تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 3-1

 سوره‌ی فاطر آیه‌ی 3-1

سورۀ ‌فاطر  مکّی  و  شامل  45  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (1) مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (2) یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ) (3)‏

این  سورۀ  مکّی  روش  ویژه ای  در  موضوع  و  روند  خود  دارد.  به  روش  سورۀ  رعـد  نـزدیک‌تر  از  هر  سورۀ  دیگری  است‌.  این  سوره  در آهنگهائی  به  پیش  می‌رود  و  از  آغاز  تا  پایان  سوره  بر  دل  انسانها  پـیاپی  زمزمه  می‌گردد.  آهنگهای  الهامگرانۀ  مـؤثّری  است  کـه  دل  را  سخت  به  تکان  می‌اندازد،  و  آن  را  از  خواب  غفلت  بیدار  می‌کند،  تا  به  عظمت  این  هستی  بنگرد،  و  زیبائی  ایـن  جهان  را  ورانـداز کند،  و  دربـارۀ  نشـانه‌های  شناخت  بیندیشد  که  پراکنده  در  لابلا  و گوشه  و کنار  جـهان‌،  و  پراکنده  در  صـفحات  آن  هسـتند.  و  نـعمتهای  خدا  را  یادآور  شود  و کرنش  برد،  و  رحمت  و  رعایت  او  را  احساس‌ کند،  و  مهلکه‌ها  و  محلّهای  نقش  زمین  شـدن  گذشتگان  را  در  زمین  به  تصوّر  درآورد،  و  صـحنه‌های  ایشان  را  در  روز  قیامت  بر  پردۀ  خیال  اندازد،  و  خشوع  و  خضوع  کند  و  سر  فرود  آورد،  د‌ر  آن  حال  و  احوالی  که  زیبائیها  و  شگفتیهای  ساختار  خدا  را  می‌بیند،  و  آثار دست قدرت او را در پیچ و خمها و چینها و لایه ها و  لابلاهای  جهان‌،  و  در  ژرفا‌های  نفس،  و  در  زنـدگی  مردمان ، و حوادث و رخدادهای تاریخ، مشاهده می‌کند.  د‌ل  در  آ‌ن  زیبائیها  و  شگفتیها  و  در  ایـن  آثـار، وحدت حقّ و وحدت قانون و وحدت دست سازندۀ نوآفرین نیرومند توانا را می بیند و می پساید... همۀ  ا‌ینها  در  شیوه‌ای  و  در  آهنگی  پدیدا‌ر  و  نمودا‌ر  می‌آید  که  دلی  که  ا‌حساس  بکند  و  درک  و  فهم  نماید،  و  همچون زندگانی متأثّر گردد، نمی تواند خویشتن را در برابر آنها نگاه دارد.

این سوره یک وحدت متّصل و مرتبط است، و دارای  حلقه‌هائی  ا‌ست  که  آهنگهای  آنها  پیاپی  می‌آید.  مشکل  است  بتوان  ا‌ین  سوره  را  به  فصلهای  جدا گا‌نه  و  دارا‌ی  موضوعهای  متفاوت  تقسیم  کرد.  همۀ  موضوعها  در  اصل  یک  موضوع  است  و  بس‌.  همۀ  آنها  آهنگهائی  هستند  که  بر  تارهای  دل  انسانها  نواحته  می‌شوند.  ایـن  آ‌هنگها  از  سرچشـمه‌های  هستی  و  نـفس  و  زندگی  و  تاریخ و رستاخیز برمی جوشند، و همۀ نواحی و گوشه و کنارهای نفس را فرامی گیرند  و دل  را  از  هر  سو  به  سوی  ا‌یمان  و  خشوع  و  ا‌عتراف  و  اقرار  فریاد  می‌دارند.

نشانۀ  برجستۀ  دیدنی  در  این  آهنگها  گرد  آوردن  همۀ رشته ها در دست قدرت نوآفرین، نمودار ساختن این  دست  که  همۀ  رشته‌ها  را  تکان  می‌دهد  و  جمع  می‌آورد،  و  رشته‌ها  را  گردآ‌وری  می‌کند  و  آ‌نها  را  رها  می‌سازد  و  می‌گستراند، وآنها را برمی تابد و محکم می کشد و شل می کند  و  رها  می‏‎نماید،  بدون  ا‌ین  که  پیگردی  و  انبازی و پشتیبانی داشته باشد.

از همان سرآغاز سوره این نشانۀ برجسته را جلوه گر و هویدا مشاهده می کنیم، و تا به آخر سوره ادامه می یابد.دست توانا و چیره را می بینیم که این جهان بزرگ و سترگ شگفت و شگرف را هستی می بخشد و به صحنۀ ظهور می آورد بدان گونه که خود می خواهد:

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1)

ستایش  خداوندی  را  سزا  است  که  آفرینندۀ  آسـمانها  و  زمین  است‌،  و  فرشتگان  را  با  بالهای  دو  تا  دو  تا،  و  سه  تا  سه  تا،  و  چهار تا  چهار تائی  که  دارند،  مأموران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مختلف  تکوینی  و  تشریعی‌)  کرد.  او  هر چه  بخواهد  بر  آفرییش  (‌فرشتگان  و  مردمان  و  سائر  موجودات  جهان‌)  می‌افزاید.  چرا  کـه  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌. (‌فاطر/‌1)

 ایـن  کـف  دست  نـیرومند  بازمی‏گردد  و  رحمت  را  برمی‌جوشاند  و  روان  می‌گرداند.  آن‌ گاه  بسته  می‌شود  و  چشـمه‌هایش  خشک  مـی‌گردد  و  به  دل  زمین  فرو  می‌رود،  بدون  این‌ که  پـیجو  و  پـیگردی  و  شـریک  و  انبازی  داشته  باشد:

(مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (2)

خداوند  (‌در  خزائن‌)  هر  رحمتی  را  برای  مـردم  بگشاید،  کسی  نمی‌تواند  (‌آن  را  ببندد  و)  از آن  جلوگیری  نماید،  و  خداوند  هر  چیزی  را  که  بازدارد  و  از  آن  جلوگیری  کند،  کسی  جز  او  نمی‌توانـد  آن  را  رها  و  روان  سـازد،  و  او  توانا  و  کاربجا  است‌.  (‌لذا  نه  در  کاری  درمـی‌ماند،  و  نـه  کاری  را  بدون  فلسفه  انجام  می‌دهد)‌. (‌فاطر/٢) 

هدایت  و  ضلالت  رحمت  است‌.  این  رحمت  برمی‌جوشد  و  فوران  می‌کند  یـا  می‌خشکد  و به  دل  زمـین  فرو  می‌رود:

(فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی مَن یَشَاءُ ).

خداوند  هر کس  را  بخواهد  گمراه  می‌سازد،  و  هر کس  را  بخواهد  راهیاب  می‌نماید. (فاطر/8)            

(إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ (22) إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ) (23)

خـداوند  هـر کس  را  بـخواهـد  شـنوا  (‌و  پـذیرای  حقّ  و  حقیقت‌)  می‏‎گرداند،  و  تو  نمی‌توانی  (‌پند  و  اندرز  آسمانی  را  به  دلمردگان  فرو  بـری‌،  همانگونه  کـه  نمی‌توانـی‌)  مردگان  آرمیده  در  گورها  را  شنوا  گردانی.  تـو  تـنها  بیم‌دهنده‌ای  و  بس‌.  (فاطر/‌22و23) 

این  دست‌،  حیات  پیشین  را  می‌سازد،  و  مردگان  را  در  زندگی  اخروی  برمی‌انگیزد:

(وَاللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَاباً فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّیِّتٍ فَأَحْیَیْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا کَذَلِکَ النُّشُورُ) (9)

خدا  کسی  است  که  بادها  را  روان  می‌دارد،  و  بادها  ابرها  را  برمی‌انگـیزد،  و  مـا  ابـرها  را  بـه  سـوی  سـرزمینهای  موات  می‌رانیم  و  آن  سرزمینهای  موات  را  دارای  حیات  می‌گردانیم‌.  زنده  گرداندن  (‌مـردگان  در  گورها  بـرای  حساب  و  کتاب‌)  نیز  به  همین  منوال  است‌. (‌فاطر/٩) 

عزّت  به  طور کلّی  از آن  خدا  است‌،  و  عزّت  تـنها  از  او  مدد  می‌گیرد:

(مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً ).

هر کس  عزّت  و  قدرت  می‌خواهد،  (‌آن  را  از  خدا  بخواهد.  چرا  که‌)  هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خدا  است‌.  (فاطر/10)

آفریدن  و  هستی  بخشیدن  و  زاد  و  ولد  و  مرگ  و  مـیر،  سررشتۀ  همۀ  آنها  در  همان  دست  است  و  از  آن  رهائی  ندارد:

(وَاللَّهُ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْوَاجاً وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا یُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا یُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتَابٍ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ) (11)‏

خداوند  (‌اصل‌)  شـما  (‌آدم‌)  را  از  خاک  بـیافرید،  سپس  شما  (‌ذرّیّّۀ  آدم‌)  را  از  نطفه  خلق  کرد،  و  آنگاه  شما  را  به  صورت  زوجهای  (‌نر  و  ماده‌)  درآورد.  هیچ  زنی  باردار  نمی‌شود  و  وضع  حمل  نمی‌کند  مگر  که  خدا  مـی‌دانـد  (‌جنین  او  پسر  یا  دختر  است  و در  شکم  مادر  چه  احوالی  دارد  و  کی  بـه  دنـیا  مـی‌آید)‌.  هیچ  شـخص  پیری  عمر  درازی  بـدو  داده  نـمی‌شود  (‌و  زنـده  نـمی‌ماند  و  عمر  زیــادی  نـمی‌کند)‌.  و  هیچ  شـخصی  از  عمرش  کـاسته  نمی‌شود  (‌و  مرگ  زودرس  گریبانگیرش  نمی‌گردد)  مگر  این  که  در  کتاب  (‌لوح  محفوظ‌)  ثبت  و  ضـبط  است‌.  ایـن  برای  خدا  ساده  و  آسان  است‌. (‌فاطر/11) 

در  این ‌کف  دست‌،‌ کلیدها  و  زمامهای  آسمانها  و  زمین  و  حرکات  ستارگان  و کرات  جمع  می‌آید:

(یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ) (13)

خـدا  شب  را  داخـل  در  روز،  و  روز  را  داخـل  در  شب  می‌کند.  او  خورشید  و  ماه  را  مسخّر  کرده  است  (‌و  برای  سود  انسانها  به  گردش  و  چرخش  انداخته  است‌)‌.  هر یک  از  آن  دو  تا،  مدّت  معیّن  و  سـرآمـد  روشـنی  بـه  حرکت  خود  ادامـه  مـی‌دهند.  آن  کسـی  کـه  (‌درازی  و  کـوتاهی  شبها  و  روزها  و نظام  نور  و  ظلمت  و  حرکات  دقیق  ماه  و  خـورشید  را  سـر  و  ســامان  داده  است‌)  الله  است  کـه  خداوند  شما  است‌،  و  مالکیّت  و  حاکمیّت  (جهان  هستی‌)  از آن  او  است‌.  و  بجز  او  کسانی  را  که  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  پرستش  می‌نمائید)  حتّی  مالکیّت  و  حاکـمیّت  پـوستۀ  نازک  خرمائی  را  ندارند. (‌فاطر‌/13) 

دست  نوآفرین  خدا  د‌ر  این  حهان  به  شیو‌ۀ  شناخته  شدۀ  خودش  به  کار  می‌پردازد،  و  جماد‌ات  و گیاهان  و  حیوانات  و  انسانها  را  رنگ‌آمیزی  می‌کند  و  رنگارنگ  می‌نماید:    

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ (27) وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذَلِکَ).

(‌ای  عـاقل‌)  مگر  نـمی‌بینی  کـه  خـداونـد  از  آسـمان  آب  سودمندی  را  می‌باراند  و  با  آن  محصولات  گوناگون  و  مـیوه‌های  رنگارنگ  را  بـه  وجود  می‌آورد؟  (‌و  مگـر  نمی‌بینی  که‌)  کوه‌ها  خطوط  و  جاده‌هائی  است  (‌کـه  بـر  سطح  زمین  کشیده  شده  است‌.  خطوط  و  جاده‌هائی‌)  که  برخیها  سفید  و  برخیها  سرخ  و بـعضیها  سـیاه  پررنگ  است‌.  و  هر یک  از  آنها  به  رنگهای  مختلفی  و  در  طرحهای  متفاوتی  (‌با  دست  تقدیر  پروردگار،  بـر  چـهرۀ  زمین  ترسیم  گشته‌)  است‌.  انسانها  و  جنبندگان  و  چـهارپـایان  نیز  کاملاً  دارای  رنگهای  مختلفی  بوده  و  متفاوتند.(فاطر/27و28)

این  دست‌ گامهای  انسانها  را  به  جلو  برمی‏دارد،  و  نسلها  و  نسلها  را  پدید  می‌آورد:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا ).

سپس  کتاب  (‌قرآن‌)  را  به  بندگان  برگزیدۀ  خود  (‌یـعنی  امّت  محمّدی‌)  عطا  کردیم‌. (فاطر/32)                      

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ ).

خدا  کسی  است  که  شما  را  جـانشین  (‌گذشتگان‌)  روی  زمین  کرده  است‌.                                         (فاطر/39)  این  دست  است‌ که  این  جهان  بزرگ  و  سترگ  را  نگاه  می‌دارد  و  از  نابودی  محفوظ  می‌نماید.

(إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ ).

خـداونــد  آسـمانها  و  زمــین  را  نگاهداری  مــی‌کند  و  نمی‏گذارد  (‌از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند.  هر گاه  (‌هم  بخواهند  از  مـسیر  خود)  خارج  و  نابود  شـوند،  جز  خدا  هیچ  کس  نمی‌تواند  آنها  را  (‌در  مسیر  خود)  نگاه  و  محفوظ  دارد. (فاطر/41)                                                  

همین  دست  است‌ که  زمام  امور  را  می‏‎گیرد  و  اصلاً  هیچ  چیزی  او  را  درمانده  نمی‌تواند  بکند: 

(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ ).

هـیچ  چیزی  چـه  در آسـمانها  و  چـه  در  زمـین  خدا  را  درمانده  و  ناتوان  نخواهد  کرد.(فاطر/44)                  

او  (عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1).

بر  هر  چیزی  توانا  است‌.  (‌فاطر/1) 

او  (الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (2).

توانا  و  کاربجا  است‌. (‌فاطر/2) 

(وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (18)‏

بازگشت  (‌همگان‌،  اعم  از  کافران  و  مؤمنان‌)  بـه  سوی  خدا  است‌.(فاطر/18)                                           

او  (عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ) (8)

بس  آگاه  از  کارهائی  است  که  می‌کنند. (‌فاطر/‌٨)

(ولَهُ الْمُلْکُ ).

و  مالکیّت  و  حاکمیّت  (‌جهان  هستی‌)  از آن  او  است‌.(فاطر/13)

او  (الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ) (15)

بی‌نیاز  (‌از  عبادت  شما  است‌)  و  ستوده  است‌.    (‌فاطر/15) 

(وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (18)‏

بازگشت  (‌همگان‌،  اعم  از  کـافران  و  مؤمنان‌)  بـه  سوی  خدا  است‌. (فاطر/18)                                                      

 او  (عَزِیزٌ غَفُورٌ) (28)

توانا  و  چیره  (‌در  کار  جهان‌ آرائی  است‌)  و  بس  آمرزگار  (‌برای  بندگان  توبه  کار  و  امیدوار  بـه  الطـاف  کردگار ) است‌.  (‌فاطر/28‌)

 او  (غَفُورٌ شَکُورٌ) (30)‏

آمرزگار  و  سپاسگزار  است‌. (‌فاطر/  30) 

قطعاً  خداوند  از  اوضاع  بندگان  خود:  (لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ).

 کاملاً  آگاه  (‌و  به  احوالشان‌)  بینا  است‌. (‌فاطر/31) 

خدا:  (عَالِمُ غَیْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ).

دانندۀ  غیب  آسمانها  و  زمین  است‌. (‌فاطر/38) 

خدا:  (عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (38)‏

از  چیزهائی  که  در  درون  دلها  است  کاملاً  آگاه  است‌.  (‌فاطر/38) 

خدا:  (حَلِیماً غَفُوراً) (41)

شکیبا  است  (‌و  در  مجازات  تـعجیل  روان  نمی‌دارد)  و  آمرزنده  است  (‌و  توبۀ  بزهکاران  را  می‌بخشاید)‌.  (فاطر/41)

خدا:  (عَلِیماً قَدِیراً) (44)‏

بسیار  فرزانه  و  خیلی  قدرتمند  است. (‌فاطر/44) 

خدا:  (بِعِبَادِهِ بَصِیراً) (45)

بندگان  خـود  را  دیـده  است  (‌و  از  گـفتار  و  کـردار  و  پندارشان  باخبر  بوده  است‌،  لذا  چنان  که  باید  پـاداش  و  پادافره  آنان  را  می‌دهد)‌.(فاطر/45)                                    

از  این  آ‌یه‌ها  و  از  ایـن  پـیروها  فضای  سوره  ترسیم  می‌شود،  و  نشانۀ  چیره  بر  سوره‌،  و  سایه‌ای ‌که  این  سوره  به  طور  عام  بر  نفس  می‌اندازد،  به  تصویر  درمی‌آید.  با  توجّه  به  سرشت  این  سوره‌،  مصلحت  دیدیم  آن  را  به  شش  مقطع  همخوان  و  متجانس  در  معانی  برای  سـاده  فهم ‌کردن ‌آن  تقسیم‌ کنیم‌.  والا  این  سوره  یک  مرحله  است  و  آهنگها  و  حلقه‌های  آن  از  آغاز  تـا  بـه  انـجام  متّصل  به  یکدیگر  است‌.

*

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1)

ستایش  خداوندی  را  سزا  است  که  آفرینندۀ ‌آسمانها  و  زمین  است‌،  و  فرشتگان  را  با  بالهای  دو تا  دو تا،  و  سه ‌تا  سه ‌تا،  و  چهار تا  چهار تائی  که  دارند،  مأموران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مـختلف  تکـوینی  و  تشریعی‌)  کرد.  او  هر چه  بخواهد  بر  آفرینش  (‌فرشتگان  و  مردمان  و  سائر  موجودات  جهان‌)  می‌افزاید.  چرا  کـه  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌. (فاطر/1) 

این  سوره  با  دیباچۀ  سـتایش  خداونـد  را  سزا  است  می‌آغازد.  سوره‌ای  است‌ که  بنیاد  آن  رهنمود  دلهـا  به  سوی  خدا،  و  بیدار گرداندن  دلها  برای  مشاهده‌ کـردن  نعمتهای  خدا،  و  متوجّه  رحمت  و  فضیلت  و  لطف  و  فضل  خدا  شدن  است‌.  این  سوره  زیبائیهای  ساختار  خدا  را  در  آفریدگان  یزدان  پیش  چشمها  می‌دارد،  و  ذهن  و  شعو‌ر  را  از  این  زیبا‌ئیها  پر  می‌سازد،  و کرم  و  بزرگو‌اری  خدا  را  با  تسبیح  و  تقدیس  و  حمد  و  سپاس  و  ذکر  و  مناجات  او  زمزمه  می‌کند:

(الْحَمْدُ لِلَّهِ ).

ستایش  خدا  را  سزا  است‌.

به  دنبال  ستایش  خدا،  صفتی  از صفات  خدا  ذکر  می‌شود  که  دالّ  بر آفریدن  و از نیستی  به  هستی  آوردن  است‌: 

(فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ).

آفرینندۀ ‌آسمانها  و زمین  بدون ‌مدل  و الگو است‌.

خدا  پدیدآورندۀ  این  آفریده‌های  عجیب  و  غریب  و  شگفت  و  شگرفی  است ‌که  برخی  از آنها  را  بالای  سـر  خود،  و  برخی  از  آنها  را  زیر  پای  خود  می‏‎بینیم  هر کجا  که  باشیم.  از  این  آفریده‌ها  جز  انـدکی  آن  هـم  دربارۀ  چیزی ‌که‌ کوچک‌تر  و  به  ما  نزدیک‌تر  است  نمی‌دانیم  ...  و  آن  مادر ما  زمین  است  .  .  .  آفریده‌هائی‌ که  یک  قانون  آنها  را  سر  و  سامان  و  نظم  و  نظام  می‏بخشد،  و  آنها  را  با  هماهنگی  و  همآوائی  و  سازش  و  سازگاری  محفوظ  و  مصون  می‌دارد،  با  وجود  این‌ که  میان  آفریده‌ها  فاصله‌ها  و  مسـافتهای  سیّار  دور  و  درازی  است‌،  فاصله‌ها  و  مسافتهائی‌ که  خیال  ما  انسانها  جز  با  رنج  و  دشواری  فراوان  نمی‌تواند  آنها  را  تصوّر کند،  و گذشته  از  بزرگ  و  سترگ  آنها  و  دوری‌ کره‌ها  و  مدارهایشان‌،  تـناسب  شگرف  و  شگفتی  در  میان  آنها  وجود  دارد که  راز  و  رمز  سر  به  مهری  ا‌ست‌.  اگر کوچک‌ترین  خلل  در  همچو‌ن  تناسبی  پدیدار گردد  همۀ  افـلاک  و  مدارات  درهم  می‌شکند  و  پخش  و  پراکنده  می‏‎گردد.

ما  از کنار  همچون  اشاره‌ای  که  در  قرآن  مجید  است  مـی‌گذریم  و  به  سـوی  آفرینش  آسمانها  و  زمـین  می‌رویم‌،  بدون  این‌ که  جلو  آن  جز  اندکی  بایستیم  تـا  دربارۀ  مدلول  و  مفهوم  هراس‌انگیز  و  تـرسناک  آن  بیندیشیم  و  بنگریم‌.  همچنین  از کنار  صحنه‌های  آسمانها  و  خود  زمین  می‌گذریم  و  از  همینها  نیز  جز  انـدکی  را  نمی‏‎بینیم  و  نمی‌دانیم‌،  و  در  جلو  آنها  جز  مدّت ‌کمی  نمی‌ایستیم‌.  چه  احساس  ما  کندی  می‌پذیرد  و  کودن  مـی‌گردد،  و  آن  صحنه‌ها  بر  تـارهای  احسـاسمان  آن  آهنگهای  بیدارکنندۀ  الهامگری  را  نمی‌نوازنـد  که  بر  دلهای  پیوند  یافته  به  ذکر  خدا،  و  بیدار  در  برابر  آثـار  دست  و آفرین  و  از  نیستی  به  هستی  آورندۀ  این  جهان  می‌نوازند.  زیرا  انس  و  الفت  ها  با  شگر‌فیها  و  شگفتیهای  جهان‌،  ترس  و  هرا‌س  و  زیبائی  و گیرائی  را  از  ما  سلب  کرده  است‌،  ترس  و  هراس  و  زیبائی  و گیرائی‌ای‌ که  قلب  آن  را  احساس  می‌کند  وقتی‌ که  به  هـمچون  زیبائیها  و  نوآوریهائی  برای  نخستین  بار  می‌نگرد.

دل  باز  و  هوشیار  و  به  خدا  رسـیده‌،  به  دانش  دقیق  و  اطّلاع  کامل  از  جایگاه‌های  ستارگان  در  آسمان‌،  حجمها  و  نسبت‏های  آنها،  نسبت‏های  فضای  پیرامون  آنها،  راه‌های  حرکت  آنها  در  مدارهایشان‌،  و پیوند  برخی  با  برخی  در  حجمها  و  اوضاع  و  احوال  و  حرکاتشان‌،  نیاز  ندارد  .  .  .  دل  باز  و  هوشیار  و  به  خدا  رسـیده‌،  بـه  دانش  دقـیق  و  اطّلاع کامل  از  همۀ  اینها  نیاز  ندارد  تا  در  برابر  ایـن  پدیده‌های  هراس‌انگیز  زیبای  شگفت‌،  احساس  تـرس  و  هراس‌ کند.  بلکه  برای  همچون  دلی  این  بس  است‌ کـه  آهنگهای  خود  این  صحنه‌ها  بر  تـارهایش  به  نـوازش  درآید.  او  را  بس  است  که  صحنۀ  ستارگان  پراکنده  در  شب  تاریک  را  ورانداز کند.  او  را  بس  است‌ که  صحنۀ  ماه  تابان  در  شب  مهتاب  بر  او  بدرخشد.  او  را  بس  است  بامدادانی  که  منوّر  می‌گردد،  و  تابان  و  رخشان  نوید  دم  زد‌ن  و  حرکت  کردن  مـی‌دهد،  و  پـویش  و  جـنبش  بـه  ارمغان  می‌آ‌ورد.  او  را  بس  است  غروبی ‌که  تاریکی  را  به  خزیدن  می‌اندازد،  تاریکی‌ای  که  پـیام  خـداحـافظی  دارد  و  خبر  از  پایان‌ گرفتن  می‌دهد  .  .  ٠  بلکه  اصلاً  او  را  بس  است  این  زمین  و  صحنه‌هائی ‌که  در  آن  است  و  پایان  نمی‌پذیرد،  و  اگر  جهانگردی  تمام  عمر  خـود  را  صـرف  گردش  و  نگرش  و  وراند‌ازی  کند،  تـمام  صحنه‌های  زمین  را  نمی‌توا‌ند  ببیند  و  به  پایان  برساند  ...  بلکه  او  را  بس  است ‌که  فقط  یک‌ گل  را  بنگرد  تا  ببیند  که  تأمّل  و  تدبّر  دربارۀ  رنگها  و  نقشها  و  طرز  ساختار  و  هماهنگی  و  همآوائی  موجود  در  آن  به  انتهاء  نمی‌رسد  و پایان نمی پذیرد.

قرآن  مجید  اشاره‌های  الهامگرانه‌ای  دارد  که  انسانها  را  به  تفکّر  و  تأمّـل  دربارۀ  ایـن  پـدیده‌ها  می‌خوانـد،  پدیده‌های  بزرگ  و  ریز  آن  .  .  .  برای  دل  یکی  از  آنها  بس  است  تـا  عـظمت  هسـتی‌ بخش  و  نوآفرین  آن  را  بشناسد،  و  بدو  با  تسبیح  و  تقدیس  و  حمد  و  سپاس  و  ذکر  و  دعا  رو  بکند.

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ).

ستایش  خداوندی  را  سزا  است  که  آفرینندۀ  آسمانها  و زمین است. 

(جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ).

فرشتگان  را  بـا  بـالهای  دو تـا  دو تـا،  و  سـه ‌تا  سـه ‌تا،  و  چهار تا  چهار تائی  که  دارند،  مأموران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مختلف  تکوینی  و  تشـریعی‌) کرد.

سخن  در  این  سوره  پیرامون  فرستادگان  و  وحی  و  حقی  است  که  خدا  آن  را  نـازل  کرده  است  .  .  .  فرشتگان  فرستا‌دگا‌ن  خدا‌یند  و  وحی  را  به  سوی  کسی  می‏آورند  که  خدا  ا‌و  را  ا‌ز  میان  بندگا‌نش  در  زمین  برمی‌گزیند.  این  است  کـه  خـدا  فرشتگان  را  با  صفت  رسل  یعنی  فرستادگان‌،  به  دنبال  سخن  از  آفرینش  آسمانها  و  زمین،  ذکر  می‌کند.  فرشتگا‌ن  رابطه‌ها  و  واسطه‌های  میان  زمین  و  آسمانند.  فرشتگان  به  بزرگ‌ترین  و  والاترین  وظیفه  میان  پیغمبران  او  که  به  سوی  مردمان  برانگیخته  و  روانه می شوند.

برای  نخستین  بار  است ‌که  در  «‌فی  ظلال  القران‌»  آیاتی  ا‌ز  قرآن  به  میان  می‌آ‌ید،  آیاتی  که  وصفی  از  فرشتگان  را  به  میان  می‌کشد  و  از  هیئت  آنـان  سخن  می‌رانـد.  هر چند  که  از  وصف  سرشت  و  وظیفۀ  آنان  پیش  از  این  سخن  رفته  ا‌ست‌.  همچون  ا‌یـن  فرموده‌های  خدا‌وند بزرگوار:

(ومن عنده لا یستکبرون عن عبادته ولا یستحسرون , یسبحون اللیل والنهار لا یفترون).

کسـانی  که  در  پیشگاه  خدا  هستند  (‌مـقرّبان  درگاه  پروردگارند،  یعنی  فـرشتگان‌)  از  پـرستش  او  سـر  بـاز  نمی‌زنند  و  خویشتن  را  بالاتر  از  عبادتش  نمی‌دانند  و  (‌از  بندگی  شبانه‌روزی  خود  هرگز)  خسته  نمی‌گردند.  شب  و  روز  (‌دائـماً  بــه  تـعظیم  و  تـمـجید  خـدا  مشـغولند  و  پیوسته‌)  سرگرم  تسبیح  و  تقدیسند  و  سستی  بـه  خود  راه  نمی‌دهند. (انبیاء/19و20) 

(إن الذین عند ربک لا یستکبرون عن عبادته ویسبحونه وله یسجدون).

بی‏گمان  کسانی  که  مقرّبان  (‌درگاه‌)  پروردگار  تو  هستند،  خویشتن  را  بزرگتر  از  آن  نمی‌دانند  که  به  پرستش  خدا  بپردازند،  و بلکه ‌به  تسبیح  و  تقدیس  او مشـغولند  و  در  برابر  او  کرنش  و  سجده  می‌برند. (‌اعراف/206) 

در  اینجا  چیزی  را  می‌یابیم‌ که  به  خلقت  ایشان  مربوط  ا‌ست‌:

(أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ).

با  بالهای  دو  تا  دو  تا،  و  سه  تا  سه  تا،  و  چهارتا  چهارتائی که دارند.

ابن  وصفی  است‌ که  فرشتگان  را  به  تصویر  نمی‌کشاند.  زیرا  ما  نمی‌دانیم  فرشتگان  چگو‌نه‌اند،  و  نمی‌دانیم  ایـن  بالهایشان  چگو‌نه  است‌.  ما  چیزی  جز  این  نمی‌توانیم ‌که  در کنار  این  وصف  بمانیم  و  از  آن  پا  فراتر  نگذاریم‌،  و  آنان  را  به  شکل  مشـخّصی  درنـیاوریم  و  پیش  چشـم  نداریم‌.  چه  هر  شخصی  چه  بسا  به  خطا  رود  و اشتباه  شود.  وصف  معیّنی‌ که  شکل  و  هیئت  را  از  راه  مورد  اعتمادی  مشخّص  د‌ارد  به  ما  نرسیده  است‌.  وصفی ‌که  در  قرآن  آمده  است  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  شناخت  دوزخ  ا‌ست‌:

(علیها ملائکة غلاظ شداد , لا یعصون الله ما أمرهم ویفعلون ما یؤمرون ).

فرشتگانی  بر  آن  گمارده  شده‌اند  که  خشن  و  سختگیر،  و  زورمند  و  توانا  هستند.  از  خدا  در  آنچه  بدیشان  دستور  داده  است  نافرمانی  نمی‌کنند،  و  هـمان  چیزی  را  انجام می‌دهند  که  بدان  مأمور  شده‌اند. (‌تحریم‌/6‌) 

این  فرموده  هم  شکلی  و  هیئتی  را  مشخّص  نمی‌سازد.  در  روا‌یتی  این  چنین  آمده  است‌:

« ‌پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌دو  بار جبرئیل  را  به  شکل  اصلی  خـود دیده است».

در  روایتی  هم  چنین  آمده  «‌ست‌:

«‌جبرئیل  شش  صد  بال  دارد»‌.^[1]

این  هم  شکلی  و  هیئتی  را  مشخّص  نـمی‌سازد.  پس  در  این  صورت ‌کار  مطلق  است  و  مشخّص  و  مـحدود  نیست‌،  و  اطّلاع  از  این  غیبیّات  تنها  مربو‌ط  به  خدا  است و بس.

به  مناسبت  ذکر  بالهای  دو تـا  دو تـا،  و  سه ‌تا  سـه ‌تا،  و  چهار تا  چهار تا،  چون  انسان  جز  شکل  دو  بال  برای  پرنده  را  نمی‌شناسد،‌ گفته  می‌شود که  خدا:

(یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ).

هر چه  بخواهد  بر  آفرینش  (‌فرشتگان  و مردمان  و  سائر  موجودات  جهان‌)  می‌افزاید.

بدین  وسیله  قرآن  آزادی  مشیّت  و  ارادۀ  خدا  را  مقرّر  می‌دارد،  و  آن  را  مقیّد  به  شکـلی  از  اشکال  آفـرینش  نمی‌نماید  .  .  .  چیزهائی‌ که  ما  می‏‎بینیم  و  چیزهائی‌ که  ما  می شناسیم‌،  شکلها  و  سیماهائی  از  آفریده‌ها  هستند که  قابل  شمارش  نیستند  و  فـراتر  از  ارقام  و  اعدادند.  چیزهائی‌ که  ما  نمی‌دانیم  بسیار  بیشتر  و  فراوان‌تـر  از  چیزهائی  است‌ که  ما  می‌دانیم‌:

(إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1)

قطعاً  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

این  پیرو  از  پیرو  پیش  از  خود  فراخ‌تر  و  فراگیرتر  است‌.  هیچ  شکلی  در  فراسوی  این  پیرو  نهفته  نیست  مگر  این  که  مدلول  و  مفهوم  چنین  پیروی  آن  را  دربرمی‌گیرد  و  مشتمل  بر  آن  می‌گردد،  اعم  از  شکلهای  آفریدن  و  پدید  آوردن  و  دگرگو‌ن‌ کردن  و  تبدیل  و  تغییر  دادن‌.

*

(مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (2)

خداوند  (‌در  خزائن‌)  هر  رحمتی  را  برای  مـردم  بگشاید،  کسی  نمی‌تواند  (‌آن  را  ببندد  و)  از آن  جلوگیری ‌نماید،  و  خداوند  هر  چیزی  را  که  بازدارد  و  از  آن  جلوگیری  کند،  کسی  جز  او  نـمی‌توانـد  آن  را  رهـا  و  روان  سـازد،  و  او  توانا  و  کاربجا  است‌.  (‌لذا  نه  در  کاری  درمـی‌ماند،  و  نـه  کاری  را  بدون  فلسفه  انجام  می‌دهد)‌.

در  این  آیۀ  دوم  سوره‌،  تصویری  از  تصویرهای  قدرت  خدا  است‌،  تصویری ‌که  آیۀ  نخستین  بدان  خاتمه  داده  شده  است‌.  وقتی‌ که  این  تصویر  در  دل  انسان  اسـتقرار  پذیرد،  تحوّل‌ کاملی  در  اندیشه‌ها  و  روی‌کردها  و  معیارها  و  مقیاسها  و  ارزشهای  او  دربارۀ  این  جهان  به  طور کلّی  به  وجود  می‌آید.

این  آیه  دل  را  از  هر گونه  نیرو گونه‌ای ‌که  در  آسمانها  و  زمین  است  به  د‌ور  می‏‎برد  و  آن  را  به  نـیروی  خدا  می‌رساند.  دل  را  از گمان  بردن  هر گونه  رحمتی  که  در  آسمانها  و  زمین ‌گمان  می‌برد  مأیوس  می‌سازد  و  آن  را  به  رحمت  خدا  می‌رساند.  جلو  دیدگانش  هر گونه  دری  را  در  آسمانها  و  زمین‌ که  سراغ  دارد  می‌بندد  و  در  خدا  را  در  جلو  دیدگانش  باز  می‌کند.  هر  راهی  را که  در  آسمانها  و  زمین  پیش  پای  خود  بیند  می‌بندد  و  نابود  کند  و  تنها  راه  خدا  را  برای  آن  باز  می‌گرداند.

رحمت  خدا  جلوه‌گر  می‌آید  در  نمادها  و  جلوه گاه‌هائی‌ که  قابل  شمارش  نیست‌.  انسان  حتّی  از  برشمردن  و  نگاشتن  رحمتی‌ که  خدا  بدو  روا  داشـته  است  و  در  هستی  او  سرشته  است‌،  و  بزرگواریهائی‌ که  در  حقّ  او کرده  است  و  بدانها  مکرّم  و  معزّزش  فرموده  است‌،  و  چیزهائی‌ که  بهرۀ  انسان  در  پیرامونش  و  در  بالای  سرش  و  ا‌ز  زیـر  پایش  نموده  است‌،  و  نعمتهائی‌ که  بد‌و  بخشیده  است‌،  چه  نعمتهائی‌ که  بدا‌نها  آشنا  است  و  چه  نعمتهائی ‌که  بدانها  آشنا  نیست  و  این  بخش  از  نـعمتها  بسیارند،  عاجز  و  ناتوان  می‌گردد.

رحمت  خدا  در  چیزهائی ‌که  قدغن  هستند  جلوه‌گر  می‌آید،  بدان‌ گونه‌ که  در  چیزهائی ‌که  آزاد  هستند  پدیدار  می‌گردد. کسی‌ که  خدا  درگاه  رحمت  خود  را  برای  او  بازمی‌گرداند  رحمت  خـدا  را  در  هـر  چیزی‌،  و  در  هر  وضع  و  حالی،  و  در  هر جائی  و  مکانی‌،  خواهد  یافت  .  .  .  رحمت  خدا  را  می‏‎یابد  در  نـفس  خود،  در  احسـاسات  خود،  در  ذهن  و  شعور  خود،  در  چیزهای  پیرامون  خود،  و  هر جا  و هر گونه ‌که  هست  و  باشد.  رحمت  خدا  را  در  همۀ  اینها  می‏‎یابد،  حتّی  اگر  همۀ  چیزهائی  را  از  دست  بدهد  که  مردمان  از  دست  دادن  آنها  را  محرومیّت  می‌نامند  ...  اگر  خدا  رحمت  خود  را  در  همه  چیز  از کسی  بازگیرد،  چنین ‌کسی  در  هر  وضـع  و  حالی‌،  و  در  هر  جائی  و  مکانی‌،  رحمت  خدا  را  از  دست  می‌دهد  و  محروم  بشمار  می‌آید،  هر چند  همۀ  چیزهائی  را  داشته  باشد که  مردمان  آنها  را  نشانۀ  دارا  بودن  و  به  رحمت  خدا  رسیدن  و  خشنودی  او  را  فراچنگ  آوردن  بدانند  و  بینگارند!

هر  نعمتی‌ که  خدا  رحمت  خود  را  با  بودن  آن  باز  بگیرد،  قطعاً  بلا  می‌گردد،  و  نعمت  به  نقمت  تبدیل  می‌شود.  هر  محنتی ‌که  رحمت  خدا  آن  را  دربر بگیرد،  قطعاً  به  نعمت  تبدیل  می‌گردد،  و  خود  همچون  محنتی  نعمت  است  .  .  .  انسان  اگر  روی  خار  بخوابد  و  رحمت  خدا  او  را  دربر  بگیرد،  همچون  خاری‌،  رختخواب  نرم  و  راحتی  می‌گردد.  و  اگر  انسان  روی  حریر  بخوابد  و  رحمت  خدا  از  او  بازگرفته  شده  باشد،  او  بر  خار  مغیلان  می‏‎خواند.  اگر  انسان  به  سخت‌ترین‌ کارها  در  پرتو  رحمت  خدا  بپردازد،  ناگهان  این‌ کار  دشوار  را  ساده  و  آسان  می‏‎یابد  و  بدون  رنج  و  زحمت  انجام  می‌دهد.  و  اگر  انسان  به  آسان‌ترین  کارها  بپردازد  و  به  همراه  آن  رحمت  خدا  نباشد،  ناگهان  آن‌ کار  سخت  و  دشوار  می‌گردد.  اگر  انسان  به  ترسها  و  هراسها  و  خطرها  و مهلکه‌ها  با  رحمت  خدا  وارد گردد،  ترسها  و  هراسها  و  خطرها  و  مهلکه‌ها  ناگهان  به  امن  و  امان  و  امنیّت  و  سلامت  تبدیل  می‌شوند.  اگر  انسـان  بدون  رحمت  خدا  پای  به  راه‌ها  و  شاهراه‌ها  نهد،  ناگهان  راه‌ها  و  شاهراه‌ها  به  مـهلکه‌ها  و  نابودگاه‌ها  تبدیل  می‌شوند!

با  وجود  رحمت  خدا  هیچ‌ گونه‌ گرفتاری  و  دشواری‌ای  در  میان  نخواهد  بود.  بلکه ‌گرفتاری  و  دشواری  با  عدم  وجود  رحمت  خدا  در  میان  خواهد  بود.  اگر  رحمت  خدا  نصیب  انسان  نباشد،  هر چند  همه  چیز  دیگر  را  داشته  باشد،  در  تنگنا  و  در  بلا  است‌.  انسان  اگر  در  ته  و  ژرفای 

چاه  زندانی  باشد،  به  شرط  این ‌که  رحمت  یزدان  جهان  و  لطف  ایزد  منّان  با  او  باشد،  غل  و  زنجیر  و تنگنا  و  بلائی  در  میان  نیست‌!  اصلاً  با  وجود  لطف  و  مـرحمت  خدا  انسان  اگر  به  دوزخ  عذاب ‌گرفتار  آمده  باشد،  یـا  به  درّه‌های  هلاک  درافتاده  باشد  چه  باک‌؟‌!  اگر  لطف  و  مرحمت  یزدان  از  انسان  به  دور  باشد،  هر چند  انسان  در  میان  نعمتهای  جهان  بلولد  و  غلت  بخورد  و  از  همۀ  اسباب  و  وسائل  رفاه  برخوردار  باشد،‌ کی  همچون  چیزی  فراخی  و  آسایش  بشمار  است‌؟‌ا  اگر  در  درون  نفس  انسان  رحمت  یزدان  باشد،  چشمه‌های  خوشبختی  و  خشنودی  و  آسایش  و  آرامش  برمی‌جوشد  و  قلقل  می‌زند!  اگر  از درون  نفس  انسان  رحمت  یزدان  بازگرفته  شده  باشد،‌ کژدمهای  پریشانی  و  نابسامانی  و  خستگی  و  درد  و  رنج  به  سویش  می‌خزند  و  پـیوسته  او  را  نـیش  می‌زنند!

اگر  تنها  این  در که  در  رحمت  است  باز  بماند،  تو  را  بس.  آن  وقت  چه  باک  اگر همۀ  درهای  دیگر،  و  همۀ  پنجره‌ها،  و  همۀ  راه‌ها  بسته  شود؟‌!  هیچ  مـهم‌ّ نـیست‌،  چون  در  رحمت  باز  است‌،  آسایش  و  آرامش  و  خوشی  و  رفاه  است  .  .  .اگر تنها  این ‌در که  در رحمت  است ‌بسته  شود،  هر چند که  همۀ  درهای  دیگر  و  همۀ  پنجره‌ها  و  همۀ  راه‌ها  باز  باشد،  سودی  به  حال  تو  ندارد.  چه  این  امر،  غــم  و  اندوه  و  سختی  و  دشواری  و درد  و  رنج  و  به‌ تنگتا  و  بلا  در  افتادن  است‌!

این  در  رحمت‌ که  در  فیض  و  برکت  است  باز  بماند،  بگذار  آن  وقت  رزق  و روزی  اندک  شود،  آرامش  و  آسایش‌ کم‌ گردد،  زندگی  به  تنگنا  بیفتد،  زندگانی  سخت  و  ناگوار  بشود،  و  رختخواب  از  خار  باشد،  تو  را  چه  باک‌؟  چون  با  بودن  رحمت‌،  همۀ  اینها  رفاه  و  آسایش  و  آرامش  و  خوشبختی  است‌!  اگر  این  فیض  و  برکت  از  تو  باز گرفته  شود،  آن‌ گاه  رزق  و  روزی  فراخ‌،  و  جاه  و  جلال  فراوان‌،  و  بالأخره  همۀ  نعمتهای  دنیا  به  تو  روی  آورد‌،  برای  تو  چه  فائده‌ای  دارد؟  آخر  اینها  بدون  وجود  رحمت‌،  درد  و  رنج  و  بدبختی  و  بلا  و  مصیبت  بشمارند،  پس  تو  را  به  چه ‌کارند؟‌!

اموال  و  اولاد،  صحّت  و  تندرستی‌،  قدرت  و  قوّت‌،  جاه  و  جلال‌،  سلطه  و  فرمانروائی‌،  و  .  .  .  سرچشمۀ  پریشانی  و  سرگشتگی  و  رنج  و  زحمت  و  خسـتگی  و  درمـاندگی  می‌گردند،  وقتی‌ که  رحمت  خدا  با  آنـها  همراه  نباشد.  وقتی  که  خدا  درهای  رحمت  خود  را  بگشاید،  در  آن  آرامش  و  آسایش  و  خوشی  و  خوشبختی  است‌.

اگر  خداوند  رزق  و  روزی  را  همراه  با  رحمت  خود  فراخ  و  فراوان‌ گرداند،  آن  رزق  و  روزی‌ کالای  پاک  و  وسیلۀ  رفاه  می‌گردد.  در  این  صورت  همچون  چیزی  مـایۀ  زندگی  پرناز  و  نعمت  دنیا  می‌شود،  و  تـوشه‌ای  برای  آخرت  خواهد  گشت‌.  امّا  اگر  خداوند  رزق  و  روزی  را  فراخ  و  فراوان  بگرداند،  ولی  رحمت  خود  را  بازگیرد،  آن  رزق  و  روزی  مایۀ  پریشانی  و  اضطراب  و  ترس  و  هراس  می‌گردد،  و  وسیلۀ  حسادت  و کینه‌توزی  دیگران  می‌شود،  و  چه ‌بسا  انسان  به  سبب  بخل  یـا  بیماری  محروم  از  استفادۀ  از  آن  شود،  و  یا  با  افراط  و  اسراف‌،  و  یا  با  بی‌ادبی  و  بیشرمی،  آن  رزق  و روزی  تلف‌ گردد  و از میان رود.

اگر  خداوند  اولاد  را  همراه  با  رحمت  خود  به‌ کسی  ببخشد،  همچون  فرزندانی  زیـنت  و  آرایـۀ  زنـدگی‌،  و  چشمۀ  شادی  و  خوشی  و  بهره‏مندی  از  زنـدگی  می‌گردند،  و  مایۀ  اجـر  و  پـاداش  مـضاعف  در  آخـرت  می‌شوند،  با  نوادگان  و  نبیرگانی ‌که  به  دنیا  می‌آورند  و  به  ذکر  خدا  می‌پردازند.  اگر  خداوند  اولادی  به  کسـی  بدهد  و  رحمت  خود  را  بازگیرد،  چنین  فرزندانی  باعث  بلا  و  رنج  و  درد  و  خسـتگی  و  درمـاندگی  و  بدبختی  می‌گردند،  و  وجو‌دشان  مایۀ  شب  زنـده‌داری  شبانه  و  رنج  روزانه  می‌شود.

اگر  خداوند  صحّت  و  سلامت  را  همراه  با  رحمت  خود  به  کسی  ببخشد،  چنین  صحّت  و  سلامتی  نـعمت  بشمار  می‌آید  و  زندگی  خوبی  را  بهرۀ  انسان  می سازد،  و  به  زندگی  لذّت  و  خوشی  می‌بخشد.  امّا  اگر  خداوند  رحمت  خود  را  بازدارد،  صحّت  و  سلامت  و  قدرت  و  قوّت  انسان  بلائی  می‌گردد که  خدا  آن  را  بر  تندرست  نیرومند  مسلّط  می‌نماید،  و  او  صحّت  و  سـلامت  و  قـدرت  و  قوّت  خود  را  در  راه  چیزی  به ‌کار  می‏‎برد  و  صـرف  می‌کند که  تن  را  درهم  می‌شکند،  و  جان  را  تباه  می‌گرداند،  و  بدی  و  بدبختی  را  برای  روز  حسـاب  و  کتاب  آخرت  اندوخته  می‌دارد.

اگر  خداوند  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مقام  را  همراه  با  رحمت  خود  به  انسان  عطا  فرماید،  چنین  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مقامی  وسیلۀ  اصلاح‌،  و  سرچشمۀ  امن  و  امان‌،  و  مایۀ  اندوختن ‌کار  نیکو  و  پسندیده  و  آثار  خوب  و  نیک  می‌شود.  امّا  اگر  خدا  رحمت  خـود  را  از  انسـان  بازگیرد،  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مقام  او  سـرچشـمۀ  پریشانی  و  مایۀ  نگرانی  بر  از  دست  رفتن  آنها  می‌شود،  و  باعث  سرکشی  و  سـتمگری  می‌گردد،  و  دشمنی  و  کینه‌توزی  و  حسادت  دیگران  را  برمی‌انگیزد،  بدانگونه  که  برای  صاحب  چنین  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مـقامی  آرام  و  قراری  نمی‌ماند،  و  از  جاه  و  مـقام  و  سلطه  و  قدرت  خود  لذّت  نمی‏برد  و  خوشی  نمی‌بیند،  و  در  سایۀ  آنها  برای  آخرت  اندوختۀ  فراوانی  از  آتش  را  اندوخته  می‌دارد!

دانش  فراوان‌،  و  عمر  طولانی‌،  و  جاه  و  مقام  خوب،  همۀ  اینها  از  حالی  به  حالی  تغییر  و  تبدیل  پیدا  می‌کنند،  چه  دست  نگاه‌داری  و  تنگچشمی‌ کنی‌،  و  چه  باددستی  و  ریخت  و  پاش  نمائی  .  .  .  اندکی  از  شناخت  و  آگاهی‌،  نتیجه  می‌دهد  و  سودمند  می‌افتد،  و کمی  از  عمر،  خدا  بدان  برکت  می‌دهد،  و  مقدار  ناچیزی  از کالا،  خدا  آن  را  مایۀ  خوشبختی  می‌سازد.

گروه‌ها  بسان  تک  تک  انسانها،  و  ملّتها  بسان  یکایک  آدمها  هستند،  در  هر کاری و  در  هر  حالی  و  در  هر  وضعی  .  .  .  مشکل  نیست  بر  این  مثال  قیاس‌ کرد  و  هر  چیزی  را  چنین  سنجید.

اگر  رحمت  خدا  را  احساس‌ کنی  رحمت  خدا  بشمار  است‌.  چه  رحمت  خدا  تو  را  دربر  می‌گیرد  و  بر  تو  ریزان  و  جوشان  می‌شود،  ولی  اگر  رحمت  خدا  را  احسـاس  بکنی  و  بدان  پی  ببری،  این  رحمت  است‌.  به  رحمت  خدا  امیدوار  باشی  و  بدان  چشم  بدوزی،  این  رحمت  است‌.  به  رحمت  خدا  ا‌یمان  و  ا‌طمینان  داشته  بـاشی  و  در  هر  کاری  چشم  به  راه  آن  باشی،  این  رحمت  است‌.  عـذاب  وقتی  عذاب  است‌ که  از  رحمت  خدا  در  پس  پرده  باشی  یا  از  رحمت  خدا  مأیوس  و  نا  امید  شوی  و  یـا  دربارۀ  رحمت  خدا  شکّ  و  تردید  نشان  دهی‌.  این  عذابی  است  که  خدا  آن  را  بر  هیچ  مؤمنی  هرگز  فرونمی‌ریزد  و فرو  نمی‌باراند.

(إنه لا ییأس من روح الله إلا القوم الکافرون).

قطعاً  از  رحمت  خدا  جز  کافران  ناامید  نمی‌گردند.(یوسف/87)

رحمت  خدا  در  هیچ  مکانی  و  در  هیچ  زمانی  به  هیچ  وجه  بر  جوینده  دشوار  و  نـاممکن  نـمی‌گردد.  ابراهیم  علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در  آتش  به  دست  آورد.  یوسف  علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در  ژرفای  چاه  به  دست  آورد،  همان‌ گونه  که  آن  را  در  زندان  به  دست  آورد.  یونس  علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در  شکم  ماهی  در  میان  سه  تاریکی‌^[2]  به  دست  آورد.  موسی‌ علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در دریـا  به  دست  آورد،  در  آن  حالی‌ که‌ کودکی  بود  بدون  هر گونه  قدرت  و  قوّت  و  حفاظت  و  مراقبتی‌!  همچنین  رحمت  خدا  را  در  کاخ  فرعون  یافت‌،  در  حال  و  احوالی ‌که  فرعون  دشمن  او  و  در کمین  او  بود  و  به  دنبال  وی  می‌گردید.  اصحاب  الکهف  رحمت  خدا  را  در  غار یافتند،  رحمتی ‌که  آن  را  در کاخها  و  خانه‌ها  از  دست  داده  بودند.  برخی  به  بعضی  گفتند:

(فأووا إلى الکهف ینشر لکم ربکم من رحمته).

پس  به  غار  پناهنده  شـوید  (‌و آئین  خویشتن  را  نـجات  دهید)  تا  پروردگارتان  رحمتش  را  بر  شما  بگستراند.  (کهف/16)

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  یار  او،  رحـمت  خدا  را  در  غار  یافتند،  در  آن  حال  و  احوالی که  قوم  قـریش  ایشـان  را  دنبال  می‌کردند  و  سـراغ  آنـان  را  در  اینجا  و  آنجا  مـی‌گرفتند  و  ردّ پـاهایشان  را  می‌جستند  و  تعقیب  می‌نمودند  .  .  .  بلی  هر کس ‌که  به  رحمت  خدا  پناه  ببرد،  در  آن  حال  و  احوالی ‌که  از  همه  چیز  جز  رحمت  خدا  مأیوس  می‌گردد،  و  از  هر  چیزی ‌که  بدان‌ گمان  قدرت  و  قوّت  می‌رود  قطع  امید  می‌کند،  و  راه  درگاه  خدای  یگانه  را  می پوید  و  دیگر  درگاه‌ها  را  نمی‌جوید،  رحمت  خدا  را  به  دست  می آورد.

گذشته  از  این‌،  هر  وقت  خدا  درهای  رحمتش  را  باز کند،  هیچ  چیزی  و  هیچ‌ کسی  نمی‌تواند  آن  درهای  رحمت  را  ببندد.  هر  وقت  هم  خدا  درهای  رحمتش  را  ببندد،  هیچ  چیزی  و  هیچ ‌کسی  نمی‌توا‌ند  آ‌ن  د‌رهای  رحمت  را  باز  کند.  پس  چه  جای  ترس  و  هراس  از  چیزی  و  از کسـی  است‌؟  و  چه  جای  امید  به  چیزی  و  نهیبی  است‌؟  از  فوت ‌وسیله  و  از  دست  رفتن  ابزار،  هول  و  خوفی  نباید  داشت‌.  به  وسیله  و  ابزار  امیدی  نباید  بست‌.  بلکه  هر چه  هست  اراده  و  مشیّت  خدا  است  و  باید  چشم  به  راه  آن  بود  و  بس.  و  دید  تا  چون‌ کند  و  چون  شود.  خداوند  در  خزائن  هر  رحمتی  را  بگـشاید کسی  نمی‌توانـد  آن  را  ببندد  و  از  آن  جلوگیری  نماید.  و  خداوند  هر  چیزی  را که  بازدا‌رد  و  از  آن  جلوگیری‌ کند،  کسی  جز  او  نمی‌توانـد  آن  را  رها  و  روان  سازد.  کار  و  بار  مسـتقیماً  به  خـدا  واگذار  می‌گردد  و  بس.

(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

و  او  توانا  و  کـاربجا  است‌.

کارها  را  ردیف  می‌کند  و  مقرّر  و  مقدّر  می‌فرماید،  بدون  این ‌که  در  مقابل  انجام  پذیرفتن  یا  انجام  نپذیرفتن  و  رخ  دادن  و  رخ  ندادن‌،  پیگردی  داشته  باشد  و کسی  بتواند  در  این  باره  بازخواست  و  پرس  و  جوئی  بکند.  او کارها  را  به  انجام  می‌رساند  و  به  وقوع‌ کارها  فرمان  می‌راند،  و  یا کارها  را  بازمی‌دارد  و  از  وقوع‌ کارها  جلوگیری  می‌فرماید،  از  روی  حکمت  و  فلسفه‌ای ‌که  نـهان  در  فراسوی  انجام  و  وقوع  یا  عدم  انـجام  و  وقـوع‌ کـارها است.

(مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا ).

خداوند  (‌در  خزائن‌)  هر  رحمتی  را  برای  مـردم  بیاید،  کسی  نمی‌تواند  (‌آن  را  ببندد  و)  از  آن  جلوگیری  نماید.  میان  مردمان  و  رحمت  یزدان  جز  این  فاصله  نیست‌ که  مستقیماً  و  بدون  واسطه  و  بدون  وسیله  آن  را  از  خدا  بخواهند  و  با  طاعت  و عبادت  و  رجا  و  امید  و  یقین  و  اطمینان  و  تسلیم  فرمان‌،  رو  به  خدا کنند.

(وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ ).

و  خداوند  هر  چیزی  را  که  بازدارد  و  از  آن  جلوگیری  کند،  کسی  جز  او نمی‌تواند  آن  را  رها  و  روان  سازد. 

هیچ  امیدی  به ‌کسی  از  آفریدگانش  نیست‌.  هیچ  ترسی  از کسی  از  آ‌فریدگانش  نیست‌.  چه  هیچ‌ کسـی  روانـه  کنندۀ  رحمت  خدا  نیست‌،  رحمتی‌ که  خدا  آن  را  بازگرفته  با‌شد‌.

چه  اطمینان  و  یقینی  است‌؟  چه  قرار  و  آ‌رامی  است‌؟  این  آیه  به  درونـها  چه  وضوح  و  روشـنی  انـدیشه‌ها  و  جهان‌بینیها  و  احساسها  و  ارزشها  و  سنجشها  و  معیارها  و  مقیاسهائی  می‌بخشد؟‌!

تنها  یک  آیه  است‌،  ولی  برای  زندگی  تصویر  تازه‌ای  می‌کشد،  و  در  ذهن  و  شعور  ارزشها  و  سنـجشهای  ثابت  و  استواری  پـدید  مـی‌آورد،  و  معیارها  و  مقیاسهائی  می‌نهد  و  می‌گذارد که  شاهین  آنها  نمی‌جنبد  و  این  سو  و  آن  سو  نمی‌رود  و  از  هیچ‌ گونه  انگیزه‌ها  و  تأثیرگذ‌ارهائی  متأثّر  نمی‌شود.  چه  آنهائی ‌که  بوده‌اند  و  رفته‌اند  و  چه  آنهائی ‌که  هستند  و  به  میان  آمده‌اند؛  چه  آنـهائی ‌که  بزرگ  یا کوچک  بوده  و  می‌باشند؛  و  چه  آنهائی‌ که  والا  یــا  حـقیر  بشـمار  آمـده  و  هستند؛  آن  انگیزه‌ها  و  تأثیرگذارهائی‌ که  سرچشمۀ  آنها  انسانها  یا  رخدادها  و  یا اشیاء است.

تصویر  یگانه‌ای  است‌،  اگر  در  دل  انسانی  جایگزین  شود،  راست‌قامت  و  استوار  و  پابرجا  و  پایدار  می‌ماند  بسان  کوهی‌،  در  برابر  هر گونه  رخدادها  و  اشیاء  و  اشخاص  و  نیروها  و  ارزشها  و  اعـتبارهائی‌ که  هست‌،  حتّی  اگر  انسانها  و  جنّها  بر  ضدّ  او  همدیگر  را  پشتیبانی‌ کنند  و  بر  او  بشورند.  انسانها  و  جنّها  نمی‌توانند  در  رحمتی  را که  خدا  بسته  است  باز کنـد،  و  آنان  نمی‌توانند  در  رحمتی  را  ببندند که  خدا  باز  می‌کند.

(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

و  او  توانا  و  کاربجا  است‌.

قرآن  مجید  با  آیه‌هائی  بسان  این  آیه‌؟  و  با  تصویرهائی  بسان  این  تصویر،  آ‌ن‌ گروه  شگفت  و  شگرف  انسانها  را  در  صدر  اسلام  پدید  آورد، ‌گروهی‌ که  با  عنایت  یزدان  و  در  پرتو  این  قرآ‌ن  شکل ‌گرفتند  و  ساخته  شدند  تـا  ابزاری  از  ابزارهای  قدرت  باشند،  و  در  زمـین  پدید  آورند  آنچه  خدا  می‌خواسته  است ‌که  از  عقیده  و  جهان‌بینی،  معیارها  و  مقیاسها،  ارزشها  و  میزانها،  قواعد  و  مقرّرات‌،  و  اوضاع  و  احوال‌،  پدید  آورند،  و  در  زمین  مستقرّ  و  بر‌قرار گردانند  نمونه‌هائی  از  زندگی  واقعیّتی  را که  خدا  خواسـته  است  مسـتقرّ  و  بـرقرار گردد،  نمونه‌هائی‌ که  امروزه  برای  مـا  به  شکل  افسـانه‌ها  و  خوابها  جلوه‌گر  می‌آیند! گروهی‌ که  در  صدر  اسلام  با  عنایت  یزدان  و  در  پرتو  این  قرآن  سـاخته  و  پـرداخـته  شدند، ‌گروهی  بودند که  می‌توان  آنان  را  قضا  و  قدر  خدا  نامید،  قضا  و  قدری ‌که  خدا  آن  را  در  زمین  بر  هر کس ‌که  خواهد  مسلّط  می‏‎گرداند،  و  محو  می‌کند  یـا  برجای  می‌دارد  در  واقعیّت  زندگانی  انسانها  آنچه  را که  خدا  می‌خواهد  محو  بشود  یا  برجای  بماند.  امّا  آن  دسـته  و  گروه‌ گرانمایه  تنها  با  واژه‌های  این  قرآن  ور  نمی‌رفتند  و  فقط  به  واژه‌ها  بسنده  نمی‌کردند،  و تنها  به  معانی  زیبائی  اکتفاء  نمی‌نمودند که  از  قرآن  به  تصوّر  در  می‌آوردند  .  .  .  بلی  تنها  واژه‌ها  و  معنیها  ایشان  را  به  خود  مشـغول  نمی‌داشت  و  بس  .  .  .  بلکه  آنان  با  حقیقتی  می‌زیستند که  آیات  قرآن  آن  را  به  تصویر  می‌کشید،  و  در  واقعیّت  زندگی  خود  با  آن  حقیقت  می‌زیستند  و  برای  آن  حقیقت  می‌زیستند. 

هنوز که  هنوز  است  این  قرآن  در  دسترس  مردمان  است‌. 

این  قرآن  توانائی  آن  را  دارد که  در  پـرتو  آیـات  خود  افراد  و  اشخاص  و  دسته‌ها  و گروه‌هائی  پدید  آورد که  در  زمین  محو کنند  یا  برجای  بردارند  -‌ با  اجازۀ  خدا  - ‌آنچه  را که  خدا  می خواهد  .  .  .  این‌ کار  هم  وقتی  ممکن  است  که  این  تصویرها  در  دلها  جایگزین  شود،  و  واقعاً  دلها  را  فراگیرد  و  دلها  را  شیفته  و  شیدای  خود گرداند،  و  دلها  آن  تصویرها  را  جدّی  بگیرند،  و آنـها  را  حقّ  و  حقیقت  پندارند  و  پیش  چشمان  خود  مجسّم  دارند،  به ‌گونه‌ای  که  انگار  حقّ  و  حقیقت  را  احساس  می‌کنند  و  آن  را  با  دستها  لمس  می‌نمایند  و  می‌پسایند  و  با  چشمها  می‏بینند  و  مشاهده  می‌نمایند.

*

تنها  چیزی ‌که  مانده  است  این  است‌ که  با  حمد  و  ثـنای  روی  به  درگاه  خدا  آورم  و  رحمت  ویژۀ  او  را  در  حقّ  خود  سپاس  بگو‌یم‌،  رحمت  ویژه‌ای ‌که  آن  را  در  پـرتو  این  آیه  شناخته‌ام  و  بدان  آشنا  گردیده‌ام‌.

در  زمانی  این  آیه  با  من  رویاروی‌ گردید  و  بر  من  در  آن  پرتوافشانی ‌کرد ‌که  من  دچار  سختی  و  دشواری  و  رنج  و  زحمت  بودم.  در  لحظه‌ای  با  من  رویاروی  شد که  لحظۀ  پژمردگی  جان‌،  بدبختی  درون‌،  تنگی  دل  از گرفتار  آمدن  به ‌تنگنائی‌،  و گیر کردن  به  مشقّت  و  بلائی  بود  .  .  .  با  من  در  چنین  لحظه‌ای  رویاروی  شد.  خد‌ا  برای  مـن  میسّر  فرمود که  در  پرتو  این  آیه  از  حقیقت  رحمت  او  مطّلع  شوم‌،  و  حقیقت  آن  به  جانم  بریزد.  انگار  شرابی  است‌ که  آن  را  می‌نوشم  و  جرعه  جرعه  سر  می‌کشم‌،  و  جریان  آن  و  خزیدن  آن  را  در  پیکرۀ  هستی  خود  احساس  می‌کنم‌.  حقیقتی  است ‌که  آن  را  می‌چشم  و  می‌مزم‌،  نه  معنی‌ای  است‌ که  آن  را  درک  و  فهم  می‌کنم‌.  خود  رحمت  است ‌که  خویشتن  را  به  من  می‌شناساند  و  یک  تـفسیر  واقعی  از  حقیقت  آیه‌ای  را  برای  من  بیان  مـی‌دارد که  بدین‌ گونه  غنچۀ  آن  باز  می‌شود  و  مشام  روح  را  معطّر  کند.  این  آیه  را  پیش  از  این  بارها  و  بارها  خوانده‌ام‌.  پیش  از  این  بسیار  و  بسیار  آن  را  مـرور  و  مطالعه  نموده‌ام‌.  و لیکن  این  آیه  همین  لحظه  شراب  خود  را  به  جانم  می‌ریزد  و  حقیقت  معنی  خود  را  پیاده  می‌کند  و  تحقّق  می‏بخشد،  و  حقیقت  خالص  خود  را  نـازل  می‌گرداند  و  بر  زمین  بایر  وجودم  می‌باراند،  و  فریاد  برآورد:  هان  این  منم‌!..  نـمونه‌ای  از  رحمت  خدایـم‌،  رحـمتی ‌کـه  در  آن  را  مـی‌گشاید!  بنگ رکـه  چگونه  می‌شود!

چیزی  از  چیزهای  پیرامون  من  تغییر  نکرده  بود،  و لیکن  همه  چیز  در  ذهن  و  شعو‌ر  من  دگرگون  شده  بود!  ایـن  نعمت  بزرگی  است‌ که  دل  برای  شـناخت  و  دریـافت  حقیقت  سترگی  از  حقائق  این  هستی  باز  بشود،  حقیقتی  بسان  این  حقیقت  سترگی‌ کـه  ایـن  آیه  آن  را  دربر  می‌گیرد.  این  نعمتی  است ‌که  انسان  آن  را  می‌چشد  و  با  آن  می‌زید.  و لیکن  انسان ‌کم‌تر  می‌تواند  این  نعمت  را  به  تصویر کشد،  یا  آن  را  برای  دیگران  از  راه  نوشتن  نقل  کند.  من  با  این  نعمت  زیسته‌ام  و  آن  را  برای  دیگران  از  راه  نوشتن  نقل ‌کرده‌ام‌.  من  با  این  نعمت  زیسته‌ام  و  آن  را  چشیده‌ام  و  با  آن  آشنا  شده‌ام‌.  این  زیستن  و  چشیدن  و  آشـنا  شد‌ن  همه  در  سخت‌ترین  و  دشوارتـرین  لحظه‌های‌ گرفتار  آمدن  و  به  تـنگنا  افـتادن  و  سختی  کشیدن  بوده  است ‌که  در  زندگانیم  بر  من‌ گذشته  است  و  گریبانگیرم‌ گردیده  است‌.  هان‌!  این  من  هستم‌ که ‌گشایش  و  آسایش  و  خوشی  و  شادابی  و  آزادی  و  رهائی  از  هر  قید  و  بندی  و  از  هر  غم  و  انـدوهی  و  از  هـر تـنگی  و  گرفتاری‌ای  را  می‌یابم  و  به  خود  می‌بینم‌.  و  من  در  جای  خود  بوده  و  برجای  خود  هستم‌! این  رحمت  خدا  است‌ که  یزدان  در  آیه‌ای  از  آیات  خود  در  آن  را  باز  می‌کند  و  فیض  آن  را  ریزان  می‌گرداند.  آیه‌ای  از  قرآن  پنجره‌ای  از  نور  را  باز  می‌گرداند،  و  چشـمه‌ای  از  رحمت  را  برمی‌جوشاند،  و  راه  آماده‌ای  را  پیش  پا  می‌گذارد که  در  نگاه  و  لحظۀ  چشمی  و  در تپش  و  جنبش  دلی‌،  به  رضا  و  یقین  و  اطمینان  و  آرامش  و  آسایش  مـنتهی  می‌گردد.  خداوندا!  تو  را  سپاس  می‌گویم‌،  ای  خداونـد که  ایـن  قرآن  را  برای  هدایت  و  رحمت  مؤمنان  نازل  فرموده‌ای‌. 

* 

پس  از  نگارش  این  درخشش  و  تابش،  به  روند  سوره  برمی‌گردیم  .  .  .  می‌بینیم  روند  سوره  در  آیۀ  سوم‌،  اشاره  و  پیام  دو  آیۀ  اوّل  و  دوم  را  تأکید  می‌کند،  و  به  یاد  مردم  می‌آورد  نعمتی  را  که  خدا  بدیشان  داده  است‌.  بـدانـان  می‌گوید  تنها  خدا  آفریننده  و  تـنها  خدا  روزی‌رسـان  است‌.  خدائی  جز  او  نیست‌.  اظهار  شگفت  می‌کند  چرا  باید  از  این  حقّ  و  حقیقت  روشن  روی  بگردانند.

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ) (3)‏

ای  مردم‌!  نعمتی  را  که  خدا  به  شما  عطاء  فرموده  است  (‌با  به  جای  آوردن  شکر  و  ادای  حقّ  آن‌)  یادآوری  کـنید  (‌و  سفله  و  ناسپاس  نباشید،  و  ار  کنار  این  همه  مواهب  و  برکات  و  امکانات  حیات‌،  سهل  و  ساده  نگذرید.  بـلکه  از  خود  بپرسید)  آیا  جز  الله‌،  آفریننده‌ای  وجود  دارد  که  شما  را  از  آسمان  و  زمین  روزی  برساند؟  (‌نه  اصلاً)‌.  جز  او  خدائی  وجود  ندارد.  پس  با  این  حال  چگونه  مـنحرف  می‌گردید  (‌و  از  راه  راست  به  راه  کج  مـی‌گرائید،  و  بـه  جـای  یـزدان  بـرای  بـتان  کـرنش  مـی‌برید  و  سـجده  می‌کنید؟‌)‌.

نعمت  خدا  بر  مردمان‌،  به  چیزی  جز  یاد  آن  نیازی  ندارد.  همین ‌که  نعمت  خدا  یاد  شود  آشکار  و  روشن  جلوه‌گـر  می‌آید،  و  مردمان  آن  را  می‏بینند  و  احساس  می‌نمایند  و  مـی‌پسایند  و  لمس  می‌کنند،  و لیکن  مـردمان  غافل  می‌شوند  و  فــراموش  مـی‌کنند  و  نـعمت  خـدا  را  یـاد  نمی‌کنند.

پیرامون  مردمان  آسمان  و  زمین  است ‌که  نعمتهای  خدا  را  برایشـان  جوشان  و  ریــزان  مـی‌کنند،  و  روزی  را  برایشان  فراوان  می‌گردانند.  در  هـر  لحظه‌ای  و  در  هر  گامی  فیض  و  برکتی  از  خوبیها  و  نعمتهای  خدا  است‌ که  از  سوی  آسمان  و  زمین  نصیب  مردمان  مـی‌شود.  ایـن  خوبیها  و  نعمتها  را  آفریدگار  بر آفریدگانش  جوشان  و  ریزان  می‌سازد.  آیا  آفریدگاری  جز  او  یافته  می‌شود که  نصیبشان‌ گرداند  چیزهائی  را که  در  دسترس  دارند  و  از  آنها  بهره  می‏‎برند  و  از  ایـن  فیض  و  برکت  فراگیر  برمی‌جوشند؟  آنان  نمی‌توانند  چنین  ادّعائی  را  بکنند  و  بگویند.  ایشان  در  آن  زمان  چنین  چیزی  را  نگفته‌اند که  در  غلیظ‌ترین  شرک  می‌لولیدند  و  در گمراه‌ترین  شرک  بسر  می‏بردند.  وقتی‌ که  آفریدگار  روزی‌ رسانی  جز  خدا  وجود  نداشته  باشد،  پس  چرا  باید  نعمتهای  خدا  را  یـاد  نکنند  و  شکر  آنها  را  بجای  نیاورند؟  چرا  باید  از  حمد  و  ثنای  خدا  روی  بگردانند  و  با  سپاس  و  دعـا  به  درگاه  خداوند  یگانه  نگرایند؟  روشن  است‌ که‌:

(لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ).

جز  او  خدائی  وجود  ندارد.

پس  چرا  باید  آنان  از  ایمان  بدین  حقّ  و  حقیقتی ‌که  جای  جدال  و  ستیزی  در  آن  نیست‌،  روی  بگردانند؟

(فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ) .

پس  بـا  ایـن  حال  چگونه  مـنحرف  مـی‌گردید  (‌و  از  راه  راست  به  راه  کج  می‌گرائید،  و  به  جای  یزدان  برای  بـتان  کرنش  می‌برید  و  سجده  می‌کنید؟‌)‌.

جای  شگفت  است ‌که‌ کسی  از  حمد  و  ثنا  و  شکر  و  سپاس  خدا  روی  بگرداند  و  منحرف  بشود که  جز  اقرار  و  اعتراف  بدین  حقّ  و  حقیقت  روشن  راه‌ گریزی  نداشـته  باشد!

* 

این  سه  آهنگ  نیرومند  و  ژرف‌،  بند  نـخستین  سـوره  هستند.  در  هر یک  از  این  سه  آهنگ  تصویری  است ‌که  انسان  را  به  آفریدۀ  تازه‌ای  تبدیل  می‌کند  اگر  آن  تصویر  با  حقیقت  ژرفی ‌که  دارد  در  دل  و  درونش  جایگزین  بشود.  این  سه  تصویر  رویـهمرفته  همدیگر  را  کامل  می‌کنند  و  در  رویکردها  و  جهتهای‌ گوناگونی  هماهنگ  و  همآوا  می‌گردند.

---

^[1] روایت از ابن ‌مسعود است و متّفق علیه است‌. 

^[2] تاریکیهای سه‌گانه شب‌ و دریا و شکم نهنگ. (‌مترجم‌) 

تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 14-9

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 14-9

(وَاللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَاباً فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّیِّتٍ فَأَحْیَیْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا کَذَلِکَ النُّشُورُ (9) مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ وَالَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ (10) وَاللَّهُ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْوَاجاً وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا یُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا یُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتَابٍ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ (11)‏ وَمَا یَسْتَوِی الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِن کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیّاً وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْکَ فِیهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (12) یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ (13) إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ) (14)

این  بند  سوم‌،‌ گردشها  و  چرخشهای  پیاپی  در  جولانگاه  جهانی  ا‌ست‌،  جولانگاهی‌ که  قرآن  دلائل  ایمان  را  در  آن  بیان  می‌دارد،  و  از  صحنه‌هائی‌ که  دلها  و  دیده‌ها  آنها  را  می‏بینند  دلائل  و  براهین  خود  را  انتخاب  می‌کند  و  به  همگان  عرضه  می‌دارد.

این‌ گردشها  و  چرخشهای  پیاپی‌،  در  این  سوره  پس  از  سخن  از  هـــدایت  و  ضـلالت‌،  و  دلداری  دادن  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  غم  و  اندوه  حاصل  از  روی ‌گرداندن  رویگردا‌نان  از  پذیرش  فرمان  یزدان  که  مذکور  در  این  قرآن  است‌،  و  بدو  دستور  می‌رسد که  ایـن‌ کار  را  به  صاحب  این‌ کار  وا‌گذارد که  بس  آگاه  از کارهائی  است  که  آنان  می‌کنند،  قرار  می‌گیرد  و  می‌آید  .  .  .  هر کس‌ که  می‌خواهد  ایمان  بیاورد،  اینها  دلائل  و  براهین  روشـن  ایمان  هستند  که  در  صفحۀ  هستی  نشان  داده  شده‌اند،  بدان گونه‌ که  پـنهان  بودن  و  پـیحیده  شـدنی  در  آنها  مشاهده  نمی‌گردد  و  نیست‌.

در  صحنۀ  زندگی  لبریز  از  جنبش  و  پویشی‌ که  پس  از  خشکیدن  و  فسردن  پدیدار  می آید  حجّت  و  دلیـل  بر  وجود  آفربدگار  است‌.  همچنین  در  پیدایش  حیات  از  ممات‌،  دلیل  بر  رستاخیز  و  زندگی  دوباره  است‌.  در  آفرینش  انسان  از  خاک‌،  و  تبدیل  خاک  بدین  آفـریدۀ  پیشرفته  نیز دلیل  بر  وجود  خدا  است‌،  آفریدۀ  پـیشرفتۀ  انسان  نامی ‌که  هر  مرحله‌ای  از  مراحل  خلقت  و  حیات  او  مطابق  مقدار  و  اندازه  مرسوم  و  معلوم  در کتاب  روشن  و  روشنگری  پیش  می‌رود  (‌که  خدا  بدان  آشنا  است  و بس).

در  صحنۀ  دو  دریائی‌ که  جدای  از  همدیگر  و  متفاوت  از  یکدیگرند،  حجّت  و  برهان  بر  وجود  یزدان  است‌.  در  هر یک  از  آن  دو  نوع  دریا  نعمتهای  خدا  برای  مـردمان  است‌ که  شکر  و  سـپاس  یـزدان  را  می‏طلبد  و  موجب  شناخت  خدا  می‌گردد.

در  صحنۀ  شب  و  روز که  به  درون  یکدیگر  می‌خزند  و  کوتاه  و  بلند  می‌گردند  حجّت  و  برهان  بر  شناخت  یزدان  است‌.  شب  و  روز  دالّ  بر  تقدیر  و  تدبیر  و  اندازه‌گیری  و  سنجش  و  خرد  و  اندیشه  است‌.  همچنین  صحنۀ  خورشید  و  ماه‌ که  با  این  نظم  و  نظام  دقیق  و  شگفت  به  سود  انسانها  مسخّر  و  در کارند،  دالّ  بر  وجو‌د  آفریدگارند.  همۀ  اینها  دلائل  و  براهینی  هستند که  در  جولانگاه  جهان  فراخ  در  معرض  دیده‌ها  و  خردها  قرار  دارند  و  یکایک  آنها  خدای  را  فریاد  می‌دارند،  خدائی ‌که  آفرید‌گار  آنها  و  مالک  آنها  است‌.  کسانی‌ که  بجز  خدا  را  به  فریاد  می‌خوانند  و  پرستش  می‌کنند،  مالک  و  صاحب  حتّی  پوستۀ  نازک ‌و  سفید رنگ ‌پیرامون  هسـتۀ  خرما  هم  نیستند که  نشان  و  نماد  ناحیزی  و کمی  است‌.  نمی‌شنوند  و  پاسخ  نمی‌گویند،  و  روز  قیامت  از عبادت  و  پرستش  گمراهان  برای  ایشان  بیزاری  می‌جویند.  پس  جدای  از  حقّ  چه  چیز  جز گمراهی  می‌ماند؟

*

(وَاللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَاباً فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّیِّتٍ فَأَحْیَیْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا کَذَلِکَ النُّشُورُ) (9)

خدا  کسی  است  که  بادها  را  روان  می‌دارد،  و  بادها  ابرها  را  برمی‌انگیزند.  و  مـا  ابرها  را  بـه  سـوی  سـرزمینهای  موات  می‌رانیم  و  آن  سرزمینهای  موات  را  دارای  حیات  می‌گردانیم‌.  زنده  گرداندن  (‌مـردگان  در  گورها  بـرای  حساب  و  کتاب‌)  نیز  به  همین  منوال  است‌.

این  صحنه  در  نمایش  دلائلی  جـهانی  ایمان  در  قرآن  بسی  تکرار  می‌گردد،  صحنۀ  بادهائی‌ که  ابرها  را  برمی‌انگیزند.  ابرها  را  از  دریاها  برمی‌انگیزند،  چـه  بادهای  گرم  بخار  را  برمی‌انگیزند،  و  بادهای  سرد  بخار  را گرد  می‌آورند  و  انباشته  و  فشرده  می‌دارند  تا  بدانجا  که  بخار  به  ابر  تبدیل  می‌گردد.  آن‌ گاه  خدا  این  ابر  را  با  امواج  هوای  موجود  در  طبقات  مختلف  جوّ  مـی‌راند.  ابرها  به  راست  و  چپ  و  اینجا  و  آنجا  حرکت  می‌کنند  تا  به  مکانی  می‌رسند که  خدا  برای  ابرها  می‌خواهد که  بروند،  و  بدان  جائی  برسند که  خـداونـد  ابـرها  را  به  تسخیر  درمی‌آورد،  و  بادها  و  امواج  هوائی  را  نـیز  به  تسخیر  درمی‌آورد  که  برانگیزنده‌های  ابرها  هستند.  تـا  می‌رسند  به  جائیکه  خدا  برای  ابرها  می‌خواهد که  برسند  ..  .  به ‌سرزمین ‌مواتی  می‌رسند  .  .  .  آن  سرزمین  مواتی‌ که  در  علم  خدا  مقدّر  و  مقرّر  است‌ که  با  این  ابرها  حیات  در  آن  بجنبد  و  بدان  بخزد.  آب  مایۀ  حیات  هر  چیزی  در این  زمین  است‌.

(فَأَحْیَیْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا).

و  زمین  را  بعد  از  مرگش  بدان  زنده  می‌گردانیـم‌.

معجزه‌ای  روی  می‌دهد که  در  هر  لحظه‌ای  به  وقوع  مـی‌پیوندد،  ولی  مردمان  از  ایـن ‌کار  بس  شگفت  و  شگرفی‌ که  در  هر  لحظه‌ای  روی  می‌دهد  غافلند.  آنان  با  وجود  این  معجزه‌ای‌ که  در  هر  لحظه  وقوع  پیدا  می‌کند،  زنده  شدن  در  آخرت  را  بعید  و  ناممکن  می‌دانند،  زنده  شدنی‌ که  در  دنیا  جلو  چشمانشان  به  وقوع  می‌پیوندد ...  

(کَذَلِکَ النُّشُورُ) .

زنده  گرداندن  (‌مردگان  در  گورها  برای  حساب  و  کتاب‌)  نیز  به  همین  منوال  است‌.

به  همین  سادگى  و  آسانی  رستاخیز  صورت  می‌گیرد.  بدون  هر گونه  پیحیدگی‌،  مسألۀ  زندگی ‌دوباره‌،  مطرح  و  نموده  می‌شود.  بدون  هر  نوع  مجادله  و  سـتیزی  از  آن  سخن  می‌رود  و  نـمونه‌های  آن  پـیش  چشم  داشته  می‌شود!

این  صحنه  در  نمایش  دلائل  هستی  ایمان  در قرآن  بسیار  تکرار  می‌شود  و  می‌آید  و  می‌رود.  زیرا  صحنه‌ای  است  که  در  آن  دلیل  واقعی  مـلموسی  است  و  راهی  برای  جدال  و  ستیز  با  آن  وجود  ندارد.  از  سوی  دیگـر  این  صحنه  دلها  را  واقعاً  به  تکان  می اندا‌زد  وقتی‌ که  بیدارند  و  این  صحنه  را  ورا‌نداز  می‌کنند.  ایـن  صحنه  عقل  و  شرّ  را  می‌پساید  و  الهامگرانه  لمس  می‌نماید،  وقتی  که  عقل  و  شعور  به  تأمّل  و  تفکّر آن‌ بنشیند.  این  صحنه  بسی  هیجان‌انگیز  و  زیبا  و  برانگیزنده  است‌.  به‌ ویژه  در  دشت  و  بیابان،  این  صحنه  شگفت‌انگیز  است‌.  امروز  از  این  دشت  و  نباتات  می‌گذری  و  آن  را  محلّ  خشک  و  لخـتی  می‌بینی.  سپس  فردا  از  این  دشت  و  بیابان  می‌گذری  سرسبز  و  خرّم  است  بر اثر آب  بارانی‌ که  بر  آن  باریده  است‌.  قرآن  الهامها  و  پیامهای  خود  را  از  چیزهائی  برمی‌گیرد که  انسانها  بدانها  خوگرند  و آشنایند  و  آن  چیزها  بدیشان  عطاء‌ گردیده اند،  چیزهائی ‌که  غافل  و  بی‌خبر  از  فراز  و کنار  آنها  می‏‎گذرند.  همۀ  آنها  مـزۀ  شگفت  و  شگرفی  هستند،  زمانی ‌که  دلها  و  دیده‌ها  به  تماشای  آنها  می‌نشینند  و  آنها  را  ورانداز  می‌کنند.

*

از  صحنۀ  حیات  موّاج  در  موات‌،  انـتقال  تـا  اندازه‌ای  شگفتی  را  به  سوی  یک  معنی  روانی  و  مطالب  احساسی  می‌آغازد.

به  سوی  معنی ‌عزّت  و رفعت  و عظمت  و والائی‌، ‌انتقال  می‌آغازد،  و  این  معنی  را  به ‌گفتار زیبائی  ربط  می‌دهد  که  به  سوی  یزدان  اوج  می گیرد  و بالا می‌رود،  و  به  عمل  نیکوئی  پیوند  می‌خورد که  خدا  آن  را  بالا  می‏‎برد  و والا  می‏‎گرداند.  همچنین  صفحۀ  مقابل  آن  را  عرضه  می‌دارد،  صفحۀ  اندیشۀ  بد  و  تباه  و  نیرنگ‌ کثیف  و  ناپاکی‌ که  نابود  می‏‎گردد  و  رخت  برمی‌بندد:

(مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ وَالَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ) (10)

هر کس  عزّت  و قدرت  می‌خواهد (‌آن  را  از  خدا  بخواهد،  چرا که‌)  هر چه  عزّت ‌و قدرت ‌است‌ در دست  خدا است‌.  (‌راه  وصول  به  عزّت  و قدرت ‌هم  گفتار  و کردار نیک  است‌)‌.  گفتار پاکیزه  به ‌سـوی  خدا  اوج‌ می‌گیرد (‌و  گوینده  خود  را  پرواز  می‌دهد)‌.  و  خدا  کردار  پسندیده  را  بـالا  مـی‌برد  (‌و  انجام  دهنده‌اش  را  والا مـی‌گردانـد)‌.  کسانی  که ‌نقشه‌های  سوء  می‌کشند  و نیرنگها  به ‌راه  مـــی‌انــدازنــد،  عـذاب  سـختی  دارنــد،  و  نـقشه‌ها  و  نیرنگهایشان‌ نقش  بر آب  و  تباه  می‌شود.

چه  بسا  پیوندی‌ که  میان  حیاتی ‌کـه  در  موات  موج  می‌زند،  و  میان  سخن  نیکوئی ‌که‌ گفته  می‌شود  و کردار  بایسته‌ای ‌که  انجام  می‌گیرد،  موجود  است‌،  حیات  پاک  است ‌که  در  این  و  د‌ر  آن  است،  و ارتباطی  است ‌که  میان  آن  دو  در  سرشت  جهان  و  حیات  است‌.  این  همان  پیوند  و ارتباطی  است‌ که  قبلاً ‌بدان  در سورۀ  ابراهیم  اشـاره  رفته ‌است‌:

 (ألم تر کیف ضرب الله مثلاً کلمة طیبة کشجرة طیبة أصلها ثابت وفرعها فی السماء تؤتی أکلها کل حین بإذن ربها ویضرب الله الأمثال للناس لعلهم یتذکرون , ومثل کلمة خبیثة کشجرة خبیثة اجتثت من فوق الأرض ما لها من قرار).

بنگر که  خدا  چگونه‌ مثل  می‌زند:  سخن  خوب ‌به ‌درخت  خـوبی  مـی‌ماند  کــه  تــنۀ  آن  (‌در  زمـین‌)  اســتوار  و  شاخه‌هایش  در  فضا  (‌پراکنده‌)  بـاشد.  بنا  بـه  اراده  و  خواست  خدا هر زمانی  میوۀ خود  را  بدهد (‌و دائماً‌ به  بار نشسته  و سرسبز و خرّم  باشد)‌.  خداوند  برای  مردم‌ مثلها  می‌زند  تـا  متذکّر گـردند  (‌و  پند  گیرند)‌.  و  سخن  بد  به ‌درخت  بدی‌ می‌ماند  که ‌از  سطح  زمین  کنده  شـده  باشد  (‌و  در  برابر  وزش  طوفانها  هـر  روز  بـه  گوشه‌ای  پرتاب  گردد  و  ثبات  و)  قراری‌ نداشته  باشد.  (ابراهیم/24-26)

این  همگو‌نی  حقیقی  مـیان  سرشت  سخن  و  سـرشت  درخت  است‌.  حیات  و  رشـد  آن  دو  نیز  به  یکدیگر  شباهت  دارند.  سخن  رشد  و  نموّ  می‌کند  و  امتداد  پیدا  می‌نماید  و  ثمر  و  نتیجه  می‌دهد،  بدانگونه  که  درخت  رشد و  نموّ می‌کند و قد  می کشد و ثـمر و محصول  می‌دهد. 

مشرکان  برای  خدا  انباز  قرار  می‌دادنـد  تا  مکـانت  و  منزلت  دینی  خود  را  در  مکّه  برجای  دارند  و  ماندگار  نمایند.  آنان  انباز  می‌ورزیدند  تا  در  سایۀ  آن  ریـاست  قریش  را  بر قبائل  دیگر  از  راه  عقیده  محفوظ  و  برقرار  دارند،  و  به  غنائم‌ گوناگونی  از  راه  این  ریاست  برسند.  از  جملۀ  چیزهائی‌ که  این  ریاست  بهرۀ  ایشان  می ساخت  عزّت  و  قدرت  بود.  این  هم  یک  امر  طبیعی  است‌،  و  آنان  را  بر  آن  می‌داشت‌ که  بگویند:

(إن نتبع الهدى معک نتخطف من أرضنا).

(‌مشرکان  مکّه  به  پیغمبر  عرض  کردند  و  گفتند:‌)  اگر  همراه  تو  هدایت  را  پذیرا  شـویم  (‌و  از  بـرنامۀ  تـوحیدی  اسلامی  پیروی  کنیم‌،  قبائل  نیرومند  عرب  بـه  جنگ  مـا  بـرمی‌خیزند  و)  مــا  را  از  روی  زمـینمان  مـی‌ربایند  (‌و  نابودمان  می‌نمایند)‌.(قصص/57)                                      

خداوند  بدیشان  می‌فرماید:

(مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً ).

هر کس  عزّت  و  قدرت  می‌خواهد،  (‌آن  را  از  خدا  بخواهد.  چرا  که‌)  هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خدا  است‌.  وقتی‌ که  این  حقیقت  در  دلها  جایگزین ‌گردد  قطعاً  همۀ  معیارها  را  تغییر  می‌دهد،  و  وسائل  و  خطّ  سـیرهائی  را  نیز  د‌گرگون  می‌کند.

هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خد‌ا  است‌.  هیچ‌ گونه  عزّت  و  قدرتی  در  دست‌ کسی  جـز  خدا  نیست‌.  پس  کسی‌ که  عزّت  و  قدرت  را  می‌طلبد  بـاید کـه  آن  را  از  سرچشمه‌ای  بطلبد که  سرچشمه‌ای  جز  آن  وجود  ندا‌رد.  آن  را  باید  در  پیشگاه  خدا  بجوید.  آن  را  در  پیشگاه  خدا  می‌یابد،  ولی  آن  را  در  نـزد کسی  نـمی‌یابد.  عـزّت  و  قدرت  را  در کنف  حمایت  خدا  پیدا  می‌کند  و  بس،  و  آن  را  با  هیچ  وسیله‌ای  و  در  نزد  هیچ  واسطه‌ای  نمی‌یابد. 

(فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً ).

هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خدا  است‌. 

مردمانی ‌که  قریش  عزّت  و قدرت  را  با  عقیدۀ  سست  و  نابهنجار  تـرستانۀ  خود  در  پیش  ایشان  می‌جستند،  و  می‌ترسیدند  از  هدایت  پیروی‌ کنند  -  هر چند که  هدایت  را  می‌شناختند  و  بدان  اعـتراف  می‌کردند  -‌ این‌ گونه  مردمان  اعم  از  قبائل  و  عشائر  و  افرادی  بسان  اینها،  منبع  و  سرچشمۀ  عزّت  و قدرت  نبودند  و  نمی‏توانستند  عزّت  و  قدرت  بدهند  یا  عزّت  و  قدرت  را  بازگیرند.

(فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً ).

هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خدا  است‌.

اگر  هم  عزّت  و  قدرتی  داشته‌اند  از  چشمۀ  نـخستین  آن  بوده  است‌ که  خدا  است‌.  اگر  آنان  شکوه  و  جلالی  داشته‌اند،  بخشندۀ  آن  خدا  است‌.  در  این  صورت  هر کس  که  می‌خواهد  به  عزّت  و قدرت  و  شکوه  و  جلال  برسد،  به  سوی  سرچشمۀ  نخستین  آن  برود،  نه  این ‌که  به  سوی  کسی  برود که  عزّت  و  قدرت  را  از  ایـن  سـرچشـمه  دریافت  می‌دارد.  عزّت  و  قدرت  را  از  رکن  و  اساسی  دریافت  دارد که  تنها  او  عزّت  و  قدرت  دارد.  او  به  سوی  زباله‌ها  و  فضله‌های  مردمان  نمی‌رود.  آخر  آنـان  نـیز  همچون  خودش  جویندگان  ون یازمندان  و  ضعیفانی  بیش  نیستند!

این  یک  حقیقت  اساسی  از  حقائق  عقیدۀ  اسلامی  است‌.  این  حقیقت  تضمین ‌کنندۀ  تعد‌یل  ارزشـها  و  معیارها  و  مقیاسها،  داوری  و  سنجش‌،  برنامه  و  روش‌،  و  وسائل  و  اسباب  است‌. کافی  است‌ که  این  حقیقت  به  تـنهائی  در  دلی  جایگزین  شود  تا  او  را  در  برابر  همۀ  دنیا،  با  عزّت  و  با  قدرت  و  بزرگوار  و  والا  و  ثابت ‌قدم  و  استوار  نگاه  دارد،  به  گونه‌ای ‌که ‌کم‌ترین  لرزش  و  اضطرابی  نداشته  باشد،  و  راه  خود  را  به  سوی  عظمت  بشناسد،  راهی ‌که  جز  آن  راهی  در  میان  نیست‌!

صاحب  همچون  دلی  سر  خود  را  در  برابر  هیچ  آفـریدۀ  زورمدار  و  قلدری  خم  نمی‌کند،  و  در  برابر  هیچ  طوفان  سرکشی  از  جای  نمی‌جنبد  و کنار  نمی‌رود،  و  در  برابر  هیچ  حادثۀ  بزرگی  خم  به  ابرو  نمی‌آورد،  و  بـرای  هیچ  وضع  و  حالتی  و  حکومت  و  قدرتی ‌کرنش  نمی‏برد،  و  در  برابر  هیچ  دولت  و  مصلحتی  سر  فرود  نـمی‌آورد،  و  در  مقابل  هیچ  نیروئی  از  همۀ  نیروهای  زمـین  تسـلیم  نمی‌شود.  چرا  بدگونه  است‌؟  چون  جملگی  عزّت  و  قدرت  در  دست  خـدا  است  و  بس.  چیزی  از  عزّت  و  قدرت  در  دست ‌کسی  نیست‌،  مگر  با  رضایت  او.

از  اینجا  به  بعد  سـخن  نـیک  و کردار  پسـندیده  ذکر  می‌شود:

(إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ ).

گفتار  پاکیزه  به  سوی  خدا  اوج  می‏‎گیرد  (‌و  گوینده  خود  را  پرواز  می‌دهد)‌،  و  خدا  کردار  پسندیده  را  بالا  مـی‌برد  (‌و  انجام  دهنده‌اش  را  والا  می‌گرداند)‌.

این  پیرو که  بلافاصله  به  دنبال  چنان  حقیقت  سترگی  ذکر  می‌شود،  معنی  و  مفهوم  خود  را  دارد  و  دارای  اشاره  و  پیام  خاصّ  خود  است‌.  این  پیرو  به  اسباب  و  ابزار  عزّت  و  قدرت  اشاره  می‌کند  برای‌ کسانی‌ که  آن  را  از  سوی  خدا  می‏‎طلبند.  اسباب  و  ابزر  عـزّت  و  قدرت،  سخن  خوب  و کردار  پسندیده  است‌.  سخن  خوبی‌ که  به  سوی  خدا  می‌رود  و  مقبول  او  می‌شود،  و کردار  بایسته‌ای‌ که  خـدا  آن  را  اوـج  می‌دهد  و  با  بالا  بردنش  والائـیش  می‏بخشد.  و  بدین  خاطر گو‌یندۀ  سخن  نیک  و  انجام‌ دهندۀ کردار  پسندیده  را  مکرّم  و  معزّز  می‌دارد،  و  بدو  عزّت  و  والائی  می‏بخشد.

عزّت  راستین  در  دل  جایگزین  می‌شود  پیش  از  این ‌که  در  دنیای  مردمان  پدیدار  و  نمودار گردد.  عزّت  راستین  حقیقتی  است ‌که  در  دل  جایگزین  می‌گردد  و  دل  در  پرتو  آن  بر  همۀ  ا‌سباب  و  علل  خواری  و کرنش  برد‌ن  برای  غیر  خدا  فائق  می‌شود  و  والا  می‌رود.  عزّت  راستین  حقیقتی  است‌ که  پیش  از  هر  چیز  دل  در  پـرتو  آن  بر  خویشتن  چیره  می شود،  بر  شهوات  خوارکننده  غالب  می‌آید،  بر  خواستها  و  تمایلات  شکست ‌دهنده  پـیروز  می‌گردد،  و  بر  ترسها  و  هراسها  و  امیدها  و  انتظارهائی  که  از  مردمان  و  غیر  مردمان  دارد  غلبه  می‌کند  و  چه  می‌شود.  وقتی  هم  بر  همۀ  اینها  غالب  آمد  و  چیره ‌گردید،  کسی  وسیله‌ای  و  راهی  را  برای  خوار کردنش  و  به  کرنش  انداختنش  نخواهد  داشت‌.  چـه  ایـن  شـهوتها  و  رغبتها  و  ترسها  و  هراسها  و  امیدها  و  انتظارهای  مردمان  است ‌که  مردمان  را  خوار  و  پست  می‌نماید  و  ذلیـل  و  حقیرشان  می‌دارد. کسی‌ که  بر  جملگی  اینها  چیره  شود  و  برتری ‌گیرد،  در حقیقت  بر هر وضعی  و  بر هر چیزی  و  بر  هر  انسانی  چیره‌ گردیده  است  و  غالب  آمـده  است  .  .  .  عزّت  راستین  این  است‌،  عزّتی‌ که  دارای  قدرت  و  قوّت  و  سلطه  و  والائی  است‌.

عزّت‌،  دشمنانگی  قلدرانـه  و  زورگوئی  نـابخردانه‌ای  نیست‌ که  بر  حقّ  سرکشی  می‌کند،  و  به  بـاطل‌ گردن  می‌افرازد  و  به  بزرگواری  خود  می‌نازد.  عزّت‌،  یاغیگری  و  طغیان  بزهکارانه‌ای  نیست ‌که  به  سرکشی  و  زورگوئی  و  پافشاری  بر  فساد  و  تباهکاری  می‌پر‌دازد  و  بر  این  و  آن  می‌تازد.  عزّت‌،  برجهیدن  و  تـاختن  سـتمگرانـه‌ای  نیست ‌که  از  پـرش  و  جـهش  شـهوت ‌پرستی  اطـاعت  می‌کند  و  فرمان  می‌برد،  و  رام  و  خـوار  هـوا  و  هوس  می‌شود.  عزّت،  قدرت  و  قوّت‌ کوری  نیست ‌که  بدون  حقّ  و  رعایت  عدل  و  صلاح  یورش  می‏‎برد  و  می‌تازد  .  .  .  هرگزا  هرگز!..  بلکه  عزّت‌،  برتری ‌گرفتن  بر  هوا  و  هوس  نفس‌،  و  چیره  شدن  بر  قید  و  بند  نابهنجار  این  و آن‌،  و  خود  را  برتر  دیدن  از  خواری  و  پستی  تحمّل ‌کردن  از  دیگر‌ان‌،  و کرنش  نبردن  برای  غیر  یزدان  است‌. گذشته  از  اینها  عزّت‌،  فروتنی  در  برابر  خدا  و کرنش  بردن  برای  الله  است‌.  عزّت‌،  ترس  و  هراس  از  خدا  و  تقو‌ا  و  پرهیزگاری‌،  و  حاضر  و  ناظر  دیدن  خدا  در  حال  صحّت  و  بیماری  و  خوشی  و  سرور  و  داشتن  و  دارا  بودن،  و  در  حال  ناشادی  و  غم  و  اندوه  و  نداشتن  و  فقیر  بودن  است  .  .  .  از  همچون  خشوع  و  خضوعی  در  برابر  خدا  سرها  بلند  می‌شوند.  از  همچو‌ن  ترس  و  هراسی  از  خدا  است‌ کـه  چهره‌ها  راست  می‌ایستند  در  برابر هر آن  چیزی  و  هر  آن  کسی‌ که  از  خدا  سرپیچی  و  تـمرّد  می‌کند.  وقتی‌ کـه  همچون  چهره‌هائی  مراقبت  و  نظارت  خدا  را  بر  خود  ببینند  و  او  را  حاضر  و  ناظر  بر  خویشتن  بدانند،  به  چیزی  جز  رضای  خدا  نمی‌اندیشند  و  توجّه  نمی‌کنند.

این  مکانت  و  منزلت  سخن  خوب  و کردار  پسـندیده  است  در  جایگاهـی‌ که  از  عزّت  صحبت  می‌شود.  این  هـم  پیوند  موجود  در میان  این  معنی  و  آن  معنی  در روند  قرآنی  است‌.  آن‌ گاه  ا‌ین  عزّت‌،  با  صفحۀ  مقابل  تکـمیل  می‌شود:

(وَالَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ) (10)

کـسانی  که  نقشه‌های  سـوء  مـی‌کشند  و  نیرنگها  بـه  راه  مــی‌انـدازنـد،  عـذاب  ســختی  دارنـد،  و  نـقشه‌ها  و  نیرنگهایشان  نقش  بر  آب  و  تباه  می‌شود.

«‌یمکرُ‌ون‌:  نیرنگ  می‌زنند  و  مکر  و  حیله  می‌کنند»  در  اینجا  متضمّن  معنی  می‌اندیشند  و  چاره‌جوئی  مـی‌کنند  می‏‎باشد.  ولی  بیشتر  به  معنی  اندیشیدن  نیرنگبازان  و  چاره‌جوئی  ناجوانمردا‌نـه  است‌.  اینان  عذاب  سـختی  دارند،‌ گذشته  از  این ‌که  مکر  و  نیرنگشان  نمی‌گیرد  و  نقش  بر آب  می‌گردد  و  تباه  می‌شود.  مکـر  و کیدشان  زنده  و  بر  دوام  نمی‌ماند  و  ثمره  و  نـتیجه‌ای  به  بار  نمی‌آورد.  فعل  «‌‌یَبُوُر»  از  مصدر  «‌بَوار»  و  «‌بوَران‌»  به  معنی  هلاک  شدن  و  نابود گـردیدن  است‌.  این  هم  هماهنگی  با  زنده‌ گرداندن  زمین  و  مثمر ثمر  و  موجب  محصو‌ل‌ کردن  آن  است‌ که  در  آیۀ  پیشین  آمده  است‌.  کسانی ‌که  نیرنگها  می‌زنند  و  شبه‌ها  و  توطئه‌های  بد  می‌چینند،  این‌ کارها  را  بر‌ای  دستیابی  به  عزّت  و  قدرت  دروغین‌،  و  برای  چیره  شدن  و  غلبه  گـردیدنی  انجام  می‌دهند که ‌گمان  می‏‎برند.  چه  بسا  به  ظاهر  چنین  پدیدار  گردد که  آنان  بزرگان  و والا  مقامانی  هستند  و  مقتدر  و  نیرومندند.  و لیکن  سخن  پاک  است‌ که  به  سوی  خدا  اوج  می‌گیرد  و  بالا می‌رود،  و کردار  بایسته  است‌ که  خدا  آن  را  به  سوی  خود  بالا  می‏‎برد  و والایش  می‌گرداند،  و  عزّت  و قدرت  به  معنی  فراخ  و  فراگیر خود  در گرو  و  در  پرتو  آن  دو تا  است‌.  نیرنگ  بد  و  چاره‌سازی  پلشت  چه  در گفتار  و  چه  در کردار  سبب  عزّت  و  قدرت  نمی‌شود،  هر چند گاه‌ گاهی  نیروی  سرکش  ستمگری  را  پیاده ‌کند  و  تحقّق  بخشد.  امّا  در نهایت  فرجام  آن  هلاک  و  نابودی  و  عذاب  و  عقاب  سخت  است‌.  خدا  چنین  وعده  فرموده  است‌،  و  وعدۀ  خدا  تخلّف ‌ناپذیر  است  و  خدا  خلاف  وعده  نمی‌کند.  اگر نیرنگبازان  و توطئه‌چینان  را  مهلت  می‌دهد،  این  مهلت  تا  وقت  معیّن  و  مشخّصی  است ‌که  در  قضا  و  قدر  یز‌دان  ترسیم  و  تعیین‌ گردیده  است‌.

*

آن ‌گاه  به  دنبال  سخن  از  پیدایش  حیات  به  طور کلّی  به  وسـیلۀ  آب‌،  سخن  از  صحنۀ  پیدایش  اوّلیّـۀ  انسـان  می‌رود.  چیزهائی  هم  ذکر  می‌شوند که  آمـیزۀ  همچون  پیدایش  هستند،  از قبیل‌:  حمل  جنینها  در  شکمها،  و  عمر  طولانی‌،  و  عمر کوتاه‌.  همۀ  اینها  هم  به  علم  نهان  یزدان  مربوط  می‌باشند و بس‌.

(وَاللَّهُ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْوَاجاً وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا یُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا یُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتَابٍ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ) (11)‏

خداوند  (‌اصل‌)  شـما  (‌آدم‌)  را  از  خـاک  بـیافرید.  سپس  شما  (‌ذریّۀ  آدم‌)  را  از  نطفه  خلق  کرد،  و آنگاه  شما  را  به  صورت  زوجهای  (‌نر  و  ماده‌)  درآورد.  هیچ  زنی  باردار  نمی‌شود  و  وضع  حمل‌ نمی‌کند  مگـر  کـه  خدا  می‌دانـد  (‌جنین  او  پسر  یا  دختر  است  و  در  شکم  مادر  چه  احوالی  دارد  و  کی  بـه  دنـیا  مـی‌آید)‌.  هـیچ  شخـص  پـیری  عمر  درازی  بـدو  داده  نـمی‌شود  (‌و  زنده  نـمی‌ماند  و  عـمر  زیـادی  نـمی‌کند)‌،  و  هیچ  شـخصی  از عـمرش  کاسته  نمی‌شود  (‌و  مرگ  زودرس  گریبانگیرش  نمی‌گردد)  مگر  این  که  در  کتاب  (‌لوح  محفوظ‌)  ثبت  و  ضـبط  است‌.  این  برای  خدا  ساده  و آسان  است‌.

اشاره  به  پیدایش  اوّلیّۀ  انسان  از خاک‌،  در  قرآن  بسیار  می‌آ‌ید.  همچنین  بسیار  به  نخستین  مرحله  ا‌ز  مـراحـل  حمل  اشاره  می‌شود که  نطفه  است  .  .  .  خاک  عنصر  بدون  حیاتی  است‌،  و  نطفه  عنصر  دارای  حیات  است‌.  معجزۀ  نخستین  معجزۀ  این  حیاتی  است‌ که  کسی  نمی‌داند  چگونه  آمده  است‌،  و چگو‌نه  به  پیکرۀ عنصر نـخستین  دویده  است  و  بدان  آمیخته  است‌. 

این  امر  هنوز که  هنوز  است  برای  انسانها  راز  سـر  به  مهری  مـانده  است‌.  حیات  حقیقتی  است  و  در  بر‌ابر  دیدگان  انسان  جلو‌ه‌گر  و  آماده  است‌،  و گریزی  و گزیری  از رویاروئی  با  آن  و اقرار و اعتراف  بدان  نیست‌.  حیات  دالّ  بر  آفریدگار  زندگی ‌بخش  توانـا  است‌،  و  هـمچون  دلالت  آشکـاری  را  نـمی‌توان  ردّ کرد  و  نـپذیرفت‌،  و  نمی‌توان  دربارۀ  آن  به  ستیز  پـرداخت  و  به  جـدال  نشست‌.

این  جای  خود  را  دارد  و  امّا  انتقال  از  مرده  به  زنده  انتقال  بســیار  بسیار  دور  و  درازی  است‌.  انـتقالی  است ‌کـه  بزرگتر  و  ستبرتر  از کل  ابعاد  زمان  و  مکان  است‌.  اندیشیدن  د‌ربارۀ  این  انتقال  به  پـایان  نمی‌آید،  و  دل  زنده‌ای‌ که  دربارۀ  اسرار  شگفت  این  هستی  می‌تواند  به  تدبّر و  تفکّر بپردازد،  و  هر  سرّی  از  اسرار  آن  هم  دارای  سـاختار  شگـرف‌تر  و  سـترگ‌تر  ا‌ز  دیگـری  است‌،  نمی‌تواند  این  انتقال  را  ورانداز کند.

گذشته  از  این‌،  انتقالی ‌که  از  نطفه  صورت  می‌پذیرد که  بیانگر  مرحلۀ  تبدیل  شدن  سلول  یگانه‌ای  به  پدیدۀ کامل  و  منظّم  جنین  است‌،  در  آن  زمان‌ که  نـر  از  مـاده  جدا  می‌گردد  و  متمایز  می‌شود،  و  شکلی  پدید  می‌آید کـه  قرآن  در  این  آیه بدان  اشاره  می‌نماید:

(ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْوَاجاً).

آنگاه  شما  را  به  صورت  زوجهای  (‌نر  و  ماده‌)  درآورد. 

چه  مقصود  این  باشد که  خدا  شما  را  به  صورت  نر  و ماده  درآورد،  بدان ‌گاه‌ که  جنین  بودید،  یا  مراد  این  باشد که  خدا  پس  از  تولّدتان  و  ازدواج  نر  و  ماده  شما  را  شوهر  و  همسر کرد  .  .  .  این  انتقال  از  نطفه  به  این  دو  نوع  جدا  و  متمایز،  انتقال  دور  و  دراز  و  واقعاً  شگـفت  و  شگرف  است‌!  یک  سلول  نهان  در نطفه‌ کجا،  و آن  پدیدۀ  عجیب  با  ترکیب ‌بند  دشوار  و  پیچیده  پیکره‌اش‌،  و  با  دستگاههای  فراوان  و  دارای  وظائف‌ گوناگونی  که  دارد کحا؟‌!  آن  سلول  پنهان‌ کجا،  و  این  آفریدۀ  پر  از  ویژگیهای  متمایز  کجا؟!

بررسی  این  سلول  ساده‌،  بدان‌ گاه‌ که  تقسیم  مـی گردد  و  تولید  نسل  می‌کند،  و  هر  مجموعۀ  ویژه‌ای  از سلولها،  از  آن  یک  سلول  هستی  یافته‌اند  و  پدیدار  آمده‌اند  تا  اندام  ویـژه‌ای  را  تشکیل  دهند کـه  دارای  وظیفۀ  معیّن  و  سرشت  مشخّصی  باشند،  آن  وقت  همۀ  این  اندامـها  با  یکدیگر  همکاری  و هماهنگی  نمایند  و گرد  هم  آیند  تا  آفریده  یگانه‌ای  بدین  شیوۀ  شگفت  شوند،  آفریده‌ای ‌که  از  سائر  آفریده‌های  همجنس  خو‌د  جدا  است‌،  و  حتّی  با  نزدیک‌ترین  خویشاوندان  خویش  فرق  و  جدائی  دارد،  به ‌گونه‌ای‌ که  هرگز  دو  نفر  از  آنان  هسان  و  همگو‌ن  نبوده  و  نگردند،  در  حالی‌ که  همۀ  آنان  از  نطفه‌ای  سر  بر  می‌زنند که  خرد  و  شعو‌ر  آن  چنانی  ندارد که  بتوان  بدان  پی  برد  و  چنان ‌که  باید  درک  و  فهم‌ کرد!‌.. گذشته  از  این‌،  بررسی  این  سلولها  تا  بدانجا که  زوج  یکدیگر می‌گردند  و  توان  تولید  حیات  را  با  نطفه های  تازه  پـیدا می‌کنند،  نطفه‌هائی‌ که  همان  مـراحل  را  می‏گذرانند  و  بدون  انحراف  آن  مراحل  را  سپری  می‌کنند  .  .  .  همۀ  اینها  واقعاً  شگفت  و شگرف  هستند،  شگفتی  و  شگرفی‌ای ‌که  به  پایان  نمی‌آید  و  نهایت  ندارد.  بدین  سبب  است  ا‌یـن  اشاره  بسی  در  قرآن  بدان  معجز‌ه  و  خـارق‌العاده‌ای  می‌شود که  راز  سر  به  مهری  است‌.  بلکه  این  اشاره  بسی  در  قرآن  بدان  معجز‌ات  و  خارق‌العا‌ده‌هائی  می‌شود کـه  رازهای  ناگشوده  و  اسرار  سر  به  مهرند!  این  اشاره‌های  مکرّر  بدان  خاطر  است ‌که  مردمان  دلهایشان  را  به  اندیشه  وادارند،  و  ارواحشان  با  نواهای  ایـن  آهـنگ  مکرّر بیدار گردد  و متوجّه  آن ‌شگفتیها  و شگرفیها  شود!  در کنار  اشاره‌ای‌ که  در  اینجا  آمده  است‌،  یک  تصویر  جهانی  از  علم  خدا  به  میان  می‌آید،  هم  بـدان ‌گونه‌ که  تصویرهائی  از  آن  در  این  جزء  در  سورۀ  سبا  آمده  بود.  تصویری  از  علم  خد‌ا که  محیط  بر  هر  حـمل  و  جنینی  است ‌که  هر  ماده‌ای  آن  حمل  و  جنین  را  در  سراسر کرۀ  زمین  در  شکم  برمی‌دارد:

(وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ ).

هیچ  زنی  باردار نمی‌شود  و وضع  حمل ‌نمی‌کند  مگر که  خدا  می‌داند  (‌جنین  او  پسر  یا  دختر  است  و  در  شکـم  مادر  چه  احوالی  دارد  و  کی  به  دنیا  می‌آید)‌.

نصّ  قرآنی  از  ماده‌های  انسان  درمی‌گذرد  و  به  ماده‌های  حیوانـات‌،  پـرندگان‌،  مـاهیها،  خزندگان‌،  حشـرات‌،  و  چـیزهای  دیگـری  مـی‌پردازد  کـه  مـی‌شناسیم  یـا  نمی‌شناسیم‌.  همۀ  آنهائی‌ که  حامله  می‌گردند  و  وضع  حمل  می‌کنند  یا  تخمگذاری  می نمایـد.  چه  تخم  حمل  است  به ‌گونۀ  ویژه‌ای  و  خاصّ  خودش‌.  جنین  در  داخل  بدن  مادر  رشد  و  نموّ  نمی‌یابد.  بلکه  به  شکل  تخم  پائین  می‌آید  و گذارده  می‌شود.  آن‌ گاه  رشد  و  نموّ  جنین  در  خارج  بدن  مادر  صورت  می‌پذ‌یرد،  با  مراقبت  مـادر  از  آن‌،  و  یا  با  مراقبت  مصنوعی‌،  تا  جنینی‌ کامل  می‌گردد  و  سپس  تخم  می‌شکند  و جنین  به  رشد  و  نموّ عادی  خود  ادامه  می‌دهد.

علم  خدا  هر  حملی  را  و  هر وضع  حملی  را  در گسـترۀ  فرا‌خ  این  جهان  می‌پاید  و  بر  آن  احاطه  دارد!

به  تصویر کشیدن  علم  مطلق  خدا  بدین  شیوۀ  شگفت  و  شگرف‌،  سرشت  ذهن  انسان  نیست‌،  و  قد  نمی‌کشد که  آن  را  به  تصوّر  درآورد  یا  از  آن  تعبیر کند،  همان ‌گونه‌ که  در  سورۀ  سبأ گفتیم‌.  این  امر  خودش  دالّ  بر  آن  است ‌که  یزدان  فرستندۀ  این  قرآن  است‌،  و  نشانه‌ای  از  نشانه‌های  دالّ  بر  سرچشمۀ  الهی  بودن  آ‌ن  و  مـنحصر  به  یـزدا‌ن است.

به  همین  شیوه  و  بر  همین  روال  است  سخن‌ گفتن  از  عمر  در  خود  همین  آیه‌:

(وَمَا یُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا یُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتَابٍ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ ).

هیچ  شخص  پیری  عمر  درازی  بـدو  داده  نـمی‌شود  (‌و  زنده  نمی‌ماند  و  عمر  زیادی  نمی‌کند)‌،  و  هیچ  شخصی  از  عمرش  کاسته  نمی‌شود  (‌و  مرگ  زودرس  گریبانگیرش  نمی‌گردد)  مگر  این  کـه  در  کـتاب  (‌لوح  مـحفوظ‌)  ثبت  و  ضبط  است‌.  این  برای  خدا  ساده  و  آسان  است‌.

خیال  وقتی  که  به  راه  می‌افـتد  و  می‌اند‌یشد  و  د‌نبال  می‌کند  همۀ  زنده‌هائی  را که  از  درخت  و  پرنده  و  حیوان  و  انسان  و  جز آنها که  در  این  جهان  هستند  و  در  حجمها،  شکلها،  سیماها،  نوعها،  جنسها،  سـرزمینها،  و  زمانهای  مختلف  بسر  می‏‎برند،  و  آن‌ گاه  به  تصوّر  درمی آورد که  هر یک  از  یکایک  این ‌گروه  فراوان  و  از  مجموعه‌ای‌ که  نمی‌توان  آنها  را  شمارش‌ کرد،  و  شـمارۀ  آنـها  را  جز  آفریدگارشان  نمی‌داند،  زندگی  را  می‌آغازند  و  عمر  طولانی  می‌کنند،  یا  از  عمرشان‌ کاسته  می‌شود  و  عمر  کوتاهی  دارند  برابر  آنچه  در  قضا  و  قدر  خدا  مشخّص  است‌،  و  مو‌افق  است  با  دانشی‌ که  این  فرد  را  می‌پاید  و  آن  را  دنبال  می‌نماید،  عمر  طولانی  بکند  یـا  نکند،  و  بلکه  این  دانش  الهی  جزء  جزء  اندامهای  هر  فردی  را  می‌پاید،  چه  بماند  و  عمر  کند،  و  چه  نماند  و  از  عمرش  کاسته  شود  .  .  .  این  برگ  درخت  چه  برجای  بماند  یـا  پژمرده  شود  و  یا  هر چه  زودتر  بیفتد  .  .  .  این  پری‌ که  از  آن  پرنده  است  بر  بدن  پرنده  بماند  یا  بیفتد  و  دستخوش  بادها  شود  .  .  .  این  شاخی‌ که  متعلّق  بدان  حیوان  است  بر  بدن  زیاد  بماند  یا  درگیر  و  دار  و  پیکاری  درهم  بشکند  ...  این  چشمی‌ که  فلان  انسان  دارد،  و  یا  این  موئی ‌که  بر  بدن  او  است  بماند  یا  بیفتد  .  .  .  همه  و  همه  برابر  قضا  و  قدر  معلومی  صورت  می‌پذیرند.

همۀ  اینها:

(فی کتابٍ ).  در  کتاب  (‌لوح  محـوظ‌)  ثبت  و  ضبط است.

همۀ  اینها  برابر  علم  فراگیر  و  دقیق  خـدا  صورت  می‌پذیرند  و  انجام  می‌گیرند.  این‌ کار  هم  تولید  رنـج  و  دشواری  برای  ذات  باری  نمی‌کنند:

(إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ ).

این  برای  خدا  ساده  و  آسان  است‌.

وقتی ‌که  دربارۀ  این  امر بیندیشد  و  آن  را  پیگری  و  دنبال‌ کند،  آن‌ گاه  چیزی  را  به  تـصوّر  درآورد که  در  فراسوی  ایـن  انـدیشه  و  وارسی  است‌،  آن  را  بسیار  شگفت  و  خیلی  شگرف  می‏‎بیند  .  .  .  این‌ کار  روی کردن  به  حقیقتی  است‌ که  اندیشه  بشری  بدین  منوال  و  بر  این  روال  بدان  سمت  و  سو  نمی‌گراید.  همچنین  روی‌ کردن  و  جهتگیری  نمودن  به  سمت  و  سوی  تصوّر این  حقیقت  و  به  تصویر کشیدن  آن  به ‌گونه‌ای  است‌ که  خلاف  عادات  و  رسوم  انسانها  است‌.  بلکه  این  رهنمود  خاصّ  الهی  بدین‌ کار  شگفت  و  شگرف  است‌.

عمر  دراز  بخشیدن  با  به  درازا کشاندن  زمان  و  افزایش  دادن  شمارۀ  سالها  صورت  می‌پذیرد،  و گـاهی  هم  با  برکت  بخشیدن  عمر،  و  توفیق  دادن  در  بـذل  عمر  در  کـارهای  مـفید  و  ثمربخش،  و  لبـریز کردن  عمر  از  احساسها  و  جنبشها  و کارها  و  آثار  است‌.  از  دیگر  سو  کاهش  عمر  با کمی  شمارۀ  سالها،  یا  با گرفتن  برکت  از  عمر،  و  صرف  عمر  در  لهو  و  لعب  و کارهای  بیهوده  و  بیفائده  و  سستی  و  تنبلی  و  بیکاری  است‌.

چه  بسا  یک  ساعت  از  عمر  با  یک  عمر لبریز  از  افکار  و  احساسات‌،  و  انجام‌ کارها  و  پدید  آوردن  آثـار،  برکت  است‌.  حه  بسا  یک  سال  به  بیکاری  و  بیفائدگی  می‌گذرد  و  در  ترازوی  خدا  حسابی  برای  آن  بازنمی‌شود،  و  در  پیشگاه  او  ارج  و  بهائی  ندارد.

همۀ  اینها  در کتابی  است  .  .  .  همۀ  پدیده‌هائی ‌که  در  این  جهان  فراخ  و گسترده‌ای  هستند که  حدود  و  ثغور  آن  را  جز  خدا  نمی‌داند.

گروه‌ها  بسان  افرادند،  و  ملّتها  نیز  همچون  افرادند  .  .  .  چه ‌گروه‌ها  و  چه  ملّتها  و  چه  یکایک  انسانها،  عمر  زیاد  کنند،  یا  از  عمرشان‌ کاسته  می‌شود.  نصّ  قرآنی  شامل  همۀ  این  صورتها  می‌گردد.

حتّی  در  این  راستا  اشیاء  نیز  همسان  زنده‌ها  به  حسـاب  می‌آیند.  من  صخره  سنگ ‌کهنی‌،  و  غار  قدیمی‌،  و  رودخانه‌ای  را  پیش  چشم  می‌دارم ‌که  از  دیرباز  وجود  دارد.  صخره  سنگ  مدّت  آن  به  پایان  می‌آید،  یا  عمر  آن  کاهش  می‌گیرد.  این  است  ناگهان  تکّه‌تکّه  مـی‌گرد‌د.  غاری ‌که  مدّت  آن  به  پایان  می‌آید  یا  زمان  آن‌ کوتاه  می‌شود،  ناگهان  درهم  فرو  می‌ریزد  یا  دهانۀ  آن  بسته  می‌شود.  رودخانه‌ای ‌که  مدّت  آن  به  پایان  مـی‌آید  یـا  زمان  آن‌ کوتاه  می‌شود،  ناگهان  به  زمین  فرو  می‌رود  یا  پخش  و  پراکنده  می‌گردد.

چیزهائی‌ که  دست  انسان  آنها  را  می‌سازد.  ساختمانی‌ که  دارای  عمر  زیاد  است  یا  عمر کوتاهی  دارد.  دستگاهی که  کهن  است  و  عمر  زیادی  از  آن  می‌گذرد،  یا  عمر کمی  بر  آن  گذشته  است  و  کوتاه  عمر  است‌.  جامه‌ای  کـه‌ کهنه  نشده  است  و  سالهائی  بر  آن‌ گذشته  است‌،  و  یا  عمر  کوتاهی  دارد  و کهنه  نشده  است  .  .  .  همۀ  آنها  دارای  زمانها  و  عمرهائی  هستند که  بسان  انسان  در کتاب  خدا  ثبت  و  ضبط‌ گردیده‌اند  و  مشخّص  و  معیّن  شده‌اند. 

همۀ  اینها  به  فرمان  خدای  دانای  آگاه  صورت  می‌پذیرد.  تصوّر  این‌ کار  بدین  شیوه‌،  دل  را  بیدار  می‌گرداند  تا  با  احساس  تازه‌ای  دربارۀ  این  جهان  بیندیشد،  و  با  شیوۀ  نوینی  به  بررسی  آن  بپردازد.  دلی‌ که  دست‌  خـدا  را  احساس  کند،  و  چشم  خدا  را  ناظر  و  بینندۀ  هر  چیزی  می‏‎بیند  و  می‌داند  -  چشم  خدا  هر  چیزی  را  مـی‌پاید  -  دشوار  می‌نماید که  خدا  را  فراموش  نماید  یا  از  او  غافل  شود،  و  یا گمراه  و سرگشته‌ گردد.  همچون‌ کسی  هر  جائی  را  بنگرد  دست  خدا  را  و  چشم  خدا  را  و  قدرت  خـدا  را  در  آنجا  می‌یابد که  مجسّم  است  و  هر  چیزی  را  در  این  جهان  می‌پاید  و  مراقبت  می‌نماید.

قرآن  دلها  را  این  چنین  می‌سازد!

*

روند  قرآنی  به  سوی  نگرش  دیگری  در  این  جـولانگاه  جـهانی  می‌رود،  جـهانی  که  دارای  چشـم‌اندازها  و  جلوه‌گاه‌های  بی‌شمار  و گوناگون  است‌.  به  سوی  صحنۀ  آب  در  این  زمین  می‌رود  و  از  زاویۀ  معیّنی  بدان  می‌نگرد که  زاویۀ ‌گوناگونی  آب  است‌.  آب  این  یکی  شیرین  و گوارا  است‌،  و  آن  دیگری  شور  و  تلخ  است‌.  هر  دو  تا  از  هم  جدایند،  هر چند  به  یکدیگر  می‌رسند  و  به  همدیگر  می‌پیوندند،  هر  دو  تا  به  فرمان  خدا  در  خدمت  انسانند.

(وَمَا یَسْتَوِی الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَمِن کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیّاً وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْکَ فِیهِ مَوَاخِرَ لِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (12)

دو  دریا  یکسان  نیستند  .  .  .  این  یکی  گوارا  و  شیرین  و  برای  نوشیدن  خوشگوار  است‌،  و  آن  دیگر  شور  و  تلخ.  (‌با  وجود  ایـن  تـفاوت‌)  از  هـر  دوی  آنـها  گوشت  تازۀ  (‌ماهیها  و  جانوران  دیگر  دریـا  را)  مـی‌خورید،  و  از  هـر  دوی  آنــها  وسـائل  زیـنت  (‌مـروارید  و صـدف  و  درّ و  مرجان  و  غیره‌)  بـرای  پـیرایش  بـیرون  مـی‌آورید.  (‌بـه  علاوه  از  هر  دو  می‌توانید  برای  نقل  و  انتقالات  اسـتفاده  کنید.  لذا،  شما  انسانها)  می‌بینید  کشتیها  (‌در  پرتو  قانون  وزن  مخصوص  اشیاء‌،  از  هـر  طرف  دل‌)  دریـاها  را  می‌شکافند  و  پیش  می‌روند،  تا  از  فضل  خدا  بهره  گیرید  و  شکرگزار  (‌این  همه  نعمت  و  لطف  خداوندگار)  باشید. 

مشیّت  و  ارادۀ  خدا  در گوناگون  آفریدن  آب  آشکار  و  پیدا  است‌.  حکمت  و فلسفه‌ای‌ که  در فراسوی  آن  است  -  تا  آ‌نجا که  ما  می‌دانیم  - ‌نـمودار  و  پدیدار  ا‌ست‌.  آب  شیرین  و کارای  اندکی‌ که  وجود  دارد  ما گوشه‌ای  از  حکمت  و  فلسفۀ  خدا  در  آن  را  می‌دانیم  بدان  اندازه ‌که  آن  را  به ‌کار  می‌گیریم  و  از  آن  سود  ببریم.  آب  شیرین  و گوارا  بنیاد  زندگی  هر  موجود  زنده‌ای  است‌.  آب  شور  و  تلخی  هم‌ که  وجود  دارد  و  دریـاها  و  اقیانوسها  را  تشکیل  می‌دهد،  یکی  از  دانشمندان  هنگام  سخن ‌گفتن  از اندازه‌گیری  و  سنجش  عجیب  و  شگفتی ‌که  در  طرح  و  نقشۀ  این  جهان  سترگ  وجود  دارد  می‌گوید:

‌«با  وجود گازهائی ‌که  از  زمین  در  طول  زمانهای  فراوان  بیرون  می‌آید  -‌ و  اغلب  آنها  هم  سمّی  است  -‌ هوا  در  واقعیّت  زندگی،  بدون  آلودگی  مانده  است‌،  و  در  نسبت  موازنۀ  لازم  آن  برای  هستی  انسـان  هـیچ‌ گونه  تغییری  پدید  نیامده  است‌. گردونه  این  موازنۀ  بزرگ  هم  گسترۀ  فراخ  آب  -‌ یعنی  اقیانوس  -  است ‌که  زندگی‌،  غذا،  باران،  آب  و  هوای  معتدل‌،‌ گیاهان‌،  و  بالأخره  خود  انسان  از  آن  مدد  می‌گیرند  و  هستی  می‏یابند  .  .  .»‌.^[1]

این  برخی  ا‌ز  چیزهائی  ا‌ست‌ که  از  حکمت  آفریدگان  و  گوناگونی  آنـها  برایمان  روشن  گردیده  است‌.  در  آفریده‌ها  و گوناگونی  آنها  قصد  و  هدف  و  تدبیر و  تفکیر  نــمودار  است‌،  و  همچنین  در  آنــها  هــماهنگیها  و  موازنه‌هائی  پدیدار  است‌ که  یکی  بر  دیگری  در  زندگی  این  جهان  و  نظم  و  نظام  آن  استوار  است‌.  این  جهان  پر  حکمتی  را که  د‌ر  آن  هماهنگی  و  موازنه  و  نظم  و  نظام  موج  می‌زند  نمی‌تواند  بیافریند  مگر یزدان ‌که  آفریدگار  این  جهان  و  هر که  و  هر چه  در  آن  است  می‏‎باشد.  آخر  این  هماهنگی  دقیق  به  هیچ  وجه  تصادفی  و  اتّفاقی  پدید  نمی‌آید.  اشاره‌ای ‌که  به  دگرگونی  دریاها  است‌،  الهامگر  وجود  قصد  و  هـدف  در ایـن  دگرگونی  و در هر گونه  دگرگونی  دیگر  است‌.  در ایـن  سوره  اشاره‌هائی  به  نمونه‌هائی  از  دگرگونیهای  موجود  در  دنیای  احساسها  و  رویکردها  و  ارزشها  و  معیارها  و  مقیاسها  می‌شود.

(وَمِن کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیّاً وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْکَ فِیهِ مَوَاخِرَ).

و  از  هر دوی  آ‌نها  گوشت  تازۀ  (‌ماهیها  و  جانوران  دیگر  دریـا  را)  مــی‌خورید،  و  از  هـر دوی  آنـها  وسـائل  زیـنت  (‌مروارید  و  صدف  و  درّ  و  مرجان  و  غیره‌)  برای  پیرایش  بیرون  می‌آورید.  (‌به  علاوه  از  هر  دو  مـی‌توانـید  بـرای  نقل  و  انتقالات  استقاده  کنید.  لذا،  شما  انسانها)  می‌بینید  کشتیها  (‌در  پرتو  قانون  وزن  مخصوص  اشـیاء‌،  ار  هـر  طرف  دل‌)  دریاها  را  می‌شکافد  و  پیش  می‌روند.

گوشت  تازه‌،  ماهیها  و  انواع  جانوران  آبی  هسند.  مراد  ا‌ز  زیور  هم  لؤلؤ  و  مرجان  ا‌ست‌.  لؤلؤ  در  میان  ا‌نواعی  از  صدفها  یافته  می‌شود.  لؤلؤ  در  میان  صدفها  بدین‌ گونه  تشکیل  می‌شود:  وقتی‌ که  جسم  غریبی  همچون  دانۀ  شن  یا  قطره‌ای  از آب  به  داخل  صدف  راه  پیدا  می‌کند  و  می‌افتد،  قسمت  داخلی  پیکرۀ  صدف  ترشّحات  ویژه‌ای  را  از  خود  بیرون  می‌تراود که  این  جسم  غریب  را  احاطه  می‌کند،  تا  پیکرۀ  نرم  صدف  را  نـیازارد.  پس  از  مدّت  زمان  معیّنی  این  ترشّحات‌،  سخت  و  سفت  می‌شود،  و  به  لؤلؤ  تبدیل  می‌گردد!  مرجـانها  جانداران  گیاهواره‌ای  هستند که  درّه‌های  مرجانی  را  تشکیل  می‌دهند.  گاهی  این  درّه‌ها  چندین  مایل  طول  دارند،  و  تا  بدانجا  تکثیر  پیدا  می‌کنند کـه  در  برخی  اوقـات  خطرهائی  برای  کشتیرانی  پدید  می‌آورند،  و  حتّی  خطرهائی  برای  هـر  نوع  جاندار  و  جانوری  دارند که  به  چنگالهای  آنـها  می‌افتند.  جانها  به  شیوه‌ها  و گونه‌های  ویژه‌ای  قطع  می‌گردند  و  از  آنـها  زینت‌آلات  سـاخته  و  پـرداخته  می‌شود!

کشتیها  سوت ‌زنان  و  غرّش‌کنان  دریـاها  و  رودبارها  را  می‌شکافند  و  طیّ  می‌کنند.  این  هم  در  پرتو  ویژگیهائی  صورت  می‌پذیرد که  خدا  در  پدیده‌های  این  جهان  به  ودیعت‌ گذارده  است‌.  تراکم  و  غلظت  آب،  و  افشردگی  و  سفتی  اجسامی ‌که کشتیها  از  آنها  ساخته  می‌شوند،  سبب  می‌گردد کشتیها  بر  سطح  آبها  قرار  می‌گیرند  و  در  آبها  به  حرکت  درمی‌آیند.  بادها  نیز  جای  خـود  دارند.  نیروهائی ‌که  خدا  آنها  را  مسخّر  انسانها  نـموده  است  و  بدانان  آموخته  است‌ که  چگونه  از  آنها  استفاده‌ کنند  و  سود  ببرند،  مثل  نیروی  بخار  و نیروی  برق  و  نیروهای  دیگر،  تأثیر  خود  را  در  این  راستا  دارند،  و  همۀ  آنها  را  خدا  مسخّر  انسانها  کرده  است‌.

(لِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ ).

تا  از فضل  خدا  بهره  گیرید.

از  فضل  و کرم  خدا  بهره‌ گیرید  با  مسافرت ‌کردن  و  بازرگانی  نمودن‌،  و  با  استفاده‌ کردن  از گوشت  تر  و  تازه  و  زیور  و  زینت‌آلات‌،  و  به‌ کار گرفتن  آبها  و کشتیها  در  دریاها  و  رودبارها‌.

(وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (12)

و  تا  شکر گزار ( ‌این  همه  نـعمت  و لطف  خداوندگار)) باشید.

خداوند  اسباب  شکر گزاری  را  برایتان  ساده  و  آسان ‌کرده  است‌،  و  آنها  را  در  دسترستان ‌گذ‌اشـته  است  و  جلو  دستتان  آماده  نموده  است‌.  تا  بدین  وسـیله  شما  را  بر انجام  شکر گزاری‌ کمک  نماید.

*

این  بند  با  چرخش  جهانی  در  صحنۀ  شب  و  روز،  و  پس  از  آن  در صحنۀ  تسخیر  خورشید  و  ماه  برابر  نـظم  و  نظامی ‌که  برای‌ جریان  آن‌ دو،  تا سررسید  زمان  معلوم‌،  خاتمه  می‌پذیرد:

(یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ).

خـدا  شب  را  داخـل  در  روز،  و  روز را  داخـل  در  شب  می‌کند.  او  خورشید  و  ماه  را  مسخّر  کرده  است  (‌و  برای  سود  انسانها  به  گردش ‌و چرخش  انداخته  است‌)‌.  هر یک  از آن  دو  تا  مدّت  معیّن  و سرآمد  روشنی  به  حرکت  خود ادامه می دهند.

داخل‌ گرداندن  شب  در  روز،  و  روز  در  شب‌،  چه  بسا  اشاره  به  همان  دو  صحنۀ  دل‌انگیزی  باشد که  هست‌.  نور  کم‌کم  ناپدید  می‌گردد.  تاریک ‌کم‌کم  وارد  می‌شود  تـا  غروب  فرا  می‌رسد  و تاریکی  به  دنبال  آن  آهسته  و  آرام  همه  چیز  را  دربر  می‏‎گیرد.  صحنۀ  ورود  روز  در  شب  زمانی‌ که  صبح  می‌دمد،  و  نور آهسته  آهسته  پخش  می‌شود،  و  تاریکی‌ کم‌کم  رخت  برمی‌بندد،  تا  بدانجا که  خو‌رشید  طلوع  می‌کند  و  نور همه  جا  را  فرا می‌گیرد  ...  همچنین  چه  بسا  مراد  به  درازا کشیدن  شب  باشد،  بدان  هنگام  که  از  روز  می‌خورد،  انگار  بدان  داخل  می‏‎گردد.  طول  روز  بدان  هنگام ‌که  از  شب  می‌خورد،  انگار  به  داخـل  آن  می‌رود  .  .  .  هر  دوی  شب  و  روز  همراه  همدیگر  با  یک  تعبیر به  رشتۀ  بیان  قرآن  درمی‌آیند.  همۀ  اینها  صحنه‌هائی  هستند که  دل  را  در  آرامش  به  گشت  و گذار  و  چرخش  و گردش  می‌اندازند،  و  دل  را  غرق  احساس  زیبائی  و  پرهیزگاری  می‌گردانند.  دل  در  همین  حال  دست  خدا  را  می‌بیند که  این  خطّ  را  امتداد  می‌دهد،  و  آن  خطّ  را  درهم  می‌پیچد،  و  ایـن  رشـته  را  سفت‌ می‌کند  و تند  می‌کشد،‌ و  آن‌ رشته  را  شل  می کند و  آرام  رها  می‌سازد،  با  نظم  و  نظام  پیاپی  و  مستمرّی‌ که  یک  بار  هم  تخلّف  نا‌پذیرد  و  پریشان  و  نابسامان  نمی‌گردد،  و  یک  روز  یا  یک  سال  هم  در  طیّ  اعصار  و  قرون  مختلّ  نمی‌شود.

مسخّر گرداندن  خورشید  و  ماه  و  حرکت ‌کردن  آنها  تـا  سـررسید  مـدّت  زمـان  مـعیّنی ‌که  دارند‌،  و  جز  آ‌فریدگارشان  از  آن  مدّت  زمان  مشخّص  آگاه  نیست  ...  این  هم  خودش  پـدیده‌ای  است  که  هـر  انسانی  آن  را  می‌بیند،  چه  حجم  این  دو  جرم  را  بداند،  و  نوع  آنها  را  در  میان  ستارگان  و  سیّارگان  بشناسد،  و  از  مدارهایشان  و  گردشهایشان  و  فاصله‌هایشان  باخبر  باشد،  یا  هیچ یک  از  اینها  را  نداند  و  نشناسد  و  از  آنها  سر  در  نیاورد  .  .  .  چه  خورشید  و  ماه  جلو  چشمان  هر  انسانی  پدیدار  می‌گردند  و  ناپدید  می‌شوند،  و  بالا  می‌روند  و  سرا‌زیر  می‌شوند  در  مقابل  هر  دیده  یا  از  دیدگان  انسـانها.  ایـن  حـرکت  همیشگی  و  پیاپی  هم ‌که  سسـتی  و  خلل  نـمی‌پذیرد،  حرکت  دیدنی  و  عیانی  است‌ که  وارسی  و  وراندازی  آن  نیازی  به  علم  و  دانش  و  حساب  و کتاب  ندارد!  بدین  جهت  این  هم  نشانه‌ای  برای  شناخت  خدا  است  و  در  صفحۀ  جهان  به  جملگی  خردها  و  به  همگی  نسلها  به  طور  یکسان  نموده  می‌شود.  ما  امروز  بیش  از کسانی  از  نماد  این  نشانه  آگاهی  داریم  که  مخاطبان  نخستین  این  قرآن  از  آ‌ن  د‌رک  و  فهم  می‌کردند.  مهـمّ ‌ا‌ین  نیست‌،  بلکه  مهمّ  این  است‌ که  این  نشانه  همان  چیزی  را  به  ما  الهام  می‌کند  و  پیام  می‌دهد که  بدانان  الهـام  می‌کرد  و  پـیام  می‌داد،  و  دلهای  ما  را  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد  همان  گونه ‌که  دلهای  ایشان  را  به  لرزه  و  تکان  درمی‌انداخت‌،  و  در  مـا  همان  تـدبّر  و  تفکّر  و  دیـدار  و  بینشی  را  برمی‌انگیزد  که  دست  نوآفرین  و  زیـبانگار  آفریدگار  هنگام  عمل  در  این  جهان  شگفت  در  آنان  برمی‌ا‌نگیخت  ...  زندگی‌،  زندگی  دلها  است‌.

*

در  سایۀ  این  صحنه‌های‌ گوناگونی ‌که  دارای  معنی  ژرفی  و  سلطۀ  نیرومندی  هستند،  روند  قرآنی  بر  بیان  حقیقت  ربوبیّت،  و  بر  بطلان  هر گونه  ادّعای  شرک  و  انبازی،  و  بر  زیانمندی  فرجام  آن  در  روز  قیامت‌،  پیرو  می‌زند:

(ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ (13) إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ) (14)

آن  کسی  که  (‌درازی  و  کوتاهی  شبها  و  روزهـا  و  نـظام  نور  و ظلمت  و  حرکات  دقیق  مـاه  و  خورشید  را  سـرو  سامان  داده  است‌)  الله  است‌.  و  بجز  او  کسانی  را  که  بـه  فریاد  می‌خوانید  (‌و  پرستش  می‌نمائید)  حتّی  مـالکیّت  و  حاکمیّت  پوستۀ  نازک  خرمائی  را  نـدارنـد.  اگر  آنها  را  (‌برای  حلّ  مشکلات  و  رفع  گرفتاریهای  خود)  بـه  فریاد  بخوانید،  صدای  شما  را  نمی‌شنوند،  و  به  فرض‌)  اگر  هم  بشنوند،  توانائی  پاسخگوئی  بـه  شـما  را  ردّ  می‌کنند  (‌و  مـی‌گویند:  شـما  مــا  را  پـرستش  نکرده‌ایـد  و  بـیخود  می‌گوئید)‌.  و  هیچ  کســی  همچون  (‌خداونـد)  آگاه  (‌از  احوال  آخرت‌،  به  گونۀ  قطع  و  یقین‌،  از  چنین  مطالبی‌)  تو  را  باخبر  نمی‌سازد.

آن کسی  که  ابرها  را  با  بادها  می‌راند،  زمین  را  بعد  از  مرگش  زنده  می‌گرداند،  شما  را  از  خاک  می‌آفریند،  شما  را  زوجیّت  بخشیده  ا‌ست  و  نر  و  ماده ‌کرده  است‌،  مطّلع  از  هر  آن  چیزی  است ‌که  هر  ماده‌ای  بدان  احاطه  می‌گردد  و  آن  را  می‌زداید،  می‌داند  چه ‌کسی  و  چه  چیزی  عـمر  زیاد  می‌کند  یا  عمر کـوتاهی  دارد،  دریـاها  را  آ‌فریده  است‌،  شب  را  به  داخل  روز  و  روز  را  به  داخل  شب  فرو  می‏‎برد،  و  خورشید  و  ماه  را  مسخّر کرده  است‌ که  به  سود  مردمان  تا  مدّت  زمان  معیّنی  به  حرکت  خود  ادامـه  می‌دهند،  او:

(اللَّهُ رَبُّکُمْ). الله  است  که  خداوندگار  شما  است‌.

(لَهُ الْمُلْکُ).

مالکیّت  و  حاکمیّت  (‌جهان  هستی‌)  از آن  او  است‌.

(وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ) (13)

و  بجز  او کسـانی  را  که  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  پـرستش  مـی‌نمائید)  حتّی  مـالکیّت  و  حـاکـمیّت  پـوستۀ  نـازک  خرمائی  را  ندارند.

«‌قطْمیر»‌:  پوستۀ  پیرامون  هستۀ  خرما  است‌.  کسـانی  را  که  آنان  بجز  خدا  به ‌کمک  می‏‎طلبند  و  ایشان  را  به  یاری  می‌خوانند،  حتّی  مالک  این  پوستۀ  ناچیز  نیستند!

آن‌ گاه  پرده  از  حقیقت‌ کارشان  برمی‏دارد  و  می‌فرماید: 

(إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءکُمْ ).

اگر آنها  را  (‌برای  حلّ  مشکلات  و  رفع  گرفتاریهای  خود)  به  فریاد  بخوانید،  صدای  شما  را  نمی‌شنوند.

انبازهائی ‌که ‌گمان  می برید  بتهای  سنگی‌،  بهای  چوبی،  درختان‌،  ستارگان‌،  سیّارگان‌،  فرشتگان‌،  جنّیان،  و  غیره  هستند  .  .  .  همۀ  آنها  هم  عملاً  مالک  پوستۀ  (‌نـازک  و  سفید رنگ  پیرامون  هستۀ‌)  خرما  (‌کـه  نشان  و  نـماد  ناچیزی  و کمی  است‌)  نیستند.  همۀ  آنها  صدا  و  فریاد  و  ناله  و  آه  پرستشگران‌ گمراه  خود  را  نمی‌شنوند،  چه  در  اصل  ناشنوا  باشند،  یا  سخنان  انسانها  را  نشنوند.

(وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ ).

(‌به  فرض‌)  اگر  هم  بشنوند،  توانائی  پاسخگوئی  به  شـما  را  ندارند.

آنانی ‌که  می‌شنوند  جنّیان  و  فـرشتگانند.  جنّیان‌ که  نمی‌توانند  پاسخگو  باشند  و  جو‌اب  دهند،  و  فرشتگان  هم  پـاسخگوی ‌گمراهان  نـیـستند  و  بدیشان  جواب  نمی‌دهند.

این  در  زندگی  ایـن  جهان‌،  و  امّـا  در  روز  قیامت‌،  از  گمراهی  و گمراهان  بیزاری  مـی‌جویند  و  خو‌یشتن  را  تبرئه  می‌کنند:

(وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ ).

و  در  روز  قیامت  انبازگری  و  شـرک‌ورزی  شـما  را  ردّ  می‌کنند  (‌و  می‌گویند:  شما  مـا  را  پرستش  نکـرده‌اید  و  بیخود  می‌گوئید).

کسی  از  این  امر  صحبت  می‌کند که  بس  آگاه  از  هـر  چیزی‌،  و  از  هر کاری‌،  و  از  دنیا  و  آخرت  است‌:

(وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ) .

و  هیچ  کسی  همچون  (‌خداوند)  آگاه  (‌از  احوال  آخرت‌،  به  گـونۀ  قـطع  و  یـقین‌،  از  چنین  مـطالبی‌)  تـو  را  بـاخبر  نمی‌سازد.

با  بیان  این  امر،  این  بند  پایان  می‏‎یابد،  و  این‌ گشت  و  گذارها  و  صحنه‌ها  در  آن  جهانها  خاتمه  می‌پذیرد،  و  دل  بشری  از  آنها  همراه  با  زاد  و  توشه‌ای  برمی‌گردد که  در  طول  زندگیش  او  را  بس  است‌،  هر چند  هم  از  زاد  و  توشۀ  دیگری  سود  نبرد  و  بهره‌مند  نشود.  برای  دل  بشری  یک  بند  از  یک  سوره  بس  است  اگر چیزی  را که  می‏طلبد  و  می‌خواهد  هدایت  و  راهیابی  باشد،  و  اگر  چیزی  را  که  می‏طلبد  و  می‌خواهد  دلیل  و  برهان  باشد!

---

^[1] کــتاب‌:«‌انســان بـه تنهائی بـرجـای نـمی‌ماند»‌. تألیــف‌: ا. کـریسی‌. موریسون‌. رئیس  آکادمی‌ علوم‌ در نیویورک‌. ترجمۀ محمود صالح ‌فلکی‌، تحت عنوان:‌« ‌علم ‌به سوی ایمان می‌خواند»‌.

تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 38-27

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 38-27

 (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ (27) وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذَلِکَ إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ (28) إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلَانِیَةً یَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ (29) لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَیَزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ (30)‏ وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ (31) ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ (32) جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤاً وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ (33) وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ (34) الَّذِی أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِن فَضْلِهِ لَا یَمَسُّنَا فِیهَا نَصَبٌ وَلَا یَمَسُّنَا فِیهَا لُغُوبٌ (35) وَالَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لَا یُقْضَى عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَلَا یُخَفَّفُ عَنْهُم مِّنْ عَذَابِهَا کَذَلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ (36) وَهُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیهَا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ أَوَلَمْ نُعَمِّرْکُم مَّا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَن تَذَکَّرَ وَجَاءکُمُ النَّذِیرُ فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِمِینَ مِن نَّصِیرٍ (37) إِنَّ اللَّهَ عَالِمُ غَیْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (38)‏

ا‌ین  چرخش  و گردش‌،  قرائتهائی  در کـتاب  جـهان  و  در  کتاب  فرو  فرستادۀ  قرآن  است‌.  قرا‌ئتهائی  در کتاب  جهان  است ‌که  در  صفحات  زیبا  و  دل‌انگیز  آن  با  رنگهای  گوناگون  نگاشته  شده  است  و  انواع  و  اجناس  مختلفی  پیدا کرده  است‌.  میوه‌ها  با  اقسـام  و  الوان  جوراجـور،  کوه‌ها  با  درّه‌های  رنگارنگ‌،  مردمان  و  چـهارپایان  و  جانداران  با  رنگـهای  بسـیار  و  بیشمار،  همه  و  همه  نگرشهای  شگفت  و  شگرفی  بدان  صـفحه‌های  زیـبا  و  دل‌انگیز کتاب  باز  و گشودۀ  جهان  هستند  .  .  .  قرائتهائی  که  در کتاب  فرو  فرستاده  وجود  دارد،  حقّ  و  حقیقتی ‌که  در  این ‌کتاب  است  و کتابهای  پیشین  آسمانی  را  تصدیق  می‌کند،  به  ارث  گذاشتن  این‌ کتاب  برای  ملّت  مسلمان‌،  درجات  و  مراتب  وارثان  آن‌،  نـعمتهائی  که  در  انـتظار  آنان  است  و  پس  از  عفو  خـدا  و  آمـرزش‌ گـناهکاران  نصیب  همگان  می‌گردد،  صحنۀ  مؤمنان  در  سرای  پرنعمت  آن  جـهان‌،  و  مقابل  ایشان  صـحنۀ  دردنـاک  کافران‌،  صفـاتی  هستند که  در  اینجا  گشوده  و  خو‌انـده  می‌شود.  آن‌ گاه  این  چرخش  و گردش  دور  و  دراز  و  شگفت  و گوناگون  و  دارای  رنگها  و  شکلهای  مختلف  خاتمه  می‌پذیرد  با  این  نکته‌ که  هـمۀ  ایـنها  با  اطّلاع  خداوند  بس  آگاه  از  راز  و  رمز  نهان  در سینه‌ها  انـجام  می‌گیرد.

*

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ (27) وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذَلِکَ إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ) (28)

(‌ای  عـاقل‌!)  مگـر  نـمی‌بینی  کـه  خداونـد  از  آسـمان  آب  سودمندی  را  می‌باراند  و  با  آن  محصولات  گوناگون  و  مــیوه‌های  رنگارنگ  را  بـه  وجود  مـی‌آورد؟  (‌و  مگر  نمی‌بینی  که‌)  کوه‌ها  خطوط  و  جاده‌هائی  است  (‌کـه  بر  سطح  زمین  کشیده  شده  است‌.  خطوط  و  جاده‌هائی‌)  که  برخیها  سفید  و برخیها  سرخ  و  بـعضیها  سـیاه  پررنگ  است‌.  و  هر یک  از  آنها  به  رنگهای  مختلفی  و  در  طرحهای  متقاوتی  (‌با  دست  تـقدیر  پروردگار،  بـر  چـهرۀ  زمـین  ترسیم  گشته‌)  است‌.  انسانها  و  جنبندگان  و  چـهارپایان  نیز  کاملاً  دارای  رنگهای  مختلفی  بوده  و  متفاوتند.  (‌این  نشــانه‌های  بزرگ  آفـرینش‌،  بـیش  از  هـمه  تـوجّه  خردمندان  و  فرزانگان  را  به  خود  جلب  مـی‌کند،  و  این  است  که‌)  تنها  بندگان  دانـا  و  دانشـمند،  از  خدا،  ترس  آمیخته  با  تعظیم  دارند.  قطعاً  خداوند  توانا  و  چیره  (‌در  کار  جهان‌آرائـی  است‌)  و  بس  آمرزگار  (‌بـرای  بندگان  توبه ‌کار  و  امیدوار  به  الطاف  کردگاری‌)  است‌.

ایـن  نگرش  جـهانی  شگـفتی  از  نگرشهای  دالّ  بر  سرچشمۀ  این ‌کتاب  است‌.  نگرشی  است‌ که  سراسر  گوشه  و کنار  زمـین  را  مـی‌گردد  و  رنگها  و  نـقشهای  موجود  در  آن  را  دنبال  می‌کند  و  در  دنـیاهای  مختلف  پیگیری  می‌نماید.  از  قبیل‌:  میوه‌ها،‌ کوه‌ها،  مـردمان‌، 

چهارپایان‌،  و  حیوانات  و  جانداران‌.  نگرشی  است ‌که  در  واژه‌های  اندکی  همۀ  زنده‌ها  و  مرده‌های ‌کرۀ  زمـین  را  گرد  می‌آورد،  و  دل  را  شیفته  و  شیدای  آن  نمایشگاه  زیبا  و  آراسته  و  بزرگ  الهـی  می‌سازد،  نـمایشگاهی‌ کـه  سراسر  زمین  را  فرا  می‌گیرد.

این  نگرش  با  فرو  فرستادن  آب  از  آسمان‌،  و  بیرون  آوردن  میوه‌ها  و  محصولات  مختلف  و  رنگارنگ  از  زمین‌،  می‌آغازد.  چرا که  نمایشگاه‌،  نمایشگاه  رنگها  و  نشانه‌ها  است‌.  چه  در  اینجا  دربارۀ  میوه‌ها  و  محصولها  جز  از  رنگهای  آنها  سخن  نمی‌رود:

(فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا ).

با  آن  مـحصولات  گوناگون  و  میوه‌های  رنگارنگ  را  بیرون  آورده‌ایم‌.

رنگهای  میوه‌ها  نمایشگاه  دل‌انگیزی  از  رنگها  است‌،  رنگهائی ‌که  جملگی  نقّاشان  در میان  همۀ  نسلها  از  پدید  آوردن‌ گوشه‌ای  از  آنها  ناتوان  بوده  و  هستند  و  خواهند  بود.  هیچ  نوعی  از  انواع  میوه‌ها  رنگ  آن  همسان  رنگ  نوع  دیگر‌ی  نمی‌گردد.  بلکه  یک  نوع  میوه  رنگ  آن  با  رنگ  اقسام  همین  نوع  مـیوه  نـمی‌خواند  و  همگو‌نی  ندارد!  هر گاه  در  دو  قسم  یک  نوع  میوه  دقّت  شود،  در  رنگ  آن  دو  قسم‌،  اختلافی  هر چند  جزئی  وجود  دارد!  روند  قرآنی  آن‌ گاه  از  ذکر  رنگهای  میوه‌ها  می‌پردازد  و  به  رنگهای  کوه‌ها  منتقل  می شود.  این  انـتقال  در  ظاهر  عجیب  می‌نماید،  و لیکن  از  ناحیۀ  بررسی  رنگها  طبیعی  به  نظر  می‌رسد.  چه  در  رنگهای  صخره‌ها  شباهت  عجیبی  با  رنگهای  میوه‌ها  و  ا‌نواع  و  اقسام  آنـها  است‌.  حتّی‌ گاهی  رنگهای  صخره‌ها  به  شکل  رنگهای  میوه‌ها  و  همگون  حجم  آنها  است‌!  تا  بدا‌نجا که  چه‌ بسا  با  میوه‌های  کو‌چک  یا  بزرگ  تشخیص  داده  نشوند!

(وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ) (27)

کوه‌ها  خطوط  و  جاده‌هائی  است  (‌کـه  بر  سـطح  زمـین  کشیده  شده  است‌،  خطوط  و  جاده‌هائی‌)  که  بـرخیها  سفید  و  برخیها  سرخ  و  بعضیها  سیاه  پررنگ  است‌.  و  هـر یک  از  آنــها  بـه  رنگهای  مختلفی  و  در  طرحهای  متفاوتی  (‌با  دست  تـقدیر  پـروردگار،  بـر  چـهرۀ  زمـین  ترسیم  گشته‌)  است‌.

«‌جُدَد»‌:  راه‌ها  و  درّه‌ها.  در  اینجا  نگرش  راستینی  در  نصّ  قرآنی  است‌.  چه  راه‌ها  و  درّه‌های  سفید  دارای  رنگهای  گوناگونی  در  نوع  خود  است‌.  راه‌ها  و  درّه‌های  سرخ  نیز  دارای  رنگهای‌ گوناگونی  در  نوع  خود  است‌.  درجۀ  رنگ  و  سایه‌ها  و  رنگهای  دیگری ‌که  در  خود  همین  رنگ  است  متفاوت  و  مختلف  است‌.  راه‌ها  و  درّه‌های  سیاه  پررنگ  و  سیاه ‌کم‌رنگ  نیز  وجود  دارد.

نگرش  به  رنگهای  صخره‌ها  و کثرت  و  تنوّع  آنها  تحت  عنوان  یک  رنگ‌،  پس  از  ذکر  صخره‌ها  به  دنبال  رنگهای  میوه‌ها،  به  دل  تکان  سختی  می‌دهد،  و  در  آن  حسّ  چشائی  زیبائی  والا  و  بالا  را  بیدار  می‌گرداند،  حسّی‌ که  به  زیبائی  نگاه  جداگانه‌ای  می‌اندازد  و  آ‌ن  را  در  صخره  می‏‎بیند  همان ‌گونه ‌که  آن  را  در  میوه  می‏‎بیند،  هر چند که  میان  سـرشت  صخره  و  سرشت  میوه  فرق  و فاصله  بسیار  است‌،  و  وظیفۀ  آن  دو  -‌ برابر  سنجش  انسان  - ‌بسی  دور  از  هـمدیگر  است‌.  و لیکـن  نگـاه  صرف  زیبائی  و  زیبانگری  جمال  را  یک  عنصر  می‏‎بیند،  عـنصری‌ که  مشترک  در  میان  این  و  آن  است  و  شایان  دقّت  و  تو‌جّه است.

آن‌ گاه  از  رنگهای  مردمان  سخن  می‌رود،  رنگهائی ‌که  تنها  به  نژادهای ‌گوناگون  آدمـیان  اختصاص  ندارد.  گذ‌شته  از  این  هر  فـردی  دارای  رنگ  ویـژه  در  میان  همنوعان  خود  است‌.  حتّی  دو  نوزاد  دوقلو کـه  از  یک  شکم  زائیده‌اند  از  یکدیگر  جدا  و  هر یک  دارای  رنگ  و  سیمای  ویژۀ  خویشتن  است‌!

رنگهای  چهارپایان  و  حیوانات  و  جانداران  نیز  به  همین  منوال  است  و  رنگهای‌ گوناگـون  دارند.  واژۀ  «‌دوابّ‌:  چهارپایان‌»  فراگیرتر  از  واژۀ  «‌اَنْعام‌:  حیوانـات  ا‌هلی‌»  است‌.  چه  دوابّ ‌که  جمع  دابّة  است‌،  دابّة  به  هر  حیوانی  گفته  می‌شود.  ولی  انعام  به  شترها  و گاوها  و گوسفندها  و  بزها گفته  می‌شود.  انعام  از  دوابّ  خاصّ‌تر  است  چون  انعام  به  انسان  نزدیک‌تر  است‌.  رنگها  و  نقشها  دارای  نمایشگاه  زیبائی  بسان  نمایشگاه  میوه‌ها  و  نـمایشگاه  صخره‌ها  دارند.

این‌ کتاب  جهانی  زیبا  و  دارای  صفحات  شگفت  رنگین  را  قرآن  باز می‌کند،  و  صفحات  آن  را  ورق  می‌زند  و  می‌گوید:  فرزانگانی‌ که  ا‌ین‌ کتاب  را  می‌خوا‌نند  و  آن  را  فـهم  و  درک  می کنند  و  به  بررسی  و پـژوهش  آن  می‌پردا‌زند کسانیند که  از  خدا  می‌ترسند:

(إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء).

تنها  بندگان  دانا  و  دانشمند،  از  خدا،  تـرس  آمیخته  بـا  تعظیم  دارند.

این  صفحاتی ‌که  خدا  آن  را  در  این‌ کتاب  ورق  می‌زند،  برخی  از  صفحات  این ‌کتاب  است‌.  دانایان  و  دانشمندان  کسانی  هستند که  این‌ کتاب  شگفت  را  بررسی  و  وارسی  می‌کنند.  و وقتی ‌که  آن  را  پژوهش  بنمایند  خدا  را  چنان  که  باید  می‌شناسند.  خدا  را  از  روی  آثار  ساختارش  مـی‌شناسند،  و  با  او  از  روی  آثــار  قدرتش  آشنا  می‌گردند.  حـقیقت  عظمت  خدا  را  با  دیـدن  حقیقت  نوآوری  و  نوآفرینی  و  زیبانگاریش  می شناسند.  بدین  جهت  واقعاً  از  خدا  می‌ترسند،  و  از  خشـم  و  عذابش  می‌پرهیزند،  و  چنان ‌که  باید  او  را  می‌پرستند.  خدا  را  نه  با  احساس  نهانی  می‌شناسند که  دل  آ‌ن  را  به  سبب  زیبائی  جهان  می‏‎یابد.  بلکه  خدا  را  با  معرفت  و  شناخت  دقیق  و  با  علم  و  دانش  مسـتقیم  می‌شناسند  .  .  .  ایـن  صفحات‌،  نمونه‌ای  از کتاب  هستی  است  .  .  .  رنگـها  و  نقشها  هـم  نمونه‌ای  از زیـبائیهای  دیگر  جهان  و  از  زیبایی‏‏ها  هماهنگی  آن  است‌،  زیبائیهائی ‌که  تنها  مطّلعان  و  آگاهان  از  این‌ کتاب  آنـها  را  درک  و  فـهم  مـی‌کنند،  مطّلعان  و  آگاهانی ‌که  علم  و  دانش  به  خدا  رسـیده‌ای  دارند،  علم  و  دانشی ‌که  دل  آن  را  احساس  می‌کند،  و  با  آن  می‌جنبد،‌ و با  آ‌ن  دست  نوآفرین  و زیبانگار  خدا  را  می‌بیند که  دارد  رنگها  و  نقشها  را  می‌آفربند،  و  هستی  و  هماهنگی  را  در  جهان  زیبا  پدیدار  و  نمودار  می‌سازد.  عنصر  جمال  در  طرح  و  نقشۀ  این  جهان  و  در  هماهنگی  آن  مراد  و  مقصود  بوده  است‌.  از  جملۀ ‌کمال  این  جمال  هم  این  است‌ که  وظائف  اشیاء  از  راه  جمالشان  اداء ‌گردد.  این  رنگهای  شگفت  و  شگرف ‌گلها  و  بوی  ویژه‌ای ‌که  می‌پراکنند،  زنبوران  عسل  و  پروانه‌ها  را  جذب  و  جلب  می‌کنند.  وظیفۀ  زنبوران  عسل  و  پروانه‌ها  در  قبال‌ گلها  نقل ‌گرده  و تلقیح  آنها  است  تا  به  بار بنشینند  و  مـیوه  بدهند. گلها  هم  از  راه  زیبائی  خود  وظیفۀ  خویش  را  اداء  می‌کنند!‌..  زیبائی  موجود  در  جنسی  وسـیلۀ  جذب  و  جلب  جنس  مقابل  می‌شود،  تا  وظیفه‌ای  بجای  آورده  شود که  بر  عهدۀ ‌دو جنس  مخالف  است‌.  به  همین  شیوه  و  روال‌،  وظیفه  و کار،  از  راه  زیبائی  و  جمال  انجام می‌پذیرد.

زیبائی  و  جمال  در  طرح  و  نـقشۀ  ایـن  هسـتی  و  در  هماهنگی  و  همآوائی  آن‌،  مقصود  و  منظور  بوده  است‌.  بدین  خاطر  این  نگرشها  در کتاب  نازل  شدۀ  یزدان  یعنی  قرآن  به  زیبائی  و  جمال  انداخته  می‌شود،  و  زیبائی  و  جمال  در کتاب  دیدنی  یزدان  یـعنی  جـهان  جلوه‌گر  و  پدیدار  است‌.

(إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ) (28)

قطعاً  خداوند  توانا  و  چیره  (‌در  کار  جهان‌آرائی  است‌)  و  بس  آمرزگار  (‌برای  بندگان  توبه‌ کار  و امیدوار  به  الطاف  کردگاری‌)  است‌.

توانا  و  چیره  بر  نوآفرینی  و  زیبانگاری  و  سـزا  و  جزا  دادن  است‌.  بس  آمرزگار  است  و  با  آمرزش  خـود کسانی  را  درمی‌یابد کـه  در  تــرس  و  هـراس  از  خدا کوتاهی  می‏‎کنند،  در  حالی که  نوآوریها  و  زیبائیهای  ساختار  خدا  را  می بینند.

*

سخن  از کتاب  جهان  به‌ کتاب  نازل  شدۀ  یـزدان  منتقل  می‌گردد،  و  از کسانی‌ که  آن  را  می‌خوانند،  و  از  خواندن  آن  چه  چیز  را  می‌طلبند  و  امید  چه  چیز  را  دارند،  و  چه  سزا  و  جزائی  در  انتظارشان  است‌،  سخن  می‌رود:

(إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلَانِیَةً یَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ (29) لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَیَزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ) (30)‏

کسانی  که  کتاب  خدا  (‌قرآن  را)  می‌خوانند،  و  نـماز  را  برجای  می‌دارند،  و  از  چیزهـائی  که  بـدیشان  داده‌ایـم‌،  پنهان  و  آشکار،  بذل  و  بخشش  می‌نمایند،  آنـان  چشـم  امید  به  تجارتی  دوخته‌اند  که  هرگز  بی‌رونق  نمی‏گردد  و  از  میان  نمی‌رود.  ( ‌آنان  قرآن  را  تلاوت  می‌کنند،  و  نـماز  را  می‌خوانند،  و  بدل  و  بخشش  می‌کنند)  تـا  خداوند  اجرشان  را  به  تمام  و  کمال  بدهد،  و  از  فضل  خود  بـر  پاداششان  بیفزاید.  چرا  که  خدا  آمرزگار  و  سپاسگزار  است  (‌و  بدیهایشان  را  مـی‌بخشاید،  و  از  خوبیهایشان  سپاسگزاری  مــی‌فرماید،  و  مـواهبی  بـدیشان  عطاء  می‌نمـاید  که  به  اندیشه  و  تصوّر  درنمی‌آید)‌.

تلاوت‌ کتاب  خدا  چیزی  جدای  از  زمزمۀ  واژگان  قرآن  یا  خواندن  با  صدا  و صوت  لازمۀ  آن  است‌.  مراد  تلاوت  با  تدبّر و  تفکّر  و  پژوهشی  است‌ که  به  درک  و  فـهم  منتهی  شود  و  تأثیر  خود  را  ببخشد،  و کار تلاوت  به  عمل  بدان  تبدیل ‌گردد،  و  رفتار  و کردار  انسان  برابر  قوانین  قرآن  صورت  پذیرد.  بدین  لحاظ  است‌ که  روند  قرآنی  همچون  مطلبی  را  با  خوانـدن  نماز،‌ و  بذل  و  بخشش  از رزق ‌و روزی  خدا در پنهان  و  آشکار،  پیگیری  می‌کند.  آن ‌گاه  امید  ایشان  به  همۀ  اینها  را  معلوم  می‌دارد  و  می گوید که  به  خاطر  چیست‌:

(تِجَارَةً لَّن تَبُورَ).

تجارتی  که  هرگز  بی‌رونق  نمی‏گردد  و از میان  نمی‌رود. 

آنان  می‌دانند  آنچه  در  پیشگاه  خدا  است  بهتر  از  چیزی  است‌ که  می‏‎بخشند.  آنان  تجارتی  را  انجام  می‌دهند که  درآمدزا  است  و  سود  آن  تضمین ‌گردیده  است‌.  آنـان  تنها  با  خدا  مـعامله  می‌کنند.  این  چنین  مـعامله‌ای  سودآورترین  معامله  است‌.  با  این‌ کار  تجارتی  را  در  آخــرت  انـجام  مـی‌دهند،  و  تـجارت  آخـرت  هم  سودآورترین  و  نافع‌ترین  تـجارت  است  ...  تجارتی  است‌ که  به  تمام  و کمال  پاداششان  را  بدیشان  می‌رساند،  و  آنـان  را  به  افزایشـی  از  فضل  و کرم  خـدا  نائل می گرداند. 

(إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ) .

قطعاً  خدا  آمرزگار  و  سپاسگزار  است  (‌و  بدیهایشان  را  می‌بخشاید،  و  از  خوبیهایشان  سپاسگزاری  می‌فرماید،  و  مواهبی  بدیشان  عطاء  می‌نماید  که  به  اندیشه  و  تصوّر درنمی آید).

خدا  قصور  و کوتاهی  را  مـی‌بخشد،  و  ادای  وظـیفه  را  شکر  می‌گوید.  شکر  خداوند  بزرگوار،‌ کنایه  از  چیزی  است‌ که  به  طور  عـادی  همراه  شکـر  است‌،  از  قبیل‌:  خشنودی  و  رضایت  و  پاداش  خوب  و  نـیک‌.  و لیکن  تعبیر  قرآنی  به  انسانها  الهام  می‌کند که  شکر د‌هندۀ  نعمت  را  بجای  آورند.  در  این ‌کار  به  خدا  بنگرند  و  شـرم  نمایند  و  بسان  او  سپاس  نعمت  را  بگزارند.  وقتی‌ که  می‏بینند  خدا  از  خوب  ادای  وظیفه‌ کردن  بندگانش  تشکّر  می‌فرماید،  آیا  نباید که  آنان  از  خوب  عطاء ‌کردن  نعمت  خدا  تشکّر  و  سپاسگزاری  بنمایند؟‌!

*

آن‌ گاه  اشاره‌ای  می‌گردد  به  سرشت  این‌ کتاب  و  به  حقّ  و  حقیقتی ‌که  در  آن  است‌،  به  عنوان  دیباچه‌ای  برای  سخن  گفتن  از  وارثان  چنین  کتابی‌:

(وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ) (31)

آنچه  از  کتاب  (‌قران‌)  به  تو  پیام  داده‌ایـم‌،  حقّ  است‌،  و  تصدیق‌ کنندۀ  کتابهای  آسمانی  پیش  از  خود  است‌.  قطعاً  خداونـد  از  (‌اوضـاع‌)  بندگان  خود  کـاملاً  آگاه  (‌و  بـه  احوالشان‌)  بینا  است‌.

دلائل  حقّ  و  حقیقت  در  اصل  این‌ کتاب‌،  آشکار  و  پدیدار  است‌.  این‌ کتاب  در  حقیقت  ترجمۀ  درستی  ا‌ز  این  جهان  است‌.  یا  این‌ که  این‌ کتاب  یک  صفحۀ  خواندنی  است‌،  و  جهان  یک  صفحۀ  ساکت  و  بیصدا  است‌. کـتاب  قـرآن  تصد‌یق ‌کنندۀ کتابهائی  است  که  از  همان  منبعی  صـادر  گردیده‌اند که  خودش  از  آن  صادر گردیده  است‌.  حقّ  هم  یکی  است  و  نه  در  آن‌ کتابها  و  نه  در  این ‌کتاب  چـند تا  نمی‌گردد.  فرستندۀ  آن‌،  آن  را  برای  مردمان  فرو  فرستاده  است‌،  در  حالی ‌که  از  ایشان  آگاه  و  مطّلع  بوده  است  و  می‌دانسته  است‌ که  چه  چیزی  شایان  ایشان  است  و  آنان  را  اصلاح  می‌کند  و  نیک  می‌گرداند:

(إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ) .

قطعاً  خداوند  از  (‌اوضاع‌)  بندگان  خود  کاملاً  آگاه  (‌و  بـه  احوالشان‌)  بینا  است‌،

این‌ کتاب  واقعاً  کتاب  است‌.  خداوند  آن  را  بـرای  ایـن  ملّت  مسلمان  فرو  فرستاده  است‌،  ملّت  مسلمانی ‌که  آنان  را  برای  به  ارث  بردن  این ‌کتاب  برگزیده  است‌، 

همان ‌گونه‌ که  در  اینجا  در کتاب  خود  می‌فرماید:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا ).

(‌ما  کتابهای  پیشین  را  برای  ملّتهای  گذشته  فرستادیم  و)  سپس  کتاب  (‌قرآن‌)  را  به  بندگان  برگزیدۀ  خود  (‌یعنی  امّت  محمّدی‌)  عطا  کردیم‌.

اینها  واژه‌هائی  هستند که  به  این  ملّت  الهام  می‌دارد  در  پیشگاه  خدا  دارای‌ کرامت  و  فضیلت  هستند.  همچنین  بدیشان  الهام  می‌دارد که  این  ملّت  دارای  چه  مسؤولیّت  بزرگ  است‌،  مسؤو‌لیّتی‌ که  از  این  برگزیدنی  و  از  آن  به  ارث  بردنی  سرچشمه  می‌گیرد.  ا‌ین  مسؤولیّت  بزرگی  است  و  دارای  تکالیف  و  وظائفی  است‌.  آیا  ملّت‌ گزیده  می‌شنود  و  پاسخ  می‌گو‌ید؟

یزدان  سبحان  این  ملّت  را  با  برگزیده  شدن  برای  به  ارث  بردن،  بزرگ  داشته  است‌،  و  با  فضل  و  لطفی‌ که  در  حقّ  ایشان  در  سزا  و  جزا  روا  می‌دارد  و  حتّی‌ کسانی  را  هم  می‌بخشاید که‌ گناه  و  بدی  کرده‌اند  باز  هم  بدیشان  فضل  و  لطف  می‌فرماید:

(فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ).

برخی  از  آنان  به  خویشتن  ستم  مـی‌کنند،  و  گروهی  از  ایشان  میانه‌روند،  و  دسته‌ای  از  ایشان  در  پرتو  توفیقات  الهی  در  انجام  نیکیها  پیشتازند.

دستۀ  اوّل  -‌ و  چه  بسا  آنان  جلوتر  ذکر  شـده‌انـد  چـون  تعدادشان  بیشتر  است    :-

(ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ). به  خویشتن  ستم  می‏‎کنند.

ایـن‌  گـروه  بدی‏های  اعمالشان  بـیشتر  از  خوبیهای  اعمالشان  است‌. 

دستۀ  دوم  در  وسط  هستند  و  میانه‌روند:

(مُّقْتَصِدٌ).  میانه‌رو.

بدیها  و  خوبیهای  ایشان  متعادل  و  برابر  است‌.

دستۀ  سوم‌:

(سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ).

در  پرتو  توفیقات  الهی  در  انجام  نیکیها  پیشتازند.  نیکیهایشان  بر  بدیهایشان  می‌چربد  .  .  .  و لیکن  فضل  و  کرم  خدا  جملگی  سه  دسته  را  دربرمی گیرد.  این  است‌ که  هر دسته  به  بهشت  و  به  نعمت  موصوف  در آیات  بعدی  می‌رسند،  با  تفاوت  درجاتی ‌که  دارند.

در  اینجا  بیش  از  آن  چیزی  را  شرح  و  بسط  نمی‌دهیم‌ که  قرآن  در  این  جایگاه  خواسته  است  از  بزرگواری  ایـن  ملّت  گزیده  بگوید،  و  از  فضل  و کرم  خود  دربارۀ  پاداش  دادن  بدیشان  بفرماید.  ایـن  همان  پـرتوی  است‌ کـه  نصوص  قرآنی  در  اینجا  می‌اندازند،  و  فرجامی  است‌ که  این  ملّت  جملگی  به  سبب  فضل  و کرم  خدا  بدان  مـی‌رسند  و  دست  مـی‌یازند.  از  چیزهائی  صحبت  نمی‌کیم  و  درمی‌گذریم‌ که  سزا  و  جزای  مقدّر  در  علم  خدا  است  و  بر  این  پایانه  پیشی‌ گرفته  است‌.

از  این  سرا  و  جزای  مقدّماتی  درمی‌گذریم  تا  به  پاداش  نیکوئی  بپردازیم ‌که  یزدان  سبحان  برای  چنین  دسته‌های  سه‌گانه‌ای  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  است‌:

(ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ (32) جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤاً وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ (33) وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ (34) الَّذِی أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِن فَضْلِهِ لَا یَمَسُّنَا فِیهَا نَصَبٌ وَلَا یَمَسُّنَا فِیهَا لُغُوبٌ) (35)

ایـن  (‌سـبقت  در  خیرات‌)  واقـعاً  فضیلت  بزرگی  است‌.  (‌پاداش  پیشگامان  در  نیکیها)  باغهای  اقـامتی  است  که  بدانها  داخل  می‌شوند،  و  در  آنجاها  با  دستبندهای  طلا  و  مروارید  آراسته  و  پیراسته  می‌گردند،  و  جـامه‌هایشان  در  آنجاها  ابـریشمین  است‌.  و  خواهند  گـفت‌:  سـپاس  خداوندی  را  سـزا  است  کـه  غـم  و  انـدوه  را  از  مـا  زدود.  بی‏گمان  پروردگار  مـا  آمـرزندۀ  (گناهان  بندگان  و)  سپاسگزار  (‌کارهای  نیک  ایشان‌)  است‌.  خداوندی  که  در  پرتو  فضل  و  لطف  خویش‌،  مـا  را  در  سـرای  اقـامت  و  ماندگاری  جای  داد.  در  آن  هـیچ ‌گونه  رنـج  و  مشقّت  جسمانی  و  هیچ ‌گونه  ناتوانی  و  واماندگی  روحانی  به  ما  دست  نمی‌دهد. 

این  صحنه  پرده  از  نعمتهای  مادی  و  ملموس‌،  و  نعمتهای  روحی  و  محسوس  برمی دارد.^[1]  چه  آنان‌:

(یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤاً وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ) (33)

در  آنجاها  بـا  دسـتبندهای  طلا  و  مـرواریـد  آراسـته  و  پــیراسـته  مــی‌گردند،  و  جــامه‌هایشان  در  آنــجاها  ابریشمین  است‌.

این  برخی  از  لذّتهائی  است‌ که  دارای  نماد  مادی  است  و  به  بعضی  از  علائق  و  رغائب  دلها  و  درونـها  پـاسخ  می‌گوید.  در کنار  آن  هم  خشنودی  و  رضایت  و  امن  و  امان  و  آرامش  و  اطمینان  است‌:

(وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ ).

و  خواهند  گفت‌:  سپاس  خداوندی  را  سزا  است  که  غـم  و  اندوه  را  از  ما  زدود.

دنیا  و  نگرانی  از  سرنوشت  و  فرجام‌ کار،  و  تـلاشها  و  رنجهائی ‌که  در  انجام‌ کارها  دست  می‌دهد،  با  مقایسۀ  با  نعمتهای  ماندگار  و  همیشگی  آخرت‌،  غم  و  اندوه  بشمار  می‌آید.  در  روز  قیامت  هـم  نگرانی  از  سـرنوشت  و  فرجام‌ کار،  مایۀ  غم  و  اندوه  بسیار  می‌گردد.

(إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ) (34)

بی‏گمان  پروردگار  مـا  آمـرزندۀ  (‌گناهان  بندگان  و)  سپاسگزار  (‌کارهای  نیک  ایشان‌)  است‌.

خدا  ما  را  بخشید،  و  از کارهای  ما  سپاسگز‌اری  فرمود  با  پاداشی ‌که  در  برابر  اعمال  ما  به  ما  داده  است‌. 

(الَّذِی أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ ).

خداوندی  که  در  پرتو  فضل  و  لطف  خـویش‌،  مـا  را  در  سرای  اقامت  و  ماندگاری  جای  داد.

سرای  اقامت  و استقرار  بهرۀ  ما گرداند:

(مِن فَضْلِهِ). در  پرتو فضل  و لطف  خویش‌.

ما که  حقّی  بر  خدا  نداریم‌.  بلکه  به  هر کس  هر چـه  می‏بخشد  فضل  و  لطفی  است‌ که  در  حقّ  او  روا  می‌دارد. 

(لَا یَمَسُّنَا فِیهَا نَصَبٌ وَلَا یَمَسُّنَا فِیهَا لُغُوبٌ) (35)

در  آن  هیچ ‌گونه  رنـج  و  مشـقّت  جسـمانی  و  هیچ ‌گونه  ناتوانی  و  واماندگی  روحانی  به  ما  دست  نمی‌دهد.  بلکه  در  آنجا  نعمت  و  راحت  و اطمینان  یکجا  نصیب  ما  می‌گردد.

فضا  به  طور کلّی  فضای  آرامش  و  آسایش  و  اطـمینان  است‌.  واژه‌ها  برگزیده  شده‌اند  تا  با  طنین  و  آهنگ  خود  با  این  فضای  مهربانانۀ  دوست  داشتنی  همآوا  و  همنوا  شوند.  حتّی  واژۀ  «‌حزَن‌»  با  سکون  جازم  خوانـده  نمی‌شود،  بلکه  با  تسهل  و  تخفیف ‌گفته  می‌شود.  «‌دارالمقامه  » ‌سرای  اقامت ‌کـه  بهشت  است‌.  «‌نصبٌ  »  رنج  و  مشقّت‌.  خسـتگی‌.  «‌لغُوب  »  :  درماندگی  نـاشی  از  خستگی،  و  نـاتوانی  حـاصل  از  رنـج  و  مشـقّت‌.^[2] رنج  و  مشـقّت  و  درماندگی  و  خسـتگی  حتّی  ایشـان  را  نمی‌پساید  و  لمس  نمی‌نماید.  آهنگ  موسیقی  تعبیر  به  طور کلی  آرام  و  خوشایند  و  همنوا  است‌.

آن‌ گاه  به  سوی  دیگری  نگاهی  می‌اندازیم‌.  در  آن  سو  پریشانی  و  آشفتگی  و  ناآرامی  همیشگی  را  می‌بینیم‌: 

(وَالَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لَا یُقْضَى عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَلَا یُخَفَّفُ عَنْهُم مِّنْ عَذَابِهَا ).

کسانی  که  کفر ‌پیشه‌انـد،  آتش  دوزخ  برای  آنـان  است‌.  هرگز  فرمان  مرگ  ایشان  صادر  نمی‌شود  تا  بـمیرند  (‌و  راحت  شوند)‌،  و  هرگز  عذاب  دوزخ  برای  ایشان  تحفیف  داده  نمی‌شود  (‌تا  مدّتی  بیارامند)‌.

نه  مرگشان  درمی‌رسد،  و  نه  عذاشان  تـخفیف  داده  می‌شود.  حتّی  رحمت  با  فرارسیدن  مرگ  هـم  بدیشان  نمی‌رسد!

(کَذَلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ) (36)

ما  هـر  کافر  لجوج  در  کـفر را  این  چنین  کیفر  و سـزا  می‌دهیم‌.

آن‌ گاه  صدای  درشت  و  در گلو  شکسته  و  آمیخته  به  همی  به ‌گوشمان  می‌رسد.  صدا‌ئی  است  شیون‌ گونه ‌کـه  از  جوانب‌ گوناگو‌ن  شنیده  می‌شود.  صدای‌ کسانی‌ که  به  دوزخ  انداخته  شده‌اند:

(وَهُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیهَا ).

آنـان  در  دوزخ  فـریاد  برمی‌آورند  (‌و  نـعره‌ زنان  کمک  می‌طلبند)‌.

طنین  واژگان  خودش  همۀ  این  معانی  و  مفاهیم  را  به  ذهن  و  شعو‌رمان  می‌خوانند  .  .  .  پس  بگذار گو‌ش  فرا  دهیم  تا  از  این  صدای  بلند  نابهنجار  چیزی  درک‌ کنیم  و  بـبینیم  چه  می‌گوید.  این  صدا  می‌گوید:

(رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ ).

پروردگارا!  بیرونمان  بـیاور  تـا  کـارهای  شــایسته‌ای  انـجام  دهـیم  کـه  جدای  از  کـارهائی  بـاشد  که  قبلاً  می‌کردیم‌.

در  این  صورت‌،  این  پشیبانی  و  توبه  و  اعتراف  و  اقرار  است‌،  و لیکن  پس  از  فرصت  مناسب  و  خارج  از  وقت  خود  است‌.  هان‌!  این  ما  هستیم‌ که  پاسخ  ردّ  قـاطعانه  را  می‌شنویم‌،  پاسخی‌ که  تنبیه  سختی  در بر  دارد:

(أَوَلَمْ نُعَمِّرْکُم مَّا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَن تَذَکَّرَ ).

(‌بدیشان  خواهیم  گفت‌:)  آیا  بـدان  اندازه  بـه  شـما  عمر  ندادیم  که  در  آن  هر کس  بـخواهد  بیدار  و  هوشیار  شود،  کافی  و  بسنده  باشد؟‌.

شما  از  این  فرصت  زمان  فراوان  عمر  سود  نبردید،  و  الّا  این  مدّت  زمان  فراخ  برای  بیداری  و  هوشیاری‌ کافی  بوده  است  برای  کسانی ‌که  خواسته‌اند  بیدار  و  هـوشیار  شوند.

(وَجَاءکُمُ النَّذِیرُ).

بیم‌دهندۀ  (‌الهی‌،  اعم  از  پیغمبران  و  علماء  ادیـان‌،  بـرای  ابلاغ  آئین  آسمانی‌)  به  پیش  شما  آمده  است‌.

این  هم  برای  بیدارباش  و  هوشیارباش  و  برحذر  داشتن  بیشتر  بوده  است‌،  ولی  شما  بیدار  و  هوشیار  نشده‌اید  و  خویشتن  را  از  خشم  و  عذاب  خدا  برحذر  نداشته‌اید.

(فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِمِینَ مِن نَّصِیرٍ) (37)

(‌ما  که  همۀ  وسائل  نجات  را  در  اختیارتان  گذاشتیم  و  راه  رستگاری  را  به  شما  نمودیم‌،  ولی  خودتان  از  آن  بـهره  نگرفتید  و  فرصت  را  از  دست  دادید)  پس  بچشید.  اصلاً  برای  ستمگران  یار  و  یاوری  نیست.

اینها  دو  تصویر  مقابل  یکدیگرند:  تصویر  امن  و  امان  و  آسودگی  و  آسایش‌،  و  مقابل  آن  تصویر  پریشانی  و  آشفتگی  و  غم  و  اندوه‌.  تصویر  نغمۀ  شکر  و  دعا که  در  مقابل  آن  تصویر  ناله  و  فریاد کمک  خواستن  و  شـیون  سر  دادن  است‌.  تصویر  نماد  عنایت  و  بزرگداشت ‌که  در  مقابل  آن  تصویر  نماد  سستی  و  تنبلی‌ کـردن  و  بیدار  شدن  و  پشیمانی  بودن  است‌.  تصویر  نوای  نرم  و  دلنـشین  و  آهنگ  همنوا  و  همآوا  است‌،  و  در  مقابل  آنها  صدای  ناتراشیده  و  ناخراشیده  و  آهنگ  درشت  و  زمخت  است‌.  بدین  وسیله  تقابل  به ‌کمال  مـی‌رسد،  و  هماهنگی  در  جزئیّات  و کلیّافت،  یکسان  به  اتمام  می‌رسد.^[3]

سرانجام  پیرو  جملگی  این  صـحنه‌ها،  و  همـین  پـیرو  برگزیدن  و  وارث ‌گرداندن  در  می‌رسد:

(إِنَّ اللَّهَ عَالِمُ غَیْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (38)‏

خداوند  دانندۀ  غیب  آسمانها  و  زمـین  است  و  مسـلّماً  از  چیزهائی  که  در  درون  دلها  است  کاملاً  آگاه  است‌.  علم  فراگیر  و  ریزبین  و  دقیق‌،  مناسب‌ترین  پـیرو  فـرو  فرستادن‌ کتاب‌،  و  پیرو  برگزیدن ‌کسانی  است‌ که  ایـن  کتاب  را  به  ارث  می‏‎برند  و  پـرچـم  آن  را  بر  دوش  می‌کشند،  و  بهترین  پیرو  بر  صرف  نظر کردن  یزدان  از  ظلم‌ کسانی  است‌ که  به  خویشتن  ستم‌ کرده‌اند،  و  او  بدیشان  لطف  و  تفضّل  می‌نماید  با  دادن  چنان  پاداشی‌ که  بدانان  عطاء  می‌فرماید.  همچنین  خوب‌ترین  پـیرو  بر  حکمی  است ‌که  خدا  دربارۀ کسانی  صادر  مـی‌کند که  چـنان  سـرنوشتی  را  باور  نـداشته‌انـد  و  بدان‌ کـفر  ورزیده‌اند  .  .  .  خدا  مطّلع  و  آگاه  از  راز  و  رمز  آسمانها  و  زمین  است‌،  و  او  بس  مطّلع  و  آگاه  از  اسرار  و  نیّات  موجود  در  سینه‌های  مردمان  است‌.  یزدان  با  این  علم  و  دانش  فراگیر  و  ریزبین  و  دقیق‌،  دربارۀ  همۀ  این  امـور  قضاوت  و  داوری  می‌فرماید.

---

[1] ‌به نقل از کتاب‌: «‌مشاهد القیامه فی القرآن‌» صفحۀ  100 و 101.

^[2] بـرخـی «‌نصب‌» را خستگی جسـمی‌، و «‌لغـوب‌» را خستگی روح  دانسته‌اند. (مترجم‌) 

^[3] به نقل از کتاب‌: «‌مشاهد القیامه فی القرآن‌». صفحۀ  ١٠٠ و ١٠١ .

تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 26-15

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 26-15

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (15) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ (16) وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ (17) وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْءٌ وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالغَیْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَمَن تَزَکَّى فَإِنَّمَا یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (18)‏ وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ (19) وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ (20) وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ (21) وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ (22) إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ (23) إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَنَذِیراً وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ (24) وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ (25) ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (26)

روند  قرآنی  بار  دیگر  برمی‌گرد‌د  به  سوی  فریاد  زدن  مردمان‌ که  به  پیوند  خدا  با  خدا  بنگرند،  و  حقیقت  نفس  خویش  را  نگاه‌ کنند.  به  سوی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌نـیز  برمی‏گردد  و  ا‌و  را  در  برابر  چیزهائی  دلداری  می‌دهد که  گریبانگبر  و  دامنگیر  او  می‌گردد،  و  از  او  غم  و  اندوهی  را  می‌زداید که  از  رویگردانی  و گمراهی  دیگران  بدو  دست  می‌دهد  -‌ بدان‌ گونه ‌که  در  بند  دوم  سوره ‌گذ‌شت  -  در  اینجا  این  اشاره  را  می‌افزاید که  سرشت  هدایت  و  راهیابی  جدای  از  سرشت ‌گمراهی  و  سرگشتگی‌است‌،  و  اختلاف  میان  این  دو  سرشت  اصیل  و  ریشه‌دار  است‌،  و  بسان  اصیل  بودن  اختلاف  موجود  در  میان ‌کور  بودن  و  بینا  بودن،  و  نور  و تاریکی‌،  و  سایه  و گرما،  و  مردن  و  زنده  بودن  است‌.  و  این‌ که  میان  هدایت  و  راهیابی  و  دیدن  و  نور  و  سایه  و  زندگی‌،  پیوند  و  همگونی  است‌.  هـچنین  میان‌ کوری  و  تاریکی  و  سایه  و گرما  و  مرگ  هم  پیوند  و  همگونی  است‌.  آن‌ گاه  این  چرخش  و گردش  هم  با  اشارۀ  به  جایگاه‌های  نقش  زمین  شدن  و  هـلاک  گردیدن  تکذیب‌کنندگان  پایان  می‌گیرد.  این  اشاره  بدان  خاطر  است ‌که  مردمان  بیدار  و  هوشیار گردند  و  خویشتن  را  بپایند  و  از  زشتیها کناره‌گیری  نمایند.

*

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (15) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ (16) وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ) (17)

ای  مردم‌!  شما  (‌در  هر  چیزی‌،  محتاج  و)  نیازمند  خدائید،  و  خدا  بی‌نیاز  (‌از  عبادت  شما  است‌)  و  ستوده  است‌.  اگر  بخواهد  شما  را  از  میان  برمی‌دارد،  و  مردمان  دیگری  را  جایگزین  شما  می‌سازد،  و  این  کار  برای  خدا  مشکـل  و  سنگین  نیست‌.

مردمان  نیازمند  این  هستند که  بدیشان  این  حقیقت  تذکّر  داده  شود،  بدان  هنگام ‌که  به  سوی  هـدایت  دعوت  می‌گردند،  و  تلاش  می‌شود که  از  تاریکیهائی ‌کـه  در  آنند  بیرون  آورده  شوند  و به  سوی  نور و روشنائی  و  هدایت  و  را‌هیابی  خدا  رهنمود گردند.  آنان  بدین  امر  نیازمندند،  زبرا  ایشان  فقیران  نیازمند  خدایـند،  و  خدا  کاملاً  بی‏نیاز  از  ایشان  است‌.  وقتی  که  آنان  به  سـوی  ایمان  به  یزدان‌،  و  برای  عبادت  و  پـرستش  و  حمد  و  سپاس  او  و  شکر  نعمتهایش  دعوت  می‌شوند،  خدا  خود  به  خو‌د  ستوده  است  و  بی‏نیاز  از  عبادت  و  پـرستش  ایشان  و  از  حمد  و  ثنای  آنان  است‌.  ایشان  به  هیچ  وجه  و  به  هیچ  روی  نمی‌توانند  خدا  را  درمانده  و  ناتوان  سازند،  و  بر  ا‌و  نمی‌توانند  چیره‌ گرد‌ند  و  او  را  دچار  مشکل  و  مشقّت ‌گردانند.  او  اگر  بخواهد  ایشان  را  می‌میراند  و  از  میان  برمی‏دارد،  و  انسانهای  تازه‌ای  از  نژاد  خودشان  را  یا  از  نژاد  دیگران  را  جایگزین  ایشان  می‌نماید  و  در  زمین  مستقرّشان  می‌گرداند.  این‌ کار  برای  خدا  سهل  و  ساده  است‌.

مردمان  نیازمند  این  هستند که  بدین  حقیقت  تذکّر  داده  شوند،  تا  غرور  ایشان  را  برندارد  و  اسب  سرکش  تکبّر  زمام  اختیار  را  از کفشان  نرباید  و  هلاکشان  ننماید،  بدان  هنگام ‌که  می‏بینند  خداوند  بزرگوار  بدیشان  عـنایت  می‌فرماید،  و  پیغمبرانی  را  به  سویشان ‌گسیل  می‌نماید،  و  پیغمبران  هم  تـمام‌ کوشش  و  تلاششان  را  به ‌کار  می‌گیرند  تا  آنان  را  از گمراهی  بازدارنـد  و  به  سـوی  هدایت  بکشانند  و  بازگردانند،  و  از  تاریکهایشان  بیرون  آ‌ورند  و  به  سوی  نورشان  رهـنمود گردانـند  و  به  نورشان  برسانند.  در  این  اوضاع  و  احوال‌ گاهی  غرور  ایشان  را  دربر  می‌گیرد  و گـمان  می‌برند که  آنـان  در  پیشگاه  خدا  قدر  و  منزلتی  دارند  و  چیز  بزرگ  و  سترگی  هستند!  و  این‌ که  هدایتشان  و  عبادتشان  چیزی  بر  ملک  و  مـملکت  افریدگار  بزرگو‌ار  می‌افزاید!  در  حالی ‌که  خدا  بی‏نیاز  و  ستوده  است‌.

یزدان  سبحان  رعایت  و  عنایت خود  را  شامل  بندگانش  می‌سازد،  و  رحمت  و  مرحمت  خو‌یش  را  بهرۀ  ایشـان  می‌گرداند،  و  با  فضل  و کـرم  فراوانش  آنان  را  فرا  می‌گیرد،  بدان  هنگام ‌که  پیغمبرانش  را  به  سوی  ایشـان  روانــه  مـی‌کند،  و  پیغمبران  رویگردانی  و  اذیّت  و  آزارشان  را  تحمّل  می‌کنند،  و  با  وجود  رویگـردانی  و  اذ‌یّت  و  آزارشان  بر  دعوت  به  سوی  خدا  ثابت  و  استوار  می‌مانند  .  .  .  یزدان  سبحان  این  چنین  با  بندگانش  رفتار  می‌فرماید  تا  رحمت  و  فضل  و کرم  و  بزرگواری  خود  را  بدیشان  بنماید.  چرا که  اینها  صفتهای  متعلّق  به  ذات  یزدانند.  این ‌کار  هم  نه  بدان  خاطر  است ‌که  این  بندگان  چیزی  بر  ملک  و  مملکت  و فرمانروائی  و  عظمتش  می‌افزایند  وقتی‌ که  هدایت‌ گردند  و  راهیاب  شوند،  یا  ا‌ین  بندگان  چیزی  از  ملک  و  مملکت  و  فرمانروائی  و  عظمتش  می‌کاهند  وقتی‌ که  کور گردند  و  بـه  کـژراهـه  روند.  همچنین  این ‌کار  نه  بدان  خـاطر  است ‌که  ایـن  بندگان  آفـریده‌های ‌کمیاب  و  دشواری  هسـتند  و  گرداندن  و  می‌راندنشان  یا  تغییر  و  تبدیلات  سـخت  است‌،  این  است  که  هر چه  از  ایشان  روی  دهد  بخشیده  می‌شود،  زیرا  آنان  صنف  و  نوعی  هستند  برگشت  داده  نمی‌شوند  و  تبدیل  و  تغییر  ایشان  ناشدنی  است‌!

انسان  به  دهشت  می‌افتد  و  حیران  مـی‌شود  از  فضل  و  کرم  و  بزرگواری  خدا،  وقتی‌ که  می‏‎بیند  ایـن  انسـان  کوچک  و  نـاحیز  و کـوتاه‌بین  و  ضعف  و  درمانده  و  ناتوان‌،  این  اندازه  زیاد  و  فراوان  از  عنایت  و  رعایت  یزدان  برخوردار  می‌شود!

انسان  ساکن  کوچکی  از  ساکنان  این  زمین  است‌.  زمین  تـابع‌ کـوچکی  ا‌ز  تـابعان  خورشید  است‌.  خورشید  ستاره‌ای  از  ستارگان  بسیار  و  فراتر  از  ارقام  و  اعداد  است‌.  ستارگان  هم  نقطه‌های‌ کوچکی  بیش  نـیـستند  -  هر چند  در  اصل  بسیار  بزرگ  و  ستبرند  -‌ که  در  فضای  جهان  هستی  پراکنده‌اند،  جهانی‌ که  انسان  حدود  و  ثغور  آن  را  نمی‌داند.  این  فضائی  هم ‌که  سـتارگان  به  شکل  نقطه‌های  سرگشته‌ای  در  آن  پر‌اکنده‌اند،  جز  آفریده‌ای  از  آفریده‌های  خدا  نیست‌!

با  این  وجود  انسان  این  همه  عنایت  و  رعایت  از  خدا  ببیند  .  .  .  خدا  او  را  مـی‌آفریند،  و  در  زمـین  خلیفه  می‌کند،  و  این  همه  ادوات  و  وسائل  خلیفه‌گری  را  بدو  می‏بخشد  -‌چه  در  هستی  و  ترکیب‌ بند  وجودیش،  و  چه  در  مسخّر  نـمودن  نیروها  و  انرژیهای  جهانی  لازم  برای  خلیفه‌ گریش  - آن‌ گاه  انسان‌ گمراه  و  سرگردان  می‌شود،  و  تکبّر  و  خود بزرگ‌بینی  می‌کند،  تا  بدانجا  که  شرک  می‌ورزد  و  انباز  برای  خدا  قائل  می‌شود،  یا  وجود  خدا  را  انکار  می‌کند.  پس  خدا  پـیغمبران  را  یکی  پس  از  دیگر‌ی  به  سویش  می‌فرستد،  و  برای  پـیغمبران‌ کتابها  نازل  می‌کند  و  بدیشان  معجزه‌ها  می‌دهد.  فضل  و کرم  و  بزرگواری  خدا  پیاپی  و  مستمرّ می‌گردد،  تا  زمانی ‌که  در  کتاب  واپسین  خود  برای  انسانها  داستانی  بیان  می‌دارد  و  با  آنها  با  مرمان  سخن  می‌گوید،  و  برایشان  چیزهائی  را  روایت  می‌کند که  بر  سر نیاکانشان  و گذشتگانشان  آمده  است‌.  همچنین  از  وجود  خودشان  برایشان  سخن  می‏‎گوید،  و  از  نیروها  و  انـرژیهائی  بر‌ایشان  پرد‌ه  برمی‌دارد که  در  وجودشان  اندوخته  و  نهفته  است‌،  و  از  ضعفها  و  ناتوانیهائی  برایشان  سخن  می‌گوید که  در  وجودشان  سرشته‌ گردیده  است‌.  و  بلکه  یزدان  سبحان  برایشان  از  فلانی  و فلانی  به  طور  مشـخّص  سخن  می‌گو‌ید.  بدین  یکی  می‌گوید:  تو کار کردی  و  تو کار  نکردی‌،  و  بدان  یکی  می‌گو‌ید:  بیا  این  راه  حلّ ‌مشکل  تو  است‌،  و  بیا  این  راه  نجات  تو  از  تـنگا  و  دشواری‌ای  است  که  بدان  درافتاده‌ای‌!

این  همه  را  برای  انسان  آفریده  است‌،  و  این  همه  را  به  انسان  می‌گوید،  این  انسانی ‌که  ساکن ‌کو‌چکی  از  ساکنان  زمین  است‌،  زمینی ‌که  تابع  کوچکی  از  تابعان  خورشید  است‌.  خورشیدی‌ که  سرگشته  در گسـترۀ  ایـن  جهان  بزرگ  هستی  است‌،  تا  بدانجا  نزدیک  است ‌که‌ نزدیک  است  وجودش  احساس  نگردد!  یزدان  سبحان  آسمانها  و  زمین  و هستی  و همه  چیز و  همه ‌کس  را  با  یک  واژه  و  به  مجرّد  توجّه  اراده  آفریده  است‌،  می‌تواند  همسان  آن  را  دیگر باره  با  یک  واژه  و  به  مجرّد  توجّه  اراده  بیافریند  و  از  نیستی  به  هستی  بیاورد.

سزاوار  است  مردمان  این  حقیقت  را  درک  و  فهم ‌کنند  تا  مقدار  فضل  و کرم  و  عنایت  و  رعایت  و  مهر  و  عطوفت  خدا  را  درک  و  فهم  نمایند،  و  تا  خجالت  بکشند  از  این  که  فضل  و کرم  خالص‌،  و  عنایت  و رعایت  صرف‌،  و  مهر  و  عطوفت  فراوان  را  با  رویگر‌د‌انی  و  انکار  و  ناباوری  پاسخ  بگو‌یند.

این  امر گذشته  از  این ‌که  یک  حقیقت  صادق  و  واقـعی  است‌،  از  دیگر  سو  یک  پسودۀ  وجدانی  و  الهامگرانه‌ای  است‌.  قرآن  دلهای  انسانها  را  با  حقائق  می‌پساید،  زیرا  حقیقت  وقتی ‌که  جلوه‌گر  آید  تأثیر  بسزائی  در  نفس  دارد  و  سخت  در  نفس  مؤثّر  واقع  می‌شود.  زیرا  قرآن  حـقّ  است  و  حقّ  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌،  و  جز  حقّ  نمی‌گوید،  و  جز  با  حقّ  قانع  نمی‌شود،  و  جز  حقّ  را  عرضه  نمی‌دارد،  و  جز  به  حقّ  اشاره  نمی‌کند.

پسودۀ  دیگری  دربارۀ  حقیقت  دیگری  است‌،  حقیقت  مسؤولیّت  فردی‌،  و  سزا  و  جزای  فردی  بـدان‌ گونه ‌که  کسی  برای  کسی  نمی‌تواند کاری  بکند  و  او  را  از  دست  کیفر  خدا  برهاند  و  رستگارش  گردانـد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نیازی  نداشت ‌که  آن  را  با  هـدایت  ایشان  برای  خود  برآورد  کند.  او  خودش  در  برابر کارهائی‌ که  می‌کند  محاسبه  می‌شود،  همان ‌گونه ‌که  هر کس  دیگری  از  ا‌یشان  در  برابر کارهائی‌ که  می‌کند  محاسبه  می‌گردد‌،  و  بار  گناهان  خود  را  تنها  بر  دوش  می‌کشد،  و کسی  در  آن  بدو  کمک  نمی‌کند.  هر کس  پاکی  و  پاکیزگی  درپیش ‌گیرد  برای  خود  پاکی  و  پاکیزگی  درپیش  مـی‌گیرد،  و  او  به  دست ‌آورندۀ  کار  و  نتائج  کار  خود  است‌،  و  سـرانـجام  کارها  همه  به  پیشگاه  خدا  برگردانده  می‌شوند:

(  و  لا  تزر  وازره  وزه‌ر  اه‌خر.ی  و  ان‌ه  تده‌ع  مثقله  اً‌ل‌“  حلها  لا  ـمل  مثه  ـق‌ء‌ولوکان‌ذا  قزن  ـه‌.

هیح  گناهکاری  بار  کناـم  دیگری  را  به  دوش  نمی‌کشد،  و  اگر  انسان  سنگین  باری  کسی  را  برای  حمل  گناهانش  به  فریاد  خواند،  (‌او  چنین  کمکی  را  نمی‌تواند  بـند  و)  چیزی  از  بار  گناهانشان  برداشته  نمی‌شود،  هرچند  از  نزدیکان  و  بستگان  باشد.

(وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْءٌ وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى ).

هـر کس  پــاکی  پـیشه  کـند  (‌و  خویشتن  را  از  کـثافات  معاصی  پاکیزه  دارد)  پـاکـی  او  بـرای  خودش  است  و  (‌خود  از  آن  سود  می‌برد.  به  هر  حال‌)  بازگشت  (‌همگان‌،  اعـم  از  کـافران  و مـؤمنان‌)  بــه  ســوی  خدا  است  (‌و  سرانجام  به  حساب  عاصی  و  مطیع  خواهد  رسید).

حقیقت  مسؤولیّت  فردی  و  سزا  و  جزای  فردی‌،  دارای  تأثیر  قاطعانه‌ای  در  فهم  و  شعور  اخلاقی‌،  و  همچنین  در  رفتار  و کردار  عملی  است‌.  وقتی‌ که  هر کسی  بفهمد  و  احساس ‌کند که  او  در  برابر کارش  سزا  و  جزا  می‏‎بیند،  و  در  برابـر کـار  دیگر‌ان  مؤاخـذه  نـمی‌گردد  و گـرفتار  نمی‌آید،  و  از  پاداش  و  پادافره  کسب  و کـارش  نـجات  پیدا  نمی‌کند  و  رهائی  نـمی‌یابد،  هـمچون  چـیزی  یک  عامل  نیرومندی  در  بیداری  و  هوشیاریش  می‌گردد  و  برای  حساب‌ کشـیدن  از  خود  پـیش  از  ایـن  کـه  از  او  حساب‌ کشیده  شود  سخت  به  خود  می‌آید  و  به  خویشتن  نهیب  می‌زند!  همراه  با  این  بیداری  و  هوشیاری  از  هر  امید  و  آرزوی  گـول‌زننده‌ای  دست  می‌کشد کـه  او  را  فــریب  دهـد  و  بگوید  کسی  بدو کم‌ترین  سودی  می‌رساند،  یا  امیدوارش ‌گرد‌اند که  کسی  بجای  او  بار  گناهش  را  برمی‏دارد  و  بلا گردان  او  می‌گردد!  در  عـین  حال  حقیقت  مسؤولیّت  و  سزا  و  جزای  فـردی‌،  عـامل  اطمینان ‌بخشی  است  و  به  انسان  آرامش  می‌دهد.  دیگر  او  پریشان  نمی‌گردد  از  ترس  ایـن ‌که  نکند  بـه ‌گناه  دیگران‌ گرفته  شود  و گرفتار  آید،  و  بدین  سبب  سرگشته  و  ناامید  از  این‌ گردد که  عمل  خوب  فردی  او  سودی  به  حالش  نداشته  باشد،  وقتی‌ کـه  او  وظـیفۀ  خود  را  در  دلسوزی  مردمان  اداء  کرده  باشد،  و کوشیده  باشد  تـا  آنجا که  می‌تواند  و  با  هر  وسیله‌ای ‌که  در  دست  دارد  آنان  را  از گمراهی  برگرداند.

یزدان  سبحان  مـردمان  را  یکجا  و  همردیف  دادگاهی  نمی‌فرماید  و  برابر  لیست  و  فهرست  از  ایشان  حساب  و  کـتاب  نـمی‌کشد.  بلکه  یک ‌یک  آنـان  را  دادگاهی  می‌فرماید  و  تک ‌تک  ایشان  را  محاسبه  می‌نماید.  هر  کسی  را  برابر  رفتار  و کردارش  محاکـمه  و  دادرسـی  می‌فرماید،  و  در  حدود  وظیفه‌اش  از  او  پرس  و  جو  می‌نماید.  از  جملۀ  وظائف  فرد  این  است‌ که  دلسـوزی  کند  و  در  حدّ  تاب  و  توانش  به  اصـلاح  حـال  دیگـران  بپردازد.  وقتی  که  بدین  وظیفۀ  خود  اقدام  نماید،  دیگر  مسؤولیّتی  در  میان‌ گروهی  ندارد که  در  میانشان  زندگی  می‌کند.  او  برابر  خوبی  و  نیکی  خود  دادگاهی  می‌شود  و  پاداش  می‌گیرد،  و  خوب  بودن  و  نـیک  بودن  مـردمان  سودی  به  حالش  ندارد،  اگر  او  بد  و  ناصالح  باشد.  چـه  خدا  -  همان‌ گونه ‌که‌ گفتیم  -  مردمان  را  برابر  لیست  و  فهرست  مورد  محاسبه  قـرار  نـمی‌دهد  و  هـمردیف  و  همقطار  سزا  و  جزایشان  عطاء  نمی‌فرماید!

تعبیر  قرآنی  این  حقیقت  را  به  شیوۀ  تصویری  قرآن  به  تصویر  مـی‌زند.  لذا  تأثــیر  ژرف‌تر  و  شدیدتری  می‏بخشد.  هر کسی  را  به‌ گونه‌ای  به  تصویر  می‌کشد که  بردارندۀ  بار  خود  است‌.  وقتی  که  بار گـناهان  شخصی  سنگین  شود  و  نزد‌یـک‌ترین  خویشاوندان  را  به ‌کمک  بطلبد  تا  چیزی  از  بـار گناهانش  را  بردارد،  کسی  را  نمی‌یابد  که  به  نداء  و  فریادش  پـاسخ  دهد  و کمکش  نماید  و  چیزی  از  بار  سنگین  او  را  بردارد  و  سکبارش  گرداند!

این  صحنه  قافله‌ای  است ‌که  هر کسی  در  آن  بار  خود  را  برمی‏دارد  و  به  راه  خود  می‌رود،  تا  آنجائی ‌که  در  پیشگاه  ترازو  و  ترازودار  می‌ایستد!  این  قافله  وقتی  به  پای  حساب  و کتاب  می‌رسد  شق  و  رق  می‌ایستد.  هر  کسی  به  تلاش  خود  پرداخته  است  و ایـنک  خسـته  و  کوفته  برپای  ایستاده  است  و  در گرو  بار  خویش  مانده  است  و  خویشتن  را  می‌کوشد  و  غافل  از  بیگانگان  و  نزدیکان  است‌!

روند  قرآنی  ا‌ز  فراسوی  قافلۀ  خسته  و کوفتۀ  سنگین ‌بار  به  سوی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نگاهی  می‌اندازد:

(إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالغَیْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ ).

تو  کسـانی  را  (‌بـا  این  قرآن‌)  مـی‌ترسانی  که  نهانی  از  پـروردگارشان  مـی‌هراسـند  و نـماز  را  چنان  که  بـاید  می‌خوانند.

اینان  کسانیند که  بیم  دادن  و  برحذر  داشـتن‌،  ایشان  را  سودمند  می‌افتد.  اینان  کسـانیند  که  از  پروردگارشان  می‌ترسند،  هر چند  او  را  ندیده‌اند.  نماز  را  چنان‌ که  باید  می‌خوانند  تا  با  پـروردگارشان  تماس  بگیرند  و  او  را  عبادت  و  پرستش‌ کنند.  اینان‌ کسانیند که  از  تو  بهره‌مند  می‌شوند  و  استفاده  می‌کنند،  و  سخنان  تو  را  می‌شنوند  و  فرمان  تو  را  می‌برند  .  .  .گناهی  بر  تو  نیست‌ اگر کسی  از  خدا  نترسد  و  نماز  نخواند.

(وَمَن تَزَکَّى فَإِنَّمَا یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ ).

هـر کس  پـاکی  پـیشه  کند  (‌و  خویشتن  را  از  کـثافات  معاصی  پاکیزه  دارد)  پـاکـی  او  برای  خودش  است  و  (‌خود  از  آن  سود  می‌برد)‌.

سود  او  برای  تو  نیست‌،  و  برای  غیر  تو  هم  نیست‌.  بلکه  او  خود  را  پاکیزه  می‌دارد  و  پاس  می‌ورزد  تا  خودش  از  پاکی  و  پاکیزگیش  سود  ببرد  و  استفاده‌ کند.  پـاکی  و  پاکیزگی  معنی  لطیف  و  ظریف  و  شفّا‌ف  و  د‌رخشانی  دارد.  شامل  دل  و  خاطره‌ها  و  احساسات  آن  می‌شود،  و  رفتار  و  روش  و  رویکردها  و  آثار کردار  را  فرا  می‌گیرد.  پاکی  و  پاکیزگی  معنی  الهـام ‌بخشی  را  دارد که  در  آسمانها  بال  و  پر  می‌زند.

(وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (18)

بازگشت  (‌همگان‌،  اعم  از  کـافران  و  مـؤمنان‌)  به  سـوی  خدا  است  (‌و  سرانجام  به  حساب  عاصی  و  مطیع  خواهد  رسید).

خدا  حسابرس  و  سزا  و  جزادهنده  است‌.  هیچ ‌کار  خوبی  هدر  نمی‌شود  و  بیهوده  نمی‌رود،  و  هیچ‌ کار  بدی  نهان  و  پنهان  نمی‌گردد  و  از  میدان  به  در  نـمی‌شود.  داوری  و  فرمان  و  سزا  و  جزا  به کسـی  غیر  از  خـدا  واگذار  نمی‌گردد،  چه  به ‌کسانی ‌که  به  سویشان  می‌گرایند،  و  چه  به  کسانی  که  فرامـوششان  می‌نـمایند  یـا  نـادیده‌شان  می‌گیرند  و  بدیشان  هیچ ‌گونه  توجّهی  نمی‌کنند.

*

هرگز  در  پیشگاه  خدا  ایـمان  و کفر  و  خیر و  شرّ  و  هدایت  و  ضلالت‌،  برابر  و  یکسـان  بشمار  نمی‌آیند.  همان ‌گونه ‌که‌ کور  بودن  و  بینا  بود‌ن‌،  تاریکی  و  روشنی‌،  سایه  و گرما،  و  زندگی  و  مرگ،  برابر  و  یکسان  بشمار  نـمی‌آیند،  و  هر ‌یک  از  ایـنها  از  بنیاد  مـختلف  و  جداگانه‌اند.

0وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ (19) وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ (20) وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ (21) وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ).

نابینا  و  بینا  یکسان  نیست‌.  و  تاریکیها  و  نور هم  همسان  نمی‌باشد.  و  سایه  و  گرمای  سوزان  هم  یکی  نیست.  و  مردگان  و  زندگان  هم  مساوی  نمی‌باشند.

میان  سرشت‌ کفر  و  سرشت  هر یک  از کوری  و  تاریکی  و گـرمای  سوزان  و  مرگ،  ارتباط  و  پیوند  است.  همان‌ گو‌نه  هم  میان  سرشت  ایمان  و  سرست  هر یک  از  نور  و  دیدن  و  سایه  و  زندگی‌،  ارتباط  و  پیوند  است‌.  ایمان  نور  است‌،  نوری  در  دل‌،  و  نوری  د‌ر  اندامـها،  و  نوری  در  حواس  است‌.  نوری  ا‌ست‌ که  حقائق  چیزها  و  ارزشها  و  رخداد‌ها،  و ارتباطها  و  نسبت‏ها  و  فـاصله‌ها‌ی  میان  آنها  را  می‌نمایاند.  چه  مؤمن  با  این  نور  می‌نگرد  که  نور  خدا  است‌،  و آن  حقائق  را  می‏‎بیند،  و  با  آن  خود  را  می‌سازد  و  در  پرتو  آن  به‌ کار  می‌پردازد،  و  در  راه  خود  دستپاچه  نمی‌شود  و کورکورانه  راه  نمی‌رود  و  گامهایش  به  یکدیگر  نمی‌خورد  و  افتان  و  خیزان  نمی‌شود!

ایمان  چشم  است‌،  چشمی‌ که  بینا  است  و  می‏‎بیند،  دیدن  حقیقی  و  راستینی‌ که  دچار  نوسان  و  اختلال  نمی‌گردد،  و  دارندۀ  خود  را  در  پرتو  نور  و  یقین  و  اطمینان  به  راه  می‏‎برد  و  به  سرمنزل  مقصود  می‌رساند.

ایمان  سایه  است‌،  سایۀ‌ گسترده  و  فراخی ‌که  نفس  در  آن  می‌آرامد  و  دل  بدان  می‌آساید.  سایه‌ای  است  بر‌ای  نجات  از گرمای  شکّ  و  تردید  و  پریشانی  و  ناآرامی  و  سرگشتگی  در  بیابان  تاریک  و  بدون  راهنما!

ایمان  حیات  است‌،  حیات  دلها  و  احسـاسها  و  ذهنها  و  شعو‌رها،  و  حیات  مقصدها  و  رویکردها.  همچنین  ایمان  حرکت  سازنده  و  ثمربخش  و  هدفدار  است‌.  ایـمان  حرکتی  است‌ که  در  آن‌ گمنامی  و  مرگی  نیست‌.  در  این  حرکت‌،  بیهوده  رفتن  و  هدر  شد‌نی  نیست‌.

کفر کو‌ری  و  نابینائی  است‌،‌ کوری  و  نابینائی  سرشت  دل‌،  و کوری  و  نابینائی  از  دیدن  دلائل  حقّ‌،  و کوری  و  نابینائی  از  دیدن  حقیقت  وجود،  و  حـقیقت  پـیوندها  و  ارتباطهای  موجود  در  هستی‌،  و  حقیقت  ارزشـها  و  اشخاص  و  رویدادها  و  اشیاء‌.

کفر گرمای  سوزان  نیمروز  است‌.  تافته  و  داغ  است‌.  دل  در  آن  بریان  می‌شود.  دل  در  آتش  شـعله‌ور  و  سـوزان  سرگشتگی  و  پریشانی  و  عدم  استقرار  بر  هدفی‌،  و  عدم  اطمینان  به  رستاخیز یا  سرنوشت  اخروی‌،  جزغاله  می‌شود.  بعد  از  آن  در آخرت  به  آتش‌ گرم  دوزخ  و  به  شعله‌های  عذاب  درمی افتد!

کفر  مرگ  است‌،  مرگ  درون‌،  و گسیختن  از  سرچشـمۀ  زندگی  اصیل‌،  و  بریدن  و دور افتادن  از  را‌هی ‌که  به  خدا  می‌رسد،  و  درمانده  شدن  از  پذیرش  و  پاسخگوئی‌ای ‌که  از  سرچشمۀ  حقیقی  مدد  می‌گیرند  و  در  حرکت  حیات  مؤثّرند!

هر کسی  سرشت  خود  را  دارد،  و  هر کسی  سزا  و  جزای  خود  را  می‌گیرد،  و  این  و  آن  در  پیشگاه  یـزدان  برابر  نیستند. 

* 

در اینحا  روند  قرآنی  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رو  می‌کند  و  او  را  دلداری  می‌دهد  و  از  او  غمزدائی  می‌کند،  با  بیان  حدود  و  ثغو‌ر کارش  و  وظیفه‌ای‌ که  در  راه  دعوت  به  سوی  خدا  دارد.  او کار  خود  را  می‌کند  و  وظیفۀ  خویش  را  انجام  می‌دهد‌،  و  چیزهای  بعد  از  آن  را  به  صاحب ‌کار  جـهان  و  فرمانروای‌ کیهان  وامی‌گذارد  تـا  هر چه  می‌خواهد  روا  دارد:             

(إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ (22) إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ (23) إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَنَذِیراً وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ (24) وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ (25) ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (26)

خداونـد  هـر کس  را  بـخواهد  شنوا  (‌و  پـذیرای  حقّ  و  حقیقت‌)  می‏‎گرداند،  و  تو  نمی‌توانی  (‌پند  و  اندرز  آسمانی  را  به  دل  دلمردگان  فرو  بری‌،  همانگونه  که  نمی‌توانـی‌)  مردگان  آرمیده  در  گورها  را  شـنوا  گردانی.  تـو  تـنها  بیم‌دهنده‌ای  و  بس‌.  ما  تو  را  همراه  (‌دین‌)  حقّ‌،  به  عنوان  مژده‌دهندۀ  (‌مؤمنان  به  بهشت‌)  و  بیم‌دهندۀ  کا‌فران  بـه  دوزخ‌،  به  میان  مـردمان‌)  فرستاده‌ایـم‌،  هـیچ  مـلّتی  (‌از  مـلّتهای  پـیشین‌)  هـم  نـبوده  است  کـه  بیم‌دهنده‌ای  بـه  میانشان  فرستاده  نشده  باشد.  اگر  تـو  را  تکـذیب  کـنند،  (‌عـجـیب  نـیست‌)‌.  زیـرا  کسـانی  هـم  کـه  پـیش  از  آنان  بوده‌اند،  پیغمبران  خود  را  که  برای  ایشان  دلائل  روشن  (‌بیان  کرده‌اند)  و  رساله‌ها  و  کتاب‌های  آسمانی  روشنگر  (‌راه  هدایت‌)  آورده‌اند  تکذیب  نموده‌اند.  سپس  کافران  را  (‌بــه  گناهانشان‌)  گرفتم  (‌و  سـخت  تـنبیهشان  کـردم‌)‌.  بنگرید  که  چگونه  کیفرشان  داده‌ام  (‌و  شهر  و  دیارشان  را  آئینۀ  عبرت  دیگران  ساخته‌ام‌؟‌!).

تفاوتها  و  فرقها  د‌ر  سرشت  جهان  و  در  سرشت  نفس  انسـان‌،  اصیل  و  بنیادین  است‌.  اختلاف  سرشتهای  مردمان  و  اختلاف  استقبال  ایشان  از  دعوت  خدا  نـیز  بنیادین  است‌،  بسان  اصالت  تفاوتها  و  فرقهای  جهانی  بینا  بودن  و کور  بودن،  و  سایه  و گرما،  و تاریکیها  و  نور،  و  حیات  و  ممات‌.  در  فراسوی  همۀ  اینها  هم  تـقدیر  و  تدبیر  و  حکمت  خدا  نـفته  است‌،  و  قدرت  او  بر  هر  آن  چیزی  پنهان ‌گردیده  است‌ که  بخواهد.

در  این  صورت‌،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بیم‌دهنده  و  ترساننده‌ای  بیش  نیست‌،  و  قدرت  بشری  او  در  ایـن  حـدّ و  مرز  متوقّف  می‌شود.  او  نمی تواند  پند  و  اندرز  آسمانی  را  به  دل  دلمردگان‌ که  همچون  آرمیدگان  در گورها  هستند  فرو  برد،  همانگونه  که  نمی‌تواند  مردگان  آرمیده  در گورها  را  شنوا ‌گرداند.  تنها  خدا  است‌ که  می‌تواند  هر کس  را که  بخواهد  شنوا گرداند  مطابق  آنچه  خود  بخواهد  و  هر گو‌نه  که  خود  بخواهد.  بر پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ چه  چیز  است‌ که‌گمراه  شود  هر که‌ گمراه  می‌شود،  و رویگردان‌ گردد  هـر که  رویگردان  می‏‎گردد،  وقتی ‌که  او  امـانت  را  اداء  کـند،  و  رسالت  را  برساند،  و  هر که  خدا  بخواهد  بشنود،  و  که  خدا  بخواهد  رویگردان  بشود؟

پیش  از  این  خداوند  به  پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌: 

(فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ).

خود  را  با  غم  و  اندوه  و  غصّۀ  آنان  هلاک  مکن‌.(فاط‌ر/8‌)

 خدا  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  همراه  دیـن  حقّ  به  عنوان  مژده‌دهندۀ  مؤمنان  به  بهشت  و  بیم‌دهندۀ ‌کافران  به  دوزخ‌،  به  میان  مردمان  فرستاده  است‌. کار  و  بارش  بسان  کار  و  بار  برادران  انبیاء  -‌ صلوات  الله  علیهم  -  خود  است‌.  آنان  بسیار  بوده‌اند.  هیچ  ملّتی  نبوده  است  مگر  این ‌که  پیغمبری  به  میانشان  رفته  است‌:

(وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ) (24)

هـــیچ  مـلّتی  (‌از  مــلّتهای  پـیشین‌)  نـبوده  است  کـه  بیم‌دهنده‌ای  به  میانشان  فرستاده  نشده  باشد.  اگر  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  از  قوم  خود  تکذیب  دیده  است‌،  این  سرشت  اقوام  در  استقبال  از  پیغمبران  بود‌ه  است‌.  این‌ کار  نه  از  قصور  و کو‌تاهی  پیغمبران  بوده  است‌،  و  نه  از کم  و  کاست  دلیل  و  برهان  بوده  است‌:

(وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ) (25)

اگر  تو  را  تکذیب  کنند،  (‌عجیب  نیست‌)‌.  زیرا  کسـانی  هـم  که  پیش  از  آنان  بـوده‌انـد،  پـیغمبران  خود  را  کـه  برای  ایشــان  دلائـل  روشن  (‌بیان  کرده‌اند)  و  رساله‌ها  و  کتابهای  آسمانی  روشنگر  (‌راه  هدایت‌)  آورده‌اند  تکذیب  نموده‌اند.

(‌بیّنات  )‌:  دلائل  و  براهین  به  شکلهای ‌گوناگون  و  فراوان  است‌،  و  از  جملۀ  آنها  خوارق  عادات  و  معجزاتی  است ‌که  از  آنان  درخواست  می‌کردند،  یا  پیغمبران  ایشان  را  با  آن  خـوارق  عـاد‌ات  و  معجزات  به  مبارزه  می‌طلبیدند.  «‌زُبُـر»‌:‌کتابهای  مختلف  و  مشـتمل  بر  مواعظ  و  نصائح  و  رهنـونها  و وظائف  و تکالیف  است‌.  (‌الکتاب ‌المنیر ‌)‌:‌ کتاب  روشنگر  راه  حقّ  .  .  .  ارجح  اقو‌ال  این  است‌ که  مراد  از  آن‌، ‌کتاب  موسی  علیه السّلام  تورات  است‌.  همۀ  آنان  دلائل  و کتابهای  مشتمل  بر  مواعظ  و  نصائح‌،  و کتاب  تورات  را  تکذیب ‌کرده‌اند.

این  کار  و  بار  ملّتهای  بیشماری  در  استقبالشان  از  پیغمبرانشان‌،  و  از دلائل  هدایتی  بوده  است ‌که  با  خود  به  ارمغان  آورده‌اند.  پس  این ‌کار  و  بار  تازه‌ای  نیست‌،  و  منحصر  به  فرد  هم  نیست‌.  بلکه ‌کار و  باری  بوده  است ‌که  در  رفتار  و کردار پیشینیان  بوده  است  و گذشته  است‌.  

در  ایـنجا  رونـد  قــرآنـی  سـرنوشت  و  فـرجـام  تکذیب‌کنندگان  را  برای  مشـرکان  بـیان  می‌دارد،  تـا  خویشتن  را  برحذر  دارند:

(ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا).

سـپس  کـافران  را  (‌بــه  گناهانشان‌)  گرفتم  (‌و  سـخت  تنبیهشان  کردم‌(‌.

پرسشی  را  مطرح  می‌کند که  دالّ  بر  شگفت  و شگرف  و  هول  و  هراس  است‌:

(فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (26)

بنگرید  که  چگونه  کیفرشان  داده‌ام  (‌و  شهر  و  دیارشان  را  آئینۀ  عبرت  دیگران  ساخته‌ام‌؟‌!).‌.

زشت  شمردن  و کیفر  دادن  سخت  بوده  است‌. گـرفتار  نمودن  و  مجازات  کردن‌،  ویران  و  نـابود  سـاختن  بوده  است‌.  پس ‌کسانی  باید  خویشتن  را  از  همچون  سرنوشتی  برحذر  دارند  که  شیوۀ ‌گذشتگان  را  درپیش  می‌گیرند  و  راه  ایشان  را  می‌سپرند.  بترسند  از  این ‌که  همان  چیزهائی  بر  سر  ایشان  بـیاید  و  دامنگرشان ‌گردد کـه  بر  سـر  پیشینیان  آمده  است  و  دامنگیرشان  گردیده  است‌!

این  یک  پسودۀ  قرآنی  است‌ که  این  بند  با  آن  پایان  می‌پذیرد،  و  این  گشت  و  گذار  بدان  خـاتمه  می‏‎یابد.  آن‌ گاه  گشت  و  گذار  تـازه‌ای  در  نـاحیۀ  تازه ای  آغاز  می‌گردد.

تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 45-39

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 45-39

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَن کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَاراً (39) قُلْ أَرَأَیْتُمْ شُرَکَاءکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمَاوَاتِ أَمْ آتَیْنَاهُمْ کِتَاباً فَهُمْ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّنْهُ بَلْ إِن یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً (40) إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً (41) وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءهُمْ نَذِیرٌ لَّیَکُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِیرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً (42) اسْتِکْبَاراً فِی الْأَرْضِ وَمَکْرَ السَّیِّئِ وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلاً (43) أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَکَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً (44)‏ وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ وَلَکِن یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِعِبَادِهِ بَصِیراً) (45)

این  بند  واپسین  سوره  نـیز  دربرگیرندۀ  چرخشـها  و  گردشهای  زیاد  و  فراخی  است‌،  و  پسوده‌ها  و  اشاره‌های  گوناگونی  برای  دل  دارد:  چرخش  و گردش  با  بشریّت  در  میان  همۀ  نسلهای  پیاپی که  به  دنبال  یکدیگر  می‌آیند  و  برخی  جایگزین  بعضی  می‌شوند.  چرخش  و گردش  در  زمین  و  آسمانها  برای  جستجوی  اثری  از  انبازهائی ‌که  کسانی  آنها  را  شریک  خدا  می‌دانند  و  بجز  خدا  به ‌کمک  می‏‎طلبند  و  به  فریاد  می‌خوانند.  چرخش  و گردشی  در  آسمانها  و  زمین  نیز  برای  دیدن  دست  نیرومند  و  توانای  خـدا  است ‌که  آسمانها  و  زمـین  را  نگاه  می‌دارد  و  نمی‌گذ‌ارد  آسمانها  و  زمین  فرو  ریزند  و  نابود  شوند.  چرخش  و گردشی  با  تکذبب‌کنندگان  همۀ  دلائل  و  آیات  سر  داده  می‌شود،  تکذیب ‌کنندگانی ‌که  قبلاً  با  خدا  عهد  و  پیمان  سته‌اند که  اگر  پیغمبری  به  پیش  ایشـان  بـیاید  راهیاب‌ترین  ملّتها  خواهند  بود.  سپس  این  عهد  و  پیمان  را  شکستند  و  با  فرمان  یزدان  مخالفت  کرد‌ند.  وقتی‌ که  پیغمبری  به  پیش  ایشان  آمد  جز گریز  و  بیزاری‌،  چیزی  بر  آنـان  نیفـزود.  چرخش  و  گردشی  در  جایگاه‌های  نابودی  تکذیب‌ کنندگان  پیش  از  ایشان  آغاز  مـی‌گردد.  اینان ‌که  آثار  برجای  مانده  آنان  را  می‏بینند  و  با  ایـن  وجود  نمی‌ترسند که  به  سرنوشت  ا‌یشان‌ گرفتار  آیـند.  آسیاب  زمانه  ایشـان  را  در  مـیان ‌گـیرد  و  روی  آنان  بچرخد  و  بر  سرشان  همان  سنّت  و  قانونی  رود که  بر  سر  تکذیب‌کنندگان  پیشین  رفته  است  .  .  .  آن  وقت‌،  پـایان  الهامگرانه  بیدارکنندۀ  هراس‌انگیزی  در  می‌رسد:

(وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ ).

هر گاه  خداوند  مردمان  را  در  برابر  کارهائی  که  می‌کنند  (‌فوراً  و  بدون  کم‌ترین  مهلتی  برای  اصلاح  و  تجدید  نظر  و  خودسازی‌)  به  کیفر  برساند،  انسانی  را  بر  روی  زمین  باقی  نخواهد  گذاشت.

ولی  فضل  و کرم  و  لطف  و  مرحمت  خداوند  بـزرگوار،  مرد‌مان  را  مهلت  و  فرصت  مــی‌دهد،  و  هـمچون  کـیفر  ویرانگر  و  نابودکننده‌ای  را  به  تأخیر  می‌اندازد.

*

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَن کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَاراً) (39)

خدا  کسی  است  که  شـما  را  جـانشین  (‌گذشتگان‌)  روی  زمین  کرده  است‌.  هر کس  از  شما  کافر  گردد،  بــه  زیـان  خود  کافر  می‏‎گردد،  و  کفر  کافران  در  پیشگاه  خدا  جز  بر  خشم  نمی‌افزایـد،  و  جز  زیـان  چیزی  نـصیب  کـافران  نمی‌نماید.

پیاپی  آمدن  نسلها  در  زمین‌،  رفتن  نسلی  و  آمدن  نسلی‌،  به  ارث  بردن  این  نسل  از  آن  نسل‌،  جایگزین  شدن  اینان  بر  جای  آنان‌،  به  پایان  آمدن  دولتی  و  بر  سر کار  آمدن  دولتی‌،  خاموش  شدن  شعله‌ای  و  برافروختن  شعله‌ای‌،  و  پژمردن  و  نابود گـردیدن  و  ظهور  و  پیدایش  پـیاپی  در  طول  سالها  و  در  طیّ  قرنها،  اینها  همه  تـدبّر  و  تفکّر  دربـارۀ  این  حرکت  مسـتمرّ  و  جنبش  همیشگی  را  می‏طلبد،  و  سزاوار  است  به  دل  عـبرت  و  پـند  دهـد،  و  حاضران  در  صحنۀ  جهان  بدانند که  بعد  از  مدّت  زمان  اندکی  به  پیشینیان  تبدیل  خواهند  شد  و گذشتگانی  برای  نسل  بعد  از  خود  خواهند گردید.  آیندگان  بعد  از  ایشان  می‌آیند  و  آثـار  برجای  مـاندۀ  آنان  را  می‏بینند  و  اخبارشان  را  می‌شنوند  و  به  یـاد  می‌آورند  و  برای  همدیگر  روایت  می‌کنند،  هم  بدانگونه  که  دربارۀ  آثـار  پیش  از  اینان  نیز  می‌اندیشند  و  آنها  را  ورانداز  می‌کنند  و  اخبارشان  را  به  خاطر  می‌آورند  و  برای  یکدیگر  نقل  و  روایت  می‌نمایند.  شایسته  است  این  امور  غافلان  را  بیدار گرداند  و  دسـتی  را  بـبینند که  زمـانها  را  پـیاپی  می‌آورد  و  سالها  و  عمرها  را  می‌گردا‌نـد  و  به  پـایان  مـی‌رساند،  و  چـوگان  را  می‌چرخاند،  و  دولتـها  را  جایگزین  دولتها  می‌سازد،  و  ملکها  و  مملکتها  و  حکمها  و  حکومتها  را  به  ارث  مـی‌رساند  و  دست  به  دست  می‌گرداند،  و  نسلی  را  جانشین  نسلی  می‌نماید  .  .  .  هر  چیزی  می‌گذرد  و  به  پایان  می‌آید  و  نابود  می‌شود.  تنها  خداوند  یگانه‌،  باقی  مـی‌ماند،  خداونـدی  که  دائـم  و  ماندگار  است  و  زوال  و  دگرگونی  نمی‌پذیرد.

کسی ‌که  به  پایان  برسد  و  بگذرد  جاودانه  نـمی‌ماند  و  باقی  نمی‌گردد.  کسی  که  در کوچ  محدودی  و  دارای  زمان  معیّنی  چرخان  و گردان  است‌،‌ کس  دیگری  بعد  از  او  می‌آید  تا  ببیند که  او  چه  چیزی  را  رها کرد‌ه  است  و  چه  چیزی  را  انجام  داده  است‌،  کسی ‌که  د‌ر  نـهایت  به  سوی  خدائی  رود  و  شود که  او  را  بر  آنچه ‌گفته  است  و  کرده  است  دادگاهی  می‌کند  و  از  او  حساب  می‌کشد،  کسی‌ که  چنین  حال  و  وضعی  را  داشته  باشد،  شایسته  است‌ که  اقامت  اندک  خود  را  در  زمین  زیبا  و  پسندیده  انجام  دهد،  و  پس  از  خود  ذکر  جمیل  و  نام  نیک  برجای  گذارد،  و  برای  اقامت  دائم  و  واپسـین  خود  چیزی  را  پیشاییش  بفرستد که  برای  او  در  آنجا  سودمند  افتد.  این  برخی  از  خاطره‌هائی  است  که  به  ذهن  می‌گذرد،  زمانی‌ که  صحنۀ  پژمردن  و  پنهان  شدن‌،  و  پدید  آمدن  و  پدیدار گردیدن‌،  طلوع  و  غروب‌،  دولتهائی  که  می‌روند  و  دولتـهائی ‌کـه  بر  جایشان  می‌نشینند،  مـلکها  و  مملکتهائی‌ که  دست  به  دست  می شوند،  زندگی  و  حیاتی  که  زوال  می‌پذیرد،  و  به  ارث‌ گذاشتن  و  به  ارث  بردنی  که  پیوسته  در  میان  این  نسل  و  آن  نسل  مبادله  می‌گردد،  جلو  چشم  دل  داشته  می‌شود:

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ ).

خدا  کسی  است  که  شما  را  جانشین  (‌گـذشتگان‌)  روی  زمین  کرده  است‌.

در  سایۀ  این  صحنه  مؤثّر  و  دارای  منظره‌ها  و  دیدگاه‌های  پیاپی‌،  بدیشان  مسؤولیّت  فردی  را  تذکّر  می‌دهد.  هیچ  کسی  چیزی  برای ‌کس  دیگری  بر‌نمی‌دارد  و  بر عهده  نــمی‌گیرد،  و کسـی  چیزی  از کس  دیگری  را  دفـع  نـمی‌نماید  و  به  دفاع  از  او  بـرنمی‌خیزد.  آن‌ گاه  بـه  روی ‌گردانی  و  کفرورزی  و گمراهـی  ایشان  اشـاره  می‌کند،  و  فرجام  زیانباری  را  پیش  چشمانشان  می‌دارد  که  در  پایان‌ گشت  و گذار  این  جهان  در  انتظارشان  است‌: 

(فَمَن کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَاراً) (39)

هر کس  از  شما  کافر  گردد،  به  زیان  خود  کافر  می‏‎گردد،  و  کفر  کافران  در  پیشگاه  خدا  جز  بر  خشم  نمی‌افزاید،  و  جز  زیان  چیزی  نصیب  کافران  نمی‌نماید.

«‌مَقت‌»‌:  شـدیدترین  خشـم  و  غـضب‌.  کسی  که  پروردگارش  او  را  دشمن  بدارد،  چه  زیـانی  باید  در  انتظار  او  باشد؟‌!  خود  این  خشم  و  غضب  زیان  بشمار  است  و  بالاتر  از  هر  زیان  دیگری  است‌.

*

چرخش  و گردش  دوم  در  آسمانها  و  زمین  برای  پیجوئی  اثـری  یـا  هنری  از  انـبازهائی  است ‌که  بجز  خدا  می‌پرستیدند  و  به  فریاد  می‌طلبیدند.  آسمانها  و  زمین  هم  اثری  یا  خبری  از  انبازهایشان  ندارد:

(قُلْ أَرَأَیْتُمْ شُرَکَاءکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمَاوَاتِ أَمْ آتَیْنَاهُمْ کِتَاباً فَهُمْ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّنْهُ بَلْ إِن یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً) (40)

بگو:  آیا  دربارۀ  انبازهای  خود  که  علاوه  از  خدا  آنـها  را  به  فریاد  می‌خوانید،  خوب  دقّت  کرده‌اید؟  نشـانم  دهید  آنها  کدام  چیز  زمین  را  آفریده‌اند؟  و  یا  در  آفرینش  (‌کدام  چیز)  آسـمانها  مشـارکت  داشـته‌انـد؟  یـا  شـاید  کـتاب  (‌آسمانی‌)  در  اختیار  مشرکان  گذارده‌ایم  و  ایشان  حجّت  روشنی  از  آن  (‌بر  کار  شرک  و  بت‌پرستی  خود)  دارند؟‌!  (‌اصلاً  ایشان  دلیل  عقلی  و  دلیـل  نـقلی  نـدارنـد)  و  بلکه  ستمگران  جز  وعده‌های  دروغ  به  یکدیگر  نمی‌دهند  (‌و  فقط  همدیگر  را  گول  می‌زنند)‌.

حجّت  روشن  است  و  دلیل  آشکار.  این  زمین  بـا  تـمام  چیزهائی  و  با  تمام ‌کسـانی‌ که  در  آن  است‌،  دیـدنی  و  پدیدار  است‌.  چه  جزئی  در  زمین  یا  چه  چیزی  در  آن  متّکی  است  ادّعاء‌ کند که ‌کسی  -‌ جز  خدا  - ‌آن  را  آفریده  است  و  هستی  بخشیده  است‌؟  هر  چیزی‌ که  در  جـهان  است  رو  در  روی  همچون  ادّعائی  - ‌اگر کسی  جسارت  آن  را  داشته  باشد  -‌ فریاد  برمی‌آورد که  چنین  نیست‌.  هر  چیزی  فریاد  می‌زند  آن ‌کسی  که  مرا  آفریده  است  خدا  است  و  بس.  هر  چیزی  مارک  و  نشان  ساختار  یزدان  را  بر  خود  دارد،  و  هیچ  کسی  نمی‌تواند  مدّعی  آفرینش  آن  گردد.  زیرا  هیچ  ساختاری  با  ساختار  یـزدان  همگون  نیست،  ساختارهائی  که  درماندگان‌،  یعنی  فرزندان  مرگ  و  نابودی  آن  را  ترتیب  می‌دهند  و  می‌سازند!

(أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمَاوَاتِ ).

یا  در  آفرینش  (‌کدام  چیز)  آسمانها  مشارکت  داشته‌اند؟‌. 

این  هم  قطعاً  چنین  نیست‌!  هیچ‌ کسی  جرأت  ندارد گمان  برد  که  ایـن  خدایان  دروغین  در  آفرینش  آسمانها  مشارکت  داشته‌اند،  یـا  ادّعـاء‌ کند  آنـها  در  مـالکیّت  آسمانها  شرکت  دارند،  این  خدایان  دروغـین  چه  و  هر که  هستند.  حتّی‌ کسانی‌ که  جنّیان  یا  فرشتگان  را  انباز  خدا  می‌دانستند،  جسارت  همچون  ادّعائی  را  نداشتند  ...  چکیدۀ  آنچه  گمان  می‌بردند  این  است  از  شیاطین  کمک  می‌گرفتند که  اخبار  آسمان  را  بدیشان  برسانند،  یـا  ا‌ز  فــرشتگان  درخواست  شفاعت  در  پـیشگاه  یـزدان  را  داشتند.  ولی  هیچ  وقت‌ گمان  نمی‌بردند که  شیاطین  یا  فرشتگان  در  آفرینش  آسمان  شرکت  دارند  و  در  ایـن  راستا  انباز کردگارند.

(أَمْ آتَیْنَاهُمْ کِتَاباً فَهُمْ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّنْهُ ).

یا  شاید  کتاب  (‌آسمانی‌)  در  اختیار  مشرکان  گذارده‌ایــم  و  ایشـان  حجّت  روشـنی  از  آن  (‌بـر  کـار  شـرک  و  بت‌پرستی  خود)  دارند؟‌!.

حتّی  به  این  درجه  - ‌درجه‌ا‌ی‌ که  خدا  بدان  انبازها کتابی  داده  باشد  و  مشرکان  از  آن ‌کتاب  یقین  و  اطمینان  داشته  باشند،  و  از  محتویاتش  خاطر جمع  باشند  -‌ آن  انبازهائی  که‌ گمان  می‌رود  نرسیده‌اند  .  .  ٠  این  نصّ  قرآنی  برداشت  آن  را  دارد که ‌گفت  این  پرسش  انکـاری  مـتوجّه  خـود  مشرکان  است  نه  انبارها.  چه  پـافشاری  مشرکان  بر  سرکشان  اشاره  به  این  دارد که  آنان  عـقیدۀ  خود  را  از  کتابی  برگرفته  باشند که  از  سوی  خدا  بدیشان  داده  شده  است‌،  و  آنان  با  تکیه  بر  دلیل  و  برهان  آن ‌کتاب‌،  سخن  می‌گویند.  ولی  این  ا‌مر  صحیح  نمی‏باشد  و  ممکن  نیست  مشرکان  همچون  ادّعائی‌ کرده  باشند.  با  توجّه  بدین  معنی  می‌توان  گفت  اشاره‌ای  بدین  امر  است ‌که  عقیده  تنها  از  کتاب  روشن  خدا  برگرفته  می‌شود،  و  این‌ کـتاب  منبع  یگانۀ  مطمئنی  است  و  بس.  امّا  مشرکان  هرگز  ادّعای  هـمچون  کتابی  را  نـداشـته‌انـد.  در  صورتی  که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم کتاب  روشـنی  را  از  جانب  خـدا  برای  ایشان  آورده  است‌،  پس  چرا  باید  از  آن  اعراض‌ کنند  و  رویگردان  شوند،  در  حالی  که ‌کتاب  روشن  الهی‌،  یگانه  راه  انتخاب  عقیده  و  برگرفتن  قوانین  و  مقرّرات  از  آن  برای  زندگی  است‌؟‌!

(بَلْ إِن یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً) (40)

بلکه ستمگران  جز  وعده‌های  دروغ  به  یکدیگر  نمی‌دهند  (‌و  فقط  همدیگر  را  گول  می‌زنند)‌.

ستمگران  بعضی  به  برخی  وعده  می دهند که  راه  ایشـان  بهترین  راه  است‌،  و  آنان  سرانجام  پیروزند.  ولی  ایشان  جز گول‌ خوردگان  و  فریفتگان  نمی‏‎باشند.  بعضی  برخی  را گول  می‌زنند  و  می‌فریبند،  و  در  فریب  و  نیرنگی  می‌زیند که  هیچ  فائده‌ای  دربر  ندارد.

*

چرخش  و گردش  سوم  -‌ پس  از  نفی  این  موضوع ‌که  از  انبازها  در  آسمانها  و  زمین  ذکری  و  خبری  باشد  -  دست  توانا  و  قدرتمند  خدا  را  نشان  می‌دهد که  آسمانها  و  زمین  را  نگاه  می‌دارد  و  آنها  را  می‌پاید  و  محافظت  و  مراقبت  می نماید  و کار  و  بارشان  را  بـدون  شـریک  و  انبا‌زی  ا‌داره  و  رو  به  راه  می‌کند:

(إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً) (41)

خـداونـد  آسـمانها  و  زمــین  را  نگاهداری  مـی‌کند  و  نمی‏گذارد  (‌از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند.  هر گاه  (‌هم  بخواهند  از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند،  جز  خدا  هیچ  کس  نمی‌تواند  آنها  را  (‌در مسیر  خود)  نگاه  و  مــحفوظ  دارد.  خـداونـد  شکیبا  است  (و  در  مجازات  تعجیل  روا  نمی‌دارد)  و آمرزنده  است  (‌و  توبۀ  بزهکاران  را  می‌بخشاید).

نگاهی  انداختن  به  آسـمانها  و  زمین‌،  و  به  افلاک  و  اجرامی‌ که  بیرون  از  شمارند  و  پـخش  و  پـراکـنده  د‌ر  فضائی  هستند که ‌گسترۀ  آن  حدود  و  ثغوری  نـدارد،  و  همۀ  آنها  در  جایگاه  خود  اسـتوار  و  برقرارنـد،  و  هـر  کره‌ای  از  آنها  در  مدار  خود  می‌چرخد  و  می‌گردد  و  از  مدار  خود  خارج  نـمی‌شود  و  خلل  نمی‌پذیرد،  و  در  چرخش  و گردش  خود کند  یا  تند  نمی‌شود،  و  همۀ  آنها  بدون  ستونند،  و  با  طناب  و  ریسمانی  به  جـائی  بسته  نشده‌اند،  و  بر  چیزی  در  اینجا  و  آنجا  تکیه  ندارند‌،  نگاهی  انداختن  بدین  پدیده‌ها  و  آفریده‌های  هراس‌انگیز  عجیب  و  غریب‌،  انسان  را  بر  آن  می‌دارد که  چشم  سر  و  چشم  دل  را  باز  بکند  و  دست  توانا  و  چیره  و  قدرتمندی  را  ببیند که  این  پدیده‌ها  و  آفریده‌ها  را  مهار  می‌کند  و  نگاه  می‌دارد  و  نمی‌گذارد  مختلّ  بشوند  و  از  جایگاه‌ها  و  مدارهای  خود کنار  بروند  و  فرو  بیفتند.

اگر  آسمانها  و  زمین  از  جـایگاه‌ها  و  مدارهای  خود  منحرف  بشوند  و  فرو  بیفتند،  و  مختلّ ‌گردند  و  در  اینجا  و  آنجا  پخش  و  پراکنده  بشوند،  هیچ‌ کسی  نیست ‌که  بعد  از  آن  هرگز  بتواند  آنها  را  برجای  بدارد  و  از  نابودی  برهاند.  فرو  افتادن  کرات  و  مختلّ ‌گردیدن  نظم  و  نظام  آسمانها  و  زمین  د‌ر  موعدی  روی  می‌دهد که  قرآن  در  موارد  بسیاری  بدان  اشاره  می‌کند که  پایان‌ گرفتن  ایـن  جهان  است‌.  پایان ‌گرفتن  این  جهان  وقتی  روی  می دهد  که  نظم  و  نطام  افلاک  مختلّ  بشود  و  به  هم  بخورد  و  کرات  در هم‌ کوبیده  شوند  و  پخش  و  پراکنده‌ گردند،  و  هر  چیزی‌ که  در  فضا  است  نابسامان  شود  و  فرو  بیفتد.  در  این  وقت  هیچ ‌کسی  نمی‌تواند  زمام  اختیار  جهان  را  به  دست  بگیرد  و  از  زوال  و  نابودی  آن  جلوگیری‌ کند. 

این  مو‌عدی  است ‌که  برای  حسـاب  و کتاب  و  سـزا  و  جزای  چیزی  تعیین  گردیده  است‌ که  در  زند‌گانی  دنیا  انجام  پذیرفته  است‌.  وقتی  که  چنین  هنگامه‌ای  فرارسید  کار  به  جهان  دیگری  می‌انـجامد  و  جـهان  دیگری  می‌آغازد که  کاملاً  سرشت  آن  جدای  از  سـرشت  ایـن  جهان  است‌.

بدین  خاطر  است ‌که  یزدان  بر  نگاهداری  و  محافظت  آسمانها  و  زمین  از  نیستی  و  نابودی  با  این  فرمودۀ  خود  پیرو  می‌زند:

(إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً) (41)

خــداونـد  شکـیبا  است  (‌و  در  مـجازات  تـعجیل  روا  نـــمی‌دارد)  و  آمـرزنده  است  (‌و  تـوبه  بـزهکاران  را  می‌بخشاید)‌.

(‌حلیماً  )‌: ‌شکیبا  .  .  .  خدا  شکیبا  است  و  به  مردمان  فرصت  و  مهلت  می‌دهد.  این  جهان  را  بر  سرشان  ویران  نمی‌گرداند،  و کاکل  ایشان  را  نمی‌گیرد  و کشان‌ کشان  به  سوی  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزایشان  نمی‏برد  مگر ‌در  مدّت  معلوم  و  سررسید  مشخّصی‌که  خدا  از  آن  آگاه  است  و  بس.  فرصت  و مهلت  بدیشان  می‌دهد  تا  توبه  بکنند  و  به  کار  بپردازند  و  خویشتن  را  آماده  سازند.  «‌غفوراً‌»‌:  خدا  بخشنده  است  .  .  .  یزدان  مردمان  را  در  برابر  هر  جرمی  که  کرده‌اند  و  هر گناهی  که  نـموده‌اند،  بلکه  از  بسیاری  از  بدیها  و  بزهکاریهایشان  صرف  نظر  می‌فرماید  و  آنها  را  می‌آمرزد،  هر  زمان  که  در  مردمان  خیر  و  صلاح  سراغ  ببیند.  این  پیرو  الهام ‌بخشی  است‌.  غافلان  را  بیدار  می‌گرداند که  فرصت  را  غنیمت  شمرند  و  از  آن  استفاده  بکنند  پیش  از  این ‌که  فرصت  بگذرد  و  دیگر  برنگردد.

*

چرخش  و گردش  چهارم  با  قوم  مشرک  است‌،  و  از  عهد  و  پیمانی  سخن  می‌راند که  با  خدا  بسته‌اند.  و  از  چیزی  سخن  می‌گوید که  بعد  از  آن‌ کرده‌اند  و  بدان  سبب  عهد  و  پیمان  را  شکسته‌اند،  و  در  زمین  تباهی  نمود‌ه‌اند.  در  این  چرخش  و گردش‌،  ایشان  برحذر  داشته  می‌شوند  از  قانون  و  سنّت  الهی‌،  قانون  و  سنّتی‌ که  تخلّف‌ناپذیر  است  و  تبدیلی ‌و  تغییری  در  آن  نیست‌: 

(وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءهُمْ نَذِیرٌ لَّیَکُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِیرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً (42) اسْتِکْبَاراً فِی الْأَرْضِ وَمَکْرَ السَّیِّئِ وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلاً) (43)

آنان  (‌یعنی  کفّار  مکّه‌)  مؤکّدانه  به  خدا  قسم  مـی‌خوردند  که  اگر  پیغمبری  به  میان  ایشان  بیاید،  راهیاب‌ترین  ملّتها  خواهند  بود  (‌و  در  پذیرش  دیـن  او،  بـر  همگان  پیشی  خواهند  گرفت‌)‌.  امّا  هنگامی  که  پـیغمبری  (‌از  خـودشان  برانگیخته  شد  و)  به  میانشان  آمد،  (‌بعثت  او)  جز  گریز  و  بیزاری  (‌از  حقّ‌)  چیزی  بر  آنان  نـیفزود.  (‌گـریزشان  از  حقّ‌)  به  خاطر  استکبار  در  زمین  و  حیله‌گـریهای  زشت  است‌،  و  حیله‌گریهای  زشت  جز  دامنگیر  حیله‌گـران  نمی‏گردد.  آیـا  آنــان  انـتظار  دارنـد  سـرنوشتی  جز  سرنوشت  پیشینیان  داشته  باشند؟‌!  هرگز  دگرگونی  و  تبدیلی  در  شیوۀ  رفتار  خدا  (‌در  معاملۀ  با  امّتها)  نخواهی  یافت،  و  هرگز  نخواهی  دید  که  روش  خدا  تغییر  مسیر  و جهت دهد.

عربها  یهودیان  را  می‌دیدند  که  اهل ‌کتاب  بودند  و  در  جزیرة‌العرب  در  همسایگی  ایشان  می‌زیستند.  می‌دیدند  که  یهودیان  چه  اندازه  منحرفند  و  چه  اندازه  کردار  و  رفـتار  بـدی  دارنـد.  عربها  از  تـاریخ  ایشـان  و  از  پیغمبر کشیهای  آنان  می‌شنیدند  و  اطّلاع  پیدا  می‌کردند،  و  می‌دانسـتند  چه  انـدازه  از  حـقّ  و  حقیقتی  به  دور  افتاده‌اند که  پـیغمبران  با  خود  برایشـان  به  ارمغان  آورده‌اند.  آن  وقت  از  یهودیان  دوری  می‌گزیدند،  و  به  خدا  سوگند  می‌خوردند  و  تا  آنجا کـه  مـمکن  بود  در  سـوگند  خوردن  شـدّت  به ‌کار  می‏بردند  و  تأکـید  می‌ورزیدند:

(لَئِن جَاءهُمْ نَذِیرٌ لَّیَکُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ).

اگر  پیغمبری  به  میان  ایشان  بـیاید،  راهـیاب‌ترین  مـلّتها  خواهند  بود  (‌و  در  پذیرش  دیـن  او،  بـر  همگان  پیشی  خواهند  گرفت‌).

مرادشان  از  ملّتها  یهودیان  بود.  با  این  تعبیر  با  گوشه  و  کنایه  از  یهودیان  صحبت  می‌کردند،  و  آشکارا  ایشان  را  نام  نمی‌بردند.

حالشان  این ‌گو‌نه  و  سوگندهایشان  بدین  شکل  بود  .  .  .  روند  قرآن  سوگندهایشان  را  عرضه  می‌دارد،  انگار  می‌خواهد  شنوندگان  را  دعوت ‌کند  بر  چیزی‌ گواه  باشند  که  از این گونه  مردمان  در  دورۀ  جاهلیّتشان  روی  داده  است  و  سر  بر زده  است‌.  آن ‌گاه  چیزی  از  ایشان  می‌گوید  که  بعد  از  آن ‌که  خدا  آرزویشـان  را  برآورده  است  و  پیغمبری  به  مـیانشان  فرستاده  است  از  آنـان  سر  زده است:

(فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِیرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً (42) اسْتِکْبَاراً فِی الْأَرْضِ وَمَکْرَ السَّیِّئِ وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ).

امّا  هنگامی  که  پیغمبری  (‌از  خودشان  برانگیخته  شد  و)  به  میانشان  آمد،  (‌بعثت  او)  جز  گریز  و  بیزاری  (‌از  حقّ‌)  چیزی  بر  آنان  نیفزود.  (‌گریزشان  از  حقّ‌)  بـه  خـاطر  استکبار  در  زمین  و  حیله‌گریهای  زشت  است‌.

واقعاً  زشت  است  برای ‌کسانی ‌که  چنین  سوگندهای  مؤکّدانه  و  بزرگی  را  بخورند  ولی  رفتارشان  این  باشد:  به  خاطر  خود بزرگ‌ ببنی  در  زمین  و  بـرای  نیرنگبازی  چنین ‌کنند  و  چنین  روند.  قرآن  این  چنین  پرده  از  خود  بزرگ‌بینی  و  نـیرنگبازیشان  برمی‏دارد،  و  ایـن  شـیوۀ  زشت  و  پستشان  را  می‌نگارد  و  ثبت  و  ضبط  می‌گرداند.  سپس  بدین  رویاروئی  ننگین  روانـی  ایشان،  تـهدید  کسانی  را  می‌افزاید که  همچون  روش  ننگینی  را  در  پـیش  می‌گیرند،  و  ایـن  راه  پست  و  رسواگرانه  را  می‌پیمایند:

(وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ ).

و  حیله‌گریهای  زشت  جز  دامنگیر  حیله‌گران  نمی‏گردد. 

حیله‌گریهای  زشت  و  نیرنگهای  پست  دامنگیر کسی  جز  خود  حیله‌گران  و  نیرنگبازان  نمی‌شود.  حیله‌گری  زشت  و  نیرنگ  پست  دامنگیر  حیله‌گران  و  نیرنگبازان  می‌شود  و  ایشان  را  احاطه  می‌کند  و  اعمالشان  را  هدر  می‌دهد. 

اگر کار چنین  است  پس  در  ایـن  صورت  منتظر  چه  چیزند؟  آنان  منتظر  چیزی  نیستند  جز  این ‌که  بر  سر  آنان  همان  بیاید  و  بدیشان  همان  رسد که  پیش  از  ایشان  بـر  سر تکذیب ‌کنندگان  آمده  است  و  بدانان  رسیده  است‌. 

این  چنین  چیزی  هم  برایشان  روشن  و  شناخته  است‌.  این  افراد  تنها  منتظر  این  هستند که  قانون  و  سنّت  ثابت  و  تغییرناپذیر  خدا  اجراء  شود  و  راه  خود  را  بپیماید،  راهی  که  از  آ‌ن  منحرف  نمی‌گردد  و کناره‌گیری  نمی‌کند:

(فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلاً) (43)

هرگز  دگرگونی  و  تـبدیلی  در  شـیوۀ  رفتار  خدا  (‌در  معاملۀ  با  امّتها)  نخواهی  یافت‌،  و  هرگز  نخواهی  دید  که  روش  خدا  تغییر  مسیر  و  جهت  دهد. 

* 

کارها  دربارۀ  مردمان‌،  ناسنجیده  اجراء  نمی‌شود.  زندگی  در  زمین  بیهوده  سپری  نمی‌گردد.  بلکه  قوانین  و  سنن  ثابت  و  تغییرناپذیری  وجـود  دارد  و  تحقّق  مـی‌یابد  و  پیاده  می‌شود،  قوانـین  و  سننی ‌که  تبدیل  و  تـغییر  نمی‏شناسد.  قرآن  این  حقیقت  را  مقرّر  می‌فرماید،  و  آن  را  به  مردمان  تعلیم  می‌دهد،  تا  تک  و  تنها  و  بافتۀ  جدا  تافته  به  حادثه‌ها  و  رخدادها  ننگرند،  و  غافل  و  بی‏خبر  از  قوانین  و  سنن  اصیل  زندگی  نـزیند،  و  در  چـهارچـوب  دورۀ  کوتاهی  از  زمان  محصور  نگردند،  و  در  محدودۀ  مکانی  تنگی  بسر  نبرند.  قرآن  جهان‌بینی  مردمان  را  بالا  می‏‎برد  و  آن  را  به  سوی  ارتباطات  زندگی  و  پیوندهای  قوانین  و  سنن  هستی  ا‌وج  می‌دهد،  و  ایشان  را  همیشه  متوجّه  ثبات  قوانین  و  سنن  و  استمرار  نوامیس  و  یاساها  می‌سازد،  و  چشمانشان  را  به  سوی  مصداق  ایـن  امـر  خیره  می‌گرداند،  و  چیزی  را  جلو  چشمانشان  مجسّم  می‌دارد که  بر  سر  نسلهای  پیش  از  آنان  آمده  است‌،  و  آن  را  دلیل  بر  اجراء  همیشگی  قوانین  و  سـنن  ثابت،  و  استمرار  نوامیس  و  یاساهای  استوار  می‌گیرد  و  می‌نماید.  این  جرخش  و گردش  پنجم  هم  نمونه‌ای  از  نمونه‌های  این  رهنمود  و  رهنمون  است ‌که  به  دنبال  بیان  آن  حقیقت  کلّی  می‌آید،  حقیقتی‌ که  می‌گوید:  فانون  و  سنّت  خدا  تبدیل  و  تغییر  نمی‌یابد  و  پیوسته  برجای  و  پـایدار  و  ماندگار  است‌:

(أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَکَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً) (44)‏

آیا  در  زمین  به  گشت  و  گذار  نمی‌پردازند  تا  ببینند  فرجام  کار  پیشینیان  به  کجا  کشیده  است‌،  در  حالی  که  آنان  از  اینان  قدرت  و  قوّت  بیشتری  داشته‌اند؟  هیچ  چیزی  چـه  در  آسمانها  و  چه  در  زمین  خدا  را  درمـانده  و  نـاتوان  نخواهد  کرد.  چرا  که  او  بسیار  فرزانه  و  خیلی  قدرتمند   است.

سیر  و  سفر  در  زمـین  با  چشمان  باز  و  دل  بیدار،  و  ایستادن  بر  جایگاه‌های  نابودی ‌گذشتگان‌،  و  نگریستن  و  ورانداز کردن  چیزهائی  که  داشته‌اند  و  جاهائی  که  در  آ‌نجاها  بوده‌ا‌ند  و  زیسـته‌انـد،  و  دقّت  و  تأمّل  دربارۀ  سرنوشتی ‌که  بدان  دچار  آمده‌اند  و  هم  اینک  در کجاها  آرمیده‌اند،  همۀ  اینها  می سزد که  به  دل  سایه‌ها  و  الهامها  و  احساسها  و  ترسها  و  هراسها  بیندازد

به   همین  خاطر  است‌ که  این  همه  رهنمونها  و  رهنمودها  در  قرآن  مکرّر  می‌گردد  برای  سیر  و  سفر  در  زمین  و  ایستادن  بر  جایگاه‌های  نابودی  و  هلاک  گذشتگان‌،  و  بالای  آثار  برجای  ماندۀ  رفتگان‌.  و  برای  بـیدار کـردن  دلها  از  خواب  غفلتی‌ که  بدان  فرو  می‌روند  و  از  آن  باز  نمی‌ایستند.  ا‌گر  هم  از  آن  بازا‌یسـتند  حسّ  و  شعور  و  اطّلاع  و  آگاهی  ندارند.  زمـانی  هـم  حسّ  و  شعور  و  اطّلاع  و آگاهی  پیدا کنند  درس  عبرت  نمی‌آموزند  و  پند  و  اندرز  نمی‌گیرند.  از  این  غفلت‌،  غفلت  دیگری  دربارۀ  قوانین  و  سنن  ثابت  و  مسـتمرّ  الهی  نشأت  می‌گیرد.  همچنین  از  این  غفلت‌،  د‌ربارۀ  درک  و  فـهم  حوادث  و  رخدادها  و  ارتباط  آنها  با  قوانـین  و  سنن ‌کلّی  آنـها،  کوتاهی  و  ناتوانی  به  انسـان  می‌دهد.  درک  و  فـهم  حوادث  و  رخدادها  و  ارتباط  دادن  آنـها  با  یکدیگر،  مشخّصه‌ای  است ‌که  انسان  دانا  و  فهمیده  را  از  حیوان  نادان  و  نافهمیده  جدا  می‌سازد،  حیوانـی‌ که  در  طول  حیات  لحظه‌ها  و  حالتهای  زندگیش  منفصل  و  جداگانه  از  یکدیگر  است‌،  و  هیچ‌ گونه  ارتباط  و  پیوندی  با  همدیگر

ندارد،  و  هیچ ‌گونه  قاعده‌ا‌ی  بر  لحظه‌ها  و  حالتهای  زندگانیش  حکمفرما  نیست‌.  و لیکن  همنوع  بشری  همه  و  همه  در  برابر  وحدت  قانونها  و  سنّتها  و  یاساها  مجموعۀ  یگانه ای  هستند‌.

قرآن  در  برابر  این  توقّفی  که  آ‌نـان  را  در  آ‌ن‌،  جلو  جایگاه‌های  نابودی  گذشتگان  پـیش  از  ایشان  نگاه  می‌دارد،  گذشتگانی  که  از  ایشان  نیرومندتر  بوده‌اند  و  قدرت  بیشتری  داشته‌اند،  ولی  با  ایـن  وجـود  قوّت  و  قدرتشان  آنان  را  از  سرنوشت  قطعی  و  حتمی  نرهانیده  است  و  مصون  و  محفوظشان  نداشته  است‌،  ذهن  و  شعور  ایشان  را  در  همچون  ایستگاهی  متوجّه  قوّت  و  قدرت  بزرگ  خداوند  می‌سازد،  قوّت  و  قـدرت  بزرگی  که  چیزی  بر  آن  چیره  نمی‌گردد  و  چیزی  آن  را  درما‌نده  نمی‌کند.  همان  قوّت  و  قدرت  بزرگی  که  چیزی  بر  آن  چیره  نمی‌گردد  و  چیزی  آ‌ن  را  درمانده  نمی‌کند.  هما‌ن  قوّت  و  قدرت  بزرگی که  یقۀ ‌گذشتگان  را گرفته  است  و  زبون  و  نابودشان  کرده  ا‌ست‌،  و  می‌تواند  یقۀ  اینان  را  هم  بگیرد  و  بسان  پیشینیان  زبون  و  بابودشان  کند:

(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ).

هیچ چیزی چه در آسمانها و چه در زمین خدا را درمانده و ناتوان نخواهد کرد.

بر  این  حقیقت  پیرو  می‏‎زند  با  تفسیر  و ذکر  سندهای  ا‌ین  حقیقت:

(إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً) (44)‏

چرا که او بسیار فرزانه و خیلی قدرتمند است.

علم  خدا  همه  چیز  آسمانها  و  زمین  را  ا‌حاطه  کرده  است‌.  قوّت  و  قدرت  خدا  نیز  در کنار  علم  او  آرمیده  ا‌ست‌.  این  است  که  هیچ  چیزی  ا‌ز  علم  او  به  در  نمی‌رود،  و  هیچ  چیزی  در  برابر  قوّت  و  قدرت  او  تاب  و  توان  ایستادن  ندارد.  بدین  سبب  چیزی  در  آ‌سمانها  و  زمین  او  را  عاجز  و  درمانده  نمی‌سازد.  هیچ  گریزی  از  قوّت  و  قدرت  او نیست، و به هیچ وجه چیزی از علم او نهان و پنهان نمی گردد:

(إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً) .

چرا  که  او  بسیار  فرزانه  و  خیلی  قدرتمند  است‌. 

* 

سرانجام‌،  خاتمۀ  سوره  درمی‌رسد.  این  خاتمه  پـرده  از  شکیبائی  و  رحمت  خدا  در کنار  قوّت  و  قدرت  خدا  برمی‏دارد،  و  تأکید  می‌کند که  مهلت  و  فرصت  دادن  به  مردمان  به  خاطر  شکیبائی  و  رحمتی  است‌ که  خدا  دارد،  و  این  امر  در  دقّت  حساب  و کتاب  خدا  و  عدالت  و  دادگری  او  در  سزا  و  جزا،  هیچ‌ گونه  تأثیری  ندارد:

(وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ وَلَکِن یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِعِبَادِهِ بَصِیراً) (45)

هر گاه  خداوند  مردمان  را  در  برابر  کارهائی  که  می‌کنند  (‌فوراً  و  بدون  کم‌ترین  مهلتی  برای  اصلاح  و  تجدید  نظر  و  خودسازی‌)  به  کیفر  برساند،  انسانی  را  بر  روی  زمین  باقی  نخواهد  گذاشت.  و لیکن  خداوند  (‌بـه  لطف  و  کـرم  خود،  کیفر)  ایشـان  را  تـا  سـررسید  زمـان  مـعیّنی  (‌کـه  قـیامت  است‌)  بــه  تأخیر  مـی‌انـدازد.  وقتی  کـه  مدّت  مشخّصۀ  ایشان  فرارسید،  خداوند  بندگان  خود  را  دیده  است  (‌و  از  گفتار  و  کردار  و  پـندار  ایشـان  بـاخبر  بـوده  است‌،  لذا  چنان  که  باید  پاداش  و  پادافره  آنان  را  می‌دهد)‌.  آنچه  مـردمان  مـرتکب  می‌شوند،  از  قبیل‌:  ناسپاس  گذاشتن  نعمت  خدا،  و  شرّ  و  بدی  و  فساد  و  تباهی،  و  ظلم  و  ستم  و  طغیان  و  سرکشی  در  زمـین‌،  همۀ  ایـنها  واقعاً  زشت  و  پلشت  است‌.  اگر  یـزدان  مردمان  را  بـه  گناهانشان  بگیرد،  و  به  سبب  بزرگ  و  زشتی  و  پلشتی  بزهکاریها کیفرشان  دهد،  بلا  و  مصیبت  نه  تـنها  شامل  مردمان  می‌گردد  بلکه  از  ایشان  تجاوز  می‌کند  و  شامل  هر  زندۀ  دیگری  می‌شود که  روی  این  زمـین  است‌.  آن  وقت  سراسر  زمین  به  طور کلّی  برای  حیات  نابایست  و  ناشایست  می‌گردد.  نه  تنها  برای  حیات  بشر  نابایست  و  نـاشایست  می‌شود،  بلکه  بـرای  هر  حیات  دیگری  نابایست  و  ناشایست  می‌گردد!

تعبیری‌ که  بدین‌ گونه  است‌،  زشـتی  و  پـلشتی‌ کارهای  مردمان  را  کاملاً  می‌نمایاند،  و  تأثیر  تباه‌کننده  و  ویرانگر  جملگی  حیات  توسّط  آن  را  آشکـار  نشان  مـی‌دهد،  تعبیری ‌که  می‌گوید:  اگر  خدا  مردمان  را  به‌ گـناهانشان  بگیرد  و  فوراً  به‌ کیفرشان  برساند  و  بدیشان  هیچ گو‌نه  فرصت ‌و مهلتی  ندهد  .  .  .و.  .  .

امّا  خدا  شکیبا  است  و دربارۀ  مردمان  شتاب  نمی‌ورزد: 

(وَلَکِن یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ).

و لیکن  خداوند  (‌به  لطف  و  کرم  خود،  کیفر)  ایشـان  را  تا  سـررسید  زمان  مـعیّنی  (‌کـه  قیامت  است‌)  بـه  تأخیر  می‌اندازد.

فرد  فرد آنان  را  تا  سررسید  مدّت  مشخّصی  بـه ‌تأخیر  می‌اندازد  تا  آن‌ گاه  که  عمرشان  به  پایان  می‌رسد.  گروه  گروه ‌ایشان  را  نیز تا  سررسید  مدّت  مشخّصی  به  تأخیر  می‌اندازد  تا  آن ‌گاه ‌که ‌کار  خلافتشان  به  پایان  می‌آید  و  خلافت  را  به  نسل  بعد  از خود  تحویل  می‌دهند.  جنس  آدمیزاد  را  مهلت  می‌دهد  و  ایشان  را  به  تأخیر  می‌اندازد  تا  آن ‌گاه‌ که  عمر  این  جهان  به  پایان  می‌آید  و  زمـان  قیامت ‌کبری  فرا  می‌رسد  .  .  .  این  فرصت  و مـهلت  را  بدیشان  مـی‌دهد  و گسـترۀ  آن  را  برایتان  فراخ  می‌گرداند،  تا  آنان  به  کار  نیک  بپردازند  و  توشه ای  برای خود فراهم سازند.

 (فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ).

وقتی که مدّت مشخّصۀ ایشان فرا رسید... .

زمانی که مدبت کار و کسب به پایان آمد، و وقت حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا  فرا‌رسید،  نه‌ کار کوچ  و  نه ‌کار  بزرگی  از کارهایشان  -‌ چه  به  نفع  ایشان  باشد  و  چه  به  زیان  آنان  -‌فوت  و  فنا  نمی‌شود  و  هدر  نمی‌رود. 

*

این  واپسین  آهنگ  سوره‌ای  است‌ که  با  حمد  و  سپاس  خدائی  آغاز گردیده  است ‌که  آسـمانها  و  زمـین  را  از  نیستی ‌به ‌هستی ‌آورده‌ است .

(جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ ).

فرشتگان  بـالدار  را  مأمـوران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مختلف  تکوینی  و  تشـریعی‌)  کـرده  است.  (‌فاطر/1) 

فرشتگان  رسالت  آسمان  را  برای  زمین  می برند،  با  تمام  چیزهائی ‌که  در  رسـالت  است  از  قبیل  مـژده  دادن  به  بهشت،  و  تـرساندن  از  دوزخ  ...  آن‌ گـاه  مـردمان  یا  رهسـپار  بهشت  مـی‌شوند،  و  یـا  به  سوی  دوزخ  می‌روند...

میان  آغاز  و  انجام  سوره‌،  این  گشت  و  گذارهای  دور  و  دراز  د‌ر  آن  جهانهائی  است‌ که  این  سوره  مردمان  را  در  آنجاها  به  چرخش  و گردش  انداخته  است‌.  این  هم  پایان  چرخش  و گردش‌،  و  پایان  حیات‌،  و  نهایت  انسان  است‌... 

پا‌یان  جزء  بیست  و  دوم 

جزء  بیست ‌و سوم  به  دنبال  آن  می‌آید که  با  سورۀ  یس  می‌آغازد.