تفسیر سوره‌ی فرقان آیه‌ی 62-45

سوره‌ی فرقان آیه‌ی 62-45

(أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاءَ لَجَعَلَهُ سَاکِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلا (٤٥)ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَیْنَا قَبْضًا یَسِیرًا (٤٦)وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا (٤٧)وَهُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا (٤٨)لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَیْتًا وَنُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِیَّ کَثِیرًا (٤٩)وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبَى أَکْثَرُ النَّاسِ إِلا کُفُورًا (٥٠)وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ نَذِیرًا (٥١)فَلا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا (٥٢)وَهُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَحْجُورًا (٥٣)وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا وَکَانَ رَبُّکَ قَدِیرًا (٥٤)وَیَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لا یَنْفَعُهُمْ وَلا یَضُرُّهُمْ وَکَانَ الْکَافِرُ عَلَى رَبِّهِ ظَهِیرًا (٥٥)وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلا مُبَشِّرًا وَنَذِیرًا (٥٦)قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلا مَنْ شَاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلا (٥٧)وَتَوَکَّلْ عَلَى الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَکَفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِیرًا (٥٨)الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِیرًا (٥٩)وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا (٦٠)تَبَارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّمَاءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِیهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُنِیرًا (٦١)وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُورًا (٦٢))

روند  قرآنی  در  این  مرحله  به  ترک  سخنان  مشرکان  و  مجادلۀ  ایشان  با  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  می گوید،  تا  چرخش  و  گردش  و گشت  و  گدار  دیگری  را  در  صحنه‌های  جهان  و  در  جولانگاه‌های  آن  بیاغازد،  و  دل  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   را  متوجّه  آنها کند،  و  ذهن  و  هوش  او  را  بدانها  متصّل  و  مرتبط  سازد. این  اتّصال  و  ارتباط  به  تنهائی  کافی  است  که  خاطر  مبارک  او  را  از  تنگناهای ‌کـوچک  مشرکان  برهاند،  و  دریچۀ  دل  او  را  رو  به  آن  افقهای  فراخ  باز  کند،  افقهای  فراخی  که  نیرنگ  نیرنگبازان  و  دشمنانگی  بزهکاران  در  برابر  آنها  بسی  ناچیز  می‌نماید.

قرآن  دلها  و  خردها  را  همیشه  متوجّه  صحنه‌های  این  جهان  می نماید،  و  میان  صحنه‌های  این  جهان  و  میان  خردها  و  دلها  ارتباط  برقرار  می‌سازد،  و  ذهن  و  شعور  را  برای  پذیره  رفتن  این  صحنه‌ها  با  احساس  تـازۀ  بازی  بیدار  می‌کند،  احساس  تازۀ  بازی که   صداها  را  می‌شنود  و  پرتوها  را  دریافت  می‌دارد،  و  از  آنها  مقلب  و  دگرگون  می‌شود  و  بدانها  پاسخ  می‌گوید،  و  در  این  جهان  به  سیر  و  سفر  درمی‌آید  تا  نشانه‌های  عظمت  و  شناخت  خدا  را  ببیند  و  بفهمد،  نشانه‌هائی ‌که  در  لابلاها  و گوشه  و  کنارهای  جهان  پخش  و  پراکنده‌اند،  و  در  صفحات  جهان  به  تماشا  گذاشته  شده‌اند.  و  دست  آفریدگار  گرداننده  و اداره ‌کنندۀ  امور  جهان  را  ببیند،  و  آثار  این  دست  را  در  هر  چیزی  مشاهده  کند که  چشـم  بدان  می‌افتد،  و گوش  آن  را  می‌شنود.  آن  گاه  همۀ  این  نشانه‌های  دیدنی  و  شنیدنی  را  ماده‌ای  برای  تدبّر  و  تفکّر  سـازد،  و  از  راه  تماس  با  ساختارهای  دست  خدا  با  خدا  تماس  برقرار  سازد..

زمانی ‌که  انسان  در  این  جهان  با  چشمان  باز،  دل  بیدار،  حسّ  و  روح  هوشیار،  و  اندیشه  و  خاطر  جمع  و  در  ارتباط  با  خالق  دادار،  زندگی  بکند،  قطعاً  زندگی  او  از  شرائط  و ظروف  ‌کوچک  زمین  اوج  می‌گیرد  و  فراتر  می‌رود،  و  احساس  و  شعور  او  نسبت  به  زندگی  بالا  و  والا  می‌گردد،  و  در  عین  حال  چندین  برابـر  می‌شود.  انسان  در  هر  لحظه‌ای  احساس  می‌کند  که  کرانه‌های  هستی  بسیار  فراخ‌تر  از  سطح  این  زمین  است‌،  و  هر  آنچه  را  که  می‏‎بیند  از  ارادۀ  واحدی  بیرون  می‌آید،  و  با  قانون  واحدی  در  ارتباط  است‌،  و  رو  به  آفریدگار  واحدی  می‏‎کند،  و  خود  انسان  هم  یکی  از  این  پدیده‌ها  و  آفریده‌های  فراوانی  است  که  با  خدا  تماس  و  پیوند  دارند،  و  دست  خدا  در  هر  چیزی  است‌ که  پیرامون  او  ا‌ست‌،  و  در  هر  چیزی  است ‌که  چشمان  او  بدو  می‌خورد،  و  در هر  چیزی  است ‌که  دستهایش  لمس  می‌نماید  و  می پساید.

احساسی  از  پرهیزگاری‌،  و  احساسی  از  انس  و  الفت‌،  و  احساسی  از  یقین  و  اعتماد  د‌ر  حسّ  و  شعور  او  به  هم  می‌آمیزد،  و  بر  روح  و  روانش  می ریزد،  و  دنیای  او  را  آباد  مـی‌سازد،  و  در  نتیجه  او  را  بـا قالب  ویژه‌ای  از  شفّافّیت  و  مودّت  و  اطمینان  و  آرامش  در کوچی‌  که  بر  این‌ کره  دارد  قالب  ریزی  و  سرشته  می‌کند،  تا  آن‌گاه ‌که  به  سوی  خدا  می‌رود  و  او  را  ملاقات  می‌کند.  انسـان  تمام  این کوچ  را  در  جشنی  به  پایان  می‏‎برد،  جشنی ‌که  خدا  آن  را  تهیّه  دیده  است  و  ترتیب  داده  است‌،  و  دست  خدای  اداره  کننده  و گردانندۀ  جهان  سفرۀ  آ‌ن  را  پهن  کرده  است  و  چیده  است  و  زیبا  و  آراسته  نموده  است‌.  روند  قرانی  در  این  درس  از  صحنۀ  سایۀ  دل‌انگیزی ‌که  دست  خدا  آن  را  می‌گسترد  و  سپس  ساده  و  زیبا  آن  را  جمع  می‌کند،  به  صحنۀ  شب  و  آنچه  در  شب  از  خواب  و  آرامش  است‌،  و  بـه  صحنه  روز  و  آنچه  در  روز  از  حرکت  و  جنبش  است‌،  و  به  صحنۀ  بادها که  مژده‌رسان  رحمت  یزدانند  و  به  دنبال  وزیدن  آنها  آب  است‌ که  زنده  کنندۀ  چیزهای  مرده  و  بی‌جان  است‌،  و  بـه  صـحنۀ  دریاهای  شیرین  و  تلخی‌ که  میانشان  سدّ  و  مانعی  است  و  آنها  را  از  همدیگر  جدا  می‌سازد  و  به  یکـدیگر  نمی‌آمیزند،  و  از  صحنۀ  آب  آسمان  به  صحنۀ  آب  نطفه  که  بعدها  انسانی  می‌گردد  و  در  زندگی  دخل  و  تصرِّف  می‌کند،  و  به  صحنۀ  آفرینش  آسمانها  و  زمین  در  شش  دوره‌،  و  به  صحنه  بروم  و  منازل  موجود  در  آسـمان  و  آنچه  در  آسمان  چراغ  درخشان  و  ماه  تابان  است‌،  و  به  صحنۀ  شب  و  روز که  در  طول  زمان  پیاپی  می‌آیند  و  به  دنبال  یکدیگر  فرا  می‌رسند،  منتقل  می‌گردد.

روند  قرانی  در  لابلای  این  صحنه‌های  الهامگرانه‌،  دل  را  بیدا‌ر  و  خرد  را  هوشیار  می‌سازد،  و  آن‌گاه  دل  و  خرد  را  به  تدبّر  و  تفکّر  درباره  آفریده‌ها  و  ساختارهای  خدا  در  آن  صحنه‌ها  وامی‌دارد،  و  قدرت  و  تدبیر  یزدان  سبحان  را  یادآور  می‌شود،  و  همراه  با  آن  از  شرک ورزی  مشرکان  اظهار  شگفت  می‌کند،  و  از  این ‌که  چیزی  را  می‌پرستند  که  سودی  و  زیانی  بدیشان  نمی‌رساند،  و  از  ناآگاهی  ایشان  از  یزدان  و  از گردن  افرازی  آنان  بر  او  ،  و  از  تظاهر  ا‌یشان  به ‌کفر  و  منکر  خدا  شدنشان‌،  تعجّب  می‌نماید.  راستی  کار  شگفت  و  شکّ  برانگیزی  است‌ که  آنان  با  وجود  قرار  گرفتن  در  میان  این  همه  نشانه‌های خداشناسی‌،  و  دیدن  صحنه‌های  جهانی  که  خدا  آنها  را  آفریده  است‌،  کفر  بـورزند  و  منکر  آفریدگار  هستی  شود.

بگذار  لحظه‌هائی  در  آن  جشنی  به  سر  بریم ‌که  آفریدگار  هستی  بخش  و  شکل  و  صورت  دهنده  ما  را  در  طول  زندگی  بدان  دعوت  می‌فرماید.

(أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاء لَجَعَلَهُ سَاکِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلاً (45) ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَیْنَا قَبْضاً یَسِیراً) (46)

مگر  نمی‌بینی  که  پروردگارت  چگونه  سایه  را  گسترانیده  است‌؟  (‌و  شامل  همۀ  کرۀ  زمین  به  طور  متناوب  کرده  است‌،  و  با  نظام  ویژۀ  نور  و  ظلمت‌،  زندگی  را  برای  انسانها  و  جانداران  و  گیاهان  ممکن  و  آسان  ساخته  است  ؟‌!)  و  همچنین  خورشید  را  دالّ  بر  این  سایۀ  گسترده  کرده  است‌؟  اگر  خدا  می‌خواست  سایه  را  ساکن  می‌کرد  (‌و  با  استقرار  دائم  ظلمت‌،  توازن  حرارت  را  به  هم  می‌زد،  و  حیات  را  از  گستره  زمین  برمی‌چید)‌.  سپس  ما  آن  سایه  را  آهسته  جمع  کرده  و  برمی‌چینیم  (‌واین  برچیدن  تدریچی  بیشترین  فائده  را  برای  موجودات  دارد(.

صحنۀ  سایۀ  ‌گستردۀ  دل  انگیز،  به  انسـان  خستۀ  رنج  کشیدۀ  درمانده ،  پیام  آسایش  و  آرامش  و  ا من  و  امان  می‌دهد.  انگار  همچون  سایه‌ای  دست  نوازشگر  مهربانی  است ‌که  بر  جان  و  تن  نسیم  فرح  انگیز  را  وزان  می‌کند،  و  بر  زخمها  مرهم  می‌نهد،  و  دردها  را  از  میان  می‏‎برد،  و  دلهای  خستۀ  رنج  کشیدۀ  درمانده  را  نوازش  می‌دهد  و  آرامش  می‌بخشد  ...  آیا  این  چیزی  است  که  یزدان  سبحان  آن  را  می‌خواهد،  در  آن  حال  و  احوالی‌ که  او  دل  بندۀ  خود  را که  به  تمسخر  و  استهزاء  و  شدّت  و  محنت  گرفتار  آمده  است‌،  متوجّه  سایه  می‌کند؟‌!  آیا  خداوند  مهربان  دل  خستۀ  رنج‌کشیدۀ  بندۀ  خود  را  در  این  پیکار  سخت  می‌نوازد  و  دردها  و  محنتهایش  را  دست  می‌کشد  و  می‌زداید،  در  حالی ‌که  بنده‌اش  هنوز  در  مکّه  است  و  با  کفر  و  تکبّر  و  نیرنگ  و  دشمنانگی  و  ستیزه  جوئی  روبرو  است‌،  و  تعداد  مؤمنان  اندک  است‌،  و  شماره  مشرکان  فراوان  است‌،  و  هنوز  هم  بدو  اجازۀ  مقابلۀ  به  مثل  پیکار،  و  دفع  اذیت  و  آزار  و  یورش  و  استهزاء‌،  بدو  داده  نشده  ا‌ست‌؟‌!  این  قرآ‌ن ‌که  بر  دل  پیغمبر  ٢صلّی الله علیه و آله و سلّم  نازل  می‌گردید،  به  منزلۀ  مرهم  آرام  بخش  ،  و  سایۀ  گستردۀ  فرح  افزا،  و  روح  حیات  بخشی  در گرمای ‌کفر  و  منکر  خدا  بودن  و  عصیان  از  فرمان  یزدان  بود.  سایه  -  به  ویژه  درگرمای  بیابان  سوزان  -  صحنه‌ای  است‌ که  با  روح  سراسر  سوره  و  آنچه  در  آن  از  بارانها  و  سایه‌ها  است  هماهنگی  و  همآوائی  دارد.

تعبیر  قرآنی  صحنۀ  سایه  را  ترسیم  می‌کند،  در  آن  حال  که  دست  خدا  نهانی  و آهسته  آن  را  می‌گستراند،  و  آن  را  آرام  و، لطیف  و  ظریف  جمع  می‌آورد  و  در  هم  می‌پیچد: 

(أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ ).

مگر  نمی‌بینی  که  پروردگارت  چگونه  سایه  را  گسترانیده  است‌؟  (‌و  شامل  همۀ  کرۀ  زمین  بـه  طور  متناوب  کرده  است‌،  و  با  نظام  ویژۀ  نور  و  ظلمت‌،  زندگی  را  برای  انسانها  و  جانداران  و  گیاهان  ممکن  و  آسان  ساخته  است؟!).

(ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَیْنَا قَبْضاً یَسِیراً) (46)

سپس  ما  آن  سایه  را  آهسته  جمع  کـرده  و  برمی‌چینیم  (‌و ایـن  برچیدن  تدریجی  بیشترین  فائده  را  برای  موجودات  دارد(.

سایه  همان  تاریکی  خفیفی ‌که  اجسام  می‌افکنند  وقتی ‌که  اشعّۀ  خورشید  در  روز  پشت  افق  ناپدید  می‌گردد.  سایه  با گردش  زمین  به  دور  خورثبید  حرکت  می‌کند،  و  وضع  و  درازا  و  شکل  آن  تغییر  می‌کند.  خورشید  شناسانندۀ  سایه  ا‌ست  و  با  نور  و  حـرارت  خود  سایه  را  معرّفی  می‌کند  (‌چرا که  ضدّ  به  ضدّ  شناخته  می‌شود)‌،  و  مساحت  و  امتداد  و  گشتن  آن  را  مشخص  می‌گرداند.  پیجوئی  گامهای  سایه  در گسترش  و  همایش  و  امتداد  و  انقباضی  که  دارد،  به  دل  و  درون  انسان  شادی  و  آرامش  می‌بخشد.  همچنین  در  دل  و  درون  انسان  بیداری  زیبای  روشنی  را  برانگیخته  می‌دارد،  بدان  گاه  که  دل  و  درون  انسان  ساختارهای  آفریدگار  دقیق  و  توانا  را  دنبال  می‌کند  و  پیجوئی  می‌نماید  ...  صحنۀ  سایه‌ها  در  حالی  که  خورشید  دارد  غروب  می‌کند،  و  سایه‌ها  درازتر  و  درازتر  می‌شوند،  و  امتداد  می‌یابند و  می‌گسترند،  آن‌گاه  در  یک  لحظه‌،  بلی  فقط  در  یک  لحظه  انسان  نگاه  می‌کند  و  هیچ  کدام  از آنها  را  نمی‌بیند.  قرص  خـورشید  پنهان  شده  است‌،  و  سایه‌ها  با  آن  نهان  گردیده  است‌.  راستی  سایه‌ها  باید  کجا  رفته  باشند؟  دست  نهان  یزدان  که  سایه‌ها  را گسترده  بود،  آنها  را  جمع  گردانده  است‌.  همه  آنها  درهم  پیچیده  شده‌اند  و  در  سایۀ  بسیار  تاریکی  گرد  آورده  شده‌اند  و  برچیده  گردیده‌اند!

این  دست‌،  دست  قدرت  توانای  ماهری  است‌. دستی  است‌ که  انسانها  از  پیجوئی  آثار  آن  در  جهان  پیرامونشان  غافل  می‌مانند.  این  دست  همیشه  به‌ کار  مشغول  است  و  خستگی  بدان  راه  ندارد.

(وَلَوْ شَاء لَجَعَلَهُ سَاکِناً ).

اگر  خدا  می‌خـواست  سایه  را  ساکن  می‌کرد  (‌و  با  استقرار  دائم  ظلمت‌،  توازن  حرارت  را  به  هم  می‌زد،  و  حیات  را  از  گسترۀ  زمین  برمی‌چید(.

ساختار  جهان  دیدنی  با  این  نظم  و  نظام‌،  و  نظم  و  نظام  منظومۀ  شمسی  بدین  روال‌،  باعث  می‌شود که  سایه  این  گونه  لطیف  و  دقیق  حرکت  کند.  اگر  این  نظم  و  نظام  کمترین  اختلافی  پیدا  بکند،  آثار  آن  در  سایه‌ای  که  می‏‎بینیم  اختلاف  ییدا  می‌کند.  اگر  زمین  ثابت  می‌ماند  و  حرکت  نمی‌کرد،  سایه  نیز  بر  سطح  زمین  ثابت  می‌ماند  و  نمی‌گسترد  و  دامن  فراهم  نمی‌چید.  اگر  سرعت‌ گردش  زمین ‌کندتر  یا  تندتر  از  آنچه  هست  می‌شد،  سایه  نیز  در  گسترش  یافتن  و  دامن  فراهم  چیدن‌ کـندتر  یا  تندتر  می‌گردید.  سازماندهی  جهان  دیدنی  بر  این  قانونی  که  دارد  سبب  می ‌گردد  که  پدیده  سایه  بر  این  روال  باشد،  و  بدان  ویژگیهائی  می‌بخشد  که  مشاهده  می‌کنیم‌.

توجّه  دادن  بدین  پدیده ای  که  هر  روز  می‏‎بینیم،  و  غافل  و  بی  خبر  از  کنار  آن  می‌گذریم‌،  گوشه‌ا‌ی  ار  برنامۀ  قرآن  در  پیوسته  زنده  نگاه  داشتن  جهان  در  برابر  دیدگان  درونمان  است‌.  و گوشه‌ای  از  زنده  نگاه  داشتن  حسّ  و  شعور  ما  نسبت  به  جهانی  است ‌که  در  پیرامون  ما  است‌.  قرآن  کاری  می‌کند  احسـاسات  خاموش  شدۀ  ما  را  تحریک‌ کند  و  برانگیزد،  احسـاساتی  که  طول  انس  و  الفت‌،  آهنگ  و  نوای  صحنه‌های  شگفت  هستی  را  از  گوش  جانشان ‌گرفته  است  و  ا‌ز  یادشان  تردد  ا‌ست‌.  این  گوشه‌ای  از  شیوۀ  قرآن  است  ‌که  خردها  را  و  دلها  را  با  این  جهان  هولناک  عجیب‌،  پیوند  و  آشتی  دهد. 

*

روند  قرآنی  از  صحنۀ  سایه  به  صحنۀ  شب  پوشنده‌،  و  خواب  آرام بخش،  و  روز  و  حرکت  و  جنبشی ‌که  در  آن  است‌،  منتقل  می‌گردد:

وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِبَاساً وَالنَّوْمَ سُبَاتاً وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُوراً (47)

این  خدا  است  که  برای  شما  شب  را  (‌همچون‌)  پوشش‌،  و  خواب  را  (‌مایۀ)  آرامش  و  آسایش‌،  و  روز  را  (‌هنگام‌)  بیداری  (‌و  جنـش  و  تلاش  و  کوشش‌)  نموده  است‌.

شب  اشیاء  و  زنده‌ها  را  می‌پوشاند.  این  جهان  به ‌گونه‌ای  نمایان  می‌گردد که  انگار  جامۀ  شب  را  به  تن  می‌کند  و  تاریکی  آن  را کمربند  خود  می‌نماید.  پس  شب  لباس  است‌.  در  شب  حرکت  قطع  می‌گردد  و  آرامش  برقرار  می‌شود  و  مردمان  و  بسیاری  از  حیوانات  و  پرندگان  و  حشرات  می‌خوابند.  خواب ‌گسیختن  از  حسّ  و  شعور  و  اطّلاع  و  آگاهی  است‌.  پس  خواب  تعطیل ‌کار  به  منظور  استراحت  و  تجدید  قوا  است‌. آن  گاه  صبح  می‌دمد  و  نفس  می‌کشد  و  حرکت  و  جنبش  آغاز  می‌شود،  و  زندگی  در  روز  به  راه  می‌افتد.  این  هم  زنـده  شدن  دوباره  رستاخیز  از  آن  مرگ  کوچک  خواب  نام  است‌،  مرگی ‌که  زندگی  روی  زمین  را  بطور  متناوب  فرا  می‌گیرد،  و  رستاخیز  و  حیات  دوباره  را  پدید  می‌آورد،  و  در  هـر  گردشی  از  گردشهای  همیشگی  و  بدون  وقفۀ  زمین‌،  جان  به  پیکر  جهان  می‌دمد.  این  مرگ  و  زندگی  بر  انسانها  می ‌گذرد  و  آنان  غافل  هستند  از  این  که  این  کار  دالّ  بر  اداره  کردن  جهان  توسط  یزدان  سبحانی  است  که  لحظه‌ای  غافل  نمی‌شود  و  به  خواب  نمی‌رود.

*

آن  گاه  از  پدیدۀ  بادهای  مژده  رببان  باران  و گـیاهان  سحن  می‌رود:

(وَهُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُوراً (48) لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَّیْتاً وَنُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَاماً وَأَنَاسِیَّ کَثِیراً) (49)

خدا  کسی  است  که  بادها  را  به  عنوان  مژده رسانهای پیشقراول  باران  رحمت  خود وزان  می کند...و این ما   هستیم  که  از  آسمان  آب  پاک  و  پاک‌کننده  (‌محیط  و  چرک  و  کثافت‌)  را  نازل  می‌گردانیم‌،  تا  با  آن  سرزمین  مرده (و خشکیده را با رویاندن  گیاهان ، سرسبز  و )  زنده گرداندیم  ، و آن را برای نوشیدن  در  اختیار  مخلوقاتی  که آفریده ایم ، از جمله  چهارپایان  زیاد و مردمان  فراوان ، قرار دهیم.

زندگی  روی  زمین  به طور  کلّی  با  آب  باران  بر دوام  برقرار  است ، چه  مستقیم ، و چه به وسیلۀ  کانالها  و  مسیرها  و  رودخانه ها  و  جویبارهائی  که  بر  سطح  زمین تشکیل می دهد،  و  چشمه‌سارها  و  چشمه‌ها  و  چاه‌های  داخل  زمین  فرو  رفته‌اند.  امّا  کسانی  که  مستقیماً  با  باران  سر و کار  دارند آنان  رحمت  خدا  را  کامل  و   صحیح  تشخیص  می دهند.  این گونه  افراد به  باران  چشم  می دوزند،  و  کاملاً    آگاهند  که  زندگیشان  به  تمام  و کمال  بر  باران  ا‌ستوا‌ر  و  با  باران  مرتبط  است‌.  ایشان  بـادها  را  ا‌نتظار  می‌دآرند،  بادهائی  که  می‌دانند  ابرها  را  می‌رانند، و از  آنها  شادمان  می گردند،  و  رحمت  خدا  را  در  آنها  احساس  می کنند، اگر  از  زمرۀ  کسانی  باشند  که  یزدان   سینه‌هایشان  را  برای  ایمان  باز  و  گشوده  باشد.

تعبیر  قرآنی  معنی  پاکی  و پاکسازی  را  آشکارا  بیان  می دارد:

(وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُوراً) (48)

این  ما  هستیم  که  از  آسمان  آب  پاک  و  پاک کننده  (محیط  و  چرک  و  کثافت )  را  نازل  می گردانیم.

این  سخن  وقتی  به  میان  می‌آید  که  قرآن  در  صدد  ذکر  زندگی  و  حیاتی  است  که  در  آب  وجود  دارد:

(لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَةً مَّیْتاً وَنُسْقِیَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَاماً وَأَنَاسِیَّ کَثِیراً) (49)

تا  با  آن  سرزمین  مرده (و خشکیده  را  با  رویاندن  گیاهان ، سرسبز ) زنده  گردانیم ،  و  آن  را  برای  نوشیدن  در  اختیار  مخلوقاتی  که  آفریده ایم ،  از  جمله  چهارپایان  زیاد  و  مردمان  فراوان‌،  قرار  دهیم‌.

تعبیر  قرآنی  سایۀ  ویژه‌ای  بر  زندگی  می‌اندازد،  سایۀ  پاکی  و  پاکسازی  را.  چه  یزدان  سبحان  اراده  فرموده  است  زندگی  پاک  و  پاکیزه  بماند،  و  او  است  که  سطح  زمین  را  با  آب  پاک  و  تمییزی  شستشو  می‌دهد،  آب  پاک  و  تمییزی ‌که  زندگی  به  پیکر  زمین خشک  و  مرده  می‌دمد،  و  مردمان  و  چهارپایان  را  سیراب  می‌کند.

*

روند  سخن  هنگام  رسیدن  بدین  مقطع  از  عرضه  داشتن  صحنه‌های  جهانی‌،  به  سوی  قرآن  نازل  شده  از  آسمان  نگاهی  می‌اندازد،  قرآنی  که  آن  هـم  از  آسمان  نازل  می‌گردد  تا  دلها  و  جانها  را  پاک  و  پاکیزه  بدارد.  مردمان  چگونه  از  آب  حیات  بخش  اجسام  شاد  می‌گردند،  ولی  از  قرآن  حیات  بخش  ارواح  شاد  نمی‌شوند:

( وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا فَأَبَى أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً (50) وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ نَذِیراً (51)

فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَاداً کَبِیراً (52)

ما  قرآن  را  به  صورتهای  گوناگون  (‌در  قالب  الفاظ  زیبا  و  جمله‌های  مؤثّر  و  گیرا  و  شیوه‌های  دلربـا)  در میان  مردمان  بیان  داشته‌ایم  تا  آنان  (‌خدای  خود  را  )  یاد  کنند  و  پند  گیرند،  امّا  بسیاری  از  مردم  جز  کفر  و  ناسپاسی  (‌در  بـرابر  آن  از  خود)  نشان  نمی‌دهند.  اگر  مـا  می‌خواستیم  در  هر  شهر  و  روسـتائی‌،  (‌پیغمبر)  بیم  رسانی  را  برمی‌انگیختیم‌. (‌ولی  صلاح  امّتها  و  ملّتها  در  این  نمی‌باشد.  پس  (‌در  تبلیغ  رسالت  و  دعـوت  به  حقّ‌،  استوار  و  کوشا  باش  و)  از  کافران  اطاعت  مکن  (‌و  به  دنبال  هوسها  و  خرافات  ایشان  مرو)  و  با  (‌اسلحۀ‌)  قرآن  با  آنان  جهاد  بزرگ  (‌و همه  جانبۀ  تبلیغاتی‌)  را  بیاغاز. 

( وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَیْنَهُمْ لِیَذَّکَّرُوا).

ما  قرآن  را  به  صورتهای  گوناکون  (‌در  قالب  الفاظ  زیبا  و  جمله‌های  مؤثّر  و  گیرا  و  شیوه‌های  دلربا)  در میان  مردمان  بیان  داشته‌ایم  تا  آنان  (‌خدای  خود  را  )  یاد  کنند  و  پپد  گیرند.

قرآن  را  به  صورتهای  مختلف‌،  و  با  شیوه‌های  متعدّد  و  با  نگرشهای  متنوّع‌،  بدیشان  عرضه ‌کرده‌ایم‌،  و  با  آن  ذهن  و  شعور  و  درک  و  فهم  آنان  را  مخاطب  قرار  داده‌ایم‌،  و  از  هر  دری  از  درهای  درونشان  داخل  شده‌ایم‌،  و  از  هر  وسیله‌ای  برای  به  جوش  وخروش  انداختن  دلهایشان  سود  برده‌ایم‌.

(لِیَذَّکَّرُوا).

تا  آنان  (‌خدای  خود  را  )  یاد  کنند  و  پند  گیرند.

کار  به  بیش  از  تذکّر  و  یادآوری  نیازی  ندارد.  حقیقتی‌ که  قرآن  می‌کوشد  ایشان  را  به  سوی  آن  برگرداند،  در  فطرتشان  متمرکز  است  و  جای  دارد.  هوا  و  هوسی‌ که  از  آن  معبودی  را  ساخته‌اند،  آن  را  از  یادشان  برده  است‌. 

(فَأَبَى أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً ).

اما  بسیاری  از  مردم  جز  کفر  و  ناسپاسی  (‌در  برابـر  آن  از  خود)  نشان  نمی‌دهند.

وظیفۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌در  این  صورت  سنگین  است‌.  او  با  همۀ  انسانها  رویاروی  می‌گردد،  و  بیشتر  آنان  را  هوا  و  هوسشان  گمراهشان  ساخته  ا‌ست‌،  و  از همه  چیز  جز کفر  سرپیچی  کرده‌اند،  هر  چند  که  دلائل  ایمان  آوردن  حاضر  و  آماده  بوده  است‌.

) وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ نَذِیراً) (51)

اگر  ما  می‌خواستیم  در  هر  شهر  و  روستائی‌،  (‌پیغمبر)  بیم  رسانی  را  برمی‌انگیختیم‌.  (‌ولی  صلاح  امتّها  و  ملّتها  در  این  نمی‌باشد  .(

برخی از مفسّران ضمیر  «‌ه‌» در فعل «‌صرّفناه‌» را به آب بـرمی‌گردانند که نزدیکترین واژۀ مذکور  در عبارت است‌، و واژۀ قرآن هم در این مقام ذکر نشده است تا ضمیر را بدان برگرداند. ولی ما  ترجیح می‌دهیم ‌که این ضمیر به قرآن برمی‏گردد، چون شکّی در این نیست ‌که ضمیر«‌ه‌‌» در این  فرمودۀ خدا: ( وجاهدهم به )  (‌و  با  آن  با  ابشان  جـهاد  کن‌)‌. (‌فرقا ن/52)     به قرآن برمی‌گـردد. زیرا با آب به جنگ دیگران نمی‌رود.کسی ‌که ضمیر دوم را به قرآن  برمی‌گرداند ضمیر ا‌ول را نیز به قرآ‌ن برمی‌گردا‌نـد این هم نگرشی از نگرشهای بسیار قرآن  است ‌که به مناسبت چیزی  که در مدّ نظر است ذکر می‌شود. این مناسبت در اینجا نازل ‌کردن آب پاک  کنندۀ حیات بخش است و ذهن را به نازل کردن قرآن پاک کنندۀ حیات بخش متوجّه می‌سازد که  سراسر این سوره پیرامون آن می‌چرخد.

در  این  صورت  زحمت  و  مشقّت  تقسیم  می‌شد،  و  ادای  وظیفه  تخفیف  پیدا  می‌کرد.  ولیکن  یزدان  جهان  برای  انجام  این  مهمّ  بنده‌ای  را  برگزیده  است  که  خاتم‌الانبیاء‌،  یعنی  واپسین  پیغمبران  است‌،  و  بیم  دادن  مردمان  همۀ  شهرها  و  روستاها  را  برعهدۀ  او گذاشته  است‌،  تا  واپسین  رسالت  وحدت  پیدا  کند  و  بر  زبانهای  پیغمبران  فراوان  در  شهرها  و  روستاها  پراکـنده  نگردد.  قرآن  را  بدو  ارمغان  داشته  است  تا  با  آن  به  جهاد  دیگران  برود  و  برزمد:

فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَاداً کَبِیراً (52)

پس  (‌در  تبلپغ  رسالت  و  دعوت  به  حقّ‌،  استوار  و  کوشا  باش  و)  از  کافران  اطاعت  مکن  (‌و  به  دنـبال  هوسها  و  خرافات  ایشـان  مرو)  و  بـا  (‌اسلحۀ)  قرآن  بـا  آنان  جهاد  بزرگ  (‌و  همه  جانبۀ  تبلیغاتی‌)  را  بیاغار.

در  این  قران  قوّت  و  قدرت‌،  سلطه  و  شوکت‌،  تأثیر  ژرف‌،  و کشش  و  جاذبیّتی  است ‌که  با  آن  مـقاوت  و  پایداری  نمی‌گردد.  این  قرآن  دلهای  مشرکان  را  سخت  تکان  می‌داد،  و  ارواحشان  را  به  تندی  به  لرزه  می‌انداخت‌.  آنان  با  هر  وسیله‌ای  با  تأثیر  قرآن  پـیکار  می‌کردند  و  می‌خواستند  از تأثیر  آن  بکاهند  و  جلوگیری  نمایند،  ولی  راهی  بدین  کار  نمی‌یافتند  و  چـارۀ  آن  راسران  و  بزرگان  قریش  به  تودۀ  مردمان  می‌گفتند:

(لا تسمعوا لهذا القرآن والغوا فیه لعلکم تغلبون).

گوش  به  این  قرآن  فرا  ندهید،  و  در  (‌هنکام  تلاوت‌)  آن  یاوه‌سرائی  و  جار  و  جنجال  کنید  تا  (‌مردمان  هم  قرآن  را  نشنوند  و  مجال  اندیشۀ  درباره  مفاهیم  آن  از  ایشان  گرفته  شود  و )  شما  پیروز  گردید. (فصّلت/26)

این  گفتار  می‌رساند  که  چه  اندازه  از  تأثیر  این  قرآن  درون  سران  و  بزرگان  قریش  و  درون  تودۀ  مردمان  به  زلزله  و  تکان  درآمده  است  و  به  ترس  و  هراس  افتاده  است‌.  آنان‌ گرویدگان  به  این  قرآن  را  می‌دیدند که  از  تأثیر  آیه‌ای  یا  دو  آیه‌ای‌،  و  سوره‌ای  یا  دو  سوره‌ای  که  محمّد  پسر  عبدالله  صلّی الله علیه و آله و سلّم   ‌آنها  را  تلاوت  می‌فرمود،  در  فاصلۀ  بامدادی  و  شامگاهی  چه  اندازه  تغییر  می‌کردند  و  دگرگون  می‌شدند  و  انگار  جـادو  می‌شدند!  جانها  فرمانبردار  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  می‌گردید،  و  دلها  به  سویش  می‌گرائید.

رؤسای  قریش  این  سخن  را  به  پیروان  و  همفکران  خود  نمی‌گفتند  و  خودشان  از  تأثیر  این  قرآن ‌کنار  بمانند.  اگر  آنان  در  ژرفای  درونشـان  احساس  لرزه  و  تکانی  نمی‌کردند  که  ایشان  را  به  ترس  و  هراس  اندازد،  چنین  دستوری  نمی‌دادند،  و  در  میان  قوم  خود  این  برحذر  باش  و  هوشیار  باش  را  پخش  نمی‌کردند که  از  هر  سخنی  بیشتر  بر  ژرفای  تأثیر  این  قرآن  دلالت  دارد!

«‌ابن  اسحاق ‌گفته  است‌:  محمّد  پسر  مسلم  پسر  شهاب  زهری  برایم  روایت  کرده ‌است ‌که  برای  او  نـقل  شده  است‌:  ابوسفیان  پسر  حرب‌،  و  ابوجهل  پسر  هشام‌،  و  اخنس  بسر  شریق  پسر  عمر  پسر  وهب  ثقفی  همپیمان  بنی  زهره‌،‌شبی  بیرون  ‌رفتند  تا  سخن  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  بشنوند  بدان  گاه ‌که  او  در  خانه‌اش  نماز  شب  را  می‌خواند.  هر  یک  از  آنان  در  جائی  جایگزین  شدند  تا  بشنوند.  هیچ  یک  از  ایشان  از  محلّ  دیگری  خبر  نداشت‌.  تمام  شب  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌گوش  فرا  دادند  تا  سپیدۀ  صبح  دمید.  بامدادان  پراکنده   شدند.  در  راه  به  هم  رسیدند.  یکدیگر  را  سرزنش‌ کردند،  و  یکی  به  دیگری  گفت‌:  به  همچون  کاری  برنگردید.  چه  اگر  یکی  از  بی‏‏‏خردان  شما  را  ببیند  به  دل  و  درون  او  دغدغه  می‌اندازید.  سپـس  رفتند  و  برگشتند.  شب  دوم  هر  یک  از  آنان  به  جایگاه  شب  قبلی  خود  برگشت.  تمام  شب  به  ییغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌گوش  فرا  دادند  تا  سپیدۀ  صبح  دمید.  بامدادان  پراکنده  شدند.  در  راه  باز  به  هم  رسیدند.  یکی  به  دیگری  همان  چیزی  را گفت  ‌که  شب  قبلی گفته  بود.  سپس  رفتند  و برگشتند.  شب  سوم  نیز  هر  یک  از آنان  به  جایگاه  پیشین  خود  برگشت‌. تمام  شب  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  گوش  فرا  دادند  تا  سپیدۀ  صبح  دمید.  بامدادان  پراکنده  شدند.  در  راه  دوباره  به  هم  رسیدند.  همدیگر  گفتند: 

از  اینجا  تکان  نمی‌خوریم  و  نمی‌رویم  تا  پیمان  نبندیم‌ که  دیگر  بدینجا  برنگردیم‌!  بر  این‌ کار  پیمان  بستند  و  سپس  پراکنده  شدند  و  رفتند.

هنگامی ‌که  آفتاب  طلوع  ‌کرد،  اخنس  پسر  شریق  چوگان  خود  را  برداشت  و  بیرون  رفت‌.  به  نزد  ابوسفیان  در  خانه‌اش  رفت‌.  بدو گفت‌:  ای  ابوحنظله  به  من  بگو  رأی  تو  دربارۀ  چیزی  که  از  محمّد  شنیده‌ای  چیست‌؟  گف‌:  ای  ابو  ثعلبه‌،  به  خدا  سوگند  چیزهائی  را  شنیده‌ام  که  از  آنها  آگاهم  و  می‌دانم  مراد  از  آنها  چیست‌.  و  چیزهائی  را  هم  شنیده‌ام  که  معنی  آنها  را  ندانسته‌ام  و  از  مراد  آنها  آگاه  نشده‌ام‌.  اخنس ‌گفت‌:  من  هم  بدان  کسی  سوگند که  تو  بدو  سوگند  خوردی  این  چنین  هستم‌.

سپس  از  پیش  او  برخاست  و  به  نزد  ابوجهل  رفت  و  در  خانه‌اش  او  را  ملاقات‌  کرد.  بدو گفت‌:  ای  ابوالحکم‌،  نظر  تو  دربارۀ  آنچه  از  محمّد  شنیده‌ای  چیست‌؟  گفت  : چه  چیز  شنیده‌ام‌؟‌!  ما  و  بنی  عبد  مناف  بر  سر  بزرگی  و  احترام  کشمکش  و  ستیز  کردیم‌. آنان  خوراک  دادند،  مـا  نیز  خوراک  دادیم‌.  آنان  دیگران  را  بر  شتران  خود  سوار  کردند،  ما  نیز  چنین‌کردیم‌.  ایشان  بذل  و  بخشش  نمودند،  ما  هم  بذل  و  بخشش  نمودیم‌.  تا  جائی‌ که  بر  مرکبها  سوار  شدیم‌،  و  بسان  دو  اسب  مسابقه‌،  با  یکدیگر  به  پیش  تاختیم‌!  امّا  وقتی  فرا  رسید که  آنان  ‌گفتند  :  از  میان  ما  پیغمبری  برانگیخته  شده  است‌ که  از  آسمان  بدو  وحی  می‌شود.  ما  کی  بدین  پایگاه  و  جایگاه  می‌توانیم  برسیم‌؟  به  خدا  سوگند  هرگز  ما  به  پـغمبرشان  ایمان  نمی‌آوریم  و  او  را  تصدیق  نمی‌کنیم!!!

اخنس  پسر  شریق  از  پیش  او  هم  برخاست  و  رفت‌»‌. 

بدین  منوال  و  بر  این  روال  با  خویشتن  ورمی‌رفتند  و  جلو  دل  خود  را  می‌گرفتند  و  سعی  می‌کردند  بدین  قرآن  نگرایند  و  بدان‌ گوش  جان  نسپارند  تا  این  قرآن  بر  ایشان  چیره  نشود  و  زمام  اختیار  را  از  دست  آنان  نگیرد.  سران  و  بزرگان  قریش  مواظب  بودند  تودۀ  مردم  از آنان  مطّلع  نشوند.  چرا که  اگر  تودۀ  مردم  می‌دانستند  که  سران  و  بزرگان  قریش  چگونه  اسیر  بیان  قرآن  شده‌اند  و  شبه  جادو شدگان  گردیده‌اند،  ریاست  ایشان  مورد  تهدید  قرار  می گرفت.

در  قرآن  حقّ  سرشتی  ساده‌ای  است‌.  وقتی‌  کـه  دل  را  مستقیماً  به  چشمۀ  اصلی  متّصل  نمود،  متوقف ‌کردن  این  چشمۀ  جوشان‌،  و  جلوگـری  از  اموا  خروشان  آن  دشوار  می‌گردد.  در  قرآن  صحنه‌هائی  از  قیامت‌،  داستانها،  صحنه‌هائی  از  جهان  گویا،  جایگاه‌های  هلاک  و  نابودی  گذشتگان‌،  و  نیروی  برجسته  و  نمایان  و  مجسم  نشان  دادن  است‌،  به‌ گونه‌ای  ‌که  دلها  را  سخت  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد،  و  دلها  با  وجود  آن  آرام  نمی‌یابد  و  قرار  نمی گیرد.

در  بعضی  از  موارد،  تنها  یک  سوره  هستی  انسان  را  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد،  و  همۀ  جوانب  را  بـر  تفنس  می‌گیرد،  بدان  گونه‌  که  سپاه  عظیمی  که  دارای  ساز  و  برگ  فراوان  باشد  از  عهدۀ  چنین  کاری  برنمی آید.

در  این  صورت  جای  شگفت  نیست  اگر  خدا  به  ییغمبر  خود  صلّی الله  علیه و آله و سلّم دستور  دهد  کـه  از کافران  فرمانبرداری  نکند،  و  در کار  دعوت  خود  لرزان  و  هراسان  نشود،  و  با  این  قرآن  به  جهاد  و  پیکار  کافران  رود.  چه  او  با  نیروئی  به  جهاد  و  پیکار  ایشان  می‌رود که  هستی  انسان  در  برابر  آن  توان  ایستادگی  ندارد،  و  نمی‌تواند  با  آن  بجنگد  و   چارۀ  آن  را  بسازد.

*

روند  قرآنی  بعد  از  این  نگرش،  به  صحنه‌های  هستی  برمی‏گردد،  و  بر  صحنۀ  بادهای  مژده  رسان  و  آب  پاک  و  پاک‌ کننده  با  صحنۀ  دریاهای  شیرین  و شور  و  حاجز  و  مانعی‌  که  در  میان  آنها  قرار  دارد،  پیرو  می‌زند:

وَهُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخاً وَحِجْراً مَّحْجُوراً (53)

خدا  کسـی  است  که  دو  دریا  را  در  کنار  هم  روان  می‌سازد  (‌و  بر  اثر  وزن  مخصوص‌،  بی  تفاوت  درجۀ  غلظت  آب  شور  و  شیرین‌،  آ‌میزۀ  یکدیگر  نمی‌شوند  و  )  این  یکی  شیرین  شیرین  است‌،  و  آن  دیگر  شور  شور  خداوند  در  میان  آن  دو  حاجز  و  مانعی  ایجاد  کرده  است  که  آنها  را  کاملاً  از  هم  جدا  ساخته  است.

خدا  کسی  است  ‌که  دو  دریا  را  به  حال  خود  رها کرده  است‌.  این  یکی  شیرین  شیرین  است‌،  و  آن  دیگری  شور  شور.  جاری  می‌گردند  و  به  همدیگر  برخورد  می‌کنند،  ولی  با  یکدیگر  نمی‌آمیزند  و  مخلوط  نمی‌شوند.  بلکه  در  میان  آن  دو  حاجز  و  مانع  سرشتی  است ‌که  خدا  آنها  را  بر  آن  سرشته  است‌.  مسیر  رودبارها  اغلب  بلندتر  از  سطح  دریا  است‌.  بدین  خاطر  رودبارهای  شیرین  به  دریاهای  شور  می‌پیوندند،  ولی  بـرعکس  صـورت  نمی‌گیرد  مگر  به  ندرت‌.  با  این  ا‌ندازه  گیری  دقیق‌،  دریاها  -  هر  چند  که  بزرگتر  و  پرآب‌ترند  -  بر  رودبارها  طغیان  نمی‌کنند  و  سرنمی‌کشند،  رودبارهائی  که  زندگی  انسانها  و  حیوانها  و  گیاه‌ها  در  گرو  آنها  است‌.  این  اندازه‌گیری  و  سنجش  کار  تصادف  گذرائی  و  جهش  ناگهـانی  و  نابجائی  نیست‌.  بلکه  قـانون  مستمرّی  و حساب  دقیقی  در  میان  است  که  با  ارادۀ  آفـریدگاری  صورت  می‌گیرد که  این  جهان  را  برای  هدفی  و  منظوری  آفریده  است‌که  قوانین  خدا  با  دقّت  و  استواری  آن  را  محقّق  می‌دارند  و  پیاده  می‌کنند.

در  قوانین  این  هستی  در  نظر گرفته  شده  است  ‌که  آبهای  شور  اقیانوسها  بر  رودخانه‌ها  و  بر  خشکیها  طغیان  نکنند  و  سرنکشند،  حتّی  در  حالتهای  جزر  و  مدّی  ‌که  جاذبه  و  کشش  ماه  آنها  را  ایجاد  می‌کند.  ماه  آبهای  سطح  زمین  را  به‌ گونه‌ای  به  سوی  خود  می‌کشد که  آبها  تا  ارتفاع  زیادی  فرا  می‌روند  و  اوج  می‌گیرند.

صاحب  کتاب‌: «‌ا‌نسان  به  تنهائی  برجای  نمی‌ماند»  که  ترجمۀ  عربی  آن  :  «‌العلم  یدعو  الی  الایمان‌»  نامیده  شده  است‌،  می‌گوید:

«‌قمر  از  ما  ٢٤٠٠٠٠  مایل  فاصله  دارد.  مدّی ‌که  در  شبانه  روز  دو  بار  رخ  می‌دهد  یادآوری  ظریف  و  لطیفی  از  وجود  ماه  دارد.  مدّی  که  در  اقیانوس  روی  مـی‌دهد  گاهی  تا  ارتفاع ‌٦  60پا^[1]  در  بعضی  جاها  بالا  مـی‌رود.  حتّی  قشر  زمین  دو  بار  در  شبانه  روژ  به  سوی  خارج  در  حدّ  چندین  بوصه‌^[2] به  سبب  جاذبۀ  ماه  منحنی  می‌گردد  و  قوس  پیدا  می‌کند.  همه  چیز  هم  به  نظرمان  منظّم  و  دست  نخورده  می‌رسد،  تا  بدانجا که  ما  به  نیروی  هراس  انگیزی  پی  نمی‌بریم ‌که  سطح  اقیانوس  را  چند  پا  بالا  می‌برد،  و  قشر  زمینی  که  به  نظرمان  تا  اندازه‌ای  سخت  و  سفت  است  منحنی  می‌گردد  و  قوس  پیدا  می‌کند.

مرّیخ  دارای  یک  ماه  است ‌٩  ماه  کوچکی  است‌.  جز  .0 ٦٠٠  مایل  از  آن  فاصله  ندارد...  اگر  ماه  ما  به  جای  فاصلۀ  زیادی‌  که  ‌اکنون  با  ما  دارد،  50000  مایل  مثلاً  ا‌ز  ما  دور  می بود،  مدّ  آبها  بدان  درجه‌ای  بالا  می‌رفت  که  همۀ  زمینهای  آبی  را  در  شبانه‌روز  دو  بار  زیر  می‌گرفت‌،  با  آب  جوشان  و  خروشانی ‌که  با  نیروی  خود  کوه‌ها  را  از  جا  می‌کند.  در  این  حالت  چه  بسا  هم  اینک  قاره‌ای  وجود  نمی‌داشت  که  با  سرعت  ممکن  از  ژرفای  آب  بیرون  بیاید  و  سربرآورد،  و کرۀ  زمین  از  این  پریشانی  و  نابسامانی  درهم  می‌شکست‌،  و  مدّی  ‌که  به  هوا  خیز  برمی‌داشت  هر  روز  طوفانهائی  پدید  می‌آورد.  اگر  فرض  ‌کینم  ‌که  قاره‌ها  از  میان  می‌رفتند،  میانگین  عمق  آب  بالای  سراسر  کرۀ  زمین  در  حدود  یک  مایل  و  نیم  می‌گردید.  در  این  صورت  اگر  هـم  حیاتی  وجود  می‌داشت  جز  در  ژرفای اقیانوسهای  عمیق  کجا  ممکن  می‌شد?»

دست  خدائی  که  این  جهان  را  می‌گرداند  و  اداره  می‌فرماید،  دو  دریا  را  ساری  و  جاری  کرده  است  و  میان  آن  دو  حاجز  و  مانعی  از  سرشت  خودشان  و  از  سرشت  این  جهان  به  وجود  آورده  است‌،  این  جهان  هماهنگی  ‌که  مقدارها  و  اندازه‌های  آن  با  دست  سازندۀ  مدبّر  حکیمی  جریان  می‌یابد،  جریان  مقدّر  و  مقرّر  و  سنجیده  و  طرح‌ریزی  شده‌ای ‌که  همه  چیز  آن  دقیقاً  ترسیم  و  تعیین  گردیده  است‌.

*

آن  گاه  روند  قرآنی  از  آب  آسمان  و  آب  دریا و  رو‌دخانه‌،  به  آب  نطفه  می‌پردازد،  آبی  که  از  آن  حیات  مستقیـم  انسان  سرچشمه  می‌گیرد:

(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاء بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً وَکَانَ رَبُّکَ قَدِیراً) (54)

خدا  است  که  از  آب  (‌منی‌)  انسـانها  را  آفریده  است  و  ایشان  را  به  (‌دو  گروه‌)  ذکور  و  اناث  تبدیل  کرده  است‌،  و  پروردگار  تو  همواره  (‌بر  انجام  هر  چه  بخواهد)  توانا  بوده  و  هست‌.

از  این  آب  جنین  را  می‌آفریند.  اگر  نر  باشد  نسب  است‌،  و  اگر  ماده  باشد  صهر  است‌،  چون  صهر  به  معنی  دامادی  است‌،  و  ماده  داماد  می‌آورد.^[3]

حیات  شری  حاصل  از  این  آب  منی  نام‌،  شگفت‌انگیزتر  و  سترگ ‌تر  از  آن  حیاتی  است ‌که  از  آب  آسمان  پدید  می‌آید.  چه  از  یک  سلول‌^[4]  از  میان  ده‌ها  میلیون  سلول  نهان  در  یک  قطرۀ  آب  مرد که  با  تخمک  زن  در  درون  رحم  می‌آمیزد،  آن  آفریدۀ  پیچیدۀ  تـرکیبی  انسان  نام  وجود  می‌آید،  انسان  که  شگفت انگیزترین  موجودات  به  طور کلی  است‌!

از  سلولهای  همگون  و  از  تخمکهای  همسان  و  نرها  و  ماده‌ها  به  شیوۀ  شگفتی  پدید  می‌آیند،  شیوه‌ای  که  بشر  را‌ز  آ‌ن  را  نمی‌داند،  و  دانش  بشر  نمی‌تواند  آن  را  ثبت  و  ضبط  کند  یا  علّت‌یابی  نماید.  سلولی  در  مـیان  هزاران  سلول  را  نمی‌توان  با  صفات  مشخّصه‌ای  شناسائی  ‌کرد  و  گفت‌:  این  سلول  است ‌که  تولید  نر  یا  مـاده  می‌کند!  همچنین  تخمکی  را  نمی‌توان  با  صفات  مشخّصه‌ای  شنناسائی‌ کرد  و گفت‌:  این  تخمک  است  که  تولید  نر  یا  ماده  می‌کند!..با  وجود  این  مشخّصات است  که  در  آخر  این  یکی  تبدیل  به  مـرد  و  این  یکی  تبدیل  به  زن  می‌گردد!

(وَکَانَ رَبُّکَ قَدِیراً) (54)

و  پروردگار  تو  همواره  (‌بر  انجام  هر  چه  بـخواهد)  توانا  بوده  و  هست‌.

آهای! این  قدرت  است  که  گوشه‌ای  از  آن  در  این  شگفت  بس  شگفت  نشان  داده  می‌شود!

اگر  انسان  برود  و  در  بارۀ  آبی ‌که  انسان  از  آن  پیدا  می‌گردد  پژوهش  کند،  سرگیجه  می‌گیرد،  بدان  گاه  ‌که  از  ویژگیهای  انسان‌  کامل  نهان  دربارۀ  اجسام  بسیار  ریز  و  کوچکی  به  بررسی  می‌پردازد  که  حامل  عناصر  وراثتی  هر  جنسی‌،  و  پدر  و  مادر  او،  و  خویشاوندان  نزدیک  او  است‌.  آن  عناصر  وراثتی  را  برمی‏دارد  تا  آنها  را  به  جنین  نر  و  جنین  ماده  تحویل  دهد،  برحسب  چیزی ‌که  دست  قدرت‌،  آفرینش  و  رویکرد  او  را  در  مسیر  زندگی  برآن  ترسیم  و  تعیین می کند.

اینها  هم  اشاره‌هائی  از  کتاب‌:  «‌انسان  به  تنهائی  برجای  نمی‌ماند»  دربارۀ  ویژگیهای  عناصر  وراثتی  نهان  در  آن  ذرّات  بس  کوچک  است‌:

«هر سلولی  چه  نر  باشد  و  چه  ماده‌، حامل  کروموزوم‌ها^[5]،  و  ژنها^[6]  یعنی  واحد‌های   وراثتی  هستند.  کروموزوم‌ها  هسته‌^[7]  را  تشکیل  می‌دهند  که  تیره  رنگ  بوده  و  حامل  ژن‌ها  می‌باشند.  ژن‌ها  عامل  اصلی  و  قطعی  چیزی  هستند که  هر  موجود  زنده‌ای  یا  انسانی  بر  آن  استوار  می‌گردد.  سیتوپلاسم‌^[8]   ترکیب‌های  شیمیائی  شگفتی  است‌ که  هر  دوتای کروموزوم‌ها  و  ژنها  را  احاطه  می‌کند.  ژنها  یا  واحـدهای  وراثتی - کـه 

مسؤول  همۀ  پدیده‌های  بشری  موجود  بر  سطح  زمین  اعم  از  خصائص  فردی  و  احوال  روانی  و  رنگها  و  جنسهای  آنـها  هستند  -  آن  اندازه  ریز  و  کوچک  می باشند  که  اگر  همۀ  آنها  گردآورده  شوند  و  در  یک  مکان‌ گذاشته  شوند،  حجم  آنها  کمتر  از  حجم  «‌انگشتانه‌»  می‌گردد!

این  ژنهای  بسیار  ریز  و  کوچک  میکروسکپی‌،‌ کلیدهای  بدون  چون  و  چرای  خواصّ  همۀ  انسانها  و  حیوانـها  و  گیاه‌ها  هستند.  «‌انگشتانه‌ای‌»  که  همۀ  صفات  فردی  دو  بیلیون  انسان  را  در  خود  جای  می‌دهد،  واقعاً  مکان  کم  حجمی  است‌.  امّا  با  وجود  این  ،  حقیقتی  است ‌که  جای  جدال  و  ستیزی  در  آن  نیست‌.

جنین  با  تمایز  تدریجی  خود  از  سلول  نطفه  به ‌گونۀ  بالغ‌،  بازگو  کنندۀ  ‌گذشتۀ  حیاتی  و  صفات  ا‌رثی  است  ‌که  با  ترکیب  و  سازمان  مـنظّم  مولکولی  موجود  در  ژنها  و  سیتوپلاسم  از  آن  محافظت  می‌شود.

مشاهده  کرده‌ایم  که  ژنهای  موجود  در  سلولهای  هـمۀ  موجودات  زنده  در  داشتن  نظامهای  خاصّ  مولکولی  (‌کد  بندی  ژنـتیکی‌)  مشترک  هستند.  این  سیستمهای  مولکولی  که  از  مقیاسهای  میکروسکپی  رایج  بسیار  کوچکترند،  نگهدارندۀ  نقشۀ  وراثتی  و  صفات  ا‌جداد  و  وگیهای  هر  موجود  زنده  بوده  و کنترل  همۀ  ویژگیهای  ریشه  و  ساقه  و  برگ  و گل  و  میوه  در گیاهان‌،  و  نیز  نظارت  بر  شکل  ظاهری  پوست  و  مو  و  اعضاء  در  حیوانات  و  انسان  را  به  عهده  دارد».

بدین  مقدار  از  شگفتیهای  حیات  بسنده  مـی‌کنیم‌،  شگفتیهائی  که  قدرت  آفریننده  و  اداره  کننده  و گردانندۀ  جهان  آنها  را  در  حیات  به  ودیعت  نهاده  است‌.

(وَکَانَ رَبُّکَ قَدِیراً) (54)

و  پروردگار  تو  همواره  (‌بر  انجام  هر  چه  بخواهد)  توانا  بوده  و  هست‌. 

*

در  مثل  همچون  فضائی‌،  فضای  آفرینش  و  سنجش‌،  و  در  جلو  آن  چنان  حیاتی‌ که  از  آب  آسمان  و  از  آب  نطفه  پدیدار  می‌شود،  نطفه‌ای  که  آن  همه  خـصائص  در  آن  اندوخته  شده  است‌،  خصائصی  که  از  یک  سلول  پسری  را  با  تمام  ویژگیهایش  و  وراثتهایش  می‌سازد،  و  از  یک  سلول  نیز  دختری  را  با  تمام  ویژگیهایش  و  وراثتهایش  میسازد...  در  مثل  همچون  فائق،  پرستش  غیر  خدا  چیز  عجیب  و  زشتی  بشمار  می‌آید.  آن  اندازه  عجیب  و  زشت  که  فطرت  از  آن  بیزاری  می‌جوید...  روند  قرآنی  در  اینجا  عبادات  ایشان  برای  غیر  خدا  را  نشان  می‌دهد: 

(ویعبدون من دون الله مالا ینفعهم ولا یضرهم وکان الکافر على ربه ظهیرا).

مشرکان  معبودهائی  جز  خدا  را  پرستش  می‏‎کنند  که  نه  سودی  به  آنان  می‌رسانند  و  نه  زیانی‌،  کافران  پیوسته  در  راه  سرکشی  از  پروردگارشان  همدیگر  را  پشتیبانی  می‌کنند.

(وکان الکافر على ربه ظهیرا).

کافران  پیوسته  در  راه  سرکشی  از  پروردگارشان  همدیگر  را  پشتیبانی  می‌کنند.

همۀ  ‌کافران  -  مشرکان  مکّه  هم  در  ضمن  ایشان  هستند  دشمن  پروردگارشان  می‏‎باشند،  پروردگاری  که  آنان  را  آفریده  است  و  اندامهایشان  را  همآوا  و  همساز  فرموده  است  و  هر  عضوی  از  اعضاء  ا‌نسان  را  جهت‌ کاری  و  برای  حکمتی  سامان  داده  است‌.  آخر  چنین  چیزی  چگونه  باید  باشد؟  کافری ‌که  آن  اندازه  کوچک  و  نـاچیز  است  کی  می‌تواند  دشمن  و  ضدّ  خدا  باشد؟  کافر  دشمن  دین  خدا  است‌.  کافر  دشمن  برنامه‌ای  است  که  خدا  آن  را  برای  زندگی  اراده  فرموده  است  و  خواسته  است‌.  تعبیر  قرآنی  تنها  می‌خواهد  پرده  از  بزه  کافر  بردارد  و  زشتی  گناه  او  را  برساند،  و  کافر  را  دشمن  پروردگارش  و  سرورش  به  تصویر  بکشد!

کافر  وقتی ‌که  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌و  با  رسالت  او  می‌جنگد،  در  اصل  با  خدا  می‌جنگد.  دیگر  جنگ  با  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   نیست‌،  بلکه  جنگ  با  خدا  است‌،  خدائی  که  ضامن  و  روزی  رسان  او  است‌.  پس  از  آن  بنده  خود  را  مطمئن  می‌سازد  و  بدو  آرامش  می دهد،  و  سنگینی  را  بر  دوش  او  سبک  می‌کند،  و  بدو  می‌فهماند  وقتی‌ کـه  وظیفۀ  خود  را  در  بشارت  دادن  و  بیم  دادن  انجام  می‌دهد،  و  با  قرآن  به  جهاد  کافران  می‌پردازد،  دیگر  مسؤولیّتی  در  برابر  دشمنانگی  بزهکاران  و  ستیزه‌ جوئی  کافران  با  خود  ندارد.  خدا  به  جای  او  عهده‌دار  پیـکار  با  دشمنانش  می‌گردد،  دشمنانی  که  با  خدا  دشمنی  می‌ورزند.  پس  باید که  بر  پروردگارش  توکّل  کند  و  پشت  بدو  بندد.  خدا  آگاه‌تر  از  هرکسی  و  هر  چیزی  است!

(وما أرسلناک إلا مبشرا ونذیرا . قل:ما أسألکم علیه من أجر إلا من شاء أن یتخذ إلى ربه سبیلا . وتوکل على الحی الذی لا یموت وسبح بحمده , وکفى به بذنوب عباده خبیرا)

ما  تو  را  جز  په  عنوان  بشارت  دهنده  (‌مؤمنان  به  بهشت( و  بیم  دهنده  (‌کافران  به  دوزخ‌،  به  سوی  مردم‌)  نفرستاده‌ایم‌.  بگو: من  در  برابر  ابلاغ  این  آئین  هیح  گونه  پاداشی  از  شما  مطالبه  نمی‌کنم‌.  تنها  پاداش  من  این  است  که  کسی  -  اگر  خواست  -  راه  را  به  سوی  پروردگارش  در  پیش  گیرد  (‌و  در  مسیری  که  منتهی  به  رضا  و  رحمت  و  پاداش  فراوان  یزدان  است  گام  بردارد)  و  (‌در  همۀ  امور)  بر  خداوندی  تکیه  کن  که  همیشه  زنده  است  و  هرگز  نمی‌میرد.  و  حمد  و  ثنای  او  را  بجای  آور  (‌و  بدان  تو  عهده‌دار  ایمان  یا  کفر  مردمان  نیستی  و  خدا  همگان  را  می‌پاید)  و  همین  کافی  است  کـه  خداوند  از  گناهان  بندگانش  آگاه  است  (‌و  هیچ  گونه  گناهی  از  دید  او  مخفی  نمی‌ماند(.

بدین  وسیله  خدا  وظیفۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌را  مشخّص  و  معیّن  می‌فرماید،  و  آن  مژده  دادن  و  ترساندن  است  بدان  گونه ‌که  بعداً  در  مدینه  بدو  دستور  داده  است‌.  این  هم  حکمتی  دارد که  خدا  از  آن  آگاه  است‌.  گمان  می‏بریم  از  جملۀ  این  حکمت  این  است  که  خداوند  سبحان  مردانی  را  در  این  دوره  آماده  می‌کرده  است  که  این  عقیدۀ  تازه  بر  آنان  تکیه  بکند،  و  این  عقیده  در  دل  و  درونشان  زیست  نماید،  و  در  زندگانیشان  ترجمه  شود،  جامعه‌ای  که  اسلام  بر  آن  حاکم  ‌گردد  و  فرمان  براند  و  مراقب  و  محافظ  آن  شود.  در  این  دوره  آمادگی‌،  جامعۀ  اسلامی  به  جنگها  و  خونریزیهائی  نپردازد که  قریش  را  از  پذیرش  اسلام‌،  باز  دارد،  و  دلهایشان  بر  روی  اسلام  بسته  شود.  خدا  چنین  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  بود که  بعد  از  هجرت  برخی  از  آنان  وارد  اسلام  کردند،  و  سائر  ایشان  بعد  از  فتح  مکّه  اسلام  را  بپذیرند،  و  از  میان  آنان  هستۀ  سخت  و  توانمندی  برای  عقـدۀ  جاویدان  با  ا‌جازۀ  یزدان  پدید  آید.

باید  دانست ‌که  تب  و  مغز  رسالت‌،  در  مدینه  باقی  ماند،  همان‌ گونه ‌که  در  مکّه  بود،  و  آن  مژده  دادن  و  ترساندن  است.  جنگیدن  برای  برطرف ‌کردن  و  از  میان  بردن  سدّها  و  مانعهای  مادی  موجود  بر  سر  راه  آزادی  دعوت‌،  و  برای  حمایت  و  حفاظت  مؤمنان  مقرّر گردیده  است  تا  مؤمنان  بتوانند  آزادانه  به  عبادت  و  پرستش  خود  بپردازند  و کسی  نتواند  ایشان  را  با  زور  از  دین  برگرداند.  این  نصّ  قرآنی  در  مکّه  و  در  مدینه  بطور  یکسان  صادق  است‌:

(وما أرسلناک إلا مبشرا ونذیرا).

ما  تو  را  جز  به  عنوان  بشارت  دهنده  (‌مؤمنان  به  بهشت‌  و  بیم  دهنده  (‌کافران  به  دوزخ‌،  به  سوی  مردم‌ (نفرستاده‌ایم‌.

(قل:ما أسألکم علیه من أجر إلا من شاء أن یتخذ إلى ربه سبیلا).

بگو:  من  در  برابر  ابلاغ  این  آئین  هیچ  گونه  پاداشی  از  شما  مطالبه  نمی‏‎کنم.  تنها  پاداش  من  این  است  که  کسی  اگر  خواست  -  راه  را  به  سـوی  پروردگارش  در  پیش  گیرد  (‌و  در  مسیری  که  منتهی  به  رضا  و  رحمت  و  پاداش  فراوان  یزدان  است  گام  بردارد(.

پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌هیج ‌گونه  چشم  داشتی  به  اجر  و  پاداش  کسی  ندارد،  و  به  خاطر  به  دست  آوردن‌  کالائی  از  کالاهای  د‌نیوی  به  کار  تبلیغ  نمی‌پردازد.  چشم  انتظار  دریافت  چیزی  از  کسانی  ندارد  که  راهیاب  به  اسلام  می‌شوند  و  آن  را  می‌پذیرند.  جزیه  و  خراج  و  مالیات  و  رشوه‌ای  از کسی  نمی‌خواهد،  و  نذر  و  قربانی  مسلمانی  را  انتظار  نمی‌کشد.  کسی ‌که  اسلام  را  می‌پذیرد  فردی  از  افراد  گروه  مسلمانان  می‌شود  همین  که  زبان  به  ادای  واژه‌ها  و  جمله‌هائی  می‌گشاید  و  دل  او  بدانها  اعتقاد  دارد.  این  مشخّصۀ  اسلام  است‌.  مشخّصۀ  اسلام  این  است‌ که  کاهنی  در  اسلام  نیست  که  حقّ  کهانت  خود  را  تقاضا  کند،  و  واسطه‌ای  در  میان  نیست ‌که  پول  وساطت  و  میانجیگری  خود  را  دریافت  دارد.  در  اسلام  «‌رسم  دخول‌»  و  شیوۀ  ورودی  وجود  ندارد.  در  اسلام  پولی  برای  دریافت  راز  یا  برکت  دادن  و  یا  استقبال  و  پذیره  رفتن  در  میان  نیست‌.  این  سادگی  این  آئین  و  پاکی  آن  از  هر  چیزی  است ‌که  میان  دل  و  میان  ایمان  فاصله  بیندازد،  و  در  اسلام  واسطه‌ها  و کاهنهائی  در  میان  نیست  ...  پاداش  پیغمبر  تنها  یک  چیز  است  و  بس‌:  راهیابی  راهیاب  به  خدا  و  نزدیکی  او  به  پروردگارش  مطابق  آنچه  می‏‎بیند  و  تشخیص  می‌دهد!

(إلا من شاء أن یتخذ إلى ربه سبیلا).

تنها  پاداش  من  این  است  که  کسی - اگر  خواست  - راه  را  به  سوی  پروردگارش  در  پیش  گیرد  (‌و  در  مسیری  که  منتهی  به  رضا  و  رحمت  و  پاداش فراوان  یزدان  است گام  بردارد).

این  یگانه  پاداش  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  است  ...  دل  پاک  او  خشنود می‌شود،  و  وجدان  بزرگوار  او  آسوده  می‌شود،  اگر  بنده‌ای  از  بندگان  یزدان  را  ببیند  که  به  سـوی  پروردگارش  راهیاب  شده  است‌.  چه  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   رضا  و  خشنودی  خدای  خود  را  می‌طلبد،  و  راه  او  را  انتخاب  می‌کند  و  برمی‌گزیند،  و  به  سوی  مولا  و  سرور  خود  رو  می‌کند  و  رهسپار  می‌شود.

(وتوکل على الحی الذی لا یموت وسبح بحمده).

و  (‌در  همۀ  امور)  بر  خداوندی  تکیه  کن  که  همیشه  زنده  است  و  هرگز  نمی‌میرد.  و  حمد  و  ثنای  او  را  بجای  آور  ‌(و  بدان  تو  عهده‌دار  ایمان  یا  کفر  مردمان  نیستی  و  خدا  همگان  را  می‌پاید(.

هر کسی  جز  خدا  می‌میرد،  چون  او  به  سـوی  مرگ  می‌رود.  تنها  زنده‌ای  می‌ماند  که  نمی‌میرد.  توکّل  کردن  و  تکیه  زدن  بر کسی  ‌که  روزی  از  روزها  -  هر  چند  هم  عمر  او  طولانی  یا  کوتاه  باشد  -  به  درود  حیات  می‌گوید،  تکیه  زدن  بر  تکیه‌ گاهی  است  که  در  حال  سقوط  و  فروافتادن  است‌،  و  پشت  بستن  به  سایه‌ای  است ‌که  برطرف  و  برچیده  می‌شود.  تنها  باید  توکّل  ‌کرد  و  تکیه  زد  بر  زنده  جاویدی که  برطرف  نمی‌شود  و  نابود  نمی‌گردد...

(وسبح بحمده).

و  حمد  و  ثنای  او  را  بجای  آور.

کسی  حمد  و  ثنا  نمی‌گردد  مگر  دهندۀ  نعمت  و  حیات  بخش  سرمدی  ...  کار  کافران  را  به  کسی  واگذار  که  همیشه  زنده  است  و  هرگز  نمی‌میرد.  چه  او  از  گناه‌ها  و بزهکاریهایشان  مطّلع  است‌،  و  چیزی  از  گناه‌ها  و  بزهکاریهایشان  بر  او  پوشیده  و  پنهان  نمی‌ماند.

(وکفى به بذنوب عباده خبیرا).

و  همین  کافی  است  که  خداوند  از  گناهان  بندگانش  آگاه  است  (‌و  هیج  گونه  گناهی  از  دید  او  مخفی  نمی‌ماند)‌.  به  هنگام  نشان  دادن  آگاهی  مطلق  و  قدرت  بر  سزا  و  جزا،  از  آفرینش  آسمانها  و  زمین  توسّط  یزدان‌،  و  از  استقرار  او  بر  عرش‌،  سخن  میرود:

 (الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِیراً) (59)

آن  کسی  که  آسمانها  و  زمین  را  و  همۀ  چیزهای  میان  آن  دو  را  در  شش  دوره  آفریده  است،  و  آن  گاه  بر  تـخت)  فرماندهی  و  ادارۀ  امور  جهان‌)  نشسته  است  (‌و  کار  و  بار  کائنات  را  با  دست  قدرت  خود  چرخانده  است  و  پیوسته  مراقب  احوال  و  اوضـاع  عالم  بوده  است‌)‌.  او  دارای  رحمت  فراوان  و  فراگیر  است  (‌و  رحمت  عام  وی  همۀ  موجودات  را  در  برگرفته  است  و  مطیع  و  عاصی  و  مؤمن  و کافر  بر  این  خوان  یغما  نشسـته‌اند  اگر  می‌خواهی  از  ادوار  آفرینش  هستی  باخبر  کردی‌)  پس  از  شخص  بسیار  آگاه  و  فرزانه  بپرس‌.

قطعاً  روزهائی  که  خدا  در  آنها  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است  متفاوت  با  روزهای  زمینی  ما  است‌.  چه  روزهای  ما  حاصل  از  نطم  و  نظام  منظومۀ  شمسی  است‌،  و  مقیاس  و  معیاری  است ‌که  نتیجۀ  ‌گردش ‌کرات  بوده  و  بعد  از  آفرینش  آسمانها  و  زمین  پدیدار  گردیده  است‌.  کرۀ  زمین  یک  بار  در  برابر  خورشید  دور  خود  بگردد  شبانه  روزی  بشمار  می‌آید.  آفریدن  چیزی  جز  این  نیست ‌که  ارادۀ  خدا  بدان  تعلّق  ‌گیرد  و  بگوید:

(کُن).

بشو....  پدید  آی ...

شدن  و  پدید  آمدن  فوراً  صورت  می‌گیرد:

(  فیکون  ).

پس  می‌شود ...  فوراً  پدید  می‌آید...

چه  بسا  مراد  از  این  شش  روز  از  روزهای  خدا  که  مقدار  آنها  را  کسی  جز  خدا  نمی‌داند،  شش  دوره  از  زمانی  باشد که  در  آنها  تحوّل  و  تبدّل  فراوانی  در  آسمانها  و  زمین  صورت‌ گرفته  است  تا  جهان  به  وضع  فعلی  درآ‌مده  است‌.  و  اما  استواء  بر  عرش‌،  به  معنی  کاملاً  چیره  شدن  و  فرماندهی  را  به  دست  گرفتن  است‌.  واژة  «‌ثم:  سپس‌»  دالّ  بر  ترتیب  زمانی  نیست‌.  بلکه  دالّ   ژرفا  و  فراخنای  مرتبۀ  چیرگی  و  فرماندهی  است‌.

همراه  با  چیرگی  و  فرماندهی‌،  رحمت  واسعۀ  همیشگی  است:‌

(الرَّحْمَنُ).

دارای  رحمت  فراگیر  خدائی  که  دارای  رحمت  عظیم  و   لطف  عظیم  است.

همراه  با  رحمت‌،  اطّلاع  و  آگاهی  است‌:        

(فَاسْأَلْ بِهِ خَبِیراً) (59).^[9]

از  شخص  بسیار  آگاه  و  فرزانه  بپرس  (‌که  من  هستم  که  خدایم).

از کسی  بپرس  ‌که  آگاهی  مطلق  دارد  و  چیزی  از  دائرۀ  آگاهی  او  بیرون  نیست  و  بر  او  چیزی  پوشیده  و نهان  نمی‌ماند.  هر  گاه  از  خدا  بپرسی،  از  شخص  بسیار  اگاه  سؤال  می‌کنی‌.  آن‌  کسی  ‌که  چیزی  نه  در  زمین  و  نه  در  آسمان  بر  او  پنهان  و  نهان  نمی‌ماند.  

* 

با  این  وجود،  آن  اشخاص  خود  بزرگ  بین  و  گردن  افراز،  دعوت  به  پرستش  خداوند  مهربان  را  سبک  می‌شمارند  و  زشت  می‌انگارند:

 وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُوراً (60)

هنگامی  که  به  کافران  گفته  مـی‌شود:  برای  خداونـد  رحمان  (‌که  سراسر  وجود  شما  غرق  رحمت  او  است‌،  کرنش  ببرید  و)  سجده  کنـد.  (‌از  روی  کبر  و  غرور  و  از 

سر  استهزاء  و  تمسخر)  می‌گویند:  رحمان  چه  چیز  است‌؟  (‌ما  که  او  رانمی‌شناسیم  تا  برایش  سجده  برده  و  پرستش  کنیم‌)‌.  آیا  ما  بـرای  چیزی  سجده  کنیم  (‌و  پرستش  نمائیم‌)  که  تو  به  ما  دستور  می‌دهی‌؟  (‌مگر  ما  به  سخن  تو  گوش  می‌دهیـم  و  فرمان  تو  را  می‌پذیریم‌؟‌!  امر  به  سجده  در  آن  بیماردلان  اثر  معکوس  می‌گذارد)  و  بر  نفرت  و  گریز  ایشان  (‌از  پذیرش  ایمان‌)  می‌افزاید.

این  شکل  زشت  و  پلشتی  از  شکلهای  بی شرمی  و  گردن  افرازی  است‌.  در  اینجا  از  آن  یاد  می‌شود  تا  نمودار  دست  کم  و  ناچیز گرفتن  گردن  ‌افرازی  ا‌یشان  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  باشد.  آنان‌  که  برای  پروردگارشان  احترام  قائل  نیستند،  و  با  این  شیوۀ  نابهنجار  از  ذات  والای  کردگار  سخن  می‌رانند،  آیا  باید  از  ایشان  تعجّب‌  کرد  که  دربارۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بگویند  آنچه  راکه  مـی‌گویند؟  ایشان  که  از  اسـم  خداوند  بزرگوار  مـی‌رمند  و  می‌گریزند،  و  گمان  می‏‎برند  که  آنان  از  نام  «‌رحمان‌»  آگاهی  ندارند،  و  از  آن  پرسش  می‌نمایند،  پرسشی ‌که  بر  بی شرمی  و  پرروئی  ایشان  می‌افزاید: 

(قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ).

می‌گویند:  رحمان  چه  چیز  است‌؟‌. 

گردن  افرازی  و  سبکسری  ایشان  بدان  اندازه  رسیده  است  که  بگو‌یند:  ما  جز  رحمانی  را  نمی‌شناسیم  که  در  یمامه  است  ...  مرادشان  مسیلمۀ  کذاب  بود!

روند  قرآنی  به  گردن  افرازی  ایشان  با  تمجید  و  بزرگ  داشت  یزدان  سبحان‌،  و  با  سخن  از  برکت  و  عظمت  ایزد  منان‌،  و  با  یادی  از  عظمت  آفرینش  و  آفریده‌هایش‌،  و  با  بیان  آیات  و  نشانه‌هائی‌ که  بدین  آفرینش  و  آفریده‌های  بزرگ  تذکّر  میدهند،  پاسخ  می‌گوید:

تَبَارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّمَاء بُرُوجاً وَجَعَلَ فِیهَا سِرَاجاً وَقَمَراً مُّنِیراً (61) وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُوراً (62)

پاینده  و  بزرگوار  خدای  رحمانی  است  که  در  آسمان  برجهائی  را  به  وجود  آورده  است  و  در  آن  ،  چراغ  (‌فروزان  خورشید)  و  ماه  تابان  را  ایجاد  نموده  است‌.  خدای  رحمان  کسی  است  کـه  شب  و  روز  را  (‌بـه  طور  متناوب‌)  جایگزین  یکدیگر  می‌سازد،  بـرای  (‌عبرت‌)  انسـانی  که  بخواهد  به  یاد  خدا  باشد  (‌و  فطرت  خداشنـاسی  را  در  خود  بیدار  نگاه  دارد)  یا  بخواهد  (‌نعمتهای  بیشمار  آفریدگارش  را)  سپاسگزاری  کند  (‌و  با  زنده  نگاه  داشتن  روح  شکر گزاری‌،  بر  الطاف  و  انعام  خدا  در  حقّ  خود  بیفزاید).

مراد  از  بروج  -  بنا  به  قول  ارجح - منازل  سیّارات  و  مدارات  نجومی  عظیم  آنها  است‌.  عظمتی ‌که  در  اینجا  است‌،  چنین  احساس  می‌شود که  در  مقابل  سبک  داشتن  و  ناچیز  شمردنی  است  که  در  این ‌گفتار  مشرکان  نهفته  است:

(وَمَا الرَّحْمَنُ).

رحمان  چه  چیز  است‌؟‌.

این  چیزی  از  آفریده‌های  او  است‌،  چیزی  که  سترگ  و  هراس  انگیز  و  بزرگ  در  حسّ  و  در  حقیقت  است‌.  از  جمله  این  بروج‌،  خورشید  ذکر  می‌شود  و  ان  را  «‌سراج‌:  چراغ‌»  می نامد.  زیرا  خورشید  است ‌که  پرتوهای  خود  را  به  زمین  ما  و  جز  ان  می‌تاباند.  در  میان  ذکر  بروج  از  ماه  تابانی  سخن  می‌رود که  انوار  ارام  بخش  و  زیبای  خود  را  ارسال می‌دارد.

همچنین  صحنۀ  شب  و  روز  را  نشان  می‌دهد،  و  از  پیاپی  آمدن  آن  دو  سخن  می‌گوید.  شب  و  روز  دو  نشانۀ  بزرگ  خداشناسی  هستند که  چون  پیوسته  تکرار  و  دنبال  یکدیگر  می‌آیند  مردمان  آنها  را  فراموش  می‌نمایند.  در  صورتی  که  اگر  این  دو  پدیده  بررسی  گردند  برای  خداشناسی  بس  است:

(لِّمَنْ أَرَادَ أَن یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُوراً) (62)

برای  (‌عبرت‌)  انسانی  که  بخواهد  به  یاد  خدا  باشد  (‌و  فطرت  خداشناسـی  را  در  خود  بیدار  نگاه  دارد)  یـا  بـخواهد  (‌نعمتهای  بیشمار  آفریدگارش  را)  سپاسگزاری  کند  (‌و  با  زنده  نگاه  داشـن  روح  شکرگزاری،  بر  الطاف  و  انعام  خدا  در  حقّ  خود  بیفزاید(.

اگر  خداوند  به  نوبه  روز  را  جایگزین  شب‌،  و  شب  را  جایگزین  روز  نمی‌کرد،  و  یکی  را  یشت  سر  دیگری  نمی‌آورد،  زندگی  بر  روی  کرۀ  زمین  برای  انسانی  و  حیوانی  و گیاهی  امکان  نمی‌داشت‌.  بلکه  اگر  طول  شب  و  روز  تغییر  پیدا  می‌کرد  زندگی  نیز  تغییر  پیدا  می‌نمود.  درکتاب‌: ‌«‌انسان  به  تنهائی  برجای  نمی‌ماند»  که  ترجمۀ  عربی  آ‌ن‌:  «‌لـم  یدعو  (‌لی  (‌لایمان‌»  ا‌ست‌،  آمده  است‌:  «‌کرۀ  زمین  پیرامون  محور  خـود  در  بیست  و  چهار  ساعت  یکبار  می‌چرخد،  تقریبا  با  سرعت  هزار  مایل  در  ساعت‌.  هم  اینک  تو  فرض‌ کن ‌که ‌کرۀ  زمین  تقریباً  با  سرعت  صد  مایل  در  ساعت  بگردد...  چرا  چنین  نشود؟  ...  اگر  چنین  می‌شد،  شب  ما  و  روز  ما  ده  برابر  مدّت  فعلی  طولانی  می‌گردیدند.  در  این  حـال  و  احـوال‌،  خـورشید  سوزان  تـابستان  هر  روز گیاهان  ما  را  می‌سوزاند،  و  هر  شب  هر گیاهی ‌که  در  زمین  است  یخ  می‌بست‌!»

پاینده  و  بزرگوار  خدائی  است  که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است،  و  هر  چیزی  را  به  مقدار  و  اندازۀ  لازم  خلق  نموده  ا‌ست  و  به  جهان  ‌گسیل  داشته  است‌.  پاینده  و  بزرگوار  خدائی  است  که  در  آسمان  برجهائی  را  آفریده  است  و  در  آسمان  چراغ  تابان  خورشید،  و  ماه  درخشان  را  پدید  آورده  است‌.

وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُوراً (62)

خدای  رحمان  کسـی  است  که  شب  و  روز  را  (‌به  طور  متناوب‌)  جایگزین  یکدیگر  می‌سازد،  برای  (‌عبرت‌( انسانی  کــه  بخواهد  بـه  یاد  خدا  باشد  (‌و  فطرت  خداشناسی  را  در  خود  بیدار  نگاه  دارد)  یا  بخواهد  (‌نعمتهای  بیشمار  آفریدکارش  را)  سپاسگزاری  کند  (‌و  با  زنده  نگاه  داشتن  روح  شکرگزاری،  بر  الطاف  و  انعام  خدا  در  حق  خود  بیفزاید).

---

[1] پا مقیاس طول‌، برابر با یک قدم متوسّط‌؛ گام‌. قدم‌. قوت (‌foot)‌. )فرهنگ معین)
[2]بوصه=pouce  مقیاس قدیمی است. هر بوصه ٢٧ میلیمتر است (‌نگا: ضمیمۀ لسان العرب. با کوشش آقایان یوسف خیّاط‌، و ندیم مرغشلی‌(.
[3] «‌نسباً‌» : خویشاوندی  حاصل  از  جهت  مردان‌.  «‌صهراً»‌ :  خویشاوندی  حاصل  از  جهت  زنان .  مراد  از  «‌نسباً  و  صهراً»  دو  دستۀ  نر  و  ماده‌،  یعنی  مردان  و زنان  است‌.  (‌مترجم‌(
[4] در بدن انسان در حدود  ١٢/10 تا  ١٣/10  عدد سلول وجود دارد. (‌مترجم‌)
[5] تعدادکروموزوم‌ها در هر سلولی از سلولهای بدن انسان ٤٦ عدد است‌. کروموزوم‌ها  ساختمانهای مسؤول انتقال عـوامل و خـصوصیّات وراثتی هستند. (‌مترجم‌(
[6] ژنها عامل ا‌یجاد کنندۀ صفات و خصوصیّات ارثی هستندکه از والدین به‌کودک منتقل  می‌کردند.بر روی کروموزوم‌های هر سلول از سلولهای انسان حدود یک میلیون ژن وجود دارد! (مترجم)
[7] هسته محلّ ذخیرۀ اطّلاعات وراثتی و فرامین سـنتز ترکیبات سلولی است‌.(‌مترجم‌(
[8] سیتوپلاسـم مادۀ پروتوپلاسمی است‌که پیرامون هسته را فرا گرفته است‌.(‌مترجم‌( 
[9] «‌خبیراً‌»  مفعول  یا  حال  است‌.  معنی  این  بخش  از  آیه  چنین  است‌: از  من‌ که  خدایم  بپرس‌،  چرا که  من  آگاه  و  آشنایم  ...  آگاهانه  از  آفرینش  و  نیاز  جهان  به  آفریدگار  سبحان  پرس  و  جو  و  بحث  و  فحـص‌ کن  و  تحقیق  در  ا‌ین  باره  برایت  مهـمّ  باشد.  (‌مترجم) 

تفسیر سوره‌ی فرقان آیه‌ی 44-21

سوره‌ی فرقان آیه‌ی 44-21

) وَقَالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلائِکَةُ أَوْ نَرَى رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ وَعَتَوْا عُتُوًّا کَبِیرًا (٢١)یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَةَ لا بُشْرَى یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ وَیَقُولُونَ حِجْرًا مَحْجُورًا (٢٢)وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُورًا (٢٣)أَصْحَابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَأَحْسَنُ مَقِیلا (٢٤)وَیَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَاءُ بِالْغَمَامِ وَنُزِّلَ الْمَلائِکَةُ تَنْزِیلا (٢٥)الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمَنِ وَکَانَ یَوْمًا عَلَى الْکَافِرِینَ عَسِیرًا (٢٦)وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلا (٢٧)یَا وَیْلَتَى لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلانًا خَلِیلا (٢٨)لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلإنْسَانِ خَذُولا (٢٩)وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا (٣٠)وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ وَکَفَى بِرَبِّکَ هَادِیًا وَنَصِیرًا (٣١)وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلا (٣٢)وَلا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلا جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیرًا (٣٣)الَّذِینَ یُحْشَرُونَ عَلَى وُجُوهِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ أُولَئِکَ شَرٌّ مَکَانًا وَأَضَلُّ سَبِیلا (٣٤)وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِیرًا (٣٥)فَقُلْنَا اذْهَبَا إِلَى الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْمِیرًا (٣٦)وَقَوْمَ نُوحٍ لَمَّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آیَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ عَذَابًا أَلِیمًا (٣٧)وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَیْنَ ذَلِکَ کَثِیرًا (٣٨)وَکُلا ضَرَبْنَا لَهُ الأمْثَالَ وَکُلا تَبَّرْنَا تَتْبِیرًا (٣٩)وَلَقَدْ أَتَوْا عَلَى الْقَرْیَةِ الَّتِی أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَفَلَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَهَا بَلْ کَانُوا لا یَرْجُونَ نُشُورًا (٤٠)وَإِذَا رَأَوْکَ إِنْ یَتَّخِذُونَکَ إِلا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِی بَعَثَ اللَّهُ رَسُولا (٤١)إِنْ کَادَ لَیُضِلُّنَا عَنْ آلِهَتِنَا لَوْلا أَنْ صَبَرْنَا عَلَیْهَا وَسَوْفَ یَعْلَمُونَ حِینَ یَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِیلا (٤٢)أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلا (٤٣)أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلا کَالأنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلا (٤٤)

این  مرحله  از  سوره  با  چیزی  می‌آغازد که  هـمگون  و  همسان  سرآغاز  مرحلۀ  نخستین  است‌.  شیوۀ  مرحلۀ  نخستین  را  در  پیش  مـی‌گیرد،  و  در  ایـن  مسیر  گردن‌افرازی  مشرکان  بر  پروردگارشان  را  و  اعتراضهای  ناروا  و  پیشنهادهای  نابجای  آنان  را  دیباچه‌ای  می‌سازد،  برای  سخن ‌گـفتن  در  مقام  دلداری  ود‌لجوئی  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   از  چیزهائی ‌که  بدانها  بر  او  گردن  افرازی  می ‌کردند  و  عظمت  می‌فروختند.  تنها  فرقی ‌که  هست  روند  قرآنی  در  اینجا  در  عرضۀ  عذاب  و  عقابی ‌که  در  آخرت  منتظر  ایشان  است  شتاب  می‌ورزد،  و  آن  عذاب  و  عقاب  را  در  زنجیره‌ای  از  زنجیره‌های  متّصل  به  همدیگر  صحنه‌های  قیامت  نشان  مـی‌دهد،  بـه  عنوان  پاسخ  به ‌گفتارشان  و  اظهار  بطلان  سخنانشان  :

(لولا أنزل علینا الملائکة أو نرى ربنا ).

چرا  فرشتگان  به  پیش  ما  نمی‌آیند  (‌تابر  صدق  رسالت  تو  گواهی  دهند؟‌)  یا  چرا  پروردگار  خود  را  نمی‌بینیم  (‌تا  خودش  در  برابرمان  ظاهر  و  به  ما  بگوید  که  او  تو  را 

فرستاده  است‌؟‌(.

آن‌گاه  روند  قرآنی  اعتراضهای  ایشان  را  پاسخ  می‌گوید  که  دربارۀ  نزول‌  تدریجی  و  بخش  بخش  قرآن  داشتند.  با  بیان  حکمت  نزول  تدریجی  و  بـخش  بخش  قرآن  پیرو  می‌زند،  و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌را  به  مدد  و  یاری  خدا  در  مجادلاتی  که  با  او  خواهند  داشت  اطمینان  می‌دهد:

(ولا یأتونک بمثل إلا جئناک بالحق وأحسن تفسیرا).

 (این کافران‌)  هیح  مثالی  را  (‌به  عنوان  اعتراض  از  قرآن  و  رخنه  از  رسالت  و  دعوت  تو)  یه  میان  نمی‌کشند،  مگر  این  که  ما  پاسخ  راست  و  درست  را،  و  بهترین  وجه  و  زیباترین  تبیین  و  تفسیر  را  به  تـو  می‌نمایانیم  (‌و  بدین  وسیله  اعتراضات  واهی  ایشان  را  پـاسخ  داده  و  باطل  می‌گردانیم‌).

په  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بدیشان  محلّ  نقش  زمین  شدنهای  تکذیب‌کنندگان  پیشین  را  نشان  می‌دهد،  و  نگاه  آنان  را  متوجّه  محلّ  نقش  زمین  شدن  و  نابود گشتن قوم  لوط  می‌سازد.  بدیشان  یادآور  می‌شود که  وقتی‌ که  بر  شهر  و  دیار  درهـم‌  کوبیده  و  ویران  قوم  لوط  می‌گذرند،  چرا  نباید  تماشاگه  آن‌،  دلهایشان  را  نلرزاند  و  منقلبشان  نگرداند؟‌ا..  همة  این  چیزها  دیباچه‌ای  است  برای  بیان  تمسخرها  و  استهزاء‌هائی  ‌که  در  حقّ  خود  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  داشتند  و  گردن  افرازیها  و  سینه  جلو  دادنـهائی  کـه  می‌ورزیدند  و  می‌نمودند.  همش ‌که  این  کارهایشان  را  نشان  می‌دهد،  پیرو  نـیرومندی  بـر  اعمال  نـاپسندشان  می‌زند  و  در  آن  خوار  و  رسوایشان  می‌سازد:

(إن هم إلا کالأنعام بل هم أضل سبیلا).

ایشان  همچون  چهارپایان  هستند،  و  بلکه  گمراه‌تر.    (فرقان/44)

* 

(وقال الذین لا یرجون لقاءنا:لولا أنزل علینا الملائکة أو نرى ربنا ! لقد استکبروا فی أنفسهم , وعتوا عتوا کبیرا . یوم یرون الملائکة لا بشرى یومئذ للمجرمین , ویقولون:حجرا محجورا . وقدمنا إلى ما عملوا من عمل فجعلناه هباء منثورا . أصحاب الجنة یومئذ خیر مستقرا وأحسن مقیلا . ویوم تشقق السماء بالغمامونزل الملائکة تنزیلا . الملک یومئذ الحق للرحمن وکان یوما على الکافرین عسیرا . ویوم یعض الظالم على یدیه , یقول:یا لیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا . یا ویلتا ! لیتنی لم أتخذ فلانا خلیلا . لقد أضلنی عن الذکر بعد إذ جاءنی , وکان الشیطان للإنسان خذولا). .

آنان  که  امیدی  به  ملاقات  ما  (‌در  روز  رستاخیز  نداشته  و  قیامت  را  قبول)  ندارند  می‌گویند:  چـرا  فرشتگان  به  پیش  ما  نمی‌آیند  (‌تا  بر  صدق  رسالت  تو  گواهی  دهند؟)یا  چرا  پروردگار  خود  را  نمی‌بینیم  (‌تا  خودش  در  برابرمان  ظاهر  و  بـه  ما  بگوید  که  او  تو  را  فرستاده  است‌؟‌)  واقعاً  آنان  خویشتن  را  بزرگ  پنداشته  اند  (‌و  از  حدّ  خود  بسی  پا  را  فراتر  نهاده‌اند)  و  در  ظلم  و  طغیان  سخت  سرکشی  نموده‌اند.  روزی  فرشتگان  را  می‌بییند  و  در  آن  روز  مژده  و  نوید‌ی  بـرای  بزهکاران  در  میان  نخواهد  بـود  (‌و  بلکه  روزی  است  که  از  ترس  فریاد  برمی‌آورند  و)  می‌گویند:  پناه‌!!  امان!!  ما  به  سراغ  تمام  اعمالی  که  (‌به  ظاهر  نیک  بوده  و  در  دنیا)  آنان  انجام  داده‌اند  می‌رویـم  و  همه  را  چون  ذرّات  غبار  پراکنده  در  هوا  می‌سازیـم  (‌و  ایشان  را  از  اجر  و  پاداش  آن  محروم  می‌کنیم‌.  چرا  که  نداشتن  ایمان‌،  موجب  محو  و  نابودی  احسان‌،  و  بی‌اعتبار  شدن  اعمال  خوب  انسان  می‌گردد)‌.  روزی  را  کـه  آسـمان  (‌کرۀ  زمین  در آن  روز،  بر  اثر  انفجارات  کواکب  و  سیّارات‌)  به  وسیلۀ  ابر  (‌حاصل  از  گرد  و  غبار  غلیظ  کرات‌)  پاره  پاره  (‌و  لکّه  لکّه‌)  می‏‎گردد،  و  فرشتگان  تند  تند  و  پیاپی  فرو  فرستاده  می‌شوند  (‌تا  نامۀ  اعمال  را  به  دست  مردمان برسانند،  و  به  هنگام  حسابرسی  و  دادگاهی  بر  آنان  گواهی  بدهند)‌.  در  آن  روز  حکومت  واقعی  و  ملک  حقیقی‌،  از  آن  خداوند  مهربان  است  (‌و  مملکت  جهان‌،  به  صورت  ظاهر  و  باطن  و  حقیقی  و  مجازی‌،  در  دست  یـزدان  است‌)‌،  و  آن  روز  برای  کافران  روز  سختی  خواهد  بود.  و  در  آن  روز  ستمکار  (‌کفر  پیشه‌)  هر  دو  دست  خویش  را  (‌از  شدّت  حسرت  و  ندامت‌)  به  دندان  می‏‎گزد  و  می‌گوید:  ای  کاش‌!  با  رسول  خدا  راه  (‌بهشت  را) برمی‌گزیدم  (‌و  با  قافلۀ  انبیاء  به  سوی  خوشبــتی  جاویدان  و  رضای  یزدان  سبحان  حـرکت  می‌کردم‌.  ای  وای  !  من  برخود  چه  کردم‌؟‌)  ای  کاش‌!  من  فلانی  را  به  دوستی  نمی‌گرفتم‌.  بعد  از  آن  که  قرآن  (‌برای  بیداری  و  آکاهی‌)  به  دستم  رسیده  بود،  مـرا  گمراه  (‌و  از  حقّ  منحرف  و  منصرف‌)  کرد.  (‌آری‌!  این  چنین‌)  شیطان  انسان  را  (‌به  رسوائی  می‌کشد و  )  خوار  خوار  می‌دارد.

مشرکان  امیدی  به  ملاقات  خدا  ندارند.  یعنی  چشم  بـه  راه  همچون  ملاقاتی  نیستند،  و  برای  آن  حسابی  باز  نمی‌کنند،  و  زندگی  خود  را  و  رفتار  و کردار  خود  را  بر  اساس  آن  استوار  و  پایدار  نمی‌نمایند.  بدین  عـلّت  دلهایشان  عظمت  خدا  و  شکوه  و  جلال  او  را  احساس  نمی‌کند،  و  زبانهایشان  واژه‌ها  و  سخنانی  را  می‌گوید  و بیانگر  تصوّرها  و اندیشه‌هائی  می‌گردد که  از  دلی  برنمی‌خیزد که  به  ملاقات  خدا  امید و باور  داشته  باشد. 

(وقال الذین لا یرجون لقاءنا:لولا أنزل علینا الملائکة أو نرى ربنا !).

آنان  که  امیدی  به  ملاقات  ما  (‌در  روز  رستاخیز  نداشته  و  قیامت  را  قبول  )  ندارند  می‌گویند:  چرا  فرشتگان  به  پیش  ما  نمی‌آیند  (‌تا  بر  صدق  رسالت  تو  گواهی  دهند؟‌)  یـا  چرا  پروردگار  خـود  را  نمی‌بینیم  (‌تا  خودش  در  برابرمان  ظـاهر  و  به  ما  بگوید  که  او  تـو  را  فرستاده  است‌؟‌(.

مشرکان  بعید  می‌دیدند که  پیغمبر  انسان  باشد.  برای  این  که  به  عقیده‌ای‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ایشان  را  بدان  می‌خوانـد  ایمان  بیاورند،  درخواست  می‌کردند  که  فرشتگان  به  نزد  ایشان  فرود  آیند  و  بر  آن  عقیده ‌گواهی  دهند،  یا  این ‌که  خدا  را  ببیند  و  با دیدن  یزدان  سبحان  آن  عقیده  را  راست  بدانند  و  تصدیق  بکنند...  این  هم  گردن  افرازی  بر  مقام  خداوند  ذوالجلال  است‌،  گردن  افرازی  نادانان  بی‌شرمی‌ که  جلال  و  عظمت  خدا  را  در  درون  خود  احساس  نمی‌کنند،  و  چنان‌ که  باید  قـدر  و  منزلت  خدا  را  نمی‌دانند.  آخر  آنان کیستند  تا  این  چنین‌ گـردن  افرازی‌ کنند  و  سینه  جلو  دهند؟  آنان  در  برابر  خداوند  بزرگوار  و  مقتدر  و  شکوهمند  کیـستند  و  چیستند؟  آنان  کیستند  و  چیستند  وقتی ‌که  آنان  در  ملک  و  مملکت  و  در  میان  آفریده‌های  خدا  بسان  ذرّۀ  ‌کوچک  سرگردانی  هستند؟  آنان  ذرّۀ  سرگردانی  می‌مانند  مگر  ایـن‌  که  خویشتن  را  از  راه  ایمان  با  خدا  مرتبط  ‌کنند  و  از  ذات  او  استمداد  بطلبند  و  ارزش  خود  را  بخواهند  ...  بدین  جهت  در  خود  همین  آیه  پاسخ  ایشان  را  می‌دهد  پیش  از  این  که  آیه  به  پایان  برسد،  و  سرچشمۀ  این‌ گردن  ا‌فرازی  را  روشن  می‌دارد:

(لقد استکبروا فی أنفسهم وعتوا عتوا کبیرا).

واقعاً  آنان  خویشتن  را  بزرگ  پنداشته اند  (‌و  از  حدّ  خود  بسی  پا  را  فراتر  نهاده‌اند)  و  در  ظلم  و  طغیان  ســت  سرکشی  نموده‌اند.

شأن  و  مقام  خود  را  بزرگ  دیده‌اند،  این  است ‌که  تکبّر  ورزیده‌اند  و  سخت  سرکشی  نموده‌اند.  آن  اندازه  خود  را  بزرگ  دیده‌اند  تا  از  ارزیابی  ارزشهای  حقیقی  واپس  مانده‌اند  و  ارزشهای  حقیقی  را  درست  نسـنجیده‌اند.  کارشان  بدانجا  کشیده  است‌ که  جز  خـود  را  احساس  نمی‌کنند،  و  خودشان  برای  خودشان  آن  اندازه  ضخیم  و  عظیم‌  گشته‌اند که  گمان  می‏‎برند  چیز  بزرگی  در  این  جهان  گردیده‌اند  و  سزاوار  این  شده‌اند  که  خداوند  بزرگوار  برای  ایشان  پدیدار  و  نـمودار  شـود  تا  آنان  ایمان  بیاورند  و  دعوت  اسلام  را  تصدیق  و  باورکنند!  آن  گاه  راست  و  درست  به  تمسخرشان  می‌پردازد.  چرا  که  ایشان  را  بر  هول  و  هراسی  مطّلع  می‌گرداند کـه  در  روز  سخت  و  هراسناکی  که  فرشتگان  را  در  آن  روز  می‏بینند  منتظر  ایشان  است‌.  دیدن  فرشتگان  کمترین  درخواست  گردن‌ا فرازانۀ  ایشان  است‌.  آنان  فرشتگان  را  نمی‏بینند  مگر  در  روز  سخت  هولناکی‌.  در  آن  روز  عذاب  منتظرشان  است‌،  عذابی‌ کـه  تاب  تحمّل  آن  را  ندارند،  و  از  ا‌ست  آن  هم  رهائی  نمی‏‎یابند.  آن  روز،  روز  حساب  و کتاب  و  عذاب  و  عقاب  است‌:

(یوم یرون الملائکة لا بشرى یومئذ للمجرمین . ویقولون:حجرا محجورا . وقدمنا إلى ما عملوا من عمل فجعلناه هباء منثورا).

روزی  فرشتگان  را  می‌ بیننند  و  در  آن  روز  مژده  و  نویدی  برای  بزهکاران  در  میان  بخواهد  بود  (‌و  بلکه  روزی  است  که  از  ترس  فریاد  برمی‌آورند  و)  میگویند:  پناه‌!!  امان!!  ما  به  سراغ  تمام  اعمالی  که  (‌به  ظاهر  نـیک  بوده  و  در  دنیا)  آنان  انجام  داده‌اند  می‌رویم  و  همه  را  چون  ذرّات  غبار  پراکنده  در  هوا  می‌سازیـم  (‌و  ایشان  را  از  اجر  و  پاداش  آن  محروم  می‌کنیم‌.  چرا  که  نداشتن  ایمان‌،  موجب  محو  و  نابودی  احسان‌،  و  بی‌اعتبار  شدن  اعمال  خوب  انشان  می‌گردد).

روزی  پیشنهادی ‌که  دا‌شتند  تحقّق  پیدا  کند  و  جلوه‌گر  می آید:.

(یوم یرون الملائکة).

روزی  فرشتگان  را  می‌بینند.

در  آن  روز  بزهکاران  مژده  داده  نمی‌شوند،  بلکه  عذاب  مـی‌گردند.  وه ‌که  چه  پاسخی  به  چـیزی  است ‌که  می‌گفته‌اند!  در  آن  روز  می‌گویند:

(حجرا محجورا).

پناه  !!  امان‌!!.

یعنی  حرام  است  حرا‌م‌.  این  جمله  را  برای  پرهیز  از  شرّ  و  بلا،  در  برابر  دشمنان  می‌گفتند.  «‌حخرآ  محجوراً‌»  اصطلاحی  بوده  است  در  میان  عربها.  وقـتی  به  کسی  برخورد  می‌کردند  که  از  او  می ترسیدند»  برای  گرفتن  امان  آن  را  خطاب  به  طــرف  مـی‌گفتند.  در  آن  روز  و  روزگار  طبق  عادتی  که  داشتند  ایـن  جمله  را  در  وقت  ترس  و هراس  ناگهانی  گفتند،  امّا  امـروز  ایشـان  کجایند  و  آنچه  می‌گفته‌اند  کی  و کجا  بوده  است‌؟‌!  دیگر  لابه  و  فریاد  و  امان  و  صد  امان‌،  ایشان  را  مـصون  و  محفوظ  نمی‌دارد:

(وقدمنا إلى ما عملوا من عمل فجعلناه هباء منثورا).

ما  به  سراغ  تمام  اعمالی  که  (‌به  ظاهر  نیک  بـوده  و  در  دنیا)  آنان  انجام  داده  می‌رویـم  و  همه  را  همچون  ذرّات  غبار  پراکنده  در  هوا  می‌سازیم  (‌و  ایشان  را  از  اجر  و  پاداش  آن  محروم  می‌کنیم‌.  چرا  که  نـداشتن  ایمان‌،  موجب  محو  و  نایودی  احسان‌،  و  بی‌اعتبار  شدن  اعمال  خوب  انسـان  می‏‎گردد  .(

در  یک  لحظه  این  چنین  می‌گـردد.  خیال‌،  حرکت  آمدن  را  دنبال  می‌کند.  انگار  آمدن‌،  شبح  مجسّمی  است‌.  این  هم  شیوۀ  قرآن  در  مجسّم  ‌کردن  و  به  نظر  درآوردن  است‌.^[1]  خیال  به  دنبال  برانگیختن  ا‌عمال‌،  و  گرد  و  غبار کردن  افعال  در  هوا،  راه  می‌افتد.  ناگهان  می‌بیند که  هر  آنچه  در  دنیا  از  اعمال  صالح  و  کارهای  پسندیده  کرده‌اند  گرد  و  غبار  می‌شود  و  در  فضا  می‌پراکند.  چرا  کـه  کارهای  شایسته‌ای ‌که  انجام  داده‌اند  بر  ا‌یمان  استوار  نبوده  است‌،  ایمانی  که  دل  را  به  خدا  مـی‌رساند،  و  عـمل  صـالح  را  برنامۀ  ترسیم  شده‌ای  و  اصل  مورد  نظری  مـی‌گرداند.  وقتی‌ که ‌کار  بر  ایمان  استوار  شود،  ناسنجیده  و  بی‌هدف  انجام  نمی‌شود،  و  یک  رخداد  آنی  و  ناگهانی  نمی‌گردد،  و  حرکتی  نمی‌شود که  خیر  و  برکتی  نداشته  باشد  و  بدون  قصد  و  هدف  صورت  بگیرد.  عملی ‌که  تک  و  تنها  بوده  و  به  برنامه‌ای  متّصل  و  مربوط  نباشد  ارزشی  ندارد،  و  حرکتی  که  تک  و  تنها  بوده  و  حلقه‌ای  از  زنجیرۀ  دارای  هدف  معلومی  نباشد  بیهوده  و  بیفائده  است‌.

وجود  انسان  و  زندگی  و کار  او  از  نظر  اسلام‌،  همه  و  همه  با  اصل  این  جهان  پیوند  خورده  است‌،  و  با  قانونی  درهم  تنیده  است ‌که  بر  هستی  فرمانروا  است‌،  و کیهان  را  به  یزدان  پیوند  می‌دهد  .  از  جمله  انسان  و  فـعالیّت  و  تلاش  او  را  به  ایزد  سبحان  متّصل  و  مرتبط  می‌دارد.  هرگاه  ا‌نسان  زندگی  خود  را  از  محور  اصلی  ببرد،  محوری ‌که  او  را  و  جهان  را  به  یزدان  پیوند  می‌دهد،  چیز  دورافکنده  و  هدر رفته‌ای  می‌گردد  و  هـیچ  گونه  بها  و  ارزشی  نخواهد  داشت‌،  و  ارزیابی  و  محاسبه‌ای  برای  عمل  او  نخواهد  بود.  بلکه  همچون  عملی  وجود  نخواهد  داشت  و  ماندگار  نـواهد  ماند.

ایمان  است ‌که  انسان  را  به  یزدان  مرتبط  می‌گرداند،  و  به  عمل  او  بها  و  ارزش  می‌دهد،  و  برای  انسان  در گسترۀ  این  جهان  و  در  ساختار  آن‌،  مکانت  و  منزلتی  در  نظر  می‌گیرد.

بدین  منوال  اعمال  آن  مشرکان  بر  باد  می‌رود  و  نابود  می‌شود.  آن ‌گونه  بر  باد  می‌رود  و  نـابود  می‌شود  کـه  تعبیر  قرآنی  آن  را  بدین  صورت  محسوس  خیال‌انگیز  به  تصویر  می‌کشد:

 (وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء مَّنثُورا).ً

ما  به  سراع  تمام  اعمالی  که  (‌به  ظـاهر  نیک  بوده  و  در  دنیا)  آنـان  انـجام  داده‌اند  می‌رویم  و  همه  را  همچون  ذرّات  غبار  پراکنده  در  هوا  می‌سازیم  (‌و  ایشـان  را  از  اجر  و  پاداش  آن  محروم  می‌کنیم‌.  چرا  که  نداشتن  ایمان‌،  موجب  محو  و  نابودی  احسان‌،  و  بی‌اعتبار  شدن  اعمال  خوب  انسان  می‌گردد).

در  اینجا  روند  قرآنی  به  سوی  دیگری  نگاهی  می‌اندازد  و  ناگهان  مؤمنان  را  می‌بیند که  بهشتیانند،  تا  تقابل  را  در  صحنه  تکمیل  کند:

(أصْحَابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُّسْتَقَرّاً وَأَحْسَنُ مَقِیلا).ً

بهشتیان  در  آن  روز،  جایگاه  و  استراحتگاهشان  بهتر  و  نیکوتر  است‌.

مؤمنان  در  بهشت  جایگزین  شده‌اند  و  آرمیده‌اند،  و  خوش  و  آسوده  در  زیر  سایه‌ها  نشسته‌اند.  جایگزین  شدن  و  اسـقرار  پذیرفتن‌،  در  مقابل  سبکی  ‌گرد  و  غبار  پراکنده  در  هوا  قرار  دارد.  و  آرمیدن  و  آرامش  پـیدا  کردن‌،  در  مقابل  جزع  و  فزعی  است که  فریاد  آی  امان  و  آی  پناه  هراس  انگیز  را  برمی‌انگیزد.

کـافران  پیشنهاد  مـی‌کردند که  خدا  و  فرشتگان  در  سایه‌ بانهائی  از  ابر  به  پیش  آنان  فرود  آیند!  چه  بسا  این  اندیشۀ  تباه  از  افسانه‌های  اسرائیلی  سرچشمه  گرفته  باشد.  چرا  که  این‌گـونه  افسانه‌ها  خـدا  را  به  تصویر  می‌کشیدند  بدین  شکل ‌که  او  در  تکّۀ  ابـری  و  یا  در  ستونی  از  آتش  پدیدار  می  آید  و  نمودار  مـی‌گردد.  روند  قرآنی  در  اینجا  برمی‌گردد  تا  صحنۀ  دیگری  در  آن  روز  به  تصویر  بکشد  که  پیشنهادشان  با  نزول  فرشتگان  به  پیش  ایشان‌،  تحقّق  حاصل  می‌کند

(ویوم تشقق السماء بالغمام , ونزل الملائکة تنزیلا . الملک یومئذ الحق للرحمن . وکان یوما على الکافرین عسیرا).

)یاد آورشو)  روزی  را  که  آسمان  (‌کرۀ  زمین  در  آن  روز،  بر  اثر  انفجارات  کواکب  و  سیّارات‌)  به  وسیلۀ  ابـر  (‌حاصل  از  گرد  و  غبار  غلیظ  کرات‌)  پاره  پاره  (‌و  لکّه  لکّه‌)  می‏‎گردد.  و  فرشتگان  تند  تند  و  پیاپی  فرو  فرستاده  می‌شوند  (‌تا  نامۀ  اعمال  را  به  دست  مردمان  برسانند،  و  به  هنگام  حسابرسی  و  دادگاهی  بر  آنان  گواهی  بدهند)‌.  در  آن  روز  حکومت  واقعی  و  ملک  حقیقی‌،  از  آن  خداوند  مهربان  است  (‌و  مملکت  جهان‌،  به  صورت  ظاهر  و  باطن  و  حقیقی  و  مجازی‌،  در  دست  یزدان  است‌)‌،  و  آن  روز  برای  کافران  روز  سختی  خواهد  بود.

این  آیه  و آیات  بسیار  دیگری  در  قرآن‌،  بیان  می‌دارنـد  که  رخدادهای  نجومی  بزرگی  در  آن  روز  روی  می‌دهد.  همه  این  آیات  بیشمار  اشاره  دارند  به  این‌ که  اختلال  و  از  هم‌ گسیختگی  کاملی  در  نظم  و  نطام  جهان  صورت  می‌پذیرد،  نظم  و  نظامی که  این  جهان  دیدنی  و  سیّارگان  و  ستارگان  و  افلاک  و کواکب  را  به  یکدیگر  ربط  و  پیوند  می‌دهد.  این  آیه‌های  بسیار  اشاره  دارند  به  انقلاب  و  دگرگونی  در  اوضاع  و  اشکال  و  ارتباطات  جهان‌،  و  این  انقلاب  و  دگرگونی  پایان  این  جهان  خواهد  بود.  این  انقلاب  و  دگرگونی  تنها  شامل کرۀ  زمین  نمی‌شود.  بلکه  شامل  همۀ  سیّارگان  و  سـتارگان  و  افـلاک  و کـواکب  می‌گردد...هیچ  مانعی  ندارد  که  ما  نماها  و  نمادهای  این  ا‌نقلاب  و  دگرگونی  را  عرضه  بداریم‌،  بدان  گونه  که  در  سوره‌های  متعدد  و  فراوانی  آمده  است‌:

(إذا الشمس کورت وإذا النجوم انکدرت . وإذا الجبال سیرت . . . . وإذا البحار سجرت).

هنگامی  که  خورشید  در  هم  پیچیده  می‌شود  (‌و  نظام  جهان  درهم  می‌ریزد)‌،  و  هنگامی  که  ستارگان  تیره  و  تار  می‌گردند  و  فرو  می‌افتند،  و  هنگامی  کـه  کوه‌ها  (‌از  جای  برکنده  مـی‌شوند  و  به  این  سو  و  آن  سو)  رانـده  می‌شوند...  و  هنگامی  که  دریاها  سـراسر  برافروخته  می‌گردند  (‌و  گدازه ها  و  گازهای  درون  زمین  طوفانهای  آتشین  و  انفجارهای  هولناکی  پدید  می‌آورند)... (تکویر/1-3و 6...)

 (إذا السماء انفطرت . وإذا الکواکب انتثرت . وإذا البحار فجرت . وإذا القبور بعثرت).

هنگامی  که  آسمان  شکافته  می‏‎گردد،  و  هنگامی  که  ستارگان  از  هم  می‌پاشند  و  پخش  و  پراکنده  می‌شوند،  و  هنگامی  کـه  دریاها  شکاف  برمی‌دارند  و  به  هـم  می‌پیوندند،  و  هنگامی  که  گورها  زیر  و  رو  می‌گردند  (‌و  مردگان  زنده  می‌شوند  و  بیرون  می‌آیند  و  برای  حساب  آماده  می‌شوند)‌...(انفطار/1-4)

هنگامی  که  آسمان  می‌شکافد،  و  فرمان  پروردگارش  را  می‌برد،  و  چنین  هم  مـی‌سزد  و  حقّ  هم  همین  است‌،  و  هنگامی  که  زمین  گسترده  می‌شود  (‌و  با  زدوده  شدن  فرازهـا  و  نشیبها  و  پستیها  و  بلندیهای  آن‌،  صاف  و  هموار  می‌گردد)  و  آنچه  (‌از  خزینه‌ها  و  مرده‌ها)  در  درون  خود  دارد  بیرون  می‌اندازد،  و  (‌از  آنها)  خـالی  می‏‎گردد،  و  فرمان  پروردگارش  را  می‌برد،  و  چنین  هم  می‌سزد  و  حقّ  هم  همین  است  .... (انشقاق/1-5)             

(انشقت السماء فکانت وردة کالدهان).

بدان  گاه  کـه  آسمان  شکافته  شود،  و  گلگون  گردد  همچون  روغن  گداخته  (‌حوادث  هولناکی  رخ  می‌دهد  که  به  گفتار  در  نمی‌آید)‌.(‌رحمن‌/37‌)

(إذا رجت الأرض رجا . وبست الجبال بسا . فکانت هباء منبثا).

این  در  هنگامی  است  که  زمین  سخت  به  تکان  و  لرزه  انداخته  مـی‌شود،  و  کوه‌ها  سخت  در  هـم  کوبیده  می‌شوند  و  ریزه  ریزه  می‌گردند،  و  بـه  صورت  غپار  پراکنده  درمی‌آیند.(واقعه/4-6)

(فإذا نفخ فی الصور نفخة واحدة . وحملت الأرض والجبال فدکتا دکة واحدة . فیومئذ وقعت الواقعة وانشقت السماء فهی یومئذ واهیة).

هنگامی  که  یک  دم  در  صور  دمیده  شود،  و  زمـین  و  کوهها  از  جا  پرداشته  شوند  و  یکباره  در  هـم  کوبیده  و  متلاشی  گردند،  بدان  هنگام  که  آن  واقعۀ  (‌بزرگ  قیامت  در  جهان‌)  رخ  می‌دهد  (‌و  رستاخیز  بـرپا  مـی‌شود)‌،  و  آسـمان  از  هـم  می‌شکافد  و  می‌پراکند،  و  در  آن  روز  سست  و  نااسـوار  می‌گردد....(حاقه/13-16)                    

(یوم تکون السماء کالمهل , وتکون الجبال کالعهن).

روزی  آسمان  همسان  فلز  گداخته  می‌شود،  و  کوه‌ها  همسان  پشـم  رنگین  می‌کردد.... 

(معارج/8و9 )

 (إذا زلزلت الأرض زلزالها . وأخرجت الأرض أثقالها).

هنگامی  که  زمین  سخت  به  لرزه  درانداخته  می‌شود،  و  زمین  (‌از  هم  می‌شکافد  و  گدازه‌های  درونی  و  دفینه‌ها  و  مرده‌ها،  و  همۀ‌)  سنگینیها  و  بارهای  خود  را  بیرون  می‌اندازد  (‌و  به  گونۀ  دیگری  درمی  آید)‌.... (زلزله/1و2)    

 (یوم یکون الناس کالفراش المبثوث . وتکون الجبال کالعهن المنفوش).

روزی  است  که  مردمان  همچو  پروانگان  پراکنده  (‌در  اینجا  و  آنجا  حیران  و  سرگردان‌)  می‌گردند،  و  کوه‌ها  همسان  پشم  رنگارنگ  حلّاجی  شده  می‌شوند. (قارعه/4و5)

(فارتقب یوم تأتی السماء بدخان مبین , یغشى الناس هذا عذاب ألیم).

منتظر  روزی  باش  که  آسمان  دود  آشکاری  را  پدیدار  می‏‎کشد،  دودی  که  تمام  مردم  را  فرا  می‏‎گیرد.  این  همان  عذاب  دردناک  عظیم  است‌. (‌دخان‌/10و11)   

(یوم ترجف الأرض والجبال وکانت الجبال کثیبا مهیلا).

روزی‌،  زمین  و  کوه‌ها  سخت  به  لرزش  و  جنبش  درمی‌آید  و  (‌چنان  کوه‌ها  در  هم  کوبیده  می‌شوند  که  )  کوه‌ها  به  توده‌های  پراکنده  و  تپّه‌های  ریگ  روان  تبدیل  می‏‎گردد. (مزمل/14)                                                        

(السماء منفطر به).

در  آن  روز  آسمان  (‌با  همۀ  قوّت  و  عظمتی  که  دارد،  از  خوف  و  هول  قیامت‌)  از  هم  شکافته  می گردد. (مزّمّل/18)                                                          

(إذا دکت الإرض دکاً دکاً).

زمانی  که  زمین  سخت  در هم  کوبیده  می‌شود  وصاف  و  مسطّح  می‏‎گردد. (فجر/21 )                                        

(فإذا برق البصر , وخسف القمر , وجمع الشمس والقمر).

هنگامی  که  چشمـها  (‌از  شدّت  هول  و  هراس‌)  سراسیمه  و  آشقته  می‌شود،  و  ماه  بی‌نور  و  روشنائی  می‏‎گردد  و  خورشید  و  ماه  گردآوری  می‌شود  .... (‌قیامت/ ٧-‌٩) 

(فإذا النجوم طمست , وإذا السماء فرجت , وإذا الجبال نسفت).

هنگامی  که  ستارگان  محو  و  تاریک  می‌گردند،  و  هنگامی  که  آسمان  شکافته  می‌شود،  و  هنگامی  که  کوه‌ها  برکنده  و  پراکنده  می‌گردند.... (مرسلات/٨‌-  10)

(ویسألونک عن الجبال فقل:ینسفها ربی نسفا , فیذرها قاعا صفصفا لا ترى فیها عوجا ولا أمتا).

) ای پیغمبر!  حال  که  از  قیامت  صحبت  کرده‌ای‌،  منکران  رستـاخیز)  از  تو  دربارۀ  کوه‌ها  می‌پرسند  (‌و  می‌گویند:  کوه‌هائی  بدین  عظمت  -  که  به  عقیدۀ  ایشان  قابل  تزلزل  نیست  -  به  هنگام  پایان  گرفتن  جهان  چـه  سـرنوشتی  خواهند  داشت‌؟‌)‌.  بگو:  پروردگارم  آنها  را  آز  جا  می‏‎کند  و  (‌در  هوا)  پراکنده  می‌دارد  (‌و  بر  باد  می‌دهد)‌.  سپس  زمین  را  به  صورت  فلات  صاف  و  هموار  و  بی آب  و  گیاه  رها  می‌سازد.  در  آن  هیچ  گونه  پستی  و  بلندی  نمی‌بینی  (‌انگار  قبلا  آباد  نبوده  است  و  خانه  و  کاشانه  و  فراز  و  نشیبی  نداشته  است‌)‌.                          (‌طه‌/  105  -  107) 

(وترى الجبال تحسبها جامدة وهی تمر مر السحاب).

کوه‌ها  را  می‌بینی  و  آنها  را  ساکن  و  بـی‌حرکت  می‌پنداری‌،  در  حالی  که  کوه‌ها  مانند ابرها  در  سیر  و  حرکت  هستند. (‌نمل‌/88 )

) ویوم نسیر الجبال وترى الأرض بارزة).

روزی  ما  (‌نظام  جهان  هستی  را  په  عنوان  مقدّمه‌ای  برای  نظام  نوین  درهم  مـی‌ریزیم  و  از  جمله‌)  کوه‌ها  را  به  حرکت  درمی‌آوریم‌،  و  (‌همۀ  موانع  سطح  زمین  را  از  میان  برمی‌داریم‌ ، به  گونه‌ای  که‌)  زمین  را  (‌صاف  و  همه  چیز  را  در  آن‌)  نمایان  می‌بینی‌.                                                                          (کهف/47)

(یوم تبدل الأرض غیر الأرض والسماوات . (

(‌خداوند  از  کافران  و  عـاصیان  انـتقام  می‌گیرد)  در  آ‌ن  روزی  که  این  زمین  به  زمـین  دیگری  و  آسمانها  به  آسمانهای  دیگری  تبدیل  می‌شوند.  (ابراهیم/48)

) یوم نطوی السماء کطی السجل للکتب).

 روزی  ما  آسمان  را  در  هم  می‌پیچیم  به  همان  صورت  که  طومار  نامه‌ها  در  هم  پپچیده  می‌شود.  (انبیاء/104)

این  آیه‌ها  همه  از  این  خبر  می‌دهند که  پایان  جهان  مـا  پایان  هراس  انگیزی  است‌.  در  آن‌،  زمین  به  زلزله  و  تکان  می‌افتد  و  سخت  در  هم  کوبیده  می‌شود.  کوه‌ها  از  جای  کنده  می‌شوند.  دریاها  منفجر  می‌گردند،  با  لبریز  شدن  بر  اثر  درهم  آمیخش  و  آمیزۀ  همدیگر  شدن  آبهای  دریاها  و  اقیانوسها،  و  یا  بر  اثر  انفجار  اتمهای  آبها  و  پرت  شدن  گدازه‌های  آتش‌فشانیها  و  بـه  آتش  تبدیل  شدنها.  همچنین  در  پایان  جهان  ستارگان  تیره  و  تار  و  بی  نور  می‌شوند،  و  آسمان  از  هم  می‌پاشد  و  فرو  می‌ریزد،  و  ستارگان  درهم  می‌شکنند  و  پخش  و  پراکنده  می‌شوند.  فاصله‌ها  از  میان  برمی‌خیزند  و  خورشید  و  ماه  گرد  هم  می‌آیند،  و  آسمان  گاهی  همچون  دود،  و گاهی  مشتعل  و  گلگون  به  نظر  می‌رسد  ...  و سـائر  هول  و  هراسهای  وحشتناک  جهانی  دیگر...

در  این  سوره  -  یعنی  فرقان  -  خدا  مشرکان  را  از  تکّه  و  پاره  شدن  آسمان  با  ابر  می‌ترساند،  و  این  ابر  چه  بسا  ابرهای  متراکم  فراهم  آمده  از  بخارهای  آن  چنان  انفحارهای  هولناک  باشد.  در  آن  زمان  که  پایان  جهان  است  فرشتگان  به  پیش ‌کافران  نازل  میگر‌دند  بدان‌گونه  که  خودشان  پیشنهاد  می‌کردند.  فرشتگان  برای  تصدیق  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  پائین  نمی‌آیند.  بلکه  تا  عهده‌دار  عذاب  و  شکنجۀ  ایشان  به  فرمان پـروردگارشان  بشوند:

(وکان یوما على الکافرین عسیرا).

آن  روز  برای  کافران  روز  سختی  خواهد  بود.

چون  در  آن  روز  هول و  هراس‌،  و  عذاب  و  عقاب  است  ...  ایشان  را  چه  شده  است ‌که  نزول  فرشتگان  را  پیشنهاد  می کنند؟فرشتگان  ‌که  جز  در  همچون  روز  سختی  فرود  نمی آیند.

آن گاه  روند  قرآنی  صحنه‌ای  ا‌ز  صحنه‌های  آن  روز  را  نشان  می‌دهد.  در  آ‌ن  پشیمانی  ستمگرا‌ن  کـره  را  به  تصویر  می‌کشد.  آن  صحنه  را  به  درازا  نشـان  مـی‌دهد،  بدان‌ گونه  شنونده  خیال  می‌کند  که  این  صحنه  هرگز  به  پایان  نمی‌آید  و  هرگز  بر  یک  حال  مـاندگار  نمی‌ماند.  صحنۀ  ستمگری  را  به  تصویر  می‌زند که  از  پشیمانی  و  اندوه  و  ناراحتی دستهای  خود  را  گاز  می‌گیرد:

ویوم یعض الظالم على یدیه یقول:یا لیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا . یا ویلتا لیتنی لم أتخذ فلانا خلیلا . لقد أضلنی عن الذکر بعد إذ جاءنی وکان الشیطان للإنسان خذولا . .

و  در  آن  روز  ستمکار  (‌کفر  پیشه‌)  هر  دو  دست  خویش  را  (‌از  شـدّت  حسـرت  و  ندامت‌)  به  دندان  می‏‎گزد  و  می‌گوید:  ای  کاش‌!  با  رسول  خدا  راه  (‌بهشت  را)  برمی‌گزیدم  (‌و  با  قـافلۀ  انبیاء  بـه  سـوی  خوشبختی  جاویدان  و  رضای  یزدان  سبحان  حرکت  می‌کردم‌.  ای  وای  من‌!  بر  خود  چه  کردم‌؟‌)  ای  کاش‌!  من  فلانی  را  بـه  دوستی  نمی‌گرفتم‌.  بعد  از  آن  که  قر‌آن  (‌برای  بیداری  و  آکاهی‌)  به  دستم  رسیده  بود،  مرا  گمراه  (‌و  از  حق  منحرف  و  منصرف‌)  کرد.  (‌آری‌!  این  چنین‌)  شیطان  انسان  را  (‌به  رسوائی  می‌کشد و  )  خوار  خوار  می‌دارد. 

هر  چیزی ‌که  در  پیرامون  او  است  سکوت  می‌گزیند،  و  او  صدای  ناله  و  آه  خود  را  بلندتر  و  بلندتر  می‌گرداند،  و  فریادهای  غم  انگـزش  در  گلویش  می‌شکند...  آهنگها  و  نواهای  موسیقی  واژه‌ها  بر  درازای  موقعیّت  می‌افزاید  و  تأثیر  آن  را  ژرف‌تر  می‌نماید.  تا  بدانجا  که  خونندۀ  این  آ‌یات  و  شـنوندۀ  ا‌ین  آیات  در  پشیمانی  و  ا‌نـدوه  و  نـاراحتی  شرکت  می‌ورزند  و  خود  را  شریک  او  می‌دانند!

(ویوم یعض الظالم على یدیه ).

و  در  آن  روز  ستمکار  (‌کفر  پیشه‌)  هر  دو  دست  خویش  را  (‌از  شدّت  حسرت  و  ندامت‌)  به  دندان  می گزد.

تنها  گاز  گرفتن  یک  دست  او  را  بسنده  نیست‌.  بلکه  گاهی  این  دست  و  گاهی  آ‌ن  دست  را  گاز  می‌گیرد،  یا  هر  دو  دست  را  با  همدیگر  گرد  می‌آورد  و گاز  می‌گیرد  از  شدّت  پشیمانی  ‌گزنده  و  نیش  زننده‌ای‌ که  در گاز  گرفتن  هر  دو  دست  جلوه‌گر  است‌.  گاز گرفتن  بر  دست  معلوم  همگان  است  و  روند  قرآنی  با  آن  به  حالت  روانی  اشاره  می‌نماید  و  آن  حالت  درونی  را  مجسّم  پیـش  چشم  می‌دارد:

(یقول:یا لیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا ).

می‌گوید:  ای  کاش‌!  با  رسـول  خدا  راه  (‌بهشت  را)  برمی‌گزیدم  (‌و  با  قافلۀ  انبیاء  بـه  سـوی  خوشبختی  جاویدان  و  رضای  یزد!ن  سبحان  حرکت  می‌کردم‌.  ای  وای‌!  من‌،  بر  خود  چه  کردم‌؟‌)‌

کاش  راه  رسول  خـدا  را  می‌سپردم‌،  و  از  او جدا  نمی‌گردیدم‌،  و گمراه  نمی‌شدم  و  از  راستای  راه  او  به  کژراهه  نمی‌افتادم  ...  رسول  خدا  همان  کسی  است  که  رسالت  او  را  تکذیب ‌کرده  است  و  بعید  دانسته  است ‌که  خدا  پیغمبری  را  مبعوث  و  برانگیخته ‌کند!

(یا و یلتا لیتنی لم أتخذ فلانا خلیلا .).

ای  کاش‌!  من  فلانی  را  به  دوستی  نمی‌گرفتم‌.

«فُلاناً: فلانی » به  صورت  نکره  و  نامعلوم  ذکر  می‌شود  تا  شامل  هر  دوست  بدی  و نابابی ‌گردد  که  انسان  را  از  راه  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  باز  می‌دارد،  و  انسان  را  از  یاد  خدا  و  از  قرآن  گمراه  و  منحرف  می‌گرداند...^[2]

(لقد أضلنی عن الذکر بعد إذ جاءنی ).

بعد  از  آن  که  قرآن  (‌برای  بیداری  و آگاهی‌)  به  دستم  رسیده  بود،  مرا  گمراه  (‌و  از  حقّ  منحرف  و  منصرف  (کرد.

او  اهریمنی  بود که  گمراه  می‌کرد،  و  یا  او  یاور  اهریمن  بود.

(وکان الشیطان للإنسان خذولا ).

( آری این  چنین‌)  شیطان  انسان  را  (‌به  رسوائی  می‌کشد  و)  خوار  خوار  می‌دارد.

اهریمن  انسان  را  به  جایگاه‌های  خـواری  و  رسوائی  می‌کشاند،  و  به  هنگام  جدّی  بودن  و  به  تلاش  ایستادن‌،  و  در  جایگاه‌های  ترس  و  هراس  و  غم  و  اندوه‌،  او  را  خوار  و  رسوا  می‌گرداند.

قرآن  این  چنین  دلهایشان  را  با  این  صحنه‌های  تکـان  دهنده  به  لرزه  می‌انداخت‌،  صحنه‌های  تکان  دهنده‌ای ‌که  سرنوشت  و  فرجام  هولناک  ایشان  را  مجسّم  می‌کرد،  و  آن  را  واقعی  و  دیدنی  بدیشان  می‌نمود،  در  حـالی  کـه  آنان  هنوز  در کرۀ  زمین  بودند،  و  ملاقات  با  خدا  را  تکذیب  می‌کردند،  و  نامحترمانه  بر  مقام  او  گردن  افرازی  می‌نمودند،  و  پیشنهادهای  بی‌شرمانه‌ای  را  داشتند.  این  است ‌که   هول  و  هراس  وحشتناکی  در  آنجا  در  انتظار  است‌،  و  آن  وقت  پشیمانی  پس  ازگذشت  فرصت  سودی  بدیشان  نمی‌رساند.

*

پس  از  این  گشت  و گذار  در  آن  روز  سخت  و  دشوار،  روند  قرآنی  ایشان  را  به  کرۀ  زمین  بـرمی‌گرداند،  و  موضعگیری  آنان  را  با  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   و  اعتراضهائی  را  نشان  می‌دهد که  بر  شیوۀ  نزول  تدریجی  قرآن  داشتند.  آن  گاه  این  گشت  و گذار  را  نیز  با  صحنه‌ای  به  پایان  می‌برد که  در  روز  همایش  همگانی  قیامت‌،  یعنی  حشر  دارند:

وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً (30) وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً مِّنَ الْمُجْرِمِینَ وَکَفَى بِرَبِّکَ هَادِیاً وَنَصِیراً (31) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلاً (32)‏ وَلَا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیراً (33) الَّذِینَ یُحْشَرُونَ عَلَى وُجُوهِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ أُوْلَئِکَ شَرٌّ مَّکَاناً وَأَضَلُّ سَبِیلاً (34)

و  پپغمبر  (‌شکوه  کنـان  از  کیفیّت  برخورد  مردمان  با  قرآن‌)  عرض  می‌کند،  پروردگارا!  قوم  من  این  قرآن  را  (‌که  وسیلۀ  سعادت  دو  جهان  بود)  رها  و  از  آن  دوری  کرده‌اند  (‌و  از  ترتیل  و  تدبّر  و  عمل  بدان  غافل  شده‌اند)‌.  این  گونه  (‌که  تو  ای  پیغمبر!  با  موضعگیری  و  عداوت  سرسختانۀ  این  گروه  روبرو  شده‌ای‌،  همۀ  پیغمبران  در  چنین  شرائطی  قرار  داشته‌اند،  و  )  برای  هر  پیغمبری  گروهی  از  بزهکاران  را  دشمن  ساخته‌ایم  (‌که  با  او  به  مبارزه  پرداخته  و  با  مکتب  و  دعوتش  مخالفت  ورزیده‌اند.  امّا  بدان  که  حقّ  همیشه  پیروز  است‌،  و  تو  هم  تنها  و  بدون  یاور  نیستی‌،  و  خدا  تو  را  به  راه  پیروزی  بر  آنان  راهنمائی  می‌کند  و  یاریت  می‌دهد)  و  همین  بس  که  خدای  تو  راهنما  و  یاور  باشد.  کافران  می‌گویند:  چرا  قرآن  بر  او  یکجا  نازل  نمی‌شود؟  (‌و  چرا  آیات  آن  تدریجاً  و  با  فواصل  مختلف  زمانی  نازل  می‌گردد؟‌)‌.  همین  گونه  (‌ما  قرآن  را  بـه  صورت  آیات  جداگانه  و  بخش  بخش  می‌فرستیم‌)  تا  دل  تو  را  (‌با  انس  بـدان  و  حفظ  آن‌)  پابرجا  و  استوار  بداریم‌،  و  آن  را  قسمت  به  قسمت  وآرام  آرام  (‌توسّط  جبرئیل‌،  بر تو)  فرو  می‌خوانیم  (‌تا  آن  را  با  دقّت  بیاموزی  و  کم  کم  به  خاطر  سپاری‌.  (‌این  کافران‌)  هیح  مثالی  را  (‌به  عنوان  اعتراض  از  قرآن  و  رخنه  از  رسالت  و  دعوت  تو)  بـه  میان  نمی‌کشند،  مگر  این  که  ما  پاسخ  راست  و  درست  را،  و  بهترین  وجه  و  زیباترین  تبیین  و  تفسیر  را  بـه  تو  می‌نمایانیم  (‌و  بدین  وسیله  اعتراضات  واهـی  ایشان  را  پاسخ  داده  و  باطل  می‌گردانیم‌)‌.  کسانی  که  کشان  کشان  بر  رخساره  به  سوی  دوزخ  برده  می‌شوند  و  در  آن  گرد  آورده  می‌شوند،  آنان  بدترین  جایگاه  و  منحرف ترین  راه  را  دارند.

آنان  قرآنی  را  رها کرده‌اند  و  به  ترک  آن ‌گفته‌اند  که  خدا  آن  را  بر  بنده‌اش  نازل  فرموده  است  تا  ایشان  را  بـیم  دهد،  و  آنان  را  بینا  کند.  آنان  از  قرآن  دوری  گرفته‌اند  و گوشهایشان  را  به  روی  آن  باز  نکرده‌اند.  چـرا که  می ترسیده ‌اند که  قرآن  ایشان  را  جذب  خود گرداند  و  به  سوی  خویش  بکشاند  و  نتوانند  جلو  دلهایشان  را  بگیرند  و  دلهایشان  را  ا‌ز  پذیرش  قرا‌ن  باز  دارند.  آنان  از  قرآن  گریخته ‌اند  و  درباره‌اش  نیندیشیده‌اند  و  پژوهش  ننموده‌اند  تا  از  لابلای  آن  حقّ  و  حقیقت  را  نبینند  و  نفهمند،  و  در  پرتو  نور  آن  رهنمود  و  رهنمون  را  مشاهده  نکنند  و  راهیاب  نشوند.  به  ترک  قرآن ‌گفته ‌اند  و  آن  را  قانون  زندگی  خود  نساخته‌اند،  در  حالی‌که  قرآن  آمده  است  تا  برنامه  زندگی‌ گردد،  و  زندگی  را  به  درست‌ترین  و  را‌ست‌ترین  راه  بکشاند  و  سوق  دهد:

وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً (30)

و  پیغمبر  (‌شکوه  کنان  از  کیفیّت  برخورد  مردمان  با  قرآن‌)  عرض  می‌کند،  پروردگارا!  قوم  من  این  قرآن  را  (‌که  وسیلۀ  سعادت  دو  جهان  بـود)  رها  و  از  آن  دوری  کرده‌اند  (‌و  از  ترتیل  و  تدبّر  و  عمل  بدان  غافل  شده‌اند)‌.  خداوندگار  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   قطعاً  می‌داند،  ولی  باز  هم  با  پریشانی  و  پشیمانی  او  را  فریاد  می‌دا‌رد  و  با  دعا  و  زاری  او  را  گواه  می‌گیرد که  از  هیچ  کوششی  بازنایستاده  است‌،  امّا  این  قوم  ا‌و  هستند که  بدین  قـرآن  گوش  نداده‌اند  و  درباره‌اش  نیندیشیده‌اند.

خداوندگارش  او  را  دلداری  می‌دهد  و  از  او  دلنوازی  می‌کند،  و  بدو  می‌فرماید که  این  قانون  و  سنّت  جاری  است ‌ که  در  میان  همۀ  پیغمبران  پیش  از  او  بوده  است‌،  و  جمـلگی  رسالتها  آن  را  به  خود  دیده  است‌.  برای  هـر  پیغمبری  دشمنانی  بوده‌اند که  به  ترک  هدایتی  گفته‌اند که  آ‌ن  پیغمبر  با  خود  برایشان  به ا‌رمغان  آورده  است‌،  و  ا‌ز  راه  خدا  خود  را  و  دیگران  را  باز  داشته‌اند.  ولی  خدا  پیغمبران  خود  را  به  راه  ییروزی  بر  دشمنان  بزهکارش  رهنمون  فرموده  است  و  هدایت  بخشیده  است‌:

وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً مِّنَ الْمُجْرِمِینَ وَکَفَى بِرَبِّکَ هَادِیاً وَنَصِیراً (31)

این  گونه  (‌که  تو  ای  پیغمبر!  با  موضع‌گیری  و  عـداوت  سرسختانۀ  این  گروه  روبرو  شده‌ای‌،  همۀ  پپغمبران  در  چنین  شرائطی  قرار  داشته‌اند،  و  )  بـرای  هر  پیغمبری  گروهی  از  بزهکاران  را  دشمن  ساخته‌ایم  (‌کـه  با  او  بـه  مبارره  پرداخته  و  با  مکتب  و  دعوتش  مخالفت  ورزیده‌اند.  امّا  بدان  که  حقّ  همیشه  پیروز  است‌،  و  تو  هـم  تنها  و  بدون  یاور  نیستی‌،  و  خدا  تو  را  به  راه  پیروزی  بر  آنان  راهنمائی  می‏‎کشد  و  یاریت  می‌دهد)  و  همین  بس  که  خدای  تو  راهنما  و  یاور  باشد.

حکمت  والا  از آن  خدا  است‌.  ظهور  بزهکاران  برای  جنگ  با  پیغمبران  و  مبارزه  با  دعوتهایشان‌،  ا‌نبیاء  را  قوی‌تر  و  استوارتر  می‌سازد،  و  دعوتهایشان  را  با  قالب  جدّی  و  استقامتی  قالب‌ریزی  می‌کند  که  شایان  سرشت  دعوتها  است‌.  مبارزه  صاحبان  دعوتها  با  بزهکارانی  که  بر  سر  راه  دعوتها  می‌ایستند  و  می‌رزمند،  هر  اندازه  هم  برای  صاحبان  دعوتها  یعنی  انبیاء  تولید  مشقّت  و  زحمت  کند،  و  دعوتها  را  به  تأخیر  بیندازد،  این  چنین  مبارزه‌ای  است  که  دعوتهای  حـقّ  را  از  دعوتهای  باطل  جدا  و  ممتاز  می‌سازد،  و کسانی  را  سره  و  خالص  می‌گردا‌ند که  بر  دعوتها  را‌ست  قامت  و  ا‌ستوار  می‌ایستند،  و  کسانی  را  می‌راند  و  مطرود  می‌دارد که  نادرست  و  نابکارند.  در  مبارزه  است که  معلوم  می‌گردد  چه  کسـانی  در کنار  دعوتها  می‌مانند  و  مؤمن  و  قوی  و  مخلص  هستند  و  برای غنیمتهای  دنیوی  نمی‌رزمند،  و  جز  دعوت  خالص  را  نمی‌خواهند،  و  جز  رضای  خداوند  بزرگوار  را  نمی‌طلبند.

اگر  دعوتها  سهل  و  ساده  بود  و  آسان  دست  می‌داد،  و  راه  آماده  و  با  گلها  گل  افشـان  و  آراسته  می‌بود،  و  در  راستای  آن  دشمنان  و  جنگجویانی  قرار  نمی‌گرفتند،  و  تکذیب ‌کنندگان  و  ستیزه‌ گرانی  بر  آن  نـمی‌ایسـتادند  و  نمی‌رزمیدند،  برای  هر  انسانی  ممکن  و  سهل  و  ساده  بود که  صاحب  دعوت  گردد.  آن  وقت  دعوتهای  راه  حقّ  و  ادّعاهای  راه  باطل  به  هـمدیگر  می‌آمیخت  و  آ‌میزۀ  یکدیگر  می‌گردید،  و  فتنه‌ها  و  آشوب‏ها  و  آشفتگیها  ییش  می‌آمد.  امّا  ظهور  دشمنان  و  رزمندگان  با  دعوتها  است  که  مبارزه  را  برای  پیروزی  دعوتها  قطعی  و  حتمی  می‌گرداند،  و  دردها  و  رنجها  و  فداکاریها  و  جان‌نثاریها  را  افروزینۀ  پیروزی  دعوتها  می‌سازد. دردها  و  رنجها  و  فـداکاریها  و  جان‌نثاریها  را  نمی‌کشند  و  بر  عهده  نمی‏‎گیرند  مگر  یاران  جدّی  و  واقعی  و  مؤمن  دعوت  حق‌ّ.  آن  مؤمنانی ‌که  دعوتشان  را  بر  آسایش  و  استراحت  و  متاع  و  کالا،  و  بر  اموال  و  دارائی ‌گذرای  دنیا  ترجیح می‌دهند.  بلک  دعوتشان  را  بر  خود  زندگی  ترجیح  می‌دهند  و  فراتر  می‌نهند،  اگر  دعوتشان  مـقتضی  این  گردد که  در  راه  آن  شربت  شهادت  سر بکشند  و  جـان  فدای  آن  کنند.  بر  راستای  مبارزۀ  تلخ  جز  ‌کسانی  از  مردمان  پایدار  نمی‌مانند  و  استوار  نمی‌ایستند  که  دارای  استقامت  بیشتر،  و  ایمان  قوی‌تر  بـاشند،  و  بیشتر  از  دیگران  به  چیزی  چشم  امید  بدوزند که  در  نـزد  خدا  است‌،  و  چیزی  را  بسی  خوار  و  حقیر  بدانند که  در  نزد  انسانها  ا‌ست  ...  بدین  هنگام  است ‌که  دعـوت  حقّ  از  ادّعاهای  باطل  جدا  و  متمایز  می‌گردد.  و  بدین  هنگام  است  که  صفهای  نیرومندان  از  صفهای  ضعیفان  مشخّص‌،  و  افراد  مخلص  از  افراد  غیر  مـخلص  خـدا  می‌شود.  و  بدین  هنگام  است ‌که  دعوت  به  راه  خود  در  سایۀ  کسانی  ادامه  می‌دهد  که  بر  آن  اسـتوار  و  پایدار  مانده‌اند،  و از  امتحان  و آزمون  آن  سـرافــراز  بیرون  آمده‌اند،  و  در  بوتۀ  بلاها  و  مصیبتها گداخته  و  سره  گردیده‌اند.  آنان  امنای  دعوت  هستند.  کسانیند  کـه  سختیها  و  دشواریها  و  پـیآمدهای  پـیروزی  را  تـحمّل  کرده‌اند  و  پرچم  آن  را  بر  دوش  کـشیده‌اند.  آنان‌ کسانیند  که  این  پیروزی  را  با  بهای ‌گرانی  به  دست  آورده‌اند،  و  صادقانه  مالیات  آن  را  پرداخته‌اند،  و  این  پیروزی  را  بر  همه  چیز  ترجیح  داده‌اند  و  برتر  نهاده‌انـد.  تجربه‌ها  و  آزمونها  و  رنجها  و  بلاها  بدیشان  آموخته  است  چگونه  دعوتشان  را  از  میان  خـارستانها  و  صخره  سنگها  بگذرانند  و  به  پیش  برانند.  سختی‌ها  و  دشواریها  و  ترسها  و  هراسها  همۀ  نیروها  و  توانهای  ایشان  را  به  جوش  و  خروش  درآورده  است  و  برانگیخته ‌کرده  است‌.  در  نتیجه  نیروی  ذخیرۀ  پشـتوانۀ  ایشان‌،  و  انـدوختۀ  آشنائی  و  آگاهی  آنان‌،  فزونی  پذیرفته  است  و  افزایش  یافته  است‌.  همۀ  این  چیزها  هم  پشتوانۀ  دعوتی  شده  است ‌که  پرچم  آن  را  در  خوشی  و  ناخوشی  و  شـادی  و  غم  برمی‏دارند  و  به  اهتزاز  درمی‌آرند.

آنچه  اغلب  اتفّاق  می‌افتد  این  است‌ که  بیشتر  مردمان  به  تماشای  مبارزه  بزهکاران  و  یاران  دعوتها  می‌ایستند.  به  مبارزۀ  آنان  می‌پردازند  تا  آن  گاه‌ که  پشتوانۀ  فداکاریها  و  جان  نثاریها  و  قربانیها  و  دردهـا  و  رنجها  در  صف  یاران  دعوت  بـه  اوج  مـی‌رسد  و  بزرگ  و  سترگ  می‌گردد.  یاران  دعوت  را  می‏بینند  که  بر  دعوت  خود  ثابت  و  استوار  مانده‌اند  و  در  راه  خود  به  پیش  می‌تازند  و  جان  مـی‌بازند.  در  این  هنگام  و  در  این  هـنگامه‌،  مردمان  فراوانی  که  به  تماشا  ایستاده‌اند  می‌گویند  یـا  احساس  می‌کنند  که  این  یاران  دعوت  بر  دعوتشان  با  وجود  همۀ  این  فداکاریها  و  جان  نثاریها  و  تقدیم  قربانیها  و  دیدن  این  همه  رنجها  و  دردها  نمی‌ایستند  و  پایداری  نمی‌کنند  مگر  این‌ که  در  این  دعوت  چیزی  وجود  دارد  که ‌گرانبهاتر  و  ارزشمندتر  از  چیزی  است‌ که  آن  را  فدا  و  قربان  می‌سازند...  در  این  وقت ‌کثرت  مردمانی  که  به  تماشا  ایستاده‌اند  تا  ببینند  این  عنصر گرانبها  و  ارزشمند  کدام  است ‌که  بر  همۀ  ‌کالاهای  گذرای  زندگی  برتری  می‏‎یابد  و  رجحان  می‌پذیرد،  و  از  خود  زندگی  نیز  بـه  عقیدۀ  یارا‌ن  دعوت  بالاتر  و  والاتر  است‌،  بلی  در  این  وقت  تماشاگران  دسته  دسته  بدین  عقیده  درمـی‌آیند  و  بعد  از  مدّتها  تماشای  مبارزه‌،  این  عقیده  را  به  جان  می‌پذیرند.

به  خاطر  همۀ  این  چیزها  است ‌که  خدا  برای  هر  بیغمبری  دشمنانی  از  بزهکاران  را  قرار  داده  است‌،  و  بزهکاران  را  رو  در  روی  دعـوت  حـقّ  قرار  داده  ا‌ست‌،  و  حاملان  دعوت  را  بر  آن  داشته  است ‌که  با  بزهکاران  برزمند  و  بجنگند،  و  دردها  و  بلاها  و  مصیبتهائی  بدیشان  برسانند  که  خودشان  می‌بینند،  و  به  را‌ه  خود  ادامه  دهند  و  به  ییش  بروند.  پایان ‌کار  و  نتیجۀ  مبارزه  هم  از  پیش  تعیین  شده  است‌،  و  معروف  و  مشهور  است  و  متّکیان  به  خدا  در  آن  به  اشتباه  نمی‌روند  و  راه  خطا  نمی‌پویند. پایان  و  نتیجۀ  نبرد  این  است  و  جز  این  نیست‌:  هدایت  یافتن  و  راهیاب  شدن  به  حقّ‌،  و  سرانجام  رسیدن  به  پیروزی  است‌:

(وَکَفَى بِرَبِّکَ هَادِیاً وَنَصِیراً ).

و  همین  بس  سه  خدای  تو  راهنما  و  یاور  باشد.

پیدایش  بزهکاران  بر  سر  راه  انـبیاء  یک  چیز  طبیعی  است‌.  چه  دعوت  حقّ  در  زمان  مناسب  خود  می‌آید  برای  چاره‌جوئی  تباهی  و  فسادی  که  در  میان  جـماعتی  از  مردمان  روی  داده  است  یا  دامنگیر  بشریّت  به  طور کلّی  شده  ا‌ست‌،  تباهی  و  فسادی که  دلها  را  فراگرفته  است‌،  و  به  قوانین  و  مقرّرات  مردمان  سرایت  کرده  است‌،  و  اوضاع  و  احوال  را  درنوردیده  است‌.  بزهکاران  هم  خود  را  در  پشت  همچون  تباهی  و  فسادی  پنهان  می‌دارند  و  کمین  می‌کنند،  بزهکارانی ‌که  از  یک  سو  تباهی  و  فساد  را  به  بار  می‌آورند،  و  از  دیگر  سو  از  تباهی  و  فساد  بهره‌برداری  می‌کنند.  آب  بزهکاران  در  جوی  تباهی  و  فساد  روان  می‌شود،  و  تباهی  و  فساد  هماهنگ  با  مکتب  و  مشرب  ایشان  است‌،  و  هواها  و  هوسهایشان  در  قضای  و باخیز  و  طاعون  زده  تنفّس  می‌کند.  بزهکاران  در  فضای  و باخیز  و  طاعون  زده  مستندی  برای  معیارها  و  ارزشهای  پوچ  پیدا  می‌کنند  و  بر  آن  تکیه  مـی‌نمایند،  معیارها  و  ارزشهائی ‌که  وجودشان  بسته  بدا‌نها  است‌،  و  بودن  تباهی  و فساد  مساوی  با  بودن  آنان‌،  و  بودن  آنان  مساوی  با  پبودن  تباهی  و  فسـاد  است  ...  لذا  در  این  صورت  طبیعی  است‌ که  بزهکاران  بر  سر  راه  پیغمبران  و  دعوتهای  ایشان  سبز  شوند  و  پیدا  گردند  تا  از  هستی  خود  دفاع  نمایند،  و  فضائی  را  برجای  دارند  و  ماندگار  نمایند که  می‌توانند  در  آن  تنفّس ‌کنند.  برخی  از  حشرات  با  بوی  خوش‌گلها  خفه  می‌شوند،  و  جز  درگندابها  و  زباله‌دانها  نمی‌توانند  زندگی  کنند.  بعضی  از  کرمها  نیز  در  آبهای  پاک  روان  می‌میرند،  و  جـز  در  مردابهای  گندیده  و  بدبو  نمی‌توانند  زندگی  کنند.  بزهکاران  هم  همین ‌گونه  هستند  ...  پـس  طبیعی  است  که  بزهکاران  دشمنان  دعوت  حقّ  باشند  و  در  مبارزۀ  با  آن  تا  پای  جان  بایستند.  همچنین  طبیعی  است‌ که  دعوت  حقّ  سرانـجام  پیروز  بشود  و  در  نهایت  برد  با  آن  باشد،  زیرا  دعوت  حقّ  با  خطّ  سیر حیات  حرکت  می‌کند،  و  به  افق  والای  درخشانی  رو  می‌کند که  در  آن  با  یزدان  تماس  می‌گیرد  و  پیوند  پیدا  می‌کند.  آن  افقی ‌که  در  آنجا  به ‌کمال  مقدّر  و  مقرّر  خود  می‌رسد،  آن  ‌کمال  مقدّر  و  مقرّری‌ که  یزدان  اراده  فرموده  ا‌ست‌:

(وَکَفَى بِرَبِّکَ هَادِیاً وَنَصِیراً ).

و  همین  بس  که  خدای  تو  راهنما  و  یاور  باشد.

سپس  روند  قرآنی  در  عرضه  کردن  گفتارهای  بزهکارانی  به  پیش  می‌رود که  با  دعوت  قرآن  رویاروی  می‌ایستادند،  و  بدان  گفتارها  پاسخ  می‌گوید:

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلاً) (32)

کافران  می‌گویند:  چرا  قرآن  بر  او  یکجا  نازل  نمی‌شود؟  (‌و  چرا  آیات  آن  تدریجاً  و  با  فواصل  مختلف  زمانی  نازل  می‌گردد؟‌)‌.  همین  گونه  (‌مـا  قرآن  را  به  صـورت  آیات  جداگانه  و  بخش  بخش  می‌فرستیم‌)  تا  دل  تو  را  (‌با  انس  بدان  و  حفظ  آن‌)  پابرجـا  و  استوار  بداریم‌،  و  آن  را  قسمت  به  قسمت  و  آرام  آرام  (‌توسّط  جبرئیل‌،  بـر  تو)  فرو  می‌خوانیـم  (‌تا  آن  را  با  دقّت  بیاموزی  و  کم  کم  یه  خاطر  سپاری‌(.

این  قرآن  آمده  است  تا  ملّتی  را  تربیت ‌کند،  و  جامعه‌ای  را  پدید  آورد،  و  سیستم  و نظامی  را  برقرار  سازد.  تربیت  به  زمانی  و  متأثّر  شدنی  و  دگرگون ‌گردیدنی  با  سخن  نیاز  دارد،  و  محتاج  حرکتی  است ‌کـه  متأثّر  شدن  و  دگرگون  گردیدن  را  به  واقعیّت  اجتماعی  تبدیل  کند.  نفس  بشری  در  عرض  شب  و  روزی  با  خواندن ‌کتاب  کامل  و  شامل  برنامۀ  جدید،  به  تمام  و کمال  و  گسترده  و  فراخ  متحوّل  و  دگرگون  نمی‌گردد.  بـلکه  روز  به  روز  متأثّر  از  گوشه‌ای  از  این  برنامه  می‌شود،  و  از  پلّه‌های  آن  آرام  و  آهسته  بالا  می‌رود،  و  به  مشقّات  و  مشکلات  و  تکالیف  و  وظائف  آن  اندک  اندک  عادت  می‌کند،  و  از  آن نمی‌رمد.  ولی  اگر  به  صورت  یکجا  و  ستبر  و  سنگین  و  دشوار  به  نفس  بشری  عرضه ‌گردد،  از  آن  می‌رمد  و  می‌گریزد.  نفس  بشری  هر  روز  با  وعده  غذایی  سیر کننده  و  مفید  رشد  و  نمو  می‌کند،  و  در  روزهای  بعد  آمادگی  بیشتری  برای  سود  بردن  از  وعده‌های  غذائی  بعدی  پیدا  می‌کند،  و  شایستگی  بیشتری  برای  استفادۀ  از  آن  به  هم  می‌رساند،  و  بیشتر  و  بهتر  از  آن  لذّت  می‌برد.

قرآن  برنامۀ  ‌کامل  و  شاملی  را  برای  سراسر  زندگی  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌.  در  عین  حال  قرآن  برنامه‌ای  را  برای  تربیت  به  ارمغان  آورده  است ‌که  با  فطرت  بشری  هماهنگ  و  همساز  است  و  از  دانش ‌کسی  سرچشمه ‌گرفته  است که  آفریدگار  فطرت  بشری  است‌.  این  است‌ که  بخش  بخش  و  تدریجی  برابر  نیازهای  زندۀ  گروه  مسلمانان  فرود  آمده  است‌، ‌گروه  مسلمانانی ‌که  در  راه  رشد  و  نموّ  خود  بوده‌اند.  ایـن  بـرنامه  موافق  با  آمادگی  و  استعدادی  فرود  آمده  است ‌که  روز  به  روز  در  سایۀ  برنامۀ  تربیتی  دقیق  الهی  رشد  و  نموّ  پیدا  می‌کند  و  می‌بالد.  آمده  است  تا  برنامۀ  تربیتی  و  قوانین  و  مقرّرات  زندگی  باشد،  نه  این‌ که  یک ‌کتاب  فرهنگی  شود  و  تنها  برای  لذّت  بردن  یا  فقط  برای  دانش  و  آگاهی  پیدا کردن  باشد.  قرآن  آمده  است  تا  حرف  به  حرف  و کلمه  به‌ کلمه  و  قانون  به  قانون  آن  اجراء  شود.  آمده  است  تا  آیات  آن  «‌دستورکارهای  روزانه‌»  شود،  دستوری  که  مسلمانان  در  آن  روزگار  آن  را  دریافت  مـی‌کردند  و  بـه  محض  دریافت  بدان  عـمل  می‌نمودند  و  به  مـرحلۀ  اجراء  درمی‌آوردند.  درست  بدان  شکلی  که  سربازان  در  پادگانها  و  سرباز خانه‌های  خـود  یا  در  میدان  مشق  «‌دستور  کار  روزانه‌»  را  دریافت  می دارند  و  می‌خواهند  آن  را  بفهمند  و  تمرین ‌کنند  و  با  علاقۀ  زیاد  اجراء  نمایند،  و  خویشتن  را  با  آن  تطبیق  دهـند  و  دگرگون  سازند.

به  خاطر  اینها  است ‌که  قرآن  به  تدریج  نازل  گردیده  است  و  بخش  بخـش  فرود  آمده  است.  نخستین  چیزی‌ که  چنین  شیوه  و  روشی  به  خاطر  آن  در  پیش ‌گرفته  شـده  است  و  اندک  اندک  قرآن  نازل ‌گردیده  است‌،  به  خاطر  دل  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بوده  است‌.  قرآن  به  تدریج  آمده  است  تا  دل  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  بر  راه  استوار  و  پایدار  بدارد،  و  در  مراحل  و  منازل  راه  اندک  اندک  تلاوت  و  قرائت  شود،  و  جزء  به  جزء  دریافت ‌گردد  و  دل  او  را  ثابت  و  برجای  بدارد:

(کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلاً ).

همین  گونه  (‌ما  قرآن  را  به  صورت  آیات  جداگانه  و  بخش  بخش  می‌فرستیم‌)  تـا  دل  تو  را  (‌با  انس  بدان  و  حفظ  آن‌)  پاپرجا  و  استوار  بداریـم‌،  و  آن  را  قسمت  به  قسمت  و آرام  آرام  (‌توسّط  جبرئیل،  بر  تـو)  فرو  می‌خوانیـم  (‌تا  آن  را  با  دقت  بیاموزی  و  کم  کم  به  خاطر  سپاری).‌

«ترتیل‌»  در  اینجا  به  معنی  پیاپی  و  پشت  سر  هم  ا‌ست‌  که  سازگار  با  حکمت  آفریدگار  و  همآوا  با  دانش  و  آگاهی  کردگار  از  نیازهای  دلها،  و  از  استعدادهایی  است ‌که  دلها  برای  دریافتن  دارند.

قرآن  با  این  برنامۀ  خـود  معجزه‌ها  در  دگرگونسازی  افرادی ‌کرد که  قرآن  را  جدا  جدا  و کم ‌کم  و  ییاپی  و منظّم  دریافت  می‌داشـتند،  و  روز  به  روز  از  آن  متأثّر  می‌شدند،  و  روایت  به  روایت  با  آن  قالب  می‌گرفتند  و  خویشتن  را می‌ساختند.  ولی  زمانی  که  مسلمانان  از  این  برنامه  غافل  گردیدند، و  قرآن  را  به  عـنوان  کالای  فرهنگی‌،  و کتاب  عبادت  تلاوت  کردند  و  بـس‌،  و  قرآن  را  برنامۀ  تربیت  سرشتها  و  خودسازی  با  آن‌،  و  برنامۀ  زندگی  عملی  و  پیاده‌ کردن  و اجراء  نمودن  ننمودند،  به  هیچ  وجه  از  قرآن  سود  نبردند  و  بهره‌مند  نشدند،  زیرا  از  برنامۀ  قرآن ‌‌کناره ‌گیری‌ کردند،  و  از  خطّ  سیری ‌که  خدا‌وند  علیم  و  خبیر  ترسیم  فرموده  بود  دوری‌ گزیدند.  روند  قرآنی  در  ثـابت  قدم  و  دل  بر جـای  داشتن  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  اطمینان  بخشیدن  امید  بر  یاری  و  مدد  خداوندگاری  با  حجت  کامل  و  برهان  شامل‌،  به  پیش  می‌رود،  و  بدو  می‌گوید  هر  وقت  بابی  از  مجادله  و  مباحثه  با  او  باز کنند،  و  هر  زمان  که  ییشنهادی  بدو  پیشنهاد کنند،  یا  اعتراضی  از  او  بگیرند،  خداوند  با  ادلّۀ  قاطعانه  و  با  براهین  مستدّلانه  به  فریاد  او  می‌رسد:

(وَلَا یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیراً) (33)

(این کافران‌)  هیح  مثالی  را  (‌به  عنوان  اعتراض  از  قرآن  و  رخنه  از  رسالت  و  دعوت  تو)  به  میان  نمی‌کشند،  مگر  این  که  ما  پاسخ  راست  و  درست  را،  و  بهترین  وجه  و  زیباترین  تبیین  و  تفسیر  را  به  تو  می‌نمایانیم  (‌و  بدین  وسیله  اعتراضات  واهی  ایشـان  را  پاسخ  داده  و  باطل  می‌گردانیـم).

آنان  به  ناروا  مجادله  سر  می‌دهند،  و  خداونـد  مجادلۀ  باطل  ایشان  را  با  حقّ  پاسخ  می‌گوید  و  مغز  سر  باطل  آنان  را  فرو  می‌پاشد.  حقّ  فی  است ‌که  قرآن  درصدد  بیان  آن  است‌.  آنچه  هست  تنها  پیروزی  بر  باطل‌،  و  چیره  شدن  در  مباحثه  و  مجادله  نیست‌.  بلکه  حق  خودش  قوی  و  روشن  است‌،  آن  اندازه  قوی  و  روشن ‌که  باطل  بدان  نمی آمیزد. 

یزدان  سبحان  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه و آله و سلّم   وعدۀ  یاری  و  مددکاری  در  هر  مباحثه  و  مجادله‌ای  را  می‌دهد  که  میان  او  و  میان  قوم  او  درمی‌گیرد.  چه  او  بر  راستای  حقّ  ا‌ست‌،  و  خدا  ا‌و  را  با  حقّی  مدد  و  یاری  می‌دهد که  باطل  را  نیست  و  نابود  می‌کند.  کی  مجادلۀ  ایشان  در  برابر  دلیل  و  برهان  نیرومند  و  رسای  یزدان  تاب  مـقاومت 

می‌آورد؟  و  کی  باطل  ایشان  در  برابر  حقّی  می‌ایستد  که  مغز  سر  باطل  را  از  هم  می‌باشد،  آن  حقی‌ که  از  سوی  خدا  نازل  می‌گردد؟

این  چرخش  و گردش  هم  با  صحنه‌ای  از ایشان  به  پایان  می‌رسد،  صحنه‌ای ‌که  در  آن  روز  قیامت  بر  رخساره‌هایشان  کشیده  می‌شوند  و گردآوری  می‌گردند،  و  این  بر  رخساره ‌کشیدن ‌کیفر  سرباز  زدن  ایشان  از  حقّ‌،  و  تغییر  دادن  معیارها  و  مقیاسهای  خود  و  دگرگون  کردن  سخنها  و گفتارهای  خویش  در  جدال  بی  حاصل  و  بی‌نتیجه  است‌:                               

(الَّذِینَ یُحْشَرُونَ عَلَى وُجُوهِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ أُوْلَئِکَ شَرٌّ مَّکَاناً وَأَضَلُّ سَبِیلاً) (34)

کسانی  که  کشان  کشان  بر  رخساره  به  سوی  دوزخ  برده  می‌شوند  و  در  آن  گرد  آورده  می‌شوند،  آنان  بدترین  جایگاه  و  منحرف‌ترین  راه  را  دارند.

صحنۀ  همایش  در  محشر  و  بر  روکشاندن  بزهکاران ‌کفر  پیشه‌،  بیانگر  اهانت  و  تحقیر  و  وارونه  شدن  است  ‌که  کیفر  خود  را  بالا  گرفتن  و  بزرگی  فـروختن  و  تکبّر  ورزیدن  و  از  حقّ  روی ‌گرداندن  است‌.  روند  فرآنی  این  صحنه  را  جلو  دیدگان  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  می‌دارد  تا  بـاعث  دلداری  و  دلنـوازی  او  ا‌ز  چیزی  باشد  که  از  دست  بزهکاران  و  مشرکان  می‌بیند.  روند  قرآ‌نی  این  صحنه  را  جلو  دیدگان  بزهکاران  و  مشرکان  نیز  می‌دارد  تا  خویشتن  را  بر  حذر  دارند  از  چیزی ‌که  در  انتظارشان  است‌.  این  هم  صحنه‌ای  است  خود  نشان  دادن  آن  از  عظمت  آنان  می‌کاهد  و  لجاجت  و  عناد  ایشان  را  سست  و  لرزان  می‌نماید،  و  هستی  آنان  را  به  جنبش  و  تکـان  می‌اندازد.  این  تهدیدها  و  بیمها  سخت  آبشان  را  به  لرزه  و  تکان  می‌انداخت‌،  ولیکن  آنان  با  خود کلنجار  می‌رفتند  و  زورکی  تحمّل  مـی‌کردند  و  دشـمن  و  ستیزه‌گر  می‌ ماندند.

*

آن‌گاه  روند  قرآنی  ایشان  را  به ‌گشت  و گذار  و  چرخش  و گردش  دیگری  می‏‎برد  و  آنان  را  به  جایگاه  نقش  زمین  شدن  و  نابود  گردیدن  تکذیب  کنندگان  ملّتهای  پیشین سوق  می‌دهد:

(وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِیراً (35) فَقُلْنَا اذْهَبَا إِلَى الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْمِیراً (36) وَقَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آیَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ عَذَاباً أَلِیماً (37) وَعَاداً وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُوناً بَیْنَ ذَلِکَ کَثِیراً (38) وَکُلّاً ضَرَبْنَا لَهُ الْأَمْثَالَ وَکُلّاً تَبَّرْنَا تَتْبِیراً (39) وَلَقَدْ أَتَوْا عَلَى الْقَرْیَةِ الَّتِی أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَفَلَمْ یَکُونُوا یَرَوْنَهَا بَلْ کَانُوا لَا یَرْجُونَ نُشُوراً) (40)

ما  به  موسی  کتاب  (‌تورات‌)  عطاء  کردیم  (‌و  او  را  موظّف  به  تبلیغ  احکام  آن  نمودیم‌)  و  برادرش  هارون  را  همراه  و  مددکار  او  ساختیم  (‌تا  وی  را  در  کار  مهمّ  رسالت  و  برنامۀ  سنگین  مبارزۀ  با  فرعون  و  فرعونیان  کمک  و  یاری  نماید)‌.  گفتیم‌:  هر  دو  نفر  به  سوی  مردمانی  بروید  که  آیات  ما  را  تکدیپ  کرده‌اند  (‌و  نشانه‌های  خدا  را  که  در  آفاق  وانفس  پخش  است  نادیده  گرفته‌اند  و  تعلیمات  انبیای  پیشین  را  پشت  گوش  انداخته‌انـد.  موسی  و  هارون  به  پپش  فرعون  و  فرعونیان  رفتند  و  آنان ‌آن  دو  را  تکذیب  کردند)  پس  ما  ایشان  را  بـه  شدّت  هلاک  و  نابود  کردیم‌.  (‌قبل  از  موسی  نیز  چنین  کـردیم‌)  و  قوم  نوح  را  غرق  نمودیم  و  ایشان  را  عبرت  مردمان  ساختیم‌،  بدان  گاه  کـه  پیغمبران  را  تکذیب  کردند.  ما  برای  ستمگران  عذاب  دردناکی  فراهم  ساخته‌ایم‌.  و  عاد  و  ثمود  و  اصحاب  الرّسّ  و  ملّتها  و  اقوام  بسـیار  دیگری  را که  در  این  میان  بودند  (‌هلاک  ساختیم‌.  ولی  ما  هرگز  غافلگیرانه  آنان  را  مـجازات  نکردیم  و  بلکه‌)  برای  همۀ  آنان  مثلها  زدیم  (‌و  پندها  و  اندرزها  گفتیم.  امّا  به  خود  نیامدند  و  اندرز  نپذیرفتند)  و  ما  جملگی  ایشان  را  سخت  هلاک  و  نابود  کردیم‌.  (‌قریشیان  در  سفرهای  خود  به  شام‌)  از  کنار  شهری  که  باران  شرّ  و  بدبختی  (‌سنگباران‌)  بر  سر  اهالی  آنجا  درگرفته  بود  گذشته‌اند  (‌و  صحنه‌های  گویا  و  تابلوهای  زندۀ  سرنوشت  دردناک  آلودگان  و  بزهکاران  را  دیده‌اند)‌.  مگر  آنها  را  ندیده‌اند؟‌!  (‌آری‌!  این  صحنه‌ها  را  دیده‌اند،  ولی  درس  عبرت  نگرفته‌اند.  چرا  که  آنان  کافر  بوده  و  اصلا  به  رستاخیز  معتقد  نیستند)  و  به  معاد  دل  نمی‌بندند.

این  موسی  است  که  بدو کتاب  داده ‌می‌شود  و  همراه  او  برادرش  هارون  به  عنوان  یار  و  مددکار  ارسال  می‌گردد.  به  آنان  دستور  داده  می‌شود که  رویاروی  شوند  با  : 

(الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا ).

مردمانی  که  آیات  ما  را  تکذیب  کرده‌اند  (‌و  نشانه‌های  خدا  را  که  در  آفاق  وانفس  پخش  است  نادیده  گرفته‌اند  و  تعلیمات  انبیای  پپشین  را  پشت  گوش  انداخته‌اند)‌.  این  بدان  جهت  بود که  فرعون  و  فرعونیان  آیات  یزدان  را  حتّی  پیش  از  آمدن  موسی  و  هارون  به  سویشان‌،‌ تکذیب  می‌کردند.  چه  آیات  خدا  همـه  بر  جا  و  موجود  بوده  است‌،  و  پیغمبران  تنها  غافلان  را  بدانها  تذکّر  داده‌اند  ...  پیش  از  این  که  آیۀ  دوم  در  روند  سوره  به  پایان  برسد،  سرنوشت  و  فرجام  ایشان  را  با  د‌رشتی  و  اختصار  ترسیم  می‌کند:

(فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْمِیراً) (36)

پس  ما  ایشان  را  به  شدّت  هلاک  و  نابود  کردیم‌.

اینها  هم  قوم  نوح  هستند:

(لَّمَّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ ).

بدان  گاه  کـه  پیغمبران  را  تکذیب  کردند،  ایشـان  را  غـرق  نمودیم.

قوم  نوح  تنها  نوح  را  تکذیب ‌کردند،  ولیکن  نوح  عقیدۀ  یگانه‌ای  را  برایشان  آورده  بود که  همۀ  پیغمبران  هم  آن  را  با  خود  آورده  بودند  و  به  همراه  آن  فرستاده  شده  بودند.  وقتی ‌که  قوم  نوح‌،  نوح  را  تکذبب  می‌دارند،  به  منزلۀ  این  است ‌که  جملگی  پیغمبران  را  تکذیب‌ کرده  باشند.

(وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آیَةً ).

ما  ایشان  را  عبرت  مردهان  ساختیم‌.

معجزۀ  طوفان  در طول  زمان  فراموش  نمی‌گردد،  و  هـر  که  دربارۀ  آن  بیندیشد  و  با  چشم  خرد  بدان  بنگرد  عبرت  می‌گیرد،اگر  قلبی  داشته  باشد که  به  تدبّر  و  تفکّر  بنشیند.  

(وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ عَذَاباً أَلِیماً) (37)

ما  برای  ستمگران  عذاپ  دردناکی  فراهم  ساخته‌ایم‌.  عذاب  دردناک  آماده  است  و  نیازی  به  فراهـم  سـاختن  ندا‌رد.  واژۀ  «‌ظالمین‌»  به  جای  ضمیر  آمده  آست  تا  این  وصف  را  برای  ایشان  ثابت  دارد،  و  سبب  عذاب  را  بیان  کند  ...  اینها  هم  عاد  و  ثمود  و  اصحاب  الرّسّ‌^[3]  و  ملّتها  و  اقوام  فراوانی  در  این  فواصل  زمانی  هستند. همۀ  آنان  به  همین  سرنوشت  دچار  آمده‌اند،  بعد  از  آن‌ که  مثالها  برای  ایشان  زده  شده  است  و  اندرزها  -‌ایشان  گفته  شده  است‌،  ولی  آنان  دربارۀ  سخنان  نیندیشیده‌اند  و گوششان  بدهکار  نبوده  است‌،  و  از  هلاک  و نابودی  نترسیدها‌ند  و  خویشتن  را  حذر  ندا‌شته‌ا‌ند  .  شهری‌ که  باران  بد  عذاب  بر  آن  باریده  اسب  شهر  لوط  است‌.  همۀ  اینها  مسیر  واحدی  را  پیموده‌اند  و  به  پایان  واحدی  می‌رسند: 

(ضَرَبْنَا لَهُ الْأَمْثَالَ).

ما  هرگز  غافلگیرانه  آنـان  را  مجازات  نکردیم  و  بلکه‌)  برای  همۀ  آنان  مثلها  زدیم  (‌و  پندها  و  اندرزها  گفتیم.  امّا  به  خود  نیامدند  و  اندرز  نپذیرفتند.

برای  آنان  مثلها  زده‌ایم  تا  پند  بپذیرند  و  عبرت  بگیرند. 

(وَکُلّاً تَبَّرْنَا تَتْبِیراً) (39)

و  ما  جملگی  ایشان  را  سخت  هلاک  و  نابود  کردیم‌.

سرانجام  تکذیب  حقّ  و  حقیقت  از  طرف  ایشان  درهم  نوردیدن  و  درهم  شکستن  و  خرد  و  خمیر کردن  و  نابود  نمودن  آنان  بود.  روند  قرآنی  این  مثالها  را  می‌آورد  تا  با  سرعت  و  شتاب  جایگاه  نقش  زمین  شدن  غمناک  آنان  و  نابودی  اسفبار  ایشان  را  پیش  چشم  دارد،  و  آن  را  با  جایگاه  نقش  زمین  شدن  و  هلاک‌ گردیدن  قوم  لوط  به  پایان  ببرد  که  بزهکاران  کفر  پیشه  و  مشرکان‌،  در  سدوم  در کوچ  تابستانی  به  سرزمین  شام  ازکنار  آنجا  می‌گذشتند.  خدا  قوم  لوط  را  با  باران  آتشفشانی  فراهـم  آمده  از گازها  و  سنگها  سخت  هلاک  و  نابود کرد.  در  پایان  بیان  می‌دارد  که  دلهایشان  عبرت  نمی‌گیرد  و  متأثّر  نمی‌شود،  چون  چشم  به  راه  رستاخیز  و  زندگی  دوباره  نیستند،  و  ملاقات  با  خدا  را  باور  نمی‌دارنـد  و  انتظار  نمی‌کشند.  این  سبب  سختی  آن  دلها  و  تباهی  آنها  است‌.  کارهای  ایشان  و  اعتراضهای  آنان  و  تمسخرشان  به  قرآن  و  استهزاء  نمودن  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  از  همین  سرچشمه  برمی‌جوشد.

بعد  از  این  عرضه  نمودن  تند  و  سریع‌،  از  تمسخر  و  استهزائی  سخن  می‌رود که  در  حقّ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  داشتند!  پیش  از  این  تمسخر  و  استهزاء  هم  از گردن  افرازی  ایشان  بر  یزدان  و  اعتراض  آنان  از  شیوۀ  نزول  قـرآن‌،  سخن  رفته  است‌.  همچنین  قبلاً  صحنه‌های  دردناکی ‌که  ا‌یشان  در  روز  رستاخیز  و  همایش  همگانی  سرای  آخرت  دارند  مورد  بررسی  قرارگرفته  است‌،  و  از  جایگاه  نابودی  و  هلاک  امثال  ایشان  در  این  زمین  سخن  به  میان  آمده  است  ...  همۀ  اینها  برای  دلخوشی  و  فرح  افزائی  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  است‌ که  پیش  از  ذکر  استهزاء  آنان  و  بیشرمی  ایشان  است‌.  سپس  روند  قرآنی  با  تهدید  کردنشان  و  تحقیر  نمودنشان  و  فرود  آوردن  آنان  به  پایه  و  پله‌ای  پست‌تر  و  پائین‌تر  از  پایه  و  پلۀ  حیوان  پیرو  می‌زند:

وَإِذَا رَأَوْکَ إِن یَتَّخِذُونَکَ إِلَّا هُزُواً أَهَذَا الَّذِی بَعَثَ اللَّهُ رَسُولاً (41) إِن کَادَ لَیُضِلُّنَا عَنْ آلِهَتِنَا لَوْلَا أَن صَبَرْنَا عَلَیْهَا وَسَوْفَ یَعْلَمُونَ حِینَ یَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِیلاً (42) أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلاً (43)‏ أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً (44)

هنگامی  که  تو  را  می‌بینند،  تنها  بـه  استهزاء  و  تمسخرت  می‏‎گیرند،  (‌و  شوخی  کنان  برخی  به  برخی  می‌گویند:)  این  است  آن  کسی  که  خدا  او  را  به  عنوان  پیغمبر 

فرستاده  است‌؟‌!  (‌تا  ما  عقلاء  و  کبراء  از  او  پیروی  کنیم  و  به  دنبالش  راه  بیفتیم‌؟‌!)  اگر  مـا  استقامت  و  پایداری  بر  (‌پرستش‌)  خدایان  خود  نکنیم‌،  بیم  آن  میرود  که  (‌ایـن  مرد  ما  را  گمراه  سازد،  و  با  حسن  بیان  و  قوّت  حجّت  خویش‌)  ما  را  از  معبودهایمان  منصرف  کند  (‌و  به  سوی  یکتاپرستی  متمایل  نماید،  و  در  نتیجه  منحرفمان  گرداند.  مشرکان  در  روز  قیامت‌)  هنگامی  که  عذاب  (‌خدا)  را  دیدند، ‌خواهند  دانست  که  چه  کسی  گمراه  و  منحرف  است‌.  (‌آیا  تو  بیراهه  می‌روی‌،  یا  این  که  ایشان  کژراهـه  می‌روند)‌.  به  من  بگو  ببینم،  آیا  کسـی  که  هوا  و  هوس  خود  را  معبود  خویش  می‌کند  (‌و  آرزو  پرستی  را  جایگزین  خداپرستی  می‌سازد،  تـا  آنـجا  کـه  سنگهای  بیجانی  را  برمی‏گزیند  و  به  دلخواه  می‌پرستد)  آیا  تو  وکیل  او  خواهی  بود؟  (‌و  می‌توانی  او  را  از  هواپرستی  به  خداپرستی  برگردانی‌،  و  از  ضلالت  به  هدایت  بکشانی‌؟‌!)‌.  آیا  گمان  می‌بری  که  بیشتر  آنان  (‌چنان  کـه  باید)  می‌شنوند  یا  می‌فهمنذ؟‌!  (‌نه! آنان  تفکّر  و  تعقّل  ندارند)‌.  ایشان  همچون  چـهارپایان  هستند،  و  بلکه  گمراه‌تر. 

محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌پیش  از  بعثت  در میان  قوم  خود  عزیز  دلها  و  محبوب  همگان  بود.  در  نزد  ایشان  مکانت  و  منزلت  خانوادگی  داشت‌.  او  از  والاترین  خـاندان  بنی‏هاشم،  و  بنی‌هاشم  از  والاترین  قبیلۀ  قریش  بود.  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم  از  لحاظ  اخلاق  نیز  دارای  مکانت  و  منزلت  بود،  و  بدو  لقب  امین  داده  بودند.  دستور  او  را  در  میان  خود  دربارۀ  گذاشتن  حجرالاسود  مدّتها  پیش  از  بعثت  قبول ‌کردند  و  بدان  خشنود  شدند.  آن  روزی ‌که  ایشان  را  بر  بالای‌ کوه  صفا  فراخواند  و  بدیشان  گفت‌:  آیا  او  را  راستگو  می‌دانند  و  بدو  باور  دارند  اگر  بدیشان  خبر  دهد  که  سپاهیان  و  سوارانی  در  دامنه  این  کوه  هستند؟  گفتند:  بلی،  تو  در  نزد  ما  متهم  به  دروغ  نیستی‌.

ولی  پس  از  بعثت  و  بعد  از  آن‌ که  این  قرآن  بزرگ  را  برای  ایشان  آورد،  او  را  مورد  تمسخر  قرار  می‌دادند  و  می‌گفتند:

(أَهَذَا الَّذِی بَعَثَ اللَّهُ رَسُولاً) (41)

این  است  آن  کسی  که  خدا  او  را  به  عنوان  پیغمبر  فرستاده  است‌؟‌!  (‌تا  ما  عقلاء  و  کبراء  از  او  پیروی  کنیم  و  به  دنبالش  راه  بیفتیم‌؟‌!).

این ‌گفتار  تمسخرآمیز  زشتی  است  ...  آیا  این ‌کار  پلشت  ایشان  از  روی  قانع  شدن  و  معتقد  گردیدن  به  این  است  که  شخص  پیغمبر بزرگوار  صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌ ‌مستحقّ  این  تمسخر  و  استهزاء  است‌،  و  آن  چیزی  را که  با  خود  آورده  است  سزاوار  این  ریشخند  و  ناروا  است‌؟  ..  هرگز.  بلکه  ایـن  امر  نقشه  و  طرح  ساختار  بزرگان  قریس  بود که  بدین  وسیله  می‌خواستند  از  تأثّیر  شخصیّت  بزرگ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  از  تأثّیر  این  قرآن  بکاهند،  قرآنی  که  نمی‌توان  در  برابر  آن  مقاومت  کرد  و  ایستادگی  نمود.  این  تمسخر  و  استهزاء  وسیله‌ای  از،  وسائل  مبارزه  با  دعوت  جدیدی  بود  که  مقامات  اجتماعی  و  اوضاع  اقتصادی  ایشان  را  تهدید  می‌کرد،  و  آنان  را  از  اوهام  و  خرافات  اعتقادی‌ای‌ که  همچون  اوضاعی  بر  آنها  استوار  می‌گردید  بی‌نصیب  و  بی‌بهره  می‌نمود.

آنان  جلسات  و  همایشهائی  برای  اندیشیدن  دربارۀ  توطئه‌ها  و  ترفندهای  درهم  تنیده  و  سفت  بافته  ترتیب  می‌دادند،  و  در  آن  جلسه‌ها  و  همایشها  تصمیم  بر  همچون  وسیله‌ای  می‌گرفتند  و  بر آن  متّفق  می‌شدند،  در  حالی‌ که  به  دروغ  خود  در  آن  یقین  داشتند:

ابن  اسحاق  روایت  کرده  است  که  ولید  پسر  مغیره‌،  گروهی  از  قریشیان  پیرامون  او  گرد  آمدند.  او  مسنّ  و  به  حج  آمده  بود.  بدیشان  گفت‌:  ای  قریشیان‌،  موسم  حجّ  فرا  رسیده  است‌.  دسته‌ها  و گروه‌های  عرب  در  این  وقت  به  پیش  شما  خواهند  آمد.  دربارۀ  رفیقتان  چیزهائی  شنیده‌اند.  یک  رأی  و  نظر  شوید  و  دربارۀ  او  سخن  یگانه‌ای  بگوئید  و  همسخن  شوید.  سخنان ‌گوناگون  و  مختلفی  نگوئید  تا  یکی  سخن  دیگری  را  تکذیب  نکند  و  تناقض  گوئی  پیش  نیاید.گفتند:  ای  ابوعبد  شمس  تو  بگو که  ما  چه  بگوئیم  تا  همسو  و  همآوا  شـویم‌.  گفت‌:  بلکه  شما  سخن  ببگوئید  و  من  می‌شنوم‌.گفتند:  می‌گوئیم 

کاهن  و  غیبگو  است‌.گفت‌:  نه‌،  به  خدا  قسم  او کاهن  و  غیبگو  نیست‌. 

ما کاهنان  را  دیده‌ایم‌.  آنچه  او  می‌گوید  زمزمۀ  کاهنان  و  سجع  و  آرایۀ  ایشان  نیست‌.  گفتند:  پس  می‌گوئیم‌:  او  دیوانه  است‌.  گفت‌:  او  دیوانه  نیست‌.  ما  دیوانگی  را  دیده‌ایم  و  با  آن  آشنائی  پیدا  کرده‌ایم‌.  کـارهائی که  او  می‌کند،  خفگی  و  خیال‌پردازی  و  وسوسۀ  دیوانه  نیست‌.  گفتند:  می‌گوئیم  او  شاعر  است‌. گفت‌:  او  شاعر  نیست‌.  ما  شعر  را  می‌شناسیم  و  با  انواع  آن  آشنائیم‌.  رجز  و  هزج  و  قریض  و  مقبوض  و  مبسوط  آن  را  می‌دانیم‌.  آنچه  او  می‌گوید  شعر  و  چکامه  نیست‌. گفتند:  در  این  صورت  خواهیم  گفت‌:  او  جادوگر  است‌.  گفت‌:  او  جادوگر  نیست‌.  ما  جادوگران  و  جادوگری  ایشان  را  دیده‌ایم‌.  سخن  او  به  گره‌ها  دمیدن  و تف‌کردن  و  جادو  و  جنل  نمودن  آنان  نیست‌. گفتند: ا‌ی  ابوعبد شمس  تو  چه  می‌گویی‌؟  گفت‌:  سخن  او  دارای  ملاحت  و  بـهجت  است‌.  تنۀ  سخن  او  بسان  تنۀ  درخت  خرما  (‌ثابت  و  استوار)  است‌،  و  شاخه‌های  سـخن  او  دارای  مـیوه‌های  (‌زیبا  و  شیرین  هسان  خرماهای  نورس‌»  است‌.  هر  چه  از  این‌ گونه  سخنان  بگو‌ئید،  دیگران  می‌فهمند که  باطل  و  پوچ  است‌.  امّا  نزدیک‌ترین  سخن  به  ذهن  در  بارۀ  او  این  است‌ که  بگوئید:  او  جادوگر  است  و  جادوئی  در  سخن  دارد که  با  آن  میان  مرد  و  پدرش‌،  و  میان  مرد  و  همسرش‌،  و  میان  مرد  و  قوم  و  قبیله‌اش  ،  تفرقه  و  جدائی  می‌اندازد  ...  با  اتّفاق  نظر  بر  این  تصمیم  از  پیش  او  پراکنده  شدند  و  رفتند.  بر  سر  راه‌های  مردمان  می‌نشستند،  مردمانی  که  به  حجّ  می‌آمدند.  هـین  که  از  کنار  آنـان  می‌گذشتند  ایشان  را  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  برحذر  می‌داشتند  و  بیم  می ‌دادند،  و کار  و  بار  وی  را  بدانان  می‌گفتند.

این  مثالی  از  نیرنگ  و  چاره  جوئی  ایشان  است‌ که  اشاره  به  حیرانی  و  ویلانی  ایشان  و  توطئه‌ها  و  ترفندهایشان  بر  ضدّ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌دارد،  و  بیانگر  این  نیز  هست  که  آنان  در  عـین  حال  حقیت  و  واقعیّت  او  را  می‌دانسته‌اند  و  حقّانیّت  او  بر  ایشان  روشن  و  مسلّم  بوده  است‌.  امّا  این  که  او  را  مورد  استهزاء  قرار  می‌داده‌اند  و به باد  تمسخر  می‌گرفته‌اند،  و  مسخره‌کنان  می‌گفته‌اند: 

(أَهَذَا الَّذِی بَعَثَ اللَّهُ رَسُولاً) (41)

آیا  این  است  آن  کسی  که  خدا  او  را  به  عنوان  پیغمبر  فرستاده  است‌؟‌!.

و  همچون ‌کلامی  را  به  شکل  تعجّب  و  رخـنه  و  چیز  ناممکن  و  ناشدنی  اظهار  می‌داشتند.  این  کارها  جز  گوشه‌ای  از  آن  توطئه‌ها  و  ترفندهای  ترتیب  داده  شده  و  تهیّه‌ گردیده‌ای  نبود که  از  حقیقت  فهم  و  شعور  درونشان  برنمی‌خاست‌.  بلکه  آن  را  وسیله‌ای  برای  کاستن  از  منزلت  او  و  پائین  آوردن  ارزش  او  در  برابر  دیدگان  عامّۀ  مردم  به  کار  می‏بردند،  عامّۀ  مردمانی ‌که  سران  و  بزرگان  قریش  می‌خواستند  آنان  تحت  نفوذ  دینی  و  سیطرۀ  آئینی  ایشان  بمانند،  تا  از  این  راه  مقامات  اجتماعی  و  اوضاع  اقتصادی  ایشان  برجای  بماند،  مقامات  و  اوضاعی ‌که  در  سایۀ  همین  نفوذ  و  سیطرۀ  مورد  بهره‌برداری  و  سود  جـوئی  ایشان  برقرار  و  پایدار  می‌ماند!  کاری ‌که  قریشیان  در  این  باره  می‌کردند،  کاری  است‌ که  دشمنان  همۀ  دعوتها  و  دعوت‌کنندگان‌،  در  همۀ  زمانها  و  مکانها  کرده‌اند.

در  همان  حال ‌که  قریشیان  به  تمسخر  و  استهزاء  می‌پرداختند  و  به  توهین  و  تحقیر  دست  می‌یازیدند،  خود  سخنانشان  به  چـیزی  اشـاره  دارد که  از  عظمت  شخص  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  حقیقت  حجّت  و  برهان  او،  و  آسمانی  بودن  قرآنی  که  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌،  در  دلها  و  درونـهایشان  بـود‌ه  است‌.  این  است  که 

می‌گفتند:         

(إِن کَادَ لَیُضِلُّنَا عَنْ آلِهَتِنَا لَوْلَا أَن صَبَرْنَا عَلَیْهَا ).

اگر  ما  استقامت  و  پایداری  بر  (‌پرستش‌)  خدایان  خود  نکنیم‌،  بیم  آن  می‌رود  که  (‌این  مرد  ما  را  گمراه  سازد،  و  با  حسن  بیان  و  قوّت  حجّت  خویش‌)  ما  را  از  معبودهایمان  مصرف  کند  (‌و  به  سوی  یکتاپرستی  متمایل  نماید،  و  در  نتیجه  منحـرفمان  گرداند(.

پس  در  این  صورت  با  اعتراف  خودشان  قرآن  دلهایشان  را  به  لرزه  و  تکان  انداخته  است‌،  تا  آنجا که  نزدیک  بوده  است  خداگونه‌های  خود  را  رها کنند  و  به  ترک  عبادت  ایشان  بگویند  -  هر  چند که  آن  همه  حرص  و  آز  داشتند  آئین  خود  را  پاس  بدارند،  و  در  سایۀ  آن  مقامات  و  منافع  خودشان  مصون  و  محفوظ  شود  -  اگر  آنان  مقاومت  نمی‌کردند  و  در  برابر  متأثّر  شدن  خود  از  قرآن  پایداری  نمی‌نمودند  و  بر  پرستش  خداگونه‌هایشان  شکیبائی  نمی‌ورزیدند  و  پافشاری  نمی‌کردند.  معلوم  است  شکیبائی  و  پافشاری  وقتی  است  که  مقاومت  سختی  در  برابر  جذّابیّت  سختی  انجام  پذیرد.  آنان  هدایت  را  ضلالت  می‌نامیدند،  بدان  خاطر که  حقائق  را  خوب  نمی‌سنجیدند  و  ارزشها  را  خوب  ارزیابی  نمی‌کردند.  ولیکن  با  این  وجود  آنان  نمی‌توانستند  زلزله  و  تکانی  را  پنهان  دارند که  به  دلهایشان  در  برابر  دعوت  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم   و  شخصیّت  او  و  قرآنی ‌که  با  خود  داشت‌،  افتاده  بود.  تا  آنجا که  آنان  به  توهین‌ کردن  و  تحقیر  نمودن  شخص  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  دعوت  او  مصرّانه  و  کینه‌توزانه  تظاهر  و  خودنمائی  می‌کردند  و  همدیگر  را  در  این  امر  کمک  می‌نمودند.  از  اینجا  است ‌کـه  روند  قرآنی  با  شتاب  ایشان  را  چکیده‌وار  و  هراس‌انگیز  تهدید  می‌هـد:

(وَسَوْفَ یَعْلَمُونَ حِینَ یَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِیلاً) (42)

هنگامی  که  عذاب  (‌خدا)  را  دیدند، ‌خواهند  دانست  که  چه  کسی  گمراه  و  منحرف  است‌.  (‌آیا  تو  بیراهه  می‌روی‌،  یا  این  که  ایشان  کژراهه  می‌روند(.

خواهند  دانست  آنچه  را  برایشان  آورده  است  هدایت  است  یا  ضلالت،  بدان  هنگام  که  دچار  عذاب  می‌آیند،  چه  این  عذاب  در  دنیا  باشد،  همان‌ گونه ‌که  در  جنگ  بدر  دیدند  و  چشیدند،  و  چه  این  عذاب  در  آخرت  باشد،  همان  گونه ‌که  در  روز  حساب  و کتاب  خواهند  دید  و  خواهند  چشید.

روند  قرانی  رو  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌می‌کند  و  او  را  در  برابر  دشمنانگی  و  سرکشی  و  تمسخر  مشرکان‌،  دلداری  و  دلنوازی  می‌کند.  چه  او که  در  تبلیغ  دعوت  خود  کوتاهی  نکرده  است‌،  و  در  ذکر  حجت  قصور  نورزیده  است‌،  و  سزاوار گردن  افرازی  و  تاخت  و  تـازی  نبوده  است‌که  دستخوش  آن ‌گردیده  است‌.  بلکه  علّت  در  خود  ایشان  است‌. آنان  هوا  و  هو‌س  خود  را  معبودی  برای  خود  کرده‌اند  و  آن  را  پرستیده‌اند،  و  به  سوی  دلیل  و  برهانی  نـیامده‌اند،  و  دلیل  و  برهانی  را  گردن  نـنهاده‌اند.  پیغـبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  چه  چیز  می‌تواند  برای کسی  بکند که  هوا  و  هوس  خود  را  معبود  خویش  می‌گرداند؟

أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلاً (43)

به  من  بگو،  آیا  کسی  که  هوا  و  هوس  خود  را  معبود  خویش  می‏‎کشد  (‌و  آرزوپرستی  را  جایگزین  خداپرستی  می‌سازد،  تا  آنجا  که  سنگهای  بی‌جانی  را  بر  می‌گزیند  و  به  دلخواه  می‌پرستد)  آیا  تو  وکیل  او  خواهی  بـود؟  (‌و  می‌توانی  او  را  از  هواپرستی  به  خداپرستی  برگردانی‌،  و  از  ضلالت  به  هدایت  بکشانی‌؟‌!).

تعبیر  شگفتی  است‌.  تعبیری  است‌ که  نمونۀ  ژرفی  از  یک  حالت  برجستۀ  روانی  را  ترسیم  می‌کند،  بدان  هنگام  که  انسانی  از  همۀ  معیارها  و  مقیاسهای  معلوم  و میزانها  و  ترازوهای  دقیق  و  مشهور  می‌گریزد،  و  در  برابر  هوا  و  هوس  خودکرنش  می‏‎برد،  و  شهوات  خود  را  حـاکم  و  فرمانروا  می‌سازد،  و  خود  را  می‌پرستد،  و  تابع  معیار  و  مقیاس  و  میزانی  نمی‌شود،  و  به  تعریفی  اعتراف  نمی‌کند  و  به  منطقی‌ گردن  نمی‌نهد،  وقتی  که  با هوا  و  هوس  سرکش  او  برخورد  پیدا  کند،  هوا  و  هوس  کسی‌ که  آن  را  معبودی  ساخته  است‌ که  پرستش  می‌گردد  و  فرمان  برده  می‌شود.

خداوند  سبحان  بندۀ  خود  را  با  نرمش  و  محبّت  و  الفت‌،  دربارۀ  ‌‌این  نمونه  از  مردمان‌،  مخاطب  قرار  می‌دهد: 

(أَرَأَیْتَ).

مرا  خبر  بده  ....  به  من  بگو.

روند  قرآنی  این  تصویر گویای  بیانگر  را  برای  او  ترسیم  می‌کند،  تصویری  از  آن  نمونه‌ای‌ که  با  او  منطق  فائده‌ای  ندارد،  و  حجّت  چیزی  نمی‌ارزد،  و  حقیقت  بهائی  ندارد؛  تا  خاطرش  از  تلخی  شکست  در  هدایت  او  بیاساید.  چه  او  قـابل  هدایت  نیست‌،  و  شایان  این  نیست  که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  خود  را  به ‌کار  او  بدارد،  و  بدو  توجّه  داشته  باشد  و  اهمّیّت  بدهد:

(أَفَأَنتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلاً؟).

آیا  تو  وکیل  او  خواهی  بود؟  (‌و  می‌توانی  او  را  از  هواپرستی  به  خداپرستی  برگردانی‌،  و  ار  ضلالت  به  هدایت  بکشانی‌؟‌!).

آن  گاه  روند  قرآنی  گام  دیگری  را  در  تحقیر  این  چنین  کسانی  برمی‌دارد که  هوا  و  هوس  خود  را  می‌پرستند،  و  شهوات  و  آرزوهای  خویش  را  حـاکم  و  فرمانروا  می‌نمایند،  و  حجّت  و  حقیقت  را  دشمن  می‌دارند،  تا  خویشتن  را  و هواها  و  هوسها  و  شهوات  و  آرزوهای  خویشتن  را  بپرستند. گام  دیگری  را  به  جلو  برمی‌دارد  و  همچون  کسانی  را  با  چهارپایانی  برابر  می‌دارد  که  نمی‌شنوند و  عقل  و  شعور  ندارند.  آن‌گاه  واپسین  گام  را  برمی‌دارد  و  همچون  کسانی  را  از  مکانت  و  منزلت  چهارپایان  به  سوی  پلۀ  پائین‌تری  و  پست‌تری  غلت  می‌دهد  و  سرازیر  کند:

أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً (44)

آیا  گمان  می‌بری  که  بیشتر  آنان  (‌چنان  که  باید)  می‌شنوند  یا  می  فهمند؟  (‌نه‌!  آنان  تفکّر  و  تعقّل  ندارنـد)‌.  ایشان  همچون  چهارپایان  هستند،  و  بلکه  گمراه‌تر.  در  این  تـیر، ‌خویشتنداری  و  دادگری  است‌.  چه  می‌گوید:  «‌اکثرهم‌:  بیشتر  آنان‌»‌.  زیرا  اندکی  از  آنان  به  هدایت  می‌گرائیدند،  یا  این  که  در کنار  حقیقت  می‌ایستادند  و  دربارۀ  آن  می‌اندیشیدند  و  آن  را  بررسی  می‌کردند.  ولی  اغلب  ایشان  از  هوا  و  هوس‌،  معبودی  می‌ساختند  که  اطاعت  می‌گردید.  بیشتر  آنان  دلائل‌.  را  نمی‌فهمیدند  بدان  گاه  که  به  گوشها  و  خردها  می‌رسید.  ایشان  بسان  چهارپایان  بودند.  چه  انسان  را  از  حیوان  جز  استعداد  تدبر  و  تفکر  و  درک  و  شعور،  و  دگرگون  شدن  برابر  تدبّر  و  تفکّر  و  درک  و  شعوری‌ که  انسان  از  حقائق  در  پرتو  بینش  و  هدف  و قانع  شدن  از  روی  دلیل  دارد،  جدا  نمی‌سازد.  بلکه  انسان  وقتی  که  از  این  ویژگیهای  بشری  بی‌نصیب  و  بی‌بهره  می‌گردد،  از  حیوان  هم  فروتر  و  پست‌تر  می‌شود.  زیرا  حیوان  به  سبب  استعدادی  که  یزدان  در  آن  به  ودیعت  نهاده  است‌،  وظائف  خود  را  کامل  و  صحیح  انجام  می‌دهد  و  اداء  می‌کند.  در  صورتی  که  انسان  ویژگیهائی  را  نادیده  می‌گیرد  که  یزدان  در  او  به  ودیعت  گذاشته  است‌.  آن  ویژگیهائی  که  نه  تنها  آنها  را  نادیده  می‌گیرد،  بلکه  از  آنها  سود  هم  نمی‌برد،  همان  گونه  که  حیوان‌ از  ویژگیهای  خود  سود  می‌برد:

إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً (44)

ایشان  همچون  چهارپایان  هستند،  و  بلکه  گمراه‌تر.  بدین  منوال  روند  قرآنی  بر  تمسخر  و  استهزاء  ‌کردنشان  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌آن  چنان  پیروی  می‌زند،  پیروی  که  تمسخر  و  استهزاء‌  کنندگان  را  از  چهار  چوب  آدمیّت  با  درشتی  و  خواری  و  پستی  بیرون  می‌راند.

بدین‌گونه  مرحلۀ  دوم  سوره  نیز  به  پایان  می‌آید.

---

^[1] مـراجـعه شــود به کتاب : «‌التصویر الفنی فی القـرآن‌» فصل‌: خیال‌پردازی محسوس و مجـسّم  ساختن‌. و کتاب : «‌مشاهد القـیامه فی القران‌».

^[2] برخی از روایات دربارۀ سبب نزول این آیات چنین می‌گویند: عقبه پسر ابومعیط‌، زیاد به مجلس  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم رفت‌ و آمد می‌کرد. پیغمبر را برای مهمانی دعو کرد. پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم خودداری ‌کرد از این که از غذای او بخورد مگر زمانی که شهادتین را  بر زبان براند. عقبه چنین‌کرد. ابی‌بن خلف‌ که دوست عقبه بود او را سرزنش ‌کـرد و بدو گفت‌: از  آئین نیاکان مرتدّ شدی‌. گفت‌: نه به خدا سوگند. ولی او نخواست از خوراک من بخورد، در حالی‌ که او در منزل من بود. از او خجالت ‌کشیدم و شهادتین بر زبان راندم‌. ابّی‌بن خلف‌ گفت‌: ا‌ز تو  خشنود نمی‏‎گردم تا به پیش او نروی و بر پس گردن او پای ننهی و بر چهره‌اش تف نیندازی‌. عقبه بـه خدمت پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  آمد. او در دارالنّدوه در حال سجده بود. آنچه ابّی‌بن خلف گفته بود در حقّ رسول ‌کرد. پیغمبر  صلّی الله علیه  و آله و سلّم بدو فرمود:(‌لا ألقاک خارج مکه الا علوت راسک بالسیف‌)‌.تو را در خارج ا‌ز مکّه ملاقات نمی‌کنم مگر این که سرت را با شمشیر پرت می کنم..عقبه در جنگ بدر  اسیر شد. پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به علی دستور داد او را بکشد، و علی او  را کشت‌. 

^[3]رسّ‌: چاهی را می‌گویند که دیواره‌هائی برای آن نچیده و بنا نکرده باشند.گویا صاحبان این نوع  چاه‌ها در روستائی از روستاهای یمامه بوده‌اند و پیغمبر خود را کشته‌اند. ا‌بن جریر آنان را همان  اصحاب الاخدود دانسـته است‌ که مؤمنان را می‌سوزاندند، و در سورۀ بروج از ایشان ذکری رفته  است‌.  

تفسیر سوره‌ی فرقان آیه‌ی 77-63

سوره‌ی فرقان آیه‌ی 77-63

وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَاماً (63) وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِیَاماً (64) وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا کَانَ غَرَاماً (65) إِنَّهَا سَاءتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً (66) وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَاماً (67)‏ وَالَّذِینَ لَا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهاً آخَرَ وَلَا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا یَزْنُونَ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ یَلْقَ أَثَاماً (68) یُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَیَخْلُدْ فِیهِ مُهَاناً (69) إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً (70) وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَإِنَّهُ یَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتَاباً (71) وَالَّذِینَ لَا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَاماً (72) وَالَّذِینَ إِذَا ذُکِّرُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْهَا صُمّاً وَعُمْیَاناً (73) وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَاماً (74) أُوْلَئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَیُلَقَّوْنَ فِیهَا تَحِیَّةً وَسَلَاماً (75) خَالِدِینَ فِیهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً (76) قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزَاماً (77)

این  مرحلۀ  واپسین  در  سوره‌،  در  آن  صفحات  مشخّصه‌،  و  ارکان  و  اصول  ویژۀ «‌بندگان  خداوند  مهربان‌)  برجسته  نشان  داده  می‌شود.  انگار  بندگان  خوب  خداوند  مهربان،  چکیدۀ  بشریّت  در  پایان  پیکار  طولانی  میان  هدایت  و  ضلالت  هسـتند.  انکـار  آنان  برجای  ماندۀ  نبردی  می‌باشند که  میان  انسانهای  منکر  و  دشمن  خدا،  و  میان  پیغمبرانی  درگرفته  است‌ که  هـدایت  را  با  خود  برای  بشریّت  به  ارمغان  آ‌ورده‌اند. گوئی  بندگان  خوب  خدای  مهربان‌،  ثمرۀ  پاک  و  تازه  آن  جهاد  سخت  و  دراز،  و  حاصل  د‌لجوئی  آسایش  بخشی  از  حاملان  هدایت  در  برابر  رنجها  و  دشواریهای  انکار  و  سرسختی  و  رویگردانی  هستند  که  از کافران  و  مشرکان  دیده‌اند.  در  درس  پیشین  گذشت ‌که  مشرکان  تجاهل  می‌کردند  و  نام  «‌رحمان‌»  را  انکار  می‌نمودند.  هـم  اینک  اینان  بندگان  خوب  خدای  رحمان  و  مهربانند.  آن‌ کسانیند  که  خدای  رحمان  و  مهربان  را  می‌شناسند،  و  سزاوار  این  هستند که  به  خدا  نسبت  داده  شوند  و  بندگان  او  بشمار  آیند.  هان‌!  هم  اینک  این  ایشانند  که  با  صفات  مشخّصۀ  خود،  و  با  ارکان  و  اصول  اعتقاد  درونی  و  رفتار  بیرونی  و  کردار  زندگانیشان  معرّفی  می‌شوند.  آهای‌!  این  آنانند  که  به  عنوان  نمونۀ  زنده  و  واقعی  جماعتی  معرّفی  می‌گردند که  اسلام  همچو‌ن  جماعتی  را  می‌خواهد،  و  به  عنوان  نمونه  انسانهائی  معرّفی  می‌شوند که  اسلام  می‌خواهد  با  تربیت  استوار  خود  آنان  را  پـدید  آورد.  آنان  ‌کسانیند که  سزاوار  این  هستند  که  خدا  در  زمـین  بدیشان  توجّه  فرماید  و  اهمّیّت  بدهد،  و  عنایت  خویش  را  شامل  ایشان  نماید.  چه  انسـانها  همه  ‌کوحکتر  و  ناچیزتر  از  آن  هستند که  خدا  بدیشان  توجّه  فرماید  و  اهمّیّت  بدهد،  اگر  همچو‌ن  جماعتی  در  میان  آنان  نباشد،  و  همچون جماعتی  با  تضرّع  و  دعا  رو  به  خدا  نکند.

*

(وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَاماً) (63)

و  بندگان  (‌خوب  خدای‌)  رحمان  کسـانیند  که  آرام  (‌و  بدون  غرور  و  تکبّر)  روی  زمین  راه  می‌روند  (‌و  تواضع  در  حرکات  و  سکنات  ایشان  و  حتّی  در  راه  رفتن  آنان  آ شکار  است‌)‌.  و  هنگامی  که  نادانان  ایشان  را  مخاطب  (‌دشنامها  و  پد  و  بیراه‌های  خود)  قرار  می‌دهند،  از  آنــان  روی  می‏‎گرداند  و  به  ترک  ایشان  می‌گویید.

هان‌!  هم  اینک  این  نخستین  نشانه  ا‌ز  نشانه‌های  بندگان  خدا‌ی  مهربان  است‌:  آنان  ساده  و  آسوده  خاطر  روی  زمین  راه  می‌روند.  در  راه  رفتن  ایشان  تکلّف  و  تصنّع  نیست‌.  در  راه  رفتن  آنان  تکبّر  و  باد  به  غبغب  انداختن  نیست‌.  در  راه  رفتن  آنان  رویگردانی  و  نابسامانی  یا  مردگی  و  سست  عنصری  نیست‌.  راه  رفتن  بسـان  هر  حرکتی  بیانگر  شخصیّت‌،  و  نمایانندۀ  احساسات  و  عواطف  و  خرد  و  بینشی  است ‌که  در  درونها  جایگزین  و  مستقرّ  است‌.  کسی ‌که  راست  و  درست  و  جدّی  و  هدفدار  باشد،  صفات  و  خصال  خود  را  در  راه  رفتن  خـویش  نشان  می‌دهد.  را‌ست  و  درست  و  جـدّی  و  هـدفدار  راه  می‌رود.  وقار  و آرامش  خویشتن  را  می‌پاید،  و  جدّی  و  توانائی  خویش  را  می‌نماید.  معنی  این  بخش:

(یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً).

آرام  (‌و  بدون  غرور  و  تکبّر)  روی  زمین  راه  می‌روند  (‌و  تواضع  در  حرکات  و  سکنات  ایشان  و  حتّی  در  راه  رفتن  آنان  آشکار  است‌(.

این  نیست ‌که  مردنی  و  سر به  زیر  راه  می‌روند،  و  شل  و  ول  و  سست  و  ضعیف  حرکت  می‌کنند  و  مـی‌روند،  آن  گونه ‌که  برخی  از  مردمان  چنین  می‌فهمند  از  میان  آن  کسانی ‌که  می‌خواهند  اظهار  پرهیزگاری  و  نیـکوئی  کنند  و  به  تقوا  و  صلاح  تظاهر  نمایند!  این  بیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  است‌،  وقتی ‌که  راه  می‌رفت  به  جلو  خم  می‌شد،  و  در  راه  رفـتن  از  هـمۀ  مردمان  تندتر  و  زیباتر  و  باوقارتر  می رفت.  ابوهریره  می‌گوید:  چیزی  را  زیباتر  از پیغمبر خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   ندیده‌ام‌.  انگار  خـورشید  در  چهره‌ا‌ش  می‌درخشده  و کسی  را  در  را‌ه  رفتن  تندتر  و  چابک‌تر  از  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ندیده‌ام‌.  انگار  زمین  زیـر  پـای  او  درهم  نوردیده  می‌شود.  ما  خویشن  را  به  هنگام  رفتن  با  او  به  زحمت  می‌انداختیم‌،  ولی  او  معمولی  و  بدون  توجّه  راه  خود  را  می‌پیمود.  علی  پسر  ابوطالب  رضی الله عنه می‌گوید:  وقتی ‌که  پپیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  راه  می‌رفت  به  سوی  جلو  خم  می‌شد،  انگار  سر  در  نشیب  می‌نهد  و  از  سرا‌شیبی  پائین  می‌رود.  در  روایت  دیگری  می ‌فرماید:  انگار  از  سربالائی  به  پائین  می‌رود...  همچون  رفتنی  رفتن  افراد  با  عزم  و  اراده  و  دلیر  است‌.^[1]

بندگان  خوب  خدای  مهربان‌،  در  جـدّی  بودن  و  وقار  داشتن  و  ارادۀ  کاری ‌کردن‌،  هم  و  غم  خود  را  متوجّه  کارهای  مهمّ  و  بزرگی  می‌کنند.  به  نادانی  نادانان  اهمّیّت  نمی‌دهند  و  گوششان  به  بی‌خردان  بدهکار  نمی‌باشد.  دل  خود  را  و  وقت  خود  را  و  جدّ  و  جهد  خود  را  صرف  درگیری  و  ستیز  و  پیکار  با  دیوانگان  و  نادانان  نمی‌کنند.  خوشتن  را  از  یاوه‌گویی  و  بدزبانی  و  یاوه  گویان  و  بدزبانان  والاتر  می‌دانند  و  از  اشخاص  ویلان  و  سرگردان  در  بیابان  گمراهی  دوری  می‌گزینند:

(وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَاماً) (63)

و  هنگامی  که  نادانان  ایشان  را  مخاطب  (‌دشنامها  و  بد  و  پیراه‌های  خود)  قرار  می‌دهند،  از  آنان  روی  می‏‎گرداند  و  به  ترک  ایشان  می‌گویند.

به  ترک  نادانان  به  سبب  ضعف  و  ناتوانی  نمی‌گویند،  بلکه  خویشتن  را  برتر  و  والاتر  از  ا‌یشان  می‌شمارند.  از  روی  عجر  و  درماندگی  ایشان  را  ترک  نمی‌کنند،  بلکه  با  داشتن  قدرت  و  قوّت  به  همچون ‌کاری  دست  می‌یازند.  آنان  وقت  خود  را  و  جدّ  و  جهد  خود  را  بالاتر  از  این  می‌گیرند  و  می‌دانند که  آنها  را  صرف  چیزی  کنند  که  سزاوار  شخص  بزرگواری  نیست‌ که  از  یاوه‌گوئی  و  بدزبانی  می‌پرهیزد،  و  خود  را  سرگرم  چیزی  می‌کنند که  مهمّ ‌تر  و  بزرگتر  و  بالاتر  ا‌ز  این  چیزها  است‌.

*

روز  ایشان  با  مـردمان  ا‌ست‌،  و  امّا شب  ا‌یشان  با  پرهیزگاری  و  خدا  را  در  نظر  داشتن‌،  و  جلال  و  عظمت  او  را  احساس ‌کردن‌،  و  ترس  و  هراس  از  عذاب  او  به  دل  داشتن  می‌گذرد:

وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِیَاماً (64) وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا کَانَ غَرَاماً (65) إِنَّهَا سَاءتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً (66)

و کسانیند  که  (‌بخش  قابل  ملاحظه‌ای  از  شب‌،  و  گاهی  تمام‌)  شب  را  با  سجده  و  قیام  به  رور  می‌آورند  (‌و  با  عبادت  و  نماز  سپری  می‌کنند)‌.  و  کسانیند  که  پیوسته  می‌گویند:  پروردگارا!  عذاب  دوزخ  را  از  ما  بـدور  دار.  چرا  که  عذاب  آن  (‌گریبانگیر  هر  کس  که  شد  از  او)  جدا  نمی‏گردد ا‌و  تا  ابد  ملازم  وی  می‌شود)‌.  بی‏گمان  دوزخ  بدترین  قرارگاه  و  جایگاه  است‌.

تعبیر  قرآنی  سجده  و  قیام  نماز  را  برجسته  می‌نمایاند  تا  حرکت  بندگان  خوب  خدای  مهربان  را  به  تصویر  بکشد  که  چگونه  در  دل  شب  بدان‌گاه‌ که  مردمان  در  خواب  هستند  آنان  به  نماز  ابستاده‌اند  و  شب  را  با  سجده  و  قیام  برای  پروردگار  خود  به  سر  می‌برند،  و  تنها  رو  به  سوی  پروردگارشان  می‌دارند،  و  فقط  برای  او  برمی‌خیزند،  و  فقط  برای  او  سجده  می‌برند.  آنان  مردمانی  هستند که  دست  از  خواب  آسایش  بخش  و  خوش  می‌کشند،  و  به  انجام  چیزی  می‌پردازند  که  فرح  افزاتر  و  خوشایندتر  از  آن  است‌.  آنان  رو  به  پروردگار  خود  می‌دارند،  و  جانها  و  اندامهایشان  را  سرگرم  پرستش  او  می‌کنند.  مردمان  به  خوا‌ب  ناز  فرو  رفته‌اند،  ولی  آ‌نان  برا‌ی  خدای  خود  برپای  می‌ایستند  و  به  درگاه  بی  نیاز  سجده  مـی‌برند.  مردمان  بر  زمین  می‌افتند  و  دل  به  زمین  می ‌دهند،  امّا  آنان  به  عرش  خداوند  مهربان  چشم  می‌دوزند،  و  به  آستانۀ  خداوند  بزرگ  و  سترگ  می‌نالند.

آنان  در  قیام  و  در  سجود  و  در  چشم  دوختن  و  در  دل  دادن  و  جان  آویزۀ  آستان  یزدان ‌کردن‌،  دلهایشان  لبریز  از  تقـوا  و  پرهیزگاری  و  پر  از  تـرس  و  هـراس  از  عذاب  دوزخ  می‌گردد.  می‌گویند:

رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا کَانَ غَرَاماً (65) إِنَّهَا سَاءتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً (66)

پروردگارا!  عذاب  دوزخ  را  از  ما  بدور  دار.  چرا  که  عذاب  آن  (‌گریبانگیر  هر  کس  که  شد  از  او)  جدا  نمی‏گردد  (‌و  تا  ابد  ملازم  وی  می‌شود)‌.  بی‏گمان  دوزخ  بدترین  قرارگاه  و  جایگاه  است‌.

آنان  که  دوزخ  را  ندیده‌اند،  ولیکن  ایشان  به  وجود  آن  ایمان  آورده‌ا‌ند‌،  و شکل  آن  را  پیش  خود  مجسّم  داشته‌اند  برابر  آنچه  در  قرآن  مجید  آمده  است  و  بر  زبان  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بزرگوار  خدا  رفته  است‌.  این  هراس  بزرگوارانه  ثمرۀ  ایمان  عمیق  و  ثمرۀ  تصدیق  است‌.  آنان  رو  به  درگاه  پرورودگارشان  با  تـضرّع  و  زاری  و  با  خشوع  و  خـضوع  مـی‌دارنـد  و  عاجزانه  درخواست  می‌نمایند  که  عذاب  دوزخ  را  از  ایشان  بدور  دارد.  این  که  شب  را  با  سجده  بردن  و  بر  پا  ایستادن  برای  پروردگارشان  بسر  می‌برند  بدیشان  اطمینان  نمی‏‎بخشد  و  مطمئنّشان  نمی‌سازد.  آ‌نان  عمل  و  عبادتشان  را  جدای  از  تقوائی  می‌دانند  که  در  دل  و  درونشان  در  غوغا  و  گشت  و گذار  است‌.  ایشان  در  عبادت  خود  حفظ  از  آتش  و  امان  از  دوزخ  را  نمی‌بینند،  اگر  فضل  و  لطف  و گذشت  و  بزرگواری  و  رحمت  خدا  ایشان  را  درنیابد،  و  عذاب  دوزخ  را  از  آنان  دور  نگرداند.

تعبیر  قرآنی  می‌رساند که  انگار  دوزخ  یقۀ  هر کسی  را  می ‌گیرد،  و  بر  سر  راه  هر  انسانی  قرار  دارد.  دهان  خود  را  گشوده  است‌،  و  می‌خواهد  که  بقاپد  و  قورت  بدهد.  دستهایش  را  باز  کرده  است  و  می‌خواهد  که  اشخاص  دور  و  نزدیک  را  بگیرد!  بندگان  خوب  خداوند  مهربان  کسانیند که  شب  را  با  سجده  و  قیام  برای  پروردگارشان  بسر  می‏‎برند.  از  دوزخ  می‌ترسند  و  به  ترس  و  هراس  مـی‌افتند.  به  درگاه  پروردگارشان  ناله  و  زاری  سر می‌دهند  و  تضرّع  کنان  درخواست  می‌نمایند  که  پروردگارشان  عذاب  دوزخ  را  از  ایشان  برگرداند،  و  آنان  را  ا‌ز  دست  یازیدن  دوزخ  و  سر  راه  ‌گرفتن  آن  بر  ایشان  بپاید  و  رستگارشان  نماید!

تعبیر  سخنانشان  لرزان  است‌،  در  آن  حال  کـه  آنان  از  ترس  و  هراس  به  درگاه پروردگارشان  می‌نالند  و  افغان  می کنند:

(إِنَّ عَذَابَهَا کَانَ غَرَاماً) (65)

قطعاً  عذاب  آن  (‌گریبانگیر  هر  کس  که  شد  از  او  )  جدا  نمی‏گردد  (‌و  تا  ابد  ملازم  وی  می‌شود(.

عذاب  دوزخ  ملازم  دوزخیان  می‌گردد  و  از  ایشان  دور  نمی‌شود  و  دست  برنمی‌دارد،  و  به  ترک  آنان  نمی‌گوید  و  ول‌کن  نیست‌.  این  هم  چیزی  است ‌که  عذاب  دوزم  را  هراس‌انگیز  و  ترسناک  و  زشت  می‌گرداند.

إِنَّهَا سَاءتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً (66)

بی‏گمان  دوزخ  بدترین  قرارگاه  و  جایگاه  است‌.

آیا  بدتر  از  دوزخ  مکانی  یافته  می‌شود  که  انسان  در  آنجا  جای  بگیرد  و  اقامت  بگزیند؟  آخر  دوزخ  ‌که  آتش  است‌،  کی  جای  جایگزین  شدن  و  اقامت  گزیدن  است‌؟  کی  دوزخ  جای  اقامت  است‌،  دوزخی ‌که  دوزخیان  را  در  آن  بالای  زبانۀ  آتش  شب  و  روز می‌گردانند؟‌!

بندگان  خوب  خدا‌ی  مهربان  در  زنـدگانی  خود  نمونۀ  قصد  و  هدف  داشتن‌،  و  اعتدال  و  میانه  روی  نمودن  ،  و  هماهنگی  و  هماوائی  ورزیدن  هستند:  ’

(والذین إذا أنفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا , وکان بین ذلک قواما)

و  کسانیند  که  به  هنگام  خرج  کردن  (‌مال  بـرای  خـود  و  خانواده‌)  نه  زیاده‌روی  می‌کنند  و  نه  سخت‌گیری،  و  بلکه  در  میان  این  دو  (‌یعنی  اسراف  و  بخل‌،  حدّ)  میانه‌روی  و  اعتدال  را  رعایت  می‌کنند.

این  هم  نشانۀ  اسلام  است‌،  نشانه‌ای ‌که  اسلام  آن  را  در  زندگانی  افراد  و  گروه‌ها  پیاده  می‌کند،  و  در  تربیت  ‌کردن  و  قانونگذاری  نمودن  متوجّه  آن  است‌،  و  ساختار  بنیاد  خود  را  سراسر  بر  هماهنگی  و  همآوائی  و  اعتدال  و  میانه  روی  استوار  و  پایدار  می‌سازد.

با  وجود  اعتراف  اسلام  به  مالکیّت  مقیّد  فردی‌،  مسلمان  آزاد  نیست  هر  آن  گونه ‌که  خود  بخواهد  اموال  و  دارائی  خاصّ  خود  را  خرج  و  صرف ‌کند،  بدان‌گونه ‌که  حال  و  وضع  چنین  است  در  سیستم  سرمایه ‌داری‌،  و  درمیان  همۀ  ملّتهائی  ‌که  قانون  الهی  در  همۀ  میدانها  و  در  همه  زمینه‌ها  بر  آنان  حاکم  نبوده  و  فرمان  نمی‌راند. بلکه  سخص  مسلمان‌،  مقیّد  به  اعتدال  هم  در  زیاده  روی  و  هم  در  سختگری  است‌.  چرا  که  زیاده ‌روی  در  خرج  و  صرف  ا‌موال  و  دارائی‌،  جان  و  مال  و  جامعه  را  بـه  تباهی  می‌کشاند،  و سختگیری  و  تنگچشمی  در  خرج  و  صرف  اموال  و  دارائی  همانند  زیاده‌روی  از  یک  سو  بیفائده  گذاشتن  اموال  و  دارائی‌،  و  محروم  کردن  صاحب  آن  از  بهره‌وری  و  استفاده  بردن  از  ثروت  شخصی  است‌،  و  از  دیگر  سو  بازداشتن  جامعه  از  دسترسی  بـدان  اموال  و  دارائی  و  سود  بردن  از  آن  است‌.  اموال  و  دارائی  ابزار  کار  اجتماعی  برای  پیاده ‌کردن  و  تحقّق  بخشیدن  خدمات  اجتماعی  است‌.  زیاده  روی  در  خرج  و  صرف  اموال  و  دارائی‌،  و  بخل  و  تنگ‌چشمی  در  خرج  و  صرف  اموال  و  دارائی‌،  هر  دو  تا  در  محیط  اجتماعی  و  در  جولانگاه  اقتصادی‌،  نقص  و  خلل  بوجود  می‌آورند.  زندانی  کردن  و  استفاده  نکـردن  از  اموال  و  دارائی  بحرانهائی  را  بوجود  می‌آورد،  و  بسان  آن‌،  بـدون  حساب  و کتاب  گشاده  دستی ‌کردن  و  ریخت  و  پاش  نمودن  هـم  بحرانهای  نابهنجاری  را  به  دنبال  دارد.  گذشته  از  همچون  بحرانهائی‌،  فساد  قلوب  و  تباهی  اخلاق  را  ایجاد  می‌کند.  اسلام که  در  صدد  سرو  سامان  دادن  این‌ گوشه  از  زندگی  است‌،  از  اصلاح  دل  و  درون  فرد  می‌آغازد،  و  بدین  منظور  میانه  روی  را  نشانه‌ای  از  نشانه‌های  ایمان  قرار  می‌دهد:

(وکان بین ذلک قواما).

در  میان  این  دو  (‌یعنی  اسراف  و  بخل‌،  حدّ)  میانه‌روی  و  اعتدال  را  رعایت  می‌کنند.

*

نشانۀ  دیگری  از  نشانه‌های  بندگان  خوب  خدای  مهربان  این  است  که  آنان  برای  خدا  انباز  قرار  نمی‌دهند،  و  از  کشتن  انسان  دوری  می‌گزینند،  و  از  زنا  می‌پرهیزند.  اینها  گناهان  بزرگی  و  زشتی  هستند  که  عذاب  دردناک  را  به  دنبال  دارند:

(والذین لا یدعون مع الله إلها آخر , ولا یقتلون النفس التی حرم الله إلا بالحق , ولا یزنون . ومن یفعل ذلک یلق أثاما . یضاعف له العذاب یوم القیامة , ویخلد فیه مهانا . إلا من تاب وآمن وعمل عملا صالحا , فأولئک یبدل الله سیئاتهم حسنات , وکان الله غفورا رحیما . ومن تاب وعمل صالحا فإنه یتوب إلى الله متابا).

و  کسانیند  که  با  الله‌،  معبود  دیگری  را  به  فـریاد  نمی‌خوانند  و  پـرستش  نمی‌نمایند ،  و  انسانی  را  که  خداوند  خونش  را  حرام  کرده  است‌،  به  قتل  نمی‌رسانند  مگر  به  حقّ‌،  و  زنا  نمی‌کنند.  چرا  که  هر  کس  (‌یکی  از)  این  (‌کارهای  ناشایست  شرک  و  قتل  و  زنـا)  را  انجام  دهد،  کیفر  آن  رامی‌بیند. (‌کسی  که  مرتکب  یکی  از  کارهای  زشت  و  پلشت  شرک  و  قتل  و  زنا  شود)  عذاب  او  در  قیامت  مضاعف  می‏‎گردد،  و  خوار  و  ذلیل  ،  جاودانه  در  عذاب  می‌ماند،  مگر  کسی  که  توبه  کند  و  ایمان  آورد  و  عمل  صالح  انجام  دهد،  که  خداوند  (‌گناهان  چنین  کسانی  را  می‌بخـشد)  و  بدیها  و  گناهان  (‌گذشتۀ‌)  ایشان  را  به  خوبیها  و  نیکیها  تبدیل  می‌کند،  و  خداوند  آمرزنده  و  مهربان  است  (‌و  نه  تنها  که  سیّئات  را  می‌بخشد،  بلکه  آنها  را  تبدیل  به  حسنات  می‌نماید.  آخر)  کسی  که  توبه  کند  و  کار  شایسته  انجام  دهد،  کاملاً  به  سوی  خدا  باز  می‏‎گردد  (‌و  تبدیل  سیّئات  به  حسنات  تعجّبی  ندارد.  زیرا  کار  خدا  بی‌مثال‌،  و  پاداش  خدا  بـی‌حساب  و  دریای  مهرش  بی‌کران  است).

یکتاپرستی  و  خدا  را  به  یگانگی  شناختن‌،  اساس  ایـن  عقیده  است‌،  و  دوراهۀ  جدائی  آشکار  استوار  و  سهل  و  ساده  میان  این  عقیده‌،  و  میان  ییچیدگی  و  کجروی  و  گره  خوردگی‌ای  است  که  سیستم  شایسته  و  نظـام  بایسته‌ای  برای  زندگی  بر  آن  برقرار  و  پایدار  نمی‌ گردد.

پرهیز کردن  از  کشتن  انسان  -  مگر  به  حقّ  -  دو  راهۀ  جدائی  میان  زندگی  اجتماعی  ایمن  و  مطمئنّی  است  ‌که  زندگی  بشری  در  آن  مورد  احترام  قرار  می‌گیرد  و  بدان  ارزش  داده  می‌شود،  و  میان  زندگی  جنگلها  و  غارهائی  است  ‌که  ‌کسی  در  آن  برجان  خویشتن  ایمن  نیست  و  به  کاری  یا  ساختاری  اطمینان  خاطر  ندارد.

پرهیز  از  زنا  نیز  دو  راهۀ  جدائی  میان  زندگی  پاکی  است  که  انسان  در  آن  احساس  می‌کند  که  از  احساس  زمخت  حیوانی  اوج  ‌گرفته  است‌،  و  احساس  می‌کند که  نزدیکی  با  جنس  مقابل  هدف  والاتری  از  فرونشاندن  آتش  هوس  گوشت  و  خون  دارد،  و  میان  زندی  پست  و  زمختی  است  ‌که  نرها  و  ماده‌ها  در  آن  قصد  و  هدفی  جز  ارضاء  غریزۀ  هو‌ا  و  هوس  ندارند.

به  خاطر  این  ‌که  این  سه  صفت‌،  دو  راهۀ  جدائی  میان  زندگی  شایستۀ  انسان  بزرگوار  در  پیشگاه  دادار،  و  دو  راهۀ  جدائی  میان  زندگی‌ کم  بها  و  زمخت  و  فرو  افتاده  به  پرتگاه  حیوان  است‌،  خدا‌وند  آن  سه  صفت  را  در  ردیف  صفتهای  بندگان  خوب  خدای  مهربان  ذکر کرده  است‌،  بندگان  خوبی ‌که  والاترین  و  بزرگوارترین  انسانها  در  پیشگاه  خدا  هستند.  بر  این  صفات  پیرو  تهدید  آمیز  شدیدی  را  آورده  است‌:

(ومن یفعل ذلک یلق أثاما).

هر  کس  (‌یکی  از)  این  (‌کارهای  ناشایست  شرک  و  قتل  و  زنا)  را  انـجام  دهد،  کـفر  آن  رامی‌بیند.

«اثام‌»  به  معنی  عقاب  و  عذاب  است‌.  این  عقاب  و  عذاب  را  با  ما  بعد  خود،  تفسیر  و  تبیین  ‌کرده  است‌: 

(یضاعف له العذاب یوم القیامة , ویخلد فیه مهانا) .

)کسی  که  مرتکب  یکی  از  کارهای  زشت  و  پلشت  شرک  و  قتل  و  زنا  شود)  عذاب  او  در  قیامت  مضاعف  می‏‎گردد،  و  خوار  و  ذلیل  ،  جاودانه  در  عذاب  می‌ماند.

تنها  عذاب  مضاعف  هم  نیست‌،  بلکه  خواری  و  ذلّت  هم  در  میان  است  که  خود  سخت‌تر  و  دردناک‌تر  از  عذاب  است.

آن‌گاه  روند  قرآنی  درگاه  توبه  را  بر  روی ‌ کسـی  باز  می‌کند  که  می‌خواهد  از  این  سرنوشت  بـد،  با  توبه  و  ایمان  درست  و  با  عمل  صالح  نجات  پیدا   کند  و  رستگار  شود:

(إلا من تاب وآمن وعمل عملا صالحا).

مگر  کسی  که  توبه  کند  و  ایمان  آورد  و  عمل  صالح  انجام  دهد. 

خداوند  به  توبه  کنندگان  مؤمن  و  کارآ  وعـده  می‌دهد  بدیهائی  را  که  پیش  از  توبه  انجام  داده‌اند،  به  نیکیهائی  تبدیل  ‌گرداند  که  بعداً  انجام  می‌دهند،  و  آن  نیکیها  را  بر  نیکیهای  تازۀ  ایشان  بیفزاید.^[2]

خداوند  (‌گناهان  چنین  کسانی  را  می‌بخشد)  و  بدیها  و  گناهان  (‌گذشتۀ‌)  ایشان  را  به  خوبیها  و  نیکیها  تبدیل  می‌کند.

این  هم  فیض  و  برکتی  از  عطاء  خدا  است  ‌که  در  مقابل  عملی  از  اعمال  بنده  بدو  داده  نمی‌شود.  بلکه  تنها  بدان  خاطر  بدو  ارمغان  می‌گردد  که  راهیاب  شده  است  و  از گمراهی  برگشته  است  و  خود  را  در  پناه  قرق  خدا  داشته  است‌،  و  به  خدا  پناه  آورده  است‌،  -  از  آن  که  به  گریزپائی  و  گمراهی  افتاده  است‌.

(وکان الله غفورا رحیما) .

و  خداوند  آمرزنذه  و  مهرپان  است  (‌و  نه  تنها  که  سیّئات  را  می‌بخشد،  بلکه  آنها  را  تبدیل  به  حسنات  می‌نماید)‌. 

درگاه  توبۀ  خدا  همیشه  باز  است‌. هر  کس  که  دلش  بیدار  گردد،  و  بخواهد  برگردد،  می‌تواند  بدان  درگاه  درآید.  هر  کسی‌  که  قصد  آ‌ن  درگاه  ‌کند  جلو  او  گرفته  نمی‌شود،  و  هر  کس  که  بخواهد  بدان  درگاه  پناهنده  شود  این  درگاه  بر  روی  او  بسته  نمی‌گردد،  او  هر  کس‌  که  باشد  و  هر  گناهی  و  بزهی  ازگناهان  و  بزه‌ها  مرتکب  ‌گردیده  باشد.

طبرانی  از  زبان  ابومغیره  روایت  کرده  است  که  او  از  صفوان  پسر  عمر،  و  او  از  عبدالرحمن  پسر  جبیر،  و  وی  هم  از  پدرش  ابوفروه  نقل  نموده  است  که  ابوفروه  به  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   آمد،  و  بدو  عرض  ‌کرد:  به  مـن  بگو،  کسی‌ که  همۀ  ‌گناهان  را  انجام  داده  باشد  و  به  ترک  چیزی  از  گناهان  نگفته  باشد،  آیا  او  می‌توا‌ند  توبه  ‌کند؟  فرمود:

(أسلمت؟).

آیا  مسلمان  شده‌ای‌؟‌.

گفت‌:  بلی  فرمود:

(فافعل الخیرات واترک السیئات , فیجعلها الله لک خیرات کلها).

نیکیها  و  خوبیها  را  انجام  بده‌،  و  بدیها  و  زشتیها  را  رها  کن‌.  خدا  همۀ  بدیها  و  زشـتیها  را  بـرایت  به  نیکیها  و  خوبیها  تبدیل  می‌کند.

ابوفروه  گفت‌:  همۀ  خیانتها  و  همه  ‌کجرویهایم‌؟  فرمود: (نعم).  بلی.

ابوفروه  رفت  و  تا  ا‌ز  دیده‌ها  نهان  شد  الله‌اکبر  می‌گفت‌.  روند  قرآنی  قاعدۀ  توبه  و  شرط  توبه  را  مقرّر  و  بنیانگذاری  می‌کند:

(ومن تاب وعمل صالحا فإنه یتوب إلى الله متابا).

 (آخر کسی  که  توبه  کند  و  کار  شایسته  انجام  دهد،  کاملاً  به  سوی  خدا  باز  می‏‎گردد  (‌و  تبدیل  سیّئات  بـه  حسنات  تعجّبی  ندارد.  زیرا  کار  خدا  بی‌مثال‌،  و  پاداش  خدا  بی‌حساب  و  دریای  مهرش  بی‌کران  است  .(

توبه  با  پشیمانی  و  دست  کشیدن  از  گناه  می‌آغازد،  و  با  عمل  صالح  و  کار  پسندیده‌ای  به  پایان  می‌آید  که  ثابت  می‌کند  توبه  درست  و  جدّی  بوده  است‌.  عمل  صـالح  و  کار  پسندیده  در  عین  حال  تعویض  مثبتی  را  در  دل  و  درون  برای  دست  کشیدن  از  گناه  پدید  می‌آورد.  گـناه‌،  کار  و  جنبش  است‌.  لازم  است  خلاً  آن  را  با  کار  و  جنبش  عکس  آن  برگرد،  و  الاّ  دل  و  درون  به  سبب  خلائی  ‌که  پس  از  دست  کشیدن  از  گناه  آن  را  احساس  می‌کند،  به  سوی  گناه  می‌گراید.  این  هم  اشارۀ  شگفـتی  در  بـرنامۀ  تربیتی  قرآنی  است  که  بر  آگاهی  ژرفی  از  دل  و  درون  بشری  استوار  و  پایدار  می‌گردد.  آخر  چه  کسـی  از  آفریدگار  آگاه‌تر  از  چیزی  است  که  او  آن  را  آفریده  است‌؟  پاک  و  بزرگوار  خدا  است‌!

*

روند  قرآنی  پس  از  این  بیان  معترضه‌،  به  ذکر  نشانه‌های  «بن‌گان  خوب  خدا»  برمی‌گردد:

(والذین لا یشهدون الزور , وإذا مروا باللغو مروا کراما).

و  (‌بندگان  خدای  رحمان‌)  کسانیند  که  بر  بـاطل  گواهی  نمی‌دهند،  و  هنگامی  که  کارهای  یاوه  و  سخنان  پوچی  را  ببینند  و  بشنوند،  بزرگوارانه  (‌از  شرکت  در  بیهوده  کاری  و  یاوه  سرائی  کناره‌گیری  می‏کنند  و  از  آنها)  می‏‎گذرند.

بر  باطل‌  گواهی  ندادن‌،  چه  بسا  معنی  ظاهری  واژگانی  و  قریب  به  ذهن  باشد:  آنان  شهادت  باطل  و  گواهی  دروغ  نمی‌دهند.  چون  در  این  کار  ضایع  کردن  و  هدر  دادن  حقوق‌،  و  کمک  به  ظلم  و  ستمگری  است‌.  و  چه  بسـا  معنی  آن  این  باشد:  آنان  از  شرکت  در  مجلسی  یا  حضور  در  جائی  می‌گریزند  که  در  آن  مجلس  ویا  در  آن  جـا  باطـل  روی  می‌دهد،  هر  نوع  باطلی  و  هر  شکل  باطلی.  چه  خود  را  بالاتر  از  آن  می‌دانند  که  در  همچون  مجالسی  و  جاهائی  حضور  به  هم  رسانند...  این  معنی  رساتر  و  سنگین‌تر  است‌.  آنان  هم  خویشتن  را  و  هم  تلاشهایشان  را  از  بیهوده‌گوئی  و  یاوه  سرائی‌،  و  از  کارهای  پوچ  و  نادرست  می‌پایند  و  به  دور  می‌نمایند:

(الزور , وإذا مروا باللغو مروا کراما).

و  هنگامی  که  کارهای  یاوه  و  سخنان  پوچی  را  ببینند  و   بشنوند،  بزرگوارانه  (‌از  شرکت  در  بیهوده  کاری  و  یاوه  سرائی  کناره‌گیری  می‏‎کنند  و  از  آنها)  می‏‎گذرند.

خود  را  به  پوچی  و  هیچی  سرگرم  کنند،  و  گوش  خود  را  به  شنیدن  سخنان  یاوه  بدهکار  نمی‌نمایند.  بلکه  خویشتن  را  بالاتر  از  آن  می‌دانند  که  خـود  را  بدان  بیالایند  و  سرگرم  دیدن  آن  نمایند،  چه  رسد  به  این‌ که  در  آن  شرکت  ‌کنند.  مؤمن  ‌کاری  والاتر  و  مهمّ ‌تری  دارد  که  او  را  از  پوچی  و  هیچی  و  یاوه‌گویی  و  یاوه  سرائی  باز  می‌دارد.  مؤمن  فرصت  پرداختن  به  لغو‌یّات  را  ندارد.  او  به‌  کار  عقیده  و  دعوت  خود  می‌پردازد،  و  در  درون  و  در  بیرون  زندگی  خویش  به  انجام  وظائف  و  تکالیف  عقیده  و  دعوتش  خود  را  سرگرم  می‌سازد.

*

از  جملۀ  نشانه‌های  بندگان  خوب  خدای  مهربان  این  است  ‌کس  آنان  زود  پند  می‌آموزند  و  یادآور  می‌شوند  هرگاه  پندشان  دهند  و  یادآوریشان  کنند.  زود  درس  عبرت  می‌گیرند  زمانی  ‌که  بدیشان  درس  عبرت  دهند،  و  گوش  دلهایشان  را  بر  روی  آیات  خدا  باز  می‌گذارند،  و  آیات  خدا  را  با  درک  و  فهم  دریافت  می‌دارند  و  بدانها  ارج و  بها  می‌دهند:

(والذین إذا ذکروا بآیات ربهم لم یخروا علیها صما وعمیانا).

و  کسانیند  هنگامی  که  به  وسیلۀ  آیات  پروردگارشان  پند  داده  شدند  همسان  کران  و  نابینایان  بر  آن  فرو  نمی‌افتند  (‌و  غافل  وار  بدان  گوش  فرا  نمی‌دهند.  بلکه  با  گوش  دل  می‌شنوند  و  با  چشم  عقل  بدان  می‏نگرند،  و  درسها  و  اندرزهای  قرآنی  را  آویزۀ  گوش  جان  می‏کنند  و  نیروی  ایمان  خود  را  بدان  تقویت  می‌سازند(.

در  تعبیر  قرآنی  ‌گوشه  زدن  به  مشرکانی  نهفته  است‌  که  همچون  کران  و کوران  بر  خدایان  و  باورها  و  یاوه  های  خود  فرو  می‌افتند.  نه  حقّ  را  می‌شنوند  و  نه  حقّ  را  می‌بینند،  و  به  هدایت  یا  نور  چشم  نمی‌دوزند.  حرکت  فرو افتادن  بـر  رخساره‌ها  بدون  شنیدن  و  دیدن  و  اندیشیدن‌،  حرکتی  است  ‌که  غفلت  و  به  باطل  فرو  رفتن  و  تعصّب  کورکورانه  را  به  تصویر  می‌کشد.  بندگان  خوب  خدای  مهربان  هوشیارانه  می‌فهمند  و  درک  مـی‌کنند  و  می‌بینند.  نه  تعصّب  کـورکورانه‌ای  دارند،  و  نه  کورکورانه  بر  رخساره‌هایشان  فرو  می‌افتند.  هرگاه  از  عقیدۀ  خود  جانبداری  نـمایند،  بسان  شخص  آگاه  و  فهمیده  و  بینا  جانبداری  می‏‎کنند.

*

در  آخر،  بندگان  خوب  خداوند  مهربان  این  برایشان  بسنده  نـیست‌  که  شب  را  با  سجده  و  قیام  به  روز  می‌آورند،  و  این‌ که  آنان  با  آن  صفات  برجسته  و  نشانه‌های  وارسته‌ای  موصوف  و  نشاندار  هستند  که  همۀ  آنها  بزرگ  و  سترگ  بشمارند،  بلکه  امیدوارند که  فرزندان  و  نوادگانی  به  دنبال  ایشان  بیایند  و  برنامۀ  آنان  را  بپیمایند،  و  همچنین  همسرانی  از  نـوع  خود  داشته  باشند  که  چشمانشان  بدانان  روشن  شود،  و  مایه  شادی  و  شادمانی  ایشان  شوند،  و  دلهایشان  بدانان  بیارامد،  و  وجودشان  بر  تعداد  «‌بندگان  خوب  خداوند  مهربان‌»  بیفزاید  و  ایشان  را  چندین  برابر  نماید.  امیدوارند  که  یزدان  از  میان  ایشان  پیشوای  خوبی  برای  کسانی  برگزیند  که  از  خدا  می‌ترسند  و  خویشتن  را  از  خشم  و  عذاب  او  می‌پایند:

(وَالَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَاماً) (74)

و  کسـانیند  که  می‌گویید:  پروردگارا!  همسران  و  فرزندانی  به  ما  عطاء  فرما (‌که  سبب  انجام  طاعات  و  عبادات  و  دیگر  کارهای  پسندیده‌،  و  مایۀ  سرور  ما  و)  باعث  روشنی  چشمانمان  گردند،  و  ما  را  پیشوای  پـرهیزگاران  گردان  (‌به  گونه‌ای  که  در  صالحات  و  حسنات  به  ما  اقتداء  و  از  ما  پیروی  نمایند(.

این  احساس  فطری  ایمانی  ژرفی  است‌.  احساس  عشق  به  چندین  برابر  شدن  رهروان  راه  خدا،  و  در  پیشاپیش  آنان  فرزندان  و  همسران‌،  چون  ایشان  نزدیک‌ترین  مردمان  در  پـیروی  کردن  هستند،  و  ایشان  نخستین  امانتی  می‌باشند  که  از  انسان  دربارۀ  آنان  سؤال  می‌شود.  و  احساس  عشق  به  این که  مؤمن  ا‌حساس  ‌کند  که  او  پیشوا  و  راهنمای  به  خیر  و  خوبی  ‌گردد  و  عاشقان  راه  خدا  بدو  اقتداء  نمایند.  البته  در  این  ‌کار  خودستائی  و  خودنمائی  و  خودبزرگ ‌بینی  نیست‌.  چه  ‌کسـانی  ‌که  در  این‌  کاروان  و  با  این  ‌کاروان  حرکت  می‌کنند  همه  و  همه  راه  به  سوی  خدا   د‌ارند  و  در  راه  خدا  گام  برمی‏دارند.

*

و  امّا  پاداش  بندگان  خوب  خداوند  رحمان‌،  این  گفتار  بدان  خاتمه  می‌پذیرد:

(أُوْلَئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَیُلَقَّوْنَ فِیهَا تَحِیَّةً وَسَلَاماً (75) خَالِدِینَ فِیهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً) (76)

به  اینان  بالاترین  درجات  و  عالی‌ترین  منزلگاه‌های  بهشت  داده  می‌شود  در  برابر  صبر  و  استقامتشان  (‌بر  انجام  طاعات  و  دوری  از  منکرات‌،‌)  و  در  آن  (‌جایگاه‌های  والای  بهشت‌،  از  هر  سـو)  بدانان  درود  و  سلام  گفته  می‌شود.  در  آنجاها  جاودانه  می‌مانند.  چه  قرارگاه  خوب  و  چه  جایگاه  زیبائی‌!!!.

مراد  از  «‌غرفه‌»  چه  بسا  بهشت،  و  یا  مکان  ویژه‌ای  در  بهشت  باشد. همان  گونه  که  د‌ر  ایـن  جهان  «‌غرفه‌:  قسمتهای  فوقانی  منازل  و  طبقات  بالای  خانه‌ها»  ارزشمندتر  از  سالن  است  وقتی  ‌که  مردمان  در  منازل  ا‌ز  مهمانان  ا‌ستقبال  و  پذیرائی  می‌کنند. آن  بزرگوارانی  که  صفات  و  نشانه‌های  ایشان  ‌گذشت‌،  در  بهشت  با  درود  و  خوشامد  پذیرۀ  آنان  می‌روند،  به  پاداش  آن  صفات  و  نشانه‌هایی  که  داشتند  و  سخن  از  آنها  گذشت‌.  این  هم  تعبیری  با  معنی  و  مفهوم  ویژۀ  خود  است‌.  این  اراده‌های  نستوه  نیاز  به  شکیبائی  در  برابر  هـواهـای  نفسانی‌،  و  چیزهای  فریبنده  و  فریبای  زندگی‌،  و  دافعه‌ها  و  جاذبه‌های  سقوط  دارند.  استقامت  تلاشی  را  می‌طلبد که  بر  آن  جـز  با  شکیبائی  نمی‌توان  مـاندگار  ماند،  شکیبائی‌ای  که  سزاوار  آن  است  که  یزدان  سبحان  آن  را  در  این  فرقان‌،  یعنی  قرآن  ذکر  بفرماید.

در  مقابل  این ‌که  بندگان  خوب  خداوند  مهربان  به  تضرّع  و  زاری  ا‌ز  خدا‌وند  باری  درخواست  می‌نمایند  که  دوزخ  را  ا‌ز  ایشان  به  دور  دارد،  دوزخی‌  که  بدترین  قرارگاه  و  جایگاه  است‌،  آفریدگار  جهان  بهشت  را  بدانان  مرحمت  می‌فرماید.

(خَالِدِینَ فِیهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرّاً وَمُقَاماً) (76)

در  آنجاها  جاودانه  می‌مانند.  چه  قرارگاه  خوب  و  چه  جایگاه  زیبائی‌!!.

هیچ  کسی  جز  خدا  نمی‌تواند  ایشان  را  از  آنجا  بیرون  بکند.  آنان  در  آنجا  بهرین  حال  و  وضع  را  دارند،  و  از  قرارگاه  و  جایگاه  بس  دل  انگیز  و  دلربائی  برخوردارند.

هم  اینک‌  که  روند  قرآنی  بندگان  خوب  خدا‌وند  مهربان  را  به  تصویر  کشده  است‌،  آن  کسانی  ‌که  چکیدۀ  پاک  و  پالودۀ  بشریّت  هستند،  سوره  را  با  کوچک  و  ناچیز  جلوه  دادن  بشریّت  در  پیشگاه  خدا  -  اگر  همچون  بندگان  خوب  خداوند  مهربان  به  آسمان  چشم  ندوزند  -  ختم  می‌کند.  و  امّا  تکذیب‌کنندگان‌،  عذاب  و  عقاب  ایشان  حتمی  است  و  ملازمشان  می‌گردد.

(قل:ما یعبأ بکم ربی لولا دعاؤکم فقد کذبتم فسوف یکون لزاما). .

بگو:  اگر  عبادت  و  دعاییان  نباشد،  پروردگار  من  اعتنائی  به  شما  ندارد  (‌و  برایتان  کوچک  ترین  ارزشی  قائل  نیست‌.  چرا  که  نعمتهای  والای  بهشت  را  بندگان  خوب  خدا  در  پرتو  پرستش  او  به  دست  خواهند  آورد)‌.  امّا  شما  (‌کفّار،  رسالت  آسمانی  را)  تکذیب  می‌کنید  و  (‌نتیحۀ  بد)  آن  ملازم  شما  خواهد  شد  (‌و  سزای  کفر  و  عصیان  خود  را  خواهید  دید(.

این  هم  پایانی  است  ‌که  با  سراسر  موضوع  سوره  همخوانی  و  مـناسبت  دارد.  ذکـر  آن  برای  دلجوئی  و  دلنوازی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   و  دلداری  او  در  برابر  دشمنانگی  و  سرکشی  و  انکاری  است  ‌که  از  قوم  خود  دیده  است‌،  قومی  که  بر  او گردن  افراشته‌اند،  هر  چند  که  او  را  شناخته‌اند،  و  به  مقام  و  منزلت  او  آشنا  بوده‌اند  و  جایگاه  و  پایگاه  وی  را  در  میان  خود  دانشته‌اند،  ولیکن  آنان  به  خاطر  حفظ  مقام  و  ماندگاری  بر  باطل  خود  به  دشمنانگی  و  سرکشی  پرداخته‌اند....  قوم  او  کیستند؟  همۀ  انسانها  کیستند؟  اگر  آن‌  گروه  اندکی  در  میان  نباشند  که  خدا  را  می‌پرستند  و  به  ‌کمک  می ‌طلبند  و  به  تضرّع  و  زاریش  می‌خوانند،  بدان  گونه  که  بندگان  خوب  خداوند  مهربان  خدا  را  می‌پرستند  و  به  ‌کمک  می‌طلبند  و  به  تضرّع  و  زاری  می‌خوانند.

آنان  ‌کیستند؟  و  کرۀ  زمین  چیست‌،‌ کره‌ای  ‌که  همۀ  انسانها  را  در  خود  جای  داده  است‌؟  همه  انسانها  و  خود  کره  زمین‌،  جز  ذرّه   ‌کوچکی  در  فضای  هولناک  هستی  نیستند.  انسانها  همه  جز  نوعی  از  انواع  زنده‌های  فراوان  روی  زمین  نیستند.  انسانها  تنها  ملّتی  از  ملّتهای  بیشمار  روی  زمین  هستند.  نسلی  از  یک  ملّت‌،  تنها  صفحه‌ای  از  کتاب  قطوری  است  که  تعداد  صفحات  آن  را  خدا  می‌داند  و  بس.

 انسان  با  وجود  این‌،  باد  به  غبغب  می‌اندازد  و  خویشتن  را  می‌آماسد  و  می‌آماسد،  و  خود  را  چیزی  به  حساب  می‌آورد،  و  گردن  می‌افرازد  و  گرد‌ن  می‌افرازد  تا  بدانجا  که  بر  آفرینندۀ  خویش  نیز  گردن  می‌افرازد  و  در  برابر  خداوند  سبحان  قد  علم  می‌کند!  انسان‌،  کوچک  ‌کوچک  است  و  ضعیف  ضعیف  و  ناتوان  ناتوان‌.  مگر  وقتی  ‌که  با  خدا  تماس  پیدا  کند  و  از  او  توان  و  نیرو  و  رهنمود  و  رهنـون  بطلبد.  در  این  وقت  است  که  چیزی  در  ترازوی  خدا  می‌گردد،  و  چه  بسا  از  فرشتگان  خداوند  مهربان  در  این  ترازو  برتری  ‌گیرد  و  بالا  بیفتد،  در  پرتو  فضلی  و  عنایتی  ‌که  خدا  به  انسان  داده  است  و  فرشتـگان  را  در  برابرش  به  سجده  انداخته  است‌،  تا  خدا  را  بشناسد  و  با  او  تماس  پیدایند  و  وی  را  پرستش  نماید،  و  بدین  وسیله  خصاثص  خود  را  محفوظ  و  مصون  دارد،  خائصی‌  که  با  بودن  آنها  فرشتگان  در  برابر  انسان  به  سجده  و کرنش  افتادند.  اگر  این  خصائص  از  انسان  سلب  شود،  بچّۀ  سرراهی  هدر  رفته‌ای  است‌،  اگر  همۀ  همنوعانش  به  کفۀ  ترازو  انداخته  شوند  کـفۀ  ترازو  سنگین  نمی‌شود  و  باعث  رجحان  نمی‌گردد!

(قل:ما یعبأ بکم ربی لولا دعاؤکم).

بگو:  اگر  عبادت  و  دعایتان  نباشد،  پروردگار  من  اعتنائی  به  شما  ندارد  (‌و  برایتان  کوچک  ترین  ارزشی  قائل  نیست‌.  چرا  که  نعمتهای  والای  بهشت  را  بندگان  خوب  خدا  در  پرتو  پرستش  او  به  دست  خواهند  آورد(.

در  تعبیر  قرآنی‌،  سند  بزرگواری  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   ‌و  افتخار  و  احترام  او  است‌:‌

(قل:ما یعبأ بکم ربی).

بگو:  اگر  عبادت  و  دعایتان  نباشد،  پروردگار  من  اعتنائی  به  شما  ندارد.

چه  من  در  جوار  و  پناه  او  هستم‌.  او  خدای  من  است  و  من  بندۀ  او  هستم‌.  راستی  شما  کیستید  که  بدو  ایمان  نیاورید  و  در  صف  بندگان  او  قرار  نگیرید؟  شما  هیمه  و  آتشگیرۀ  دوزخ هستید.

(فقد کذبتم فسوف یکون لزاما).

شما  (‌کفّار،  رسـالت  آسمانی  را)  تکذیب  می‌کنید  و  (‌نتیجۀ  بد)  آن  مـلازم  شما  خواهد  شد  (‌و  سزای  کفر  و  عصیان  خود  را  خواهید  دید(.

*

پایان  سوره  فرقان

---

^[1] به  روا‌یت  «‌زادالمعاد  فی  هدی  خیر ا‌لعباد»  تالیف  شمس الدّین  ابوعبدالله  ابن  قیّم  جوزیه‌. 

^[2] معنی  دیگر  تبدیل  سیّئات  به  حسنات  این  است‌:  خداوند  بدیهای  (‌یشان  را  به  نیکیها،  و  گناهانشان  را  به  طاعات  و  عباد!ت  تبدیل  می‌نماید!  ..  (‌مترجم‌(