسلیم فرود آورند ... آنگاه معنی تسلیم و پیروی بر زبان حواریون جاری میشود :
(فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسَى مِنْهُمُ الْکُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (٥٢)
رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ) (٥٣)
ولی عیسی هنگامی که از ایشان احساس کفر (و سرکشی و نافرمانی) کرد گفت: کیست که یاور من به سوی خدا (و برای تبلیغ آئین او) گردد؟ حواریون گفتند: ما یاوران (دین) خدائیم، (زیرا ما) به او ایمان آورده‌ایم، و (تو نیز) گواه باش که ما مخلص و منقاد (اوامر او) هستیم...
از موضوعهائی که روند سوره بر آن متمرکز است، تصویر حال مؤمنان با پروردگارشان میباشد ... این داستان برخی از خلق و خوی زیبا و شایسته‌ای را بیان میدارد که در تاریخ زندگی این گروه گزیدۀ بشری ثبت است. گروه گزیدهای که خداوند آنان را انتخاب و برخی را از نژاد برخی دیگر آفریده است. این چهره‌های درخشان در سخنی جلوه‌گرند که همسر عمران با خدای خود دارد و در مناجاتی نمودار هستند که او دربارۀ زادۀ خویش با پروردگارش سر میدهد ... همچنین در کلام مریم با زکریا، و دعای زکریا و نجوای وی با خدا، و در پاسخ حواریون به پیغمبرشان عیسی، و در دعایشان با پروردگارشان، و غیره جلوهگر و هویدا میشوند.
هنگامی که داستان پایان میگیرد، پیروی به دنبال میآید که چنین حقائقی را خلاصه میگرداند و آنها را در لابلای خود جای میدهد ... حقیقت عیسی صلّی الله علیه وآله وسلّم سرشت آفریدن، ارادۀ الهی، وحدانیّت خالص، دعوت اهل کتاب بدان، و دعوت ایشان را به مباهله راجع به حقایق آئین اسلام در برمیگیرد ... درس با بیان جامع و شاملی دربارۀ اصل این حقیقت به پایان میرسد که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم باید به اهل کتاب بطور عام، اعم از آنانی که برای مناظره و مجادله آمده بودند یا آنانی که نیامده بودند، و به کسانی که از ایشان جزو چنان نسلی بودند، و به کسانی که بعد از ایشان تا آخر زمان به دنیا میآیند و میروند، آن رسالت را برساند :
(قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)
بگو: ای اهل کتاب بیائید به سوی سخن سخت دادگرانه‌ای که میان ما و شما مشترک است (و همه آن را بر زبان میرانیم. بیائید بدان عمل کنیم، و آن این) که جز خداوند یگانه را نپرستیم، و چیزی را شریک او نکنیم، و برخی از ما برخی دیگر را، غیر از خداوند یگانه، به خدائی نپذیرد. پس هر گاه (از این دعوت) سر برتابند، بگوئید: گواه باشید که ما منقاد (اوامر و نواهی خدا) هستیم...
بدین ترتیب جدال پایان میگرد، و روشن میشود که اسلام از مردم چه چیز میخواهد و بر چه اساسی زندگی ایشان را پایه‌گذاری میکند. معنی دین و معنی اسـلام معیّن میگردد، و هر نوع شکل ساختگی یا پریشانی که پیروانشان آنها را دین مینامند، یا اسلام نام میدهند، منتفی میشود ... این هم هدف نهائی درس گذشته، و همچنین هدف نهائی همۀ سوره بود که داستان با بیان و توضیح خود در قالب داستان سرائی زیبا و گیرا و ژرف الهامگرانه‌ای عهده‌دار آن گردیده بود ... این هم وظیفۀ داستان قرآنی و سرشت چنین وظیفه‌ای است که بر اسلوب و طریقۀ عرضۀ داستان در سوره‌های گوناگون با روش ویژه‌ای حاکم است.
داستان عیسی در سورۀ مریم عرضه شده است و در اینجا نیز آمده است. ولی با مراجعه به آیـات اینجا و آنجا روشن میشود که در اینجا به زنجیرۀ داسـتان بندهای تازه‌ای افزوده شده است، و برخی از بندها به اختصار آمده است ... آنجا در سورۀ مریم دربارۀ تولّد عیسی سخن به دراز کشیده است، و از تولّد مـریم سخنی به میان نیامده است. در اینجا دربارۀ رسالت عیسی و کار حواریّون به تفصیل سخن رفته است و از داستان تولّد او چکیده‌ای نموده شده است. همچنین پیرو اینجا درازتر و طولانی‌تر است، زیـرا در صدد مناظراتی است که پیرامون قضیۀ شامل‌تری دور میزند و آن قضیۀ توحید و دین و وحی و رسالت است. این چیزها در سورۀ مـریم وجود نـداشت. چیزهائی که سرشت روش قرآنی را در چگونگی بیان داستان بنمایانند و هماهنگ با فضای سوره‌ای بوده که در آن عرضه میگردند و با خود سوره مناسبت داشته باشند. هم اینک بطور مشروح به بررسی آیات می‌پردازیم[1]:
*
این داستان با ذکر کسانی آغاز میگردد که خداوند آنان را از آغاز آفرینش برای حمل رسالت یگانه و ابلاغ دین یگانه از میان بندگانش برگزیده است تا پیشقراولان کاروان ایمان در مراحل و منازل پیاپی در خط سیر زنجیرۀ تاریخ نسلهای بهم پیوستۀ قرون و اعصار باشند. خداوند بیان میفرماید که آنان برخی از نژاد برخی دیگرند. امّا ضروری نیست که منظور از چنین نژادی، نژاد نسب باشد - اگر چه نسب همگان در آدم و نوح به هم میرسد - بلکه پیش از هر چیز چنین نسبی عبارت است از پیوند گزینش پیامبری و انتخاب آسمانی. یعنی زنجیرۀ نسبی آن عقیده‌ای منظور نظر است که کاروان مبارک ایمان را به هم پیوسته است:
(إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِینَ (٣٣)
ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٣٤)
خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم (از قبیل: اسماعیل و اسحاق و یعقوب) و خاندان عمران (از قبیل: موسی و هارون و عیسی و مادرش مریم) را از میان جهانیان برگزید. آنان فرزندانی بودند که (چه از نظر پاکی و تقوی و فضیلت، و چه از نظر دودمان) برخی از برخی دیگرند (زیـرا آل ابراهیم که اسماعیل و اسحاق و فرزندان ایشانند از آل ابراهیم هستند، و ابراهیم از نسل نوح، و نوح از آدم است و آل عمران که موسی و هارون و عیسی و مادرش میباشند از نژاد ابراهیم و نوح وآدم هستند)، و خداوند شنوا و دانا است (و از گفتار بندگان و افعال ایشان آگاه است)...
روند گفتار هر یک از آدم و نوح را فردی بشمار آورده است، و هر کدام از آل ابراهیم و آل عمران را خانواده‌ای محسوب داشته است. این اشاره بدان دارد که آدم خودش و نوح هم خودش به پیغمبری برگزیده شدهاند. امّا ابراهیم و عمران، هم خودشان و هم فرزندانشان به پیغمبری رسیده‌اند. البته گزینش ایشان به پیغمبری، برابر قاعده‌ای بوده است که در سورۀ بقره دربارۀ آل ابراهیم گفته شد. و آن این که وراثت نبوّت و برکت در خاندانش، وراثت خون نیست، بلکه وراث عقیده است:
(وَإذِ ابْتَلى إبْراهیمَ رَبّهُ بِکَلِماتٍ فَأتمّهُنَّ .قالَ:إنّی جاعِلُکَ لِلنّاس إماماً . قالَ:وَمِنْ ذُرّیّتی ? قالَ:لا یَنالُ عَهْدی الظّالِمینَ) .
(بخاطر آورید) آنگاه را که خدای ابراهیم، او را با سخنانی (مشتمل بر اوامر و شاهی و تکالیف و وظائف، و از راههای مختلف و با وسائل گوناگون) بیازمود و او (به خوبی از عهدۀ آزمایش برآمد و) آنها را به تمام و کمال و به بهترین وجه انجام داد، (خداوند بدو) گفت: من تو را پیشوای مردم خواهم کرد؛ (ابراهیم) گفت: آیا از دودمان من (نیز کسانی را پیشوا و پیغمبر خواهی کرد؟ خداوند) گفت: (درخواست تو را پذیرفتم، ولی) پیمان من به ستمکاران نمیرسد (بلکه تنها فرزندان نیکوکار تو را در برمیگیرد). (بقر٥ / ١٢4)
برخی از روایات بیان میدارد که عمران از خـاندان ابراهیم است. در این صورت ذکر خاندان عمران تخصیص چنین فرعی به خاطر مناسبت ویژه‌ای است که عبارت از بیان داستان مریم و داستان عیسی علیه السّلام است ... همچنین می‌بینیم که روند قرآنی از خاندان ابراهیم، موسی و یعقوب (یعنی اسرائیل) را ذکر نکرده است، ولی خاندان عمران را نام برده است ... این بدان سبب است‌که در اینجا روند گفتار درباره جدالی به پیش میرود که پیرامون عیسی پسر مریم و پیرامون ابراهیم در میگیرد - همانگونه که در درس بعدی میآید - لذا در آنجا مناسبتی برای ذکر موسی یا ذکر یعقوب در چنین مقامی نبوده است.
*
روند قرآنی از این آگاهی دیباچه‌گونه می‌پردازد و مستقیماً به سراغ خاندان عمران و تولّد مریم میرود:
(إِذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٣٥)
فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالأنْثَى وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِکَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ (٣٦)
فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٣٧)
(خداوند شنید) هنگامی که همسر عمران گفت: پروردگارا! من آنچه را در شکم دارم خالصانه نذر تو کردم (تا کارش تنها خدمت به بیت‌المقدس باشد) پس (آن را) از من بپذیر که تو شنوا و دانائی (و گریه و زاری مرا میشنوی و اخلاص و هدف مرا میدانی). پس هنگامی که او را زائید (دید که دختر است و به درگاه پروردگار دست مناجات برداشت و عذر خواهان) گفت: خداوندا! من او را دختر زائیدم - ولی خدا بدانچه او بدنیا آورده بود آگاه‌تر بود (از خود مریم، و بهتر میدانست که) پسر مانند دختر نیست (و این دختر به مراتب از پسری که آرزوی او بود، سودمندتر خواهد بود - و گفت:) من او را مریم نام گذاردم و او و فرزندانش را از (وسوسه و گمراهسازی) اهریمن مطرود (از درگاه فضل و کرمت، به تو می‌سپارم و) در پناه تو میدارم. خداوند او (مریم) را به طرز نیکوئی پـذیرفت، و به طرز شایسته‌ای (نهال وجود) او را رویانید (و پرورشش داد)، و زکریا (شوهر خالۀ او) را سرپرست او کرد. هر زمان که زکریا وارد عبادتگاه او میشد، غذای (تمییز و زیادی) را در پیش او می‌یافت. (باری) به مریم گفت: این از کجا برای تو میآید؟! گفت : این از سوی خدا میآید. خداوند به هر کس که بخواهد بی‌حساب و بیشمار روزی میرساند...
داستان نذر بر ایمان پرده از دل (همسر عمران) - مادر مریم - به‌کناری میزند و نشان میدهد این دل تا چه اندازه با نور ایمان تابان و آبادان گشته است، و با گرامی‌ترین چیزی که دارد رو به خدای خود میدارد. این گرامی‌ترین چیز هم جنینی است که در شکم دارد، و او را خالصانه به پروردگارش تقدیم و آزاد از هر قید و بندی و از هر شریک و انبازی، به درگاه احدیّت پیشکش مینماید و در او حقّی برای کسی جز خداوند سبحان قائل نمیشود و روا نمیبیند و او را دربست بدو تحویل میدهد. تعبیری که بیانگر خلوص مطلق است و با واژۀ آزادانه، نموده شده است، تعبیر بس الهامگرانه‌ای است. زیرا کسی در حقیقت، آزادانه و دربست در اختیار قرار میگرد که خالصانه با تمام وحود به سوی خدا رود و از بندگی هر کسی و هر چیزی و هر معیار و ارزشی خویشتن را برهاند و بندگی او جز برای خدای یکتا نباشد ... مخلصانه و آزادانه در اختیار خدا بودن این است و بس ... جز این هر چه باشد بندگی است، اگر چه در شکل مخلصانه و آزادانه بیان گردد و حریّت نام گیرد.
از اینجا چنین برمیآید که توحید شکل اعلای حرّیّت است. هیچ فردی آزاد بشمار نمیآید مادام که در اندرونش، یا در جریان زندگیش، یا در اوضاع و معیارها و قوانین و ضوابطی که امور این حیات را میچرخانند، اندک چیزی از دیانت را برای کسی جز خدا انجام دهد ... اگر در دل انسان کمترین وابستگی یا دلبستگی یا بندگی برای غیرخدا باشد، قانونی یا معیار و ارزشی یا موازین و مقرّراتی باشد که از غـیر خـدا استمداد جوید، حرّیّت و آزادگی وجود ندارد ... هنگامی که اسلام یگانه پرستی را به ارمغان آورد، یگانه شکل حرّیّت و آزادگی را در جهان انسان ارائه داد.
این دعای خاشعانۀ همسر عمران بدین مضمو‌ن کـه پروردگارش نذر او را پذیرا گردد -و نذر او هم جگرگوشۀ او بود - بیانگر تسلیم خالصانۀ او است در برابر خداوندگار عالم، و رو کردن بدو بتمام و کمال و آزاد از هر قید و بندی، و بدرود گفتن هر چیز، و تنها و تنها جویای پذیرش خدا و خوشنودی وی بودن است:
(رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٣٥)
پروردگارا! من آنچه را در شکم دارم خالصانه نذر تو کردم (تا کارش تنها خدمت به بیت المقدس باشد) پس (آن را) از من بپذیر که تو شنوا و دانائی (و گریه و زاری مرا میشنوی و اخلاص و هدف مرا میدانی)...
ولیکن همسر عمران نوزاد دختری به دنیا آورد و زادۀ او پسر نبود!
(فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالأنْثَى وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِکَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ) (٣٦)
پس هنگامی که او را زائید (دید که دختر است و به درگاه پروردگار دست مـناجات برداشت و عذرخواهان) گفت: خداوندا! من او را دختر زائیدم - ولی خدا بدانچه او بدنیا آورده بود آگاه‌تر بود (از خود مریم، و بهتر میدانست که) پسر مانند دختر نیست (و ایـن دختر به مراتب از پسری که آرزوی او بود، سودمندتر خواهد بود - و گفت:) من او را مریم نام گذاردم و او و فرزنذش را از (وسوسه و گمراهسازی) اهریمن مطرود (از درگاه فضل و کرمت، به تو می‌سپارم و) در پناه تو میدارم...
آن زن چشم براه فرزند نرینه‌ای بود. چه رسم آن بود که پسران را نذر معابد کنند تا به خدمتگذاری آنجاها بپردازند و تمام عمر به کنج عبادت روند و گوشه نشین برای پرستش خدا شوند. ولی اینک می‌بیند که نوزادش دختر است. لذا با نغمۀ اسفناکی رو به خدا کرد و گفت:
(رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُهَا أُنْثَى )
خداوندا! من او را دختر زائیدم...
(وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ )
و خدا بدانچه او بدنیا آورده بود آگاه‌تر بود...
امّا او فرزندی را که به دنیا آورده است به خدا پیشکش میکند، و گوئی میخواهد از اینکه فرزندش نخواهد توانست به انجام وظیفه بپردازد، از خداوند عذر خواهی کند:
(وَلَیْسَ الذَّکَرُ کَالأنْثَى )
پسر همچون دختر نیست...
دختر نمیتواند در چنین جاهائی همچون پسر به انجام
وظیفه مشغول شود و کاری که از پسر ساخته است از دختر ساخته نیست.
(وَإِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ )
من او را مریم نامیدم...
این سخن، آن هم بدینگونه، نمایانگر شکل مناجات نزدیک و رویاروی است. مناجات کسی است که چنین احساس میکند از همگان بریده و به خدای خود پیوسته است و در کنجی با پروردگارش نشسته است و آنچه را در دل دارد و آنچه را در پیش روی دارد با او در میان می‌نهد و بدو میگوید، و آنچه را که دارد مستقیماً و مؤدبانه به پیشگاه او تقدیم میدارد. این حال، حال کسانی است که چنین بندگان گزیدهای با پروردگار خود پیدا میکنند. حال مودّت و قربت و ارتباط مستقیم، و مناجات ساده‌ای است که با عبارات بی‌پیرایه و بدون تعقید و تکلیفی بیان شده است. مناجات کسی است که احساس میکند ار با خداوندگار نزدیک و مبانی سخن میگوید که حرفهای او را می شنود و به سخنانش پاسخ میدهد:
(وَإِنِّی أُعِیذُهَا بِکَ وَذُرِّیَّتَهَا مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ) (٣٦)
من او و فرزندانش را از (وسوسه و گمراهسازی) اهریمن مطرود (از درگاه فضل و کرمت، به تو می‌سپارم و) در پناه تو میدارم...
این آخرین سخنی است که مادر هدیۀ خود را با آن به پیش خدا تقدیم میدارد، و آن را به کنف حمایت و رعایت او می‌سپارد، و فرزندش و نسل او را از دست شیطان مطرود از رحمت خدا، در پناه خدا میدارد.
همچنین این گفتۀ قلب پاک و آرزوی دل مخلصی است که برای نوزاد خودیاری بهتر از این نمیخواهد که او را از دست اهریمن مطرود از رحمت خدا در پناه خدا دارد!
(فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا )
پس خداوند او (یعنی مریم) را به طرز نیکوئی پذیرفت، و به طرز شایسته‌ای (نهال وجود) او را رویانید (و پرورشش داد)...
این هم پاداش آن اخلاصی بود که قلب مادر را آبادان کرده بود، و پاداش آن اخلاص کاملی بود که چنان مادری در نذر خود منظور داشته بود ... همچنین برای آن بود که این دختر نوزاد را آمادۀ پذیرش نفخۀ جان و کلمۀ یزدان سازد، و - انحام عیسی علیه السّلام را بدان صورتی بدنیا آورد که خلاف قاعدۀ مرسوم زادن آدمی باشد.
(وَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا )
و زکریا (شوهر خالۀ او) را سرپرست او کرد...
یعنی سرپرستی مریم را بر عهدۀ زکریا انداخت، و او را امین آن دختر کرد ... زکریا رئیس معبد یهودیان بود، و او از نسل هارون بود که پرده‌داری معبد را داشتند. مریم، مبارک و خوشبخت بزرگ شد. خداوند با لطف شامل و فضل کامل خویش روزی او را فراهم میکرد:
(کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٣٧)
هر زمان که زکریا وارد عبادتگاه او میشد، غذای (تمییز و زیادی) را در پیش او می‌یافت ! (باری) به مریم گفت: این از کجا برای تو میآید؟! گفت: این از سوی خدا میآید. خداوند به هر کس که بخواهد بی‌حساب و بیشمار روزی میرساند...
ما دربارۀ چگونگی این روزی سخن به درازا نمیکشانیم و در این مورد خیلی به اندیشه نمی پردازیم همانگونه که روایتهای بسیاری راجع بدان آورده‌اند و بسی در این مسأله راه سخن پیموده‌اند و اسب اندیشه را به تاخت در آورده‌اند. کافی است بدانیم که مریم مبارک بود و خیر و برکت در پیرامون او موج میزد و روزی از همۀ انواع و اقسام آن در پیش او بوفور یافته میشد. تا آنجا که سرپرست - گر پیغمبر بود - از این همه روزی تعجّب میکرد و از او می‌پرسید: این همه روزی و نعمت چگونه و از کجا فراهم میشود؟ مـریم پاسخی جز این نداشت که با خشوع و خضوعی که هر مؤمن صادقی دارد به نعمت و فضل خدا اعتراف کند و همۀ کارهای خویش را بدر تفویض نماید و فروتنانه بگوید:
(هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٣٧)
این از سوی خدا است. خداوند به هر کس که بخواهد بی‌حساب و بیشمار روزی میرساند.
این سخنی است که حالی را به تصویر میکشد که مؤمن با پروردگارش دارد، و اشاره به حفظ رازی است که میان مؤمن و خدا در میان است و مؤمن در نگهداری آن میکوشد، و نشانگر این واقعیّت است که به هنگام سخن از این راز تواضع میشود نه تـفاخر، و فـروتنی میرود نه خودستائی ... همچنین ذکر این پدیدۀ نامرسوم و خارق‌العاده که پیغمبر خدا زکریا را بشگفت می‌اندازد، خودش سرآغاز عجائبی است که در تولّد یحیی و تولّد عیسی بدنبال خواهد داشت.
*
در این هنگام در اندرون زکریا، پیرمردی که فرزندی نداشت، آن میل نطق نیرومندی که در نـفس بشری است بیدار شد و خروشیدن گرفت. میل داشتن فرزند. آرزوی ماندن نام و امتداد خاندان با تولّد فرزندان و نوادگان بر دوام ... میل و آرزوئی که حتّی در نفوس بندگان پارسائی که خود را وقف عبادت و نذر پرستشگاهها کرده‌اند نمی‌میرد. این سرشتی است که خدا برای حکمت عالی امـتداد زندگی و پیشرفت آن، مردمان را بر آن سرشته است:
(هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ (٣٨)
فَنَادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیَى مُصَدِّقًا بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَیِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ (٣٩)
قَالَ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی غُلامٌ وَقَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَامْرَأَتِی عَاقِرٌ قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ (٤٠)
قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قَالَ آیَتُکَ أَلا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلا رَمْزًا وَاذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَالإبْکَارِ) (٤١)
در این هنگام (که زکریا آن همه مرحمت و محبّت خدا را در حقّ مریم دید خاشعانه در عبادتگاه به پـاخاست و رو به سوی آسمان کرد و) پروردگار خویش را به فریاد خواند، گفت: پروردگارا! (هر چند که خودم پیرم و همسرم نازا) فرزند شایسته‌ای از جانب (لطف و کرم) خویش به من عطاء فرما، بیگمان تو شنوندۀ دعـائی (و پذیرندۀ تمنابیی). پس (خداوند دعای او را پذیرفت و) در حالی که در عبادتگاه به نیایش ایستاده بود فرشتگان او را ندا در دادند که خداوند تو را به یحیی مژده میدهد و او تصدیق کنندۀ کلمۀ خدا (یعنی عیسی ، چون به کلمۀ کُنْ، پدید آمده است) و پیشوا و برکنار از هوسهای سرکش و پیغمبری از (تبار) صالحان خواهد بود، (با رسیدن این مژده، زکریا متحیّرانه و مضطربانه کیفیّت وقوع این امر خارق‌العاده را جویا شد و) گفت: پروردگارا: چگونه فرزندی مرا خواهد بود در حالی که پیری به سراغ من آمده است و همسرم نازا است؟ (خداوند توسط فرشتگان بدو) فرمود: همین طور است خداوند هر کاری را بخواهد انجام میدهد. گفت: پروردگارا! نشانه‌ای برای من قرار بده (که حاملگی همسرم را برساند). فرمود: نشانۀ تو آن است که نمیتوانی سه روز با مردم حرف بزنی مگر با رمز و اشاره، و (در این مدّت به شکرانۀ نعمت) پروردگارت را بسی یاد کن و سحرگاهان و شامگاهان او را تسبیح گوی و به پاکی بستای)...
این چنین خویشتن را در برابر رخداد نامرسومی می‌یابیم، رخدادی که پدیدهای از پدیده‌های مشیّت آزاد و بیچون و چرای الهی را در بردارد، و مینمایاند که خواست خداوندگار، مقیّد به چیزی نیست که مردمان بدان انس و الفت دارند و آن را قانون ثابت و تخلّف ناپذیر می‌انگارند؛ از اینجا است که از هر رخدادی که برابر با چنین قانونی بوقوع نپیوندد بفغان میآیند. اگر هم امری شدنی و پدیدهای علنی بود و نتوانستند آن را تکذیب کنند، خرافات و افسانه‌هائی برای آن میسازند و یاوه‌ها و نارواهائی پیرامونش می‌بافند.
هم اینک (زکریا) پیرمرد سالخورده‌ای است که همسر نازائی دارد و در عنفوان جوانی و دوران شـاداب زندگانی، فرزندی نزائیده است، به پیرانه سر در دلش میل ژرف فطری به داشتن فرزند جوا‌نه زده است و شوری درافکنده است و آرزو میکند که او را نیز بازماندگانی باشند که به یادگار مانند و دودمان وی را نگهدارند. چرا چنین آرزوئی نکند؟ مگر نه این است که مریم عذرای پاکدامن را در پیش خویش مییابد و می بیند که چگونه از الطاف حق برخوردار است و روزی خوار محبوب پروردگار است؟! پس بگذار او نیز رو به سوی پروردگار خود دارد و دست مناجات به جانب قاضی‌الحاجات بردارد و از بارگاه کبریائیش با تضرّع و فریاد بخواهد که فـرزند شایسته‌ای بدو مرحمت فرماید:
(هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ) (٣٨)
بدان هنگام (که زکریا آن همه مرحمت و محبّت خدا را در حق مریم دید، خاشعانه در عبادتگاه به پا خاست و رو به سوی آسمان کرد و) پروردگار خوییش را به فریاد خواند، گفت: پروردگارا! (هر چند که خود پیرم و خانمم نازا) فرزند شایسته‌ای از جانب (لطف و کرم) خویش به من عطاء فرما، بیگمان تو شنوندۀ دعـائی (و پذیرندۀ تمنائی)...
آیا اثر این دعای فروتنانۀ گرم توبه‌کارانه چه بود؟ پذیرشی بود که مقیّد به سنّ و سالی و عادت و الفتی نیست که مرسوم مردمان است. زیرا این پذیرفتگاری از مشیّت مطلق خداوندگاری سربرمیزند. مشیّتی که آنچه بخواهد میکند و آنچه خواهد شود.
(فَنَادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیَى مُصَدِّقًا بِکَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَیِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ) (٣٩)
پس (خداوند دعای او را پذیرفت و) در حالی که در عبادتگاه به نیایش ایستاده بود فرشتگان او را ندا در دادند که خداوند تـو را به یحیی مژده میدهد و او تصدیق کنندۀ کلمۀ خدا (یعنی عیسی، چون به کلمۀ کُنْ، پدید آمده است) و پیشوا و برکنار از هوسهای سرکش، و پیغمبری از (تبار) صالحان خواهد بود...
دعائی که از دل پاک برخاسته بود، پذیرفته گردید. آن دل پاکی که به کسی امید بسته بود که دعاء را می‌شنود، و اگر بخواهد میتواند آن را بپذیرد. فرشتگان زکریا را به فرزند نرینه‌ای مژده دادند که نام او پیش از تولّدش تعیین شده و «یحیی» بود. اوصاف او نیز قبلاً روشن و شناخته گشته بود. پـیشوای بزرگوار، و برکنار از هوسهای سرکش است و خویشتن را از شهوات بدور میدارد و زمام نفس امّاره را با دست اختیار نگه میدارد و کششها و آرزوهای دل را کنترل مینماید. همچنین او تصدیق‌کنندۀ[2] کلمه‌ای است که از سوی خدا به پیش او میآید. و او پیغمبر صالحی از تبار صالحان است. دعاء زکریا پذیرفته شد و چیزی را که مردمان قانون میشمارند و بدان عادت دارند مانع و رادعی در برابر آن نگردید. جای شگفت است که مردمان مشیّت مطلقۀ خدا را نیز مقیّد و پای‌بند تعیین قانون میدانند! در صورتی که انسان آنچه را که می‌بیند و قانونش می‌انگارد، جز این نیست که امری است نسبی - نه مطلق و نه نهائی - ... از آنجا که عمر و علم انسان محدود است و عقل و خرد او محکو‌م و فرمانبر سرشت ذاتی بشر است انسان و عقل او نه میتوانند به قانون نهائی برسند، و نه میتوانند به حقیقت مطلق دستیابی پیدا کنند ... لذا زیبندۀ انسان این است که در برابر خدا ادب داشته باشد و در حدود سرشت انسانی خود گام بردارد و در محدودۀ جولانگاه عقل خویش مرغ اندیشه را بپرواز درآورد. نه اینکه بدون دلیل و رهنما سر در بیابان بیپایان نهد، و از شدنی و ناشدنی سخن گوید و دم زند، و برای مشیّت مطلّقۀ الهی چهارچوبی از آزمونها و آزموده‌ها و مقرّرات و قوانین و دانش ناچیز خود بسازد!
چنین پذیرشی حتّی برای خود زکریا غیرعادی و ناگهانی بود - آخر خود زکریا هم به هر حال انسان است - و آرزو کرد که پروردگارش بدو بیاموزد که چگونه این کاری که با توجّه بدانچه بشر بر آن خوی گرفته و الفت پذیرفته است خارق‌العاده بشمار است، بوقوع می‌ییوندد؟
(قَالَ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی غُلامٌ وَقَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَامْرَأَتِی عَاقِرٌ )
گفت: پروردگارا چگونه فرزندی مرا خواهد بود در حالی که پیری به سراغ من آمـده است و همسرم نازا است؟...
پاسخ خود را دریافت ... پاسخ سهل و ساده‌ای که کار را به کاردان برمیگرداند و آن را به حقیقتی میرساند که فهم آن مشکل نیست و شدن آن شگفتی ندارد:
(قَالَ کَذَلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ) (٤٠)
(خداوند توسط فرشتگان به زکریا) گفت: همینطور است خداوند هر کاری را بخواهد انجام میدهد...
همینطور! وقتی که کار به مشیّت خدا گشت داده میشود و ساخته و پرداختۀ او شمرده میشود، دیگر مشکلی نمیماند و هر چیز خارق‌العاده‌ای کار معمول و روزمره و شدنی بشمار میآید، زیرا همۀ کارهای خدا دائماً به همین منوال صورت می گیرند و همۀ پدیده‌ها در اصل خارق‌العاده‌اند. ولی مردم دربارۀ چگونگی و روش کار و نحوۀ ساخت و ساختار نمی‌اندیشند و حقیقت را پیش چشم نمیدارند!
همین طور! به همین سادگی و آسانی، و به همین بی‌پردگی و بازی. خدا آنچه بخواهد میکند ... پس چه میشود اگر پسری به زکریا عطاء فرماید، هر چند هم او پیر شده باشد و همسرش نازا باشد؟ این چیزهائی است که بشر بدانها خوی گرفته‌اند و عادی می‌پندارند و اصول و ارکان خویش را بر مبنای آن بنیان میگذارند و آن را قانونی بشمار میآرند ولی با توجّه به قدرت خدا و مشیّت مطلّقۀ الله، هیچ چیزی غیرعادی و شگفت نیست ... هر چیزی به مشیّت خدا برمیگردد و برابر خواست او انجام میگیرد. مشیّت و خواست پروردگار هم آزاد از هر قید و بندی است!
لیکن زکریا به علّت اشتیاق فراوانی که به وقوع مژده داشت، و دهشت ناگهانی قضیّه سراپای وی را فراگرفته بود، با تضرّع و زاری از ایزد باری خواست که نشانه‌ای بدو نماید تا آرامش خاطری بدان یابد:
(قَالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً )
گفت: پروردگارا! نشانه‌ای برای من قرار بده (که حاملگی همسرم را برساند)...
در اینجا خداوند بزرکار او را به راه اطمینان حقیقی رهنمود میسازد، و او را از آنچه بنا به سرشت انسانی بدان خوگرفته و عادت پیدا کرده است بدر میآورد ... بدو گوشزد میفرماید که علامت آن این است که سه روز زبانش برای سخن گفتن با مردم از کار می‌افتد و تنها برای دعا و ذکر خدا روان و در کار است:
(قَالَ آیَتُکَ أَلا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلا رَمْزًا وَاذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَالإبْکَارِ) (٤١)
گفت: نشانۀ تو آن است که نمیتوانی سه روز بـا مردم حرف بزنی مگر با رمـز و اشاره و (در این مدّت به شکرانۀ نعمت)، پروردگارت را بسی یاد کن و سحرگاهان و شامگاهان او را تسبیح گوی و به پاکی بستای...
روند قرآنی در همین جا سکوت برمیگزیند ... ولی این کار شد، و زکریا در اندرون خود چیزی مییابد که آن را در زندگی خود و زندگی دیگران نامأنوس و غیرعادی می‌بیند ... زبانش همان زبان قبلی است ... لیکن برای سخن گفتن با مردم بند میآبد و برای راز و نیاز با پروردگارش آزاد و روان میگردد! آیا کدام قانونی است که بر این پدیده حکم میراند؟ این قانون، آزادگی کامل مشیّت الهی است ... بدون چنین قانونی، تفسیر این خارق‌العادۀ نادره ممکن نیست ... همچنین است اعطاء یحیی بدو در حالی که زکریا را پیری دریافته است و همسرش نازا است !!!
*
گوئی این امر خارق‌العاده، در روند سوره، مـقدّمۀ رخداد تولّد عیسی است که همۀ افسانه‌ها و شبهه‌ها از آن سرچشمه میگیرد ... هر چند هم که چنین رخدادی، حلقه‌ای از زنجیرۀ پدیده‌های مشیّت مطلّقۀ الهی است ... در اینجا است که داستان مسیح علیه السّلام آغاز میگردد، و با پاکی و طاعت و عبادت، مریم آمادۀ پذیرش نفقۀ آسمانی میگردد.
(وَإِذْ قَالَتِ الْمَلائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِینَ (٤٢)
یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ) (٤٣)
(تو حضور نداشتی) هنگامی که فرشتگان گفتند: ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاکیزه‌ات داشته است، و تو را بر همۀ زنان جهان برتری داده است. ای مریم! (بـه شکرانۀ این نعمت بزرگ) همیشه خاشعانه به اطاعت و عبادت پروردگارت مشغول شو و با نمازگزاران به سجده و رکوع بپرداز (و با آنان نماز بخوان)...
چه گزینشی؟! خداوند مریم را برای دریافت نفخۀ مستقیم برمیگزیند، تا آن را بدانگونه دریافت دارد که نخستین آفریده، یعنی ’آدم، دریافت داشت. خداوند این خارق‌العاده را از طریق و کانال مریم به بشریّت مینمایاند. این هم گزینشی است که برای کار نادر و منحصری در تاریخ بشریّت انجام می‌پذیرد ... این کار بدون شک کار بس سترگ و بزرگی است.
امّا مریم خود نیز تا بدان زمان خبر از این‌کار بزرگ نداشت و پی به عظمت این امر نبرده بود.
اشاره به پاکی مریم دراینجا، در برگیرندۀ مفهوم مهمّی است. تولّد عیسی علیه السّلام آغشته به شبهه‌هائی شده بود که یهودیان بی‌باکانه و ناپرهیزگارانه به مریم پـاک و پاکدامن نسبت میدادند! در این کار ناجوانمردانه هم بدین امر تکیه داشته و دلخوش کرده بودند که چنین تولّدی در جهان مردمان بیسابقه است و نمونه‌ای برای آن پیدا نخواهد شد. گمان میبردند که در پس این پرده رازی نهفته است که کشف آن ممکن نیست ... خداوند رسوایشان فرماید!!
اینجا است که عظمت این دین جلوهگر میشود، و روشن میگردد که از چشمۀ یقین برمی‌جوشد. این محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم است پیغمبر اسلام که از اهل کتاب - از جمله مسیحیان - تکذیب‌ها و رنجها و ستیزها می‌بیند و خارهای شبهه‌ها بر سر راه او می‌اندازند، امّا این او است که از سوی پروردگارش حقیقت را دربارۀ مریم بزرگوار دریافت میدارد و به گوش همگان میرساند و تفضیل مریم را بر (زنان جهان)، بطور مطلق اعلام مینماید و او را در بلندترین افقهای والائی جای میدهد. در حالی این کار را میکند که او در صحنۀ مناظرۀ با قومی قرار دارد که به مریم افتخار میکنند و تعظیم و بزرگداشت او را حجّتی برای ایمان نیاوردن خود به محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم و به دین جـدید میشمارند! چه صداقتی؟! چه عظمتی؟! چه دلیل بزرگی بر درستی سرچشمۀ این دیـن، و راستی صاحب امین آن؟! او (حق) را درباره مریم و عیسی علیه السّلام از پروردگارش دریافت میدارد، و در چنین موقعیّتی این حق را اعلان مینماید ... اگر او پیغمبر راستینی از سوی خداوند نبود، چنین سخنی را بهیچوجه در چنین موقعیّتی اظهار و آشکار نمیکرد!
(یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ) (٤٣)
ای مریم (به شکرانۀ این نعمت بزرگ) همیشه خاشعانه به اطاعت و عبادت پروردگارت مشغول شو و با نمازگزاران به سجده و رکوع بپرداز (و با آنان نماز بخوان)...
اطاعت و عبادت، خشوع و رکوع، و زندگی پیوسته‌ای با خدا داشته باشد تا بدین وسیله برای کار بزرگ و سترگی آمادگی پیدا کند.
*
در این مقطع از داستان، و پـیش از پـرده برداری از رخداد بزرگ، روند قرآنی به چیزی از فلسفۀ داستان اشاره میکند ... این چیز اثبات وحی است. وحیی که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را با چیزی آشنا میسازد که از جملۀ اخبار غیب است و او در هنگام وقوع آن، در محل حادثه حضور نداشته است:
(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَمَا کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ) (٤٤)
این (چیزهائی که گفته شد) از جملۀ خبرهای غیبی است که آن را به تو وحی میکنیم و تو در آن هنگام که قلمهای خود را (برای قرعه‌کشی به درون آب یا کیسه‌ای و ...) می‌افکندند تا (روشن شـود بر طبق قرعه) کدامیک سرپرستی مریم را برعهده گیرد، و بدان هنگام که میان خود (بر سرپرستر او) کشمکش داشتند حضور نداشتی (و همۀ اینها از راه وحی به تو میرسد)...
این سخن اشاره به سبقت جوئی پرده‌داران کنشت بر همدیگر برای عهده‌داری سرپرستی کردن مـریم دارد. بدانگاه که مادر مریم فرزند خود را به کنشت میآورد تا به نذری که کرده است، و به عهدی که با پروردگارش بسته است، وفا کند. آیات قرآنی به حادثه‌ای اشاره دارند که (عهد قدیم) و (عهد جدید) موجود و متدا‌ول، آن را بیان نکرده‌اند. ولی حتماً در پیش احبار و رهبان، معروف بوده است. این حادثه، حادثۀ انداختن قلمها به اندرون چیزی است ... قلمها متعلّق به پرده‌داران کنشت بود تا بدین وسیله شخصی معیّن و شناخته گردد که مریم بدو سپرده میشود. آیات قرآنی حادثه را بدرازا نمیکشاند، زیرا که چه بسا برای شنوندگان نصّ قرآنی در آن زمان، چیز آشکار و روشنی بوده است. یا اینکه تفصیل داستان چیزی بر اصل حقیقتی نمی‌افـزاید که قرآن در صدد بیان آن برای آیندگان است. آنچه باید بدانیم تنها این است که همگان برای تعیین کسی که مریم بدو سپرده شود به روش ویژه‌ای که به واسطۀ انداختن قلمها انجام می‌پذیرفت راضی شدند، همانگونه که ما امروزه مثلاً (قرعه)، میکشیم. برخی از روایتها بیان میدارد که آنان قلمهایشان را به رودخانۀ اردن انداختند، و امواج آب همۀ آنها را بجز قلم زکریا با خود برد و تنها قلم او در آنجا ماند. این نشانه‌ای بود که بر آن اتفاق کرده بودند، و لذا مریم را به دست او سپردند.
همۀ اینها جزو غیبی است که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در موقع وقوع آنها در محل حضور نداشت و از آنها بیخبر بود. اصلاً چه بسا چنین چیزهائی از جملۀ اسرار کنشت بوده و خواسته باشد آنها را فاش نسازد و اجازۀ پخش آنها را هم نداده باشد، ولی قرآن به هنگام رویاروئی با بزرگان اهل کتاب در آن زمان، آنها را به عنوان دلیلی بر نزول وحی الهی بر پیغمبر راستین خود بیان فرموده باشد. چیزی هم در این باره روایت نشده است که چنین دلیل و حجّتی، از سوی ایشان پذیرفته نشده باشد و در ردّ آن کوشیده باشند. چه اگر جائی برای بحث و جدال باقی میماند، بیگمان دربارۀ آن مجادله و ستیز میکردند، زیرا آنان برای مجادله و مباحثه آمده بودند. هم اینک به تولّد عیسی می‌پردازیم. تولّدی که برابر عرف و عادت مردمان بسی شگفت و سترگ است، ولی از نظر مشیّت مطلّقۀ الهی، کار بس عادی و معمولی است:
(إِذْ قَالَتِ الْمَلائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (٤٥)
وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلا وَمِنَ الصَّالِحِینَ (٤٦)
قَالَتْ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ قَالَ کَذَلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (٤٧)
وَیُعَلِّمُهُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ (٤٨)
وَرَسُولا إِلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الأکْمَهَ وَالأبْرَصَ وَأُحْیِی الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (٤٩)
وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَجِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (٥٠)
إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ) (٥١)
(تو حضور نداشتی) آنگاه که فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را به کلمۀ خود که نامش مسیح عیسی پسر مریم است مژده میدهد و او در این جـهان و آن جهان بلند مرتبه و بزرگوار و از زمرۀ مقرّبان است. در گهواره و در حالت کهولت (یعنی میان سالی، که از سی سال تا پنجاه و یک سال است) با مردم سخن خواهد گفت و از زمرۀ صالحان بشمار است. (مریم در حالی که از تولّد فرزند از راه غیر طبیعی شگفت زده شده بود) گفت: پروردگارا! چگونه مرا فرزندی خواهد بود در حالی که انسانی با من نزدیکی نکرده است؟! فرمود: اینگونه هر چه را بخواهد میآفریند، و هنگامی که ارادۀ چیزی کند (و بخواهد پدید آید) فقط بدان میگوید: پدید آی، پس (بی‌درنگ) پدید میآید، و بدو خط و کتابت، و دانش راستین و سودمند، و تورات، و انجیل میآموزد، و او را به عنوان پیغمبری به سوی بنی‌اسرائیل روانه میدارد (و بدیشان خبر میدهد) که من (بر صدق نبوّت خود) نشانه‌ای را از سوی پروردگارتان برایتان آورده‌ام، و آن اینکه: من از گِل چیزی به شکل پرنده میسازم، سپس در آن میدمم و به فرمان خدا پرنده‌ای (زنده) میگردد، و کور مادرزاد و مبتلای بـه بیماری پیسی را شفا میدهم و مردگان را به فرمان خدا زنده میکنم و از آنچه میخورید و از آنچه در خانه‌های خود ذخیره میکنید به شما خبر میدهم! بیگمان در اینها نشانه‌ای بـرای شما است اگر (ارادۀ پذیرش) ایمان داشته باشید. و (من پیغمبریم که) تصدیق کنندۀ آن چیزی هستم که پیش از من از تورات بوده است و (آمده‌ام) تا پاره‌ای از چیزهائی را که (بر اثر ستم و گناه) بر شما حرام شده است (به عنوان تخفیفی از سوی خدا) برایتان حلال کنم، و نشانه‌ای (به دنبال نشانه‌ای) را برایتان آورده‌ام، بنابراین (معجزه‌ها و نشانه‌های پیاپی) از خدا بترسید و از من اطاعت کنید. خداوند پروردگار من و پروردگار شما است پس او را بپرستید، این راه راست است (و انسان را به سعادت هر دو جهان میرساند)...
بنابراین مریم با طهارت و پاکی و خشوع و خضوع و عبادت و پرستش، برای دریافت چنین فضل و کرمی و رویاروئی با این واقعۀ عظیم و محترمی، آمادگی پیدا میکند، و هم اینک او است که برای نخستین بار سفارش این کار سترگ را از زبان فرشتگان می شنود:
(إِذْ قَالَتِ الْمَلائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (٤٥)
وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلا وَمِنَ الصَّالِحِینَ) (٤٦)
(تو حضور نداشتی) آنگاه که فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را به کلمۀ خود که نامش مسیح عیسی پسر مریم است مژده میدهد و او در این جهان و آن جهان بلند مرتبه و بزرگوار و از زمرۀ مقرّبان است. و در گهواره و در حالت کهولت (یعنی میان سالی، که از سی سال تا پنجاه و یک سال است) با مردم سخن خـواهد گفت و از زمرۀ صالحان بشمار است)...
این مژدۀ کامل و گویائی است که کار را یکسره روشن میکند. مژده به کلمه‌ای از جانب خدا است که نامش مسیح عیسی پسر مریم است ... (مسیح)، در این عبارت، بدل واژۀ (کلمه) است، و در حقیقت همان (کلمه) است. پس در فراسوی این تغییر چه چیز نهفته است؟
این و امثال این، جزو امور غیبی است و بگونۀ روشن و مشخّص نمیتوان به ماهیّت چنین اموری پی برد، و لذا شناخت واقعی (کلمه)، امکان پذیر نیست، و چه بسا از زمرۀ آن چیزهائی باشد که مقصود این آیات است:
(أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ )
کتاب (قرآن) را بر تو نازل کرده است، بخشی از آن
آیه‌هار (محکمات)، است (و معانی مشخّص و اهداف روشنی دارند و) آنها اصل و اساس این کتاب هستند، و بخشی از آن آیه‌های (متشابهات)، است، (و معانی دقیقی دارند و احتمالات مختلفی در آنها میرود). و امّا کسانی که در دلهایشان کژی است (و گریز از حق زوایای وجودشان را فرا گرفته است) برای فتنه‌انگیزی و تأویل (نادرست) به دنبال متشابهات می‌افتند...... تا آخر .
و لیکن کار، ساده‌تر از این است اگر بخواهیم سرشت این حقیقت را بفهمیم. بدانگونه که دل را با خدا پیوند دهد، و آن را با ساخته و قدرت او آشنا سازد، و مشیّت مطلّقۀ الهی را بدو بشناساند.
خداوند خواست که با آفریدن آدم از خاک، زندگی بشری را آغاز کند، خواه این آفرینش را مستقیماً از خاک شروع کرده باشد و یا اینکه نخستین سلالۀ آدم را از خاک سرشته باشد. این کار سرشت رازی را دگرگون نمیسازد که جز خدا کسی بر آن آگاه نیست. این راز، راز حیاتی است که به پیکر نخستین آفریدۀ زنده دمیده شده است، یا آمیزۀ هستی آدم گشته است، اگر آفرینش او مستقیماً از خاک مرده بوده باشد. البته چه این و چه آن در ساختار خداوند جهان، یکی است. هیچیک از آن دو در بودن و شدن، بر دیگری برتری ندارد[3].
این حیات از کجا آمده است؟ بیگمان حیات، چیزی است جدا از خاک، و جدا از همۀ مواد مرده‌ای است که در این کرۀ زمین وجود دارد ... چیز ا‌ضافه‌ا‌ی است. چیزی است که با چیزهای دیگر تفاوت دارد. چیزی است که آثار و ظواهری را پدید میآورد که هرگز در خاک و در مادۀ مرده بطور کلّی یافته نمیشود.
این رمز حیات از کجا آمده است؟ اینکه نمیدانیم نباید سبب آن شود که راه انکار در پیش گیریم و یاوه‌سرائی کنیم! همانگونه که مادیگرایان با لجاجت خردسالانه‌ای چنین میکنند و هیچ عاقلی چه رسد به عالمی، ارزشی برای این کارشان قائل نیست!
ما نمیدانیم! همۀ تلاشهائی را هم که ما انسانها با ابزارهای مادیمان برای شناخت مصدر و سرچشمۀ حیات انجام داده‌ایم، بیفایده بوده و بیهوده رفته است، و همۀ تلاشهائی را هم که خودمان برای ساختن حیات از مادۀ مرده صرف کرده‌ایم ضائع گشته است!
ما نمیدانیم! ولی خدائی که حیات را بخشیده است همو میداند و بس ... او است که به ما میگوید: حیات نفخه‌ای از روح متعلّق بدو است. و پیدایش حیات با سخنی از او پیرایۀ هستی به تن کرده است:
(کُنْ !فَیَکُونُ) بشو ! پس‌میشود.
این نفخه چیست؟ چگونه بر پیکر مادۀ بیجان دمیده میشود و بر اثر آن این راز دقیق و نهان از فهم و شعور انسان پدیدار میگردد؟
آن چه چیز است؟ و چگونه میشود؟ این چیزی است که خرد انسان برای درک آن آفریده نشده است، زیرا که شناخت چنین چیزی کار خرد نیست، و بدو قدرت درک آن داده نشده است. پی بردن به ماهیّت حیات و آگاهی از راه دمیدن نفخه، در وظیفه‌ای که خداوند انسان را برای انجام آن آفریده است - وظیفۀ خلافت در زمین - هیچ سودی برای او ندارد. انسان که هرگز از مادۀ بیجان حیات نمی‌آفریند ... پس اگر انسان سرشت حیات را بشناسد، و ماهیّت نفخۀ روح متعلّق به خدا را نیز بداند، و از چگونگی پیوند روح با آدم یا با نخستین پلّۀ نردبانی که سلالۀ زنده از آن بالا رفته است آگاهی یابد، چه ارزشی برای او دارد؟
خداوند سبحان می فرماید: نفخه‌ای که از روح متعلّق به خدا به پیکر آدم دمیده شده است، این امتیاز و کرامت را بدو بخشیده است و حتّی او را بر فرشتگان نیز برتری داده است، پس بناچار باید این نفخه چیزی جدا از حیاتی باشد که به کرم و میکروب داده شـده است! این کار ما را معتقد میکند به اینکه انسان را جنسی بدانیم که پیدایش ذاتی و مستقلّی دارد و در نظام گیتی از مکانت ویژه‌ای برخوردار است، و سائر زندگان از چنین اکرام و اعتباری بهره‌مند نمیباشند!
به هر حال این موضوع ما، در اینجا نیست، بلکه نگاه گذرائی بود که در روند گفتار لازم مینمود تا بدین وسیله دفع شبهه‌ای شود که چه بسا در اندرون خواننده دربارۀ بحثی که پیرامون پیدایش انسان داشتیم پدیدار گردد!
مهم این است که خداوند در اینجا ما را از پیدایش رمز حیات باخبر میسازد، هر چند هم سرشت این رمز را نشناسیم و کیفیت دمیدن آن به کالبد مادۀ مرده را نفهمیم.
خداوند متعال خواست که به دنبال پیدایش آدم بگونۀ ذاتی مستقیم، راه معیّنی برای تکرار پیدایش انسانی پدید آورد، و آن راه نزدیکی نر و ماده، و گردهمائی تخمک زن و سلول جنسی مرد (یعنی: اُووِلْ و اسْپِرْماتُوزُوئید) است، که با به هم رسیدن آن دو باروری انجام میگیرد، و تولید نسل امکان می‌پذیرد؛ تخمک زن (یعنی، اوول) زنده است و مرده نیست، و همچنین سلول جنسی مرد (یعنی: اسپرماتوزوئید) هم جاندار و پویا است.
آنچه مألوف و مرسوم مردمان بود بر این قاعده به پیش رفت ... تا آنگاه که خداوند خواست این قاعدۀ گزیده را در فردی از آدمیزادگان بر هم زند، و او را بگونهای پدید آورد که نزدیک و شبیه به پیدایش نخستین باشد، اگر هم تماماً مانند آن نباشد. مادۀ تنهائیی، نفخه‌ای را دریافت میدارد که بدون مقدّمه حیات را میآفریند، و بر اثر آن نفخه، در او حیات پدیدار میشود!
آیا این نفخه همان کلمه است؟ آیا کلمه عبارت از قصد اراده است؟ آیا منظور از کلمۀ واژۀ (کُنْ)، است[4].
که گاهی حقیقت را میرساند و گاهی کنایه از قصد اراده است؟ آیا کلمه، همان عیسی است، یا اینکه کلمه آن چیزی است که بودن او از آن بود؟
همۀ اینها بحثهائی است که فایده‌ای بجز القاء شبهه‌ها به دنبال ندارد ... چکیدۀ همۀ این بحثها این است که: خداوند خواست حیاتی را بیافریند که نـظیر نداشته باشد. چنین حیاتی را برابر ارادۀ مطلّقۀ خود بیافرید، ارادۀ مطلّقه‌ای که با نفخه‌ای از روح متعلّق به خدا حیات را میآفریند. ما آثار حیات را می‌بینیم ولی ماهیّت آن را نمی‌فهمیم. باید هم که نفهمیم، زیرا که دانستن آن، در انجام وظیفۀ خلافت در زمین هیچگونه قدرتی بر قدرتمان نمی افزاید. چون هیچگاه آفرینش حیات جزو تکالیف خلیفه‌گری نبوده و نخواهد بود! بدین منوال کار سهل و ساده فهمیده میشود، و وقوع آن شبهه‌ها را برنمی‌انگیزد!
فرشتگان اینگونه به مریم مژدۀ کلمه‌ای را میدهند که از سوی خدا است و نامش مسیح عیسی پسر مریم است ... این مژده جنس عیسی و نام و نسب او را در بر گرفته است. از این نسب فهمیده میشود که نسبت او به مادرش بر میگردد ... علاوه از این، چنین مژده‌ای متضمّن صفت و مکانت او در پیشگاه پروردگارش میباشد:
(وَجِیهًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ) (٤٥)
او در این جهان و آن جهان بلند مرتبه و بزرگوار و از زمرۀ مقرّبان است...
همچنین این مژده معجزه‌ای را در بردارد که با تولّد عیسی همراه است:
(وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ )...
و در گهواره با مردم سخن میگوید...
دیدگاهی از آیندۀ او را هم در بردارد:
(وَکَهْلا)...
و در میانه سالی...
نشانۀ او و کاروانی که بدان نسبت میرساند نیز در این مژده نهان است:
(وَمِنَ الصَّالِحِینَ) (٤٦)
و از زمرۀ صالحان است...
امّا مریم، دوشیزۀ پاکیزۀ پاکدامنی که مقیّد به مرسوم و مألوف بشر در زندگی است، چنین مژده‌ای را همانگونه دریافت داشت که دختری آن را دریافت میدارد. رو به سوی پروردگارش نمود و به درگاهش مناجات آغاز کرد و چشم به بارگاه کبریائیش دوخت و به زاری از خدا خواست که این چیستان را برای او حلّ کند که خرد انسان را حیران و ویلان میکند:
(قَالَتْ رَبِّ أَنَّى یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ )
گفت: پروردگارا! چگونه مرا فرزندی خواهد بود در حالی که انسانی با من نزدیکی نکرده است؟!...
پاسخ بدو رسید و او را متوجّه حقیقت ساده‌ای کرد که انسانها به سبب خو و الفت زیادی که به اسباب و مسبّبات ظاهری دارند از آن غافل خواهند شد و به علّت دانش اندیشان و مألوف و مرسوم محدودشان از آن بیخبر خواهند گشت:
(قَالَ کَذَلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) (٤٧)
گفت: اینگونه هر چه را بخواهد میآفریند، و هنگامی که ارادۀ چیزی کشد (و بخواهد پدید آید) فقط بدان میگوید: پدید آیی؛ پس (بی‌درنگ) پدید میآید...
هنگامی که کار به این حقیقت اوّلیه برگشت داده میشود، شگفت از میان بر می‌خیزد و حیرت و سرگشتگی برطرف میشود، و دل اطمینان میییابد و آرام میگیرد، و انسان به خود میآید و با شگفتی از خویشتن می‌پرسد: چگونه من از ایـن کار سرشتی آشکار و معقول و زودفهم در شگفت شده‌ام و تعجّب کرده‌ام؟! قرآن اینگونه بینش اسلامی را دربارۀ چنین حقائق بزرگ پدیدار میکرد و به همین سادگی سرشتی زود فهم، پرده از آنها به یکسو میزد، و بدین منوال شبهه‌هائی را میزدود که فلسفه‌های پیچیده آنها را پیچ میدادند و دشوار مینمودند. ولی قرآن با راههای فطری و ساده گره از کارها میگشود و آنها را در آئینۀ صاف دلها و عقلها بطور یکسان جلوهگر میساخت و استوار میداشت.
آنگاه فرشته مژده‌ای را که به مریم میدهد دنبال میکند و او را بدین مژده که خداوند وی را برای به دنیا آوردن بینظیر چنین آفریدۀ شریفی برگزیده است افتخار می‌بخشد و بدو میگوید که چگونه این آفریده در میان بنی‌اسرائیل زندگی خود را بسر میبرد ... در اینجا است که مژده‌ای که به مریم داده میشود، با آغاز شدن تاربخ مسیح به هم می‌آمیزد، و در روند گفتار واحدی به هم میرسند، و همانگونه که روش قرآن است گوئی هر دوی آنها هم اینک رخ میدهند:
(وَیُعَلِّمُهُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالإنْجِیلَ) (٤٨)
و بدو خط و کتابت، و دانش راستین و سودمند، و تورات، و انجیل می آموزد...
شاید مراد از (کتاب)، ،کتابت و نوشتن باشد. شاید هم منظور از آن خود تورات و انجیل باشند، و عطف آن دو بر کتاب، عطف بیان بشمار آید. حکمت هم حالتی در نفس است که با بودن آن، کارها در جای مناسب خویش انجام پذیرند و در پرتو آن راه درست تشخیص داده شود و پیروی گردد. حکمت، خیر و برکت بسیاری است. تورات همانند انجیل کتاب عیسی بشمار امده است. چه تورات اساس دینی بوده است که عیسی آن را با خود آورده است. انجیل مکمّل تورات بوده و روح تورات را زنده کرده است و نیز روح آئینی را زندگی دوباره بخشیده است که در دلهای بنی‌اسرائیل پژمرده و از آئینۀ قلوبشان نهان گشته بود. این چیزی است که بسیاری ازکسانی که دربارۀ مسیحیت سخن میگویند، در آن دچار اشتباه شدهاند و تورات را نادیده گرفته‌اند. در صورتی که تورات اساس دین مسیح علیه السّلام است، و در آن قانونی است که نظام جامعه بر آن استوار میگردد، و انجیل جز اندکی از آن را تعدیل ننموده است. انجیل همان نفخۀ حیات بخش و تازه‌کنندۀ روح دین است، و دل انسان را به وسیلۀ پیوند مستقیم آن به خدا در پرتو نصوص خود، صیقلی میدهد و پاکیزه میدارد. این حیات بخشی و تهذیب دو چیزی هستند که مسیح آنها را با خود آورده است و در راهشان تلاش و کوشش نموده است تا آنگاه که نسبت بدو نیرنگ کردند، همانگونه که خواهد آمد:
(وَرَسُولا إِلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الأکْمَهَ وَالأبْرَصَ وَأُحْیِی الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) (٤٩)
او را به عنوان پپغمبری به سوی بنی‌اسرائیل روانه میدارد (و بدیشان خبر میدهد) که من (بر صدق نبوّت خود) نشانه‌ای را از سوی پـروردگارتان برایتان آورده‌ام و آن اینکه : من از گِل چیزی به شکل پرنده میسازم، سپس در آن میدمم و به فرمان خدا پرنده‌ای (زنده) مییگردد، و کور مادرزاد و مـبتلای به بیماری پیسی را شفا میدهم و مردگان را به فرمان خدا زنده میکنم و از آنچه میخورید و از آنچه در خانه‌های خود ذخیره میکنید به شما خبر میدهم! بیگمان در اینها نشانه‌ای برای شما است اگر (ارادۀ پذیرش) ایمان داشته باشید...
این نصّ قرآنی به ما میگوید که رسالت عیسی علیه السّلام برای بنی‌اسرائیل بوده، پس او یکی از پیغمبران ایشان است. بنابراین توراتی که بر موسی علیه السّلام نازل شده است و در آن شریعت منظّمی برای زندگی قوم اسرائیل است، و متضمّن قوانین معامله و تجارت و تنظیم شؤون زندگی است، در اصل، کتاب عیسی نیز بشمار است، و انجیل هم بدان افزوده میشود که متضمّن احیاء روح و تهذیب قلب و بیداری عقل است.
معجزه‌ای که خداوند به مادر عیسی یعنی مریم مژده داده بود و بدو بشارت فرموده بود به اینکه چنین معجزه‌ای بر دست عیسی انجام میگیرد، و عیسی بعدها عملاً به بنی‌اسرائیل نشان خواهد داد عبارت بود از دمیدن جان به کالبد مادۀ بیجان و بخشیدن رمز حیات به موات، و زنده کردن مردگان مردمان، و بینائی بخشیدن کور مادرزاد، و شفا دادن مبتلای به بیماری پیسی، و خبر دادن از غیب - البتّه آنچه که نسبت بدو غیب بود - و آن عبارت بود از اندوختۀ اقوات و غیره در خانه‌های بنی‌اسرائیل، در حالی که او آنها را ندیده بود و بدور از دید او بود.
نصّ قرآنی میکوشد که بر زبان عیسی علیه السّلام بیان دارد - همانگونه که در غیب خدا مقدّر بود و به هنگام مژده دادن به مریم گفته شد، و همانگونه که بعد از آن بر زبان عـیسی جـاری و تحقّق پذیرفت -که هر کار خارق‌العاده‌ای از این خارق‌العاده‌هائی که عیسی آن را برایشان آورده، از سوی خدا بوده است. به دنبال هر یک از این خارق‌العاده‌ها هم اجازۀ خدا ذکر شده است تا موضوع بیشتر شکافته شود و مرزبندی روشن‌تر نموده گردد. برای احتیاط بیشتر، اجازۀ خدا در آخر هر یک از آنها بیان شده و تنها به ذکر اجازۀ خدا در پایان مطالب اکتفاء نشده است.
این معجزه‌ها بطور کلّی متعلّق به ایجاد حیات یا عودت حیات، یا بهبودی بخشیدن است که خـود شاخه‌ای از حیات است. دیدن غیب نهان، بدور از بُرد دیدگان است ... چنین معجزاتی در حقیقت هماهنگ با تولّد عیسیی، و اعطاء پیرایۀ وجود بدین موجود و دمیدن جان به کالبد او است، آن هم بدانگونه که نظیری جز آدم علیه السّلام برای او نمی توان یافت. وقتی که خدا بتواند چنین معجزاتی را بر دست فردی از آفریدگانش جاری سازد ، همو میتواند خود این فرد را هم بدون نمونه و مثال بیافریند ... در این صورت نیازی نیست این همه شبهه‌ها و افسانه‌ها در حول و حوش چنین تولّد ویژه‌ای پدید آید و زبان به زبان بگردد. وقتی که چنین تولّدی به مشیّت مطلّقۀ خداوند نسبت داده شود، و مردمان خداوند سبحان را به مألوف و مرسوم خودشان مقیّد نسازند و خدا را همچون انسان نینگارند!
(وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ وَجِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (٥٠)
إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ) (٥١)
و (من پیغمبریم که) تصدیق کنندۀ آن چیزی هستم که پیش از من از تورات بوده است و (آمده‌ام) تا پاره‌ای از چیزهائی را که (بر اثر ستم و گناه) بر شما حرام شده است (بعنوان تخفیفی از سوی خدا) برایتان حلال کنم، و نشانه‌ای (به دنبال نشانه‌ایی) را برایتان آورده‌ام ، بنابراین (معجزه‌ها و نشانه‌های پیاپی) از خدا بترسید و از من اطاعت کنید. خداوند پروردگار من و پروردگار شما است پس او را بپرستید، این راه راست است (و انسان را به سعادت هر دو جهان میرساند).
این خاتمه دعوت عیسی علیه السّلام از بنی‌اسرائیل، پرده از حقائق بنیادینی برمیدارد که در آئین خدا و در مفهوم این آئین در دعوت همۀ پیغمبران - علیهم السّلام - موجود بوده است. حقائقی که دارای ارزش ویژه‌ای هستند، مخصوصاً بدانگاه که بر زبان خود عیسی علیه السّلام جاری میشوند. کسی که این شبهه‌ها و افسانه‌های بیشمار پیرامون چگونگی تولّد او بپا خاسته است و همه ناشی از انحراف از حقیقت دین خدا بوده، حقیقتی که در پیش این پیغمبر و آن پیغمبر دگرگون نمیشود و همان است که هست.
عیسی وقتی‌که میگوید:
(وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ )
(من پپغمبریم که) تصدیق کنندۀ آن چیزی هستم کـه پیش از من از تورات بوده است و (آمده‌ام) تا پاره‌ای از چیزهائی را که (بر اثر ستم و گناه) بر شما حرام شده است (بعنوان تخفیفی از سوی خدا) برایتان حلال کنم...
پرده از سرشت مسیحیّت راستین برمیدارد. چه توراتی که بر موسی علیه السّلام نازل شده است، متضمّن قانون منظّمی برای زندگی مردمان برابر نیاز آن زمان و شرائط زندگانی بنی‌اسرائیل بوده است - اگر چه دین ویژه‌ای برای مجموعه انسانهائی در مدّت زمانی بوده است - چنین توراتی در رسالت عیسی علیه السّلام معتبر بشمار آمده و رسالت او تصدیق‌کنندۀ تورات میباشد، البته تعدیلهائی در آن داده است که متعلّق به حلال کردن برخی از چیزهائی است که خداوند بر ایشان حرام کرده بود. این تحریم نیز جنبۀ تنبیه و مجازات داشت و به خاطر معاصی و انحرافاتی دامنگیرشان شده بود و خداوند میخواست به وسیلۀ تحریم برخی از چیزهای حلال بر آنان، ایشان را ادب کند. سپس همو خواست که با قدوم مسیح علیه السّلام بدیشان رحم کند و آن چیزهائی را که بر آنان حرام کرده بود دوباره برایشان حلال گرداند. از این روشن میشود که سرشت دین - هر دینی که باشد - این است که هدف آن تنظیم زندگی مردمان به وسیلۀ قانونگذاری است، و تنها به جنبۀ تهذیب اخلاق اکتفاء نمیکند، و تنها به تربیت مشاعر وجدانی و احساسات درونی توجّه ندارد، و همچنین تنها به عبادات و مراسم هم بسنده نمینماید. چه پرداختن به یکی از این امور و فراموش کردن جنبه‌های دیگر، دین بشمار نمیآید. بلکه دین چیزی جز راهی که خداوند آن را برای زندگی انسانها خواسته است، و نظام حیاتی که زندگی انسانها را با برنامۀ الهی پیوند میدهد نمیباشد.
جداسازی عنصر عقیدۀ ایمانی، از شعائر و مراسم عبادی، و از ارزشهای اخلاقی و از قوانین و مقرّرات نظم و نظام و سر و ساماندهی، در هر آئینی که بخواهد زندگانی مردمان را برابر برنامۀ الهی بچرخاند و راه ببرد، غیر ممکن و ناشدنی است. جدائی افکندن میان این اصول و ارکان به هر شیوه و اندازه‌ای که باشد، کارکرد دین را در جانهای مردمان و در زندگی ایشان باطل و تباه میسازد، و با منظور دین و سرشت آن بدانگونه که خواست خداوندی است مخالف میباشد. عیناً این کار برای دیانت مسیحی پیش آمد. از آنجا که شرائط و ظروف تاریخی چندی از یک سو رخ نمود، و از سوی دیگر دیانت مسیحی برای مدّت زمان محدودی آمده بود و با آمدن آخرین دین خاتمه می پذیرفت، و گذشته از اینها بیشتر از مدّت زمان معیّن خود نیز پائیده بود، جنبۀ نظام قانونی در آن از جنبۀ روحانی تعبّدی اخلاقی گسیخته گردیده بود ... چنین واقع شد که دشمنانگی تندی میان یهودیان با عیسی علیه السّلام و یارانش و آنان که بعدها از آئین او پیروی کردند درگرفت. این امر سبب جدائی تورات از انجیل شد. تورات متضمّن قوانین و مقرّرات و انجیل حامل احیاء روحی و تهذیب اخلاقی بود ... همچنین چنان قوانین و مقرّراتی محدود به زمان خاص و مربوط به گروه ویژه‌ای از مردمان بود ... تقدیر الهی بر این بود که شریعت شامل جاودانه‌ای برای بشریّت در موعد مقرّر خود به ارمغان آید.
به هر حال قسمت دیانت مسیحی این شد که آئین بدون قانونی باشد. در اینجا بود که نتوانست زندگی اجتماعی ملّتهائی را رهبری کند که متدیّن بدان بودند. چه رهبری زندگی اجتماعی خواهان یک جهان‌بینی اعتقادی است که این جهان‌بینی بتواند همۀ هستی و زندگی انسان و مقام او را در پهنۀ این هستی تفسیر کند، همانگونه که خواهان نظام عبادی و ارزشهای اخلاقی است. علاوه بر این بیگمان قوانین و مقرّراتی ضرورت دارد که زندگی مردمان را سر و سامان و نظم و نظام بخشد و خود بردمیده از جهان‌بینی اعتقادی و از این نظام عبادی و چنین ارزشهای اخلاقی باشد. این بند و بست ترکیبی دین همان چیزی است که پابرجائی نظام اجتماعی را تضمین میکند و چنین نظامی از انگیزه‌های مفهوم و ضمانتهای استواری برخوردار میباشد ... هنگامی که آن چنان جدائی در دین مسیحی بوقوع پیوست، دیانت مسیحی نتوانست نظام شاملی برای زندگی بشریّت باشد، و پیروانش مجبور شدند که میان ارزشهای روس و ارزشهای عملی در همۀ امور زندگی خود حدائی بیندازند، و از جمله نظام اجتماعیی را که این زندگی بر آن استوار است جدا کنند و مستقلّ از هر چیز بدان بنگرند. این بود که قوانین اجتماعی بر اساسی جدا از اساس طبیعی یگانۀ خود استوار شد، و در هوا معلّق ماند، یا کج و معوج بر چنان اساس ناپسندی جای گرفت!
این امر چیز عادی و مرسومی در زندگی بشریّت نبود، و رخداد کوحکی در تاریخ بشری بشمار نمیآید ... بلکه واقعۀ سترگی بود که از آن بدبختی و سرگشتگی و گسیختگی و رمندگی و بلائی سرچشمه میگیرد که امروزه تمدّن مادی در آن غوطه‌ور و دست به گریبان است، چه درکشورهائی که مردمان هنوز پیرو دیانت مسیحی هستند - هر چند که دیانت مسیحی به سبب فقدان قوانین، خالی از نظام اجتماعی است - و چه در کشورهائی که مردمان آنجاها سر از دیانت مسیحی برتافته‌اند، هر چند هم در حقیقت خیلی از کسانی بدور نمیباشند که ادّعاء مینمایند که مسیحی هستند ... زیرا دیانت مسیحی بدانگونه که حضرت مسیح آن را آورده است، و همانگونه که سرشت هر دینی است که شایستۀ واژۀ دین است، عبارت از شریعتی است که زندگی را نظم و نظام می‌بخشد، و بردمیده از جهان‌بینی اعتقادی دربارۀ خدا بوده، و جوشیده از ارزشهای اخلاقی مستند بدین جهان‌بینی می باشد ... اگر چنین آئینی از این اساس شامل و کامل برخوردار نباشد، مسیحیّت بشمار نمیآید، و بطور کلّی دین نخواهد بود! و بدون چنین اساس شامل و کاملی، نظام اجتماعی پدیدار و پایدار نمیگردد که زندگی بشری را در برگیرد و پاسخگوی نیازمندیهای نفس بشری باشد و بتواند به واقعیّت زندگی بشری پاسخ دهد و رویهمرفته روح بشریّت و زندگی بشریّت را به سوی خدا اوج بخشد.
این حقیقت یکی از مفاهیمی است که سخن مسیح علیه السّلام متضمّن آن است:
(وَمُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلأحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ ...الخ.)
(من پیغمبریم که) تصدیق کنندۀ آن چیزی هستم که پیش از من از تورات بوده است و (آمده‌ام) تا پاره‌ای از چیزهائی را که (بر اثر ستم و گناه) بر شما حرام شده است (بعنوان تخفیفی از سوی خدا) برایتان حلال کنم... تا آخر.
او در رساندن چنین حقیقتی به نخستین حقیقت سترگ استناد میجوید. حقیقت توحیدی که شبهه‌ای در آن نیست:
(وَجِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (٥٠)
إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ) (٥١)
و نشانه‌ای (به دنبال نشانه‌ای) را برایـتان آورده‌ام ، بنابراین (معجزه‌ها و نشانه‌های پیاپی) از خدا بترسید و از من اطاعت کنید. خداوند پروردگار من و پروردگار شما است پس او را بپرستید، این راه راست است (و انسان را به سعادت هر دو جهان میرساند)...
او حقیقت جهان‌بینی اعتقادیی را اعلان میدارد که دین خدا جملگی بر آن استوار میباشد. معجزاتی که او برایشان آورده است از جانب خود آنها را برای آنان نیاورده است، چه او انسان است و قدرت ارائۀ معجزات را از سوی خویش ندارد. بلکه او آنـها را از سوی خدا برایشان آورده است. رسالت او قبل از هر چیز بر ترس از خـدا و پرهیزکاری و اطاعت و فرمانبرداری از پیغمبرش استوار است ... به دنبال آن تأکید میدارد که خداوند پروردگار او و ایشان بدون هیچ فرقی است، و او پروردگار نیست و بلکه بندهای است. و اعلان مینماید که عبادتشان تنها برای خدا بوده و تنها او را بپرستند، زیرا بندگی جز خدای را نسزد ... آنگاه سخن خود را با حقیقت گسترده‌ای به پایان میرساند: خدای را یگانه دانستن و تنها بندگی او را کردن، و اطاعت از پیغمبر و نظامی که او آن را با خود آورده است، (این راه راست است)، و غیر از آن راه، همۀ راهها کج و نادرست بوده و چنین راههائی بیگمان راه دین راستین نیست.
*
روند گفتار از مژدۀ فرشتگان به مریم دربارۀ پسرش که چشم به راهش بود، و بیان صفات و معجزات و کلمات پسر که به تتمّۀ بشارت میماند، مستقیماً منتقل میشود به بیان فهمیدن و پی بردن او به کفر بنی‌اسرائیل، و می‌پردازد به درخواست او از یارانش برای تبلیغ دین خدا:
(فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسَى مِنْهُمُ الْکُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (٥٢)
رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ) (٥٣)
هنگامی که عیسی از ایشان احساس کفر (و سرکشی و نافرمانی) کرد گفت: کیست که یاور من به سوی خدا (و برای تبلیغ آئین او) گردد؟ حواریّون گفتند: ما یاوران (دین) خدائیم، (زیرا ما) به او ایمان آورده‌ایم و (تو نیز) گواه باش که ما مخلص و منقاد (اوامر او) هستیم. پروردگارا! ما بدانچه نازل فرموده‌ای ایمان آورده‌ایم و از پیغمبر پیروی نموده‌ایم، پس ما را از زمرۀ گواهان (بر تبلیغ پپغمبر و انکار بنی‌اسرائیل) بنویس...
در اینجا میان پرده و فاصلۀ فراخی در روند گفتار است. زیرا که گفته نشده است که عیسی علیه السّلام متولّد گردید، و اینکه مادرش او را با بنی‌اسرائیل رویاروی کرد و او در گهواره با ایشان سخن گفت، و اینکه او قوم خود را بدانگاه که میانه سال بود به سوی خدا خواند، و اینکه او معجزاتی را بدیشان نمود که در مژدۀ فرشتگان به مادرش ذکری از آنها رفته است (همانگونه که در سورۀ مریم آمده است). چنین میان پرده‌ها و فاصله‌هائی در داستانهای قرآنی وجود دارد تا از سوئی در نمایش و عرضۀ آنها تکرار به میان نیاید، و از سوی دیگر در بخشها و صحنه‌های مربوط به سوره و روند آن اختصار رعایت گردد.
عیسی هم اینک به کفر بنی‌اسرائیل پی برده است، بدنبال آنکه چنان معجزاتی را بدیشان نمود که از حیطۀ قدرت بشری بیرون بوده و گواهی میدهند که در پس آنها خدا است و سررشتۀ آنها در دست او است، و آشکارا ندا در میدهند که نیروی خدا پشتیبان و مؤیّد آنها است، و همو کسی را پشتیبانی میکند که چنین معجزاتی بر دست او انجام میگیرد. گذشته از اینها عیسی علیه السّلام آمده بود تا برخی از قیدها و بندها و تکالف و دشواریها را از دوش ایشان بردارد و بارشان را سبکتر کند، ولی از ایشان کفر دید.
بدین هنگام بود که دعوت خود را این چنین سر داد:
(قَالَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَى اللَّهِ )
گفت : کیست که یاور من به سوی خدا (و برای تبلیغ آئین او) گردد؟...
کیست که یاور من به سوی خدا و دعوت و برنامه و رژیم او باشد؟ کیست که یاور من به سوی خدا گردد تا آئین خدا را بدو ابلاغ کنم و ندای حق را به گوش او برسانم؟
بناچار باید صاحب هر ایده‌ای و هر د‌عـوتی یارانی داشته باشد که با او به پاخیزند و پرچم دعوت او را به دوش گیرند و برای حفظ آن سینه سپر کنند و پاسدارانش گردند و آن را به آیندگان برسانند و بعد از او برای حفاظت و مراقبت از آن کمر همّت بندند و در راهش به جان کوشند.
(قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٥٢)
حواریّون گفتند: ما یاوران (دین) خدائیم، (زیرا ما) به او ایمان آورده‌ایم و (تو نیز) گواه باش که ما مخلص و منقاد (اوامر او) هستیم...
حواریّون اسلام را بدان معنی و مفهومی بکار بردند که حقیقت دین است، و عیسی علیه السّلام را بر این اسلام یعنی اخلاص و انقیاد خویش و بر نمایندگی و گزینش خـود برای یاری دادن خدا، یعنی یاری دادن پیغمبر خدا و دین و برنامۀ الهی در زندگی، گواه گرفتند. آنگاه رو به پروردگارشان نمودند و مستقیماً به درگاهش ندا برداشتند و در این کاری که بر عهده گرفتند با آستانۀ الهی تماس حاصل کردند و گفتند:
(رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ) (٥٣)
پروردگارا! ما بدانچه نازل فرموده‌ای ایمان آورده‌ایم و از پیغمبر پیروی نموده‌ایم پس ما را از زمرۀ گواهان (بر تبلیغ پیغمبر و انکار بنی‌اسرائیل) بنویس...
در این توجّه دادن به پیمان بستن با خدا و عقد قرارداد مستقیم با او، نگرش ارزشمندی است ... پیمان مؤمن قبل از هر چیز با پروردگارش منعقد است، و از جنبۀ اعتقادی هرگاه پیغمبر چنین پـیمانی را به دیگران رسانید، دیگر وظیفۀ او به پایان رسیده است، و پیمان با خدا بسته شده است، و این پیمان بر گردن مؤمنانی ماندگار است که پس از پیغمبر میآیند ... این پیمان هم به پیروی از پیغمبر، پیمان با خدا محسوب است و تعهّدی است در قبال او. پس کار تنها عقیدۀ درونی و باور داشت صرف نیست بلکه پیروی از برنامۀ خدا و اقتداء در آن به پیغمبر است. این است معنی و مفهومی که روند این سوره بر آن متمرکز است و با شیوه‌های گوناگونی تکرار میگردد، همانگونه که دیدیم.
سپس عبارت دیگری در سخن حواریّون جلب نظر میکند:
(فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ )...
پس ما را از زمرۀ گواهان (بر تبلیغ پیغمبر و انکار بنی‌اسرائیل) بنویس...
کدام گواهی و کدام گواهان؟
بیگمان مسلمانی که به دین خدا ایمان داشته باشد، از او خواسته میشود که برای این دین شهادتی بدهد. شهادتی که تأیید کند که حق این دین است بماند و خیری را هم تأیید کند که این دین حامل آن برای انسانها است ... این چنین مسلمانی این چنین شهادتی را اداء نمینماید مگر آنکه از نفس خود و از اخلاق و کردار و رفتار و زندگی خود مجسّمۀ زنده‌ای را برای این دین بسازد. مجسّمۀ زنده‌ای که مردمان وقتی بدان بنگرند نمونۀ والا و نمودار واضحی در برابر دیدگانشان هویدا گردد که گواه بر حقانیّت این دین در هستی، و گواه بر بهترین و برترین بودن آن در میان همۀ سیستمها و اوضاع و تشکیلات باشد.
شخص مسلمان چنین شهادتی را اداء نخواهد کرد مگر آنکه این دین را اساس زندگی خویش و نظام جامعه خویشتن و قانون شخص خود و قوم خود قرار دهد، و جامعه‌ای در پیرامون او برپا شود که کارهایش برابر این برنامۀ استوار الهی اداره گردد ... تلاش و تکاپوی او برای برپائی چنین جامعه‌ای باشد، و بکوشد که چنین برنامه‌ای را تحقّق بخشد و مرگ در راه آن را بر زندگی در سایۀ جامعۀ دیگری که برنامۀ خدا را در زندگی جماعت بشری پیاده نمیکند و تحقّق نمی‌بخشد، ترجیح دهد ... اگر این چنین کند گواهی داده است که این دین بهتر از خود زندگی است. زندگی که گرامی‌ترین چیزی است که زندگان بر آن حرص و طمع میورزند و از جان دوستش میدارند! ... بلی مسلمان در این صورت (گواه) بشمار است.
بر این اساس است که چنین حواریّونی از خدا تمنّا مینمایند که ایشان را همراه گواهان بر دین خود قرار دهد و از زمرۀ آنان بنویسد ... یعنی اینکه خداوند ایشان را موفّق و پیروز گرداند و یاری و مدد رساند در این راه که بتوانند مجسّمۀ زنده‌ای از نفس خویش برای این دین بسازند، و ایشان را بر آن دارد که در راه پیاده کردن برنامۀ الهی در زندگی، و برپا داشتن جامعه‌ای که چنین برنامه‌ای در آن مجسّم و نمودار شود، جهاد کنند و به تلاش ایستند و به تکاپو پردازند، هر چند این کار به بهای از دست دادن جان آنان در راه جان جانان تمام شود، و بدین گاه از زمرۀ (گواهان)، بر حقانیّت این دین بشمار آیند.
این دعائی است که شایان آن است هر کسی که خویشتن را پیرو اسلام میداند درباره‌اش بیندیشد ... اسلام این است، همانگونه که حواریّون بدان پی‌برده بودند، و همانگونه که در اندرون همۀ مسلمانان راستین جای دارد. کسی که چنین شهادتی را برای دین خود اداء نکند و آن را پوشیده نماید، او کاملاً گنهکار است. امّا اگر انسانی ادّعای اسلام کند و سپس در اندرون دل خویش چیزی جز برنامۀ اسلام را نهفته دارد، و طرز تفکّری جز طرز تفکّر اسلام را داشته باشد، یا اینکه اندیشه و برنامۀ اسلام را پذیرا بوده و تنها آن را در زندگی شخصی خویش پیاده کند، و لیکن در ملأ عام و در میان جامعه به اداء آن نپردازد، و به خاطر حفظ ذات و نگهداری عافیت، برای استوار داشتن برنامۀ خدا و اقامۀ آن در زندگی، تلاش و تکاپو نکند، و به سبب ترجیح حیات خود بر حیات دین به جهاد نپردازد، به حقیقت در ادای شهادت کوتاهی کرده است، یا اصلاً بر ضدّ این دین شهادت داده است. شهادتی که دیگران را از پذیرش دین باز میدارد. چه دیگران چنین مسلمانانی را می‌بینند که دارند بر ضدّ دین نه به نفع دین گواهی میدهند! وای بر کسانی که از طریق ادّعای ایمان به این دین، مردمان را از دین خدای باز دارند. و وای بر کسانی که مردمان آنان را مؤمن انگارند و فریب ظاهر آراستۀ ایشان را بخورند ولی در اصل هیچگونه ایمانی نداشته باشند.[5]
*
روند گفتار به پایان داستان عیسی علیه السّلام با بنی‌اسرائیل میرسد:
(وَمَکَرُوا وَمَکَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ (٥٤)
إِذْ قَالَ اللَّهُ یَا عِیسَى إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَرَافِعُکَ إِلَیَّ وَمُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (٥٥)
فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٥٦)
وَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ) (٥٧)
(یهودیان و دشمنان مسیح برای نابودی او و آئین آسمانی) نقشه کشیدند و خداوند (هم برای حفظ او و آئین آسمانی) چاره‌جوئی کرد، و خداوند بهترین چاره‌جویان است. (به یاد آورید) هنگامی را که به عیسی فرمود: من تو را (با مرگ طبیعی در وقت معیّن) میمیرانم و (مقام تو را بالا میبرم و بعد از مرگ طبیعیی) به سوی خویش فرا میبرم و تو را از (دست) کافران میرهانم و کسانی را که از تو پیروی میکنند تا روز رستاخیز برتر از کسانی خواهم ساخت که کفر میورزند، سپس برگشت (همۀ) شما به سوی من خواهد بود و در میان شما دربارۀ آنچه که اختلاف دارید داوری خواهم کرد. امّا کافران را در دنیا (با مسلّط کردن ملّتها بر آنان) و در آخرت (با جاویدانگی در آتش دوزخ) به عذاب سختی گرفتار و مجازات خواهم کرد، و هیچگونه یاورانی نخواهند داشت (که ایشان را از عذاب خدا برهانند). و امّا کسانی که ایمان میآورند و کارهای شایسته انجام میدهند، خداوند پاداش آنان را بطور کامل خـواهد داد، و خداوند ستمکاران را دوست نمیدارد...
مکری که یهودیانی بکار بردند که به پیغمـرشان عیسی علیه السّلام ایمان نیاورده بودند، مکر بس بزرگی بود. بدو و مادر پاکدامن او تهمت زدند و گفتند مریم با یوسف نجّار که نامزدش بود و با او زناشوئی نکرده بود، آمیزش نموده است -همانگونه که انجیلها میگویند ... همچنین عیسی را متّهم به دروعگوئی و شعبده‌بازی کردند، و در پیش فرمانروای رومانی (بیلاطس) بدگوئی و سخن‌چینی نمودند و ادّعاء کردند که او (تحریک‌کننده)، است و عامۀ مردمان را به نافرمانی از حکومت و سرنگونی آن میخواند! او نیرنگباز است و ناسپاس و عقیدۀ عامۀ مردمان را تباه میسازد! تا آنجا که بیلاطس قبول کرد که خودشان مأمور شکنجۀ او شوند و به عقابش برسانند. زیرا او - هر چند که بت‌پرست بود - جرأت پذیرش وبال گناهی را نکرد که دربارۀ مردی روا شود که کوچکترین شکی در پاکی او نداشت ... این یکی از هزار و مشتی از خروار است.
(وَمَکَرُوا وَمَکَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ) (٥٤)
و (یهودیان و دشمنان مسیح برای نابودی او و آئین آسمانی) نقشه کشیدند و خداوند (هم برای حفظ او و آئین آسمانی) چاره‌جوئی کرد، و خداوند بهترین چاره‌جویان است...
در اینجا مشاکلۀ[6] در لفظ است و چاره‌جوئی ایشان و چاره جوئی خدا را گرد میآورد ... مکر به معنی تدبیر، یعنی چاره‌جوئی است ... هنگامی که مکر و کید آنان در برابر چاره‌جوئی و چاره‌اندیشی خدا قرار گیرد، حقّه بازی و نیرنگشان به بازیچه گرفته میشود و حـنای ایشان رنگی نخواهد داشت. آخر ایشان در برابر خدا چه چیزند؟ و مکر و کیدشان در برابر چاره‌جوئی خدا چه چیز بشمار است؟
دیگران خواستند که عیسی علیه السّلام را به دار بزنند و او را بکشند. خدا هم خواست که او را نمیراند، و به سوی خویش بالا برد، و از آمیزش با کسانی برهاند که کفر پیشه کردند، و او را از ماندن در میان کافران ناپاک نجات دهد، و گرامیش دارد و پیروان او را تا رستاخیز بالاتر از کافران قرار دهد ... آنچه خدا خواست همان شد. خداوند مکر و کید مکاران و حیله‌گران را پوچ و باطل گرداند:
(إِذْ قَالَ اللَّهُ یَا عِیسَى إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَرَافِعُکَ إِلَیَّ وَمُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ )
(به یاد آورید) هنگامی را که خدا به عیسی فرمود: من تو را (با مرگ طبیعی در وقت معیّن) میمیرانم و (مقام تو را بالا میبرم و بعد از مرگ طبیعی) به سوی خویش فرا میبرم، و تو را از (دست) کافران میرهانم و کسانی را که از تو پپروی میکنند تا روز رستاخیز برتر از کسانی خواهم ساخت که کفر میورزند...
امّا اینکه وفات عیسی چگونه بوده است، و رفع و بالا بردنش چگونه انجام پذیرفته است، از امور غیبی است و جزو متشابهاتی است که جز خدا کسی بدانها آشنا نیست، و نه در عقیده و نه در شریعت کاوش آن فایده‌ای در بر ندارد. کسانی که به دنبال آن روان میگردند و آن را مادۀ بحث و مایۀ جدال میسازند،عاقبت کارشان به ستیزه و نزاع و خلط مبحث و پیچیدگی کلام میکشد و بدون اینکه به حقیقت قاطعانه و آرامش خاطری رسیده باشند، دهان کف کرده به گوشه‌ای می‌افتند، و از کاری که میبایست به خدا واگذارند، درمانده و دست خالی برمیگردند.
امّا در این باره که: خداوند کسانی را که از تو پیروی میکنند تا روز رستاخیز برتر از کسانی خواهد ساخت که کفر میورزند، سخن گفتن دشوار نیست. چه کسانی که از عیسی پیروی میکنند کسانیند که به دین راستین خدا ایمان میآورند ... چنین دینی اسلام است که همۀ پیغمبران حقیقت آن را معرفی کرده‌اند و به مردم شناسانده‌اند و همه پیغمبران آن را با خود آورده‌انـد و همۀ کسانی که حقیقتاً به دین خدا ایمان داشته‌اند بدان ایمان آورده‌اند. این چنین کسانی تا رستاخیز در معیار و میزان الهی بالاتر از کسانیند که کفر میورزند. همچنین آنان در واقعیّت زندگی دنیای فعلی نیز این چنین هستند هر گاه که اردوگاه کفر با اردوگاه حقیقت ایمان و حقیقت پیروی از یزدان رویاروی گردد ... دین خدا هم یکی است. عیسی پسر مریم آن را با خود به ارمغان آورده است همانگونه که یکایک پیغمبران پیش از او و همچنین بعد از او، آن را با خود به ارمغان آورده است. کسانی که هم اکنون از محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم پیروی میکنند، در اصل از کاروان همۀ پیغمبران از آدم علیه السّلام تا خاتم صلّی الله علیه وآله وسلّم پیروی کرده‌اند.
این مفهوم گسترده‌ای است که با روند سخن هماهنگی دارد و با حقیقت دین میخواند، همانگونه که روند سوره بر آن متّکی و متمرکز است.
امّا سرانجام این چرخش زمان مؤمنان را و عاقبت این گردش روزگار کافران را خود روند قرآنی به هنگام سخن گفتن خدا از عیسی علیه السّلام روشن و معلوم میدارد:
(ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (٥٥)
فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٥٦)
وَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ) (٥٧)
سپس برگشت (همۀ) شما به سوی من خواهد بود و در میان شما دربارۀ آنچه که اختلاف دارید داوری خواهم کرد. و امّا کافران را در دنیا (با مسلّط کردن ملّتها بر آنان) و در آخرت (با جاویدانگی در آتش دوزخ) به عذاب سختی گرفتار و مجازات خواهم کرد، و هیچگونه یاورانی نخواهند داشت (که ایشان را از عذاب خدا برهانند). و امّا کسانی که ایمان میاورند و کارهای شایسته انجام میدهند، خداوند پاداش آنان را بطور کامل خواهد داد، و خداوند ستمکاران را دوست نمیدارد...
در این نصّ قرآنی، جدّی بودن پاداش و پادافره بیان و نموده میشود، و سخن از عدالتی میرود که به اندازۀ موئی از جادۀ حقیقت بدور نمی‌افتد، و آرزوها و تهمتها در آن دخلی ندارد.
برگشت به سوی خدا است و نمیتوان از آن کناره گرفت و دوری جست. داوری خدا دربارۀ آنچه در آن اختلاف میورزند، ردخور ندارد و بناچار باید چنین بشود. عذاب شدید در دنیا و آخرت نصیب کافران میشود و ایشان را یار و یاوری نیست تا آنان را از آن برهاند. اجر و پاداش کسانی که ایمان میاورند و کارهای شایسته میکنند به تمام و کمال داده میشود و در دادن آن نه جانبداری از کسی و نه کمک و کاستی انجام می‌پذیرد ... (خداوند ستمکاران را دوست نمیدارد)، ... پس حاشا که او ستم کند، و حال آنکه خودش ستمکاران را دوست نمیدارد.
در این صورت همۀ آن چیزهائی که اهل کتاب میگویند از قبیل اینکه جز چند روزی وارد دوزخ نمیگردند، و همۀ آن آرزوهائی که بر این خیالبافیهایشان ترتیب داده‌اند و بینش نادرست و ناروائی که دربارۀ دادگری خدا راجع به جزا و پاداش دادن خدا دارند و نـاشی از آرزوهای فریبنده است، پوج پوچ است و بر اساس درستی متّکی نیست.
هنگامی که روند گفتار بدین حدّ از داستان عیسی میرسد که در پیرامون آن مناظره‌ها و مجادله‌ها برپا است، پیروی آغاز میگردد که حقائق اساسی حاصله از این داستان را مقرّر میدارد، و بدانجا می‌انجامد که به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم تلقین میکند و میآموزد که چگونه و با چه وسیله‌ای با اهل کتاب رویاروی شود، رویاروئی قاطعانه و فیصله بخشی که سخن را کوتاه میکند و ستیزه را پایان می‌بخشد، و بر حقیقتی تکیه می نماید که او با خود به ارمغان آورده و مردمان را به سوی آن میخواند و آشکارا و مطمئنّانه مسأله را حلّ و فصل میکند: .
(ذَلِکَ نَتْلُوهُ عَلیْکَ مِنَ الآیَاتِ وَالذِّکْرِ الْحَکِیمِ (٥٨)
إِنَّ مَثَلَ عِیسَى عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (٥٩)
الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (٦٠)
فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ (٦١)
إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلا اللَّهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦٢)
فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ (٦٣)
قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)
این (اخباری که ای محمّد) بر تو میخوانیم از آیات (خدا در قرآن است) و از قرآن مشتمل بر علم نافع است. مسألۀ (آفرییش) عیسی برای خدا همچون مسألۀ (آفرییش) آدم است که او را از خاک بیافرید سپس بدو گفت: پدید آی و (بی‌درنگ) پدید آمد. (این بیان دربارۀ آفرینش عیسی) حقیقتی است از جـانب پروردگارت، پس آز تردیدکنندگان مباش. هر گاه بعد از علم و دانشی که (دربارۀ مسیح) به تو رسیده است (باز) کسانی با تو به ستیز پرداختند، بدیشان بگو: بیائید ما فرزندان خود را دعوت میکنیم و شما هم فرزندان خود را فرا خوانید، ما زنان خویش را دعوت مییمائیم و شما هم زنان خود را فرا خوانید، و ما خود را آماده میسازیم و شما هم خود را آماده سازید، سپس دست دعا به سوی خدا برمیداریم و نفرین خدا را برای دروغگویان تمنّا مینمائیم. بیگمان این (چیزی که دربارۀ عیسی بر تو میخوانیم) سرگذشت واقعی (مسیح) است (و ادّعاهائی همچون الوهیّت عیسی و فرزند خدا بودن او بی‌اساس است) و هیچ معبودی جز خداوند یگانه نیست و خداوند دارای عزّت و حکمت است. اگر (با ایـن همه شواهد روشن، باز هم از پذیرش حق) رور گردانند (بدان که خواهان حقیقت نیستند و) خداوند از تبهکاران آگاه است بگو: ای اهل کتاب بیائید به سوی سخنی که میان ما و شما مشترک است (و همه آن را بر زبان میرانیم. بیائید بدان عمل کنیم، و آن این) که جز خداوند یگانه را نپرستیم، و چیزی را شریک او نکنیم، و برخی از ما برخی دیگر را به جای خداوند یگانه، به خدائی نپذیرد. پس هر گاه (از این دعوت) سربرتابند، بگوئید گواه باشید که ما منقاد (اوامر و نواهی خدا) هستیم...
*
بدین منوال می‌بینیم که این پیرو پیش از هر چیز صدق وحی به محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم را در بردارد:
(ذَلِکَ نَتْلُوهُ عَلیْکَ مِنَ الآیَاتِ وَالذِّکْرِ الْحَکِیمِ) (٥٨)
این (اخباری که ای محمّد) بر تو میخوانیم از آیات (خدا در قرآن است) و از قرآن مشتمل بر علم نافع است... این داستان، و این رهنمودهای قرآنی همه وحی است از جانب خدا، و خدا آن را بر پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم فرو میخواند. در این تعبیر معنی تکریم و بزرگداشت و قربت و نزدیکی و محبّت و مودّت نهفته است ... مگر فراتر از اینکه خداوند بزرگوار خودش تلاوت وحی را بر محمّد پیغمبرش به عهده گیرد، چه میماند؟ تلاوت آیات و قرآن مشتمل بر علم نافع ... قرآن متضمّن دانش سودمند است، و بیان حقائق سترگ در نفس و زندگی را به عهده میگیرد، و با برنامه و شیوه و روشی بدان می‌پردا‌زدکه در آن فطرت را مخاطب میسازد و با آن سخن می‌آعازد، و با لطف و مهربانی آهسته و آرام به درون آن می خیزد، و بگونۀ شگفت و ناشناخته با فـطرت جوش میخورد و می‌آمیزد و پیام این سرچشمۀ گرانقدر و یکتا را بدان میرساند، و فطرت نیز آویزۀ گوش جانش میدارد.
سپس با پیروی که دربارۀ حقیقت عیسی علیه السّلام سرشت آفرینش و اراده‌ای است که همۀ اشیاء را همانگونه میآفریند که عیسی علیه السّلام را آفریده است، سخن را پایان می بخشد.
(إِنَّ مَثَلَ عِیسَى عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ) (٥٩)
مسألۀ (آفـرییش) عیسی برای خدا همچون مسألۀ (آفرینش) آدم است. او را از خاک آفرید. سپس بدو گفت: پدید آی، و (بی‌درنگ) پدید آمد...
به راستی تولّد عیسی با توجّه بدانچه مردمان بدان آشنا و در میانشان مرسوم است کاری بس شگفت است. ولی هنگامی که با کار آفرینش آدم، پدر انسانها، مقایسه شود، چه شگفتی و غرابتی میماند؟ اهل کتاب آن کسانی که پیرامون عیسی به سبب تولّدش مناظره و مجادله میکردند و در حول و حوش آن خیالبافیها و خرافه‌ها به هم می‌بافتند، بدان خاطر که بدون پدر به دنیا آمده بود، همین افراد خودشان به آفرینش آدم از خاک معترف بودند و میدانستند که این همان نفخۀ روحانی خدائی است که از خاک این پدیدۀ انسانی را ساخته است و جان به کالبدش دمیده است، و اینک همو عیسی را آفریده است ... بدون آنکه آنان پیرامون خلقت آدم افسانه‌هائی را سر هم کنند که دربارۀ عیسی به هم می‌بافتند. و بدون آنکه دربارۀ خلقت آدم بگو‌یند که: (و را سرشت لاهوتی است. در صورتی که عنصری که با آن آدم انسان شد، خود همان عنصر است که هم اینک عیسی با آن عیسی انسان میشود و بدون پدر چشم به دنیا میگشاید: عنصر نفخۀ ربّانی در این و آن موجود انسانی! ... این تفحه هم چیزی جز کلمۀ (باش) نیست که پدید میآورد آنچه را که پدید آمدنش منظور نظر است، (و میشود)!
بدین گونه، سادگی این حقیقت جلوهگر میگردد ... حقیقت عیسی، و حقیقت آدم، و حقیقت خلقت بطور کلّی ... این حقیقت هم ساده و آشکار به درون جان میخزد تا آنجا که انسان در شگفت میشود که: چرا باید پیرامون این واقعه مناظره و مجادله درگیرد؟! مگر نه این است که این هم برابر سنّت بزرگ آفرینش و پیدایش همۀ کائنات پدید آمده است؟!
این طرز سخن گفتن (قرآن‌کریم)، با فطرت است. با منطق فطری واقعی ساده‌ای در پیچیده‌ترین مسائل با آن به خطاب می پردازد. مسائل دشواری که بعد از خطاب قرآن و سخن گفتن از آن، ساده و آسان مینماید! هنگامی که روند گفتار مسأله را بدینجا میرساند و با این بیان روشن آن را فیصله می‌بخشد، به سوی پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌گراید و او را بر حقّی که بر آن است ثابت قدم‌تر میدارد و به چیزی که بر او خوانده میشود مطمئن‌تر میکند، و بیشتر و بهتر آن را در ذهنش مؤکّد و استوار مینماید. همچنین آن را در ذهن مسلمانانی که دور و بر او کرد آمده‌اند مؤکّد و استوار میدارد. مسلمانانی که چه بسا در برخی از آنان شبهه‌های اهل کتاب تأثیر کند و نیرنگ بازی و گمراه سازی ناپاک ایشان در اینان درگیرد:
(الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ) (٦٠)
(این بیان دربارۀ آفرینش عیسی) حقگی است از جانب پروردگارت پس از تردید کنندگان مباش...
پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در یک لحظه هم از لحظات زندگانیش دربارۀ آنچه پروردگارش بر او وحی میکرد، شکّ و شبهه‌ای به خود راه نداده است ... بلکه این سخن ترغیب به ثبات بر حق و پایداری بر آن است و از آن به مقدار کید و مکر دشمنان گروه مسلمانان پی میبریم و می‌فهمیم که برخی از دشمنانشان در آن زمان چه اندازه درباره آنان بدسگال بودند. همچنین از این سخن متوجّه میشویم که امّت اسلامی در هر عصر و زمـانی چه اندازه در معرض این نوع مکر و کید بوده و چه اندازه ضرورت دارد که بر حقّی ثابت و ماندگار بماند که بهمراه خود دارد، و به مدد و یاری آن با نیرنگبازان و فریبکاران بستیزد، و در برابرشان همچون کوه بر جای بماند. دشمنان نیرنگباز و فریبکاری که در هر دوره و زمانی و در میان هر نسلی و نژادی شیوۀ تازه‌ای از شیوه‌های فریب و نیرنگ را بکار میبرند.
در اینجا که مسأله روشن شده است و حق آشکارا جلوهگر است، خداوند بزرگوار به پیغمبر گرامی خود دستور میدهد که از مجادله و مناظره پیرامون این مسألۀ روشن و حق آشکار نهی کند، و اهل کتاب را به مباهله فرا خواند همانگونه که در آیۀ آتی هویدا است:
(فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ) (٦١)
هر گاه بعد از علم و دانشی که (دربارۀ مسیح په تو رسیده است، باز) کسانی با تو به ستیز پرداختند، بدیشان بگو: بیائید ما فرزندان خود را دعوت میکنیم و شما هم فرزندان خود را فرا خوانید، ما زنان خویش را دعوت مییمائیم و شما هم زنان خود را فرا خوانید، و ما خود را آماده میسازیم و شما هم خود را آماده سازید، سپس دست دعا به سوی خدا برمیداریم و نفرین خدا را برای دروغگویان تمنّا مینمائیم...
پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم کسانی را که با او دربارۀ این مسأله مجادله و مناظره میکردند، به گردهمائی فراخواند، تا همگان دست دعا به سوی خدا بردارند و از او درخواست کنند که نفرین خود را بهرۀ کسانی از این دو گروه سازد که دروغ می گویند. آنان از عاقبت آن ترسیدند و از مباهله سرپیچی کردند، و حق آشکارا نمودار شد. در روایات آمده است که ایشان به خاطر حفظ مقام خود در میان قومشان، و حفظ جاه و جلال و مـصالح و مراتب و نـعمتهائی که کشیشان در دم و دستگاه کلیسا داشتند، از مباهله خودداری کردند!!! کسانی که این دین را نمی‌پذیرند و دیگران را نیز از آن باز میدارند، به خاطر این نیست که آنان جویای دلیل و برهانند تا با آن حق را از باطل بازشناسند. خیر، بلکه این مصالح و مطالع و متابعت از هواهای نفسانی است که مردمان را از پذیرش حق آشکار و روشنی باز میدارد که شک و شبهه‌ای در آن نیست.
آنگاه پیرو گفتار بعد از دعوت به مباهله - و چه بسا آیه‌های آتی بعد از سرپیچی از مباهله نازل شده باشند - به بیان حقیقت وحی، و حقیقت داستان، و حقیقت وحدانیّتی می‌پردازد که پیرامون آن سخنها میرفت. و کسانی را بیم میدهد و تهدید میکند که به حق پشت میکند و ناگریز از حق مایۀ فساد و تباهی در زمین میشوند:
(إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلا اللَّهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٦٢)
فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ) (٦٣)
بیگمان این (چیزی که دربارۀ عیسی بر تو میخوانیم) سرگذشت واقعی (مسیح) است (و ادّعاهائی همچون الوهیّت عیسی و فرزند خدا بودن او بی‌اساس است) و هیچ معبودی جز خداوند یگانه نیست و خداوند دارای عزّت و حکمت است. پس اگر (با این همه شواهد روشن، باز هم از پذیرش حق) روی گردانند (بدان که خواهان حقیقت نیستند و) خداوند از تبهکاران آگاه است...
حقائقی را که این آیات بیان میدارد، قبلاً گذشت. در اینجا تنها جنبۀ یادآوری و تذکّر را دارند و محض تأکیدند که بعد از دعوت به مباهله و سرییچی از آن ذکر شدهاند ... تنها چیز تازه‌ای که در بر دارند وصف کسانی است که از حق روی میگردانند و خداوند ایشان را فساد پیشه مینامد و تهدیدشان میکند به اینکه خدا از حال مفسدان بیخبر نیست و آگاه از آنان است. فسادی که رویگردانان از حقیقت توحید انجام میدهند، فساد بزرگی است. در واقع بر روی زمین فسادی پدید نمیآید مگر از خودداری و کناره‌گیری از اعتراف بدین حقیقت. نه اعتراف زبانی، چه اعتراف زبانی هـیچ ارزشی ندارد. و نه اعتراف منفی دل، چه این نـوع اعتراف آثار واقعی خود را در زندگی مردمان پدیدار نمیسازد ... بلکه این خودداری از اعتراف بدین حقیقت است با تمام آثاری که این حقیقت در واقعیّت زندگی انسانها به همراه دارد ... نخستین چیزی که لازمۀ حقیقت توحید است این است که ربوبیّت یکی باشد، تا عبودیّت هم یکی گردد ... زیرا که هیچ نوع بندگی جز برای خدا وجود ندارد و هیچ نوع فرمانبرداری جز برای خدا وجود ندارد، و هیچ نوع پذیرش قوانینی جز از خدا وجود ندارد، و لذا بندگی جز خدای را نسزد، و جز از خدای فرمانبرداری نگردد، و جز از خدای قوانـین پذیرفته نشود ... پذیرش در قانونگذاری، و پذیرش در معیارها و ارزشها، و پـذیرش در آداب و اخلاق، و بالاخره پذیرش در هر آن چیزی که به نظام زندگی بشری مربوط میشود ... و الاّ جز این هر چه باشد شرک یا کفر است. هر چند که زبان‌ها اقرارکنند، و هر چند که دلها اعتراف منفیی داشته باشند که آثاری در زندگی عامۀ مردم در امر تسلیم و اطاعت و فرمانبرداری و پذیرش فرمان خدا پدید نمی آورند.
بیگمان همۀ هستی بی کم و کاست،کار و بارش روبراه و درست و در خط مستقیــی روان نمی گردد، مگر اینکه در سراسر هستی تنها خدای یگانه‌ای باشد که امور آن را بچرخاند و (اگر در آسمان و زمین خدایانی جز الله میبود تباه میشدند و از هم می‌پاشیدند[7]، ... آشکاراترین ویژگیهای الوهیّت را ادّعای خدائی انسان عبارت است از اینکه: انسان دیگران را به بندگی خود خواند، و برای زندگی ایشان قانونگذاری کند، و معیارها و میزانهائی از سوی خویش برای آنان پدید و پابرجا دارد. هرکس ادّعای چیزی از اینها را بکند، بیگمان او برای خود آشکاراترین ویژگیهای الوهیّت را ادّعا نموده است، و خود را نیز غیر از خداوند، خـدای مردم کرده است.
فسادی در زمین بدانگونه پدید نمیآید کـه به هنگام تعدّد خدایان بدین نحو در زمین پدید میآید. آنگاه که مردمانی مردمان دیگر را بندۀ خود میسازند، و آنگـاه که بنده ای از بندگان ادّعا میکند که بر گردن دیگران حقّ اطاعت دارد، و باید از او فرمانبرداری شود، و حقّ دارد که برای دیگران قانونگذاری کند، و همچنین این حقّ او است که معیارها و میزانهائی برای مردمان وضع کند. این کار چیزی جز ادّعای الوهیّت و خدائی نیست، هر چند که چنین شخصی همچون فرعون فریاد بر نیاورد که: (من پروردگار والای شما هستم[8]، ... اعتقاد بدو و پذیرش کار او، شرک به خدا یاکفر بدو است ... این هم فساد در زمین است و زشت‌ترین فساد است.
از اینجا است که به دنبال تهدیدی که در روند گفتار است، دعوت اهل کتاب به پذیرش سخنی است که میان همگان یکی است: دعوت به عبادت خدای یگانه، و انباز قرار ندادن برای او، و برخی از مردمان برخی دیگر را به خدائی نپذیرند و جز خد اکسی را خدا ندانند ... در غیر این صورت میان مسلمانان و ایشان جدائی می‌افتد و بعد از آن هیچگونه مصاحبت و رفاقتی و هیچگونه مصاحبت و رفـاقتی و هیچگونه مجادله و مناظره‌ای نخواهد بود:
(قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلا نَعْبُدَ إِلا اللَّهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)
بگو : ای اهل کتاب بیائید به سوی سخن دادگرانه‌ای که میان ما و شما مشترک است (و همه آن را بر زبان میرانیم. بیائید بدان عمل کنیم، و آن این) کـه جز خداوند یگانه را نپرستیم، و چیزی را شریک او نکنیم، و برخی از ما برخی دیگر را، غیر از خداوند یگانه، به خـدائـی نپذیرد. پس هر گاه (از این دعوت) سر برتابند، بگوئید: گواه باشید که ما منقاد (اوامر و نواهی خدا) هستیم... این بدون شک دعوت منصفانه و دادگرانه‌ای است.
دعوتی است که پیغمبر(ص) هدفش از آن این نیست که بر آنان فضل فروشی کند و خویشتن را فراتر از ایشان گیرد، و نه هدف مسلمانانی است که با او هستند ...کلمۀ دادگرانه‌ای است و همه در برابر آن در یک سطح قرار دارند. برخی از مردمان بر برخی دیگر خویشتن را بالا نگرند، و برخی از ایشان برخی دیگر را بندۀ خود ندانند و به بندگی خویش نخوانند. دعوتی است که کسی از آن سرییچی نمیکند، مگر آن کسی که مردم آزار و تباه‌پیشه باشد و نخواهد به سوی حق استوار و حقیقت راستین برگردد.
این دعوت به عبادت خدای یگانه است و اینکه چیزی را انباز او نکنند، نه انسانی و نه سنگی ... و دعوت به این است که برخی از مردمان برخی دیگر را به خدائی نگیرند و جز پروردگار جهان کسی را خدا ندانند، نه پیغمبری و نه فرستاده‌ای ... چه همۀ پیغمبران بندگان خدایند، و خداوند ایشان را برای تبلیغ اوامر و نواهی خود برگزیده است و روانه کرده است، نه برای اینکه در الوهیّت و ربوبیّت شریک و انباز او شوند.
(فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ) (٦٤)
پس هرگاه (از این دعوت) سـربرتابند، بگـوئید: گواه باشید که ما منقاد (اوامر و نواهی خدا) هستیم...
پس اگر از عبادت خدای یگانۀ بدون هیچگونه انبازی خودداری کردند، و از بندگی خـدای یگانه بدون هیچگونه انبازی سرباز زدند، بگوئید که گواه باشید که منقاد هستیم.
این مقابله میان مسلمانان و کسانی که برخی از آنان برخی دیگر را گذشته از خدا به خدائی می‌پذیرند، آشکارا بیان میدارد که چه کسانی مسلمانند. مسلمانان کسانیند که خدای را به یگانگی می‌پرستند، و تنها خدای یگانه را بندگی میکند، و برخی از آنان گذشته از خدا برخی دیگر را به خدائـی نـمی‌گیرند ... این ویژگی آنان است و ایشان را از سائر ملّتها و آئینها، و راه آنان را از راههای زندگی همۀ انسانها جدا میسازد. اگر این ویژگی تحقّق یابد، ایشان مسلمانند، و اگر این ویژگی تحقّق نیافت، ایشان مسلمان نیستند، هر چند که آنان ادّعا کنند که مسلمانند!
اسلام عبارت است از آزادی مطلق از بندگی بندگان. و این نظام اسلامی است که در میان همۀ نظامها و رژیمهای دیگر این آزادی را تحقّق می‌بخشد.
مردمان در همۀ نظامـها و رژیمهـای زمینی، برخی از آنان برخی دیگر را، گذشته از خدا، به خدائی میگیرند ... و این امر بطور یکسان در ییشرفته‌ترین کشورهای دموکراسی و در عقب مانده‌ترین کشورهای دیکاتوری رخ میدهد ... زیرا بیگمان نخستین ویژگیهای ربوبیّت، حق بندگی مردمان از آن او بودن است. یعنی حقّ برنامه‌ریزی مقرّرات و روشها و نظامها و وضع قوانین و معیارها و ارزشها ... در همۀ رژیمهای زمینی برخی از مردمان به گونه‌ای ادعای این حقّ را دارند و آن را از آن خود میدانند، و این کار را از گروهی از مردمان به نحوی از انحاء میخواهند و آنان هم دیگران را به زیر یوغ ایشان میکشند و پیرو قانونها و ارزشها و معیارها و اندیشه‌هائی میکنند که ایشان طرح‌ریزی مینمایند و از پیش خود میسازند. این چنین کسانی گذشته از خدای جهان آفرین، خدایانی بشمارند که برخی از مردمان آنان را به خدائی می پذیرند و بدیشان اجازه میدهند که ادّعای ویژگیهای الوهیّت و ربوبیّت کنند. در این صورت است که چنین کسانی گذشته از خدا، ایشان را هم می‌پرستند و بندگیشان مینمایند، اگر چه برایشان سجده نبرده و به رکوعشان نرفته باشند. چه بندگی و پرستش را جز برای خدا نمیتوان کرد و عبودیّت تنها و تنها ذات پاک الله را سزا است.
فقط در نظام اسلامی است که انسان این زنجیر بندگی را میگسلاند و گردن را از ریسمان پـرستش دیگران آزاد میسازد، و آزاد میشود ... مرد آزادی که اندیشه‌ها و نظم و نظامها و برنامه‌ها و قوانین و مقرّرات و ارزشها و معیارها را تنها و تنها از خدا دریافت میدارد.
... او در این کار همانند سایر انسانهای دیگر و همگنان خود رفتار مینماید. او و همۀ انسانهای دیگر، درست همگون و همسانند. همگان در یک سطح می‌ایستند، و چشم انتظار به بارگاه کبریای پروردگار یگانه‌ای میدوزند، و برخی از آنان برخی دیگر را خدایگان نمیدانند و فقط خداوند عالم را می‌پرستند و بس.
اسلام بدین معنی، دین راستین و پذیرفتۀ خداوند است. چنین اسلامی است که هر پیغمبری آن را از سوی خدا آورده است ... خداوند پیغمبران را به همراه این دین به سوی انسانها روانه فرموده است تا مردمان را از پرستش بندگان بیرون آورده و به پرستش خدا فرا خوانند، و ایشان را از جور و ستم بندگان برهانند و در سایۀ عدل و داد دادار بغنوانند ... بنابراین هر کس از اسلام روی گرداند، به شهادت خدا مسلمان نیست، هر چند که تأویل کنندگان به تأویل دست یازند، و گمراه کنندگان دیگران را گمراه سازند:
(إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ)...[9]
بیگمان دین (حق و پسندیده) در پیشگاه خدا اسلام (یعنی خالصانه تسلیم فرمان الله شدن) است (و این آئین همۀ پیغمبران بوده است)...
[1] مراجعه شود به‌کتاب (نمایش هنری در قرآن) فصل : داستان در قرآن.
[2] برخی از تفاسیر چنین می گویند که تصدیق یحیی به کلمه‌ای که از سوی خدا است، تصدیق او به عیسی علیه السّلام است. ولی دلیلی که چنین درک و فهمی را حتمی و قطعی نشان دهد، وجود ندارد. (مؤلف)
[3] ما در اینجا به بحث و جدل ننشسته‌ایم و درصدد بررسی نظریّۀ پیدایش و تکامل نیستیم که دارد ارزش علمی خـود را از دست میدهد، و نظریّه‌ای بیش بشمار نمیآید.(مؤلف)
[4] کُنْ :بشو. باش.
[5] به بررسی با ارزش استاد مودودی، تحت عنوان : «شهادت حق» مراجعه شود. (مؤلف)
[6] مشاکله از محسّنات معنوی است، و آن عبارت است از ذکر شییء به لفظی غیر از لفظ مقرّر برای آن، به سبب مجاورت آن لفظ تحقیقاً یا تقدیراً، یعنی شی‌ء مذکور در جوار این غیر واقع شود محقّقاً یا مقدّراً ... مثال:
کند گر بر تو ظلم از کین بداندیش تو هم آن ظلم کن بر وی میندیش
ظلم در مصرع دوم به معنی جزا و پاداش عمل بد است که به مناسبت جوار با ظلم اوّل بدین لفظ تعبیر شده است ...(فرهنگ معین).
[7] انبیاء/٢٢.
[8] نازعات / ٢٤.
[9] آل عمران/19
فی ظلال القرآن
جزء چهارم
سوره‌ی آل عمران آیات 200-93 و سوره‌ی نساء تا آیه 23
رهنمودهای جزء چهارم
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
این جزء فراهم آمده است از بقیه سورۀ آل عمران، و اوائل سورۀ نساء، تا میرسد به گفتار پروردگاری: (وَ الْحُصَناتِ مِنَ اُلنِّساءِ ... ) ...
این ماندۀ سورۀ آل عمران از چهار مقطع اصلی فراهم میآید که خط سیر سوره را تکمیل مینماید. خط سری که در مطلع سوره -در جزء سوم - به تفصیل از آن سخن گفتیم. دیگر جای تکرار مجدّد آن در اینجا نیست و در همانجا بدان مراجعه شود.
مقطع اوّل، بیانگر بخشی از پیکار جدلی میان اهل کتاب و گروه مسلمانان در مدینه است. پیکاری که به نظر ما در آن برهه از زمان بوده و سوره در برگیرندۀ وقائع آن دربارۀ زندگانی گروه مسلمانان، بعد از جنگ بدر در رمضان سال دوم هجری، تا خاتمۀ جنگ احد در شوّال سال سوم هجری میباشد ... این پیکار تمام بخشهای گذشتۀ سوره را فراگرفته است. پیکاری که جلوه‌گاه تجلّی حقیقت جهان‌بینی ایمانی، حقیقت "دین"، حقیقت "اسلام"، و حقیقت برنامۀ الهی بوده است که اسلام آن را با خود نیاورده است، و هر پیغمبری هم که پیش از آن بوده است آن را با خود آورده است. همچنین این پیکار، جولانگاهی جهت کشف ماهیت “اهل‌کتاب" بود که با پیغمبر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ و پیروانش مجادله و گفتگو مینمودند. و پرده برانداختن از انحراف آنان از آئین یزدان، رسوائی اندیشۀ ایشان دربارۀ گروه مسلمانان در مدینه، انگیزه‌های نهان در فراسوی حیله‌گریها و بدسگالیهایشان، و بالأخره بر حذر داشتن گروه مسلمانان از همۀ این دوز و کلکها و بازیها و نیرنگهایشان، درگسترۀ این پیکار در پرتو تابش انوار کردگار انجام میگیرد و خداوند مهربان خطرات آن را برای گروه مسلمانان مجسّم میدارد و بدیشان گوشزد میفرماید که اگر غافل شوند و سخنان دشمنانشان را بشنوند و باور دارند، چه سرانجام بدی در انتظارشان خواهد بود و چه زیانهائی که خواهند دید.
مقطع دوم که آن هم گسترۀ سترگی از سوره را فرا گرفته است، انتقال از این پیکار و پرداختن به پیکار دیگری است که تنها با زبان و نیرنگ و حیله‌گری و پشت‌اندازی درنمی‌گیرد، بلکه پیکاری است که با شمشیر و نیزه و پیکان، شعلۀ آن زبانه میکشد. پرداختن به "جنگ احد" و وقایع و پی‌آمدهای آن است. با روشی که خاص قرآن است. آیه‌ها بعد از این پیکار نازل شدهاند و بیانگر جنبه‌های‌گوناگونی از جهان‌بینی ایمانی هستند. از سوی دیگر در پرتو این پیکار، و در پرتو کشف خطاهائی در جهان‌بینی، و پریشانی حاصل از سوء تصرّف درکار، و شکاف افتادن در صف مؤمنان، تربیت مناسبی برای تربیت گروه مسلمانان دست داد، و جای آن شد که بدیشان گفته شود که راه خویشتن را در پیش گیرند و رنجهای آن را با جان و دل بپذیرند. همچنین آنان را ندا در داد که هان! به دست شما امانت بزرگی سپرده‌اند، و شما را مقام والائی داده‌اند، پس به بلندای آن در آئید و این سپردۀ سترگ را پاس دارید، و شکر این نعمت خدای را بجای آرید که شما را برای همچون کار عظیمی برگزیده است و پاسداری از آخرین رسالت آسمانیتان بخشیده است.
مقطع سوم، برگشت به اهل کتاب و بیان سرباز زدن آنان از پیمانهائی است که با پیغمبر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ داشتند. آن پیمانهائی که او در آغاز ورودش به مدینه با ایشان بسته بود. همچنین سرزنش اهل کتاب در برابر کجرویهائی که در اندیشه‌ها و دیدگاههایشان پیدا کرده بودند به میان میآید، و به علّت کارهای ناشایستی که دربارۀ پیغمبرانشان روا دیده بودند و گناهان فراوانی را مرتکب گشته بودند مورد تهدید قرار میگیرند. آنگاه تحذیر گروه مسلمانان از پیروی آنان به میان میآید، و دلهای با ایمان بر شکیبائی در برابر ناملایمات و مصائبی خوانده میشوند که از آزمایش جانی و مالی بدانها دست میدهد. همچنین به این دلها آموخته میشود که در برابر اذیت و آزار بیشمار اهل کتاب و کافران پایدار و استوار بمانند، و های و هوی و باد و بروت دشمنانشان را در هر حالی ناچیز شمارند.
مقطع چهارم که آخرین مقطع است، سیمای حالی را ترسیم میکند که مؤمنان با پروردگارشان دارند. سیمائی که بیانگر خزیدن ایمان به درون دلهای مؤمنان به هنگام رویاروئی آنان با آیات خداوند در گسترۀ جهان، و رو کردن ایشان به پروردگارشان و پروردگار این جهان، با دعای خاشعانۀ لرزان است. همچنین این سیما مینمایاند که چگونه آفریدگارشان مغفرت و مرحمت خویش را شامل ایشان میدارد و دعای آنان را می‌پذیرد و بدیشان پاداش نیکو عطاء میفرماید. و باز نشان میدهد که کار کافران زار است و دارائی و اموال اندکی را که بر روی این کرۀ خاکی فراچنگ میآورند، ناچیز و بیمقدار است، و سرانجام جایگاهشان دوزخ است و چه بد جایگاهی است!
سوره با دعوت خدا از مؤمنان پایان میگیرد... دعوت آنان به شکیبائی و پایداری و مرزداری و پرهیزگاری، تا اینکه رستگارگردند.
این مقطعهای چهارگانه‌ای که در روند گفتار هماهنگ و همآوایند، مکمّل چیزهائی هستند که در سوره، در جزء سوم، بیان آنها گذشت. این مقاطع با خط سیرهای اصلی و برجسته‌ای همگام و همراهند که در آنجا به تفصیل سخن گفتیم... و به هنگام رسیدن بدانها در روند گفتار با تفصیل ویژه‌ای سخن خواهیم گفت. و امّا بخش دوم این جزء که اوائل سورۀ نساء است، انشاء‌الله در جای خود دربارۀ آن بحث خواهیم کرد، رسیدن به مراد در دست خدا است.
*
سوره‌ی آل عمران آیه‌ی 92-65
یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِی إِبْرَاهِیمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالإنْجِیلُ إِلا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ (٦٥) هَا أَنْتُمْ هَؤُلاءِ حَاجَجْتُمْ فِیمَا لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیمَا لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (٦٦) مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ یَهُودِیًّا وَلا نَصْرَانِیًّا وَلَکِنْ کَانَ حَنِیفًا مُسْلِمًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٦٧) إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِیُّ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (٦٨) وَدَّتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ وَمَا یُضِلُّونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَمَا یَشْعُرُونَ (٦٩) یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (٧٠) یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (٧١) وَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (٧٢) وَلا تُؤْمِنُوا إِلا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدَى هُدَى اللَّهِ أَنْ یُؤْتَى أَحَدٌ مِثْلَ مَا أُوتِیتُمْ أَوْ یُحَاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ (٧٣) یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (٧٤) وَمِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلا مَا دُمْتَ عَلَیْهِ قَائِمًا ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَیْسَ عَلَیْنَا فِی الأمِّیِّینَ سَبِیلٌ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (٧٥) بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ (٧٦) إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَیْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِیلا أُولَئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ وَلا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلا یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٧٧) وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقًا یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْکِتَابِ وَیَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (٧٨) مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِبَادًا لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِمَا کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتَابَ وَبِمَا کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ (٧٩) وَلا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَالنَّبِیِّینَ أَرْبَابًا أَیَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (٨٠) وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ لَمَا آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتَابٍ وَحِکْمَةٍ ثُمَّ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِکُمْ إِصْرِی قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ (٨١) فَمَنْ تَوَلَّى بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ (٨٢) أَفَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ طَوْعًا وَکَرْهًا وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (٨٣) قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا وَمَا أُنْزِلَ عَلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالأسْبَاطِ وَمَا أُوتِیَ مُوسَى وَعِیسَى وَالنَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (٨٤) وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الإسْلامِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ (٨٥) کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْمًا کَفَرُوا بَعْدَ إِیمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (٨٦) أُولَئِکَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَالْمَلائِکَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ (٨٧) خَالِدِینَ فِیهَا لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلا هُمْ یُنْظَرُونَ (٨٨) إِلا الَّذِینَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٨٩) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُوا کُفْرًا لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ (٩٠) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْءُ الأرْضِ ذَهَبًا وَلَوِ افْتَدَى بِهِ أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٩١) لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ (٩٢)
این بخش از سوره هم پیوسته با یکمین خط سیر اصلی عریض و برجسته‌ای در حرکت است که در سوره موجود است... خط سیر پیکار میان اهل کتاب و گروه مسلمانان ... پیکار عقیده، و کوشش و تلاش و مکر و نیرگ و کلک و دروغ و چاره جوئیهائی که دشمنان این آئین برای آمیختن حق با باطل و پوشاندن درست با نادرست و پخش شک و گمان در میان مؤمنان و رساندن شرّ و زیان بدون کوچکترین سستی و گسیختگی به این ملّت مسلمان، از خود نشان میدهند و دامهائی که بر سر راه آنان تعبیه میکنند ... و ... مبارزه و رویاروئی قرآن با این همه ناروائیها و ناهنجاریها، به وسیلۀ بیداری مؤمنان و آگاه کردن ایشان از حقیقت آنچه برآنند و حقّانیّتی که متمسّک بدانند، و نمودن باطلی که دشمنانشان در پیش گرفته‌اند و نیّات پلیدی که این دشمنان نسبت به مؤمنان در دل دارند و اهداف کثیفی که در سر می‌پرورانند ... و سرانجام، بیان حال مفصّلی از این دشمنان و بدسگالان ... بیان سرشت و خوی و کردار و پندارشان ... در برابر دیدگان گروه مؤمنان … تا ماهیت دشمنانشان را بدیشان بشناساند، و با رسواگریهایشان آشنایشان گرداند، و اندازۀ دانش و معرفتی که ادّعای آن را دارند بدانان بنمایاند، و اعتمادی را که برخی از مسلمانان گول خورده بدیشان دارند از میان بردارد، و مؤمنان را از حال آنان بیزار نماید، و با پرده‌برداری از دسیسه‌ها و نیرنگهایشان حنای ایشان را بی‌رنگ گرداند، تا دیگر با دغلکاریها و حقّه‌بازیهایشان کسی را نفریبند و فردی را شیفتۀ ظاهر آراسته خود نکنند.
این بخش آغاز میشود با رویاروئی با اهل کتاب یعنی یهودیان و مسیحیان ... مبارزۀ با آنان، به وسیلۀ بیان سخافت و نادرستی موقعیّت ایشان آغاز میگردد، بدانگاه که دربارۀ ابراهیم علیه السلام به ستیزه و جدال نشسته بودند و یهودیان ادّعا داشتندکه ابراهیم یهودی بوده است! و مسیحیان ادّعا داشتند که او مسیحی بوده است! ... در صورتی‌که ابراهیم پیش از آئین یهودی و مسیحی میزیسته است و قبل از نزول تورات و انجیل زندگی میکرده است. روشن است که به ستیزه نشستن و به جدال پرداختن دربارۀ او بدین منوال، کشمکشی است که متّکی به دلیل و حجّتی نیست ... این بخش از قرآن حقیقت چیزی را مقرّر میدارد که ابراهیم بر آن بوده است ... او بر آئین اسلام بوده است ... آئین راستین و استوار خداوند. دوستان او هم کسانی هستند که راه او را طی میکنند و بر روش او میزیند. و خداوند هم سرپرست هم مؤمنان است ... از اینجا است که ادّعاهای اینان و آنان پوچ میگردد، و خط اسلام روشن میشود، خطی که پیغمبران را با مؤمنان بدیشان در همۀ قرون و اعصار به هم پیوند میدهد:
(إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِیُّ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (٦٨)) ...
سزاوارترین مردم (برای انتساب) به ابراهیم (و دین او) کسانی هستند که (در زمان ابراهیم دعوت او را اجابت کردند و) از او پیروی نمودند و نیز این پیغمبر (محمّد) و کسانیند که (با او) ایمان آورده‌اند (زیرا محمّد و یارانش اهل توحید خالصند که دین ابراهیم است) و خداوند سرپرست و یاور مؤمنان است...
به دنبال آن در روند گفتار، پرده از هدف اصیل نهفته در فراسوی ستیزه و جدال اهل کتاب دربارۀ ابراهیم و جز او -چیزهائی‌که قبلاً در سوره گذشت و چیزهائی که خواهد آمد - به‌کنار می‌افتد، و آن عبارت است از علاقۀ وافری که آنان درگم‌اهسازی مسلمانان و بدور داشتن ایشان از دینشان دارند و پیوسته میخواهند در ایدئولوژیشان به گمان اندازی دست یازند ... بر این اساس است که بعد از آن، روند گفتار به سرزنش گمراهسازان می‌پردازد:
(یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (٧٠)
یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (٧١)) ...
ای اهل کتاب چرا آیه‌های (دالّ بر صدق نبوّت محمّد) خداوند را نادیده میگیرید و تکذیب میدارید، و حال آنکه (صحّت آنها و نشانه‌های نبوت محمّد را در کتابهای خود) می‌بینید؟ ای اهل کتاب چرا حق را با باطل می‌آمیزید و کتمانش میکنید، و حال آنکه شما میدانید (که عقاپ و عذاب خدا در برابر چنین کاری چیست؟)...
آنگاه گروه مؤمنان را بر نوعی از نیرنگهای دشمنان آنان و بدسگالی و چاره‌اندیشی تباه ایشان آگاه میسازد و به مؤمنان مینمایاند که بدخواهانشان میخواهند باور داشت ایشان را در امر عقیده و آئینشان متزلزل نمایند و با روش مکّارانه و مزوّرانه‌ای اطمینان قلبی ایشان را سست و لرزان‌گردانند. اینان برنامه ناپاک و زشتشان این بود که در آغاز روز ایمان خود را اعلان دارند، سپس در آخر روز از آئین اسلام برگرداند و بدان کافر شوند... تا به دل کسانی فرو برند که از ایمانی نا استوار و اعتقادی ناپایدار برخوردار بودند و در صف مسلمانان قرار داشتند - و کسانی چون ایشان همیشه در هر صفی موجودند - بگویندکه اهل کتاب آگاه از کتابهای آسمانی و پیغمبرن و ادیان به خاطر چیزی از اسلام برمیگردند:
(وَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (٧٢))…
جمعی از اهل کتاب (به همکیشان خود) گفتند: بدانچه بر مسلمانان نازل شده است در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز بدان کافر شوید تا شاید (از قرآن پیروی نکنند و از آن برگردند)...
این هم مکر و کید ناپاک و پستی است.
سپس پرده از سرشت اهل کتاب و اخلاق ایشان و دیدگاهی که نسبت به پیمانها و عهدها دارند به کنار میزند. برخی از اهل کتاب امانتدارند و روند قرآنی این را انکار نمینماید ولی برخی دیگر نه امانتداری میشناسند و نه عهد و نه پیمانی را مراعات میدارند. این گروه ناپاک برای توجیه حرص و آز و خیانت خود فلسفه‌بافی میکنند و ادّعا مینمایند که سندی از آئین خود بر این نابکاریهای خویش در دست دارند! ولیکن آئینشان دور از چنین افتراء و منزّه از این ناروا است:
(وَمِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلا مَا دُمْتَ عَلَیْهِ قَائِمًا ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَیْسَ عَلَیْنَا فِی الأمِّیِّینَ سَبِیلٌ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (٧٥))…
در میان اهل کتاب کسانی هستند که اگر دارائی فراوانی به رسم امانت بدیشان بسپاری، آن را به تو بازپس میدهند. و در میان آنان کسانی هستند که اگر دیناری به رسم امانت بدیشان بسپاری، آن را به تو بازپس نمیدهند، مگر آنکه پیوسته بالای سرشان ایستاده باشی. این بدان خاطر است که ایشان میگویند: ما در برابر امّیها (یعنی غیر یهود) مسؤول نبوده و بازخواستی نداریم! و بر خدا دروغ می‌بندند (و چنین چیزی حکم خدا نیست) و حال آنکه ایشان (این را) میدانند….
در اینجا سرشت دیدگاه اخلاقی اسلام و انگیزه و ارتباط آن را با تقوای خداوندی بیان میدارد:
(وَمِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلا مَا دُمْتَ عَلَیْهِ قَائِمًا ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَیْسَ عَلَیْنَا فِی الأمِّیِّینَ سَبِیلٌ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (٧٥)).
آری کسی که به عهد و پیمان خود وفا کند و پرهیزگاری پیشه نماید (محبّت و رضایت خدا را فراچنگ آورده است) زیرا خداوند پرهیزگاران را دوست میدارد. کسانی که پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای اندکی (از مادیات و مقامات هر اندازه هم در نظرشان بزرگ و سترگ جلوهگر شود) بفروشند، بهره‌ای در آخرت نخواهند داشت و خداوند با ایشان در آخرت (با مرحمت) سخن نمیگوید، و به آنان در قیامت (با محبّت) نمی‌نگرد، و ایشان را (از کثافات گناه) پاک نمیسازد، و عذاب دردناکی دارند...
آنگاه به پیش میرود و نمونۀ دیگری را از کج اندیشی و بد اندیشی اهل کتاب و نادرستی و دروغگوئی سخیفانۀ ایشان را در کار دین عرضه میدارد، و نادرستی و کجرویشان را به خاطر فراچنگ آوردن مال دنیوی که جملگی آن جز دارائی اندک و ناچیزی نیست مینمایاند.
(وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقًا یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْکِتَابِ وَیَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (٧٨)) ...
در میان آنان کسانی هستند که به هنگام خواندن کتاب (خدا) زبان خود را می‌پیچند و آن را دگرگون میکنند تا شما گمان برید (آنچه را که میخوانند) از کتاب (خدا) است! در حالی که از کتاب (خدا) نیست. و میگویید که آن از نزد خدا (نازل شده) است و با اینکه از سوی خدا نیامده است و به خدا دروغ می‌بندند و حال آنکه میدانند (که دروغ میگویید)...
از جملۀ چیزهائی که زبان بدان می‌پیچند و بنا حق بر زبانش میرانند، ادّعای الوهیّت برای عیسی و جبرئیل است. خداوند بزرگوار این را که عیسی علیه السلام چنین چیزی را در کتاب آسمانی برایشان آورده باشد یا اینکه آنان را بدین کار فرمان داده باشد، نفی میکند:
(مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِبَادًا لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِمَا کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتَابَ وَبِمَا کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ (٧٩)
وَلا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَالنَّبِیِّینَ أَرْبَابًا أَیَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (٨٠)) ...
هیح انسانی را نسزد که خدا بدو کتاب و فرزانگی و پیامبری بخشد، آنگاه به مردمان گوید: به جای خدا بندگان (و پرستش کنندگان) من باشید، بلکه (به مردمان این چنین میگوید که:) با کتابی که آموخته‌اید و درسی که خوانده‌اید مردمانی خدائی باشید (و جز او را بندگی نکنید و نپرستید). و (هیچ پیغمبری) به شما فرمان نمیدهد که فرشتگان و پیغمبران را به پروردگاری خود گیرید. مگر (معقول است که) شما را به کفر فرمان دهد بعد از آنکه (مخلصانه رو به خدا کرده‌اید و) مسلمان شده‌اید؟!...
به همین مناسبت حقیقت پیوندی را بیان مینماید که میان کاروان پیغمبران پیاپی و دنباله رو یکدیگر بوده‌اند ... این پیوند، عهدی است که خداوند با ایشان بسته است، وآن اینکه پیشین پسین را باور دارد و یاوریش نماید:
(وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ لَمَا آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتَابٍ وَحِکْمَةٍ ثُمَّ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِکُمْ إِصْرِی قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ (٨١)) ...
(به خاطر بیاورید) هنگامی را که خداوند پیمان مؤکد از (یکایک) پیغمبران (و پیروان آنان) گرفت که چون کتاب و فرزانگی به شما دهم و پس از آن پیغمبری آید و (دعوت او موافق با دعوت شما پوده و) آنچه را که با خود دارید تصدیق نماید، باید بدو ایمان بیاورید و وی را یاری دهید. (و بدیشان) گفت: آیا (بدین موضوع) اقرار دارید و پیمان مرا بر این کارتان پذیرفتید؟ گفتند: اقرار داریم (و فرمان را پذیرائیم ... خداوند بدیشان) گفت: پس (برخی بر برخی از خود) گواه باشد و من هم با شما از زمرۀ گواهانم...
از اینجا است که بر اهل کتاب واجب میگردد که به پیغمبر خاتم صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ ایمان بیاورند و او را یاری دهند. ولی آنان به عهدی که خدا با ایشان و با پیغمبران پیشین بسته است وفا نمیکنند.
در پرتو این عهد و پیمان برجا، روند قرآنی مقرّر میدارد که کسی که جز دین خدا یعنی اسلام، دین دیگری را خواستار شود و در پی آئینی جز آن رود، در اصل بر همۀ نظام هستی شوریده است، نظامی که خدا آن را بدانگونه آراسته و خواسته است:
(أَفَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ طَوْعًا وَکَرْهًا وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (٨٣))….
آیا جز دین خدا را میجویند (که اسلام است) و حال آنکه آنان که در آسمانها و زمینند از روی اختیار یا از روی اجبار در برابر او تسلیمند؟ و به سوی او بازگردانده میشوند؟...
پیدا است کسانی که از واگذاری همۀ کارهای خود به خدا سرباز میزنند و سر بر خط فرمان او نمیدارند و از اطاعت فروتنانه و پیروی خالصانه و تسلیم متواضعانه در برابر برنامۀ الهی سرپیچی میکنند، اینان منحرفانی هستند که بر نظام هستی بزرگ میشورندا
در اینجا روند قرآنی، از پیغمبر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ و مؤمنان همراه او میخواهد که ایمان خود را به دین یگانۀ خداوندی اعلان دارند. دین یگانه‌ای که مجسّم در چیزهائی است که جملگی پیغمبران آنها را با خود آورده‌اند و اینکه به جهانیان اطّلاع دهند که خداوند از همۀ مردمان جز این دین را نمی‌پذیرد:
(وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الإسْلامِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ (٨٥)) ...
و کسی که غیر از (آئین و شریعت) اسلام، آئینی برگزیند، از او پذیرفته نمیشود و او در آخرت از زمرۀ زیانکاران خواهد بود...
و اما کسانی که به این آئین ایمان نمی‌آورند، هیچ امیدی به رهنمود خدا، و چشم داشتی به رستگاری از عذاب و عقاب او نداشته باشند، مگر اینکه توبه کنند. و امّا افرادی که کافر میمیرند و با کوله‌بار کفر به جهان دیگر میروند، هر چه را هم بذل و بخشش‌کنند، به حالشان سودی ندارد و نفعی نمیرساند، و اگر پر زمین طلا فدیه و تاوان دهند آنان را ناجی و رستگار نمیسازد!
به مناسبت بذل و بخشش و فدیه وتاوان، روند قرآنی مسلمانان را ترغیب میکند که از اموالی که در این دنیا دوست میدارند بذل و بخشش کنند، تا روز رستاخیز آن را در پیشگاه خدا بعنوان ذخیره‌ای بیابند و اندوختۀ سرای جاویدشان شود:
(لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ (٩٢)) ...
به نیکی (کاملی که جویای آنید و مورد پسند خدا است) دست نمی‌یابید، مگر آنکه از آنچه دوست میدارید (در راه خدا) ببخشید، و هر چه را ببخشید (کم یا زیاد بی‌ارزش یا باارزش) خدا بر آن آگاه است...
بدین منوال می‌بینیم که این گام از سوره، چه اندازه حقائق و رهنمودهای فراوانی را مینمایاند. این گام نقش برجسته‌ای دارد در نمایش پیکار سترگی که میان گروه مسلمانان و دشمنان این دین درگیر است، و صحنۀ آن از فراسوی قرون و اعصار پدیدار و نمایان است. این پیکار اینک همان پیکار است که امروزه نیز آتش آن فروزان است، و اهداف و مقاصد آن هم تفاوتی نکرده است، هر چند که اشکال ابزار و ادوات آن تغییر کرده باشد ... جنگ همان جنگ است و آتش آن در خط سیر دور و درازش تنوره زنان به پیش میدود.
بد نیست بعد از این اجمال، نگاه ژرفی به نصوص بیندازیم، و به تفصیل به کاوش و سخن از آنها بپردازیم:
*
(یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِی إِبْرَاهِیمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالإنْجِیلُ إِلا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ (٦٥)
هَا أَنْتُمْ هَؤُلاءِ حَاجَجْتُمْ فِیمَا لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیمَا لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (٦٦)
مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ یَهُودِیًّا وَلا نَصْرَانِیًّا وَلَکِنْ کَانَ حَنِیفًا مُسْلِمًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٦٧)
إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِیُّ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (٦٨))…
ای اهل کتاب چرا دربارۀ (دین) ابراهیم با یکدیگر به مجادله و ستیز می‌پردازید (و هر یک از شما او را بر آئین خویش می‌پندارید) و حال آنکه تورات و انجیل نازل نشده‌اند مگر بعد از او؟ آیا نمی‌فهمید (که پیشین نمیشود پیرو پسین پاشد)؟ هان شما ای گروه (یهودیان و مسیحیان) دربارۀ چیزی که (به گمان خود) نسبت بدان آگاهی و اطّلاعی دارید مجادله و مناظره کردید، ولی چرا دربارۀ چیزی که آگاهی و اطّلاعی از آن ندارید مجادله و مناظره مینمائید؟ و خدا (چگونگی دین ابراهیم را) میداند و شما نمیدانید. ابراهیم نه یهودی بود و نه مسیحی، ولیکن (از ادیان باطله بیزار و منصرف و) بر (دین) حقّ و منقاد (فرمان) خدا بود، و از زمرۀ مشرکان (و کافران چون قریش و همگنان ایشان) نبود. سزاوارترین مردمان (برای انتساب) به ابراهیم (و دین او) کسانی هستند که (در زمان ابراهیم دعوت او را اجابت کردند و) از او پیروی نمودند، و نیز این پیغمبر (محمّد) و کسانیند که (با او) ایمان آورده‌اند (زیرا محمّد و یارانش اهل توحید خالصند که دین ابراهیم است) و خداوند سرپرست و یاور مؤمنان است...
محمّد پسر اسحاق گفته است: محمّد ابن ابی - بندۀ آزاد شدۀ زید پسر ثابت - برایم از سعید پسر جبیر - یا عکرمه - روایت کرده است که ابن عباس - رضی‌الله عنهما -گفته است: مسیحیان نجران و خاخامهای یهودیان در نزد فرستاده خدا رسول اکرم صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ گرد آمدند و در حضور او به منازعه و مجادله پرداختند. خاخامها گفتند: ابراهیم جز یهودی نبود. مسیحیان گفتند: ابراهیم جز مسیحی نبود. پس خداوند این آیات را نازل فرمود:
(یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِی إِبْرَاهِیمَ)...
ای اهل کتاب چرا دربارۀ (دین) ابراهیم با یکدیگر به مجادله و ستیز می‌پردازید...
فرقی ندارد چه این چیز سبب نزول این آیات بوده باشد یا نبوده باشد، از خود آیات پیدا است که در ردّ ادّعاهای اهل کتاب نازل شدهاند و سخن از مناظره با پیغمبر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ یا مجادلۀ برخی از ایشان با برخی دیگر در نزد پیغمبر است. هدف از این ادعاها هم محدود کردن پیمان خدا با ابراهیم علیه السلام است. یعنی اینکه خداوند نبوّت را در خانوادۀ ابراهیم احتکار و همچنین هدایت و فضیلت را تنها بدان اختصاص داده است. علاوه بر اینها چیز دیگری که منظور نظر آنان بود - و این مهمّترین انگیزۀ مجادله و منازعۀ ایشان بشمار است -تکذیب ادعای پیغمر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ که میگفت: او بر دین ابراهیم است، و مسلمانان وارثان دین حنیف پیشین هستند. همچنین میخواستند مسلمانان را درباره این حقیقت به شک اندازند، یا دست کم شک و دودلی را در درون برخی از ایشان پراکنده سازند.
بر این اساس است که خداوند بدین گونه سخت بر ایشان میتازد، و ستیزه‌گری و پرخاشجونی آنان را برملا و آشکار میدارد ... ابراهیم پیش از نزول تورات و انجیل میزیسته است، پس چگونه میشود یهودی بوده باشد؟ یا چگونه ممکن است که مسیحی بوده باشد؟ این سخن ادّعائی است که با خرد نمیسازد، و مخالفت آن با عقل با اولین نگاه به تاریخ ، هویدا و روشن میگردد:
(یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِی إِبْرَاهِیمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالإنْجِیلُ إِلا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ (٦٥)) ...
ای اهل کتاب چرا دربارۀ (دین) ابراهیم با یکدیگر به مجادله و ستیز می‌پردازید (و هر یک از شما او را بر آئین خویش می‌پندارید) و حال آنکه تورات و انجیل نازل نشده‌اند مگر بعد از او؟ آیا نمی‌فهمید (که پیشین نمیشود پیرو پسین باشد)؟...
سپس خداوند این تاخت را بر آنان شدّت می‌بخشد، و ارزش چیزی را که بدان استدلال میکردند و دلائلی را که میآوردند فرو می‌اندازد، و پرده از طعنه و سرزنششان برمیدارد، و معلوم مینماید که سخنانشان متّکی به روش منطق درست و برهان سلیم در مجادله و مباحثه نیست:
(هَا أَنْتُمْ هَؤُلاءِ حَاجَجْتُمْ فِیمَا لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیمَا لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (٦٦))…
هان شما ای گروه (یهودیان و مسیحیان) دربارۀ چیزی که (به گمان خود) نسبت بدان آگاهی و اطّلاعی دارید مجادله و مناظره کردید، ولی چرا دربارۀ چیزی که آگاهی و اطلاعی از آن ندارید مجادله و مناظره میکنید؟ و خدا (چگونگی دین ابراهیم را) میداند و شما نمیدانید...
آنان دربارۀ عیسی علیه السلام منازعه و مباحثه کردند، همانگونه که به نظر میرسد دربارۀ برخی از احکام شرعی نیز بحث و گفتگو نمودند بدانگاه که ایشان به سوی کتاب خدا فرا خوانده شدند تا در میانشان به داوری پردازد، ولی آنان پشت کردند و رفتند و چنین کاری را نپذیرفتند ... هم این و هم آن در محدودۀ دائرۀ فهم ایشان بود و از آن دو مطّلع بودند، امّا مجادله و مناظرۀ ایشان درباره چیزی که پیش از بودن آنان بوده و مقدّم بر کتابها و آئینهایشان بوده است، کار بیهوده و بی‌اساس بوده و سند و دلیلی هر چند شکلی و ظاهری نداشته است ... پس بحث و جدل آنان تنها به خاطر بحث و جدل بوده است. منازعه و ستیزی بوده که راه درستی نداشته و بر جاده مستقیمی حرکت نکرده است. در این صورت، کارشان از روی هوی و هوس و کینه و غرض بوده است ...کسی که حال او این چنین باشد مورد اعتماد نیست و سخن او بی‌مایه و بی‌پایه است. بلکه اصلاً آنچه میگوید شنیدن را نشاید!
همینکه روند گفتار از ارزش مجادله و مباحثۀ ایشان میکاهد و آن را از پایه ویران میکند، و از آنان سلب اعتماد و سخنانشان را بی‌ارج مینماید، به حقیقتی می‌پردازد که خدا از آن آگاه است. تنها خداوند است که حقیقت این تاریخ دور و دراز را میداند. همو است که همچنین حقیقت دینی را میداند که بر بنده‌اش ابراهیم نازل فرموده است. سخن او ختم کلام و فیصله بخشی است که با وجود آن، سخنی برای کسی نمیماند و هر چه هم بگوید یاوه است و جدال و ستیزی است بی‌دلیل و بی‌برهان:
(مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ یَهُودِیًّا وَلا نَصْرَانِیًّا وَلَکِنْ کَانَ حَنِیفًا مُسْلِمًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٦٧))…
ابراهیم نه یهودی و نه مسیحی بود، ولیکن (از ادیان باطله بیزار و منصرف و) بر (دین) حق و منقاد (فرمان) خدا بود، و از زمرۀ مشرکان (و کافرانی چون قریش و همگنان ایشان) نبود...
خداوند آنچه را که قبلاً بطور ضمنی دربارۀ یهودی و مسیحی نبودن ابراهیم علیه السلام و اینکه تورات و انجیل بعد از او نازل شدهاند گفته بود، مؤکّد میدارد؛ و میفرماید که ابراهیم از هرگونه دینی جز اسلام کناره گرفته است و تنها مسلمان بوده است و بس ... مسلمان بدان معنی شامل و گسترده‌ای که اسلام دارد و پیشتر تفصیل آن گذشت.
(وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ)...
و از زمرۀ مشرکان (و کافرانی چون قریش و همگنان ایشان) نبود...
این حقیقت در ضمن فرمودۀ پیشین خدا نهفته بود:
(وَلَکِنْ کَانَ حَنِیفًا مُسْلِمًا)...
ولیکن (از ادیان باطله بیزار و منصرف و) بر (دین) حق و منقاد (فرمان) خدا بود...
ولی بیان آن در اینجا چند اشارۀ ظریف و تعبیر لطیف را در بر دارد:
یکم: اشاره مینماید به اینکه یهودیان و مسیحیانی که کارشان به چنان معتقدات منحرف و باورهای نادرست کشیده است، مشرک هستند ... و بر این اساس ممکن نیست ابراهیم یهودی یا مسیحی باشد. بلکه او از ادیان باطله بیزار و منصرف و بر دین حق و منقاد فرمان خدا بوده است.
دوم: اشاره مینماید به اینکه اسلام چیزی و شرک چیزی دیگر است، لذا هرگز آن دو با هم گرد نمیآیند و با یکدیگر سازگار نیستند. اسلام توحید مطق است با همۀ خصائص و مقتضیاتی که توحید دارد. از اینجا است که با هیچ نوع شرکی از انواع شرک اصلاً نمیسازد و سازگار نمیباشد.
سوم: اشاره مینماید به اینکه ادّعای مشرکان قریش نیز باطل است که میگفتند: ایشان بر آئین ابراهیم هستند و پرده‌داران خانۀ او در مکّه میباشند ... چه ابراهیم بیزار از ادیان باطله و بر دین حق بود و فرمانبردار خدا، ولی ایشان کافر بودند.
(وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ)...
و از زمرۀ مشرکان نبود...
مادام که ابراهیم علیه السلام بیزار از ادیان باطله، و بر دین حق و فرمانبردار خدا بوده باشد و از زمرۀ مشرکان نبوده باشد، بنابراین هیچکدام از یهودیها و مسیحیها یا مشرکان نیز حق ندارند که ادّعای وراثت ابراهیم و تولیت آئین او را بنمایند. چه همۀ آنان از عقیدۀ ابراهیم فرسنگها فاصله داشته‌اند ... عقیده هم همان خویشاوندی و قرابت اصیلی است که مردمان در اسلام برگرد آن جمع میشوند و در آن به هم میرسند. هنگامی که چنین درخت گشنی بروید و شاخ و برگ بپراکند، مؤمنان جز در سایۀ آن نغنوند و جز به سوی آن به سوی چیز دیگری از قبیل حسب و نسب و جنس و نژاد و سرزمینی نروند و نگروند. چه انسان در نظر اسلام با روح انسان است، به همان نفخه‌ای که از او انسان ساخته است. از اینجا است که انسان بر گرد عقیده، مهمترین ویژگی از ویژگیهای روح خود جمع میشود و به سوی آن میگرود. دیگر انسان نباید برگرد آن چیزی جمع شود که چهار پایان برگرد آن جمع میگردند، از قبیل: زمین، جنس، گیاه، چراگاه، مرز، و آغل! ... ولایت موجود میان فردی و فردی، و مجموعه‌ای و مجموعه‌ای، و نژادی و نژادی از مردمان، جز بر خویشاوندی عقیده بر خویشاوندی دیگری تکیه ندارد. درکنار عقیده است که مؤمن با مؤمن، و گروه مسلمانان باگروه مسلمانان، و نسل مؤمنان با نسلهای مؤمنانی می‌پیوندند که در فراسوی مرزهای زمان و مکان، و در فراسوی فواصل خون و نژاد و قوم و جنس بوده و خواهند بود، همچنین جملگی مؤمنان تنها با عقیده اولیاء و سرپرستان یکدیگرند، و خداوند بزرگوار هم در پشت سر آنان، ولی و سرپرست همگان است:
(إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِیُّ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ (٦٨))...
سزاوارترین مردمان (برای انتساب) به ابراهیم (و دین او) کسانی هستند که (در زمان ابراهیم دعوت او را اجابت کردند و) از او پیروی نمودند، و نیز این پیغمبر (محمّد) و کسانیند که (با او) ایمان آورده‌اند (زیرا محمّد و یارانش اهل توحید خالصند که دین ابراهیم است) و خداوند سرپرست و یاور مؤمنان است...
کسانی که در زمان حیات ابراهیم از او پیروی کردند و بر راه او رفتند و رفتار و کردار و گفتارش را به داوری گرفتند و برابر پیشۀ او از کارهائی گسستند و به کارهای نشستند، آنان دوستان و یاوران او بودند. بعد از آنان این پیغمبری است که محمّد صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ نام است، و در اسلام به گواهی راستگوترین گواهان به او می‌پیوندد آنگاه کسانی به ابراهیم علیه السلام می‌پیوندد که به این پیغمبر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ ایمان آورده‌اند. چه این مسلمانانند که راه ابراهیم می‌پویند و روش او را میجویند.
(وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ)…
و خداوند سرپرست و یاور مؤمنان است…
مؤمنان حزب خدایند و کسانیند که بدو می‌پیوندند و در زیر پرچم او می‌غنوند و سایۀ آن را بر سر خود میدارند، و او را سرپرست و یاور خویش میدانند، و کسی را جز او به سرپرستی و یاوری نمیگیرند. مؤمنان از فراسوی نسلها، قرنها، مکانها، زمانها، کشورها، سرزمینها، قومها، جنسها، نژادها، و خاندانها، اهل یک خانواده‌اند!
این شکل از پیشرفته‌ترین شکلهائی است که در خور شأن پدیدۀ انسانی جهت گردهمائی انسانی، و جدائی انسان از گلّۀ چهارپایان است. همچنین این شکل، یگانه شکلی است برای گردهمائی آزادانه و بدون قید و قیود. زیرا تنها قیدی که در آن اختیار وجود دارد، عقیده است. هرکس هر وقت که بخواهد میتواند قید عقیده را بگسلاند و خویشتن را از آن برهاند و کار را به پایان برساند ... در صورتی که انسان نمیتواند جنس خویش را تغییر دهد - اگر رابطۀ گردهمائی، جنس باشد - و نمیتواند قوم را عوض‌کند - اگر رابطۀ گردهمائی قوم باشد - و نمیتواند رنگ خود را تغییر دهد - اگر رابطۀ گردهمائی، رنگ باشد -و به آسانی نمیتواند طبقۀ خود را دگرگون کند -اگر رابطۀ گردهمائی طبقه باشد -بلکه اصلاً نمیتواند طبقۀ خود را تغییر دهد، اگر طبقات ارثی باشند همانگونه که در هند مثلاً چنین است. بر این اساس است که سدّها و مانعها همیشه بر سر راه گردهمائی انسانی قائم و پابرجایند، مادامی که رابطۀ پیوند انسانها رابطۀ اندیشه و ایدئورژی و جهان‌بینی نباشد ... این رابطۀ عقیدتی است که انسان بعد از قانع شدن و راضی گشتن بدان، آن را برمیگزیند، و انسان بدون اینکه اصل یا رنگ یا زبان یا طبقۀ خود را تغییر دهد، شخصاً آن را انتخاب کند و بر اساس آن خویشتن را در صف پیروانش جای دهد و یکی از آنان گردد. خداوند وقتی که رابطۀ گردهمائی انسانها را بر پایۀ عقیده قرار داده است که گرامی‌ترین چیز و جدا سازندۀ ایشان از گلّۀ چهارپایان است، بالاترین کرامت و فضیلت را در حق آنان روا داشته است.
انسانها یا باید -همانگونه که اسلام برای آنان میخواهد - بگونۀ انسانی زندگی‌کنند و بر توشۀ جان و مقصود دل و نشانۀ فهم گردهمائی کنند ... و یا اینکه همچون گلّه‌های چهارپایان در پشت آغل مرزهای زمینی یا مرزهای جنس و رنگ، زندگی کنند ... همۀ اینها هم مرزهائی هستند که برای چهارپایان در چراگاهها برپا میشوند تا گلّه‌ای با گلّه‌ای نیامیزد‼!
*
سپس خداوند برای گروه مؤمنان پرده از چیزی برمیدارد که هدف اهل کتاب در هر جدالی و ستیزی بود. همچنین بازیها و نیرنگها و چاره‌گریها و حیله‌گریهای اهل کتاب را در برابر دیدگان و بن گوش گروه مؤمنان به رخ ایشان میکشد، جامه‌هائی را بر تنشان میدرد و به کنار میزند که خویشتن را در زیر آنها پنهان میداشتند. و ایشان را لخت و رسوا در برابر گروه مسلمانان نگاه میدارد:
(وَدَّتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ وَمَا یُضِلُّونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَمَا یَشْعُرُونَ (٦٩)
یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (٧٠)
یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (٧١)
وَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (٧٢)
وَلا تُؤْمِنُوا إِلا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدَى هُدَى اللَّهِ أَنْ یُؤْتَى أَحَدٌ مِثْلَ مَا أُوتِیتُمْ أَوْ یُحَاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ (٧٣)
یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (٧٤))...
گروهی از اهل کتاب آرزو داشتند کاش میشد شما را گمراه کنند و (با القاء شبهه‌هائی در دینتان شما را از اسلام برگردانند، ولی با این کارها) جز خویشتن را گمراه نمیسازند و نمی‌فهمند. ای اهل کتاب چرا آیه‌های (دال بر صدق نبوّت محمّد) خداوند را نادیده میگیرید و تکذیب میدارید، و حال آنکه (صحّت آنها و نشانه‌های نبوّت محمّد را در کتابهای خود) می بینید؟ ای اهل کتاب چرا حق را با باطل می‌آمیزید و کتمانش میکنید، و حال آنکه شما میدانید (که عقاب و عذاب خدا در برابر چنین کاری چیست)؟ جمعی از اهل کتاب (به همکیشان خود) گفتند: بدانچه بر مسلمانان نازل شده است در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز بدان کافر شوید تا شاید (از قرآن پیروی نکنند و از آن ) برگردند. و باور مکنید مگر به کسی که پیروی از آئین شما کرده باشد - بگو: بیگمان هدایت، هدایت خدا است -اینکه (دیگران آن افتخارات و کتابهای آسمانی را که نصیب شما شده است بدست آورند. یعنی) به کسی همان چیزی داده شود که به شما داده شده است، و اینکه دیگران بتوانند در پیشگاه پروردگارتان با شما به داوری بنشینند و اقامۀ حجّت کنند. بگو: فضل و بزرگی در دست خدا است و آن را به هر کس که بخواهد میدهد. و خداوند (عطا و نعمتش) فراخ و آگاه (از اهلیّت و شایستگی مستحقّ وحی و رسالت خویش) است...
کینه‌ای که اهل کتاب دربارۀ گروه مسلمانان به دل داشتند، کینه‌ای بود که نسبت به آئین ایشان داشتند. اهل کتاب دوست نمیداشتند که این ملّت هدایت یابد و بر راستای راه راست رود. نمیخواستند که چنین امّتی با نیروی تمام و اطمینان کامل و اعتماد هر چه بیشتر به زیر سایۀ عقیده و باور خاص رود و در پناه آن بغنود. از اینجا بود که همۀ تاب و توان و تلاش و کوشش خویش را بکار میبردند تا این امّت اسلامی را از راه اسلام بدور دارند و از این جاده منحرفشان گردانند:
(وَدَّتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ) ...
گروهی از اهل کتاب آرزو داشتند کاش میشد شما را گمراه کنند...
این آرزوی نفس و خواست دل و هوسی است‌که هوسهای دیگری از فراسوی هر کید و مکری و هر دسیسه ونیرنگی و جدال و نزاعی و آمیزش حق و باطلی به سوی آن پر میکشد.
آرزوئی که بر هوس وکینه و بدخواهی و بدسگالی استوار است، بدون شک گمراهی است. چه چنین آرزوی بدخواهانه و بزهکارانه‌ای از خیر و خوبی و از هدایت و رهنمونی سرچشمه نمیگیرد. آنان بدانگاه که آرزو دارند مسلمانان را گمراه و سرگشته سازند خویشتن را به‌گمراهی و سرگشتگی می‌اندازند. زیرا کسی جز گمراهی که در حیرانی و ویلانی حیوانی سرگردان و دست و پازنان است،گمراهی و سرگشتگی راه یافتگان را نمیخواهد:
(وَمَا یُضِلُّونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَمَا یَشْعُرُونَ)…
جز خویشتن را گمراه نمیسازند، و نمی‌فهمند...
مسلمانان مادام که بر اسلام خود ماندگار و استوار باشند، از مکر و کید این چنین دشمنانی در امان میمانند، و آنان نمیتوانند هیچگونه زیانی به اینان برسانند. خداوند سبحان تعهّد فرموده است که خدعه و نیرنگ مکّاران و حیله‌گران بدیشان نرسد و عاقبت وخیم کید و مکر دشمنان گریبانگیر خود بدسگالان گردد، مادام که مسلمانان، مسلمان بمانند.
در اینجا خداوند اهل کتاب را هشدار میدهد، و به خاطر موقعیّت وحشتناک و ننگینی که در پیش گرفته‌اند، سخت بر آنان میتازد:
(یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (٧٠)
یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (٧١))…
ای اهل کتاب چرا آیه‌های (دالّ بر صدق نبوّت محمّد) خداوند را نادیده میگیرید و تکذیب میدارید، و حال آنکه (صحّت آنها و نشانه‌های نبوّت محمّد را در کتابهای خود) می‌بینید؟ ای اهل کتاب چرا حق را با باطل می‌آمیزید و کتمانش میکنید و حال آنکه شما میدانید (که عقاب و عذاب خدا در برابر چنین کاری چیست)؟... اهل‌کتاب در زمان نزول قرآن و در همۀ ادوار و در عصر حاضر، پیوسته حق را آشکارا در این دین دیده و می‌بینند، چه آگاهانشان که آشنای به حقیقت چیزهائی از بشارتها و اشارتهائی هستند که در کتابهایشان راجع به دین اسلام آمده است - برخی از اینان همه چیزهائی را که می‌یافتند بدانها تصریح میکردند، و برخی از ایشان با توجه به دلائل و برهانی که در کتابهایشان می‌یافتند و آنها را در پیش خود محقّق میدیدند، ایمان میآوردند و اسلام را می‌پذرفتند - و چه نا آگاهانشان، در این مسأله برابرند. هر دو دسته حق را روشن و آشکار در اسلام مییابند. آن مقدار که حق را برایشان مسلّم دارد، و ایشان را به سوی ایمان خواند ... ولی آنان کفر میورزند! ... آن هم نه به خاطر کمبود دلیل و برهان، بله به خاطر پیروی از هوی و هوس و مصلحت جوئی و گمراهسازی دیگران!
قرآن آنان را اینگونه ندا میدهد:
(یَا أَهْلَ الْکِتَابِ).
ای اهل کتاب.
چون این صفتی است که میبایست ایشان را به سوی آیات خدا و کتاب تازۀ او سوق دهد و متوجّه معنی و مفاهیم آنها گرداند.
بار دوم نیز آنان را با همین صفت:
(یَا أَهْلَ الْکِتَابِ)
بانگ میزند تا کاری را که از روی آگاهی و عمد و قصد بدان دست می‌یازند، و آن حق را با باطل آمیختن است تا حق را پنهان و کتمان دارند و در اندرون باطلش ضایع گردانند، که کار بسیار زشت و ناپسندی است، ر سوا و مفتضح گرداند.
این کاری را که خداوند بزرگوار از میان کارهای دیگر اهل کتاب آن زمان، بیان میدارد و بر آن به تندی تاخت میبرد، کاری است که از آغاز پیدایش اسلام تا بدین روز بر آن پرورده شدهاند و با خون و شیر خود آن را سرشته‌اند ... این روش ایشان در درازای تاریخ بوده است ... اوّل یهودیان از نخستین لحظات رسالت اسلام بدان آغازیدند، سپس مسیحیان از یهودیان پیروی کرده‌اند!
متأسفانه اهل کتاب در طول قرنهای دور و دراز دربارۀ میراث اسلامی به دسیسه و نیرنگ دست یازیده‌اند و چیزهائی را بدان وارد نموده‌اند که جز با کوشش و تلاش قرنهای زیاد نمیتوان آنها را از میراث اسلامی زدود! و آنان حق را با باطل در همۀ این میراث آغشته‌اند. تنها در این کتاب محفوظ است که نتوانسته‌اند چنین کنند. چرا که خداوند تا ابد حفظ آن را به عهده گرفته است. و خدای بزرگوار را بر این لطف عمیم و فضل عظیمش سپاس میگوئیم.
آنان به تاریخ اسلامی و حوادث و مردان آن، چیزها افزودند و نیرنگها نمودند ... همچنین ایشان به حدیث نبوی دست برده و فزونیها و کاستیها روا دیده و مکرها و کیدها بکار بردند. تا اینکه خداوند متعال مردانی را به جمع آوری و بررسی آن برگماشت. آنانی را که همۀ توان خود را در پژوهش و نگارش حدیث بکار بردند و چیزی را جای نگذاشتند و نادیده و ناسنجیده نگذاردند، مگر آنچه را که از توان محدود بشری خارج بود. اهل کتاب در تفسیر قرآن نیز به دسیسه‌ها و نیرنگها دست یازیدند، تا آنجا که آن را همچون بیابان بیپایان و برهوتی برجای نهادند که پژوهشگر در آن راه به جائی نمیبرد و نشانه‌های جاده را باز نمیشناسد و به راستای راه برنمیگردد. آنان دربارۀ مردان تاریخ نیز چنین کردند و حقّه‌ها و کلکها زدند. چه صدها و هزارها نفر درست کردند و برای آشفتن میراث اسلامی گسیل داشتند، و هنوز هم که هنوز است در صورت خاورشناسان و شاگردان خاورشناسان، دست‌اندرکار دسیسه و نیرنگند و منصبها و مقامهای رهبری فکری را امروزه در کشورهائی که ساکنان آنجاها میگویند که: مسلمانند، برعهده دارند! دهها شخصیّت مزوّر و ساختگی برای امّت اسلامی در قالب قهرمانان ساخته و پرداختۀ صهیونیستها و صلیبیها، آماده شده و به میان مسلمانان گسیل شدهاند تا خدماتی را برای دشمنان اسلام انجام دهند که خود این دشمنان آشکارا قادر به انجام آنها نمیباشند! همیشه این مکر و کید موجود و بردوام و مستمرّ و برقرار است. همیشه هم پناهگاه امن، و پناه از دست این نیرنگها و بدسگالیها قرآن بوده و هست. وقتی که مسلمانان به سوی این کتاب محفوظ برگشته و برگردند و پناه گرفته و پناه بگیرند، و در پیکاری که در طول قرون و اعصار آتش آن سوزان و شعله‌اش زبانه‌کشان بوده و خواهد بود، از آن شور و رهنمود گیرند، پیروز و کامیاب میشوند.
سپس خداوند برخی از تلاشها و تکاپوهایشان را نشان میدهد که دسته‌ای از اهل کتاب برای آشفتن و شوراندن گروه مسلمانان در کار دینشان، و برگرداندن آنان از هدایت و رهنمون الهی، از خود نشان میدادند و از آن راه مکّارانه و پستانۀ همیشگی، راه می‌سپردند:
(وَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (٧٢)
وَلا تُؤْمِنُوا إِلا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ)...
جمعی از اهل کتاب (به همکیشان خود) گفتند: بدانچه بر مسلمانان نازل شده است، در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز بدان کافر شوید تا شاید (از قرآن پپروی نکنند و از آن) برگردند. و باور مکنید مگر به کسی که پیروی از آئین شما کرده باشد...
و این روش مکّارانه و پستانه‌ای است همانگونه که گفتیم. چه اظهار آنان به ایمان و گرویدن ایشان به اسلام و بازگشتن بعدی ایشان از آن، کاری است که مردمان ضعیف و کم عقل و نااستوار در حقیقت دین خود و سست دل و مذبذب را دچار پریشانی و آشفتگی میکند. خصوصاً این که عربها بیسواد بودند و چنان گمان میبردند که اهل کتاب از آنان در مسائل ادیان و عقائد و کتابهای آسمانی آگاه‌ترند. وقتی که میدیدند اهل کتاب ایمان میآورند و سپس از آن برمیگردند و مرتدّ میشوند، پیش خود چنان می‌اندیشیدند که ناچار باید عیب و نقصی در این دین بوده باشد که این گروه پس از اطّلاع از آن عیب و نقص، از این آئین پشیمان میشوند و باز میگردند. بدین ترتیب دچار تشویش و اضطراب میشدند و در در راهۀ کفر و ایمان سرگردان میگشتند و بر یک حال پایدار نمیماندند.
این نیرنگ تا به امروز بکار رفته و میرود، و به صورتهای گوناگون و مختلفی که با پیشرفت زمان و شرائط مکان و زندگی مردمان در میان همۀ نسلهای دوران مناسب باشد بکار گرفته میشود.
دشمنان و بدسگالان مسلمانان میدانندکه امروزه چنین حنائی رنگی ندارد و چنین نیرنگی نمیگیرد. به علّت ناامیدی از دوز و کلک بدشگون، نیروهای ضدّ اسلام، در جهان به شیوه‌های گوناگون دست یازیده و از راههای مختلف ولی بر پایۀ همان دغلکاری و نیرنگ بازی کهن خود، بر پیکرۀ تنومند اسلام ضربه میزنند. این قوای بدسگال و شوم استعمار، در اقطار جهان اسلامی لشکر جرّاری از مزدوران خود را به راه انداخته است، و به نامهای: استادان، فیلسوفان، دکتران، پژوهشگران، و گاهی: نویسندگان، شاعران، هنرمندان، و خبرنگاران و روزنامه نویسان، به میان ملّت اسلامی گسیل داشته است. چنین مزدورانی نام مسلمان را یدک میکشند و به سبب اینکه زادگان مسلمانانند خویشتن را مسلمان مینامند! حتّی برخی از این مزدوران سفله از زمرۀ "علماء" مسلمانان نیز بشمارند!
این لشکر جرّار مزدوران به خاطر پیاده کردن مقاصد شوم و منظورهای ناجو‌انمردانه‌ای گسیل شدهاند. از قبیل:
متزلزل کردن عقیدۀ ایمانی در اندرون مؤمنان با شیوه‌های گوناگون و با نامهای فریبائی چون: پژوهش، دانش، ادب، هنر، و روزنامه‌نگاری ... سست کردن پایه‌های اصول عقائد ... خوار داشتن و پست نمودن مقام شامخ عقیدت و شریعت ... تأویل نمودن عقیدت و شریعت و تحویل چیزهای نابجا و ناروائی بدانها که برداشت آن را ندارند ... فرود آوردن پتک "ارتجاع" بر فرق سر اسلام و کوبیدن دائم آن ... تبلیغ سوء دربارۀ اسلام برای رماندن مردمان از آن و گریز دادن ایشان از عقیده و ایمان ... دور داشتن اسلام از پهنۀ زندگی و جولانگاه حیات، تحت عنوان اینکه نکند زندگی به اسلام صدمه بزند! یا خیر اسلام به زندگی لطمه وارد کند!! پدید آوردن اندیشه‌ها و نمونه‌ها و پایه‌هائی جهت بینش و منش و رفتار و کردار، بدانگونه که مخالف با اندیشه‌های اعتقادی و نمونه‌های ایمانی بوده و آنها را درهم شکند و متلاشی سازد ... آراستن چنین اندیشه‌های ساختگی، بدان اندازه که بتوان اندیشه‌های اعتقادی و نمونه‌های ایمانی را زشت و بدریخت کند ... ایجاد بی‌بند و باری، و آزادی دادن به شهوت‌رانیها و هوس بازیهای اهریمنانه، و دامن زدن به لاابالیگری و لختی بی‌شرمانه، و ویران کردن پایۀ اخلاق و زدودن شرم و حیا. چرا که عقیدۀ پاک آسمانی بر اخلاق و ادب استوار و پایدار است. و باید برای مبارزۀ با چنین عقیدۀ پاک آسمانی، آن را به میان گِل و لائی بیندازند که خودشان آن را در زمین پخش و پراکنده نموده‌اند ... این مزدوران سفله همۀ تاریخ را دگرگون مینمایند و با ناروائیها می‌آلایند، و آن را همانگونه تحریف میکنند که نصوص آئین پربار اسلام را.
این سفلگان، با وجود این همه زشتیها و پستیها، خویشتن را مسلمان هم میخوانند و میدانند!!! آیا تنها نامهای مسلمانان را بر خود ننهاده و آنها را یدک نمیکشند؟ آنان به وسیلۀ همین نامها و واژه‌ها، در آغاز روز اسلام را اعلان مینمایند و با همین کوششها و تلاشهای بزهکارانه و خائنانه است که در پایان روز از ایمان آوردن پشیمان میشوند و به اسلام کفر میورزند ... لذا با این رفتار و آن کردار همان نقشی را بازی میکنند که اهل کتاب در روزگاران کهن میکردند. طرح و چهارچوب همان است که در آن نقش کهن بود و دگرگون نمیشد؟
اهل کتاب برخی به برخی میگفتند: در آغاز روز تظاهر به اسلام کنید و در آخر روز از آن پشیمان و بدان کافر شوید، شاید بدین وسیله مسلمانان از دین خود برگردند و مرتدّ شوند. ولی این راز را در میان خود نگهدارید و این راز را پنهان دارید و بر آن جز از پیروان دینتان ایمن نباشید:
(وَلا تُؤْمِنُوا إِلا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ) ...
باور مکنید مگر به کسی که پیروی از آئین شما کرده باشد...
فعلی‌که از مصدر "ایمان" ساخته میشود و به حرف لام متعدی میگردد، معنی اطمینان و باور را میرساند. پس معنی آیه چنین میشود که: اطمینان مکنید مگر به کسی که از دینتان پیروی کرده باشد، و اسرار خویشتن را جز به اینان نگوئید، و آنها را با مسلمانان در میان مگذارید!
مزدوران صهیونیستی و مسیحیّت هم امروزه این چنین هستند ... آنان درباره کاری با هم سازش دارند و همپیمانند ... این‌کار نابودی کامل این دین در فرصت مناسبی است که پیش آید و دیگر برنمیگردد ... چه بسا این سازش در پیمانی یا سمیناری انجام نمیگیرد. بلکه مزدورانی با مزدورانی در گوشۀ دِنجی گرد میآیند و در اطاقهای دربسته بر انجام هدف اصلی توافق میکنند! و برخی از آنان از برخی دیگر امین میباشند و خبر را به همدیگر میرسانند ... سپس همه یا لااقل برخی از آنان تظاهر به چیزی میکنند که بر آن سازش کرده‌اند و در صدد اجرای آنند ... فضای سیاسی هم به سود ایشان مهیّا است، و دستگاههای تبلیغاتی و ابزارهای جنگی نیز جهت اجرای هدف شومشان آماده و روبراه است ... و کسانی که درد آشنا باشند و حقیقت این دین را بفهمند، در سراسر زمین ناپیدا و سر به نیست گشته یا از صحنۀ کارزار دور و برکنار شدهاند!
(وَلا تُؤْمِنُوا إِلا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ)...
باور مکنید مگر به کسی که پیروی از آئین شما کرده باشد...
در اینجا خداوند به پیغمبر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ خود دستور میدهدکه اعلان کند اینکه هدایت تنها هدایت خدا است، و هر کس به سوی آن نیاید و در سایۀ آن نیاساید، هرگز در هیچ برنامه ومکتبی، و درهیچ راه و خط سیر حرکتی هدایتی را نمی‌یابد:
(قُلْ إِنَّ الْهُدَى هُدَى اللَّهِ)...
بگو: بیگمان هدایت، هدایت خدا است...
این بیان در پاسخ به این گفتۀ ایشان آمده است که میگفتند:
(آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ) …
بدانچه بر مسلمانان نازل شده است در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز بدان کافر شوید تا شاید (از قرآن پیروی نکنند و از آن) برگردند...
خداوند بدین وسیله مؤمنان را بر حذر میدارد از اینکه دشمنانشان بتوانند هدف پست خویش را تحقّق بخشند. زیرا تحقّق چنین هدفی خروج از هدایت خداوندی است، و جز هدایت خداوندی هدایتی وجود ندارد. این دشمنان حیله‌گر آنچه را که برای مؤمنان میخواهند گمراهی و کفر است و بس.
این بیان پیش از آنکه روند گفتار از عرضه کردن همۀ سخنان اهل کتاب بپردازد میآید ... آنگاه روند گفتار به دنبال این جملۀ معترضه، بقیۀ سازشکاری ایشان را نشان میدهد:
(أَنْ یُؤْتَى أَحَدٌ مِثْلَ مَا أُوتِیتُمْ أَوْ یُحَاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ)...
اینکه به کسی همان چیزی داده شود که به شما داده شده است، و اینکه دیگران بتوانند در پیشگاه پروردگارتان با شما به داوری بنشینند و اقامۀ حجّت کنند...
بدین وسیله علّت سخن خویش را که میگفتند:
(وَلا تُؤْمِنُوا إِلا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ)...
بیان و توجیه میکردند. ولی این کار جز کینه توزی و حسودی و آزمندی و انتقامجوئی نمیتواند باشد. و آن اینکه اهل کتاب نمی‌پذیرفتند که خداوند نبوّت و کتاب آسمانی را به کسی جز ایشان عطاء فرماید. چنین کار ناشایستی ناشی از ترس و هراس بود که اهل کتاب به خود راه داده بودند و می‌ترسیدند که مسلمانان از حقیقتی اطّلاع یابند و اطمینان پیدا کنند که آنان بدان آشنایند، امّا آن را در دین جدید انکار مینمایند. تا نکند که در صورت گفتن آن، مسلمانان آن را به عنوان دلیل و برهانی در پیشگاه یزدان علیه ایشان بکار برند! گوئی خداوند سبحان آنان را که حجّت و برهانی جز حجّت و برهان گفته شده و شنیده شده یعنی بر زبان‌ها رانده و گوشها شنیده مؤاخذه نمیکند و بازخواست نمینماید! چنین طرز تفکّرها و فهم و درکهائی، هرگز از جهان‌بینی ایمانی راستین و باور کامل به خدا و صفات او، و از آشنائی واقعی با حقیقت رسالتها و نبوّتها، و وظائف ایمان و اعتقاد سرچشمه نمیگیرد!
خداوند سبحان پیغمبرش صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ و گروه مسلمانان را متوجه فضل و لطف خدا مینماید و بدیشان میآموزد که خداوند هر وقت بخواهد بر ملّتی با اعطاء نبوّت و ارسال پیامبری منّت نهد، فضل و لطف کریمانۀ خویش را شامل آنان میکند:
(قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ (٧٣)
یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (٧٤))…
بگو: فضل و بزرگی در دست خدا است و آن را به هر کس که بخواهد میدهد و خداوند (عطاء و نعمتش) فراخ و آگاه (از اهلیّت و شایستگی مستحقّ وحی و رسالت خویش) است...
ارادۀ باری خواست که نبوّت و کتاب آسمانی را به قومی جز اهل کتاب عطاء فرماید، بدانگاه که آنان عهدی را که با خدا بسته بودند شکستند، و حرمت پدرشان ابراهیم را نگاه نداشتند و پیمان او را مراعات ننمودند، و حق را شناختند و با باطلش آمیختند، و از رعایت امانتی سرپیچیدند که خدا بدیشان سپرده بود و پیشوائی بشریّت از برنامۀ خدا و کتاب و مردان مؤمن الهی خالی ماند ... بدین هنگام بود که پیشوائی و امانت را به دست امّت اسلامی سپرد و بدین وسیله بر آنان منّت نهاد و فضیلت وکرامت کرد. "خداوند (عطاء و نعمتش) فراخ و آگاه (از اهلیّت و شایستگی مستحقّ وحی و رسالت خویش) است" ... "رحمت خود را شامل هر کس که بخواهد میکند"… این هم به سبب وسعت فضیلت و فراخی مکرمت و آگاهی از مواضع مرحمت خویش است ... "و خداوند دارای فضل سترگی است" ... بزرگتر از مکرمت و مرحمت هدایتی که به ملّتی داده است و درکتابی مجسّم شده، و سترگ‌تر از خیری که به امّتی بخشیده و در نبوّتی نمودار گشته، و بالاتر از رحمتی که بدیشان داده و در پیامبری پدیدار شده است، چیزی نیست.
پس هنگامی که مسلمانان این را بشنوند، به اندازۀ نعمت و ارزش فضیلتی پی میبرند که خداوند با اعطاء آن، بر ایشان منّت نهاده است و آنان را برای چنین خلعتی برگزیده است و با اختصاص ایشان بدین بزرگواری بدیشان افتخار بخشیده است. در اینجا است که مسلمانان با افتخار تمام و آزمندی هر چه بیشتر بدین فضیلت چنگ میزنند و با نیروی بسیار و عزم استوار آن را در آغوش میگیرند، و با قدرت و شوکت از آن دفاع مینمایند و برای نگهداریش جان فد‌ا میکنند، و کید و مکر حیله‌گران و حقد و حسودی کینه‌توزان را می‌پایند. این همان چیزی است که قرآن کریم و ذکر حکیم، ایشان را با آن تربیت میکرد و می‌پرورد، و این خود درس تربیت و رهنمونی امّت اسلامی در همۀ قرون و اعصار و در میان همۀ نسلها و قومها است.
*
آنگاه روند گفتار حال اهل کتاب را توصیف میکند، و نقائص عیوبی را که در آن است مینمایاند، و ارزشهای راستینی را بیان میدارد که اسلام، آئین مسلمانان را بر آن استوار میسازد. در اینجا با نشان دادن دو نمونه از نمونه‌هائی که اهل کتاب در معاملات و معاهدات انجام میدهند، سخن را می‌آغازد:
(وَمِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلا مَا دُمْتَ عَلَیْهِ قَائِمًا ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَیْسَ عَلَیْنَا فِی الأمِّیِّینَ سَبِیلٌ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (٧٥)
بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ (٧٦)
إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَیْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِیلا أُولَئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ وَلا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلا یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٧٧))…
در میان اهل کتاب کسانی هستند که اگر دارائی فراوانی به رسم امانت بدیشان بسپاری، آن را به تو بازپس میدهند. و در میان آنان کسانی هستند که اگر دیناری به رسم امانت بدیشان بسپاری، آن را به تو بازپس نمیدهند، مگر آنکه پیوسته بالای سرشان ایستاده باشی. این بدان خاطر است که ایشان میگویند: ما در برابر امّیها (یعنی غیر یهود) مسؤول نبوده و بازخواستی نداریم! و بر خدا دروغ می‌بندند (و چنین چیزی حکم خدا نیست) و حال آنکه ایشان (این را) میدانند. آری کسی که به عهد و پیمان خود وفا کند و پرهیزگاری پیشه نماید (محبّت و رضایت خدا را فراچنگ آورده است) زیرا خداوند پرهیزگاران را دوست میدارد. کسانی که پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای اندکی (از مادیات و مقامات هر اندازه هم در نظرشان بزرگ و سترگ جلوهگر شود) بفروشند، بهره‌ای در آخرت نخواهند داشت و خداوند با ایشان در آخرت (با مرحمت) سخن نمیگوید، و به آنان در قیامت (با محبّت) نمی‌نکرد، و ایشان را (از کثافات گناه) پاک نمیسازد، و عذاب دردناکی دارند...
شیوه‌ای را که قرآن مجید دربارۀ شناساندن اهل کتاب، آن کسانی که در آن ایّام با گروه مسلمانان رویاروی میشدند، و چه بسا در شناساندن حال اهل کتاب در همۀ اعصار و در میان جملگی نسلها و اجیال در پیش گرفته است شیوۀ بسیار دادگرانه و درستی است و در آن کوچکترین حق‌کشی و حق پوشی نبوده و زیان و نقصانی به ناحق متوجّه کسی نمیسازد. برای توضیح بیشتر باید اشاره کرد که دشمنانگی اهل کتاب نسبت به اسلام و مسلمانان، و نیرنگ و مکر و کید و چاره‌جوئی حیله‌گرانه و پست ایشان، و بدسگالی و بدخواهی آنان و خواستن شرّ و بلا برای گروه مسلمانان و آئین اسلام، و ... همۀ اینها قرآن را بر آن نمیدارد که از ارزش کار نیکوکاران اهل کتاب بکاهد و حق ایشان را نادیده گیرد، حتّی در هنگامی که مجادله و منازعه در میان است و کشمکش و ستیزه با قرآن است. در همین جا است که قرآن مردمانی را امین و درستکار مینامد و میداند و میگوید که آنان حقوق دیگران را نمی‌خورند هر اندازه هم فراوان و چشمگیر و فریبا باشد:
(وَمِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ) ...
در میان اهل کتاب کسانی هستند که اگر دارائی فراوانی به رسم امانت بدیشان بسپاری، آن را به تو بازپس میدهند...
ولی در میان اهل کتاب کسانی هستند که خیانت پیشه و طمعکار و طفره‌انداز و حقّه‌بازند. کسانیند که هیچ حقّی را بازپس نمیدهند، هر اندازه هم کوچک و ناچیز باشد، مگر آنکه پیوسته از ایشان مطالبه گردد و بالای سرشان ایستاده و پافشاری شود. آنگاه برای این حق‌کشی و حق خوری فلسفه‌بافی میکنند، و بدین منظور از روی عمد و دانائی بر خدا دروغ می‌بندند:
(وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلا مَا دُمْتَ عَلَیْهِ قَائِمًا ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَیْسَ عَلَیْنَا فِی الأمِّیِّینَ سَبِیلٌ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ)…
و در میان آنان کسانی هستند که اگر دیناری به رسم امانت بدیشان بسپاری، آن را به تو بازپس نمیدهند، مگر آنکه پیوسته بالای سرشان ایستاده باشی. این بدان خاطر است که ایشان میگویند: ما در برابر امّیها (یعنی غیر یهود) مسؤول نبوده و بازخواستی نداریم! و بر خدا دروغ می‌بندند (و چنین چیزی حکم خدا نیست) و حال آنکه ایشان (این را) میدانند...
این کاملاً صفت یهودیان است. چه آنان کسانی هستند که چنین سخنی را میگویند، و برای اخلاق مقیاسهای متعدّدی دارند. رعایت امانت یهودیان با یهودیان لازم است. امّا رعایت امانت با غیر یهودیان که آنان را امّی میخواندند و منظورشان از امّی هم عرب بود، ولی در اصل غیر از یهودیان را بطور کلّی امّی مینامیدند، هیچ گناهی برای یهودیان در خوردن اموال امّیها بشمار نمیآوردند و مانعی در خیانت و فریب ایشان نمیدیدند و گمراه کردن وگول زدن آنان و استثمارشان را بلا مانع می‌پنداشتند، و در این راه شوم، استفاده از وسیلۀ رذل و پست را جائز میدانستند و از انجام کارهای زشت و ناپسند برای رسیدن به هدف، باکی به خود راه نمیدادند!
جای شگفت است اگر گمان برند که خدایشان و دینشان به آنان چنین چیزی را دستور میدهد. در حالیکه ایشان میدانند که این دروغ محض است، و خداوند به گناه دستور نمیدهد، و برای هیچ گروهی از مردمان حلال نمیکند که اموال گروه دیگری از مردمان را با نیرنگ و ناروا و تهمت و بهتان بخورند، و با آنان عهد و پیمان را مراعات ندارند، و بدون دغدغه و دلهره‌ای از جرم گناه و عقاب پیمان شکنی، به دیگران ستم کنند و دارائیشان را برای خود حلال بدانند. امّا قوم یهود همان قوم یهود است و دشمنانگی بشریّت و کینه توزی مردمان، پیشۀ همیشگی و آئین ایشان است:
(وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ)...
و بر خدا دروغ می‌بندند (و چنین چیزی حکم خدا نیست) و حال آنکه ایشان (این را) میدانند...
در اینجا می‌بینیم که قرآن قاعدۀ اخلاقی یگانه‌ای، و معیار اخلاقی یگانه‌ای را مقرّر میدارد، و این دیدگاه خود را با خدا و خوف از او پیوند میدهد.
(بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ (٧٦)
إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَیْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِیلا أُولَئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ وَلا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلا یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٧٧))…
آری کسی که به عهد و پیمان خود وفا کند و پرهیزگاری پیشه نماید (محبّت و رضایت خدا را فراچنگ آورده است) زیرا خداوند پرهیزگاران را دوست میدارد. کسانی که پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای اندکی (از مادیات و مقامات هر اندازه هم در نظرشان بزرگ و سترگ جلوهگر شود) بفروشند، بهره‌ای در آخرت نخواهند داشت و خداوند با ایشان در آخرت (با مرحمت) سخن نمیگوید، و به آنان در قیامت (با محبّت) نمی‌نگرد، و ایشان را (از کثافات گناه) پاک نمیسازد، و عذاب دردناکی دارند...
این قاعدۀ یگانه‌ای است، هر که آن را به خاطر وفای به عهد خدا و حسّ تقوای از او رعایت بکند، خداوند او را دوست میدارد و اکرامش مینماید. و هر که عهد خدا و سوگندانش را به بهای کمی بفروشد - خواه این بهاء متاع این دنیا و یا همۀ دنیا باشد کالا و بهای کم و ناچیزی است - او را در آخرت نصیب و بهره‌ای نیست، و در پیشگاه خدا حرمتی ندارد و در بارگاه الهی پذیرفته نمیشود، و طهارت و قداستی ندارد. بلکه در آنجا دارای عذاب دردناک است!
در اینجا چیزی خودنمائی میکند و آن اینکه وفای به عهد با تقوی پیوند دارد. بر این اساس وفای به عهد در معاملۀ با دشمن یا دوست تغییرپذیر نبوده، و مسألۀ مصلحت نیست. بلکه وفای به عهد مسألۀ معاملۀ با خدا بگونۀ همیشگی است، بدون اینکه در آن طرف معامله مورد نظر باشد.
این دیدگاه اخلاقی اسلام بطور کلّی است، هم در وفای به عهد و هم در دیگر چیزهای اخلاقی. معامله در وهلۀ نخست معامله با خداوند است و در آن پیش از هر چیز جانب حضرت باری منظور نظر است و در معامله از خشم خدا پرهیز میشود و با انجام آن رضای خدا خواسته میشود. چه انگیزۀ اخلاقی، مصلحت خواهی شخصی نیست، و در آن به عرف جامعه توجّه نمیشود، و مقتضیات شرائط موجود نیز منظور نظر نیست. زیرا جامعه گاهی گمراه و منحرف میگردد و در آن معیارهای باطل و کاذب رواج پیدا میکند. پس بناچار باید مقیاس علاوه از ثبات و استواری خود نیروئی داشته باشد که از سوی عالم بالا استمداد بگیرد ... بالاتر از اصطلاح مردمان و از مقتضیات زندگی متغیّر آنان ... بنابراین لازم است که ارزشها و معیارها از سوی خدا دریافت شود. این دریافت هم با شناخت اخلاق و نگاه حاصل میگردد: اخلاقی که خدای را خشنود سازد و نگاهی که متوجّه رضایت پروردگار و حسّ تقوی و هراس از او باشد ... بدین وسیله اسلام چشم دوختن همیشگی بشریّت را از زمین خاکی به افق بالای افلاکی را تضمین و تأمین میکند، و مردمان را بر آن میدارد که ارزشا و معیارها را از آن افق پایدار و والا و درخشان دریافت دارند.
بر این اساس خداوند به‌کسانی که عهد شکنی میکنند و امانتداری نمینمایند اعلام میفرماید که در آخرت نصیبی در پیشگاه او ندارد. کسانی که "پیمان خدا را و سوگندهای خود را به بهای کمی میفروشند"... اصلاً معاملۀ ایشان قبل از آنکه میان آنان و دیگر مردمان باشد، میان آنان و خدا است ... پس اگر بخواهند با نیرنگ و عهدشکنی، بهای ناچیزی را دریافت دارند که مصالح دنیوی بی‌ارزش و ناقابل است، بهره‌ای در پیشگاه خدا ندارند و خداوند در آخرت به پاداش خوار داشتن عهد و پیمانش در دنیا - که عبارت است از عهد و پیمان آنان با مردم - در آخرت رعایت حال ایشان را نمیکند و از الطاف خود بی‌نصیبشان میدارد!
در اینجا می‌بینیم که قرآن در تعبیر، شیوۀ تصویر را بکار برده است، و به هنگام تعبیر از عدم التفات خدا بدیشان و عدم رعایت و توجّه باری به آنان و اینکه او با آنان سخن نمیگوید و بدیشان نمی‌نگرد و پاکشان نمیدارد و غیره ...که جملگی نشانه‌های روگردانی و صفات بیتوجّهی مرسوم و معهود مردمان نسبت به یکدیگر است، قرآن مجید با خطوط چنین نشانه‌ها و صفاتی، موقعیّت را به تصویر میکشد، و بدان صورت زنده‌ای می‌بخشد که در دل انسانی تأثیر ژرف‌تری از تأثیر صرف دارد و اثر بسزاتری بر صفحۀ وجدان آدمی برجای میگذارد. این هم شیوه همیشگی قرآن است که پرتوها و پیامها و اشاره‌های زیبای خود را به تصویر میکشد.[1]
*
(وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقًا یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْکِتَابِ وَیَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ (٧٨)
مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِبَادًا لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِمَا کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتَابَ وَبِمَا کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ (٧٩)
وَلا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَالنَّبِیِّینَ أَرْبَابًا أَیَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (٨٠))…
در میان آنان کسانی هستند که به هنگام خواندن کتاب (خدا) زبان خود را می‌پیچند و آن را دگرگون میکنند تا شما گمان برید (آنچه را که میخوانند) از کتاب (خدا) است! در حالی که از کتاب (خدا) نیست. و میگویند که آن از نزد خدا (نازل شده) است و با اینکه از سوی خدا نیامده است و به خدا دروغ می‌بندند و حال آنکه میدانند (که دروغ میگویند). هیچ انسانی را نسزد که خدا بدو کتاب و فرزانگی و پیامبری بخشد، آنگاه به مردمان گوید: به جای خدا بندگان (و پرستش کنندگان) من باشید، بلکه (به مردمان این چنین میگوید که:) با کتابی که آموخته‌اید و درسی که خوانده‌اید مردمانی خدائی باشید (و جز او را بندگی نکنید و نپرستید). و (هیچ پیغمبری) به شما فرمان نمیدهد که فرشتگان و پیغمبران را به پروردگاری خود گیرید. مگر (معقول است که) شما را به کفر فرمان دهد بعد از آنکه (مخلصانه رو به خدا کرده‌اید و) مسلمان شده‌اید؟!... آفت علماء دین هنگامی که تباه میشوند این است که به ابزار فرمانبری جهت تحریف و تغییر حقائق تبدیل میگردند، و نام علماء دین را یدک میکشند و دین را به لجن میکشند. این حالی را که قرآن دربارۀ این دسته از اهل کتاب بیان میدارد، ما آن را در این روزگار خود خوب می‌شناسیم. آنان نصوص کتاب خود را تأویل میکردند، و آن را کاملاً پیچ میدادند. تا با این تأویلها و تبدیلها به مقرّرات مشخصی دست یابند که گمان میبردند چنین مقرّراتی مدلول و مفهوم نصوص کتاب آسمانیشان میباشد و نمایانگر چیزی است که خداوند از آن نصوص اراده فرموده است. در صورتی که این مقرّرات با حقیقت دین خدا از اساس مخالف بود و با آن دوگانگی داشت. در این کارشان بر کثرت جمعیّت شنوندگانی تکیه داشتند که حقیقت دین و مدلولها و مفاهیم این نصوص حقیقی را از چنان مقرّرات ساختگی و دروغینی‌که نموص کتاب آسمانی را پیرو و دنباله‌رو آن میکردند، تشخیص نمیدادند و فرقی میانشان نمی‌نهادند!
ما امروزه این نمونه از مردمان را خوب می‌شناسیم و میدانیم که چگونه برخی از علماء دین به ناحق خود را به دین منسوب میدارند، و دین را پیشه‌ای برای درآمدشان و حرفهای برای چاپیدن دیگران میکنند، و آن را در راه ارضاء هواها و هوسهایشان بکار میگیرند، و نصوص دین را به دنبال خواستها و آرزوهای نابهنجارشان میکشانند. هر جا که دیدند مصلحتی در میان است و لقمه‌ای از کالای این جهان در آن است، شتابان و نفس زنان نصوص دینی را به دنبال امیال و اهواء میکشانند وگردن این نصوص را کاملاً می‌پیچانند تا با چنین امیال و اهواء حاکم بر اوضاع، موافق‌گردد! همچنین سخنان را از مواضع اصلی خود بدور میدارند تا سخنان با دیدگاههائی هماهنگ شوند که با این دین و حقائق اساسی آن مخالفت و ضدّیّت دارند. در حیله‌گری با تلاش خستگی ناپذیری فرو میروند و در پی نیرنگ پیوسته میدوند، وکوچکترین مشابهت لفظی و مناسبت معنوی را غنیمت می‌شمرند و از آن برای توافق مفهوم و مدلول آیۀ قرآنی با هواهای نفسانی سود میجویند و با زمزمۀ آیات، راه چاپلوسی می‌پویند.
(وَیَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ)...
میگویند که آن از نزد خدا (نازل شده) است و با اینکه از سوی خدا نیامده است و به خدا دروغ می‌بندند و حال آنکه میدانند (که دروغ میگویند)...
اینگونه، علماء دین اسلام با این دسته از اهل کتاب که قرآن دربارۀ آنان سخن میگوید برابرند. چه این دردی نیست که تنها دامنگیر اهل کتاب باشد و بس. بلکه آفتی است که هر ملّتی بدان مبتلا میشود که در میان ایشان دین مفت و رایگان ویژۀ کسانی میگردد که خویشتن را علماء دین مینامند، و کار بدانجا میکشد که دین با ارضاء هوی و میلی از اهواء و امیال برابر و یکسان میشود، هوی و میلی که چاپلوسانه به خاطر کالا و خواستهای از کالاها و واسته‌های زمینی انجام میگیرد! ... حرمت و احترام و رعایت عهد و پیمان از میان برمی‌خیزد و تباهی میگیرد تا بدانجا که دل از دروغ گفتن بر خدا باکی نمیدارد و از تحریف سخنان خدا و بدور داشتن آنها از مواضع اصلی به خاطر چاپلوسی از بندگان خدا، و همگامی با هواها و هوسهای منحرف ایشان که با دین خدا برخورد دارد و با آن نمیسازد، خوف و هراسی به خود راه نمیدهد ...گوئی یزدان سبحان گروه مسلمانان را از چنین لغزشگاه سرنگونی و پرتگاه بدشگونی بر حذر میدارد که منتهی به بازپس گرفتن امانت رهبری از بنی‌اسرائیل گردید.
این دسته از بنی‌اسرائیل - چنانکه از مجموع این آیات برمیآید - دنبال جملاتی ازکتاب خدا میگشتند که دارای تعبیر مجازی باشد. این چنین جملاتی را پیچ میدادند و به تغییر و تبدیل آن دست می‌یازیدند تا بعد از تأویل و تحریف، مفاهیمی را که از آن استخراج میکردند، با خواستهای ایشان و اهواء دلشان هماهنگ بوده و بر آنها دلالت کند. بدین وسیله به عامّۀ مردم چنین تفهیم میکردند که این مدلولها و معانی ساختگی جزو کتاب است، و زبانی هم میگفتند: اینها چیزی است که خداوند فرموده است!
در صورتی که خداوند چنین چیزهائی را هرگز نگفته است. از جملۀ اهداف آنان در انجام چنین کارهائی اثبات الوهیّت عیسی علیه السلام و به همراه او الوهیّت "روح القدس" بود ... آنان معتقد به اقانیم ثلاثه، یعنی: پدر و پسر و روح‌القدس بودند. اقانیم ثلاثه را نیز موجود یگانه‌ای میدانستند که یزدان - پاک از اوصافی که آنان او را بدان توصیف میکردند - است. ایشان از عیسی علیه السلام سخنانی را روایت میداشتند که مؤید چیزی بود که ادعای آن را میکردند. این بود که خداوند چنین تحریف و تأویلی را نمی‌پذیرد و آن را به خودشان برمیگرداند و میفرماید: هر پیغمبری که خدا او را برگزیده و به خلعت نبوّت وی را افتخار بخشیده است و مأمور تبلیغ کار سترگ رسالت‌کرده است، هرگز به مردم دستور نمیدهد که او و فرشتگان را به خدائی گیرند. اصلاً چنین چیزی محال است:
(مَا کَانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِبَادًا لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِمَا کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتَابَ وَبِمَا کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ (٧٩)
وَلا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَالنَّبِیِّینَ أَرْبَابًا أَیَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (٨٠))...
هیح پیغمبری را نسزد که خدا بدو کتاب و فرزانگی و پیامبری بخشد، آنگاه به مردمان گوید: به جای خدا بندگان (و پرستش کنندگان) من باشید، بلکه (به مردمان این چنین میگوید که:) با کتابی که آموخته‌اید و درسی که خوانده‌اید مردمانی خدائی باشید (و جز او را بندگی نکنید و نپرستید). و (هیچ پیغمبری) به شما فرمان نمیدهد که فرشتگان و پیغمبران را به پروردگاری خود گیرید. مگر (معقول است که) شما را به کفر فرمان دهد بعد از آنکه (مخلصانه رو به خدا کرده‌اید و) مسلمان شده‌اید؟!...
هر پیغمبری بیگمان میداند که او بندهای است، و اینکه خدای یگانه همو تنها پروردگار است. یزدانی است که بندگان همه با انجام عبودیّت و عبادتشان روی به درگاه او میکنند و دست تضرّع به آستان او برمیدارند. پس چگونه ممکن میشود که پیغمبری برای خود ادّعای الوهیّتی کن که مقتضی عبودیّت مردمان برای او است! لذا هرگز پیغمبری به مردم نمیگویدکه:
(کُونُوا عِبَادًا لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ…)...
بندگان من باشید و بندۀ خداوند نباشید...
ولی هر پیغمبری جز این به مردمان نمیگوید که:
(کُونُوا رَبَّانِیِّینَ)…
خداپرست باشید…
مردمانی خدائی، و خداپرستان و بندگان سر بر فرمان باشید. تنها او را عبادت کنید و تنها او را بپرستید، و تنها از او برنامۀ زندگی خود را دریافت دارید، تا خالصانه از آن او خواهید شد و تنها سر تسلیم به آستان او خواهید برد و بدین وسیله "مردمانی خدائی" خواهید شد... به حکم آگاهیتان از کتاب آسمانی و تدریس و تدرّس آن "مردمانی خدائی" باشید. چه مقتضی آگاهی از کتاب آسمانی و بررسی و وارسی آن این است.
هیچ پیغمبری هرگز به مردم دستور نمیدهد که فرشتگان و پیغمبران را به خدائی گیرید. زیرا هیچ پیغمبری به مردم دستور نمیدهد که بعد از آنکه تسلیم فرمان خدا شدهاند و به آستانش چمیده و کرنش برده‌اند و الوهیّت خداوندگار جهان را پذیرفته‌اند، راه کفر در پیش گیرید و کافر شوید. در صورتی که او آمده است تا مردمان را به سوی خدا رهنمون شود، نه اینکه ایشان را سرگشته کند، و آنان را به سوی اسلام ارشاد نماید، نه اینکه ایشان را به سوی کفر رهنمود کند.
بنابراین آنچه را که چنین دسته‌ای به عیسی - علیه‌السلام - نسبت میدادند، محال و نامعقول است، و دروغی را که بر خدا می‌بستند و میگفتند:"این از سوی خدا است"، غیر صحیح و نادرست میباشد... از سوی دیگر با روشن شدن این امر، ارزش همۀ سخنان و گفته‌هائی که این دسته میگویند و برای ایجاد شک و شبهه در میان مسلمانان و متزلزل ساختن صف اسلامی می‌پراکنند و مکّرراً آن را بازگو مینمایند قرآن آنان را در جلو چشم گروه مسلمانان و بناگوش مؤمنان بدینگونه لخت و عریان از جامۀ حجّت و برهان بدر میآورد و از ایشان پرده‌دری میکند.
همسان این دسته از اهل کتاب، دستۀ دیگری هستند که ادّعای اسلام را دارند، و خویشتن را آشنای به دین میدانند، همانگونه که قبلاً گفتیم. اینان امروزه سزاوارتر از هر کسی برای خطاب این قرآن هستند. زیرا ایشان نصوص قرآنی را کاملاً می‌پیچند و برای نصب خدایانی جز خدا در شکلهای گوناگون به تحریف و تأویل قرآن می‌پردازند، و برای آراستن و پیراستن چنین ساخته‌ها و پرداختهائی، آیات قرآنی را غنیمت می‌شمرند و در راه رسیدن به مقاصد شوم خویش به تغییر و تبدیل آن دست می‌یازند:
(وَیَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ)...
میگویند که آن از نزد خدا (نازل شده) است و با اینکه از سوی خدا نیامده است و به خدا دروغ می‌بندند و حال آنکه میدانند (که دروغ میگویند)...
سپس حقیقت پیوند موجود میان کاروان پیغمبران و رسالتها را به تصویر میزند، و آن را در زنجیرۀ عهد و پیمان خدا به رشته میکشد، و روشن میدارد که هر که از پیروی آخرین رسالت از رسالتهای آسمانی سرباز زند، از این کاروان بدر رفته است و از رعایت پیمان خدا و قانون همۀ هستی بطور کلّی تمّرد و سرکشی کرده است:
(وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّینَ لَمَا آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتَابٍ وَحِکْمَةٍ ثُمَّ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِکُمْ إِصْرِی قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ (٨١)
فَمَنْ تَوَلَّى بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ (٨٢)
أَفَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ طَوْعًا وَکَرْهًا وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (٨٣)) ...
(به خاطر بیاورید) هنگامی را که خداوند پیمان مؤکد از (یکایک) پیغمبران (و پیروان آنان) گرفت که چون کتاب و فرزانگی به شما دهم و پس از آن پیغمبری آید و (دعوت او موافق با دعوت شما بوده و) آنچه را که با خود دارید تصدیق نماید، باید بدو ایمان بیاورید و وی را یاری دهید. (و بدیشان) گفت: آیا (بدین موضوع) اقرار دارید و پیمان مرا بر این کارتان پذیرفتید؟ گفتند: اقرار داریم (و فرمان را پذیرائیم ... خداوند بدیشان) گفت: پس (برخی بر برخی از خود) گواه باشید و من هم با شما از زمرۀ گواهانم. آیا جز دین خدا را میجویند (که اسلام است) و حال آنکه آنان که در آسمانها و زمینند از روی اختیار یا از روی اجبار در برابر او تسلیمند؟ و به سوی او بازگردانده میشوند؟...
خداوند سبحان پیمان استوار و هراس انگیز و سترگی را گرفته است که خود گواه بر آن بوده و پیغمبران خویش را نیز بر آن گواه نموده است. پیمان استواری که خداوند آن را از هر پیغمبری گرفته است و بدو سفارش نموده است که هر چند خدا بدو کتاب و فرزانگی داده است، لیکن اگر پیغمبر دیگری بعد از او آمد و تصدیق کنندۀ رسالتی بود که او دارد، باید که این پیغمبر ایمان بیاورد و او را یاری دهد، و از آئین او پیروی کند. این چنین عهدی میان خدا و هر پیغمبری بوده است و خداوند چنین پیمانی را با هر پیغمبری بسته است.
تعبیر قرآنی فواصل زمانی میان پیغمبران را در هم می‌پیچد و روزگاران پیاپی یکدیگر را در می‌نوردد و همۀ پیغمبران را در صحنه‌ای گرد میآورد، و خداوند بزرگوار جملگی آنان را مخاطب قرار میدهد و بدیشان میفرماید: آیا بدین پیمان معترفند و عهد سنگین خدا را بر آن گرفته‌اند:
(قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِکُمْ إِصْرِی) …
گفت: آیا (بدین موضوع) اقرار دارید و پیمان مرا بر این کارتان پذیرفته‌اید؟...
آنان پاسخ میدهند که:
(قَالُوا أَقْرَرْنَا) …
گفتند: اقرار داریم (و فرمان را پذیرائیم)...
پس خداوند بزرگوار بر این پیمان گواهی میدهد و پیغمبران را بر آن به گواهی میگیرد:
(قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ) ...
گفت: پس (برخی بر برخی از خود) گواه باشید و من هم با شما از زمرۀ گواهانم...
این صحنۀ هراس انگیز بزرگ را تعبیر قرآنی ترسیم میدارد که دل از آن برجای میخشکد و از هم می‌گسلد. صحنه‌ای را مینمایاند که در حضرت باری تعالی و با حضور جملگی انبیاء تشکیل میشود.
در پرتو این صحنه، کاروان بزرگوار مؤمنان از آغاز تا پایان جهان با قافله سالاری پیغمبران پدیدار میشود که زنجیرۀ آن به هم متّصل و متّکی است و رو به سوی خدا کرده و با زمزمۀ رهنمون آسمانی به پیش میرود. این‌کاروان نمایانگر حقیقت یگانه‌ای است که یزدان سبحان خواسته است زندگی انسانها در خطر سیر آن به حرکت درآید و از آن منحرف نگردد و متعدّد و شاخه شاخه نشود و تعارض و برخورد نداشته باشد...بلکه در کاروان بشریّت بندۀ برگزیده‌ای از میان بندگان خدا نماینده میشود و زمام امور را به دست میگیرد. سپس او آن را به بندۀ گزیدۀ بعد از خود می‌سپارد، و خود نیز با این برادر آینده همکاری مینماید و تسلیم فرمان او میشود. دیگر از این بابت هیچ پیغمبری چیزی به دل نمیگیرد، و در انجام مأموریّت مهمّ خود هیچگونه خواست و آرزوی شخصی و مجد و عظمت فردی ندارد. بلکه او بندۀ گزیدهای و مبلّغ منتخبی است. و خداوند بزرگوار هم این کاروان دعوت را در تمام قرون و اعصار و در میان همۀ نسلهای بشری رهبری مینماید، و بدین کاروان مسیر میدهد و هر گونه که خود بخواهد آن را در اینجا میراند و از آنجا باز میدارد. با این پیمان و این جهان بینی، دین خدا از تعصّب ذاتی می‌پالاید. دیگر نه تعصّب پیغمبر نسبت به شخص خود، و به قوم خود در میان است. و نه پیروان او نسبت به نژاد خودشان و به شخص خودشان تعصّب میورزند... در این آئین یگانه همه کارها خالصانه بخاطر خدا انجام میگیرد. آئین یگانه‌ای که آن کاروان ارجمند و بزرگوار همیشه با خود داشته است و شاهراه زمان و مکان را با آن پیموده است و چون جان شیرین در نگهبانی آن کوشیده است. در پرتو این حقیقت، پیدا است کسانی که از اهل کتاب از ایمان به پیغمبر خاتم صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ و یاوری و پشتیبانی از او خودداری ورزند و بر دین خود ماندگار شوند- آن هم نه بر حقیقت دین خود، چون حقیقت دینشان ایشان را به ایمان به پیغمبر خاتم و یاری او میخواند، بلکه برنام و نشان ظاهری آن تعصّب دارند- با وجود آنکه پیغمبرانشان که ادیان آسمانی را برای آنان آورده‌اند، با خدای خویش پیمان استواری بسته و در آن صحنۀ هراس انگیز و بزرگ مؤکّدانه تعهّد کرده‌اند که به پیغمبر بعد از خود ایمان بیاورند و او را یاری‌کنند“ این چنین کسانی در پرتو این حقیقت اینگونه به نظر میرسند که از تعلیم پیغمبرانشان، و از عهد و پیمانشان با پروردگارشان، و همچنین از نظام همۀ هستی که تسلیم فرمان باری تعالی، و فروتنانه فرمانبردار قانون حضرت والا و گردن به فرمان و مشیّت پروردگار توانا است، سرباز زده‌اند و بدر رفته‌اند:
(فَمَنْ تَوَلَّى بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ (٨٢)
أَفَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ طَوْعًا وَکَرْهًا وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (٨٣)) ...
پس هر که بعد از این (پیمان محکم، از ایمان به پیغمبر اسلام) روی گرداند از زمرۀ فاسقان (و بیرون روندگان از شرع خدا و کافران به انبیاء از اوّل تا آخر) است. آیا جز دین خدا را میجویند (که اسلام است)؟ ولی آنان که درآسمانها و زمینند از روی اختیار یا از روی اجبار در برابر او تسلیمند و به سوی او باز گردانده میشوند...
هر آینه جز فاسق کسی از پیروی این پیغمبر خاتم سرباز نمیزند. و جز منحرف کسی به دین خدا پشت نمیکند. آن منحرفی که از خط سیر این هستی بزرگ به کنار میرود و در میان جهانی که خاشعانه فرمان آفریدگار خود را لبّیک میگوید و راه او را میجوید و میپوید تنها او است که علم طغیان برافراشته و راهی جز جهان و جهانیان را می‌سپرد!
بیگمان دین یزدان یکی است. همۀ پیغمبران آن را با خود آورده‌اند و بر آن پیمان بسته‌اند.. پیمان خدا یکی است و آن را با هر پیغمبری منعقد فرموده است. ایمان به دین جدید و پیروی از پیغمبر آن ، و یاری دادن برنامۀ او برای پیروزی آن در برابر همۀ برنامه‌های دیگر، وفای بدین عهد و پیمان است. پس هر کس از آئین اسلام سرباز زند در حقیت به دین خدا بالجمله پشت کرده است، و پیمان خدا را تماماً نادیده گرفته است. اسلام - اسلامی که با اجراء برنامۀ خدا در زمین و پیروی از آن و خلوص نسبت بدان تحقّق می‌پذیرد - قانون این هستی، و آئین هر موجود زنده‌ای در پهنۀ این هستی است.
این شکل بسیار گسترده و ژرفی از اسلام و تسلیم است. شکل هستی‌ای است که حواس را به خود مشغول میدارد و مغزها و خردها را حیران و سرگردان میسازد و دلها را به لرزه و تکان می‌اندازد... شکل قانون قاهر و حاکمی است که جامدات و جانداران را یکسره در برمیگیرد و همگان را به سنّت واحد و شریعت واحد و سرنوشت واحد برمیگرداند.
(وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ) ...
به سوی او باز گردانده میشوند...
در پایان این گشت و گذار، آنان ناگزیرانه به سوی فرمانده چیره و مدبّر و بزرگوار، یعنی ذات اقدس پروردگار، برمیگردند.
انسان وقتی که خوشبختی و آسایش و آرامش خاطر و صلاح حال خود را میخواهد ناگزیر است‌که به برنامۀ خدا برگردد و آن را درباره شخص خود و نظام زندگی خویش و نظام جامعۀ خویشتن در مّد نظر داشته و مورد استفاده قرار دهد، تا او بتواند با جملگی نظام هستی هماهنگ و همآوا گردد. در این صورت هرگز او با برنامۀ ساختۀ دست خویش از جهان و جهانیان جدا نمیگردد، تا با نظام هستی که ساختۀ پروردگار او است ناهماهنگ و نابهنجار افتد، و در عین حال او ناچار شود که در چهارچوب این هستی زندگی کند، و با تمام وجود با نظام هستی درکار و تکاپو باشد.
هماهنگی نظام انسان در جهان بینی و بینش، و در واقعیت زندگانی و ارتباطاتش، و در کار تلاشش، با نظام هستی، یگانه چیزی است که تعاون و همکاری او را با نیروهای هراس انگیز هستی تضمین میکند و به جای دشمنی با نیروهای جهان، دوستی با آنها میورزد، و قوای طبیعت را همکار و همیار خود میداند. اگر نظام انسان با قوای جهان برخورد کند، متلاشی میشود و از میان میرود، یا دست کم نمیتواند وظیفۀ خلافت در زمین را بدانگونه که خدا بدو عطاء فرموده اداء کند. هنگامی که انسان با جملگی جهان هماهنگ گردد و قوانین هستی را بفهمد که بر او و سائر زنده‌های دیگر فرمانروائی دارد، با اسرار و رموز آن قوانین آشنائی پیدا میکند و آنها را مسخّر خود مینماید و مورد بهره‌برداری قرار میدهد واز آنها بگونهای استفاده میکند که سعادت و راحت و آرامش خاطر او را فراهم آورد و خوف و هراس و دلهره و اضطراب و هلاکت و خودکشی را از او بدور میدارد ... انسان اگر بدینگونه از قوانین جهان استفاده کند، آتش هستی را در راه پختن نان و گرم شدن بدان و بهرهمندی از نور آن بکار میگیرد، نه برای سوختن به آتش آن!
فطرت بشری در اصل خود هماهنگ با قانون هستی است، و همانگونه که هر چیزی و هر زنده‌ای تسلیم فرمان آفریدگار او است ، او نیز تسلیم آفریدگارش میباشد. پس وقتی که انسان نظام زندگی خود را از خط سیر قانون هستی خارج‌کند، نه تنها با هستی برخورد پیدا میکند، بلکه پیش از هر چیز با فطرت خود که در اندرونش در فغان و در غوغا است برخورد پیدا میکند، و بدبخت و پراکنده و سرگردان و پریشان میشود،و همانگونه میزید که بشر گمراه و بدشگون امروزه میزید. بشر امروزه با وجود همۀ پیروزیهای علمی و همۀ وسائل آسایش تمدّن مادی، در عذاب شدیدی بسر میبرد که آتش آن از برخوردی که میان فطرت انسان و قانون جهان جرقه زده زبانه میکشد.
بشر امروزه خلأ تلخی را به خود می‌بیند. خلأ روح از حقیقتی که فطرت انسان قدرت بردباری بر آن را ندارد... این حقیقت، حقیقت ایمان است ... همچنین خلأ زندگی انسان از برنامۀ الهی. آن برنامه‌ای که حرکت کاروان زندگی بشر را با حرکت کاروان جهانی که بشر در آن میزید هاهنگ و همآوا میسازد.
بشر گرمای سوزانی را می‌چشد که در آن دور از سایۀ گسترده و خوشایند ایمان به شدّت در تب و تاب چنین گرمای طاقت فرسائی غلت میخورد، و در آتش فساد دلهره‌آوری میلولد که از آن خط مستقیم و راه صاف و دل‌انگیز فاصله‌ها دارد. بدین سبب است که بشر امروزه بدبختی و پریشانی و سرگردانی و دلهره سراپای وجودش را فراگرفته است، و احساس خلأ و گرسنگی و ناامیدی میکند، و از این دنیای بدشگون و نامیمونی که دارد فرار مینماید و به آغوش افیون و حشیش و مسکرات پناه میبرد و به سرعت دیوانه‌وار و سفیهانۀ مسابقات ماشین سواری و ... و به مبارزات احمقانۀ دوئل و بوکس‌بازی و ... و به انحرافات در حرکات و البسه و اطعمه دست می‌یازد! و این با وجود فراوانی مادیات و تولیدات بیشمار و زندگی مرفه و فرصت استراحت کافی است ... امّا اینگونه پیدا است‌که فزونی خلأ و قلق و پریشانی و سرگردانی، با افزایش ثروت مادی و تولیدات لوکس و محصولات تمدّن و رفاه و خوشگذرانی و فراوانی وسائل زندگی و منابع درآمد، رابطۀ مستقیم دارد و افزایش آن مایۀ افزایش این است.
بیگمان این خلأ تلخ، بشریّت را همچون شبح خوفناکی دنبال میکند و او را از اینجا میراند و از آنجا میتاراند. بشریّت از پیش شبح گریزان، و شبح در پی او دوان است. تا سرانجام بشریّت دچار آن خلأ تلخ و مرگ نابهنگام میگردد!
هر کس که سری به کشورهای غنی و ثروتمند کرۀ زمین بزند، در نخستین نگاه درمی‌یابد که مردمان آنجاها مردمان گریزانی هستند! گریزانند از شبحهائی که ایشان را دنبال میکند، و گریزانند از شخص خودشان ... خوشگذرانیها و عیش و عشرتهای ظاهری وکالاهای مادی به مرز غلت خوردن درگل و لای و لجنزار مادیات رسیده، و در نتیجه خوشیها منجر به ناخو‌شیهای روانی و اعصاب و انحرافات و پریشان حالی و بیماری و دیوانگی و میخواری و منگی و بنگی و بزهکاری گشته است، و بالأخره زندگی از هرگونه منش محترمانه و بینش بزرگوارانه و جهان بینی کریمانه خالی و بدور مانده است!
مردمان آنجاها خود را نمییابند، چون هدف حقیقی وجود خویش را نمیدانند ... آنان خوشبختی خود را نمی‌شناسند، چون برنامۀ خدائی را نمی‌شناسند. برنامه‌ای که حرکت ایشان را با حرکت جهان هماهنگ میکند، و نظام آنان را با نظام هستی همآوا و همگام میسازد ... آنان به آرامش و آسایش خویشتن نمیرسند، زیرا که خدائی را نمی‌شناسند که به سویش برمیگردند.
*
از آنجا که ملّت مسلمان - مسلمان واقعی نه مسلمان جغرافی و تاریخی - ملّتی است که حقیقت عهد و پیمانی را می‌شناسد که میان خدا و پیغمبرانش بسته شده است، و حقیقت آئین یگانۀ خدا و برنامۀ باری تعالی را میداند، و حقیقت کاروان والای بزرگواری را درک میکند که این برنامه را با خود حمل کرده و به دیگران رسانده است، خداوند به پیغمبرش صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ دستور میدهد که این حقیقت را بطور کلّی، و ایمان ملّت خود را به همۀ رسالتهای آسمانی، و احترامی که پیروانش نسبت به همۀ پیغمبران خدا دارند، و آشنائی آنان با سرشت دین خدا، آن دینی که یزدان جز آن را از مردمان نمی‌پذیرد،. اعلان و آگهی کند:
(قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا وَمَا أُنْزِلَ عَلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالأسْبَاطِ وَمَا أُوتِیَ مُوسَى وَعِیسَى وَالنَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (٨٤)
وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الإسْلامِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ (٨٥)) …
بگو: ایمان داریم به خدا و بدانچه بر ما و بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط[2] (یعنی فرزندان و نوادگان دوازده‌گانۀ یعقوب) نازل شده است، و بدانچه به موسی و عیسی و سائر پیغمبران از سوی پروردگارشان داده شده است. میان هیچیک از پیغمبرانش (در ایمان بدیشان) تفاوت نمیگذاریم و ما (بدین وسیله) خالصانه و خاشعانه تسلیم اوئیم. و کسی که غیر از (آئین و شریعت) اسلام، آئینی برگزیند از او پذیرفته نمیشود و او در آخرت از زمرۀ زیانکاران خواهد بود...
این اسلام است که درگستردگی و شمول، همۀ رسالتهای پیش از خود را در برمیگیرد، و در محبّت و دوستی همۀ پیغمبران یعنی حاملان اسلام را شامل میشود، و در توحید همۀ ادیان الهی را یکی میداند، و همۀ دعوتها و رسالتها را به اصل یگانه‌اش برمیگرداند، و به همگی آنها بدانگونه ایمان دارد که خداوند برای بندگانش خواسته است.
چیزی که در اینجا در آیۀ نخستین قابل توجّه است اینکه: آیه ایمان به خدا و به آنچه بر مسلمانان نازل شده است که قرآن است، و به چیزهائی که بر سائر پیغمبران قبلاً نازل گردیده است، ذکر مینماید، سپس به دنبال این ایمان، چنین پیروی را میآورد:
(وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) ...
ما خالصانه و خاشعانه تسلیم اوئیم…
این اقرار به اسلام، دارای معنی ویژه‌ای است. آن هم بعد از بیان اینکه اسلام عبارت است از تسلیم و فروتنی و فرمانبرداری و پیروی از فرمان و نظام و برنامه و قانون. همانگونه که در آیۀ پیش از آن پدیدار میگردد که میفرماید:
( أَفَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ طَوْعًا وَکَرْهًا وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (٨٣)) …
آیا جز دین خدا را میجویند (که اسلام است)؟ ولی آنان که در آسمانها و زمینند از روی اختیار یا از روی اجبار در برابر او تسلیمند و به سوی او باز گردانده میشوند...
پیدا است که اسلام کائنات هستی، تسلیم خاشعانه در برابر فرمان و پیروی از نظام و اطاعت از قانون است ... از اینجا روشن میشود که یزدان سبحان در هر مناسبتی عنایت خاصی به بیان معنی اسلام و حقیقت آن دارد. تا به ذهن کسی نگذرد که اسلام سخنی است که بر زبان میآید، یا باوری است‌که در دل جایگزین میشود و بس، و دیگر لازم نیست که آثار عملی آن، از قبیل: تسلیم برنامۀ خدا شدن و این برنامه را در واقع زندگی پیاده کردن، مؤید گفتار برون و باور درون باشد!
این نگرش با ارزشی است که پیش از بیان فراگیر و گسترده و دقیق و موکّد، قرارگرفته است.
(وَمَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الإسْلامِ دِینًا فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ (٨٥)) ...
و کسی که غیر از (آئین و شریعت) اسلام، آئینی برگزیند از او پذیرفته نمیشود و او در آخرت از زمرۀ زیانکاران خواهد بود...
دیگر با بودن چنین نصوص پیاپی و پیوسته‌ای راهی برای تأویل حقیقت اسلام و برای پیچاندن نصوص و تحریف آنها از مواضع خود دربارۀ تعریف اسلام با چیزی جز آنچه خدا اسلام را بدان تعریف کرده است وجود ندارد. اسلام آئینی است که همۀ هستی متدیّن بدان است، و این دینداری در شکل فروتنی و کرنش در برابر نظامی نمودار است که خداوند آن را برای همۀ هستی مقرّر داشته است و سراسر گیتی را بدان گردانده و اداره فرموده است.
در این صورت، اسلام تنها گفتن شهادتین نیست و بس. بدون آنکه شهادت، (لا إلهَ إلاَّ اللهَ) جز خدا، خدائی نیست معنی و حقیقت خود را به دنبال داشته است که یگانگی الوهیّت، یگانگی قیمومت و تولیت، یگانگی عبودیّت، و یگانگی راه و جهت است. و بدون آنکه شهادت: (مُحَمَّد رَسُولُ اللهِ) محمّد فرستادۀ خدا است معنی و حقیقت خود را به دنبال داشته باشد که پابندی به برنامه‌ای است که او آن را با خود از سوی پروردگارش برای ادارۀ امور زندگی به ارمغان آورده است، و پیروی از شریعتی است که خداوند آن را به همراه او فرستاده است، و همچنین داوری بردن به پیشگاه کتابی است که او آن را برای بندگان آورده است.
بر این اساس، اسلام هرگز تنها تصدیق قلبی به حقیقت الوهیّت و غیب و قیامت و کتابهای آسمانی و پیغمبران خدا نیست، بدون آنکه مدلول عملی و حقیقت واقعی آن – همانگونه که قبلاً گذشت - به دنبال این تصدیق قلبی بیاید و کردار برون بیانگر باور درون گردد.
اسلام هرگز تنها مراسم و عبادات، یا جذبه‌ها و شورها و شوقها و اوراد و اذکار و یا تهذیب اخلاقی و ارشاد روحی نیست، بدون آنکه به دنبال همۀ اینها آثار عملی باشد. آثاری که در برنامه زندگی مجسم هستند و با خدائی پیوند دارند که دلها با عبادات و مراسم، و جذبه‌ها و شورها و شوقها و اوراد و اذکار، متوجّه اویند و رو بدو مینمایند، و با احساس تقوی و هراس از خدا، پاک میگردند و هدایت مییابند ... همۀ اینها بیفایده و بیهوده میمانند و در زندی انسانها اثری بر جای نمیگذارند، مادام‌که آثار آنها درکانال یک نظام اجتماعی ریخته نشوند و سامان نپذیرند و انسانها نتوانند در چهارچوب پاک و درخشان آن زندگی‌کنند.
*
این اسلام همان است که خدا آن را چنین خواسته است. دیگر اسلامی که اهواء و امیال نسلی از نسلهای بدبخت آدمیان آن را خواستار است بی‌اعتبار و فاقد ارزش است. همچنین اسلامی که ساخته و پرداختۀ دست دشمنانی است که پیوسته در کمین اسلام نشسته‌اند، یا اسلامی که مزدوران و دشمنان و بدسگالان اسلام، آن را میخواهند و در اینجا و آنجا لمیده‌اند و دست به دست بدخواهان حیله‌گر داده‌اند، اسلام نمیباشد.
کسانی که اسلام را بدانگونه که خدا خواسته است نمیخواهند، و پس از آنکه حقیقت اسلام را شناخته‌اند، امیال و اهواء ایشان آن را نمی‌پذیرد، اینان در آخرت از زمرۀ زیانبارانند، و خداوند آنان را هدایت نمیدهد و رهنمون نمیشود، و ایشان را از عذاب معاف نمیفرماید:
(کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْمًا کَفَرُوا بَعْدَ إِیمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (٨٦)
أُولَئِکَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَالْمَلائِکَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ (٨٧)
خَالِدِینَ فِیهَا لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلا هُمْ یُنْظَرُونَ (٨٨)) …
چگونه خداوند گروهی را راهنمائی میکند که بعد از ایمانشان و بعد از آنکه گواهی دادند به اینکه پیغمبر بر حق است و معجزات و دلائل روشنی برای آنان (بر حقّانیّت محمّد) بیامد کافر شدند؟ و خدا گروه ستمکاران را هدایت نخواهد کرد. این چنین کسانی کیفرشان این است که لعنت خدا و فرشتگان و مردمان همه بر آنان باشد. در این لعنت جاودانه میمانند و عذابشان تخفیف نمیگیرد و مهلتی بدیشان داده نخواهد شد...
این یورش هراس انگیزی است که هر دلی که در آن ذرّه‌ای از ایمان باشد، و کار دنیا و آخرت را حدّی بگیرد، از آن به تب و تاب و لرزه و هراس می‌افتند. پاداشی که در آن آمده است، پاداش حقّی است که نصیب کسی میگردد که فرصت رستگاری بدو داده میشود ولی بدان پشت میکند و به سبب چنین اعراضی چنین پادافرهی میگیرد.
با وجود این، اسلام در توبه را باز میگذارد، و آن را بر روی گمراهی نمی‌بندد که میخواهد برگردد و توبه کند.
همچنین اسلام او را وادار به توبه و بازگشت نمیسازد. بلکه تنها در توبه را باز و در دسترس او بدون پرده و پرده‌دار قرار میدهد. آستان پر امن و امان الهی کسی را به زور وادار به دخول نمینماید امّا پیوسته پذیرای کسی است که به دلخواه خود باز آید و با انجام کردار نیکو این درگاه رحمت را بر روی خود بگشاید و بدان درآید. آن وقت است که مینماید توبه از دل برخاسته است. دلی که خویشتن را بازیافته است و به آستان قدس خدا برگشته است:
(إِلا الَّذِینَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٨٩)) ...
مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و به اصلاح پردازند (یعنی به سوی خدا برگردند و در مقام جبران گذشته برآیند که توبۀ آنان پذیرفتنی است) زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است...
امّا کسانی‌که توبه نمیکنند و بر نمیگردند، و بر کفر اصرار میورزند و پای میفشارند و پیوسته برکفر خود می‌افزایند، و کسانی که درکفر فرو میروند و بر آن مصرّانه ماندگار میشوند تا آنگاه که فرصت از دست میرود و دورۀ آزمایش و امتحان بندگان به پایان میرسد و زمان پاداش و پادافره فرا مرسد، هم اینان و هم آنان نه توبۀ آنان مقبول و نه نجاتی برای ایشان مقدور است. اگر هم پر زمین طلا در راه چیزی که خودگمان برده‌اند که خوب و نیک بوده است، خرج و انفاق‌کرده باشند، بدیشان کوچکترین سودی نمیرساند و برایشان کمترین نفعی ندارد، مادام که این بذل و بخشش همراه با خداشناسی نبوده و به خاطر خدا انجام نگرفته باشد. از آنجا که چنین بذل و بخششی در رابطۀ با خدا نبوده و خالصانه برای رضای او صرف نشده است، لذا طبیعی است که خدا آن را نپذیرد. اگر برای رهائی خود از دوزخ، پر زمین طلا تاوان بپردازند، نجات آنان امکان ندارد، و پرداخت چنین مقدار طلائی ایشان را از عذاب قیامت نجات نمیدهد. زیرا فرصت از دست رفته است و ابواب توبه رانابه بسته شده است:
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُوا کُفْرًا لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ (٩٠)
إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْءُ الأرْضِ ذَهَبًا وَلَوِ افْتَدَى بِهِ أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٩١)) …
کسانی که بعد از ایمانشان کافر میشوند و آنگاه بر کفر می‌افزایند (و در این راه اصرار میورزند) هیچگاه توبۀ آنان (بعد از گذشت فرصت که از روی ناچاری یا در آستانۀ مرگ صورت میگیرد)، قبول نمیشود و ایشان به حقیقت گمراهند. کسانی که کفر میورزند و با کفر از دنیا میروند، اگر زمین پر از طلا باشد (و بتوانند برای باز خرید خود) آن را به عنوان فدیه بپردازند، هرگز از هیچکدام از آنان پذیرفته نخواهد شد. برای ایشان عذاب دردناکی است و یاوری ندارند...
بدین منوال روند گفتار مسأله را با این بیان هراس‌انگیز و ترسناک پایان میدهد و با این تأکید آشکاری که جای درنگی برای متردّدی باقی نمیگذارد، کار را خاتمه می‌بخشد.
به مناسبت انفاق در راهی جز راه خدا، و توجّه جز به آستان الله، و به مناسبت فدیه دادن و تاوان پرداختن در روزی که فدیه و تاوان سودمند نمی‌افتد، خداوند بزرگوار بذل و بخششی را توضیح و بیان میفرماید که پذیرفتنی و مایۀ خشنودی او است:
(لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ (٩٢)) ...
به نیکی (کاملی که جویای آنید و مورد پسند خدا است) دست نمی‌یابید مگر آنکه از آنچه دوست میدارید (در راه خدا) ببخشید. و هر چه را ببخشید (کم یا زیاد، بی‌ارزش یا باارزش) خدا بر آن آگاه است...
مسلمانان معنی این رهنمود الهی را در زمان نزول قرآن خوب فهمیدند و آزمندانه خواستندکه به "بِرّ" یعنی کانون خوبیها و نیکیها نائل شوند. در این راه با گذشت و صرف نظر از چیزهای دوست داشتنی، و با بذل اموال پاکیزه و گرانبها در راه الله، گامهای استواری برداشتند و در این باره چشم انتظارشان به الطاف والای صمدی در سرای سرمدی بود، و بذل جان و مالشان به امید چیز بهتر و برتر در نزد یزدان و در جهان جاویدان بود و بس.
امام احمد با اسنادی که داشته است از ابواسحاق پسر عبدالله پسر ابوطلحه روایت کرده است که او از انس پسر مالک شنیده است که گفته است: ابوطلحه در مدینه از همۀ انصار دارائی بیشتری داشت، و گرامی‌ترین چیز در میان اموالش چاه "حاء" بود که در جلو مسجد قرار داشت. پیغمبر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ بدانجا میرفت و از آب خوبی که در آن بود مینوشید. هنگامی که
(لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ) ...
نازل شد، ابوطلحه گفت: ای فرستادۀ خدا، پروردگار میفرماید:
(لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ)...
و گرامی‌ترین چیز در میان اموالی که دارم چاه "حاء" است و آن را به خاطر رضای خدا بخشیدم و چشم امید به خیر و اندوختۀ آن در نزد دادار بزرگوار دوختم. ای فرستادۀ خدا، آن را هرگونه که آفریدگار تو را بدان رهنما است به مصرف برسان. پس پیغمبر صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَاله وَ سَلَّمَ فرمود:
(بَخًّ بَخًّ. ذاکَ مالٌ رابحٌ. ذاکَ مالٌ رابحٌ. وَ قَدْ سَمِعْتُ. وَ أَنَا أَری أَنْ تَجْعَلَها فی الْأَقْرَبینَ…).
به به! مال پرسودی است. مال پرسودی است. و من شنیدم و پذیرفتم. مصلحت آن می‌بینم که چاه را از آنِ خویشاوندان کنی...
ابوطلحه گفت: ای فرستادۀ خدا چنین میکنم. پس ابوطلحه چاه را میان خویشاوندان و عموزادگانش تقسیم کرد[3].
در صحیح بخاری و صحیح مسلم آمده است که عمر گفت: "ای فرستادۀ خدا هرگز مالی را فراچنگ نیاورده‌ام که در پیش من ارزشمندتر و گرانبهاتر از سهمی باشد که در خیبر دارم. میفرمائی آن را چه کار کنم؟" فرمود:
(إِحْبِسِ الْأَصْلَ، وَ سَبَّلِ اُلَّثَمَرةَ).
اصل آن را وقف کن، و میوه را در راه خیر بدار.
بسیاری از مسلمانان بر این روش رفتند و رهنمود پروردگارشان را بکار بستند، پروردگاری که همان روز مسلمانان را به سوی نیکیها رهنمون شد که ایشان را به سوی اسلام خواند و هدایت فرمود. مؤمنان با پاسخ بدین ندای خیرخواهانه، خویشتن را از بندگی ثروت و آزمندی نفس و خود محوری آزاد کردند، و از پلّه‌های این بلندای درخشان، آزاد و رها و سبکبال، بالاتر و بالاتر رفتند.
*
پایان جزء سوم
[1] مراجعه شود به‌کتاب "تصویر هنری در قرآن" فصل "روش قرآن" ... (مؤلف)
[2] اسباط: نوادگان یعقوب و آباء دوازده‌گانه‌ای هستند که قوم اسرائیل از آنان تشکیل شده است.(مؤلف)
[3] شیخین آن را روایت کرده‌اند.