تفسیر سوره‌ی نمل آیه‌ی 14-7

سوره‌ی نمل آیه‌ی 14-7

(إِذْ قَالَ مُوسَى لأهْلِهِ إِنِّی آنَسْتُ نَارًا سَآتِیکُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ آتِیکُمْ بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ (٧) فَلَمَّا جَاءَهَا نُودِیَ أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النَّارِ وَمَنْ حَوْلَهَا وَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (٨) یَا مُوسَى إِنَّهُ أَنَا اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٩) وَأَلْقِ عَصَاکَ فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ کَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّى مُدْبِرًا وَلَمْ یُعَقِّبْ یَا مُوسَى لا تَخَفْ إِنِّی لا یَخَافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ (١٠) إِلا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ (١١) وَأَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ فِی تِسْعِ آیَاتٍ إِلَى فِرْعَوْنَ وَقَوْمِهِ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمًا فَاسِقِینَ (١٢) فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ آیَاتُنَا مُبْصِرَةً قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِینٌ (١٣) وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ) (١٤)

این  حلقه  از  زنجیرۀ  داستان  موسی علیه السّلام   پس  از  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  در  این  سوره‌،  تند  و  سریع  عرضه  می‌شود:

(وَإِنَّکَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ) (٦)

و  تو  (‌ای  محمّد!)  کسی  هستی  که  قرآن  از  سوی  خداوند  حکیـم  (‌در  گرداندن  امور  آفریدگان،  و  )  آگاه  (‌از  کار  و  بار  سعادت  و  شقاوت  دنیوی  و  اخروی  ایشان‌)  به  تو  القاء  و  عطاء  می‏‎گردد.

انگار  در  نظر  است  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   ‌گفته  شود:  تو  در  این  دریافت  نوبر  و  نوظهور  نیستی‌.  هان‌!  این  موسی  است  که  تکالیف  و  وظائف  را  دریافت  می‌دارد،  و  فریاد  زده  می شود   که  رسالت  را  بر  دوش‌  گیرد  و  آن  را  به  سوی  فرعون  و  قوم  او  ببرد.  همچنین  آنچه  تو  از  قوم  خود  می‌بینی  و  تکذیبی  ‌که  می‌شنوی  نیز  چیز  بدون  نمونۀ  پیشین  و  سابقۀ  دیرین  نیست‌.  هان‌!  هم  اینک  این  قوم  موسی  است‌  که  هر  چند  در  دل  به  معجزات  خدا  کاملاً  باور  و  یقیین  دارند،  ولیکن  ستمگرانه  و  مستکبرانه  آنها  را  انکار  می‌کنند.

(فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ) (١٤)

بنگر  سرانجام  و  سرنوشت  تباهکاران  چگونه  شد؟  (‌مگر  در  دریا  غرق  نشدند  و  به  دوزخ  و اصل  نگشتند؟‌)‌.  قوم  تو  هم  منتظر  سرانجام  و  سرنوشت  منکران  مستکبر  باشند!

*

(إِذْ قَالَ مُوسَى لأهْلِهِ إِنِّی آنَسْتُ نَارًا سَآتِیکُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ آتِیکُمْ بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ) (٧)

 (‌یادآوری  کن‌)  زمـانی  را  که  موسی  (‌در  راه  برگشت  از  مدین  به  مصر،  در  شب  تاریک  و  سـردی  که  راه  را  گم  کرده  پود  و  درد  زایمان  همسرش  درگرفته  بـود)  به  خانواده‌اش  گفت‌:  (‌بایستید  که‌)  من  آتشی  (‌از  دور)  می‌بینم‌،  هر  چه  زودتر  خبری  (‌از  راه‌)  و  یا  شـعله  و  اخگری  چند  از  آتش  برایتان  مـی‌آورم‌،  تا  این  که  خویشتن  را  گرم  کنید.

این  موقعیّت  در  سورۀ  طه  ذکر  شده  است‌.  موسی  در  آن  هنگام  ‌که  در  راه  برگشت  از  سرزمین  مدین  بـه  مصر  است‌،  و  همسرش  دختر  شعیب  علیه السّلام^[1]  با  او  است‌،  و  راه  را  در  شب  تاریک  و  سردی  گم‌  کرده  است‌،  شب  تاریک  و  سردی  ‌که  این‌  گفتۀ موسی  به  اهل  و  عیال  خود  برآن  دلالت  دارد:

(سَآتِیکُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ آتِیکُمْ بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ) (٧)

هر  چه  زودتر  خبری  (‌از  راه  )  و  یا  شعله  و  اخگری  چند  از  آتش  را  برایتان  می‌آورم‌،  تا  این  که  خویشتن  را  گرم  کنید.

این  حادثه  در  کنار  کوه  طور  بوده  است‌.  در  آن  زمان  بالای  بلندیها  آتش  روشن  می‌شد،  تا  در  شب  رهگذران  راهیاب  شوند،  و  به  سوی  آتش  بیایند  و  روستاها  و  شهرهائی  را  پیداکنند  و  خویشتن  راگرم  نمایند،  یا  راهنمائی  را  بیابند  و  مسیر  راه  را  از  او  بپرسند.

(إِنِّی آنَسْتُ نَارًا).

من  آتشی  (‌از  دور)  می‌بینم‌.

موسی  آتش  را  دورا  دور  دید.  از  دیدن  آن  اطمینان  و  اعتماد  و  انس  و  الفتی  پیدا  کرد.  انتظار  داشت  در کنار  آتش  اطّلاعی  از  راه  پیدا  کند.  یا  شعله  و  اخگری  از  آن  آتش  بیاورد  و  اهل  و  عیال  خود  را  با  آن  ‌گرم‌کند  و  ایشان  را  از  سرمای  سخت  شب  بیابان  برهاند.

موسی  علیه السّلام  به  سوی  آتش  رفت‌،  آتشی  ‌که  دورادور  آن  را  دیده  بود،  تا  خبری  حاصل‌  کند.  ناگهان  ندای  والای  دل  انگیزی  را  دریافت  می‌دارد:

(فَلَمَّا جَاءَهَا نُودِیَ أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النَّارِ وَمَنْ حَوْلَهَا وَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (٨) یَا مُوسَى إِنَّهُ أَنَا اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٩)

هنگامی  که  آتش  رسید ،  ندائی  برخاست  که : مبارک  است  آن  کسی  که  (‌آثار  قدرتش‌)  در   این  آتش (‌جلوه‌گر)  است  و (آفریدگار  همۀ  جهان   است ، و  مبارک  است ) آن  کسی  که (موسی  نام ) و  پیرامون  آتش (بر  پای  ایستاده ) است (و برای  بردن  آتش  ظاهری  آمده   است ، ولی  با  آتش  پیام  آسمانی  برمی گردد)، و  خدا  که  پروردگار  جهانیان  است  منزّه  است (از  این  که  محدود  به  مکان  و  مقیّد  به  مادیّت  و  جسمیّت  و  متجلّی  در  صورت  و  شکلی  همچون  آتش  شود). ای  موسی ! آن  کس (که  با  تو  سخن  می گوید) منم  که  یزدان (جهان  و  جهانیان  و) توانا  و  مقتدر  شکست  ناپذیر  و  آگاه  و  فررانه  کاربـجایم‌.

این  ندائی  ا‌ست  که  سراسر  هستی  با  آن  همآوا  می‌شود. جهانها  و  فلکها  با  آن  ارتباط  و  پیوند  پیدا  می کنند.  سراسر  هستی  برای  آن  و  کرنش  می‌برد.  دلها  و  جانها  از  آن  برخورد  می  لرزد. ندائی  است  که  در  آن  آسمان  با زمین   پیوند  می‌گیرد.  ذرّۀ  کوچکی  دعوت  آفریدگار  بزگـوار  خود  را  دریافت  می‌دارد.  در  آن  انسان  فانی  ضعیف  در  پرتو  لطف  و  فضل  یزدان  به  مقام  مناجات  اوج   می گیرد.

(فَلَمَّا جَاءَهَا نُودِیَ).

هنگامی  که  به  آتش  رسید، ندا  داده  شد.

ندا  داده  شد  که  به  صورت  فعل  مجهول  آمده  است  هر  چند  که  معلوم  است. این  مجهول  بودن  برای  بزرگداشت  و  تعظیم  و  تکریم  ندا  دهندۀ  والا مقام  است.

(نُودِیَ أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النَّارِ وَمَنْ حَوْلَهَا).

ندا  داده  شد  که: مبارک  است  آن  کسی  که (آثار قدرتش) در  آتش  (جلوه گر)  است  و (آفریدگار  همۀ  جهان  است، و  مبارک  است) آن  کسی  که (موسی  نام) و  پیرامون  آتش  (بر  پای  ایستاده) است (و  برای  بردن  آتش  ظاهری  آمده  است، ولی  با  آتش  پیام  آسمانی  برمی گیرد).

چه  کسی  در  آتش  بوده  است؟ و  چه  کسی  پیرامون  آتش  بوده  است؟ ارجح  اقوال  این  است  که  این  آتش  از  جنس  آتشی  نبوده  است  که  ما  آن  را  روشن  می کنیم  و  برمی افروزیم. بلکه  آتشی  بوده  است  که  خاستگاه  آن  جهان  والای  فرشتگان  است‌.  آتشی  بوده  است  ‌که  ارواح  پاک،  یعنی  فرشتگان  آن  را  برای  هدایت  بزرگ  روشن  کرده‌اند  و  برافروخته‌اند.  بسان  آتش  جلوه‌گر  آمده  است  و  این  ارواح  پاک  در  آن  بوده‌اند.  بدین  خاطر  ندا  این   چنین  است:

(أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النَّارِ).

مبارک  است  آن  کسی  که  در  آتش  است‌.

تا  بیانگر  این  امر  باشد  که  جوشش  برکت  آسمانی‌  کسی  را  فرا  می‌گیرد  که  در  آ‌تش  است  و  فرشـگانند،  و  کسی  را  فرامی‌گیرد  که  در  ا‌طراف  آتش  است‌...  از  زمرۀ  کسانی  که  پیرامون  آتشند  موسی  است  ...  دفتر  وجود  این  عطای  آسمانی  است  و  بس‌.  این  سرزمین  در  دفتر  وجود  مبارک  گردید  و  مقدّس  ماند،  چون  خـداوند  بزرگوار  بالای  آن  متجلّی  ‌گرد‌ید،  و  اجازه  داد  آنجا  برکت  سترگ   را   داشته  باشد.

دفتر  وجود  همه‌،  اثر  برجای  ماندۀ  آن  ندا  و  آن  مناجات  ا‌ست:

(وَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (٨) یَا مُوسَى إِنَّهُ أَنَا اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٩)

و  خدا  که  پروردگار  جهانیان  است  منزّه  است  (‌از  این  که  محدود  به  مکان  و  مقیّد  به  مادیّت  و  جسمیّت  و  متجلّی  در  صورت  و  شکلی  هـمجون  آتش  شود)‌.  ای  موسی‌!  آن  کس  (‌که  با  تو  سخن  می‌گوید)  منم  که  یزدان  (‌جهان  و  جهانیان  و)  توانا  و  مقتدر  شکست  ناپذیر  و  آگاه  و  فرزانۀ  کار  بجایم‌.

یزدان  سبحان  ذا‌ت  خود  را  منزّه  فرمود  و  اعلان  نمود  ‌که  خداوندگاری  و  ربوبیّت  او  بر  همۀ  جهانیان  است‌.  برای  بنده‌اش  روشن  ساخت  ‌که  آن  ‌کسی  ‌که  او  را  فریاد  زده  است  و  ندا  در  داده  است  خدای  مقتدر  و  چیره  و  کاربجا  است‌.  بشریّت  به  طور کلّی  در  وجود  موسی  علیه السّلام  خلاصه  گردید  و  بدان  افق  درخشان  ارزشمند  رسید.  موسی  خبر  را  در  کنار  آتشی  دریافت  داشت  که  دورادور  آن  را  دیده  بود.  ولیکن  خبر  بسیار  هراس  انگیز  بزرگی  بود.  شعله  و  اخگر گرم  و  تافته  را  یافت‌،  ولیکن  شعله  و  اخگری  بود 

که  به  راه  راست  و  صراط  مستقیم  رهنمود  می‌کرد.  ندا  برای  برگزیدن  بود.  در  فراسوی  برگزیدن  هم  وظیفۀ  حمل  رسالت  بود  به  سوی  بزرگ‌ترین  طاغی  و  یاغی  زمین  در  آن  زمان‌.  بدین  سبب  است  ‌که  پروردگارش  او  را  آماده  و  مجهزّ  و  نیرومند  می‌گرداند:

(وَأَلْقِ عَصَاکَ).

)‌ای  موسی‌!  برای  اطمینان  خاطر  و  یقین  به  حضور  در  پیشگاه  خدای  غفور)  عصای  خود  را  بینداز.

در  اینجا  این‌گونه  کوتاه  و  چکیده  می‌آید.  دیگر  از  آن  مناجات  طولانی  خبری  نیست  ‌که  در  سورۀ  طه  آمده  است‌.  زیرا  عبرتی  که  در  اینجا  مطلوب  و  مقصود  است‌،  عبرت  ندا  و  تکلیف  است  و  بس.

(فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ کَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّى مُدْبِرًا وَلَمْ یُعَقِّبْ).

هنگامی  که  دید  به  حرکت  درآمد،  انگار  مار  چابک  و  تندروی  است‌،  پـای  به  فرار  گذ‌اشت  و  پشت  سر  خود  را  ننگریست.

موسی  عصای  خود  را  انداخت  همان‌ گونه  ‌که  بدو  دستور  داده  شده  بود.  ناگهان  دید  بر  روی  زمین  می‌خزد  و  به  سعی  و  تلاش  می‌ایستد،  و  همچون  ‌«‌جانّ‌:  مار  تندرو  سفید  یا  زرد  رنگ‌»‌که  نوعی  از  مارهای  کوچک  است‌،  می‌جنبد  و  می‌رود.  سرشت  زود  منقلب  شوندۀ  موسی علیه السّلام  موسی  را  در  برگرفت‌،  و  تکان  برخورد  ناگهانی‌ای  که  بر  دلش  نمی‌گذشت  وجودش  را  فرا  گرفت‌،  و  دوید  و  از  مار  د‌ور  گردید،  بدون  این  که  به  فکر  برگشت  باشد!  در  این  چنین  حرکتی  دهشت  و  وحشت  برخورد  شدید  ناگهانی‌،  زود  در  همچون  سرست  زود  منقلب  شونده‌ای  پدیدار  و  نمودار  می‌گردد.

سپس  موسی  با  آن  ندای  آسمانی  اطمینان  بخش  فریاد  زده  شد،  و  بدو  اعلان  داشت  سرشت  وظیفه‌ای  را  که  برعهده  خواهد  داشت‌:

(یَا مُوسَى لا تَخَفْ إِنِّی لا یَخَافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ) (١٠)

ای  موسی  مترس‌!  (‌تو  پیغمبری  و  در  بارگاه  حضور  خدائی‌،  و)  پیغمبران  در  پیشگاه  من  نمی‌ترسند  (‌چرا  که  اینجا  آستانۀ  دادگری  و  امن  و  امان  یزدان  است‌،  نه  دربار  ستمگری  و  خوف  و  هراس  فرعون  و  فرعونیان‌)‌.  مترس‌.  تو  موظّف  به  رسالت  هستی‌.  پیغمبران  در 

پیشگاه  پروردگارشان  نمی‌هراسند،  د‌ر  آن  حال  ‌که  وظیفه  را  دریافت  می‌دارند.

(إِلا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ) (١١)

و  امّا  هر کس  که  ستم  کند  و  سپس  (‌توبه  نموده  و  در  مقام  جبران  برآید  و  بدین  وسیله‌)  بدی  را  به  نیکی  تبدیل  نماید،  (‌او  را  خواهم  بخشید.  چرا  که‌)  بی‏گمان  من  بخشایشگر  و  مهربانم‌.

تنها  کسانی  می‌ترسند  که  ستمگر  باشند،  مگر  ستمگرانی  که  بدی  را  به  نیکی  تبدیل ‌کنند،  و  به  ترک  ظلم  و  ستم  بگویند  و  به  عدل  و  داد  بگرایند،  و  شرک  را  رها  سازند  و  به  ایمان  روی  آورند،  و  شرّ  را  رها  سازند  و  به  خیر  بپردازند.  قطعاً  رحمت  من  فراخ  است  و  مغرت  من  برزگ.

هم  اینک‌ که  موسی  اطمینان  پیدا  کرده  است  و  آرامش  یافته  است‌،  پـروردگارش  او  را  با  معجزۀ  دوم  مجهزّ  می‌فرماید،  پیش  از  این که  پرده  از  سمت  و  سوی  رسالت  و  از  رویکرد  وظیفۀ  او  بردارد:

(وَأَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضَاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ).

)‌و  ای  موسی‌!)  دست  خود  را  به  گریبان  خویش  فرو  ببر  (‌و  سپس  آن  را  از  چاک  گریبان  بیرون  بیار  و  ببین  )  که  سفید  و  درخشان  (‌همچون  ماه  تابان‌)  به  در  مـی‌آید،  بدون  آن  که  (‌به  بیماری  برص  یا  بیماری  دیگری  مبتلاً  شده  باشد  و  )  عیپی  در  آن  وجود  داشته  پاشد.

این  انجام  پذیرفت‌.  موسی  دستش  را  به  چاک  گریبان  فرو  برد.  وقتی  که  دستش  را  بیرون  آورد  سفید  و  تابان  بود،  نه  به  خاطر  بیماری‌،  ولی  برای  معجزه‌.  پروردگارش  بدو  وعده  داد که  او  را  با  نه  معجزه  از  این  نوعی ‌که  دو  تای  آنها  را  دیده  است‌،  تأیید  و  پشتیبانی‌  کند.  در  این  وقت  از  رویکردی  ‌که  بدان  خاطر  او  را  فریاد  زده  است  و  مجهزش ‌کرده  است  و  وی  را  در  پناه  رعایت  و  عنایت  خود گرفته  است‌،  پرده  برداشت  و  او  را  روشن  ساخت‌. 

(فِی تِسْعِ آیَاتٍ إِلَى فِرْعَوْنَ وَقَوْمِهِ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمًا فَاسِقِینَ) (١٢)

‌بدان  که  معجزات  تو  منحصر  به  ید  بیضاء  و  عصا  نیست‌،  و  بلکه  این  دو  معجزه  )  از  جملۀ  نه  معجزه‌ای  است  که  تو  آنها  را  به  فرعون  و  قوم  او  نشان  خواهی  داد.  ایشان  واقعاً  جماعت  طغیانگر  و  نافرمانبرداری  هستند.  در  اینجا  روند  قرآنی  بقیۀ  این  معجزه‌های  نهگانه  را  برنشمرده  است‌،  معجزه ‌هائی‌ که  در  سورۀ  اعراف  پرده  از  آنها  برداشته  است‌.  این  معجزه‌های  نهگانه  عبارتند  از:  خشکسالیها،  کمبود  ثمرات  و  محصولات‌،  طوفان  باد،  ملخ‌،  شپـشک‌،  قورباغه‌ها،  خون‌،  و  ید  بیضاء  و  عصا  ..  زیرا  در  این  جا  تکیه  بر  نیروی  معجزه‌ها  است  نه  این ‌که  تکیه  بر  ماهیّت  معجزه‌ها  باشد.  همچنین  در  اینجا  تکیه  بر  روشنی  معجزه‌ها  و  انکار  کردن  آنها  از  سوی  مـردمان   است:

(فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ آیَاتُنَا مُبْصِرَةً قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِینٌ (١٣) وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ) (١٤)

هنگامی  که  معجزات  ما  کـاملاً  آشکارا  بدیشان  رسید،  گفتند:  (‌این  چیزهائی  که  ما  می‌بینیم‌)  جز  جادوی  واضح  و  روشنی  نیست‌!  ستمکرانه  و  مسـتکبرانه  معجزات  را  آشکار  کردند،  هر  چند  که  در  دل  بدانها  یقین  و  اطمینان  داشتند.  بنگر  سرانجام  و  سرنوشت  تباهکاران  چگونه  شد؟  (‌مگر  در  دریا  غرق  نشدند  و  به  دوزخ  و  اصـل  نگشتند؟).

این  معجزات  بیشماری  که  از  حقّ  و  حقیقت  پرده  برمی‏دارند،  آن  اندازه  روشن  و  گویا  هستند  که  هر  کس  دو  چشم  بینا  داشته  باشد  آنها  را  می‌بیند  و  به  آنها  پـی  می‌برد.  روند  قرآنی  این  معجزات  را  «‌مبصره  کاملاً  آشکارا  و  پیدا»  وصف  می‌کند.  این  معجزه‌ها  مردمان  را  بینش  می‌بخشند  و  بینا  می‌کنند  و  آنـان  را  به  سوی  هدایت  سوق  می‌دهند.  با  وجود  این  مردمان  دربارۀ  آنها  گفتند:  اینها  جادوی  روشنی  هستند!  این  سخن  را  نه  از  روی  یقین  و  ایمان  به  ‌گفتار  خود  گفتند،  و  نه  این‌ که  آن  را  از  روی  شکّ  و  گمانی  که  داشته‌اند  گفته‌اند،  بلکه  آن  را  گفته‌اند...

(ظُلْمًا وَعُلُوًّا).

ستمگرانه  و  مستکبرانه‌. 

دل  و  درونشان  یقین  و  اطمینان  داشت  ‌که‌که  این  معجزه  ها  حقّ  و  حقیقتند،  حقّ  و  حقیقتی  ‌که  شک  و  شبهه‌ای  دربارۀ  آن  نیست‌:

(اسْتَیْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ).

هر  چند  که  در  دل  بدانها  یقین  و  اطمینان  داشتند.

این  سخن  را  می‌گفتند  برای  انکار کردن  و  تکبّر  فروختن‌. زیرا  آنان  ایمان  را  نمی‌خواهند،  و  به  دنبال  برهان  و  دلیل  نیستند.  تنها  آنان  می‌خواهند  بر  حقّ  بزرگی  بفروشند  و  بدان  و  به  خویشش  با  همچون  تکبّر  نکوهیده‌ای  ظلم  و   ستم   کنند. 

بزرگان  قریش  نیز  این  چنین  پذیرۀ  قرآن  می‌رفتند،  و  یقین  هم  داشتند  که  قرآن  حقّ  است‌،  ولیکن  آنان  قرآن  را  انکار  می‌کردند،  و  دعوت  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  نمی‌پذیرفتند  دعوتی  ‌که  ایشان  را  به  سوی  خدای  یگانه  فرا  می‌خواند.  زیرا  آنان  می‌خواستند  بر  دیـانت  خود  و  عقائد  خود  باقی  بمانند،  زیرا  در  فراسوی  چنین  دیانت  و  دعوتی  اوضاع  و  احوالی  بود  که  ایشان  را  مسند  و  اورنگ  مـی‌بخشید  و  از  ایشان  پششانی  می‌کرد،  و  غنیمتهائی  در  فراسوی  چنین  دیانت  و  عقائدی  بود  که  به  سویشان  سرازیر  می‌گردید.  این  غنیمتها  هم  بران  عقائد  پوچ  تکیه  داشت‌،  عقائدی  ‌که  خطر  دعوت  اسلامی  را  بر  آن  احساس  می‌کردند،  و  احساس  می‌نمودند  که  در  زیر  پـای  مـؤمنان  متزلزل  و  له  و  لورد  می‌شود  و  نابود  می‌گردد،  و  در  دلهـا  و  درونهایشان  سست  و  لرزان  می‌گردد.  حال  همیشه  چنین  است‌:  پتکهای  سنگین  حقّ  روشن‌،  بر  سر  باطل  سست  گمان  انگیز  فرود  می‌آید  و  مغز  سرش  را  داغان  و  متلاشی  می‌سازد!

حقّ  این  چنین  است‌.  منکران  حقّ  را  انکار  نمی‌کنند  چون  آن  را  نمی‌شناسند.  بلکه  حقّ  را  انکار  می‌کنند  چون  آن  را  می‌شناسند!  مشرکان  حقّ  را  انکار  می‌کردند  هر  چند  که  آن  را  باور  داشتند  و  یقیناً  می‌دانستند.  این  هم  بدان  جهت  بود  که  حقّ  را  خطری  برای  بودن  خودشان  ا‌حساس  می‌کردند.  یا  آن  را  خطری  برای  اوضاع  و  احوال  خود  می‌دیدند.  یا  آن  را  خطری  برای  مصالح  و  منافع  خویش  می‌پنداشتند.  این  بود  که  متکرانه  رویاروی  حقّ  می‌ایستادند،  حقّی  که  روشن  و  آشکار  بود.

(فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ) (١٤)

بنگر  سرانجام  و  سرنوشت  تباهکاران  چگونه  شد؟‌.  سـرانجام  و  سرنوشت  فـرعون  و  قوم  (‌و  مشهور  و  معروف  است‌.  قـرآن  در  جاهای  دیگری  پرده  از  آن  برداشته  ا‌ست‌.  در  این  جا  تنها  همین  اشاره  را  بدان  می‌کند،  تا  غافلان  منکر  حقّ  را  بیدار  سازد،  و  ستیزه‌گران  با  حقّ  را  به  خود  آرد،  و  غافلان  و  منکران  و  ستیزه‌جویان  را  متوجّه  سرانـجام  و  سـرنوشت  فرعون  و  قوم  او  می‌سازد  تا  بیدار  و  هوشیار  شوند  پیش  از  آن‌  که  بـر  سرشان  همان  رود  و  دامنگیرشان  همان  شود  که  بر  تباهکاران  رفته  است  و  دامنگیرشان  گشته  است‌.

*

---

^[1] نص قاطعانه‌ای در دست نیست‌که برساند شعیب همان پیر مـرد کهنسالی است که موسی او  را خدمت‌ کرده است و با یکی از دو دختر وی ازدواج نموده است‌. ولیـکن این امر ترجیح دارد با  توجّه به این‌ که داستان موسی بعد از داستان شعیب در بیان وقائع تاریخی داستان موسی و  داستان شعیب در قرآن ذکر می‌شود. این هـم بیانگر این استکه موسی و شعیب همعصر یا به  دنبال یکدیگر بوده‌اند.

تفسیر سوره‌ی نمل آیه‌ی 44-15

سوره‌ی نمل آیه‌ی 44-15

(وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُدَ وَسُلَیْمَانَ عِلْمًا وَقَالا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنَا عَلَى کَثِیرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ (١٥) وَوَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاوُدَ وَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَأُوتِینَا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ (١٦) وَحُشِرَ لِسُلَیْمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالإنْسِ وَالطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ (١٧) حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ یَا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (١٨) فَتَبَسَّمَ ضَاحِکًا مِنْ قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلَى وَالِدَیَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ (١٩) وَتَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقَالَ مَا لِیَ لا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ کَانَ مِنَ الْغَائِبِینَ (٢٠) لأعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِیدًا أَوْ لأذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطَانٍ مُبِینٍ (٢١) فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ فَقَالَ أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ (٢٢) إِنِّی وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِکُهُمْ وَأُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ وَلَهَا عَرْشٌ عَظِیمٌ (٢٣) وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ (٢٤) أَلا یَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْءَ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَیَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ (٢٥) اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ (٢٦) قَالَ سَنَنْظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْکَاذِبِینَ (٢٧) اذْهَبْ بِکِتَابِی هَذَا فَأَلْقِهِ إِلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ مَاذَا یَرْجِعُونَ (٢٨) قَالَتْ یَا أَیُّهَا الْمَلأ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتَابٌ کَرِیمٌ (٢٩) إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ (٣٠) أَلا تَعْلُوا عَلَیَّ وَأْتُونِی مُسْلِمِینَ (٣١) قَالَتْ یَا أَیُّهَا الْمَلأ أَفْتُونِی فِی أَمْرِی مَا کُنْتُ قَاطِعَةً أَمْرًا حَتَّى تَشْهَدُونِ (٣٢) قَالُوا نَحْنُ أُولُو قُوَّةٍ وَأُولُو بَأْسٍ شَدِیدٍ وَالأمْرُ إِلَیْکِ فَانْظُرِی مَاذَا تَأْمُرِینَ (٣٣) قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذَا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلَّةً وَکَذَلِکَ یَفْعَلُونَ (٣٤) وَإِنِّی مُرْسِلَةٌ إِلَیْهِمْ بِهَدِیَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ (٣٥) فَلَمَّا جَاءَ سُلَیْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانِیَ اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا آتَاکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ (٣٦) ارْجِعْ إِلَیْهِمْ فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِهَا وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْهَا أَذِلَّةً وَهُمْ صَاغِرُونَ (٣٧) قَالَ یَا أَیُّهَا الْمَلأ أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَنْ یَأْتُونِی مُسْلِمِینَ (٣٨) قَالَ عِفْریتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقَامِکَ وَإِنِّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِینٌ (٣٩) قَالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَأَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَمَنْ شَکَرَ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ (٤٠) قَالَ نَکِّرُوا لَهَا عَرْشَهَا نَنْظُرْ أَتَهْتَدِی أَمْ تَکُونُ مِنَ الَّذِینَ لا یَهْتَدُونَ (٤١) فَلَمَّا جَاءَتْ قِیلَ أَهَکَذَا عَرْشُکِ قَالَتْ کَأَنَّهُ هُوَ وَأُوتِینَا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهَا وَکُنَّا مُسْلِمِینَ (٤٢) وَصَدَّهَا مَا کَانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنَّهَا کَانَتْ مِنْ قَوْمٍ کَافِرِینَ (٤٣) قِیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَکَشَفَتْ عَنْ سَاقَیْهَا قَالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوَارِیرَ قَالَتْ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمَانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (٤٤)

اشاره‌ای  به  داوود  می‌شود،  و  آن‌گاه  داستان  سلیمان  پس  از  حلقه‌ای  از  زنجیرۀ  داستان  موسی  می‌آغازد  -  علیهم  السّلام  -  آنان  از  زمرۀ  پیغمبران  بنی‌اسرائیل  هستند.  این  سوره  با  سخن  از  قرآن  می‌آغازد.  در  آن  آمده  است‌: 

(إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ) (٧٦)

بی‏گمان  این  قرآن  برای  بنی‌اسرائیل  (‌حقیقت‌)  اکثر  چیزهایی  را  (‌که  در  تورات  از  احکام  و  قصص  آمده  است  و)  در  آنها  اختلاف  دارند،  روشن  و  بیان  می‌دارد.(نمل/76)

داستان  سلیمان  -  علیه  السلام  -  در  این  سوره  بیش  از  هر  سورۀ  دیگری  بسط  داده  شده  است‌،  هر  چند  هم  تنها  حلقه‌ای  از  زنجیرۀ  داستان  زندگانی  سلیمان  را  در  برگرفته  است‌،  و  آن  حلقۀ  زنجیرۀ  داستان  سلیمان  با  هدهد  و  ملکۀ  سبا  است‌.  برای  این  حلقه  ،  روند  قرآنی  دیباچه  ای  تهیّه  می‌بیند  که  در  آن  سلیمان  برای  مردمان  از  تعلیم  نطق  پرندگان  و  اعطاء  همه  چیز  یزدان  بدو  سخن  می‌گوید،  و  شکر  و  سپاس  خدای  را  بر  این  فضل  و  لطف  نمایان  بجای  می‌آورد.  آن  گاه  صحنۀ   کوکبه  و  دبدبۀ  سلیمان  ‌که  از  جنّیان  و  آدمیان  و  پرندگان  فراهم  آمده  بود  به  میان  می‌آید.  مورچه‌ای  مورچگان  را  از  این‌  کوکبه  و  دبدبه  برحذر  می‌دارد  که  بپایند  در  زیر  پاهای  ایشان  له  و  په  نشوند.  سلیمان  این  را  می‌شنود  و  می فهمد  و  شکر  خدای  را  بر  این  نعمت  درک  و  فهم  می‌گوید.  سلیمان  همچنین  می‌داند  که  نعمت  وسیله  امتحان  است‌.  این  است  که  از  یزدان  جهان  درخواست  می‌نماید  که  او  را  توفیق  دهد  شکر  نعمتها  را  بگوید،  و  در  این  امتحان  موفّق  و  پیروز  شود. 

مناسبت  ورود  این  داستانها  به  طور  مختصر  در  این  سوره‌،  همان  چیزی  است  که  بیان  گردید،  و  آن  این  که  این  سوره  با  سخن  از  قرآن  آغاز  می‌گردد،  و  این  قرآن  برای  بنی‌اسرائیل  بیشتر  چیزهائی  را  که  بنی‌اسرائیل  در  آنها  اختلاف  دارند  برایشان  ذکر  و  روشن  مـی‌کند.  داستانهای  موسی  و  داوود  و  سلیمان  -  علیهم  السّلام‌- از  مهمّ تر‌ین  حلقه‌های  زنجیرۀ  تاریخ  بنی‌اسرائیل  است‌.  مناسبت  این  حلقه  و  مقدّمات  آن  برای  سخن  از  موضوع  این  سوره‌،  در  چند  مورد  این  حلقه  و  سوره  جلوه‌گر  می آید:

در  فضای  سوره  و  سایه‌روشنهای  آن  تکیه  بر  علم  و  دانش  است‌،  همان  گونه  که  در  اوائل  سوره  گفتیم‌.  نخستین  اشاره  در  داستان  داوود  و  سلیمان  عبارت  است  از:

(وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُدَ وَسُلَیْمَانَ عِلْمًا).

ما  به  داوود  و  سلیمان  دانش  (‌قابل  مـلاحظه‌ای‌)  عطاء  کردیم‌.(نمل/15)                                                             بدان  هنگام  که  سلیمان  هم  نعمت  خـدا  را  بر  خود  برمی‌شمرد،  سخن  را  با  تعلیم  زبان  پرندگان  توسّط  یزدان  جهان  به  خود  می‌آغازد:

(وَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ).

و  گفت‌،  ای  مردم‌!  به  ما  (‌درک  )  سخن  پرندگان  (‌و  نحوۀ  سخن  گفتن  با  آنها،  به  وسیلۀ  خداوند  بزرگوار)  آموخته  شده  است‌.(نمل/16)

معذرتی  که  هدهد  برای  غائب  بودن  خود  در  لابلای  داستان  می‌آورد،  با  این  سخن  آغاز  می‌شود:

(أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ) (٢٢)

من  بر  چیزی  آگاهی  یافته‌ام‌،  که  تو  از  آن  آگاه  نیستی‌.  من  برای  تو  از  سرزمین  سبا  یک  خبر  قطعی  و  مورد  اعتماد   آورده‌ام‌.(‌نمل‌/22 )

آن  کسی ‌که  «‌علم‌»  و  آگاهی  از  کتاب  دارد  تخت  ملکۀ  سبا  را  در  لحظه‌ای  آماده  و  حاضر  می‌آورد...

افتتاح  سوره  با  قرآن  است  ‌که  ‌کتاب  روشن  و  روشنگر  یزدان  است  و  برای  مشرکان  می‌آید.  مشرکان  آن  را  تکذیب  می کنند.  در  داستان  سلیمان  هم‌ کتاب  یا  نامه  سلیمان  است‌  که  ملکۀ  سبا  آن  را  دریافت  می‌دارد.  خیلی  طول  نمی‌کشد  ملکه  و  قوم  او  تسلیم  فرمان  می‌شوند  و  به  پیش  سلیمان  می‌ایند.  وقتی  ‌که  نیروهای  جنّیان  و  آدمیان  و  پرندگان  را  مسخّر  سلیمان  می‏بینند  به  یزدان  جهان  ایمان  می‌آورند.  می‌دانند  که  این  خدا  است  که  اینها  را  به  زیر  فرمان  سلیمان  درآورده  است‌،  و  او  چیره  بر  بندگان،  خود  است‌،  و  او  خداوندگار  عرش  عظیم  و  تخت  فرماندهی  بر  کلّ  هستی  است‌.

در  این  سوره  نعمتهائی  عرضه  می‌شود که  یزدان  به  بندگان  مرحمت  فرموده  است‌.  از  آیات  و  معجرات  یزدان  سخن  می‌رود  که  درگستره  هستی  پخش  و  پراکنده‌اند.  از  خلافت  انسانها  در  زمین  صحبت  می‌شود.  آنان  با  وجود  این  نعمت  والای  خلیفه‌گری  آیات  خدا  را  انکار  می‌کنند  و  به  نشانه‌های  خداشناسی  توجّهی  نمی‌کنند،  و  شکر  و  سپاس  خدای  را  بجای  نمی‌آورند.  در  این  داستان  نمونه‌ای  از  بندگان  شکرگزار  است‌،  آن  کسی‌  که  از  پروردگار  خود  درخواست  می  نماید  او  را  توفیق  دهد  شکر  نعمتهائی  را  بگوید  که  خدا  بدو  ارزانی  داشته  است‌.  کسی  است  که  دربارۀ  آیات  الهی  می‌اندیشد،  و  از  آنها  غافل  نمی‌گردد،  و  نعمت  خدا  او  را  سرمست  و  مغرور  نمی‌سازد،  و  قدرت  و  قوّت  او  را  سرکش  و  یاغی  نمی‌کند...  در  میان  موضوع  سـوره  و  میان  اشاره‌های  داستان  و  موقعیّتهای  آن‌،  مناسبات  فراوان  و  روشن  است‌.

داستان  سلیمان  با  ملکۀ  سبا  نمونۀ  بسنده ای  برای  داستان  در  قرآن‌،  و  برای  ادای  هنری  در  آن  است‌.  این  داستان  سرشار  از  حرکت  و  جنبش‌،  و  عواطف  و  احساسات‌،  و  صحنه‌ها   رخدادها،  و  بند  بند  و  بخش  بخش  ‌کردن  این  صحنه‌ها  و  رخدادها،  و  قرار  دادن  فاصله‌های  هنری  در  لابلای  آنها  است‌!

بگذارید  به  طور  مفصّل  به  عرضۀ  آنها  بپردازیم‌:

*

(وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُدَ وَسُلَیْمَانَ عِلْمًا وَقَالا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی فَضَّلَنَا عَلَى کَثِیرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ) (١٥)

ما  به  داوود  و  سلیمان  دانش  (‌قابل  ملاحظه‌ای‌)  عطاء  کردیم)  و  آنان  (‌سپاس  خدا  را  بجای  آوردند  و)  گفتند:  حمد  و   سپاس  خداوند  را  سزا  است  که  ما  را  بر  بسیاری  از  بندگان  مؤمن  خود  برتری  بخشید.

این  اشاره  سرآغاز  داستان  است‌.  اعلام  شروع  است‌.  خبری  است‌  که  بیانگر  برجسته‌ترین  نعمت  از  نعـتهای  خداداد  به  داوود  و  سلیمان  -  علیهما  السّلام  -  است‌،  و  آن  نعمت  علم  است‌.  علمی‌  که  به  داوود  داده  شده  است‌.  تفصیل  آن  در  سوره‌های  دیگر  آمده  است‌.  از  جمله  خدا  بدو  تعلیم  داده  است  بندهای  زبور  را  ترتیل‌  کند  و  با  آواز  بخواند،  به  گونه‌ای  که  جهان  پیرامونش  با  او  همآوا  می‌شود،  و  کوه‌ها  و  پرندگان  با  او  هـمنوا  و  همصدا  می‌خوانند،  به  سبب  شیرینی  صدا  و  خوشایندی  نوائی  که  دارد،  و  حرارت  و  گرمی  نغمه‌ها،  و  طنین  شورانگیز  بندها،  غرق  شدن  در  هنگامۀ  مناجات  با  خدا،  و  خوشخوانی  دعاها،  و  گسیختن  از  عـلائق  و  عبور  از  موانعی  ‌که  میان  او  و  میان  ذرّات  هستی  این  جهان  فاصله  می‌اندازد.  نعمت  دیگری  که  از  آن  برخوردار  بود  خدا  بدو  ساختن  زره  و  ابزار  جنگ  تعلیم  داده  بود،  و  آهن  را  در  اختیار  او  قرار  داد‌ه  بود  تا  بتواند  از  آن  هر  چه  را  بخواهد  بسازد.  از  جملۀ  نعمتها  نعمت  داوری  در  میان  مردمان  بود  که  سلیمان  نیز  در  این  نعمت  با  او  شریک  بود.

در  این  سوره  تـفصیل  تعلیم  زبان  پرندگان  و  چیزهای  دیگر  به  سلیمان  مطرح  است‌ که  افزون  بر  نـعمتهای  دیگری  است  که  بدو  داده  شده  است  و  در  سوره‌های  دیگری  از  آنها  سخن  رفته  است‌.  از  قبیل  ،  تعلیم  داوری  بدو،  و  رهسپار کردن  بادهای  مسخّر  سلیمان  به  فرمان  یزدان  به  برخی  از  جهات  و  نواحی  جهان‌.

داستان  با  این  اشاره  آغاز  می‌گردد:

(وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُدَ وَسُلَیْمَانَ عِلْمًا).

ما  به  داوود  و  سلیمان  دانش  (‌قابل  ملاحظه‌ای‌)  عطاء  کردیـم‌.

پیش  از  این ‌که  این  آیه  به  پایان  خود  برسد،  شکر  داوود  و  سلیمان  بر  این  نعمت  یزدان  به  میان  می‌آید،  و  ارزش  آن  و  منزلت  عظیم  آن  اعلام  می‌شود.  حمد  و  سپاس  خدائی ‌گفته  می‌شود  که  آن  دو  نفر  را  بر  بسیاری  از  بندگان  مؤمن  خود  ترجیح  داده  است‌.  بدین  وسیله  ارزش  علم  و  دانش  جسته  و  نمودار  می‌شود،  و  عظمت  تفضّل  خدا  بر  بندگان  با  اعطای  علم  و  دانش  بدیشان  جلوه‌گر  می‌آید،  و  روشن  می گر‌دد  کسی‌  که  بدو  علم  و  دانش  داده  شود  بر  بسیاری  از  بندگان  مؤمن  خدا  برتری  خواهد  داشت‌.

در  اینجا  نوع  علم  و  دانش  و  موضوع  آن  بیان  نمی شود،  چون  خود  علم  و  دانش  است که  نموده  و  اظهار  می‌شود،  و  اشارۀ  نهانی  هم  بدین  امر  دارد  که  علم  و  دانش  هر  چه  هست  همه  و  همه  بخشش  یزدان  به  مردمان  است‌،  و  هر  عالمی  و  دانشمندی  باید  بداند  که  سرچشمۀ  علم  و  دانش  ‌کجا  و  کدام  است‌،  و  بر  علم  و  دانش  خود  خدای  را  سپاس  بگوید  به  ‌گونه‌ای  علم  و  دانش  خود  را  به  ‌کار  ببرد  و  مورد  استفاده  قرار  دهد  که  خدا  را  خشنود  سازد،  خدائی  ‌که  آن  را  بدو  بخشیده  است  و  عطاء  فرموده  است‌.  دیگر  نباید  علم  و  دانش‌،  عالم  و  دانشمند  را  از  خدا  دور  گرداند،  و  خدا  را  از  یاد  او  ببرد.  چه  علم  و  دانش  یکی  از  الطاف  و  عطایای  خدا  بدو  است‌.

علم  و  دانشی‌  که  دل  را  از  خداوندگار  دل  دور  می‌گرداند  فاسد  و  تباه  است‌،  و  از  منبع  خود  و  از  هدف  خود  منحرف  است‌.  نه  برای  صاحبش  و  نه  برای  مردم  سعادت  به  بار  نمی‌آورد  و  خوشبختی  نتیجه  نمی‌دهد.  بلکه  شقاوت  و  بدبختی  و  ترس  و  هراس  و  پریشانی  و  سرگردانی  و  خرابی  و  ویرانی  به  بار  می‌آورد  و  نتیجه  می‌دهد.  زیرا  همچون  علم  و  دانشی  از  منبع  خود  بریده  است‌،  و  از  رویکرد  خود  منحرف  ‌گردیده  است‌،  و  راه  خود  را  به  سوی  خدا  گم‌  کرده  است  ...

امروزه  انسانها  به  مرحلۀ  خوبی  از  مراحل  علم  و  دانش  رسیده‌اند.  اتم  را  می‌شکافند  و  از  آن  استفاده  می‌کـند  و  آن  را  به  ‌کار  می‌گیرند.  ولکن  انسانها  تا  به  امروز  از  همچون  علم  و  دانشی  چه  محصولات  و  ثمراتی  را  برچیده‌اند  و  برداشت  کرده‌اند،  علم  و  دانشی  که  صاحبان  آن  خدای  را  یاد  نمی‌کنند،  و  از  او  نمی‌ترسند،  و  حمد  و  سپاس  او  را  بجای  نمی‌آورند،  و  علـم  و  دانش  خود  را  به  سوی  خدا  جهت  نمی‌دهند؟  چه  محصولات  و  ثمراتی  را  برچیده‌اند  و  برداشت‌  کرده‌اند  جز  قربانیهای  وحشیانۀ  دو  بمب  «‌هیروشیما»  و  «‌ناکازاکی‌»  و  جز  ترس  و  هراس  و  پریشانی  و  دلهره‌ای  ‌که  پلکهای  چشمهای  مردمان  شرق  و  غرب  را  بیدار  و  بیخواب  نگاه  داشته  است  و  پیوسته  ایشان  را  به  درهم  نوردیدن  و  در  هم  شکسش  و  نابود  کردن  و  بر  باد  فنا  دادن  تهدید  می‌کند؟[1]

بعد  از  این  اشاره  به  نعمت  علم  و  دانش‌،  و  لطف  خدا  با  اعطاء  علم  و  دانش  به  داوود  و  سلیمان‌،  و  حمد  و  سپاسی  که  آن  دو  می‌گویند،  و  اظهار  اطّلاعی  ‌که  از  منزلت  علم  و  دانش  می‌کنند  و  ارزش  آن  را  بیان  می‌دارند  و  سپاس  آن  را  می‌گویند،  به  طور  خاصّ  از  سلیمان  سخن  می‌رود:

(وَوَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاوُدَ وَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَأُوتِینَا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ) (١٦)

سلیمان  وارث  (‌پدرش‌)  داوود  شد  و  گفت‌:  ای  مردم‌!  به  ما  (‌درک  )  سخن  از  همۀ  چیزها  (‌و  تمام  وسائلی  که  از  نظر  مادی  و  معنوی  برای  تشکیل  حکومت  الهی  لازم  باشد)  داده  شده  است‌.  ایـن  فضیلت  و  لطف  آشکاری  است  (‌و  باید  بسیار  سپاس  آن  را  بگوئیم،  و  با  شکر  این  فخر،  رضای  خدا  را  بجوئیم‌)‌.

به داوود  همراه  نبوّت  و  علم‌،  فرمانروائی  نیز  داده  شده

بود. و لیکن  در  وقت  سخن  از  اعطاء  نعمت  خدا  به  او  و  به  سلیمان‌، از  فرمانروائی  صحبت  نمی‌شود. بلکه  تنها  از  علم  سخن  می‌رود. چون  فـرمانروائی  ‌کـوچکتر  از  آن  است ‌که  در  همچون  جولانگاهی  از  آن  صحبت  شود!

(وَوَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاوُدَ).

سلیمان  وارث (‌پدرش‌) داوود  شد.

مفهوم  سخن  بیانگر  این  است  ‌که  همچون  ارثـی  عـلم  است‌. زیرا  علم  است ‌که  دارای  قیمت  والائی  است‌  که  ارزش  آن  را  دارد  ذکر  شود. اعـلام  سـلیمان  در  مـیان  مردمان‌، این  سخن  را  تأکید  می‌کند: 

(قَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَأُوتِینَا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ).

گفت‌: ای  مردم‌! به  مـا (‌درک  ) سـخن  از  همۀ  چیزها  (‌و  تمام  وسائلی  که  از  نظر  مادی  و  معنوی  بـرای  تشکـیل  حکومت  الهی  لازم  باشد) داده  شده  است‌.

پیدا  است  که  زبان  پرندگان  از  سوی  یزدان  بدو  یاد  داده  شده  است‌. ولی  بقیّۀ  نعمتها  سربسته  و  چکیده  به  منبع  اصلی  استاندارد  داده  شده  است‌،  منبعی ‌که  زبان  پرندگان  را  بدو  آموخته  است‌. این  منبع‌، داوود  نیست‌. چه  سلیمان  این  را  از  پـدرش  داوود  بـه  ارث  نـبرده  است‌، و  هـمه  چیزی ‌که  بدو  داده  شده  است  نیز  از  جـانب  پـدر  بـدو  نرسیده  است‌.  بلـکه  رسیدن  همه  چیز  بدو  از  همان  جائی  است‌ که  آن  تعلیم  و  آموزش  از  آنجا  آمده  است  و  بدو  عطاء  گردیده  است‌.

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَأُوتِینَا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ).[2]

سلیمان  برای  سخن  از  نعمت  خدا  و  بیان  لطف  و  فضل  او  بر  خود  همچون  چیزی  را  در  میان  مردمان  پخش  می‌کند. نه  این ‌که  همچون  سخنی  را  در  میان  مردمان  بگوید  تا  بدان  بر  دیگران ا‌فتخار  کند  و  به  خود  ببالد  ...  پیروی ‌که  بر  آن  می‌آید  چنین  است‌:

(إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ) (١٦)

این  فضیلت  و  لطف  آشکاری  است (‌و  باید  سپاس  آن  را  بگوئیم،  و  با  شکر  این  فخر،  رضای  خدا  را  بجوئیم‌.

فضل  و  لطف  خدا  است  و  بیانگر  منبع  آن  و  دالّ  بر  مالک  آن  است‌. کسی  نمی‌تواند  زبان  پرندگان  را  به  مـردمان  بیاموزد  مگر  یزدان  جهان‌. همچنین  همه  چیز  را  آن هم  با  این  عمومیّت  -  به‌ کسی  نمی‌دهد  مگر  خدا.

پرندگان  و  حیوانات  و  حشرات‌، وسائلی  برای  تـفهیم  و  تفاهم  در  میان  خود  دارند که  همان  زبان  و  منطق  آنـها  است‌. این  امر  در  زندگی  انواع  زیـادی  از  پـرندگان  و  حیوانات  و  حشرات  آشکارا  دیده  می شود. دانشـمندان  زیست ‌شـناسی  در  تــلاشند  از  روی  حـدس  و گـمان  چیزهائی  از  زبان  و  وسائل  تفهیم  و  تفاهم  این  انواع  درک  و  فهم‌  کنند، ولی  از  روی  قطع  و  یقین  چیزی  نمی‌توانند  در  این  راستا  بیان  دارنـد. و  امّـا  چیزی‌ کـه  خـدا  به  سلیمان  علیه السّلام  عطاء  فرموده  بود کار  ویژه‌ای  بود  و  جـنبۀ  معجزه  داشت‌،  معجزه‌ای  ‌که  با  کارهای  معهود  و  مأنوس  مردمان  مخالفت  دارد. سلیمان  از  راه  سعی  و  تلاش  زبان  پرندگان  را  نیاموخته  بود  و  به  وسائل  تفهیم  و  تفاهم  آنها   پی  نبرده  بود. از  روی  حدس  و گمان  بسان  دانشمندان  امروزی  از  تفهیم  و  تفاهم  پرندگان  سخن  نمی‌گفت‌. بلکه  به  طور  قـطع  و  یـقین  از  درک  و  فـهم  خـود  از  زبـان  پرندگان  سخن  می‌گفت‌، و  به‌ گفت  و  شـنود  آنــها  پـی  می‏‎برد.

دوست  دارم  این  معنی  تأکید  و  روشن  شود، چون  برخی  از  مفسّران  جدید  که  پیروزیهای  دانش  نوین  ایشـان  را  مات  و  مبهوت ‌کرده  است  تلاش  می‌کنند  داسـتانی  کـه  قرآن  در  این  راستا  دربارۀ  سلیمان  علیه السّلام  می ‌گوید، تفسیر  و  توجیه  علمی  ‌کنند  و  بگویند کار  سلیمان  هم  نوعی  از  درک  و  فهم  زبان  پرندگان  و  حیوانات  و  حشرات  بـود  بدان  گونه  که  امروزه  تلاشهای  دانش  نوین  درصدد  آن  است‌. این‌ کار  خارج ‌ کردن  معجزه  از  سرشت  خود  است‌، و  نتیجۀ  شکست  روانی  و  شگـفت  زده  شـدن  از  دانش  اندک  بشری  است‌. این‌ که  خدا  زبان  پرندگان  و  حیوانات  و  حشـرات  را  به  بـنده‌ای  از  بـندگان  خـود  بیاموزد  سـاده‌ترین  و  آسـان‌ترین  چیز  بـرای  خـدا  است‌. ایـن  بخشش  و  عطای  الهی  بدو  است  و  نیازمند  هیچ‌ گـونه  سعی  و  تلاشی  نیست‌. این  کار  فراتر  از  این  نیست‌ کـه  یزدان  جهان  موانعی  را  از  میان  اجناس  و  انواع  بردارد که  خودش  آن  موانع  را  در  میان  اجناس  و  انواع  پدید  آورده  است‌، و  هم  خودش  آفرینندۀ  آن  اجناس  و  انواع  است‌! تازه  اینها  جز  بخشی  از  خارق  العـاده‌ها  و  مـعجزه‌هائی  نیست‌ که  یزدان  به  بندۀ  خود  سلیمان  عطاء  فرموده  است‌. بخش  دیگری  هم  ا‌ز  خارق  العاده‌ها  و  معجزه‌ها  به  تسخیر  سلیمان  در  آوردن  گروهی  از  جنیان  و  پرندگان  است‌، تا  آنها  تحت  فرمان  او  به  کار  بپردازند  و  مطـیع  دستور  او  باشند، درست  بسان  لشکریانی  که  از  انسانها  به  زیـر  فرمان  داشـت‌. آن  دسته  و  گروهی  که  یزدان  از  پرندگان  مسخّر  سلیمان  فرموده  بود، بدانها  درک  و  فهم  خاصّی  داده  بود  که  فراتر  از  درک  و  فهم  سائر  پرندگان  همنوع  خود  بود.

این  امر  در  داستان  هدهدی  پیدا  است  کـه  از  احـوال  و  ا‌وضاع  ملکۀ  سـبا  چـیزهائی  را  درک  و  فـهم ‌کـرد  کـه  خردمندترین  و  هوشیارترین  و  پرهیزگارترین  مــردمان  درک  و  فهم  می‌کنند. این  هم  خارق  العاده  و  مـعجزه‌ای  بود که  سلیمان  بدان  اختصاص  یافته  بود.

حـقیـت  ایـن  است ‌کـه  قـانون  و  سـنّت  خـدا  در  مـیان  آفریدگانش  بـر  ایـن  ساری  و  جـاری  شـده  است ‌کـه  پرندگان  درک  و  فهم  ویژه‌ای  و  متفاوتی  در  میان  خـود  داشته  باشند، و لیکن  ا‌ین  درک  و  فهم  بـه  پـای  درک  و  فهم  انسان  نمی‌رسد. آفرینش  پرندگان  بدین  گونه  و  بدین  شیوه  حلقه‌ای  از  زنجیرۀ  هماهنگی  همگانی  جهانی  است‌. این  حلقه  هم  به  عنوان  حلقۀ  جداگانه‌ای‌، تـابع  و  پیرو  قانون  و  سنّت  همگانی  است‌، آن  قانون  و  سنّتی‌  که  مقتضی  بودن  آن  بدین ‌گونه  و  بدین  شیوه‌ای  است‌ که  بر  آن  است‌.

حقیقت  این  است  هدهدی  که  امروزه  مـتولّد  مـی‌گردد، نسخه‌ا‌ی  از  هدهدی  است‌ که  هزاران  سال  یا  مـیلیونها  سال  پیش  پا  به  جهان‌گذاشته  است‌، آن  زمان  ‌که  هدهدها  به  جهان  پای  نهاده‌اند. عوامل  وراثتی  در  میان  است ‌که  این  هدهد  را  نسخۀ  هدهد  نخستین  می‌گردانند.  هر  اندازه  رنگ  و  روی  این  هدهد  تغییر  یافته  باشد، از  میان  نوع  خود  بیرون  نمی‌رود  و  جدا  نمی‌شود، تا  به  نوع  دیگری  تبدیل  شود  ...این  امر  -  همان  گونه  که  آشکار  است  گوشه‌ای  از  قانون  و  سـنّت  خـدا  در کـار  آفـرینش‌، و  بخشی  از  قانون  و  سنّت  هـگانی  نـظم  و  نـظام  دهـندۀ  جهان  است‌.

امّا  این  دو  حقیقت  ثابت، باعث  نـمی‌گردد  کـه  خـارق  العاده‌ای  روی  بدهد  هــر  وقت  کـه  آفـریدگار  سـنّتها  و  قانونها  بخواهد. آن  وقت  خود  کار  خارق‌العاده  جزئی  از  قانون  و  سنّت  همگانی  می‌گردد، قانون  و  سنّتی  ‌که  مرزها  و کرانه‌های  آن  را  نمی‌دانیم‌. جزئی‌ که  در  مـوعد  خـود  روی  می‌دهد  و  آن  موعد  را  هم  غیر  از  خدا  نمی‌دانـد، می‌آید  و  معهود  و  مأنوس  مردمان  را  در  هم  می‌شکند، و  قانون  و  سنّت  خدا  را  در کـار  آفـرینش  و  هـماهنگی  همگانی  تکمیل  می‌کند. هد‌هد  سلیمان  این ‌گونه  پـیدا  گردید. و  چه  بسا  همۀ  دسته‌ها  و گروه‌های  پرندگانی  که  در  آن  زمان  مسخّر  او  شده‌اند  این  چنین  پیدا  و  هویدا  گردیده‌اند.

از  این  جرّ  مقال  برمی‌گردیم  و  به  شرح  داستان  سـلیمان  مراجعه  می‌کنیم  و  آن  چیزهائی  را  پیجوئی  می‌کنیم  ‌که  از  داوود  بدو  رسیده  است‌، و  یا  خدا  بدو  ارمـغان  دا‌شته  است  و  سلیمان  آنها  را  اعلام  نموده  است‌، ا‌ز  قبیل  علم  و  دانش  و  مکانت  و  منزلت  و  لطف  و  مرحمتی‌  که  خدا  در  حقّ  او  روا  دیده  است‌.

(وَحُشِرَ لِسُلَیْمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالإنْسِ وَالطَّیْرِ فَهُمْ یُوزَعُونَ) (١٧)

لشکـریان  ســلیمان  از  جـنّ  و  انس  و  پـرنده‌، بـرای  او  گردآوری  کشتند، و  همۀ  آنان  به  یکدیگر  ملحق  و در  نزد  هـم  نگاه  داشته  شدند.

اینها  کوکبه  و  دبدبۀ  سلیمان  هستند، جمع  شده‌اند  و گرد  آمده‌اند. از  جنّ  و  ا‌نس  و  پرنده  تشکیل  شده‌اند. انس‌ که  معروف  و  شناخته‌اند  اما  جنّ‌، آنان  آفریدگانی  هستند که  چیزی  از  ایشان  نمی‌دانیم‌، مگر  آن  اندازه  ‌که  خداوند  در  قرآن  از  کار  و  بارشان  خبر  داده  است  و  برایمان  روایت  فرموده  است‌. و  آن  این‌ که  خدا  ایشان  را  از  شعلۀ  آتش  آفریده  است‌، شعله‌ای  که  مشتعل  و  متموّج  است‌. آنـان  انسانها  را  می‏بینند، ولی  انسانها  ایشان  را  نمی‌بینند:

(إنه یراکم هو وقبیله من حیث لا ترونهم).

شیطان  و  همدستان  او  شما  را  می‌بییند، در  صورتی  که  شما  آنها  را  نمی‌بینید. (اعراف/27)           

سخن  دربارۀ  ابلیس  یا  شیطان  است‌، و  ابلیس  از  جنّیان  است‌. جنّیان  می‌توانند  در  سینه‌های  مردمان  اغلب  شرّ  و  بدی  را  وسوسه‌  کنند  و  بدیشان  ‌گناه  و  معصیت  را  الهام  نمایند. ولی  ما  نمی‌دانیم  چگونه  این  کـار  را  مـی‌کنند. دسته  و  گروهی  از  جنّیان  به  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ایـمان  آوردند، و  او  ایشـان  را  ندید  و  از  ایـمان  آوردنشـان  اطّلاع  نداشت‌، و لیکن  خدا  او  را  از  این‌  کار  آگاه  ‌کرد: 

(قل:أوحی إلی أنه استمع نفر من الجن فقالوا:إنا سمعنا قرآنا عجبا , یهدی إلى الرشد فآمنا به , ولن نشرک بربنا أحدا . .)

)‌ای  محمّد!  به  امّت  خود) بگو: به  من  وحی  شده  است  که  گروهی  از  پریان‌، به (‌تلاوت  قرآن‌) من  گوش  فرا  داده‌اند  و (پس  از  مراجعت  به  میان  قوم  خود، بدیشان‌) گفته‌اند: ما  قرآن  زیبا  و  شگـفتی  را  شنیده‌ایـم‌. همگان  را  بـه  راه  راست  رهنمود  می‌سازد، و (‌ما  بدان  ایمان  اورده‌ایـم  و  دیگر  از  ایـمان  خـود  برنمی‌گردیم  و  یکـتاپرستی  را  در  پــیش  میگیریم، و) کســی  را  انــباز  پـروردگارمان  نمی‌ساریم‌....(جن/1و2 )                                                      می ‌دانیم  که  یزدان  گروهی  از  آنـان  را  مسـخّر  سـلیمان  نموده  است  و  برای  او  معبدها  و  پرستشگاه‌ها  و  قصرها  و  کاخها، و  مجسمه‌ها  و  تندیسها،  و  ظرفهای  غذاخـوری  بزرگ  می‌سازند، و  برای  او  در  دریا  غوّاصی  می‌کنند، و  مطابق  دستور  خدا  فرمان  او  را  می‌برند  و  کارهائی  را  که  از  ایشان  بخواهد  انجام  می‌دهند. برخی  از  آنان  هـم  در  کوکبه  و  دبدبۀ  او  با  برادران  ایمانی  خود  از  انسـانها  و  پرندگان  شرکت  می‌کنند، همان  گونه ‌کـه  در ایـنجا  بیان  گردیده  است‌.

می‌گوئیم‌: خـداونــد  گـروهی  از  جـنّیان‌، و  گـروهی  از  پرندگان  را  مسخّر  سلیمان  ساخته  بود، همان  گـونه  کـه  گروهی  از  انسانها  را  به  زیر  فرمان  او کشیده  بود. بدان  سان‌ که  همۀ  اهل  زمین  لشکریان  سلیمان  نبوده‌اند  -  چرا  که  ملک  و  مملکت  او  فراتر  از  جـائی  نـبوده  است‌ کـه  امروزه  فلسطین  و  لبنان  و  سوریه  و  عراق  تا  کرانه‌های  فرات  را  در  بر  دارد  -  بدین  سـان  همۀ  جـنّیان  و  هـمۀ  پرندگان  هم  مسخّر  سلیمان  نبوده‌اند. بلکه  از  هر  یک  از  این  ملّتها  گروهی  به  زیر  فرمان  سلیمان  بـوده  است  و  دستور  او  را  اطاعت  کرده  است‌، اعم  از  آدمیان  و  جنیّان  و  پرندگان‌.

در  مسألۀ  جنّ‌، سند  گفتۀ  ما  این  است ‌که  همان‌ گونه‌  که  قرآن  فرموده  است  ابلیس  و  زادگان  او  از  جنّ  هستند: 

(إن إبلیس کان من الجن).

مگر  ابلیس  که  از  جنّیان  بود. (‌کهف‌/50) 

در  سورۀ  «‌ناس‌»  هم  آمده  است‌:

(الذی یوسوس فی صدور الناس من الجنة والناس).

وســوسه  گری  است  کــه  در  سینه‌های  مردمان  بـه  وسوسه  می‌پردازد (‌و  ایشان  را  به  سوی  زشتی  و  گناه  و  تــرک  خوبیها  و  واجبات  مـی‌خوانـد.  در  سینه‌های  مردمانی‌)  از  جنّیها  و  انسانها. (‌ناس‌/5و6) 

جنّیان  به  ‌گمراهسازی  و  شرّ  و  بـدی  و  وسـوسه ‌کـردن  مردمان  در  روزگار  سلیمان  هم  می‌پرداخته‌اند. آنان  در  حالی  که  مسخّر  سلیمان  بوده‌انـد  و  بـه  فـرمان  او  کـار  کرده‌اند، قطعاً   نمی‌توانسته‌اند  به  گمراهسازی  و  شـرّ  و  بد‌ی  و  وسوسه  کردن  مردمان  بپردازند. چـون  سلیمان  پیغمبر  خدا  بوده  است  و  تنها  مردمان  را  به  سوی  هدایت  خوانده  است‌. پس  مفهوم  این ا‌ست‌  که  گروهی  از  جنّیان  مسخّر  فرمان  او  بوده‌اند  نه  همۀ  آنان‌.

در  مسألۀ  پرندگان‌، سند  گفتۀ  ما  این  است‌، زمـانی  کـه  سلیمان  از  پرندگان  سان  دید  و  به  بررسی  آنها  پرداخت‌، از  غیبت  هدهد  ویژه‌ای  باخبر  گردید.  اگر  همه  از  جمله  اگر  همۀ  هدهدها  جمع  شده‌اند  و  گرد  آمده‌اند، سـلیمان  نمی‌توانست  از  میان  میلیونها  هدهد  چه  رسد  به  بیلیونها  پرنده‌، غیبت  هدهد  واحدی  را  بداند، و  نـمی‌توا‌نست  بگوید:

(مَا لِیَ لا أَرَى الْهُدْهُدَ).

چرا  شانه  بسر  را  نمی‌بینم‌؟‌. (‌نمل/‌٢٠)

 در  این  صورت‌، این  هدهد‌، شانه  بسر  ویژه‌ای  بوده  است  و  شـخصیّت  و  مـقام  خاصّی  داشـته  است‌، و  یکی  از  هدهدهائی  بوده  است‌ که  مسخّر  سلیمان  بوده‌اند. یا  شانه  بسری  بوده  است ‌که  در کوکبه  و  دبدبه  سلیمان  از  میان  همنوعان  معدود  خود  نوبت  کار  یا کشیک  داشته  است‌. مؤیّد  ا‌ین  سخن  ا‌ین  ا‌ست ‌که  همچون  هدهدی  از  درک  و  فهم  ویژه‌ای  برخوردار  بـوده  است  و  سـائر  هـدهدها  و  مــخصوصاً  هــمۀ  پــرندگان  هـمچون  درک  و  فـهمی  نداشته‌اند. به  ناچار  این  شعو‌ر  ویژۀ  خدادادی  باید  به  گروه  خاصّی  عطاء  شده  باشد که  مسخّر  سلیمان  بوده‌اند، نه  این‌ که  همۀ  هدهدها  و  جملگی  پرندگان  بـهره‌مند  از  این  نعمت  والا  بوده  باشند. نوع  درک  و  فهمی ‌که  از  آن  هدهد  ویژه  دیده  شده  است  در  سطحی  بوده  است ‌که  با  سـطح  درک  و  فـهم  انسـانهای  خـردمند  و  هـوشیار  و  پرهیزگار  برابری  می‌کرده ‌ا‌ست‌!

لشکریان  سلیمان  اعم  از  آدمیان  و  جنّیان  و  پرندگان  گرد  آمدند.  همچون  مجموعه‌ای ‌کوکبه  و  دبـدبۀ  بـزرگی  را  تشکــیل  مـی‌داده  است‌، و  گـروه  عظیمی  را  فـراهـم  می‌آورده  است‌. اوّلین  گروه  به  آخـرین  گـروه  پـیوسته  است  و  همایش  سترگی  بوده  است‌.

(فَهُمْ یُوزَعُونَ) (١٧)

همۀ  آنان  به  یکدیگر  مـلحق  و  در  نـزد  هـم  نگاه  داشتـه شدند.

تا  پراکنده  نشوند  و  هرج  و  مرج  در  میانشان  پیدا  و  شائع  نشود. همایش  سپاهیان  بود  و  از  نظم  و  نظام  سپاهیگری  برخوردار  بود. بر  این  همایش  اصطلاح  لشکریان  اطلاق  می‌شد، تا  اشاره  به ‌گرد  هم  آمدن  بزرگی  و  سر  و  سامان  سترگی  باشد.

(حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ یَا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (١٨)فَتَبَسَّمَ ضَاحِکًا مِنْ قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلَى وَالِدَیَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ) (١٩)

 (‌آن گاه  حرکت  کردند) تا  رسـیدند  بـه  درّۀ  مورچگان، مورچه‌ای  گفت‌: ای  مورچگان! به  لانه‌های  خود  بـروید، تا  سلیمان  و  لشکریانش  بدون  ایـن  که  مـتوجّه  بشـوند  شما  را  پایمال  نکنند. سلیمان  از  سـخن  آن  مورچه  تبسّم  کرد  و  خندید  و  گفت‌: پروردگارا!  چنان  کن  کـه  پـیوسته  سپاسگزار  نعمتهائی  باشم  که  بـه  مـن  و  پـدر  و  مـادرم  ارزانی  داشته‌ای‌، و (‌مرا  توفیق  عطاء  فرما  تـا)  کارهای  نیکی  را  انجام  دهم  که  تو  از  آنـها  راضی  بـاشی (‌و  مـن  بدانها  رستگار  باشم‌)‌، و  مرا  در  پرتو  مـرحمت  خود  از  زمرۀ  بندگان  شایسته‌ات  گردان.

کوکبه  و  دبدبه  به  حرکت  درآمد،‌کوکبه  و  دبدبه  سلیمان  که  از  جنّیان  و  آدمیان  و  پرندگان  فراهم  آمده  بـود. بـا  همان  نطم  و  ترتیب‌، آخر  آ‌ن  به  اوّل  آن  پیوست‌، وصفها  چسبیده  به  هم  بود، و گامها  هماهنگ  برداشته  می‌شد.  تا  این  که  به  درّه‌ای  رسیدند که  مورچگان  زیادی  در  آنجا  زندگی  می‌کردند،  تا  بدانجا که  تعبیر  قرآنی  آن  درّه  را  به  مورچگان  نسبت  داده  است  و  آنجا  را  «‌وادی  النمّل‌: درۀ  مورچگان‌»  نامیده  است‌. در  آنجا  مورچه‌ای  سخن  گفته  است‌. این  مورچه  سمت  نـظارت  و  ریـاست  و  سـر  و  سامان  دهی  مورچگان  پخش  و  پراکنده  در  درّه  را  داشته  است‌. لانۀ  مورچگان  بسان  کندوی  زنبوران  عسـل  از  نظم  و  ترتیب  و  سر  و  سامان  دقیقی  بـرخـوردا‌ر  ا‌ست‌. کارها  در  آن ‌گوناگون  و  تقسیم  شده  است‌.

هر  یک  از  مورچگان  با  نظم  و  نظام  شگفتی  به  انجام  وظیفه  مشغول  است‌. انسانها  غالباً  نمی‌توانـند  نـظم  و  نظام  همسان  آنها  را  داشـته  باشند  و  از  آنــها  تـقلید  و  پیروی  نمایند، با  وجود  این ‌که  به  انسانها  خرد  مترقّی  و  درک  متعالی  داده  شده  است‌... این  مورچه  به  مورچگـان  با  وسیله‌ای ‌که  ملّت  مورچگان  فهم  مـی‌کردند، و  با  زبانی ‌که  در  میان  خود  بدان   آشنا  بودند - گـفت‌: بـه  لانه‌های  خـود  بروید، تا  سلیمان  و  لشکریان  او  شما  را  له  و لورده  و  پایمال  نکنند. آنان  از  حال  و  احوال  شما  خبر  ندارند.

سلیمان  فهمید  چیزی  را که  مورچـه  گـفت‌. از  فـهمیدن  سخن  مـورچـه  و  از  محتوای  آ‌ن  شـادمان  و  مسـرور  گردید. از آنچه  مورچه  گفت  شادمان  و  مسرور  گردید  بدان  گونه ‌که  شخص  بزرگی  شاد  مـی‌شود  زمـانی‌ کـه  متوجّه  کودکی  می‌گردد که  می‌خواهد  از  اذیّت  و  آزار  او  خود  را  برهاند  هر  چند کـه  او  قـصد  اذیّت  و  آزار  او  را  ندارد.  مسرور  از  آن  شد که  دید  مورچـه  چه  درک  و  شعوری  دارد. این  چیزها  نعمت  خدا  است  و  سلیمان  باید  شکر  این  نعمت  را  بکند  و  خدای  را  سپاس  بگوید  بر  این  که  نعمتی  بدو  داده  است  که  در  پرتو  آن  مـی‌توانـد  با  جهانهای  نهان  و  دور  از  ذهن  مـردمان  تـماس  بگیرد،  جهانهائی‌ که  موانعی  و  فواصلی  در  میان  آنها  و  انسانها  قرار  داده  شده  است‌ که  درگاه  تفهیم  و  تفاهم  را  بر  روی  آدمیان  و  آنها  بسته  است‌.  سلیمان  شادمان گردید  از  این  که  به  شگفتی  از  شگفتیهای  جهان  پی  برد،  و  آن  درک  و  شعور  همچون  مورچه‌ا‌ی  بود که  به  مـورچگـان  چـنین  دستوری  داد، و  این‌ که  سائر  مورچگان  توانستند  سخن  او  را  بفهمند  و  از  وی  اطاعت‌ کنند!

سلیمان  بدین  سخن  پی‌ببرد:

(فَتَبَسَّمَ ضَاحِکًا مِنْ قَوْلِهَا).

سلیمان  از  سخن  آن  مورچه  تبسّم  کرد  و  خندید.

این  مشاهده  سخت  سلیمان  را  تکان  داد  و  دل  او  را  به  سوی  پروردگارش  برگرداند، پروردگاری ‌که  این  نعمت  خارق  العاده  را  بدو  داده  است‌، و  دریچه‌ای  میان  او  و  میان  آن  جهانهای  نهان  و  دور  از  دسـترس  انسـان  باز  کرده  است  و  او  را  با  آفریده‌هائی  از  آفریده‌هایش  پیوند  داده  است  و  تماس  بخشیده  است‌. رو  به  پروردگار  خود  کرد  و  با  توبه  و  زاری  متوسّل  بدو  شد:

(رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلَى وَالِدَیَّ).

پروردگارا! چنان  کن  که  پیوسته  سپاسگزار  نـعمتهائی  باشم  که  به  من  و  پدر  و  مادرم  ارزانی  داشته‌ای‌.

«‌ربّ :  پروردگارا! »... با  این  ندای  نزدیک  و  مستقیم  و  متّصل  ...  «‌أوزغنی‌:  مرا  ملازم  شکر  خود  گردان‌. چـنان  کن که  دائماً  سپاسگزار  تو  باشم  و  آنها  را  هیچ  وقت  فراموش  نکنم‌»‌. سراسر  وجودم  را  جمع  و  جور گردان  ...  اندامهایم  و  افکار و  زبان  و  دل  و  درون  و  خـاطره‌ها  و  چیزهائی  را  که  بر  دل  من  می‌گذرند، و  واژه‌ها  و  جمله‌ها، و کارها  و گرایشها  و  رویکـردهای  مـرا  جـمع  و  جـور  گردان‌....  هستی  مرا  به  طور کلّی  جمع  و  جـور  فـرما...  توانها  و  نیروهایم  را  همه  و  همه  جمع  و  جور  فـرما  ...  آغاز  آنها  را  به  پایان  آنها،  و  پایان  آنها  را  به  آغاز  آنها  ملحق ‌گردان  ...  تا  همۀ  آنها  به  شکر  نعمت  تو  بپردازند، نعمتی‌ که  بر  من  و  بر  پدر  و  مادر  من  ارزانی  و  ارمغان  داشته‌ای  ...  اینها  مدلول  لغوی  و  مفهوم  واژگانی ‌ کـلمۀ  «‌اوزغنی‌» است‌.

این  تعبیر  اشاره  به  نـعمتی  دارد کـه  در  آن  لحـظه  دل  سلیمان  علیه السّلام   را  پسوده  است  و  لمس‌  کـرده  است‌، و  نوع  تأثّـر  او  را،  و  نـیروی  توجّه  او  را،  و  لرزش  و  تکــان  وجدان  او  را  به  تصویر  می‌کشد،  در  آن  حال  و  احوالی  که  سلیمان  احساس  می‌کند که  خـدا  ایـن  هـمه  نـعمت  فراوان  را  بدو  بخشیده  است‌، و  پـی  مـی‌برد کـه  دست  یزدان  بر  سر  او  و  بر  سر  پدر  و مادرش ‌کشیده  شده  است  و  ایشان  را  غرق  الطاف  خود  نـموده  است‌. و  احساس  می‌نماید که  نعمت  و  رحمت  چه  انـدازه  آنـان  را  در  بـر  گرفته  است‌. با  ترس  و  لرز  و  دعا  و  تمنّا  رو  به  درگاه  خدا  می‌کند  و  می‌گوید:

(رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلَى وَالِدَیَّ).

پروردگارا!  چنان  کن  که  پیوسته  سپاسگزار  نـعمتهائی  باشم‌  که‌ به  من  و  پدر  و  مادرم  ارزانی  داشته‌ای‌. 

(وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ).

و  (‌مرا  توفیق  عطاء  فرما  تا) کارهای  نیکی  را  انجام  دهـم  که  تو  از  آنها  راضی‌ باشی (‌و  من  بدانها  رستگار  باشم‌)‌. کار  شایسته  نیز  نعمتی  است  و  از  لطف  و  مرحمت  خدا  بهرۀ  ا‌نسان  می‌گردد، و  خدا  ‌کسی  را  مشمول  این  فضل  و  بزرگواری  می‌کند که  شکر  نعمت  او  را  بگزارد. سلیمان  که سپاسگزار  نعمتهای  الهـی  است  و  از  پـروردگارش  درخواست  می‌کند که  او  را  جمع  و  جور  نماید  و  آرامش  ارزانی  بدارد  و  بر  شکر  نعمت  موفّق  گرداند، از  او  هـم  درخواست  می‌کند که  او  را  توفیق  رفیق  فرماید  بتواند  به  انجام  کارهای  بایسته‌ای  دست  یازد  کـه  سایه  رضـا  و  خشنودی  خدا  گردد. سلیمان  می‌دا‌ند  که  کار  شایسته  و  عمل  بایسته، توفیق  و  نعمت  دیگری  از  سوی  خدا  است‌. 

(وَأَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ) (١٩)

و  مرا  در  پرتو  مرحمت  خود  از  زمرۀ  بندگان  شایسته‌ات  گردان.

در  پرتو  مرحـمت  خـود  مـرا  داخـل  کـن  در...  سـلیمان  می‌داند  دخول  به  میان  بندگان  شایسته  و  بایسته  خدا، رحمت  خدا  است‌، رحمتی ‌که  بنده  را  در  می‌یابد  و  او  را  به  انجام ‌کار  شایسته  و  بایسته  توفیق  می‌دهد، و  از  زمرۀ  شایستگان  و  بایستگان  می‌گردد. سلیمان  این  را  می‌داند  و  این  است ‌که  تضرّع‌  کنان  از  درگاه  یزدان  تمنّا  و  تقاضا  می‌نماید  که  او  را  از  زمرۀ  مورد  مرحمت  قرار گیرندگان  و  موفّقان  و  راهروان  در  این  کاروان  ایمان  قرار  دهد. او  که  پیغمبر  خدا  است  و  خدا  نعمت  خود  را  بدو  داده  است  و  جنّیان  و  آدمیان  و  پرندگان  را  مسخّرش  فرموده  است‌، به  درگاه  پروردگارش  ناله  سر  می‌دهد  و  تضرّع  و  زاری  می‌کند. او  بعد  از  برگزیده  شدن  هم  از  خدا  مـی‌ترسد. هراسان  است ‌که  نکند کارهایش  او  را  رستگار  ننماید، و  سپاسگزاری  و  شکر گزاریش‌ کم  بیاید.  پس  چه  بهتر که  عذر  تقصیر  خود  را  بخواهد  و  به  آستان  خدایش  بنالد...  وقتی‌ که  حسّاسیّت  لطیف  و  نازک  مـی‌گردد، و  تقوا  و  ترس  از  خدا  بیشتر  و  بیشتر  می‌شود، و  اشتیاق  رسیدن  به  رضا  و  رحمت  خد‌ا  فـزونی  مـی‌گیرد، در  آن  دم‌ کـه  نعمت  الهـی  جلوه‌گـر  مـی‌آید، مـؤمن  وارسـته  آتش  می‌گیرد  و  با  شور  و  غوغا  فریاد  خدا  خدا  بـرمی‌آورد! مگر  در  آن  دم ‌که  مورچه  سخن  می‌گوید، نعمت  یزدان  جلوه‌گر  نیامده  است‌؟ این  است ‌که  سلیمان  بـندۀ  پـاک  باختۀ  یزدان  یا ربّ  یا ربّ  می‌نماید  و  زار  زار  می‌گرید  و  می‌نالد که‌ کریما  و  رحیما  این  باران  نعمت  و کرم  تا  بـه  ابد  بر  من  و  پدر  و  مادرم  بر  دوام  بادا!

در  اینجا  جلو  دو معجزه  نه  یک  معجزه  می‌ایستیم‌. یکی  معجزۀ  پی  بردن  سلیمان  به  هوشیار  باش  و  بیدار  بـاش  مورچه‌ای  به  مورچگان‌، و  دیگـری  معجزۀ پـی  بـردن  مورچه  به  این‌ که  این  سلیمان  و  لشکریان  سلیمان  است‌.  معجزه  اوّلی  جزو  چیزهائی  است‌ که  یزدان  بـه  سـلیمان  داده  است  و  بــدو  هـمچون  چـیزی  را  فهمانده  است‌. سلیمان  هم  انسان  است  و  پیغمبر  یـزدان  است‌. کـار  در  اینجا  با  مقایسه  با  مـزه  دوم‌ که  در گفتار  مورچه  نمایان  است  تا  اندازه‌ای  ساده  و  آسان  است‌. چه  بسا  مورچـه  می‌فهمد  که  اینان  آفریده‌های  بزرگتری  هستند، و  آنان  مورچگان  را  لگدمال  و  پایمال  می کنند  هنگامی‌ که  بـر  آنها  پای  بگذارند  و  چه  بسا  مورچه‌ها  از  خطر  بگریزند  طـبق  غـریزه  و  نـیروهائی ‌که  بـرای  بقای  حـیات  در  وجودشان  به  ودیعت  نـهاده  شـده  است‌. ولی  مـورچـه  بفهمد  که  این  اشخاص  سلیمان  و  لشکریان  او  هستند، معجزه  است  و  فراتر  از  معهود  و  معروف  مردمان  است‌، و  از  زمرۀ  خارق  العاده  و  معجزه‌ها  در  همچون  اوضاع  و  احوالی  بشمار  است‌.

*

هم  اینک  به  داستان  سـلیمان  بـا  هـدهد  و  مـلکۀ  سـبا  می‌پردازیم‌. این  داستان  به  شش  صحنه  تقسیم  می‌شود. در  میان  آنها  فاصله‌ها  و  فضاهای  هـنری  است  کـه  از  صحنه‌هائی  درک  و  فهم  می‌شود که  نشان  داده  می‌شوند، و  زیبائی  نمایش  هنری  را  در  داستان  تکمیل  می‌کنند. در  لابلای  داستان  پیروهائی  بـر  برخـی  از  صـحنه‌ها  زده  می‌شود که  رهنمود  درونی  مرد  از  بیان  داستان  در  سوره  را  در  بر  می‌گیرند، و  درسهای  عبرتی  را  محقّق  می‌کنند  و  پیاده  می‌گردانند که  به  سبب  آن  دروس  دا‌سـتانها  در  قرآن  مجید  آورده  می‌شوند.

از  آنجا که  سرآغاز  سخن  از  سلیمان  اشاره  به  جـنّیان  و  آدمیان  و  پرندگان  را  در  بر  دارد، و  به  نـعمت  علم  و  دانش  اشاره  می‌رود، این  داستان  نقش  هر  یک  از  جنّیان  و  آدمیان  و پرندگان  را  در  بر  مـی‌گیرد، و  نـقش  عـلم  و  دانش  در  این  داستان  نیز  برجسته  و  نمایان  است‌.  انگار  دیباچۀ  داستان  اشاره‌ای  به  دارنـدگان  نقش  اصـلی  در  داستان  است‌...  این  هم  بخش  هنری  دقیقی  و  لطیفی  در  داستانهای  قرآنی  است‌.

همچنین  علامتها  و  نشانه‌های  شـخصیّت‌، و  عـلامتها  و  نشانه‌های  ممتاز  شخصیهای  داستان  کـاملاً  واضـح  و  آشکار  است‌. از  جمله  شـخصیّت  سلیمان‌، شـخصیّت  ملکه‌، شخصیّت  هدهد، و  شخصیّت  اطرافیان  مـلکه‌.  همچنین  انقلابهای  درونـی  و  انـفعالهای  روحـی  ایـن  شخصیّتها  در  صحنه‌ها  و  موقعیّتهای  گوناگـون  داسـتان  عرضه  می‌گردند.

*

صحنۀ  نخستین  با  سان  دیدن  نظامی  همگانی  سلیمان  و  لشکریانش  آغاز  می‌گردد.  این  صحنه  بـعد  از  رسـیدن  آنان  به  درّۀ  مورچگان‌، و  بعد  از  سخنان  مورچه  شروع  می‌شود. سلیمان  رو  به  پروردگار  خود  می‌کند  و  به  شکر  و  دعا  و  توبه  می‌پردازد:

(وَتَفَقَّدَ الطَّیْرَ فَقَالَ مَا لِیَ لَا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ کَانَ مِنَ الْغَائِبِینَ (20) لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ) (21)

سلیمان  از  لشکر  پرندگان  سان  دید  و  جویای  حال  آنها  شد  و  گفت‌،  چرا  شانه  به  سر  را  نمی‌بینم‌؟  (‌آیا  او  در  میان  شما  است  و  او  را  نمی‌بینم‌؟‌)  یا  این  کـه  از  جملۀ  غـائبان  است‌؟ حتماً  او  را  کیفر  سختی  خواهم  داد، و  یا او  را  سر  می‌برم (‌اگر  گناهش  بزرگ  باشد)‌، و  یا  این  که  باید  برای  من  دلیل  روشـنی  اظهار  کند (‌کـه  غیبت  وی  را  مـوجّه  سازد).

هان‌! هم  اینک  این  سلیمان  ا‌ست‌ که  هم  شاه  و  هم  پیغمبر  است‌. در  میان‌ کوکبه  و  دبدبۀ  بزرگ  و  سترگ  خود  است‌. هان‌! هم  اینک  سلیمان  از  پرندگان  سان  می‏‎بیند  و  آنها  را  بازدید  می‏‎کند، و  او  هدهد  را  نمی‌یابد! از  اینجا  متوجّه  می‌شویم ‌که  همچون  هدهدی  باید  هدهد  ویژه‌ای  بوده‌، و  در  این  سان  دیدن  و  رژه  رفتن‌، نوبت  او  باشد. او  نباید  هدهدی  از  میان  هزاران  یا  میلیونها  هدهدی  باشد که  در  رمین  پخش  و  پراکنده‌اند. همچنین  از  جستجو  و  پرسش  سلیمان  از  این  هدهد  متوجّه  می‌شویم ‌ که  سلیمان  چـه  مقام  بزرگی  و  برازنـده‌ای  در  بیداری  و  هوشیاری  و  دقت  و  دورانـدیشی  داشـته  است‌. زیـرا  او  از  غـیبت  سربازی  از  این  جمع  عظیم  جنّیان  و  آدمیان  و  پرندگان  غافل  نگردیده  است  و  بی‏خبر  نمانده  است‌، جمع  عظیمی  که  آخر  آن  به  اول  آن  رسیده  است  و  پیوسته  است  تـا  پراکنده  نشوند  و  سر  از  خطّ  فرمان  نکشند.

سلیمان  جویای  این  هدهد  می‌شود با  گفتار  والا  و  نرم  و  فراگیری‌:

(مَا لِیَ لَا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ کَانَ مِنَ الْغَائِبِینَ ).

چرا  شانه  بسر  را  نمی‌بینم‌؟ (‌آیا  او  در  میان  شما  است  و  او  را  نمی‌بینم‌؟‌)  یا  این  که  از  جملۀ  غائبان  است‌؟‌.

روشن  می‌شود  هدهد  غائب  است‌. همگان  هم  از  سؤال  شاه  دربارۀ  او  متوجّه  می‌شوند که  بدون  اجازه  غـیبت  کرده  است‌! در  این  صورت  باید  دوراندیشی  کرد، تـا  هرج  و  مرج  روی  ندهد.  چه  بعد از  سؤال  شاه  بدین  شکل  و  بدین  نحو، غیبت  او  پنهان  و  نهان  از  دیگران  نمی‌ماند. اگر  دوراندیشی  نشود  سابقۀ  بدی  برای  بقیّۀ  سـپاهیان  خواهد  شد. بدین  خاطر  مـی‌بینیم  کـه  سلیمان‌، شـاه  دورانــدیش‌، بــه  تهدید  سرباز  غـائب  و  خلافکار  می‌پردازد:

(لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ).

حتماً او  را  کیفر  سختی  خواهم  داد، و  یا  او  را  سرمی برم (‌اکر  گناهش  بزرگ  باشد).

سلیمان  شاه  ستمـگر  زورمداری  در  زمین  نیست‌. بلکه  او  پیغمبری  است‌. او که  هنوز  حجّت  و  دلیل  هدهد  غائب  را  نشنیده  است‌. پس  باید  در  بارۀ  او  پیش  از  شنیدن  سخن  او  و  روشن  شدن  عذر  او  داوری  نهائی  را  انجام  ندهد  ... 

از  اینجا  نشانۀ  پیغمبر  دا‌دگر  پیدا  و  هویدا  می آید:

(أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ) .

و  یا  این  که  باید  برای  من  دلیل  روشنی  اظـهار  کند  (‌که  غیبت  وی  را  موجّه  سازد).

یعنی  باید  حجّت  و  دلیل  قوی  داشته  باشد که  عذر  او  را  روشن  سازد، و کیفر  را  از  او  به  دور  دارد.

پرده  بر  ا‌ین  صحنۀ  نخستین  داستان  فرو  می‌ا‌فتد. یا  شاید  هنوز  این  صحنه  به  پایان  خود  نــرسیده  است  و  هدهد  حاضر  می‌شود. خبر  عظیمی  با  خود  آورده  است‌.  یا  بهتر  است  بگوئیم  حادثۀ  ناگهانی  بزرگی  برای  سـلیمان‌، و  برای  ما  کسانی‌  که  هم  اینک  صحنه  حوادث  را  بر  پـردۀ  واژگان  می‌بینیم‌،  درگرفته  است‌!

(فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ فَقَالَ أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُکَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ (٢٢) إِنِّی وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِکُهُمْ وَأُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ وَلَهَا عَرْشٌ عَظِیمٌ (٢٣) وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ (٢٤) أَلا یَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْءَ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَیَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ (٢٥) اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ) (٢٦)

چندان  طول  نکشید (‌که  هدهد  برگشت  و) گفت‌:  مـن  بـر  چیزی  آگاهی  یافته‌ام  که  تو  از  آن  آگاه  نیستی‌. من  برای  تـو  از  سـرزمین  سـبا  یک  خـبر  قطعی  و  مورد  اعتماد  آورده‌ام‌. من  دیدم  که  زنی  بر  آنان  حکومت  مـی‌کند، و  همه  چیز (‌لازم  بـرای  زنـدگی‌) بـدو  داده  شـده  است‌، و  تخت  بزرگی  دارد (‌و  در  بار  بسیار  مـجلّلی‌)‌. مـن  او  را  و  قوم  او  را  دیدم  که  به  جای  خدا  بـرای  خـورشید  سـجده  می‌برند، و  اهـریمن  اعمالشان  را  در  نـظرشان  آراسته  است  و  ایشان  را  از  راه (‌راست‌) به  در  برده  است‌. آنـان  (‌به  خدا  و  یکتاپرستی‌) راهـیاب  نـمی‌گردند. (‌آنان  را  از  راه  به  در  برده  است‌) تا  این  که  برای  خداوندی  سـجده  نبرند  که  نهانیهای  آسمانها  و  زمین  را  بیرون  می‌دهد  و  می‌داند  آنچه  را  پنهان  مـی‌داریـد  و  آنچه  را  کـه  آشکـار  مـی‌سازید. جـز  خـدا  کــه  صــاحب  عـرش  عظیم (‌و  حکمفرمائی  بر  کائنات‌) است  معبودی  نیست. (‌پس  چرا  باید  جز  او  را  بپرستند؟!‌ (

هدهد  دوراندیشی  و  سختگری  شاه  را  مـی‌دانـد. ایـن  است  که  سخن  خود  را  با  حادثۀ  ناگهانی  می‌آغازد  تـا  غیبت  او  را  فرو  پوشاند. از  خبر  یقینی  و  مورد  ا‌عتمادی  صحبت  می‌کند که  از  سرزمین  سبا  با خود  آورده  است  مملکت  سبا  در  جنوب  جزیرة ‌العرب  و  جزو  یمن  است  هدهد  بیان  داشت  که  او  دیده  است  زنی  بر  اهالی  آنـجا  حکومت‌ می‌کند  و  فرمان  می‌راند.

(وَأُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ ).

همه  چیز (‌لازم  برای  زندگی‌) بدو  داده  شده  است‌. 

این  بخش  از  آیه ، بیانگر  عـظمت  مـملکت  و  ثـروت  فراوان  آن  و  وجود  وسائل  زیاد  تمدّن  و  قدرت  و  کـالا  است.

(وَلَهَا عَرْشٌ عَظِیمٌ) (٢٣)

و  تخت  بزرگی  دارد (‌و  دربار  بسیار  مجلّلی‌)

این  بند  هم  بیانگر  تخت  بزرگ  و  سترگ  فـرمانروائـی  است‌، و  دلالت  بر  ثروت  و  رفـاه  و  بـالا  بـودن  سـطح  صنعت  دارد. هدهد  ادامه  داد  و  گفت ‌که  ملکه  و  قوم  او  را  دیده  است  که‌:

(یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ ).

من  او  و  قوم  او  را  دیدم  که  بـجای  خدا  بـرای  خورشید  سجده  می‌برند.

در  اینجا  عـلّت  گـمراهـی  مــردمان  را  بــیان  مـی‌دارد  و  می‌گوید: اهریمن  اعمالشان  را  در  نظرشان  آراسته  است‌، و آنان  را گمراه  کرده  است‌. این  است ‌که  ایشان  به  عبادت  و  پرستش  خدا  راهیاب  نمی‌گردند.

(الَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْءَ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ ).

خدائی  که  نهانیهای  آسمانها  و  زمین  را  بیرون  می‌دهد (‌و  بر  غیب  آسمانها  و  زمین  مطّلع  است‌).

«‌الخَب‌ء‌:  نهان‌.  پوشیده‌» مرا‌د  نهان  و  پوشیده  است‌، چه  باران  آسمان  و گیاه  زمین  باشد، و  چه  اسرار  و  رازهای  آسمانها  و  زمین‌. کنایه  از  هر  چـیز  نــهان  و پـوشیده  در  فراسوی  پردۀ  غیب  موجود  در گسترۀ  فراخ  هستی  است‌. 

(وَیَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ) (٢٥)

و  می‌داند  آنچه  را  پنهان  می‌دارید  و  آنچه  را  کـه  آشکـار  می‌سازید.

این  هم  مقابل  چیزهای  نهان  و  پنهان  در  آسمانها  و  زمین  است‌. صنعت  تقابل  میان  پنهان  و  نهان  آسمانها  و  زمین‌، یعنی  جهان  بیرون‌، و  میان  پـنهان  و  نـهان  در  زوایـا  و  لابلای  نفس  انسان‌، یعنی  جهان  درون  است‌. خدا  آگاه  است  از  آنچه  پدیدار  و  آشکار  شود، و  یا  پنهان  و  نهان  گردد.

هدهد  تا  این  لحظه  در  جایگاه  متّهم  ایستاده  است‌. متّهم  به‌ گناهی  که  سلیمان  هنوز  در  باره‌اش  حکم  صادر  نکرده  است‌. هدهد  در  پایان  خبری‌ کـه  روایت  مـی‌کند، بـه  خداوند  اشاره  می‌کند، خداوندی‌ که  شاه  بس  توانا  و  قدرتمند  است‌. خداوندگار  همگان  است‌. دارای  عـرش  عظیم  و  تخت  سلطنت ‌کائنات  است‌. عرش  و  تختی‌ کـه  عرشها  و  تختهای  انسان  با  آن  مقایسه  نمی‌گردد  و  قابل  سنجش  نیست‌. این  اشاره  بدان  خاطر  است  که  شـاه  از  عظمت  بشری  خود  در  مقابل  این  عظمت  الهی  بکاهد  و  فروکش  کند:

(اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ) (٢٦)

جز  خدا  که  صاحب  عـرش  عظیم (‌و  حکمفرمائی  بـر  کـائنات‌) است‌، معبودی  نیست.

هدهد  دل  سلیمان  را  با  این  اشاره  نهان  می‌پساید، بدان  هنگام‌ که  از کار  ملکه  و  قوم  او  صحبت  می‌نماید!

خویشتن  را  در  برابر  هدهد  عجیبی  می‌یابیم‌، هدهدی  که  دارای  درک  و  فهم  و  ذکاوت  و  هوشیاری  و  ایمان  است‌. در  بیان  خبر  وارسته  است‌. آگاهانه  به  سرشت  موقعیّت  خـود  اشاره  می‌کند. هوشیارانـه  گوشه  مـی‌زند  و  خردمندانه  اشاره  می‌کند... او  می‌داند که  این  خانم  ملکه  است‌، و  آن  مردمان  رعیّت  و  زیردست  هستند. می‌فهمد  که  سجده  بردن  جز  برای  خدائـی  نسـزد کـه  نـهانیهای  آسمانها  و  زمین  را  بیرون  می‌دهد، و  بر  غیبت  آسمانها  و  زمین  مطّلع  است‌، و  او  صاحب  عـرش  عـظیم  و  دارای  فرمانرو‌ائی  بـر کـائنات  است  ...  هـدهدها کـه  ایـنها  را  نمی‌دانند. بلکه  این  هدهد  شانه  بسر  خاصّی  است  و  بدو  این  درک  و  فهم  خاصّ  داده  شده  است  به  عنوان  خارق  العاده‌ای  که  مخالف  و  ناهماهنگ  با کـارهای  مـعهود  و  مأنوس  برای  مردمان  است‌.

سلیمان  در  تصدیق  او  یـا  د‌ر  تکـذیب  او  شتاب  روا  نمی‌دارد. خبر  عظیمی  را  هم  سبک  و  ناچیز  نمی‌شمارد  که  هدهد  با  خود  آورده  است  و به  نقل  آن  پرداخته  است‌. بلکه  به  امتحان  می‌پردازد  تا  از  صحّت  آن  خاطر  جمع  شود.  در  ایـن  راستا  بسان  پیغمبر  دادگری  و  شـاه  دوراندیشی  عمل  می‌کند:

(قَالَ سَنَنْظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْکَاذِبِینَ (٢٧) اذْهَبْ بِکِتَابِی هَذَا فَأَلْقِهِ إِلَیْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ مَاذَا یَرْجِعُونَ) (٢٨)

 (‌سلیمان  به  هدهد) گفت‌: تحقیق  می‌کنیم  تا  ببینیم  راست  گفته‌ای  یا  از  زمرۀ  دروغگویان  بوده‌ای‌. این  نامۀ  مرا  ببر  و  آن  را  به  سویشان  بینداز  و  سپس  از  ایشان  دور  شو  و  در  کناری  بایست  و  بنگر  که  به  یکدیگر  چه  می‏‎گویند  و  واکنش  آنان  چه  خواهد  بود.

در  این  موقعیّت  مفهوم  و  محتوای  نامه  اعلان  نمی‌گردد. مضمون  و  مـحتوای  نـامه  سان  خـود  نـامه  سـربسته  می‌ماند، تا  بدان‌ گاه‌ که  در  آنجا  باز  می‌گردد  و  خوانده  می‌شود، و  رخداد  ناگهانی  هنری‌، در  وقت  مناسب  خود  عرضه  می‌گردد!

پرده  بر  این  صحنه  فرو  می‌افتد، تا  وقتی  به ‌کنار  رود که  نامه  به  ملکه  رسیده  است‌، و  او  با  قوم  خود  راجع  بدین  کار  بزرگ  به  رایزنی  می ‌نشیند: 

(قَالَتْ یَا أَیُّهَا الْمَلأ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتَابٌ کَرِیمٌ (٢٩) إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ (٣٠) ألا تَعْلُوا عَلَیَّ وَأْتُونِی مُسْلِمِینَ) (٣١)

 (‌بلقیس‌) گفت‌: ای  سران  قوم‌! نامۀ  مـحترمی  بـه  سـویم  انداخته  شده  است‌. این  نـامه  از  سـوی  سـلیمان  آمـده  است‌. و (‌سـرآغــاز) آن  چنین  است‌:  بـه  نـام  خداونـد  بــخشندۀ  مـهربان‌. بـرای  ایـن (‌نـامه  را  فرستاده‌ام‌) تـا  برتری  جوئی  در  برابر  من  نکنید، و  تسلیم  شده  به  سوی  من  آئید.

ملکه  بدیشان  خبر  می‌دهد که  نامه‌ای  به  سویش  انداخته  شده  است‌. از  اینجا  ترجیح  می‌دهیم  که  بگـوئیم‌: مـلکه  نمی‌دانسته  است‌ که  چه  کسی  نامه  را  به  سویش  انداخته  است‌، و  چگونه  آن  را  انداخته  است‌. اگر  می‌دانست  که  هدهد  آن  را  انداخته  است  -  همان  گـونه  کـه  تـفسیرها  می‌گویند  -  این  چیز  شگـفت  را  بـیان  مـی‌داشت‌، چیز  شگفتی ‌که  هر  روز  اتّفاق  نمی‌افتد. و لیکن (‌و  آن  را  به  شکل  مجهول  و  به ‌گونۀ  نامشخّص  بیان  داشته  است‌. این  هم  باعث  می‌گردد که  ما  ترجیح  دهیـم‌ که  ملکه  ندانسـته  است  چگونه  نامه  انداخته  شده  است  و  چه‌ کسی  آن  را  انداخته  است‌.

ملکه  این  نامه  را  با  واژۀ  «‌کـریم‌:  مـحترم‌.  ارزشـمند»‌  توصیف  می‌کند. این  احترام  و  ارزش  نامه‌، چه  بسـا  از  مهر  یا  شکل  نامه  بر  دلش ‌گذشته  است‌.  یا  از  محتوای  نامه‌ای  متوجّه  شده  است‌ که  به  سران  خود  اعلان  داشته  است‌:

(إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ (٣٠) أَلا تَعْلُوا عَلَیَّ وَأْتُونِی مُسْلِمِینَ) (٣١)

این  نامه  از  سوی  سلیمان  آمـده  است  و (‌سـرآغـاز) آن  چنین  است‌: به  نام  خداوند  بخشندۀ  مـهربان‌. بـرای  آن (‌نامه  را  فرستاده‌ام‌) تا  برتری  جوئی  در  برابر  من  نکنید، و  تسلیم  شده  به  سوی  من  آئید.

ملکه  خدا  را  نمی‌پرستید، و لیکن  آوازۀ  سلیمان  در  این  ناحیه  پیچیده  بود، و  زبان  نامه‌ا‌ی‌ که  قـرآن  آن  را  نـقل  می کند  آمرانه  و  دورا‌ند‌یشانه  و  قـاطعانه  ا‌ست‌.  بـدین  کار، توصیفی  اشارت  دارد که  ملکه  آن  را  اعلان  داشته  است‌.

محتوای  نامه  بسیار  سـاده  و  نـیرومند  است‌. بـه  نــام  خداوند  بخشندۀ  مهربان  آغـاز  گـردیده  است‌، و  در  آن  یک  کار  خواسته  شده  است‌: خـود  را  از  فـرستندۀ  آن  بزرگتر  نگیرند  و  از  او  نافرمانی  نکنند  و  به  سوی  او  بیایند  و  تسلیم  خدا‌ئی  گردند که  سلیمان  به  نام  ا‌و  ایشان  را  مخاطب  قرار  می‌دهد.

مـلکه  مـضمون  و محتوای  نـامه  را  بـه  سـران  قوم  و  درباریان  خود  رساند. آن  گاه  سخن  را  آغـاز کـرد  و  از  ایشان  مشورت  و  رایزنی  خواست‌. بدانان  اعلام  کرد  که  بدون  همچون  رایزنی  و  مشـورتی‌، و  بـدون  رضـایت  و موافقت  ایشان‌،  خود  سرانه  تصمیم  نـمی‌گیرد  و  هیچ  گونه  اقدامی  نمی‌کند: 

(قَالَتْ یَا أَیُّهَا الْمَلأ أَفْتُونِی فِی أَمْرِی مَا کُنْتُ قَاطِعَةً أَمْرًا حَتَّى تَشْهَدُونِ) (٣٢)

 (‌بلقیس‌) رو  به  اعضای  مجلس  شوری  کرد  و )‌گفت‌: ای  بزرگان  و  صــاحبنظران  رأی  خود  را  در  ایـن  کار  مهمّ  برای  من  ابراز  دارید  کـه  مـن  هـیچ  کـار  مـهمّی  را  بـدون  حضور  و  نظر  شما  انجام  نداده‌ام‌.

در  این  کار  نشانۀ  ملکۀ  فرزانه  جـلوه‌گـر  مـی‌آید. از  نخستین  لحظه  پیدا  است  متأثّر  از  نامه‌ای  گردیده  است  که  به  سوی  او  انداخته  شده  ا‌ست  بدون  ا‌ین‌  که  بفهمد  چه  کسی  آن  را  انداخته  است  و  چگونه  انداخته  شده  ا‌ست‌. در  ا‌ین  نامه  دوراندیشی  و  والائی  جلوه‌گر  است‌. ملکه  این  تأثیر  را  به  دل  و  درون  درباریان  و اشراف  قوم  خود  می‌اندازد. از  همان  لحظه ‌که  نامه  را  «‌کریم‌،  یعنی  محترم  و  ارزشمند»  توصیف  و  تعریف  می‌کند. پـیدا  است‌ که  ملکه  نمی‌خواهد  به  مقاومت  و  خصومت  بپردازد، و لیکن  این  امر  را  آشکار  و  بی‌پرده  نمی‌گوید. بلکه  با  ذکر  آن  وصف  و  مدح‌،  برای  عدم  مقاومت  و  خصومت  مـقدّمه  چینی  می‌کند. آن ‌گاه  به  دنبال  مـقدّمه  چـینی  و  طـلب  مشورت  و  رایزنی‌، رأی  و  نظرشان  را  جویا  می‌شود.  چنان‌ که  عادت  و  خوی  درباریان  است‌، آنان  آمادگی ‌کار  و کارزار  را  دارند. و لیکن  رأی  و  نظر  را  به  ملکه  حواله  می دارند.

(قَالُوا نَحْنُ أُولُو قُوَّةٍ وَأُولُو بَأْسٍ شَدِیدٍ وَالأمْرُ إِلَیْکِ فَانْظُرِی مَاذَا تَأْمُرِینَ) (٣٣)

گفتند:  ما  از  هر  لحاظ  قدرت  و  قوّت  داریم  و  در  جنگ  تند  و  سرسخت  می‌باشیم‌،  فرمان  فرمان  تو  است‌،  بنگر  که  چه  فرمان  می‌دهی‌.

در  اینجا  شخصیّت  «‌زن‌»  از  فراسوی  شـخصیّت  مـلکه  پدیدار  می‌آید.  زنـی  است‌ کـه  جنگها  و  ویـرانـیها  را  دوست  نمی‌دارد.  در  اینجا  اسلحۀ  نیرنگ  و  نرمش  را  به  کار  می‌برد،  پیش  از  این ‌که  اسلحۀ  قـدرت  و  قـوّت  و  خشونت  را  به ‌کار  بـرد:

(قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوکَ إِذَا دَخَلُوا قَرْیَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلَّةً وَکَذَلِکَ یَفْعَلُونَ (٣٤) وَإِنِّی مُرْسِلَةٌ إِلَیْهِمْ بِهَدِیَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ) (٣٥)

گفت‌: پادشاهان  هنگامی  که  وارد  منظقۀ  آبـادی  شوند، آن  را  به  تباهی  و  ویرانی  می‌کشانند  و  عزیزان  آنجا  را  پست  می‏‎گرداند. اصلاً  پیوسته  شاهان  چنین  مـی‌کنند. مـن (‌بـرای  صـلح  و  سـاز  و  جلوگیری  از  خرابیها  ، خونریزیها،  هیئتی  را) به  پیش  آنان  می‌فرستم  همراه  بـا  تحفه‌ای  تا  ببینم  چه  خبری  با  خود  می‌آورند (‌تا  برابر  آن  عمل  کنیم‌).

ملکه  می‌داند  سرشت  شاهان  چنین  است  هر  وقت  وارد  شهر  بزرگی  می‌شوند، در  آنجا  فسـاد  و  تـباهی  پـخش  می‌کنند، و  آبرو  و کرامت  و  شرافت  را  بر  باد  می‌دهند، و با  مقدّسات  آنچه  نشاید  می‏‎کنند  و  نیروهای  مـدافـع  آنجا  را  درهم  می‌شکنند،  و  مقدم  بر  همۀ  اینها  بزرگان  و  رؤسای  آنجا  را  در  هم  می‏‎گویند،  و  ایشـان  را خـوار  و  پست  می‌گردانند،  چون  آنان  عناصر  مقاومت  و  مبارزه  بوده اند.  اینها  کار  همیشگی  شاهان  است  و  شاهان  چنین  کنند  چون  می‌بایست  کار.

هدیّه  و  تحفه  دلها  را  نرم  می‌گرداند، و  مودّت  و  محبّت  را  اعلان  می‌دارد،  و  چه  بسا  در  دفـع  قـتال  و  جـدال  سودمند  می‌افتد.  این  هم  تجربه  و  آزمونی  است‌.  اگـر  سلیمان  آن  را  پذیرفت  این ‌کار  جهان  است‌، و  در  ایـن  صورت  وسـائل  جهان  سـودمند  می‌افـتد. ولی  اگـر  نپذیرفت  در  این  صورت  این ‌کار  عقیده  است‌،  و  ثروت  و  دارائی  آن  را  بر  نمی‌گرداند،  و  هیچ ‌گـونه‌ کـالائی  از  کالاهای  این  زمین  به  دفع  آن  نمی‌کوشد.

پرده  بر  صحنه  انداخته  می‌شود، تا  دیگر  باره‌ کنار  رود  و  به  ناگاه  صحنۀ  فرستادگان  ملکه  و  هدیّه  و  تحفۀ  هـمراه  ایشان  در  پیشگاه  سـلیمان  دیـده  شود.  سـلیمان  روی  آوردن  ایشان  به  خریدن  او  با  مال  جهان  را  مورد  تاخت  و  تاز  قرار  می‌دهد. یا  بازگرداندن  او  را  از  دعوت  ایشان  به  اسلام  -‌ که  تسلیم  فـرمان  یـزدان  شـدنشان  است - نکوهیده  می‌شمارد  و  با  قدرت  و  قـوّت  و  پـافشارانـه  تهدیدشان  می‌کند و  آشکـارا  وا‌پسین  تـصمیم  خود  را  دربارۀ  ایشان  اعلان  می‌دارد:‌

(فَلَمَّا جَاءَ سُلَیْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانِیَ اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا آتَاکُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ (٣٦) ارْجِعْ إِلَیْهِمْ فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِهَا وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْهَا أَذِلَّةً وَهُمْ صَاغِرُونَ) (٣٧)

هنگامی  کـه (‌رئیس  و  گویندۀ  فرستادگان‌) به  پـیش  سـلیمان  رســید (‌و  هـدیّه  را  تـقدیم  داشت‌، سـلیمان  شاکرانه‌) گفت‌: می‌خواهید  مرا  از  لحاظ  دارائی  و  امـوال  کمک  کنید (‌و  با  آن  فریپـم  دهید؟‌!) چیزهائی  را  که  خدا  به  مــن  عــطاء  فـرموده  است  بسـی  ارزشـمند  و  بـهتر  از  چیزهائی  است  کـه  خدا  به  شما  داده  است‌.  (‌و  من  نیازی  بدین  اموال  ندارم‌)‌. بلکه  این  شمائید  که  (‌نیازمنذ  دارائـی  و  اموال  هستید  و  )  به  هدیّۀ  خود  شادمان  و خوشحالید.  (‌زیرا  شما  تنها  به  بودن  این  دنـیا  مـعتقدید  و  سخت  به  وسائل  زندگی  و  رفاه  آن  دل  بسـته‌ایـد. ولی  مـا  بـدین  جـهان  و  آن  جـهان  بــاور  داریـم‌، و  ایـنـا  را  پلی  برای  رسیدن  به  سعادت  آنجا  مـی‌دانـیم‌)‌. بـه  سـوی  ایشـان  باز کرد  (‌و  بدیشان  بگو  که‌)  ما  بـا  لشکرهائی  بـه  سـراغ  آنان  می‌آئیم  که  قدرت  مقابلۀ  با  آنها  را  نداشته  باشند، و  ایشان  را  از  آن  (‌شهر  و  دیار  سبا)  به  گونۀ  خوار  و  زار  در  عین  حقارت  بیرون  می‌رانیم‌.

در  پاسخ  به  ملکه‌، اموال  به  تمسخر گرفته  مـی‌شود، و  تکیه  بر  دارائی  در  غیر  جـولانگاه  خـود  زشت  شـمرده  می‌شود. اینجا  جـولانگاه  عقیده  و  دعوت  است‌، پس  جـولانگاه  دارائی  نیست‌.

(أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ).

آیا  می‌خواهید  مرا  از  لحاظ  دارائی  و  اموال  کمک  کنید (‌و  با  آن  فریبم  دهید؟‌!)‌.

آیا  به  من  پیشنهاد  ایـن  کـالای  ناچیز  و  بی  ارزش  را  می‌دهید؟

(فَمَا آتَانِیَ اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا آتَاکُمْ).

چیزهائی  را  که  خدا  بـه  مـن  عطاء  فرموده  است  بسـی  ارزشمند  و  بهتر  از  چیزهائی  است  که  خدا  به  شما  داده  است.

خدا  به  من  دارائـی  و  امـوالی  داده  است  کـه  بهتر  از  چیزهائی  است ‌که  شما  دارید. او  به  من  چیزی  را  عـطا  فرموده ا‌ست‌ که  از  هر  نوع  دارائی  و  اعوالی  بهتر  است‌: علم  و  دانش  و  نبوّت  و  رسـالت  به  مـن  داده  است‌، و  جنّیان  و  پرندگان  را  به  تسخیر  من  درآورده  است‌.  دیگر  دارائی  و  اموالی  در  زمین  باقی  نـمانده  است  کـه  مـرا  شادی  بخشد  و  بر  شادمانیم  بیفزاید.

(بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ) (٣٦)

بلکه  این  شمائید  که (‌نیازمند  دارائی  و  اموال  هستید  و) به  هدیّۀ  خود  شادمان  و  حوشحالید.

شمائید  که  ا‌ز  این  نوع  ا‌رزشهای  ناچیزی  ‌که  برای  اهالی  زمین  مهمّ  ا‌ست  شادمان  می‌گردید.  ایـن  نـوع  ارزشـها  برا‌ی  کسانی  مهمّ  جلوه‌گر  می‌آید کـه  بـا  خدا  تـماس  نمی‌گیرند  و  ارتباط  پیدا  نمی‌کنند، و  هدیّه‌ها  و  تحفه‌های  او  را  دریافت  نمی‌دارند!

به  دنبال  این  زشت  و  ناپسند  شمردن‌، بیم  و  تهدید  فـرا  می  رسد:

(ارْجِعْ إِلَیْهِمْ).

به  سوی  ایشان  باز گرد.

هدیّه  و  تحفۀ  ایشان  را  به  خودشان  برگردان‌. در  انتظار  سرنوشت  هولناک  و  فرجام  خطرناکی  باشید:

(فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِهَا).

ما  با  لشکریانی  به  سراغ  آنان  می‌آئیم  که  قدرت  مقابلۀ  با  آنها  را  نداشته  باشند.

لشکرهائی  است‌ که  در  هیج  جائی  به  زیر  فرمان  انسان  درنیامده‌اند. ملکه  را  توان  مقابله‌،  و  قـوم  او  را  تـوان  مبارزۀ  با  آنان  نیست‌:

(وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْهَا أَذِلَّةً وَهُمْ صَاغِرُونَ) (٣٧)

و  ایشان  را  از  آن (‌شهر  و  دیار  سبا) به  گونۀ  خوار  و  زار  در  عین  حقارت  بیرون  می‌رانیم‌.

رانده  و  شکست  خورده  بیرونشان  می‌رانیم‌.

پرده  فرو  می‌افتد  بر  این  صحنۀ  خشن‌، و  فرستادگان  برمی‌گردند. روند  قرآنی  به  ترک  ایشان  می‌گوید  و  یک  کلمه  هم  بدانان  اشاره  نمی‌نماید. انگار کار  از کار گذشته  است  و  همه  چیز  به  پایان  آمده  است‌، و  سخنی  در  این  راستا  برای  گفتن  نمانده  ا‌ست‌.

سپس  سلیمان  علیه السّلام  می‌داند که  این  پاسخ  و  برگردانـدن  هدایا  کار  را  با  ملکه‌ای  یکسره  خواهد  کرد که  سر  جنگ  ندارد  و  دشمنانگی  را  نمی‌خواهد. هـمان  گـونه  کـه  از  شیوۀ  برخورد  او  در  مقابله  با  نامۀ  نیرومند  سلیمان  پیدا  است‌. چرا  که  ملکه  آن  نامه  را  با  ارسـال  هـدیّه  پـاسخ  می‌گوید، و  رضای  خاطر  سلیمان  را  می‌جوید! چنین  پیدا  است‌  که  ملکه  دعوت  سلیمان  را  می‌پذیرد، یا  دست  کم  آن  را  مورد  تأیید  و  تأکید  قرار  می‌دهد...  چنین  هم  شد.

ولی  روند  قرآنـی  بیان  نـمی‌کند  فــرستادگان  چگونه  برگشتند، و  به  ملکه  چه  چیز  گفتند، و  ملکه  بعد  از  آن  چه  تصمیمی  گرفت‌. بلکه  فاصله‌ای  را  خالی  مـی‌گذارد  و  بعدها  متوجّه  می‌شویم  ‌که  ملکه  به  سـوی  سلیمان  می‌آید.  سلیمان  هم  از  آمدن  او  اطّلاع  پیدا  می‌کند، و  با  سپاهیان  خود  دربارۀ  حاضر  آوردن  تخت  سلطنت  ملکه  صحبت  می‌کند، تختی ‌که  ملکه  از  خود  جای  ‌گذا‌شـته  است‌، و  در  کشورش  محفوظ  و  مصون  نگاهبانانی  بر  آن  گما شته  ا‌ست‌:

(قَالَ یَا أَیُّهَا الْمَلأ أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَنْ یَأْتُونِی مُسْلِمِینَ (٣٨) قَالَ عِفْریتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقَامِکَ وَإِنِّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِینٌ (٣٩) قَالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ).

‌سلیمان  خطاب  به  حاضران‌) گفت‌: ای  برزگان! کدام  یک  از  شما  می‌تواند  تخت  او  را  پیش  مـن  حـاضر  آورد، قبل  از  آن  که  آنان  نزد  من  بیایند  و  تسلیم  شوند (‌تا  بدین  وسیله  با  قدرت  شگرفی  رویاروی  کردند  و  دعوت  ما  را  بپذیرند)‌. عـفریتی  از  جنّیان  گفت‌: مـن  آن  را  بـرای  تـو  حاضر  می‌آورم  پیش  از  این  که (‌مجلس  به  پایان  برسد  و) تو  از  جای  خود  برخیزی‌. و  من  بر  آن  توانا  و  امـین  هستم‌. کسی  که  علم  و  دانشی  از  کتاب  داشت  گفت‌: مـن  تخت (‌بلقیس‌) را  پیش  از  آن  که  چشم  برهم  زنی، نزد  تو  خواهم  آورد!.

نظر  تو  چیست‌؟  باید  مراد  سلیمان  -  علیه  السّلام  -  از  حاضر  آوردن  تخت  ملکه  پیش  از  این‌ که  او  بیاید  و  با  قوم  خود  تسلیم  شود  چه  باشد؟ به  نظر  ما  مراد  سلیمان  نشان  دادن  نیروی  خارق‌العاده‌ای  است  که  مؤیّد  سلیمان  باشد  و  برساند  که  او کیست‌، و  این  امـر  در  دل  مـلکه  تأثیر  بگذارد  و  او  را  به  ایمان  آوردن  به  یزدان  وادارد، و  به  دعوت  الهی  اعتراف  ‌کند  و  آن  را  بپذیرد.

عفریتی  از  جنّیان  حاضر  می‌شود  تخت  مـلکه  را  برای  سلیمان  بیاورد  پیش  از  آن ‌که  جلسۀ  او  به  پایان  برسد  و  حاضران  در  مجلس  پراکنده  شوند. آن‌ گونه  که  روایت  شده  است  سلیمان  از  صبح  تـا  ظـهر  بـرای  قـضاوت  و  داوری  می‌نشسته  است‌. چـنین  به  نـظر  می‌رسد کـه  سلیمان  این  مدّت  را  طولانی  می‏‎بیند  و  آن  را  مایۀ  تأخیر  در  کار  می‌داند. ناگهان‌:

(الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ).

کسی  که  علم  و  دانشی  از  کتاب  داشت‌.

بدو  می‌گوید  حاضر  است  آن  را  در  چشم  به  هم  زدنی  به  پیش  او  بیاورد.  نام  این  شخص  و  اسم  کتابی  که  علم  و  دانشی  از  آن  فرا گرفته  است‌،‌ گفته  نمی‌شود. تنها  چنین  می‌فهمیم  ‌که  همچون‌  کسی  مرد  مؤمنی  است  و  با  خدا  در  تماس  و  پیوند  است  و  رازی  و  رمزی  از  سوی  خدا  بدو  عطاء‌ گردیده  است  و  به  کـمک  آن  از  نـیروی  سترگ  یزدان  مدد  می‌طلبد  و  همچون  کاری  را  می‌کند، نیروی  سترگی ‌ که  موانع  و  مسافاف  نمی‌شناسد  و  حدود  و  ثغو‌ر  ندارد. این  کار  از  جملۀ  کارهائی  است  که  از  کسانی‌ که  با  خدا  در  تماس  و  پیوندند  گاه  گاهی  دیده  می‌شود، و  نه  را‌ز  و  رمز  این‌ کارها  و  نه  عـلّت  و  سـبب  آنـها کشـف  نگردیده  است  و  دانسته  نشده  است‌. زیـرا  ایـن  کـارها  فراتر  از کارهائی  است  که  انسانها  در  زندگانی  عـادی  خود  بدانها  خوی  گرفته‌اند  و  آشنائی  پیدا  کرده‌اند. این  سخن  واپسین  سخنی  است‌ که ‌گفته  می‌شود  و  در  دائرۀ  امن  و  امانی  قرار  دارد  و  از  آن  بیرون  نـمی‌رود  و  به  جهان  افسانه‌ها  و  خرافه‌ها  پای  نمی‌گذارد.

برخی  از  مفسّران  دنبالۀ  این  فرموده  یزدان  را  گرفته‌اند  و  آن  را  کش  داده‌اند:

(عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ).

کسی  که  علم  و  دانشی  از  کتاب  داشت‌.

یکـی  مــی‌گوید: ایـن ‌کـتاب  تـورات  است‌. دیگـری  می‌گوید: آن  شخص  از  اسم  اعظم  خدا  آگاه  بوده  است‌. و  آن  دیگر  چیزی  جدای  از  این  و  از  آن  می‌گوید،  و  آن  را  که  خبر  شد  خبری  باز  نیامد! امّـا  در  آن  چـیزهائی  ‌کـه  گفته‌اند  تفسیری  و  تعلیلی  نیست‌ که  دل  از  آن  بیاساید  و  یقین  بخشد  و  یقین  نماید. کار  از  همۀ  اینها  ساده‌تر  است‌،  وقتی  که  با  دوربین  واقعیّت  بدان  بنگریم.  در  ای  جهان  چه  راه‌ها  و  رمزهای  فراوانی  است‌  که  ما  از  آنها  چیزی  نمی‌دانیم  و  در  برابرشان  سرگشته  و  حیرانیم‌! در  ایـن  جهان  چه  نیروهای  فراوانی  است  که  ما  نـمی‌توانـیم  ا‌ز  آنها  استفاده  بکنیم  و  آنها  را  به ‌کار گیریم‌!

اصلاً  در  ذات  ا‌نسان  چه  رازها  و  رمزهای  فراوانی  است  که  از  آنها  بی‌خبریم  و  بدانها  پی‌نمی‌بریم‌! ولی  وقتی‌ که  خدا  می‌خواهد  کسی  را  به  یکی  از  این  رازها  و  رمزها  و  نیروها  و  توانها  رهنمود می‌کند، کار  به  صورت  کار  خارق العاده‌ای  انجام  می‌پذیرد  و  به  گونه‌ای  رخ  می‌دهد  که  در  زندگی  معمولی  افراد  همچون  چیزی  نیست‌. بلی  گاهی  کاری  با  اجازۀ  خداوند  باری  و  با  تدبیر  و  تسخیر  او  صورت  می‌گیرد،  به‌ گونه‌ای  ‌که  اگر  خدا  نمی‌خواست  بر  دست  فلان  فردی  صورت  بپذیرد، او  خودسرانه  توان  انجام  آن  را  ندارد.

آن‌ کسی‌ که  علم  و  دانشی  از کتاب  داشته  است‌، به  سبب  علم  و  دانشی‌ که  بدو  عطاء  گردیده  است  شخصیّتی  پیدا  کرده  است‌  که  توانسته  است  با  برخی  از  رازها  و  رمزها  و  نیروهای  هستی  ییوند  و  آشنائی  پیدا  بکند،  نیروهائی‌ که  همچون  کار  خارق العاده‌ای  را  با  دست  او  انجام  داده‌اند  و  به  پایان  برده‌اند. چون  آن  کسی‌ که  علم  و  دانشی  از  کتاب  داشته  است‌، دلش  به ‌گونه‌ای  به  خدا  رسیده  ا‌ست  که  او  را  آمادۀ  دریافت  و  به‌ کار  بردن  چیزی  ‌کرده  است  که  خدا  از  میان  نیروها  و  رازهـا  و  رمـزها  بـدو  عـطاء  فرموده  است‌.

بـرخـی  از  مـفسّران  گـفته‌انـد کـه  ایـن  شـخص  خـود  سلیمان علیه السّلام بوده  است‌. ولی  مـا  مـعتقدیم  کـه  شخص  دیگری  بوده  است‌. چون  اگر  آن  شخص  خود  سلیمان  بود  روند  قرآنی  نام  او  را  می‌برد، و  آن  را  پنهان  نمی‌کرد، در حالی  ‌که  داستان  دربارۀ  او  است‌. اصلاً  علّتی  برای  پنهان  کردن  نام  او  در  این  موقعیّت  شگفت  و  زیـبا  در  میان  نیست‌. برخی  دیگر  از  مفسّران  گفته‌اند، نام  این  شخص  آصف  ابن برخیا  بوده  است  ....  اینان  نیز  بـر  ایـن گـفته  دلیلی  در  دست  ندارند.

(فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَأَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَمَنْ شَکَرَ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ) (٤٠)

هنگامی  که  سلیمان  تخـت  را  پیش  خود  آماده  دید، گفت‌: این  از  فضل  و  لطف  پروردگار  من  است‌. (‌این  همه  قدرت  و  نعمت  به  من  عطاء  فرموده  است‌)  تا  مرا  بیازماید  که  آیا  شکر  (‌نعمت‌) او  را  بجای  می‌آورم  یا  ناسپاسی  مـی‌کنم‌. هر  کس  که  سپاسگزاری  کند، پروردگار  من  بی‌نیاز  (‌از  سپاس  او  و)  صاحب  کرم  است (‌و  سفرۀ  کریمانۀ  انعام  خود  را  از  شکرگزار  و ناشکر  قطع  نمی‌کند).

این  حادثۀ  ناگهانی‌، دل  سلیمان علیه السّلام  را  پسود. سلیمان  از  این‌ که  یزدان  جهان  مطالب  و  مقاصد  او  را  بدین  شکل  معجزه  آسا  برآورده  می‌کند  به  هراس  افتاد، و  دانست‌ که  اعـطاء  نعمت  -  بـدین  شکـل  -  آزمـایش  بزرگ  و  خوفناکی  است  و  نیاز  به  بیداری  و  هوشیاری  سلیمان  دارد  تا  در  این  امتحان  موفّق  شود  و  از  آن  سرافرازانـه  بگذرد  و  آن  را  پشت  سر  نهد. در  این  امتحان‌، سلیمان  به  یاری  خدا  نیاز  دارد  تا  بر  آن  توانا گردد  و  در  آن  موفّق  شود.  او  نیاز  به  شناخت  نعمت  و  آگاهی  ا‌ز  لطف  و  فضل  دهندۀ  نعمت  دارد، تا  خدا  ا‌ین  احساس  را  از  او  ببیند  و  رعایت  و  حمایت  از  او  را  برعهده  خود گــرد. خدا  از  شکر  و  سپاس  شکرگزاران  و  سپاسگزاران  بی‏نیاز  است‌.  هر کس  شکر  و  سپاس  او  را  بگوید،  به  سود  خود  شکر  و  سپاس  او  را  می‌گوید،  و  از  خدا  افزایش  نعمت  دریافت  می‌دارد، و  خدا  او  را  در  امتحان  یاری  می‌دهد،  و  توفیق  را  رفیق  راه  او  می‌سازد.  هر کسی  هـم‌ کفران  نعمت‌ کند  و  ناشکری  نماید،  خدا  «‌غنی‌»  و  بی  نیاز  از  شکر  او  است‌،  و  خدا  «‌کریم‌»  و  صاحب‌ کرم  است  و  از  روی  فـضل  و  کرم  خودبه  دیگران  می‌بخشد،  نه  در  برابر  چشـم  داشت  شکر  بر  عطاء‌.

پس  از  این  دست  از  همه  چیز  شستن  در  برابر  نعمت  خدا،  و  همه  چیز  را  از  خدا  دانستن  نه  از  خود  شمردن‌،  و  پس  از  پی  بردن  به  امتحانی‌ کـه  در  پشت  سـر  نعمت  ا‌ست‌،  سلیمان  علیه السّلام  به  تهیّۀ  چیزهائی  می‌پردازد که  ملکه  را  ناگهانی  به  قدرت  یزدانی  رویاروی  سازد،  مـلکه‌ای  که  هر  چه  زودتر  از  راه  می‌رسد: 

(قَالَ نَکِّرُوا لَهَا عَرْشَهَا نَنْظُرْ أَتَهْتَدِی أَمْ تَکُونُ مِنَ الَّذِینَ لا یَهْتَدُونَ) (٤١)

)‌سلیمان)  گفت‌:  تخت  او  را  (‌با  تغییرات  مـحلّ  بـرخـی  از  زینت  آلات  و  رنگ  و  روغن  ظاهری‌)  ناشناخته  کنید، تـا  ببینیم  متوجّه  می‌شود  (‌که  تخت  او  است‌)  یا  جزو  کسانی  خواهد  بود  که  پی  نمی‌برند (‌که  این  خود  آن  تخت  است‌)‌.  آثار  مشخّصۀ  تخت  را  تغییر  دهید،  تا  ببینیم  هوشیاری  و  زرنگی  او  بعد  از  این  تغییر  هم  بدان  پی  می‏‎برد،  یا  این  که‌ کار  بر  او  مشتبه  می‌شود  و  پس  از  این  تغییر  بدان  پی  نمی‏برد.

چه  بسا  این‌ کار  آزمونی  از  طرف  سلیمان  باشد  و  با  آن  هوشیاری  و  عملکرد  ملکه  را  بیازماید،  و  در  آن  هنگام  که  ناگهانی  با  تخت  خود  رویاروی  می‌شود...  آن  کـاه  ناگهانی  صحنۀ  وقت  حضور  ملکه  پـدیدار  و  نـمودار می‌گردد:

(فَلَمَّا جَاءَتْ قِیلَ أَهَکَذَا عَرْشُکِ قَالَتْ کَأَنَّهُ هُوَ).

هنگامی  که  او  بدانجا  رسید (‌و  تخت  خود  را  بـا  وجود  آن  همه  مسافت  و  درهای  بسته  و  محافظان  کـاخ  سـلطنت‌،  مشاهده  کـرد  و  بـدان  خیره  شـد،  از  سوی  یکـی  از  همراهان  بدو) گفته  شد: آیا  تخت  تو  این  گونه  نیست  (‌و  این  همان  تخت  نیست‌؟‌) گفت: انگار  این  همان  است‌!. 

رویارویی  با کار  شگفت  و  سترگی  است‌. هـرگز  چـنین  کاری  بر  دل  ملکه  نـمی‌گذشته  است‌.  تـخت  او کـه  در  مملکت  خودش  است‌، و  قفلها  بر  درهای  اطاقها  زده  شده  است  و  نگهبانان  ویژه  مـراقب  و  مـواظب  آن  هسـتند، چگونه  تخت  او  به  بیت‏المقدّس  مقرّ  حکـومت  سـلیمان  رسیده  است‌؟ تخت  او کجا  و  اینجا  کجا؟! چگونه  آورده  شده  است‌؟ چه‌ کسی  آن  را  آورده  است‌؟

ولی  این  تخت‌، تخت  ا‌و  است‌، هر  چند که  تغییراتی  در  آن  داده‌اند  و  ناشناخته‌اش  کرده‌اند!

چه  می‌گوئی ؟‌!  آیا  ملکه  آن  را  نفی  می‌کند  و  می‌گوید: این  تخت  را  با  همان  علائم  و  نقوش  و  طرح  ساخته‌اند؟ یا  می‌گوئی‌ که  ملکه  می ‌گوید که  این  تخت  ساخته  شده  است‌، و  همان  علائم  و  نشانه‌ها  را  در  آن  می‏بینم؟  امّا  او  پاسخ  هوشیارانه  و  خردمندانه‌ای  می‌دهد:

(قَالَتْ کَأَنَّهُ هُوَ).

گفت‌: انگار  این  همان  است‌!.

ملکه  نه  نفی  می‌کند که  این  تخت  او  باشد، و  نه  تصدیق  می‌کند  که  بلی  همان  است‌. این  هم  دالّ  بر  هوشیاری  و  خردمندی  او  در  رویاروئی  با  کارهای  شگفت  است‌. در  ایـنجا  در  روند  قرآنی  خلأ  و  فاصله‌ا‌ی  است‌. انگار  به  ملکه  خبر  از  رویاروئی  با  حادثۀ  شگفت  ناگـهانی  داده  شده  است‌. این  است  که ‌گفته  است‌: او  آمادگی  تسـلیم  شدن  و  فرمانبرداری  بوده ‌است  که  پس  از  بـرگردانـدن  هدیّه از  سوی  سلیمان‌، تصمیم  آمدن  به  پیش  سلیمان  را  گرفته  است.

(وَأُوتِینَا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهَا وَکُنَّا مُسْلِمِینَ) (٤٢)

پیش  از  این  (‌معجزه‌) هم (‌با  مشاهدۀ  کار  هدهد  و  شنیدن  چیزهائی  از  قاصدان  خود، از  حقّانیّت  سلیمان‌) آگاهی  یـافته  و  از  زمرۀ  منقادان  و  تسـلیم  شـدگان  بـوده‌ایـم (‌و  چندان  نیاری  به  این  معجزۀ  جدید  نبود)‌.

آن  گاه  روند  قرآنی  به  بیان  چیزی  می‌پردازد  کـه  مـانع  گردیده  است‌ که  ملکه  پیش  از  رسیدن  نامۀ  سلیمان  به  او  به  خدا  ایمان  بیاورد  و  تسلیم  فرمان  یزدان  یگانه  بشود. علّت  عدم  ایمان  و  تسلیم  یزدان  یگانه  شدن  ملکه  ایـن  بوده است  که  او  در  میان  مردمان  کافری  زائـیده  است  و  پرورش  یافته  است‌،  و  عبادت  آفریده‌ای  از  آفریده‌های  خدا او  را  از  عبادت  خدا  بازد‌اشـته  است ‌کـه  خـورشید  است‌، همان  گونه  که  در  سرآغاز  داستان  آمده  است‌:

(وَصَدَّهَا مَا کَانَتْ تَعْبُدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنَّهَا کَانَتْ مِنْ قَوْمٍ کَافِرِینَ) (٤٣)

و  مــعبودهائی  که  بــجای  خـدا  مـی‌پرستید، او  را (‌از  پرستش  خدا) بازداشته  بود.  او  هم  از  زمرۀ  قوم  کافر  خود  بود.

سلیمان  علیه السّلام  برای  ملکه  رویاروئی  بـا  حـادثۀ  شگـفت  ناگهانی  دیگری  را  ترتیب  داده  بود.  روند  قرآنی  از  آن  هنوز  چیزی  نگفته  است  و  بسان  حادثۀ  شگفت  ناگهانی  نخستین  از  آن  پیش  از  رسیدن  ملکه  سخن  نگفته  است‌.  این  هم  روش  و  شیوۀ  دیگری  در  طرز  اداء  قـرآنـی  در  قصّه  و  داستان  است‌،  و  جدای  از  روش  و  شیوّ  نخستین  است‌.[3]

(قِیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَکَشَفَتْ عَنْ سَاقَیْهَا قَالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوَارِیرَ قَالَتْ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمَانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (٤٤)

 )‌بعد  از  مشاهدۀ  تخت  خود)  بدو  گفته  شـد:  داخـل  کـاخ  (‌عظیم  سلیمان‌)  شو.  هنگامی  که  (‌صحنۀ  شیشه‌ای‌)  آن  را  دید،  گمان  برد  که  آب  عمیقی  است  (‌چرا  که  ماهیها  در  آن  شنا  می‌کردند)‌.  ساق  پاهای  خود  را  برهنه  کرد  (‌تا  از  آب  عبور  کند  و  جامه‌های  درازش  تـر  نشـود.  سـلیمان  بدو)  گفت‌:  (‌حیاط‌)  قصر  از  بـلور  صـاف  سـاخته  شـده  است‌!  (‌بلقیس  از  دم  و  دستگاه  سلیمان  شگفت  زده  شد  و  سـلطنت  و  قدرت  مـادی  و  مـعنوی  خود  را  در  بـرابـر  فرمانروائی  و  توانائی  و  دارائی  سلیمان  ناچیز  دیـده  دل  خود  را  متوجّه  خالق  جهان  کرد  و  )  گفت‌:  پروردگارا!  من  به  خود  ستم  کرده‌ام  (‌و  گول  کفر  و  غرور  شـاهی  را  خورده‌ام‌،  و  هم  اینک  پشیمانم‌)  و  با  سلیمان  خویشتن  را  تسلیم  پروردگار  جهانیان  مـی‌دارم  (‌و  به  پـیغمبری  او  اقرار  می‌نمایم  و  تو  را  به  یگانگی  می‌ستایم‌).

واقعۀ  ناگهانی‌،‌ کاخی  از  شیشه  بود.  قسمت  زیرین  آن  بالای  آب  قرار  داشت‌،  و  به  شکل  آب  فراوان  موّاجی  به  نظر  می‌آمد.  هنگامی  که  بدو گفته  شد  وارد کـاخ  شـو.  گمان  برد که  به  میان  این  آب  باید  برود.  ساق  پاهای  خود  را  برهنه‌ کرد.  هـنگامی ‌کـه  واقعۀ  شگـفت  روی  داد  و  ناگهان  با  چنین  وضعی  روبرو گردید،  سلیمان  پـرده  از  راز  بردا‌شت‌:

(قَالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوَارِیرَ ).

(‌سلیمان  بدو)  گفت‌:  (‌حیاط‌)  قصر  از  بلور  صاف  ساخته  شده  است‌!. 

ملکه  ناگهان  مات  و  مبهوت  شد  در  برابر  این  عجائبی‌ که  انسانها  را  ویلان  و  حـیران  مــی‌کنند،  و  دلالت  بر  ایــن  دا‌رند  که  به  سلیمان  نـیروهائی  داده  شـده  ا‌ست  و  در  دسترس  او گذاشته  شده  است  که  فراتر  از  تاب  و  توان  آدمیان  است‌.  به  سوی  خدا  دست  دعا  برد‌اشت  و  ناله  سر  داد  و  به  مناجات  پرداخت‌.  به  ظلم  و  ستمی ‌که  در  حـقّ  خود  روا  دیده  است  و  تاکنون  به  پرستش  چیزی  جز  خدا  پرداخته  است‌،  اعتراف  کرد،  و  اعلام  داشت  کـه  تسـلیم  فرمان  یزدان  یگانۀ  جهان  ا‌ست  همراه  ‌«‌با  سلیمان‌»‌،  نـه  برا‌ی  سلیمان  و  به  خاطر  سـلیمان  ...  بـلکه  هــم  ایـنک  پشیمانم  و  یا  سلیمان‌:

(لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ) .

خویشتن  را  تسلیم  پروردگار  جهانیان  می‌دارم‌.

دل  ملکه  نورانی  و  تابان  گردیده  است  و  راهیاب  شـده  است‌.  دانسته  ا‌ست  که  تسلیم  فرمان  یزدان  شدن‌،  تسلیم  کسی  از  آفرگان  یزدان  شدن  نیست‌،  هر  چند  این‌ کس  سلیمان  پیغمبر  و  شاه  باشد  و  چنین  معجزه‌هائی  داشـته  باشد.  بلکه  تسلیم  شدن  یعنی  خود  را  تسلیم  فرمان  یزدان  پروردگار  جهانیان  کـردن  است‌.  پـا به  پـای  مـؤمنان  و  دعوت‌کنندگان  به  سوی  یـزدان‌،  رهسپار  شـدن  است‌،  رهسیار  شدن  برابر  و  یکسان  به  سوی  خداوند  جهان‌. 

(وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمَانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (٤٤)

و  با  سلیمان  خویشتن  را  تسلیم  پروردگار  جهانیان  می دارم. 

روند  قرآنی  این  نگرش  و  این‌ گرایش  را  ثبت  و  ضـبط  کرده  است  و  آن  را  برجسته  و  نمایان  نشان  داده  است‌،  تا  بدین  وسیله  پرده  از  سرشت  ایـمان  بـه  خـدا  و  تسلیم  فرمان  یزدان  شدن  بردارد.  تسلیم  فـرمان  یـزدان  شدن  عزّتی  است ‌که  شکست  خوردگان  را  به  صـف  شکست  دهندگان  می‌کشاند  و  می‌نشاند.  بلکه  عزّتی  است ‌کـه  شکست  دهنده  و  شکست  خورده  را  دو  برادر  خـدائـی  می‌کند.  نه  این  غالب  است  و  نه  آن  مغلوب‌،  بلکه  هر  دو  بـــرادر  در  راه  یک  مـحبوب  ...  پـروردگار  جهانبان  ..  برابرند  و  یکسان  در  آستانۀ  یزدان‌.

بزرگان  قریش  ا‌ز  د‌عوت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم که  ا‌یشان  را  به  سوی  اسلام  می‌خواند  سرباز  می‌زدند.  کبر  و  غرور  دل  و  درونشان  نمی‌گذاشت  کـه  فـرمانبردار  مـحمّد  پسـر  عبدالله  شوند،  و  ریاست  او  را  و  والائی  او  را  بـرخـود  بپذیرند.  امّا  هم  اینک  زنی  در  تاریخ  پـیدا  مـی‌شود  و  بدیشان  یاد  می‌دهد  که  اسلام  را  پذیرفتن  تسلیم  خـدا  شدن  است  و  دعوت‌کننده  و  دعوت  شدگان‌،  و  رهبر  و  پیروا‌ن  در  آ‌ن  برربر  و  یکسان  هستند.  ا‌گر  قریشیان  اسلام  را  بپذیرند  همراه  با  پیغمبر  خدا  تسلیم  پروردگار  جهانیان  می‌گردند!

---

[1] پروفسور «‌م‌.ی  . اولی فنیت‌»‌ استاد دانشگاه برمنگام‌، و عضو هیئت صنعتی در تهیّۀ بمب  اتمی‌، پس از حادثۀ هیروشیما و ناکازاکی ‌گفته است‌: «‌من یقین دارم در مدّت ‌کوتاهی‌، در  نمایشگاه جـهان بمبهائی بـر روی صحنه به تماشا در می آیدکه دهها هزار تن از بمبهای پیشین  نیروی انفجاری بیشتری دارند. به دنبال آنها هم بمبهائی ساخته می‌شود که یک میلیون ‌تن  ‌نیروی انفجاری دارند، ‌و با دفاع یا احتیاط نمی‌شود خود را ازآنها مصون و محفوظ داشت‌. شش  بمب از این نوع بمبها بـرای نـابودکردن سراسر انگلستان  کافی است‌»‌.پیش بینی این پروفسور صحت پیدا کرد. پمبهائی ئیدروژنی‌ای تولید شده است که ‌دو بمب هیروشیما  ناکازاک در  مقایسۀ با آنها اسباب بازی‌ کودکان است‌!بدین مناسبت یاد آور می‌شویم ‌که بمب هیروشیما  تعدادی از ژاپنیـهائی را که در دم ‌کشت شمارۀ آنان میان  ٢١٠٠٠٠  و  ٢٤٠٠٠٠  نفر بوده است‌. گذشته از این کشتگان کسانی بوده‌اند کـه نقص عضو یپدا کرده‌اند و دیوانه شده‌اند و سوخته‌اند  و بعدها مرده‌اند. تعداد آنها هم به ده‌ها هزار نفر می‌رسد!!! 

[2] ترجمۀ این بخش اندکی پیش گذشت. 

[3] مراجعه شود به کتاب :‌‌«‌التصویر الفنی فی القـرآن‌‌» فـصل‌: القـصه فی القرآن.

تفسیر سوره‌ نمل آیه‌ی 58-54

سوره‌ نمل آیه‌ی 58-54

(وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ وَأَنْتُمْ تُبْصِرُونَ (٥٤) أَئِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (٥٥) فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْیَتِکُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ یَتَطَهَّرُونَ (٥٦) فَأَنْجَیْنَاهُ وَأَهْلَهُ إِلا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَاهَا مِنَ الْغَابِرِینَ (٥٧) وَأَمْطَرْنَا عَلَیْهِمْ مَطَرًا فَسَاءَ مَطَرُ الْمُنْذَرِینَ) (٥٨)

این  حلقه  از  زنجیرۀ  داستان  لوط  مختصر  می‌آید.  قصد  و  تصمیم  قوم  لوط را دربارۀ  اخراج  لوط  از  میان  خود،  برجسته  و  آشکار  نشان  می‌دهد.  او  را  از  مـیان  خود  ا‌خراج  می‌کنند  چون  ا‌نحرا‌ف  جنسی  را  بر  آنـان  زشت  می‌شمارد،  انـحرافی  کـه  همگانی  و  آشکارا  انجام  می‌پذیرد  و  جملگی  بر  آن  متّفق  و  متّحد  بودند  و  آن  را  به  رسمیّت  می‌شناختند!  انحراف  جنسی  بدین  معنی‌ که  مردان  با  مردان  آمیزش  جنسی  انجام  دهند،  و  به  تـرک  زنان  بگویند!  کاری‌ که  در  مسیر  غیر  فطری  است‌،  و  بر  فطرتی  می‌شورد کـه  خدا  مردمان  را  بـر  آن  سـرشته  است‌، ‌و  بلکه  عامۀ  جانداران  را  بر  آن  سرشته  است‌.

انحراف  جنسی  پدیدۀ  غریب  و  عجیبی  در  تاریخ‌ گروه‌ها  و  دسته‌های  بشـری  است‌.  گـاهی  افـرادی  به  انـحراف  جنسی  می‌گرایند  و  دچار  این  کجروی  می‌شوند.  آن  هم  به  سبب  بیماریهای  روا‌نی  یا  شرائط  و ظروف  زمـانی  است‌.  اغلب  انحراف  جنسی  در  اردوگاه‌های  نظامی  که  زنانی  در  آنجاها  نیستند،  و  یا  در  زندانها  که  زندانـیان  مدّتهای  مدید  می‌مانند  و  در  معرض  فشار  غریزۀ  جنسی  قرار  می‌گیرند  و  محروم  از  تماس  با  زنان  می‌شوند،  به  وقوع  می‌پیوندد...  اما  انحراف  جنسی  شائع  و  رائج  شود  و  در  شهر  و  یا  مملکتی ‌کلّاً  قانون  و  مشروع  شـود،  بـا  وجود  بودن  زنـان  و  آسـان  دست  دادن  ازدواج‌،  واقـعاً  حادثۀ  غریب  و  عجیبی  در  تاریخ  گـروه‌ها  و  دسـته‌های  بشری  است!

خداوند  در  فطرت‌، ‌گرایش  جنس  را  به  جنس  مقابل  بـه  ودیعت  نهاده  است‌.  چون  خداوند  زندگی  را  به  طور کلّی  بر  پایۀ  زوجیّت  استوار  فرموده  است  و گفته  است‌:

 (سبحان الذی خلق الأزواج کلها مما تنبت الأرض , ومن أنفسهم ومما لا یعلمون).

تسبیح  و  تقدیس  خداوندی  را  سزا  است  که  همۀ نـرها  و  ماده‌ها  را  آفریده  است‌،  اعم  از  آنچه  از  زمین  می‌روید،  و  از  خود  آنان‌،  و  از  چیزهائی  که  ایشان  نمی‌دانند.(‌یس‌/36)‌^[1]    

خداوند  همۀ  زنده‌ها  را  اعم  از گیاهان  زمین  و  مردمان  و  آفریده‌های ‌گوناگونی ‌که  انسانها  با  آنها  آشنا  نیستند،  بر  زوجیّت  استوار  داشته  است‌.  زوجیّت  در  ساختار  سراسر  هستی  -  چه  رسد  به  زنده‌ها  - ‌اصیل  و  بنیادین  است‌.  از  جمله  اتـم  خودش  از  پروتونها  و  الکـترونها  تشکـیل  گردیده  است‌.  یعنی  از  الکتریسیته‌های  مثبت  و  مـنفی  فراهـم  آمـده  است‌.  زوجـیّت  وحـدت  مکرّر  در  هـمۀ  پدیده‌های ‌کائنات  است‌.  تا  به  امروز  چنین  بوده  است  و  چنین  جلوه‌گر  آمده  است‌.

به  هر  حال‌،  حقیقت  قطعی  این  است ‌که  همه  مـوجودات  زنده  بر  پایۀ  قانون  زوجیّت  زیسته  و  دوام  یافته‌اند،  حتّی  آنهائی  که  جنس  نر  و  جنس  مادۀ  واضحی  ندارنـد،  در  درون  خود  سلولهای  نر  و  ماده  دارند که  به  وسیلۀ  ترکیب  آنها،  تکثیر  می‌شوند.

از  آنجا که  زوجیّت  پایۀ  زندگی  در  قانون  آفرینش  است‌،  خداوند  جاذبۀ  میان  نر  و  مـاده  را  فـطرت  کـرده  است‌،  فطرتی‌که  نیازی  به  تعلیم  و  آموزش  ندارد،  و  مـحتا ج اندیشیدن  نیست‌.  این  بدان  خاطر  است‌که  زندگی  به  راه  خود  با  انگیزۀ  اصیل  فطرت  ادامه  یابد  و  به  پـیش  رود.  زنده‌ها  در  برآورده  کردن  مطالب  و  مقاصد  فطرت  لذّت  می‌برند،  و  قدرت  اداره‌کنندۀ  جهان  آنچه  را  بخواهد  در  پشت  سر  لذّتی‌ که  در  وجودشان  به  ودیعت‌ گذاشته  است  پیاده  می‌کند  و  تحقّق  می‌بخشد،  بدون  این‌ که  آنها  متوجّه  شوند  و  یا  دیگران  رهنمودشان  کـنند.  خـدا  تـرکیب‌بند  اندامهای  ماده  و  انـدامـهای  نـر  را،  و کشش  ایـن  را  و  کشش  آن  را،  به  گونه‌ای  ساخته  است‌ کـه  از  نـزدیکی  آمیزشی‌،  تولید  لذّت  فطری  می‌شود.  امّا  این  امر  را  در  اندامهای  دو  نر  وکششهای  آن  دو  ترتیب  نداده  است  و  به  ودیعت  ننهادف  است‌.

بدین  خاطر  عجیب  و  غریب  خـواهـد  بـود کـه  فطرت  انحراف  آمـیزشی  پـیدا  کـند، هـمان ‌گونه  کـه  هـمچون  انحرافی  در  قـوم  لوط  پـدیدار  گـردید،  بـدون  ایـن‌ که  ضرورتی  باشد که‌ کار  را  برعکس  رویکرد  فطرت  سالم  برانگیزد  و  بچرخاند.

لوط  قوم  خود  را  این  چنین  منحرف  دید،  و  بر کاری‌ که  می‌کردند  اعتراض ‌گرفت  و  بر  ایشان  توپید:

فو*  و  لوطلا  اذه  قال‌س  لقوه‌مه‌،  اتآتــون  اه‌لـفاحشه  و  انو 

لوط  را  (‌هم  به  سوی  قوم  خود  فرستاده‌ایــم‌)‌.  وقـتی  بـه  قوم  خود  گفت‌:  آیا  به  سـراغ  کار  بسـیار  رشت  (‌لـواط‌)  می‌روید،  در  حالی  که  (‌پلشتی  و  سرانـجام  شـوم  آن  را)  می‌دانید؟‌!  آیا  شما  بجای  زنان  به  سراغ  مردان  می‌روید  و  (‌این  عمل  قبیح  و  غیر  طبیعی  را)  دوست  مـی‌داریـد؟‌!  اصلاً  شما  قوم  نادانی  هستید.  (‌نه  خدا  را  چنان  که  بـاید  می‌شناسید،  و  نه  به  نوامیس  خلقت  آشنائید،  و  نه  هدف  آفرییش  را  تشخیص  می‌دهید(.

لوط  تعجّب  و  شگفت  خود  را  از  انجام  این ‌کار  پـلشت  آنان  در  نخستین  عبارت  خویش  اظهار  مـی‌دارد.  آنـان  می‌بینند  زندگی  در  میان  همۀ  انواع  و  اجناس  بر  روال  فطرت  می‌چرخد  و  به  پیش  می‌رود.  تنها  ایشان  هستند  که  در  جرگۀ  زندگی  و  زنده‌ها  منحرف  و کجروند  و  به  کژررا‌هه  می‌روند...  در  عبارت  دوم  خود،  سرشت  این‌ کار  پلشت  را  آشکارا  بیان  می‌دارد.  خود  پرده  بــرداشتن از  این  کار  پلشت  برای  نـمایاندن  ایـن  انـحرافـها  و  بـیان  ناسازگاری  این  انحرافها  با  رفتار  و  خوی  انسانها  و  هم  با  سرشت  و  روش  فطرت‌،  کافی  و  بسنده  است‌.  آن‌گاه  لوط  با داغ  جهل  ننگین  و  سرکوبشان  می‌سازد،  جهل  با  هر  دو  معنی‌ای‌که  دارد:  جهل  به  معنی  نداشتن  عـلم  و  فرهنگ‌،  و  جهل  به  معنی  سفاهت  و  حماقت‌.  هر  دو  معنی  جهل  در  این  انحراف  پلید  و  مبغوض  وجـود  دارد.  چـه  کسی ‌که  منطق  فطرت  را  نمی‌داند  همه  چیز  را  نمی‌داند،  و  اصلاً  چیزی  نمی‌داند.  وکسی‌که  این‌گونه  از  فـطرت  منحرف  می‌شود  بیخرد  و  نادان  است  و  بر  همۀ  حقوق  شوریده  است  و  تجاوزکرده  است‌!^[2]

آیا  پاسخ  قوم  لوط  بر  این  ایراد  و  تنفّر  از  این  انـحراف  چه  بود؟  چه واکنشی در مقابل  این  رهنمود  به  شـنیدن  پیام  فطرت  سالم  داشتند؟

پاسخ  ایشان  چکیده‌وار  چنین  بود:  تصمیم‌گرفتند  لوط  و  هرکسی  راکه  دعوت  او  را  شنیده  است  و  پذیرفته  است‌،  بیرون‌ کنند.  کسانی‌که  دعوت  لوط  را  پـذیرفته  بـودند  خانوادۀ  او  -‌بجز  زنش  -  بودند.  آنان  را  بیرون  می کنند به جرم      این‌که  ایشان  مردمانی  هستند  که  پاکـی  را  در  پیش  می‌گیرند!

(فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْیَتِکُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ یَتَطَهَّرُونَ) (٥٦)

پاسخ  قوم  او  جز  این  نبود  که  (‌به  یکدیگر)  گفتند:  (‌لوط  و)  پیروان  لوط  را  از  شهر  و  دیار  خود  بـیرون  کنید،  آنـان  مردمـانی  پاکدامن  و  بیزار  از  ناپاکیـها  هستند‌!.

گفتار  ایشان  چه  بسا  بیانگر  تمسخر  پاکـی‌،  و  تمسخر  دوری  از  این ‌کار  پلید  و  زشت  باشد.  و  چه  بسا  هم  بر  لوط  زشت  بشمارند که  این  عملکرد  خود  را  پـاکـی  و  پاکدامنی  بنامد.  آخر  آنان  تا  آنجا  از  فـطرت  مـنحرف  گردیده‌اند  که  نمی‌دانند  چه  ناپاکی  و  چه  پـلشتی‌ای  در  این  انحرافشان  است‌.  و  چه  بسا  معنی  چنین  باشد که  اگر  لوط  آنان  را  وادار  به  ترک  این  ا‌نحراف  جنسی‌ کـند  از  همچون  پاکی  و  پـاکدامنی  سخت  به  تنگ  مـی‌آیند  و  بیزار  و گریزان  از  آن  می‌شوند!!!‌

به  هر  حال  تصمیم  خود  را گرفته‌اند،  و  عزم  خـود  را  جزم  نموده‌اند.  خدا  هم  کاری  را  می‌خواهد  جدای  از  کاری‌ که  آنان  می‌خواهند:   

(فَأَنْجَیْنَاهُ وَأَهْلَهُ إِلا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَاهَا مِنَ الْغَابِرِینَ^[3] (٥٧) وَأَمْطَرْنَا عَلَیْهِمْ مَطَرًا فَسَاءَ مَطَرُ الْمُنْذَرِینَ) (٥٨)

ما  لوط  و  خاندان  او  را  (‌از  عذاب  قریب  الوقوع‌)  نـجات  دادیم‌،  بجز  همسرش  را  که  خواستیم  جزو  باقیماندگان  (‌در  شهر  و  از  زمـرۀ  نـابودشوندگان‌)  بـاشد.  بـر  آنـان  باران  (‌سنگ‌)  را  سخت  باراندیم‌،  باران  بـیـم‌داده‌ شـدگان (‌به  عذاب  الهی‌)  چه  بد  بارانی  است‌!.

روند  قرآنی  در  اینجا  شرح  و  بسطی  دربارِۀ  این  بـاران  نابودکننده  نمی‌دهد،  بدان ‌گونه  که  در  سوره‌های  دیگر  به  تفصیل  از  آن  سخن  رفته  ا‌ست‌.  ما  نیز  برای  هماهنگی  با  روند  قرآنی  بدین  اندازه  بسنده  می‌کنیم‌.  تنها  به  نکته‌ای  اشاره  می کنیم  و  می‌ گوئیم:  باران  زنـدگی  مـی‌آفریند  و  گیاهان  را  می‌رویاند،  ولی  باران  برای  قوم  لوط  زندگی  را  می‌گیرد  و  ایشان  را  نابود  می‌کند.  درست  همگون  آب  نطفه ‌که  آب  زندگی  است‌،  امّا  چون  در  غیر  جای  مناسب  خود  قرار  داده  شده  است  بجای  تولید  حیات  و  سرسبزی‌،  باعث  هلاک  و  نابودی  می‌شود...  خدا  آ‌گاه ‌تر  ا‌ز  مراد  و  مقصود  فرمودۀ  خویش  است‌،  و  مطلع‌تر  از  قوانـین  و  سنن  و  تقدیر  و  تدبیر خویشتن  است‌...  این  تنها نظری  بود  که  در  مـقایسۀ  ایـن  دو  آب  داشـتم‌،  و  بیان  آن  را  دربارۀ  این  تقدیر  و  تدبیر،  مفید  می‌پنداشتم‌.

*

پایا‌ن  جزء  نوزد‌هم

به  دنبال  آن  جزء  بیستم  می‌آید که  با  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  آغاز  می‌گردد:

(قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى ).

---

^[1] این آیه بیانگر زوجیّت در گـیاهان و انسانها و هـمۀ مـوجودات دیگـر است‌. بــرای  ا‌طّلاع بــیشتر مــراجـعه شـود بـه رعـد/3 و ذاریـات/‌49 و طه/ 53.‌(‌مترجم‌)

^[2] در اینجا برابر تقسیم بندی قرآن جزء نوزدهم به پایان می‌رسد. ولی ما روند قرآنی  را تا آخر داستان دنبال گرفته‌ایم.

^[3] «‌الغابرین‌»‌: هلاک شوندگان. این زن جزو هلاک شوندگان گـردید بـه علّت این ‌که  با کار زشت قوم خود موافق بود و انـحراف اخــلاقی و جـنسی ایشان را می‌پسندید.

تفسیر سوره‌ی نمل آیه‌ی 53-45

سوره‌ی نمل آیه‌ی 53-45

(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ فَإِذَا هُمْ فَرِیقَانِ یَخْتَصِمُونَ (٤٥) قَالَ یَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (٤٦) قَالُوا اطَّیَّرْنَا بِکَ وَبِمَنْ مَعَکَ قَالَ طَائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ (٤٧) وَکَانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ وَلا یُصْلِحُونَ (٤٨) قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَیِّتَنَّهُ وَأَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِیِّهِ مَا شَهِدْنَا مَهْلِکَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ (٤٩) وَمَکَرُوا مَکْرًا وَمَکَرْنَا مَکْرًا وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٥٠) فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ مَکْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَقَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ (٥١) فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خَاوِیَةً بِمَا ظَلَمُوا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (٥٢) وَأَنْجَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ) (٥٣)

در  بیشتر  موارد  قرآن‌،  داستان  صالح  و  ثمود  در  رونـد  داستانهای  عام  با  نـوح  و  هـود  و  لوط  و  شـعیب  ذکر  می‌شود.  گاهی  داستان  ابراهیم  در  این  موارد  مـی‌آید  و  گاهی  نمی‌آید.  در  این  سوره  که  تکـیه  بر  داسـتانهای  بنی‌اسراثـیل  است  داسـتان  مـوسی  و  داسـتان  دا‌وود  و  سلیمان  آمده  است‌.  داستان  هـود  و  داسـتان  شـعیب  از  همین  زنجیرۀ  داستانها  است‌،  و  داستان  ابراهیم  به  مـیان  نیامده  ا‌ست‌.

در  ایـن  سـوره  حـلقۀ  شـتر  مـاده  در  زنـجیرۀ  داسـتان  صالح  علیه السّلام  ذکر  نشده  است  .  بلکه  از  توطئۀ  شـبانۀ  نـه  دستۀ  مفسد  سخن  رفته  است‌،  آنانی‌ که  بر  ضدّ  صالح  و  خانواده  و  پیروان  او  به  دسیسه  می‌نشینند  و  می‌خواهند  بدون  این‌ که  ایشان  متوجّه  شوند  نیرنگ  بزنند  و  دمار  ا‌ز  روزگارشان  برآورند.  امّا  خدا  به  چاره  جوئی  ایشان  می‌پردازد  و  وجود  ناپاک  مفسدان  را  ناگـهان  از  روی  زمین  پاک  می‌کند، و  دمار  از  روزگارشان  برمی‌آورد،  و  خـودشان  و  قـومشان  را  نـیست  و  نـابود  مـی‌نماید. و  کسانی  را  نجات  می‌دهد که  ایمان  آورده‌انـد  و  تـقوا  و  یرهیزگاری  نموده‌اند.  خانه‌های  آن  مفسدان  را  خـالی  و  بدون  سکنه  و  فرو  تپیده  و  ویران  برجای  مـی‌گذارد  و  آنجاها  را  درس  عبرتی  برای  آیندگان  می‌سازد.  مشرکان  ساکن  مکّه  از کنار  این  خانه‌های  ویـران  و  فـرو  تـپیده  می‌گذشتند، ولی  درس  عبرتی  نمی‌گرفتند.

(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ فَإِذَا هُمْ فَرِیقَانِ یَخْتَصِمُونَ) (٤٥)

ما  به  سوی  قوم  ثمود  برادرشان  صالح  را  روانه  کردیم  (‌تا  ایشان  را  به  یکتاپرستی  دعوت  کند  و  بدیشان  بگوید)  که  خدا  را  بپرستید. امّا  آنان  به  دو  گروه  تقسیم  شدند  و  به  کشمکش  پرداختند.  (‌دسته‌ای  مؤمن  و  دسته‌ای  کافر گشتند).

روند  قرآنـی  رسـالت  صــالح  علیه السّلام  را  در  یک  حـقیقت خلاصه می کند:

(أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ ).

این  که  خدا  را  بپرستید.

این  پایه‌ای  است ‌که  رسالت  آسمان  برای  زمینیان  در  هر  نسلی  و  توسّط  هر  پیغمبری  بـر  آن  استوار  و  متمرکز  گردیده  است‌.  با وجود  این  که  تمام  چیزهائی  که  در  این  جهان  پیرامون  انسانها  است‌،  و  تـمام  چـیزهائی  کـه  در  درون  خود  ا‌نسانها  نهان  ا‌ست‌،  همه  و  همه  ایـشان  را  به  ایمان  بدین  حقیقت  یگانه  فریاد  می‌دارند، آدمیان  نسلها  و  زمانهائی ‌که  جز  خدا کسی  اندازۀ  آنها  را  نمی‌داند، در  برابر  این  حقیقت  ساده  به  عنوان  منکر  و کافر  ایستاده‌اند، یا  جنبه  استهزا  و  تکذیب  به  خود گرفته‌اند.  تا  به  امروز  هم  انسانها  از  این  حقیقت  جاودانه  کناره  گیری  کرده‌اند  و  دوری  گزیده‌اند،  و  به  راه‌های  گوناگون  گـرائیده‌اند  و  رفته‌اند،  راه‌هائی ‌کـه  ایشـان  را  از  راه  یگـانۀ  راست  و  درست  خدا  پراکنده  کرده  است  و  به  دور  داشته  است‌.  و  ا‌مّا  قوم  صالح  -  یعنی  قوم  ثمود  - ‌قرآن  خلاصه‌ای  از  مـوضعگیری  ایشـان  را  روایت  مـی‌کند،  مـوضعگیری  ایشان  بعد از  آن‌ که  صالح  آنان  را  دعوت‌ کرده  است  و  با  ایشان  رنج  و  زحمت  کشـیده  است‌.  قـرآن  آنـان  را  بـه  صورت  دو گروه  معرّفی  می‌کند که  با  یکدیگر  سر ستیز  و  مخالفت  دارند. دسته‌ای  از  او  پیروی  می‌کنند،  و  دسته‌ای  با  او  مخالفت  مـی‌‌ورزند. گـروهی‌ کـه  بـه  مـخالفت  و  مبارزه  می‌پردازند، بیشتر  هستند، همان  گـونه  کـه  در  موارد  دیگری  از  قرآن  در  لابلای  این  د‌استان  آمده  است  و  برایمان  معلوم  است‌.

در  اینجا  خلأ  و  فاصله‌ای  قرار گرفته  است  برابر  شیوه‌ای  که  قرآن  در  داستانها  دارد. از  آن  چـنین  مـی‌فهمیم ‌کـه  تکذیب‌ کنندگان  دشمن  حقّ  و  حـقیقت  در  فـرا  رسـیدن  عذاب  شتاب  دارند  و  در  عقابی ‌که  صالح  ایشان  را از  آن  می‌ترساند  عجله  می‌کنند  و  درخواست  می‌کنند  همچون  عذاب  و  عقابی  هر  چه  زودتر  فـرا  رسـد!  ایـن‌ کـار  را  می‌کنند  به  جـای  ایـن ‌کـه  هـدایت  و  رحـمت  خـدا  را  درخواست  نمایند  -  همچون‌ کار  ایشان  به  کار  مشرکان  قریش  می‌ماند که  فرا  رسیدن  هر  چه  زودتـر  عـذاب  و  عقاب  را  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بزرگوار  درخواست  می‌کردند  صالح  بر  ایشان  زشت  می‌شمارد  این  را که  فرا  رسیدن  هر  چه  زودتر  عذاب  و  عـقاب  را  درخـواست  مـی‌کنند،  ولی  هدایت  را  درخواست  نمی‌کنند. صالح  تلاش  می‌کند  ایشان  را  به  طلب  آمرزش  رهنمود گرداند  تا  این ‌که  خدا  ایشان  را  مورد  مرحمت  و  رحمت  خود  قرار  دهد:

(قَالَ یَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ).

(‌بدیشان‌) گفت‌: ای  قوم  من‌! چرا  پیش  از  تلاش  و کوشش  برای  جلب  خوبیها  و  نیکیها (‌با  عبادت  و  اطاعت  از  الله‌) عجله  برای  بلاها  و  بدیها  دارید (‌و  عذاب  و مجازات  خدا  را  با  شتاب  خواستار  می‌گردید؟‌) چرا  نباید  از  خدا  طلب  آمرزش  کنید  تا  مورد  مرحمت  قرار  گیرید؟‌.

تباهی  دلها  به  جائی  رسیده  بـود کـه  تکـذیب‌کـنندگان  می‌گفتند:

(اللهم إن کان هذا هو الحق من عندک فأمطر علینا حجارة من السماء أو ائتنا بعذاب ألیم).

خداوندا! اگر  این  (‌آئین  و  این  قرآن‌) حقّ  است  و  از  ناحیۀ  تو  است‌، از  آسمان  بارانی  از  سنگ  بر  سر  ما  فرود  آور  یا  به  عذاب  دردناک  (‌دیگری‌) ما  را  گرفتار  ساز  ‌(انفال/٣٢)  

بجای  این‌ که  بگویند: اگر  این  آئین  و  این  قرآن  حقّ  است  و  از  ناحیۀ  تو  است‌، ما  را  به  ایمان  بدان  و  تـصدیق  آن  راهنمائی  و  هدایت  فرما. قوم  صالح  نیز  چنین  می‌گفتند: و  به  رهنمود  پیغمبرشان  به  راه  رحمت  و  توبه  و  استغفار  پاسخ  نمی‌گفتند. معذرتی‌ که  از  بیزاری  از  صـالح  و  از  کسانی  که  ایمان  آورده  بودند  می‌آوردند  این  بـود  کـه  آنان  را  برای  خود  منحوس  می‌بینند، و  بدی  و  بدبیاری  به  دنبال  دارند:

(قَالُوا اطَّیَّرْنَا بِکَ وَبِمَنْ مَعَکَ ).

گفتند  :  مـا تو  را  و  کسـانی  را  که  بـا  تـو  هستند  بـه  فـال  بد گرفته‌ایم (‌و  شوم  و  بدشگونتان  می‌دانـیم‌. بـه  سـبب  نحوست  وجـود  شـما  است  که  قـحطی  و  خشکسـالی  گریبانگیرمان  شده  است‌).

«‌تــطیّر» ‌کـه  مـصدر  فـعل  ‌«‌اطـیرنا»  است  بـه  مـعنی  بــدشگونی  و  شـومی  و  نـحوست  است‌. بـدبیاری  و  بـدشگونی  جـزو  عـادات  اقـوام  دورۀ  جـاهلیّت  است‌، اقوامی  ‌که  به  دنبال  خرافات  و  اوهام  راه  می‌افتادند، و  از  خیالبافیها  و  انگاره‌ها  بیرون  نمی‌آمدند  تا  به  سوی  نور  ایمان  بروند. وقتی‌  که  یکی  از  آنان  می‌خواست  ‌کاری  را  انجام  دهد، به  سوی  پرنده‌ای  می‌رفت  و  آن  را  پـرواز  می‌داد. اگر  از  سوی  دست  راست  او  به  سوی  دست  چپ  او  پر  می‌کشید  و  می‌رفت‌، شادمان  می‌گردید  و  بدان  کار  اقدام  می‌کرد. و  اگر  از  سوی  دست  چپ  او  بـه  سـوی  دست  راست  پر  می‌کشید  و  می‌رفت‌، آن  را  به  فـال  بـد  می‌گرفت  و  انتظار  ضرر  و  زیان  را  می‌کشید!

پرنده  که  غیب  نمی‌داند، و  حرکات  اتوماتیک  و  خود  به  خودی  او  از  چیز  مجهول  و  نـامعلومی  خـبر  نـمی‌دهد.  ولیکن  این  دل  و  درون  انسان  است‌که  نمی‌تواند  بدون  مجهول  و  ناپیدا  زندگی‌  کند، مجهول  و  نـاپیدائی  کـه  چیزی  را  که  نمی‌داند  و  بر  انجام  آن  توانائی  ندارد، بدان  حواله  می‌دارد...  اگر  انسان  چیزی  را  که  نمی‌داند  و  بـر  انجام  آن  توانائی  ندارد، به  سبب  ایمان  به  خدا،  به  خدا  حواله  ندارد که  دانای  غیبها  و  نـهانیها  است‌، آن  را  به  همچون  گمانها  و  خرافه‌هائی  حواله  می‌دارد  که  پـایانی  ندارند  و  با  عقل  و  خرد  نمی‌خوانند  و  هرگز  هم  به  یقین  و  اطمینان  منتهی  نمی‌شوند.

تا  بدین  زمان  کسانی  را  می‌یابی  که  از  ایمان  به  خـدا  گریز  دارند، و  سرباز   می زنند از  این‌ که  غیب  را  به  خدا  واگذارند  و  حواله  دارند، به  گمان  خودشان  آنان  به  مرز  و  سطحی  ا‌ز  دانش  رسیده‌اند  که  با  وجود  آ‌ن  تکیه‌ کردن  بر خرافۀ  دین  شایسته  و  سزاوار  نیست‌! همین  اشخاصی  که  به  خدا  ایمان  نمی‌آورند  و  به  آئین  او  نمی‌گروند  و  به  غیب  او  باور  نمی‌دارند، ایشان  را  می‏‎بینیم  کـه  تـوجّه  زیادی  به  عدد  ١٣  می‌دهند، و  اگر  گـربۀ  سـیاهی  جـلو  ایشان  راه  برود  و  سبب  سدّ  معبرشان  شـود، و  اگر  بـا  چوب‌ کبریتی  بیش  از  دو  سیگار  روشن  شود،  و  ...  و  این  گونه  خرافه‌های  ساده  و  بی  ارزش‌،  بسیار  مورد  تـوجّه  ایشان  قرار  می‌گیرد، و  ناشناخته‌ها  و  نادانسته‌ها  را  بدانها  حواله  می‌دارند. این  بدان  خاطر  است  که  آنان  با  حقیقت  فطرف  دشمنی  می‌ورزند. حقیقت  فطرت‌، نیاز  فطرت  به  اینان  است‌، و  بی  نیاز  نبودن  آن  از  ایمان  است‌. فطرت  بر  ایمان  تکیه  می‌زند  در  تفسیر  بسیاری  از  حقائق  جهان‌،  حقائقی ‌که  دانش  انسان  بدانها  پی  نبرده  است  و  دسترسی  پیدا  نکرده  است‌،  و  به  برخی  از  این  حقائق  در  هیچ  روز  و  روزگاری  هرگز  پی  نمی‌برد  و  دسترسی  پیدا  نمی‌کند.  چه  برخی  از  حقائق  جهانی  وجود  دارند  که  فراتر  از  نیرو  و  توان  انسانند،  و  از  دایرۀ  تـخصّص  انسـان  و  خـاصّ  انسان  بیرون  هستند،  و  افـزون  بر  مـقاصد  و  مـطالب  خلافت  انسان  در  زمین  می‌باشند.  مقاصد  و  مطالبی‌ که  به  اندازۀ  آنها  به  انسانها  موهبتها  و  نعمتهای  عقلانی  و  قدرتها  و  قوّتهای  جسمانی  داده  شده  است‌!

هنگامی‌ که  قوم  صالح  سخن  جاهلانۀ  ساده  لوحانۀ  ویلان  در  بیابان  برهوت  اوهام  و  خرافه هـای  خـود  را  زدنـد،  صالح  ایشان  را  به  سوی  نور  یقین‌،  و  به  سوی  حـقیقت  روشن  پاک  از  ابر  و  تاریکی  برگرداند:

(قَالَ طَائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ).

گفت‌:  بـدشانسی  و  بـدبختی  شـما  (‌به  خاطر  اعمال  خودتان‌)  از  سـوی  خـدا  (‌بر  سـرتان  مـی‌آید  و  چنین  مجازاتی  را  سبب  شده‌) است‌.

شانس  و  بخت  شما،  و  آینده  و  سرنوشت  شما،  در  دست  خدا  است‌.  خدا  قـانونها  و  سـنّتهائی  را  وضـع  و  مـقرّر  فرموده  است‌،  و  به  مردمان  دستور  انجام  ‌کارهائی  را  داده  ا‌ست‌،  و  راه  راست  و  روشن  را  برایشان  مشخّص  نموده  است‌.  هر کس  از  قانون  و  سنّت  خدا  پیروی  ‌کند،  و  برابر  هدایت  و  رهنمود  او  راه  برود،  خیر  و  خوبی  می‏‎بیند  و  نیازی  ندارد  پرندگان  را  به  پرواز  درآورد. هر  کس  هم  از  قانون  و  سـنّت  خـدا  مـنحرف  شود،  و  از  راسـتای  راه  هدایت‌ کناره ‌گیری  کند،  شرّ  و  بـدی  مـی‌بیند  و  نـیازی  ندارد  به  بدختی  و  بدشگونی  معتقد  شود،  و  به  پرواز  درآوردن  پرندگان  اقدام  کند.

(بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ) (٤٧)

بــلکه  (‌بـاید  بـدانـید  ایـن  هـوشدارهـا  و  بـیداربـاشها  آزمایشهای  الهی  هستند،  و  پیوسته  با  خوبیها  و  بـدیها)  شما  مردمان  مورد  آزمایش  قرار  می‏گیرید.

بدین  منوال  عقیدۀ  صحیح  مردمان  را  به  سوی  روشنائی  و  روشنی  و  درست  سنجیدن  و  درست  ارزیابی‌ کـردن  کارها  برمی‌گردانـد.  هـمچنین  دلهـایشان  را  به  سـوی  بیداری  و  اندیشه  کردن  دربارۀ  چیزی  که  برایشان  پیش  می‌آید  یا  پیرامـونشان  رخ  می‌نماید  بـرمی ‌گردانـد،  و  بدیشان  می‌فهماند که  دست  خدا  در  پشت  سر  همۀ  این  چیزها  است‌،  و  چیزی  از  ^[1]چیزهائی  ‌که  رخ  می‌دهند  و  به  وقوع  می‌پیوندند،  بیهوده  یا  تصادفی  روی  نـمی‌دهد...  و  به  وقوع  نمی‌پیوندد.

بدین  وسیله  ارزش  زندگی  و  ارزش  مردمان  بالا  می‌رود  و  وا‌لا  می‌شود.  مردمان‌ کوچ  خـود  را  بـر  ایـن  سـتاره  می‌سپرند  بدون  این  که  ارتباط  و  پـیوندشان  با  تـمام  جهان  پیرامونشان  قطع ‌گردد  و  بگسلد،  و  از  آفـریدگار  جهان  و  اداره‌ کننده  آن  ببرند،  و  با  قوانین  و  سننی  قهر  کنند که  این  جهان  را  به  فرمان  آفـریدگار  و گـردانـندۀ  جهان  و  کار  بجا  اداره  می‌گردانند و  محافطت  و  مراقبت  می نمایند.

و لیکن  دلهائی  بدین  منطق  راست  و  درست‌،  پاسخ  مثبت  می‌دهند که  تباه  نشده  باشند،  و  به  گونه‌ای  منحرف  نشده  باشند که  برگشتی  از  انحراف  ممکن  نباشد.  در  میان  قوم  صالح‌، در  میان  بزرگانشان  نه  نفر  بودند کـه  جـائی  در  دلهایشان  نمانده  بود  کـه  قـابل  اصـلاح  بـاشد  و  امـید  صلاحیّت  بدان  رود.  شروع  به  تـوطئه  و  دسـیسه ‌بازی  دربارۀ  صالح  کرده  بودند،  و  در  دل  تاریکیها  راجع  بدو  و  به  خانواده  و  پیروان  او  به  نیرنگ  می‌نشستند:

(وَکَانَ فِی الْمَدِینَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ یُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ وَلا یُصْلِحُونَ (٤٨) قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَیِّتَنَّهُ وَأَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِیِّهِ مَا شَهِدْنَا مَهْلِکَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ) (٤٩)

در  آن  شهر  (‌که  ججر  نام  داشت‌) نه  گروهک  بودند  کـه  در  سرزمین  (‌آنجا  با  اراء  و  تـبلیم  و  خرابکـاری  خـود) تباهی  می‌کردند  و  به  اصـلاح  (‌حـال  خویش  و  جـامعه‌) نمی‌پرداختند. (‌این  گرو‌هکها  که  آئین  صالح  عرصه  بـر  آنان  تنگ  کرده  بود،  به  یکدیگر)  گفتند:  برای  همدیگر  بـه  خـدا  سوگند  بــخورید  که  بـر  صـالح  و  خـانواده‌اش  شبیخون  می‌زنیم  و آنان  را  به  قتل  می‌رسانیم‌.  سپس  بـه  ولی  دم  او  می‏گوئیم  که  ما  در  کشتن  (‌وی و) خانواده‌اش  شرکت  نداشته‌ایم  و (‌در  آنچه  می‌گوئیم‌) راستگوئیم‌. 

این  گروهکهای  نهـگانه  که  دلهایشان  و  اعمالشان  کاملاً  تباهی  و  تباهیگری  شده  بود،  دیگر  جای  صلاح  و  خوبی‌،  و  اصلاح و  خوب‌ کردن‌،  در  آنها  نمانده  بـود.  ایـنان  از  دعوت  صالح  و دلایل  او  به  تنگ  آمده  بودند، و  شبانه  در  میان  خود  توطئه‌ای  را  چیدند  و  دسیسه‌ای  نـمودند.  جای  شگفت  است‌ که  همدیگر  را  به  سوگند  خوردن  بـه  خدا  دعوت‌ کردند که  با  این  شّر  زشت  بسازند  و  دم  فرو  بندند،  شّری ‌که  شبانه  توطئۀ  آن  را  چیده  بودند  و  دسیسۀ  آن  را  بسته بودند.  این  شرّ  و  بلا کشتن  صالح و  خانواده  و  پیروان  او  در  شب بود،  صالحی  که  آنـان  را  دعـوت  نمی‌کرد  مگر  به  سوی  عبادت خدا دوباره  جای  تــعجّب  است  که  آنان  بگویند:

(تَقَاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَیِّتَنَّهُ وَأَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِیِّهِ مَا شَهِدْنَا مَهْلِکَ أَهْلِهِ).

برای  همدیگر  به  خدا  سوگند  بـخورید  که  بـر  صـالح  و  خـانواده‌اش  شــبیخون  مــی‌زنیـم  و  آنــان  را  بــه  قتل  مـی‌رسانیم‌،  سـپس  بـه  ولی  دم  او  می‏گوئیم  کـه  مـا  در  کشتن  (‌وی  و)  خانواده‌اش  شرکت  نداشتـه‌ایم‌.

ما  در  کشتن  او  حاضر  نبوده‌ایم‌...

(وَإِنَّا لَصَادِقُونَ) (٤٩)

و  (‌در  آنچه  می‌گوئیم‌)  راستگو  هستیم‌.

آنان  را  در  تاریکی‌  کشتند  و  نابودیشان  را  ندیدند.  یعنی  به  سبب  تاریکی  کشتن  را  مشاهده  ننموده‌اند!

این  نیرنگ  سطحی  و  حیلۀ  سـاده ‌لوحانه‌ای  است‌.  ولی  خویشتن  را  بدان  اطمینان  می‌دهند،  و  دروغشان  را  بدان  توجیه  می‌کنند،  دروغی‌ که  بر  آن  عزم  را  جزم‌  کرده‌اند  تا  بدان  از  دست  صاحبان  خون  صالح  و  خانوادۀ  او  برهند  و  خلاصی  یابند.  بلی  جای  تعجّب  است‌ که  همچون  افرادی  حرص  و  ازشان  بر  این  باشد که  راسـتکار  و  راسـتگو  شوند! و لیکن  نفس  آدمی  لبریز  از  انحرافها  و کجرویها  است‌،  به  ویژه  زمانی‌ که  نـفس  آدمـی  با  نـور  ایـمان  راهیاب  نگردد،  نوری  که  راه  راست  و  درست  را  بـرای  آن  ترسیم  می‌کند.

این  گونه  کلک  زدند  و  توطئه  چیدند.  این  گونه  نیرنگ  زدند  و  حیله‌گری  کردند...و لیکن  خدا  در  کمین  ایشـان  است  و  آنان  را  می‏‎بیند  و  ایشان  او  را  نمی‏بینند.  خـدا  چاره‌ سازی  آنان  را  می‌داند  و  بر  نیرنگشان  مطّلع  و  آگاه  است‌،  ولی  آنان  نمی‌فهمند  و  عقل  و  شعور  ندارند: 

(وَمَکَرُوا مَکْرًا وَمَکَرْنَا مَکْرًا وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) (٥٠)

ایشان  نـقشۀ  مـهمّی  کشـیدند  (‌بـرای  نـابودی  صـالح  و  پیروان  او)  و  ما  هم  نقشة  مهمّی  کشیدیم‌،  (‌برای  نجات  او  و  پیروانش‌)‌،  در  حالی  که  ایشان  خبر  نداشتند.

چاره‌سازی  ایشان  کجا  و  چاره ‌سازی  خدا  کجا؟‌!  تـدبیر  آنان  کجا  و  تدبیر  خدا کجا؟‌!  نیروی  ایشان  کجا  و  نیروی  خدا  کجا؟!

چه  فراوانند  قلدرا‌ن  و  زورمندانی ‌که  اشتباه  مـی‌کنند  و  نیرو  و  نیرنگی  که  دارند  گول  می‌خورند!  آنان  بی‌خبر  از  چشمی  هستند  که  می‏‎بیند و  به  خواب  غفلت  نمی‌رود. بی‏خبر  از  نیروئی  می‌مانند که  هر کـاری  را  مـی‌تواند بکند  و  ناگهانی  بر  ایشان  بتازد  و کارشان  را  یکســره  سازد،  بدون این ‌که  به  خود  آیند  و  بدانند  این  تاختن و  کار  را  یکسره  ساختن  چگونه  صورت‌ گرفت  و  از کجا   دررسید:

(فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ مَکْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَقَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ (٥١) فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خَاوِیَةً بِمَا ظَلَمُوا ).

بنگر  که  عاقبت  توطئۀ  ایشان  چه  شد  (‌و  کار  آنان  به  کجا  کشید؟  عاقبت‌،  این  شد)  که  ما  آنان  و  قوم  ایشان  همگی  را  نابود  کردیم‌.  این‌،  خانه‌های  ایشان  است  که  بر  اثر  ظلم  و  ستم  فروتپیده  است  و  خالی  از  سکنه  شده  است‌.

لحظه  به  لحظه  ویران‌ کردن  و  نابود  نمودن  است‌.  ناگهان  خانه‌ها  فرومی‌تپد  و  خالی  از  سکنه  می‌شود.  لحـظه‌ای  پیش  در  آیۀ  پیش  این  سوره  دیدیم ‌که  آنان  به  تـوطئه  می‌پردازند  و  نیرنگ  می‌زنند،  و  گمان  می‌برند که  آنان  بر  پیاده  کردن  مکر  و  کیدشان  توانایند!

این  سرعت  در  عرضۀ  این  صفحه‌،  پس  از  این  در  روند  قرآنی‌،  مراد  و  مورد  نظر  است‌.  تـا  نـاگهان  تـاختن  و  قاطعانه  کار  از کار  را  به  پایان  بردن،  پیدا  و  هویدا  آید.  ناگهان  تاختنی ‌که  از  توان  و  قدرتی  برخوردا‌ر  ا‌ست ‌که  مغلوب ‌گول‌ خوردگان  قدرت  و  قوّتشان  نمی‌شود،  و  چاره‌سازی  ناگهانی‌ای  است  که  در  برابر  نـیرنگبازان  نازان  به  مکر  و  کیدشان  شکست  نمی‌خورد  و  بی‏نتیجه  نمی‌شود.

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (٥٢)

مسلّماً  در  این  امر  عبرت  بزرگی  است  برای  کسـانی  که  آگاه  و  فهمیده  باشند.

علم  و  دانش  چیزی  است ‌که  در  این  سوره  و  در  پیروهای  داستانها و  رخدادهای  آن‌،  بر  آن  تکیه  و  تمرکز  می‌شود.  پس  از  صحنۀ  ناگهانی  تاختن  و  یورش  بردن‌،  ذکر  نجات  مؤمنانی  به  میان  می‌آید که  ا‌ز  خدا  می‌ترسند  و  از  عقاب  و  عذابش  می‌پرهیزند:

(وَأَنْجَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ) (٥٣)

ما کسانی را نجات دادیم که ایمان آورده و تقوا پیشه کرده بودند.

کسی که از خدا بترسد، خداوند سبحان او را از ترسها و هراسها محفوظ و مصون می دارد و دو ترس و هراس را بر او گرد نمی آورد، همان گونه که در حدیث قدسی بزرگوار آمده است.

---

^[1] پـدید آمـدن یک ذرّه پـروتئین از روی تـصادف 10²⁴³ سـال طـول می‌کشد.در حالی‌ که جهان ما پنج بیلیون سال یا شش بیلیون سال پـیش آفریده شده است!(مترجم)

تفسیر سوره‌ی نمل آیه‌ی 93-59

فی  ظلال  القرآن

جزء  بیستم

سورۀ  نمل  آیات  93-‌59  ،  سورۀ  قصص  و  سورۀ  عنکبوت  تا  آیۀ  45 

سوره‌ی نمل آیه‌ی 93-59

(قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى آللَّهُ خَیْرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ (٥٩) أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَأَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ (٦٠) أَمَّنْ جَعَلَ الأرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلالَهَا أَنْهَارًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِیَ وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزًا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٦١) أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الأرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ (٦٢) أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَنْ یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ (٦٣) أَمَّنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَمَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٦٤) قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ الْغَیْبَ إِلا اللَّهُ وَمَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ (٦٥) بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ (٦٦) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَئِذَا کُنَّا تُرَابًا وَآبَاؤُنَا أَئِنَّا لَمُخْرَجُونَ (٦٧) لَقَدْ وُعِدْنَا هَذَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ (٦٨) قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ (٦٩) وَلا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَلا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ (٧٠) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٧١) قُلْ عَسَى أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ (٧٢) وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ (٧٣) وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ (٧٤) وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِی السَّمَاءِ وَالأرْضِ إِلا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ (٧٥) إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (٧٦) وَإِنَّهُ لَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (٧٧) إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ (٧٨) فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّکَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِینِ (٧٩) إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ (٨٠) وَمَا أَنْتَ بِهَادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (٨١) وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الأرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کَانُوا بِآیَاتِنَا لا یُوقِنُونَ (٨٢) وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ (٨٣) حَتَّى إِذَا جَاءُوا قَالَ أَکَذَّبْتُمْ بِآیَاتِی وَلَمْ تُحِیطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٨٤) وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ بِمَا ظَلَمُوا فَهُمْ لا یَنْطِقُونَ (٨٥) أَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (٨٦) وَیَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِی الأرْضِ إِلا مَنْ شَاءَ اللَّهُ وَکُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِینَ (٨٧) وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ (٨٨) مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (٨٩) وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٩٠) إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَهَا وَلَهُ کُلُّ شَیْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٩١) وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ (٩٢) وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٩٣)

این  درس‌،  پایان  سورۀ  نمل  است‌،  و  پس  از  عرضه ‌کردن  حلقه‌هائی  از  زنجیرۀ  داستانهای  موسی‌،  داوود،  سلیمان‌،  صالح  و  لوط  علیه السّلام  آمده  است‌.  این  خاتمه‌،  در  موضوع  به  سرآغاز  سوره  متّصل  است‌.  داستانهای  هماهنگ  با  سرآغاز  و  سرانجام  سوره  در  لابلای  آنها  آمـده  است‌.  هر  داستانی  هم  گوشه‌ای  از گوشه‌های  مقصودی  را  بیان  می‌دارد  که  سراسر  روند  سوره  بدان  می‌پردازد.

روند  سوره  با  حمد  و  سپاس  خدا،  و  با  درود  و  سلام  بر  گزیدگان  خدا  از  مـیان  بندگان  او که  پیغمبران  و  فرستادگان  هستند،  اغاز  می‌گردد.  از  جملۀ  پیغمبران  و  فرستادگان  کسانیند  که  قبلاً  داستانهای  ایشـان  گـذشت‌.  روند  سوره  با  ایـن  حمد  و  سـپاس  و  درود  و  سـلام‌،  چرخشی  دربارۀ  عقیده  مـی‌آ‌غازد‌،  چـرخشـی  در  میان  صـحنه‌های  هسـتی‌،  ژرفـاهای  درون‌،  لابلای  غـیب‌،  علامتها  و  نشانه‌های  قیامت  و  صحنه‌های  آن‌،  و  ترسها  و  هراسهای  صحرای  محشر  ...  ترسها  و  هراسهائی ‌که  تمام  کسانی‌ که  در  آسمانها  و  در  زمین  هستند  از  آن  به  جزع  و  فزع  می‌افتند،  مگر کسانی ‌که  خدا  بخواهد.

در  این  چرخش  و گردش‌،  مرد‌مان  را  در  برابر  دیدنیهائی  که  در  صفحۀ  هستی  و  در  لابـلاهای  نـفس  است  نگـاه  می‌دارد.  آنان  نمی‌توانند  وجـود  آن  دیـدنیها  را  انکـار  کنند،  و  همچنین  نمی‌توانند  به  تـجزیه  و  تـحلیل  آنـها  بپردازند  مگر  این‌ که  به  وجود  آفریدگار  یگانه‌ای  معتقد  گردند که  جهان  را  اداره  می‌کند  و  می‌گرداند  و  قـادر  و  توا‌نا  بر  هر  چیزی  است‌.

نشان  دادن  این  دیدنیها  با  آهنگهای  مؤثّری  که  پیاپی  و  پشت  سر  هم  است  هر گونه  حجّت  و  برهانی  را  از  دست  ایشان  می‌گیرد،  و  نواحی  عقل  و  شعو‌رشان  را  به ‌کنترل  خود  درمی‌آ‌ورد،  و  از  آ‌نان  پرسشهای  متّصل  به  هـمی  می کند‌:

چه ‌کسی  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌؟  چه ‌کسی  از  سوی  آسمان  آب  را  نازل  می‌کند،  آبی‌ که  با  آن  باغها  و  باغچه‌های  دل‌انگیز  و  شورانگیز  و  سرسبز  و  شاداب  را  می‌رویانیم‌؟  چه  کسی  زمین  را  قرارگاه  و  محلّ  اقـامت  کرده  است‌؟  و  در  میان  آن  رودبارها  پدید  آورده  است‌؟  و  برای  زمین  کوه‌های  پابرجا  و  استوار  آفریده  است‌؟  و  میان  دو  دریا  مانعی  پدیدار کرده  است‌؟  چه  کسـی  بـه  فریاد  درمـانده  مـی‌رسد  و  از  وی  بـلا  و گـرفتاری  را  برطرف  می‌کند  هر گاه  او  را  به‌ کمک  بطلبد؟  چه‌ کسی  شما  را  جانشین  در  زمین  می‌سازد؟  چه ‌کسی  شما  را  در  تاریکیهای  خشکیها  و  دریاها  رهنمود  و  دستگیر  می‌کند؟  چه  کسی  بادها  را  به  عنوان  بشارت‌دهندگان‌،  پیشاپیش  نزول  رحمتش  باران  وزان  می‌کند؟  چه ‌کسی  آفرینش  را  می‌آغازد  و  سپس  آن  را  برگشت  می‌دهد؟  چه ‌کسی  شما  را  از  آسمان  و  زمین  روزی  عطا  می‌کند؟‌..  هر  بار  هم  به  دنبال  پرسش  بر  سرشان  می‌تازد  و  سرکوبشان  می‌سازد: 

(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ ).

آیا  معبودی  با  خدا  است‌؟‌.

آنان  نمی‌توانند  همچون  ادّعائی  را  داشته  باشند.  ایشان  نمی‌توانند  بگویند:  معبودی  با  خدا  است  و  از  میان  همۀ  این  کارها  کاری  را  انجام  می‌دهد.  امّـا  بـا  ایـن  وجود  معبودهائی  را  بجای  خدا  یا  با  خدا  می‌پرستند!!!

به  دنبا‌ل  این  آ‌هنگهای  نیرومندی ‌کـه  دلهـا  را  تسخیر  می‌نمایند،  چـون  آهـنگهای  جـهانی  هسـتند  و  صـفحۀ  پیرامونشان  را  پر  و  لبریز  می‌کنند،  یا  آهنگهای  وجدانی  هسـتند  و  آنـها  را  در  دلهـایشان  احسـاس  مـی‌کنند  ...  تکـذیب  آخـرت  از  سوی  ایشان  را  بـیان  مـی‌دارد.  سرگشتگی  آنان  را  دربارۀ  آخرت  می‌نمایاند،  و  بـر  آن  پیرو  می‌زند  با  متوجّه‌ کردن  دلهایشان  به  سوی  مهلکه‌ها  و  نابودگاه‌های  گذشتگانی  که  همچون  ایشان  به  تکذیب  می‌پرداختند  و  ویلان  و  سرگردان  بسر  می‏بردند.

از  این  امر  می‌پردا‌زد  و  به  نشان  دادن  صحنۀ  همایش  در  محشر  می‌پردازد،  و  ترس  و  هراسی  را  به  میان  می‌کشد  که  در  آنجا  وجود  دارد.  آن‌ گاه  ایشان  را  در  یک  لحظۀ  گذرا  به  زمین  برمی‌گرداند.  سپس  دوباره  آنـان  را  بـه  صحنۀ  محشر  برمی‌گرداند.  انگار  دلهایشان  را  سخت  به  تکـان  درمـی‌آورد  و  دلهـایشان  را  لرزان  و  جنبان  می‌سازد.

در  نهایت  ایـن  چرخش  و گردش‌،  پایان  سوره  فرا  می‌رسد  با  آهنگی  شبیه  بـه  آهـنگ  ژرف  و سهمناک  واپسین  ...  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  مشرکان  استهزاء‌کنندۀ  تهدید  و  بیم،  و  تکذیب‌کنندۀ  آخرت،  قطع  امید  می‌کند.  مشـرکانی‌ کــه  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دلهایشان  را  مـتوجّه  صحنه‌های  هستی  و  ترسها  و  هراسهای  همایش  قـیامت  کرده  است‌،  و  عواقب  مـطیعان  و  سرکشان  را  پـیش  چشمانشان  داشـته  است‌.  هـم  ایـنک  آنــان  را  به  سرنوشتشان  وامی‌گذارد،  سرنوشتی  که  خودشان  آن  را  برمی‌گزینند.  او  بـرنامۀ  خـود  را  و  وسـیلۀ  خویش  را  مشخّص  و  مقرّر  می‌دارد.  هـر کس  هـر چـه  مـی‌خواهـد  بخواهد،  و  هر  راهی  را که  در پیش  می‌گیرد  بگیرد:

(إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَهَا وَلَهُ کُلُّ شَیْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٩١) وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ) (٩٢)

به  من  دستور  داده  شده  است  که  تنها  و  تنها  خداوند  این  شهر  (‌مقدّس  مکّه  نام‌)  را  بپرستم‌.  آن  خداوندی  که  چنین  شهری  را  حرمت  بخشیده  است  (‌و  آن  را  حرم  امـن  و  امان  ساخته  است‌،  و  حرام  فرموده  است  کـه  بـا  کشـتن  انسانی  یا  ظلم  به  کسی‌،  و  یـا  یـا  ذبـح  حیوان  و  جـانور  پناهنده  بدان‌،  و  یا  این  که  با  کندن  درخت  و  گیاه  آن  بدان  اهانت  گردد.  امّا  تصوّر  نشود  که  فقط  این  سرزمـن  ملک  خدا  است‌،  بلکه  در  عالم  هستی‌)  همه  چیز  از آن  او  است‌.  و  بـه  مـن  فرمان  داده  شـده  است  کـه  از  زمـرۀ  تسـلیم  شدگان  باشم  (‌و  همچون  مخلصان  در  برابـر  او  کرنش  ببرم  و  بس‌)‌.  و  (‌به  من  فرمان  داده  شـده  است‌)  این  که  قرآن  را  بـخوانم  (‌و  آن  را  بررسی  و  وارسی  کرده  و  خود  بـفهمم  و  بـه  دیگران  تـفهیم  نمایم‌،  و  در  هـمۀ  کـارهای  زندگی  برنامۀ  خویشتن  گردانم‌)‌.  پس  هر کس  (‌در  پرتو  آن‌)  راهیاب  شود  برای  (‌خیر  و  صلاح  و  سعادت  دنیوی  و  اخروی‌)  خود  راهیاب  شده  است‌،  و  هر کس  (‌از  قرآن  دوری  کند  و  در نـتیجه‌)  گمراه  گردد  (‌سـزای  خود  را  می‌بیند)‌.  و  بگو:  من  فقط  از  زمرۀ  بیم‌دهندگان  مـی‌باشم  (‌و  یکی  از  پـیغمبران  خدا  بـوده  و  وظیفۀ  مـا  رسـاندن  فرمان  یزدان  است  و  حساب  و  کتاب  بر  خدای  منّان).  (‌نمل / ٩١‌و92)

آن‌ گاه  چرخش  و گردش  را  به  پایان  می‏‎برد  بــا  حـمد  و  سپاس  خدا،  بدان ‌گونه‌ که  سوره  را  با  آن  شروع‌ کرده  بود،  حمد  و  سپاس  خدائی ‌که  تنها  او  شایسته  و  سزاوار  حمد  و  سپاس  است  و  بس.  آنان  را  آگاه  به  خدا  وامی ‌گذارد،  خدائـی  که  آیـات  و  نشانه‌های  خود  را  بدیشان  می‌نمایاند،  و  از  اعمال  و  افعالشان  آگاه  است‌،  چه  آنچه  پدیدار گردد،  و  چه  آنچه  نهان  بماند:

(وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٩٣)

و  بگو:  حمد  و  سپاس  خدای  را  سزا  است‌.  او  آیات  خود  را  به  شـما  نشـان  خواهـد  داد  و شما  آنــها  را  خواهید  شناخت‌.  و  پروردگار  تو  از  آنچه  انجام  می‌دهید  غافل  و  بی‌خپر  نیست‌. (‌نمل  /  93)

 سوره  با  این  آهنگ  مؤثّر  و  ژرف  خاتمه  می‌پذیرد.

(قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى. الله خیرٌ أم ما یُشرکُونَ؟ ).

 (‌ای  پـیغمبر!)  بگــو:  خـدای  را  سـپاس  (‌مــی‌گویم  که  تباهکاران  هـمچون  قـوم  ثمود  و  گردنکشان  هـمسان  فرعونیان  را  به  دیار  عدم  فرستاد،  و  از  خدا  درخواست  می‌نمایم  که  نازل  فرماید)  رحمت  و  مـغفرت  خود  را  بـر  بندگان  برگزیدۀ  خویش‌.  آیا  خدا  (‌که  این  همه  قدرت  و  نــعمت  و  مــوهبت  دارد)  بهتر  است  (‌برای  پـرستش  و  کرنش‌)  یا  چیزهائی  که  انباز  خدا  می‌سازید  (‌و  فاقد  نفع  و  ضرر  هستند  و  چیزی  از  آنها  ساخته  نیست‌؟‌(‌.

خداوند  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دسـتور  مـی‌دهد  سـخنی  بگوید که  سزاوار  باشد  مؤمن  سخن  و  دعوت  و  مجادلۀ  خود  را  بدان  بیاغارد  و  نیز  بدان  پایان  بخشد:

(و قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ).

بگو:  خدای  را  سپاس‌،  و  حمد  و  ثنا  او را  سزا  است‌.  خدائی‌ که  سزاوار  حمد  و  سپاس  از  سوی  بندگانش  بـر  نعمتهایش  است‌.  نخستین  و  مهمّ ‌ترین  این  نعمتها  نعمت  هدایت‌،  یعنی  رهنمود  ایشان  به  سـوی  خـدا،  و  آشـنا  ساختن  آنان  با  راهی ‌که  خدا  برایشان  برگزیده  است‌،  و  برنامه‌ای‌ که  خدا  آن  را  برایشان  پسندیده  است‌.

(وَسَلامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى).

و  رحمت  و  مغفرت  خدا  بر  بندگانی  که  آنان  را  برگزیده  است.

درود  بر  بندگانی ‌که  خدا  ایشان  را  برای  حـمل  رسالت  خود  و  تبلیغ  دعوتش  و  بیان  برنامه‌اش‌،  انتخاب  فرموده است.

پس  از  این  سرآ‌غاز،  روند  قرآنی  بر  دلهای  منکر  آیات  الهی  می‌تازد،  و  این  تاخت  را  با  پرسشی  می‌آغازد که  پاسخی  بیش  ندارد.  با  ایـن  پـرسش‌ کـارشان  را  زشت  می‌شمارد،  و  آن  این  که  همچون  خدایان  ادّعائی  را  انباز  خدا  کنند:

(الله خیرٌ أم ما یُشرکُونَ؟ ).

آیا  خدا  (‌که  این  همه  قدرت  و  نعمت  و  موهبت  دارد)  بهتر  است  (‌برای  پرستش  و  کرنش‌)  یا  چیزهائی  که  انباز  خدا  می‌سازید  (‌و  فاقد  نفع  و  ضرر  هستند  و  چیزی  از  آنـها  ساخته  نیست‌؟‌)‌.

چیزهائی  کـه  انباز  خـدا  مـی‌سازند  بـتهای  سـنگی  و  غیرسنگی‌،  یا  فرشتگان  و  پریانند.  یا  به  هر  حال  چیزهائی  از  آفریده‌های  خدایند.  اینها  کی  سزاوارند  کـه  هـمگون  خداوند  سبحان  شوند،  چه  رسد  به  این  که  بهتر  از  خـدا  بـاشند.  بـر  هـیچ  دل  خــردمندی  نـمی‌گذرد کـه  بشـود  همگونی  و  برابری‌،  و  یا  سنجش  و  مقایسه‌،  میان  خدا  و  بتها  و  چیزهای  دیگر  انجام  داد.  بدین  خاطر  این  پرسش  با  این  ساختار،  انگار  برای  ریشخند  و  توبیخ  ا‌ست‌.  زیرا  غیرقابل  قبول  است  همچون  پرسشی  جـدّی  بـاشد،  یـا  پاسخ  آن  درخواست  شود.

بدین  جهت  روند  قرآنی  از  آن  می‌گذرد  و  بـه  پرسش  دیگری  می‌پردازد،  پرسشی  که  از  واقعیّت  ایـن  جـهان  پیرامـونشان  شکـل  مـی‌گیرد  و  مطرح  مـی‌شود،  و  از  صحنه‌هائی  برمی‌خیزد  و  صورت  می‌پذیرد که  آنها  را  با  چشمان  خود  می‌بیـند:

(أَمَّ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَأَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ) (٦٠)

 (‌آیا  بتهائی  که  معبود  شمـا  هستند  بهترند)  یـا  کسـی  که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  و  برای  شما  از  آسمان  آبی  بـارانـده  است  کـه  بـا  آن  بـاغهای  زیـبا  و  فرح‌افزا  رویانیده‌ایم‌؟  باغهائی  که  شما  نـمی‌توانسـتید  درخـتان  آنها  را  برویانید.  آیا  (‌بـا  تـوجّه  بـه  آفـرینش  آسمانها  و  زمین  و  نزول  باران  و  بـرکات  و  ثـمرات  نـاشی  از  آن‌،  و  هماهنگی  و  پیوند  لطیف  و  دقیق  هر یک  از  این  مخلوقات‌)  معبودی  با  خدا  است‌؟‌!  اصلاً  ایشـان  قومی  هسـتند  (‌از  حقّ ‌پرستی  به  بت‌پرستی‌)  عدول  می‏‎کنند.

آسمانها  و  زمین  حقیقتی  هستند که  برجا  و  بر  قرارند  و  کسی  نمی‌تواند  بودن  انها  را  انکار کـند،  و کسـی  نیز  نـمی‌توانـد  بگـوید  ایـن  مـعبودهای  ادّعـائی  آ‌نـها  را  آفریده‌اند  ...  این  معبودهای  ادّعائی  چه  بتهای  سنگی  و  غیر  سنگی  باشند،  و  چه  فرشتگان  و  اهریمنان  باشند،  و  چه  خورشید  یا  ماه  ...  روشنی  قضیّه  رو  در  روی  همچون  ادّعائی  فریاد  می‌زند  و  آن  را  پـوچ  و  نـادرست  اعـلام  می کند.  کسی  از  مشرکان  گمان  نمی‏برد  که  ایـن  جـهان  خود  به  خود  پدید  آمـده  است  و  خـود  بـه  خـود  اداره  می‌گردد  و  استوار  و  پایدار  می ماند،  همان‌ گونه  کـه  در  قرنهای  اخیر  کسانی  پیدا  شـده‌انـد  و  هـمچون  ادّعـای  بی‌بنیاد  و  نابخردا‌نه‌ای  داشته‌ا‌ند!  خود  تـذکّر  دادن  بـه  بودن  آسمانها  و  زمین‌،  و  رهنمود کردن  بـه  اند‌یشیدن  دربارۀ  کسی  که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  برای  الزام  ایشان  و  شکست  شرک  ورزیدنشان  و  سرکوب  و  شکست  مشرکان‌،  با  اسلحۀ  دلیل  و  برهان،  بس  است‌.  همیشه  هم  این  پـرسش  بـرجـا  و  بـرپا  است‌.  آفـرینش  آسمانها  و  زمین  بدین  شکلی‌ که  در  ساختار  آنها  قصد  و  هدف  جلوه‌گر  است‌،  و  تفکیر  و  تدبیر  پدیدار  و  نمودار  است‌،  و  هماهنگی  مطلقی  در  آنها  نمایان  و  آشکار  ا‌ست‌،  ا‌مکان  ندارد  از  روی  جهش  یا  ا‌ز  روی  تصادف  به  وجود  آید.  ا‌ین  امور  خود  به  خود  مردمان  را  به  اقرار  و  اعتراف  به  وجود  آفریدگار  یگانه  وادار  می‌کند،  آفریدگاری  که  وحـدانـیّت  و  یگـانگی  او  از  روی  آثـار  او  پـدیدار  و  آشکار  می ‌گردد.  آفرینش  آسمانها  و  زمین  گویای  ایـن  است ‌که  نقشۀ  یگانۀ  هماهنگی  این  جهان  دارد،  نـقشۀ  یگانۀ  هماهنگی  ‌که  نه  در  سرشت  آن  و  نه  در  رویکـرد  آن  دوگانگی  و  چندگانگی  است‌.  به  ناچار  هم  بــاید  از  اداره  و  مشیّت  یگانه‌ای  بردمیده  باشد  و  سرچشمه‌  گرفته  باشد  که  دوگـانگی  و  چـندگانگی  نـمی‌شناسد،  اراده  و  مشیّتی  ‌که  دارای  هدف  است  و  در  هر  چـیز کـوچکی  و  بزرگی  به  هیچ  وجه  بدون  هدف  نیست‌.

(أَمَّ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ).

(‌آیا  بتهائی  که  معبود  شما  هستند  بهترند)  یا  کسی  که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌؟‌)

(وَأَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا).

و  بـرای  شـما  از  آسـمان  آبـی  بــارانده  است  که  بـا  آن  باغهای  زیبا  و  فرح‌افزا  رویانیده‌ایـم  بـاغهائی  که  شـما  نمی‌توانستید  درختان  آنها  را  برویانید.

آبی ‌که  از  آسمان  پائین  می‌آید  آن  هم  حقیقتی  است‌ که  دیده  می‌شود  و  نمی‌توان  آن  را  انکار  کرد،  و  نمی‌توان  آن  را  علّت‌ یابی‌  کرد  بدون  اعتراف  و  اقـرار  بـه  وجـود  آفریدگاری  ‌که  جـهان  را  اداره  می‌کند  و  امـور  آن  را  می‌گرداند.  آن  کسی‌ که  آسمانها  و  زمین  را  از  نیستی  به  هستی  آورده  است  برابر  قانونی‌  که  به  باران  اجازۀ  پائین  آمدن  و  باریدن  می‌دهد،  بدان  اندازه‌ای  که  حیات  بدان  پدیدار  گردد،  و  بدان  شیوه‌ای  که  حیات  بدان  پـدیدار  گردیده  است‌.  اینها  هـیچ ‌کدام  مـمکن  نـیست  تـصادفی  باشد،  و  تصادفها  هم  با  این  نظلم  و  ترتیب  دقیق  هماهنگ  و  همساز  شوند،  و  با  ایـن  انـدازه  و  مـقدار  مـعیّن  و  مشخّص  صورت  بپذیرند،  و  بـدان  اندا‌زه  باشند  کـه  درست  نیاز  زنده‌ها  به  ویژه  انسانها  را  برآورده  کنند.^[1] این  اختصاصی  است‌ که  قرآن  مجید  از  آن  تعبیر  می‌کند  با  این  گفتار:

(وَأَنْزَلَ لَکُمْ...)

و  برای  شما  نازل  کرده  است  و  بارانده  است  ....

قــرآن  دلهـا  و  چشـمها  را  مـتوجّه  آثـار  حـیات‌ بخشی  می‌سازد که  این  آب  نازل  شده  برای  انسانها  به  انـدازۀ  نیاز  زندگانیشان  دارد،  و  نیازهای  وجودشان  و  احتیاجات  و  ضــروریّات  ایشـان  در  آن  مـراد  و  مـنظور  است  و  مراعات‌ گردیده  است‌،  دلها  و  چشمها  را  مـتوجّه  آثـار  زنده  و  آمـاده  در  برابرشان  مـی‌سازد،  آثـار  زنـده  و  آماده‌ای  که  آنان  از  آنها  غافل  هستند:

(فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ).

با  آن  باغهای  زیبا  و  فرح‌افزا  رویانیده‌ایم‌.

باغهائی  را  رویانیده‌ایم‌  کـه  زیـبا  و  سـر سبز  و  زنـده  و  دل‌ انگیز  و  فرح‌افزایند  ...  منظرۀ  باغها  در  دلها  سرور  و  شادمانی  و  سر زندگی  بـرمی‌انگـیزد.  بـدین  زیـبائی  و  دل‌ انگیزی  و  سر سبزی  و  سر زندگی‌ای  بنگر  و  بیندیش  که  باغها  در  دلها  برمی‌انگیزند،  و  تضمین  می کنند  کـه  دلها  را  حیات  و  نشاط  بخشند.  دربارۀ  آثار  نوآوری  و  زیبا نگاری  باغها  بیندیش‌.  انـدیشیدن  در  ایـن  راسـتا  انسان  را  به  تمجید  و  تحسین  آفریدگاری  برمی‌انگـیزد  که  این  همه  زیبائیهای  شگرف  و  شگفت  را  پدیدار  کرده  است‌.  رنگارنگ‌ کردن  یک‌ گل  و  نظـم  و  نظام  و  نقش  و  نگار  بخشیدن  بدان،  چیزی  است  که  بزرگ‌ترین  انسان  هنرمند  از  آن  درمانده  می‌ماند.  مـوج  رنگـها  و  درهـم  رفتن  خطها  و  سر  و  سامان  ‌گلبرگهای‌  گلی- بلی  تنها  گلی  -  معجزه‌ای  به  نظر  می‌آید  که  فرزانه ‌ترین  سرآمد  هنر  در  گذشته  و  حال  از  انجام  آن  ناتوان‌  گردیده  است  و  ناتوان  می‌گردد. گذشته  از  این  زیـبائیها  و  دلربائیها  و  نـظم  و  نظامهای  پیدا  و  هویدا،  معجزه  حیات  بـالنده‌ای  که  در  درختان  و  گیاهان  است‌،  راز  بزرگ  سر  به  مهری  است  ‌که  انسانها  از  درک  و  فهم  آن  ویلان  و  حیران  مانده‌انـد،  و  درمانده  و  سرگشته  در  برابر  آن  ایستاده‌اندا

(مَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا).

باغهائی  که  شما  نمی‌توانستید  درختان  آنها  را  برویانید. 

راز  حیات  همیشه  برای  انسانها  راز  سر  به  مهری  بوده  است  و  خواهد  بود،  این  حیات  چه  در  گیاه  و  چه  در  حیوان  و  چه  در  انسان  بــاشد.  تـا  هـمین  لحـظه‌  کسی  نتوانسته  است  بگوید:  این  حیات  چگونه  پیدا  شده  است‌!  و  چگونه  آمیزۀ  هستی  آفریده‌های‌  گیاه  یا  حـیوان  و  یـا  انسان  گردیده  است‌!  قطعاً  باید  حیات  را  به  سرچشمه‌ای  گرداند  و  نسبت  داد  که  در  فراسوی  این  جهان  دیدنی  است.

روند  قرآنی  وقتی‌ که  در  برابر  حیات  بالنده  باغهای  زیبا  و  دلربا  ایستاده  است  و  بدینجا  می‌رسد  که  همگان  را  به  نگرش  و  بیداری  و  هوشیاری  و  تدبّر  و  تفکّر  بخواند،  با  پرسشی  به  سویشان  می تازد:

(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).

آیا  (‌با  توجّه  به  آفرینش  آسمانها  و  زمین‌،  و  نزول  باران‌،  و  بــرکات  و  ثـمرات  ناشی  از  آن‌،  و  هماهنگی  و  پـیوند  لطیف  و  دقیق  هر یک  از  این  مخلوقات‌)  معبودی  بـا  خدا  است‌؟‌!.

اصلاً  مجالی  برای  همچون  ادّعائی  نیست‌.  اصلاً  چاره‌ای  جز  اعتراف  و  اقرا‌ر  به  ذات  آفریدگار  یگانه  دادار  نیست  ...  بدین  هنگام  موضع  و  موقعیّت  مـردمانی  عـجیب  و  غریب  جلوه‌گر  مـی‌آید  کـه  خـدا گـونه‌های  ادّعـائی  و  انگاره‌ای  خـود  را  با  خـدای  جـهان  برابر  و  همسان  می‌گردانند،  و  آنها  را  بسان  او  پرستش  می نمایند:

(بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ) (٦٠)

اصلاً  ایشان  قومی  هستند (‌از  حق ‌پرستی  به  بت‌پرستی)  عدول  می‏‎کنند.

«‌یغدلون‌»  یا  به  معنی  این  است‌  کـه  برابر  و  مسـاوی  قلمداد  می‌کنند.  یعنی  بتها  و  خدا گونه‌های  خود  را  در  عبادت  و  پرستش  با  خدا  برابر  و  مسـاوی  مـی‌نهند  و  می‌دانند.  یا  به  معنی  ایـن‌ کـه  عـدول  و کـناره ‌گـیری  می‌کنند.  یعنی  آنان  از  حقّ  و  حقیقت  واضح  و  روشـن‌،  عدول  و کناره‌گیری  می‌نمایند،  با  شریک  قلمداد  کردن  کسی  با  خدا  در  عبادت  و  پرستش.  در  صورتی‌ که  تنها  خدا  آفریدگار  است  و  کسی  در  آفرینش  بـا  ا‌و  شـرکت  نکرده  است  و  نمی‌کند  ...  هر  دوی  این‌ کارها  جای  تعجّب  ا‌ست  و  سزاوا‌ر  مقام  انسان  نیست‌.

آن‌گاه  روند  قرآنی‌،  ایشان  را  به  تماشای  حقیقت  جهانی  دیگری  می‌برد.  ایشـان  را  با  آن  حقیقت  رویـاروی  می‌گرداند،  همان‌ گونه ‌که  آنـان  را  بـا  حقیقت  آفـرینش  نخستین  رویاروی  گردانده  بود:

(أَمَّ مَنْ جَعَلَ الأرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلالَهَا أَنْهَارًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِیَ وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزًا).

 (‌بتها  بهترند)  یا  کسی  که  زمین  را  قرارگاه  (‌و  محل  اقامت  انسانها)  ساخته  است‌، و  در  میان  آن  رودخانه‌ها  پـدید  آورده  است‌،  و  برای  زمین  کوه‌های  پا بر جا  و  اسـتوار  آفریده  است  (‌تا  قشر  زمین  را  از  لرزش  نگاه  دارنـد)‌، و  میان  دو  دریا  مانعی  پدیدار  کرده  است  (‌تا  آمیزۀ  یکدیگر  نگردند)؟.

حقیقت  جهانی  نخستین‌،  حـقیقت  آفرینش  آسـمانها  و  زمین  است‌.  امّا  این  حقیقت‌،  حـقیقت  شکلی  است‌  کـه  زمین  بر  آن  آفریده  شده  است‌. خداوند  زمین  را  قرار گاه  حیات  کـرده  است‌،  و  آن  را  مـحلّ  اسـتقرار  و  اطمینان  نموده  است‌،  و  سز‌اوار  و  شایان  این  فـرموده  است  کـه  بشود  حیات  در  آن  پدیدار  گردد  و  رشد  و  نمو  گیرد  و  فزونی  و  افزایش  پذیرد.  اگر  وضع  زمـین  نسـبت  به  خورشید  و  مـاه  تـغییر  مـی‌کرد،  اگـر  حـجم  آن  تـغییر  می‌نمود،  یا  عناصر  زمین  و  عناصر  فـضای  مـحیط  بر  زمین  دگرگون  می‌شد،  اگر  سـرعت  چرخش  و  گــردش  زمین  پیرامون  خود  یا  پیرامون  خورشید  تغییر  می‌کرد،  یا  سرعت  چرخش  و  گردش  ماه  پیرامـون  زمـین  دگـرگون  می‌گردید  ...  و  سائر  شراط  و  ظروف  زیاد  دیگری  تغییر  پیدا  می‌کرد  که  به  هیچ  وجه  نمی‌شود  تصادفی  صورت  بگیرند  و  تصادفی  همۀ  اینها  این‌ گونه  هماهنگ  بشوند  و  توازن  بپذیرند  ...  اگر  چیزی  از  همۀ  اینها  کوچک ‌ترین  تغییری  پیدا  می‌کرد،  زمین  محلّ  استقرار  نـمی‌گردید  و  شایستۀ  پیدایش  حیات  نمی‌شد!

چه ‌بسا  در  زمان  نزول  قرآن،  مخاطبان  آن‌،  همۀ  ایـن  شگفتیها  را  درک  و  فهم  از  این  فرمودۀ  یزدان  نمی‌کردند: 

(أَمَّ مَنْ جَعَلَ الأرْضَ قَرَارًا ؟).

یا  کسی  که  زمین  را  قرارگاه  (‌و  محلّ  اقـامت  انسـانها)  ساخته  است‌؟‌.

و لیکن  آنان  به  طور  اجمال  می‌دیدند کـه  زمـین  محلّ  استوار  و  شـایستۀ  حیات  و  زنـدگی  است‌.  ایشان  نمی‌توانستند  ادّعا کنند کـه  کسـی  و  فــردی  از  بـتها  و  خداگونه‌های  آنان  در  آفرینش  زمـین  بدین  شکـل  و  بدین‌ گونه  شرکت  داشته  است‌.  این  خود کافی  و  بسنده  بود.  بعد  از  آن‌،  نصّ  قرآنی  برای  نسلها  باز  بوده  است  و  باز  است‌،  و  جای  سخن‌پردازی  دارد.  هر  زمان  که  علم  و  دانش  انسانها  وسعت  پیدا کـرده  است‌،  چـیزی  از  ایـن  معانی  و  مقاصد  مـهمّ ‌و  سترگ  را  در  طول  قـرون  و  اعــصار  درک  و  فــهم  نــموده  است‌.  ایـن  هـم  شـیوۀ  اعجازانگیز  قرآن  در  نحوۀ  خطاب  مردمان  و  سخن‌ گفتن  با  خردهای  ایشان  در  طی  روزگاران  است‌!

(أَمَّ مَنْ جَعَلَ الأرْضَ قَرَارًا؟ وَجَعَلَ خِلالَهَا أَنْهَارًا ).

(‌بتها  بهترند)  یا  کسی  که  زمین  را  قرارگاه  (‌و  محلّ  اقامت  انسانها)  ساخته  است‌،  و  در  میان  آن  رودخانه‌ها  پدید  آورده  است‌؟‌.

رودبارها  در  زمین  و  منزلۀ  شاهرگهای  حیات  هسـتند.  رودبارها  در  خاور  و  باختر  و  شـمال  و  جـنوب  زمـین  پخش  و  پراکنده  گردیده‌اند  و  کشیده  شده اند.  رودبارها  با  خود  سرسبزی  و  ز‌ندگی  و  ترقّی  و  تعالی  می‌آورند.  رودبارها  از گرد  آمدن  آبهای  بارانها  و  جریان  آنها  برابر  سرشت  زمین  تشکیل  می‌شوند.  خدائی‌ که  این  جهان  را  آفریده  است  در  نقشۀ  خود  امکان  ایجاد  ابرها،  و  بارش  بارانها،  و  جریان  رودبـارها  را  پـی‌ریزی  کـرده  است  و  گنجانده  است‌.  هیچکس  نمی‌تواند  بگوید:  فردی  جز  آفریدگار  مدبّر  جهان  در  آفرینش  این‌ کیهان  بدین ‌گونه  و  بدین  شکل  شرکت  داشته  است‌.  جــریان  رودخـانه‌ها  و  رودبارها  یک  حـقیقت  واقـعی  بود  و  مشـرکان  آن  را  می‌دیدند.  چه  کسی  این  حقیقت  را  ایجاد کرد‌ه  است  و  پدید  آورده  است‌؟

(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).

آیا  معبودی  با  خدا  است‌؟‌!.

(وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِیَ ).

و  برای  زمین  کوه‌های  پابرجا  و  استوار  آفریده  است  (‌تا  قشر  زمین  را  از  لرزش  نگاه  دارند).

«‌رواسی‌»‌:  کوه‌ها  ...  کوه‌ها  در  زمـین  ثابت  و  پـابرجـا  هســتند.  کــوه‌ها  اغــلب  ســرچشـمۀ  رودخـانه‌ها  و  رودبارهایند.  از کوه‌ها  آبهای  بارانها  به  سوی  درۀه‌ها  و  جلگه‌ها  جاری  می‌شوند،  و  به  سبب  جوشش  و  غـرّش  خویش‌ که  از  قلّه‌های  بلند  پائین  می‌ریزند  و  با  نـیرو  و  توان  جریان  پیدا  می‌کنند،  مسیر  خود  را  باز  می‌کنند.  کوه‌های  ثابت  و  پابرجا  بـا  رودخـانه‌ها  و  رودبـارهای  جاری‌،  در  صحنۀ  جهانی‌ای ‌که  قرآن  آنـها  را  در  ایـنجا  عرضه  می دارد،  تقابل  دارد.  تقابل  تصویری  هم  در  تعبیر  قرآنی  مورد  نظر  است‌.  این  هم  یکی  از  تقابلهای  موجود  در  قرآن  است‌.  این  است ‌که ‌کوه‌های  ثابت  و  پابرجا  به  دنبال  رودخانه‌ها  و  رودبارها  ذکر  می‌شود.

(وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حَاجِزًا).

و  میان  دو  دریـا  مـانعی  پدیدار  کـرده  است  (‌تـا  آمیزۀ  یکدیگر  نگردند).

یکی  دریای  شور  و  تلخ  است‌،  و  دیگری  رودبار  شیرین  است‌.  خداوند  دریا  و  رودبار  را  از  راه  تغلیب  «‌بحرین‌:  دو  دریا»  نامیده  است‌،  چون  مادۀ  هر  دو  مشترک  است  که  آب  است‌.  مانعی  هم ‌که  از  آن  سخن  رفته  است  مانع  طبیعی  است‌،  مانعی ‌که  نـمی ‌گذ‌ارد  آب  دریا  بر  آب  رودخـانه‌ها  و  رودبارها  چیره  شـود  و  رودخانه‌ها  و  رودبارها  را  تباه  سازد.  سطح  رودخانه‌ها  و  رودبـارها  بالاتر  از  سطح  دریا  است‌.  این ‌کار  سبب  می‌گردد که  مانعی  میان  رودخانه‌ها  و  رودبـارها  و  میان  دریاها  و  اقیانوسها  به  وجود  آید‌،  و  هر چـند که  رودخانه‌ها  و  رودبارها  به  دریـاها  و  اقـیانوسها  می‌ریزند،  مسیر رودخانه‌ها  و  رودبارها  مستقلّ  و  جداگانه  برجای  بماند  و  دریاها  و  اقیانوسها  بر  آنها  طغیان  نکند  و  آنها  را  زیـر  پوشش  خود  نگیرد.  حتّی  اگر  هم  به  علّتی  از  علل  سطح  رودخانه‌ها  و  رودبـارها  از  سـطح  دریـاها  و  اقـیانوسها  پائین‌تر  باشد  به  سبب  سرشت  غلظت  بیشتر  آب  دریاها  و  اقیانوسها  از  آب  رودخـانه‌ها  و  جـویبارها،  هـمچون  مانعی  برجای  و  برقرار  می‌ماند،  و  مجرای  هر یک  از  آن  دو  مسـتقلّ  و  جـداگـانه  مـی‌ماند  و  آب  آنها  بـه  هـم  نمی‌آمیزد  و  یکی  از  آنها  بر  دیگری  سرکشی  نمی‌کند  و  چیره  نمی‌گردد.  این  امر  قانون  و  سنّتی  از  قوانین  و  سنن  یزدان  در  آفرینش  این  جهان  است‌،  و  در  نقشه  و  طـرح  کیهان  بدین‌ گونۀ  دقیق  مورد  نظر  و  مقرّر  است‌.

آیا  چه  کسی  همۀ  اینها  را  بدین گونه  درآورده  است‌؟  چه  کسی‌؟.

(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).

آیا  معبودی  با  خدا  است‌؟‌!

هیچ  کسی  نمی‌توانـد  چـنین  ادّعـائی  را  داشـته  باشد.  وحدت  نقشه  و  طرحی  که  در  جلو  او  است  وی  را  وادار  می‌کند  که‌ به  وحدانیّت  آفریدگار  اعتراف  نماید  ...

(بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (٦١)

اصلاً  بیشتر  آنان  بی‌خبر  و  نادانند  (‌و  قدر  عظمت  خدا  را  نمی‌دانند). 

از  علم  و  دانش  در  اینجا  سخن  می‌رود،  چون  این  حقیقت  جهانی  برای  ورانداز  کردن  ساختار  کیهان‌،  و  تشخیص  هماهنگی  موجود  در  آفریده‌های  خـداونـد  سـبحان‌،  و  برای  تدبّر  و  تفکّر  دربارۀ  قوانین  و  سـنن  مـوجود  در  سراسر  پیکرۀ  جهان‌،  به  علم  و  دانش  نیاز  دارد. گذشته  از  این‌،  در  سراسر  این  سوره  تکیه  بر  عـلم  و  دانش  است‌،  همان‌ گونه ‌که  در  جزء  پیشین  در  چکیدۀ  این  سوره  بیان  کردیم‌.

آن ‌گاه  روند  قرآنی  آنان  را  از  تماشای  صحنه‌های  جهان  بیرون‌،  و  به  تماشای  صـحنه‌های  خـاصّ  جـهان  درون  خودشان  می‌برد:

(أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الأرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ) (٦٢)

 (‌آیا  بتها  بهترند)  یا  کسی  که  به  فریاد  درمانده  می‌رسد  و  بلا  و  گرفتاری  را  برطرف  می‌کند  هر گاه  او  را  بـه  کمک  طلبد،  و  شما  (‌انسانها)  را  (‌برابر  قانون  حیات  دائماً  بـه  طور  متناوب‌)  جانشین  (‌یکدیگر  در)  زمین  مـی‌سازد  (‌و  هر  دم  اقوامی  را  بر  ایـن  کرۀ  خـاصّی  مسـلّط  و  مسـتقرّ  می‏‎گرداند.  حال  با  توجّه  بدین  امور)  آیا  معبودی  با  خدا  است‌؟‌!  واقعاً  شما  بسیار  کم  اندرز  می‏گیرید.

وجدان  ایشان  را  لمس  می‌کند  و  می‌پساید،  در  آن  حال  که  آنان  را  بـه  خـاطره‌های  درونشـان‌،  و  به  واقـعیّت  احوالشان  یادآوری  می‌نماید.

شخص  د‌رمانده  در  لحظه‌های  غم  و  اندوه  و  در  تنگناها  و گرفتاریها،  هیچ  کسی  را  جز  خدا  نمی‌یابد که  او  را  به  فریاد  بحواند  و  زیان  و  ضرر  و  ناگواری  و  نابهنجاری  را  از  او  برطرف  نماید،  در  آن  حال  و  احوالی‌ که  حلقۀ  بلا  تنگ  می‌شود،  و  ریسمان  خفه ‌کردن  گلوگاه  را  سـخت  می فشرد،  و  نیروها  خوار  و  ناچیز  می‌گردد،  و  تکیه‌گاه‌ها  سقوط  می‌کند  و  فرو  می‌تپد،  و  انسان  پیرامون  خـود  را  می‌نگرد  و  خویشتن  را  بدون  هر گونه  وسـائل‌ کـمک  و  یاری  و  ا‌سباب  نجات  و  خـلاص  مـی‌یابد.  نـه  نـیروی  خودش‌،  و  نه  هیچ  نیروئی  در  زمین  او  را  درمی‌یابد  و  از  گرداب  و  غرقاب  بلاها  و  ناگواریها  نجات  می‌دهد.  همۀ  چیزهائی  را که  برای  روز  سختی  و گرفتاری  آماده  دیده  است  و  تهیّه  کرده  است  یا  آنها  را  یار  و  مددکار  شمرده  است‌،  از  او کناره‌گیری  کرده‌اند  و  به  ترک  او  گفته‌اند.  به  هر کسی  که  برای  زدودن  غم  و  اندوه  چشم  امید  دوخته  است  و  بدو  امیدوار  بوده  است‌،  هم  اینک  ناآشنا گردیده  است  یا  بدو  پشت  کرده  است  ...  در  این  لحظه  فـطرت  بیدار  می‌شود  و  به  یگانه  نیروئی  پناه  می ‌برد که  پیوسته  می‌تواند  یاری  و کمک‌ کند  و  فریادرس  و کس  بی‌کسان  شود.  بلی  بدین  هنگام  است‌ که  انسان  رو  به  خدا  می‌کند  و  خویشتن  را  در  پناه  او  می‌دارد،  هر چند  کـه  قـبلاً  در  اوقات  رفاه  و  خوشی  خدا  را  فراموش  کرده  باشد.  خـدا  است ‌که  به  فریاد  درمانده  می‌رسد  وقتی‌ که  تنها  او  را  به  یاری  بطلبد  و کس  دیگری  را  با  او  به‌ کمک  نخواهد  و  نخواند.  خدا  به‌ کمکش  می‌رسد  و  بلا  و  بدی  را  از  او  به  دور  می‌دارد،  و  او  را  به  امن  و  امـان  مـی‌رساند  و  به  سلامت  و  تندرستی  برمی‌گردانـد،  و  او  را  از  تـنگائی  می‌رهاند که ‌گلوی  او  را  می‌فشرد  و  هر  آن  وی  را  نابود  کند.

مردمان  در  وقت  خوشی  و  رفاه‌،  و  در  اوقات  غفلت‌،  از  این  حقیقت  بی‌خبر  می‌مانند.  این  است‌ که  توان  و کمک  و  حمایت  و  حـفاظت  را  در پـیش  نـیروئی  از  نـیروهای  ناچیز  زمین  جستجو  می‌کنند.  ولی  زمانی‌ که  سـختی  و  ناراحتی  ایشان  را  به  پناه  بردن  می‌کشاند،  و  غم  و  اندوه  آنان  را  درمانده  و  بیچاره  می‌گردانـد،  پـردۀ  غـفلت  از  فطرتشان  بـه‌ کـنار  مـی‌رود،  و  تـوبه‌کـنان  به  سـوی  پروردگارشان  برمی ‌گردند،  هر چند  که  جلوتر  غـافل  یـا  متکبّر  بوده  باشند.

قرآن  متکبّران  مــنکر  خـدا  را  بــدین  حـقیقت  نـهان  در  فــطرتشان  بــرمی‌گردانـد،  و  فـطرتشان  را  بـه  سـوی  جولانگاه  حقائق  جهانی‌ای  می‌راند  که  قبلاً  فطرتشان  را  بدان  سو  رانده  بود.  این  حـقائق  عبارتند  از:  آفـرینش  آ‌سمانها  و  زمین‌،  نازل‌ کردن  آب  از  آسمان‌،  رویاندن  و  سبو کردن  باغهای  سرسبز  و  خرّم  زمین  را  محلّ  استقرار  قرار  دادن‌،  کوه‌های  استوار  بـدید  آوردن‌،  روان  کـردن  رودخانه‌ها  و  رودبارها،  و  مانع  میان  دو  دریا  ایجاد کردن  ...  پناه  بردن  درمانده  و  بیچاره  به  خدا،  و  پاسخ  دادن  خدا  بدو،  و  عدم  پاسخ  دیگران  بدو،  حقیقتی  هـمچون  این  حقائق  است‌.  فرق  نمی‌کند  این  یکی  در  آفـاق  و  جـهان  بیرون  است‌،  و  آن  دیگری  در  انفس  و  جهان  درون  است‌.  روند  قرآنی  در  پسودن  احساسات  ایشان  با  واقـعیّات  زندگایشان  به  جلو  می‌رود:

(وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الأرْضِ ).

و  شما  (‌انسانها)  را  (‌برابر  قانون  حیات  دائـماً  بـه  طور  متناوب‌)  جانشین  (‌یکدیگر  در)  زمین  می‌سازد  (‌و  هر  دم  اقوامی  را  بر  این  کرۀ  خاکی  مسلّط  و  مستقرّ  می‌گرداند).  چــه  کسـی  مـردمان  را  جـانشین  یکـدیگر  در  زمـین  می‌سازد؟  آیا  خدا  نیست ‌که  نژاد  نخستین  ایشان  را  بار  اوّل  در  زمین  جایگزین  نموده  است‌،  سپس  قرنی  بعد  از  قرنی‌،  و  نسلی  بعد  از  نسلی‌،  یکی  را  جانشین  دیگـری  در  مملکت  زمین  می‌گرداند،  زمینی‌ که  آنـان  را  در  آن  جانشین  و  جایگزین  همدیگر کرده  است‌؟

آیا  او  خداوندگاری  نیست‌ که  ایشان  را  برابر  قوانـین  و  سننی  سرشته  است  که  بدانـان  اجـازه  مـی‌دهد  در  ایـن  زمین  بوده  و  بمانند،  و  ایشان  را  با  نیروها  و  تـوانها  و  استعدادهائی  مجهّز  نموده  است ‌که  بر  انجام  وظائف  و  تکالیف  جانشینی  در  زمین  توانا گردند،  و  ایشان  را  برای  این ‌کار  مهمّ  بزرگ  و  سترگ  آمادگی  بخشد.  قوانین  و  سننی‌ که  زمین  را  برای  ایشان  محلّ  استقرار  می سازد،  و  سراسر  ذرّات  هستی  را  به  گونه‌ای  هـماهنگ  و  همآوا  می‌گرداند  و  نظم  و  نظام  و  پیوند  و  ارتباط  می‌بخشد که  شرایط  و  ظروف  و  همگامیها  و  همسازیهائی  را  بـرای  زمین  تهیّه  می‌بیند که  یار  و  مددکار  زندگی‌ گردند.  اگر  در  طرح  و  نقشۀ  این  هستی  و  در  هماهنگی  و  همآوائی  و  نظم  و  نظام  و  پیوند  و  ارتباط  آن‌،  یک  شرط  از  شروط  فراوان  موجود  در  پیکرۀ  جهان  مختل ‌گردد  و  دچار  نقص  شود،  وجود  حیات  -  ایـن  زمین  محال  و  نـاممکن  می‌گردد!‌^[2]

خلاصه  آیا  این  خدا  نیست ‌که  مرگ  و  زندگی  را  مقدّر  و  مقرّر  داشته  است‌،  و  نسلی  پس  از  نسلی  را  جـایگزین  هـمدیگر کــرده  است‌؟  اگـر گـذشتگان  مـی‌ماندند  و  نمی‌مردند،  زمین  از  وجود  ایشان  و  آیندگان  به  تـنگ  می‌آمد،  و  حرکت  زندگی  و  تمدّن  و  تفکّر کند  می‌گردید.  زیرا  این  تجدّد  نسلها  است‌ که  به  تجدّد  افکار  و  تجارب  و  تلاشها  و کوششها،  و  به  تجدّد  شـیوه‌ها  و  روشهای  زندگی‌،  اجازۀ  بودن  و  شدن  مـی‌دهد،  بـدون  ایـن  کـه  برخوردی  میان  پیشینیان  و  پسینیان  پیش  آید  مگـر  در  اندیشه  و  آ‌گاهی‌.  امّا  اگر  پـیشینیان  زنـده  می‌ماندند،  برخورد  و  ستیز  سخت  و  بزرگی  درمی‌گرفت‌،  و کاروان  زندگی  از  حرکت  باز  می‌ایستاد،  کاروانی ‌که  پیوسته  به  جلو  می‌تازد!

این  چیزها  همه  حقائقی  در  انفس‌،  یعنی  در  جهان  درون  هستند،  و  بسان  همان  حقائقی  در  آفاق‌،  یعنی  در  جـهان  بیرون  می‏‎باشند.  آیا  چه ‌کسی  این  حقائق  را  پدید  آورده  است  و  انها  را  رشد  و  نموّ  بخشیده  است‌؟  چه‌ کسی‌؟ 

(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).

آیا  معبودی  با  خدا  است‌؟‌!.

آنان  فراموش  می کنند  و  غافل  می‌گردند.  این  حقائق  در  ژرفاهای  انفس‌،  یعنی  جهان  درون  نهانند،  و  در  واقعیّت  زندگی‌،  یعنی  جهان  بیرون  آشکارند:

(قَلِیلا مَا تَذَکَّرُونَ) (٦٢)

واقعاً  شما  بسیار  کم  اندرز  می‏گیرید.

اگر  انسان  همچون  حقائقی  را  یادآور  شود  و  دربارۀ  آنها  بیندیشد  و  بررسی‌ کند،  بسان  پیوند  فطرت  نخستین‌،  با  خدا  پیوند  پـیدا  می‌کند،  و  از  پـروردگار  خود  غـافل  نمی‌شود،  و کسی  را  و  چیزی  را  انباز  او  نمی‌نماید.  سپس  روند  قرآنی  به  سوی  برخـی  از  حقائق  دیگـری  می‌رود که  در  زندگی  مردمان  و  در  فعالیّت  و  جنب  و  جوش  ایشان  بر  این  سیّاره‌،  و  در  مشاهدات  غـیر  قابل  ا‌نکار  آنان‌،  مجسّم  و  جلوه‌گر  است‌:

(أَمَّ مَنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَنْ یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ) (٦٣)

 (‌آیــا  بـتهای  بـی‌جان  بـهترند)  یـا  کسـی  کــه  شـما  را  در  تاریکیهای  خشکـیها  و  دریـاها  رهنمود  (‌و  دسـتگیری‌)  می‌کند،  و  کسی  که  بادها  را  به  عنوان  بشـارت‌دهندگان‌،  پیشاپیش  نزول  رحمتش  وزان  می‌سازد  (‌و  آنها  را  پیک  قدوم  باران  می‌سازد.  در  ساختن  و  راه‌اندازی  اینها)  آیا  مـعبودی  بـا  خدا  است‌؟  خدا  فراتـر  و  دورتـر  ار  ایـن  چیزهائی  است  که  انباز  او  می‌گردانید.

مردمان  -  از  جمله  نخستین  مـخاطبان  ایـن  قـرآن  -  در  راه‌های  خشکیها  و  آبها  رهسپار  سفرهای  خود  می‌شوند،  و  اسرار  و  رازهای  خشکـیها  و  دریـا  را  در  تـجربه‌ها  و  آزمونهای  خود  آزمایش  می‌کنند  ...  و  راهیاب  می‌گردند  ...  چه ‌کسی  ایشان  را  رهنمود  و  رهنمون  مـی‌کند؟  چـه  کسی  در  سرشت  ایشـان  ایـن  نـیروهای  درک‌کـننده  و  دریافت‌دارنده  را  به  ودیـعت  نـهاده  است‌؟  چـه  کسی  ایشان  را  توانا  بر  راهیابی  با  سـتارگان  و  با  وسـائل  و  آلات  و  با  عـلائم  و  نشـانه‌ها کـرده  است‌؟  چـه  کسـی  سرشت  آنان  را  با  سرشت  این  جهان  پیوند  داده  است‌،  و  نیروهایشان  را  با  اسرار  و  رموز  جهان  آشنا  نموده  است‌؟  چه  کسی‌ گوشهایشان  را  آن  چنان  قدرتی  بخشیده  است  که  نورها  را  دریافت  دا‌رند؟  چه ‌کسی  به  حوا‌سّ  ایشان  آن  چــنان  قـدرتی  بخشیده  ا‌ست‌ کـه  مـحسوسات  را  دریافت  دارند؟  از  اینها گذشته  چـه  کسی  آن  نـیروی  درک‌کننده  و  دریافت‌دارنده‌ای  را  بدیشان  بخشیده  است  کــه  عـقل  یـا  قـلب  نـام  دارد  و  برای  سـود  بردن  و  بهره‌برداری  از  همۀ  این  دریافتها  و  درک  شده‌ها  به  کار  می‌رود،  و  تجارب  حواس  و  الهامات  را گرد  می‌آورد  و  جمع‌بندی  می‌کند؟

چه  کسی‌؟  آیا  معبودی  با  خدا  است‌؟

(وَمَنْ یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْرًا بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ ).

و  کسی  است  که  بـادها  را  بـه  عنوان  بشـارت‌دهندگان‌،  پیشاپیش  نزول  رحمتش  (‌باران‌)  وزان  می‌سازد.

بادها -‌ گذشته  از  چیزهائی ‌که  در  اسباب  و  علل  علم  هیئت  و  جغرافیا گفته  شده  است  -‌ پیرو  نـقشۀ  اوّلیـّۀ  جـهانی  هستند،  نقشه‌ای  که  اجازه  می‌دهد  بادها  به  شکلی  و  بـه  نحوی  بوزند کـه  مـی‌وزند،  و  ابـرها  را  از  مکـانی  بـه  مکانی  ببرند،  و  به  نزول  بارانهائی  بشارت  دهند  که  رحمت  خدا  در آنها  جلوه‌گر  مـی‌آید  و  مـایۀ  حـیات  و  زندگی  می‌شوند.

چه ‌کسی  جهان  را  بدین ‌گونه  آفرینش  بخشیده  است‌،  و  بادها  را  مژده‌رسان  رحمت  خود  نموده  است‌؟  چه  کسی‌؟ 

(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).

آیا  معبودی  با  خدا  است‌؟‌!.

(تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ) .

خدا  فراتر  و  دورتر  از  این  چیزهائی  است  که  انـباز  او  می‌گردانید!.

این  آهنگها  و  نواها  با  پرسشی  دربارۀ  آفرینش  ایشان  و  به  زندگی  دوباره  برگردانـدنشان  و  روزی  دادنشـان  از  آسمان  و  زمین‌،  همراه  با  مبارزه‌طلبی  و  سرکوبی  ایشان‌،  پایان  داده  می‌شود:

(أَمَّ مَنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَمَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (٦٤)

 (‌آیـا  مـعبودهای  دروغین  شـما  بـهترند)  یـا  کسـی  کـه  آفرینش  را  می‌آغازد،  سپس  آن  را  برگشت  می‌دهد،  و  کسی  که  شما  را  از آسمان  و  زمین  روزی  عطا  مـی‌کند؟  (‌حال  با  توجّه  به  قدرت  آفرینش  یزدان‌،  و  نظم  و  نظام  موجود  در  پدیده‌های  جهان،  و  اقرار  عقل  سالم  به  زنده  شدن  دوبارۀ  مردمان  در  دنیای  جاویدان‌)  آیا  مـعبودی  با  خدا  است‌؟  (‌ای  پیغمیر  بدیشان‌)  بگو:  دلیـل  و  بـرهان  خود  را  بیان  دارید  اگر  راست  میگوئید  (‌کــه  جز  خدا  معبودهای  دیگری  هم  وجود  دارند)‌.

سرآغاز  آفـرینش  یک  حقیقت  واقـعی  است  و کسـی  نمی‌تواند  آن  را  انکار کند،  و  برای  کسی  ممکن  نیست  بدون  و‌جود  خدا  و  وحدانیّت  او  این  حقیقت  واقـعی  را  تحلیل  و  توجیه ‌کند.  از  لحاظ  وجود  خـدا  باید  گفت‌:  وجود  این  جهان  انسان  را  وادار  به  اقرار  به  وجود  یزدان  می‌سازد.  تمام  تلاشهائی‌ که  برای  وجود  این  جهان  بدون  اعتراف  به  وجود  یزدان  انجام  پذیرفته  است  نقش  بر  آب  گردیده  است‌،  جهانی ‌که  بدگونه  تـدبیر  و  تـقدیر،  و  بدین  شکل  قصد  و  هدف‌،  در  آن  مراعات ‌گردیده  است  و  واضح  و  آشکار  جلوه‌گر  آمده  است‌.  از  لحـاظ  وجـود  وحدانیّت  خدا  نیز  باید گفت‌:  آثار  صـنع  خـدا  در  همۀ  یدیده‌ها  انسان  را  وادار  به  اعتراف  به  وجود  وحدانـیّت  خدا  می‌گرداند.  آ‌ثار  تقدیر  و  اندازه‌گیری  یگانه‌،  و  آثار  تدبیر  و  اداره ‌کردن  یگانه  دالّ  بر  وحدانیّت  خدا  است‌.  هماهنگی  و  همآوائـی  مطلقی ‌که  در  مـوجودات  و  مخلوقات  جهان  است  قـاطعانه  بیانگر  اراده  و  مشـیّت  یگانه‌ای  است  که  قانون  یگانه‌ای  را  در  پـیکرۀ  هسـتی  پدیدار  و  نمودار کرده  است‌.

و  امّا  زندگی  دوباره،  یا  اعادۀ  برگشت  حیات  به  پـیکرۀ  اموات‌،  چیزی  است ‌که  مشرکان  دربارۀ  آن  به  مجادله  و  ستیزه  می‌پرداختند.  و لیکن  اعتراف  به  سرآغاز  آفرینش  بدین‌ گونه  و  بدین  شکلی‌ که  تقدیر  و  تـدبیر  و  قـصد  و  هدف  و  هماهنگی  و  همآوائی  در  آن  پیدا  و  هویدا  است‌،  انسان  را  به  نوبۀ  خود  وادار  می‌سازد که  برگشت  زندگی  دوباره  و  اعادۀ  آفرینش  را  تصدیق  و  باور کند،  تا  در  آن  سرای  باقی  جزا  و  سزای  راستین  اعمال  و  افـعال  انـجام  گرفته  در  این  سرای  فانی  خود  را  بگیرند  و  ببینند،  سرای  فانی‌ای‌ که  انسانها  در  آن  جزا  و  سزای  راستین  اعمال  و  افعال  خود  را  به  تمام  و کـمال  نـمی‌گیرند  و  نمی‏بینند،  هر چـند کـه ‌گـاهی  بـرخـی  از  جـزا  و  سـزای  رفـتار  و  کردارشان  را  می‌گیرند  و  می‏بینند.  این  نـظم  و  نـظام  و  هماهنگی  و  همآوائـی  آشکـار  و  پـدیدار  در  آفـرینش  هستی‌،  مقتضی  این  است‌ که  نظم  و  نظام  و  هماهنگی  و  همآوائی  مطلق  میان ‌کار  و  پاداش  صورت  پذیرد  و  جزا  و  سزا  به  تمام  و کمال  داده  شود.  این  هم  در  زندگی  این  جهان  صورت  نمی‌گیرد.  به  ناچار  باید  تصدیق ‌کرد  کـه  زندگی  دیگری  لازم  و  واجب  است ‌که  در  آن  هماهنگی  و کمال  تحقّق  حاصل‌ کند  و  پیاده‌ گردد  ...  امّا  چـرا  ایـن  هماهنگی  و کمال  مطلق  میان  کار  و  پـاداش  در  همین  زمین  صورت  نگرفته  است‌؟  این  چیزی  است‌ که  واگذار  به  خداوندگار  آفرینش  و  پدیدآورندۀ  تدبیر  و  تـقدیر  است‌.  این  پرسشی  است‌ که  نمی‌توان  پاسخی  بدان  داد  و  آن  را  تفسیر  و  توجیه‌ کرد.  زیـرا  آفریدگار  آگاه‌تر  و  داناتر  از  هر کسی  دربارۀ  مخلوقات  و  موجودات  خویش  است‌.  راز  مخلوقات  و  موجودات  هم  در  پیش  آفریدگار  دادار  و  سازندۀ‌ کردگار  است  و  بس.  این  راز  سر  به  مهر  مانده  است  و  جزو  غیب  است  و  خداوند کسی  را  بر  این  غیب  مطّلع  و  آگاه  نفرموده  است‌!

از  ملازمت  موجود  میان  اعتراف  به  آغازگر  زنـدگی  و  میان  اعتراف  به  برگشت‌دهندۀ  زندگی‌،  خدا  این  پرسش  را  از  ایشان  می‌کند:

(أَمَّ مَنْ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ).

یا  چه  کسی  آفرینش  را  می‌آعازد،  سپس  آن  را  برگشت  می‌دهد؟‌.

(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).

آیا  معبودی  با  خدا  است‌؟!.

روزی  و  رزقی ‌که  از  آسمان  و  زمین  در  می‌رسد،  هر  دو  بخش  یکسان  به  سرآغاز  و  برگشت  حیات  پیوند  دارند.  روزی  و  رزق  بندگان ‌که  از  زمین  حاصل  می‌گردد،  به  شکلهای‌ گوناگون  جلوه‌گر  مـی‌آ‌ید.  نـمایان‌ترین  آنـها  گیاهان  و  حیوانات  و  آب  و  هوا  است ‌که  برای  خوردن  و  نوشیدن  و  اسـتنشاق‌ کردن  هستند.  از  جملۀ  رزق  و  روزی  زمین  منابع  و  معادن  اعم  از  فـلزات  و  ذخـائر  و  زینت‌آلات  موجود  در  خشکیها  و  آبها  است‌.  از  جملۀ  رزق  و  روزی  زمــین  نـیروهای  مـغناطیسی  و  بـرقی  شگفت‌،  و  نیروهای  دیگری  است  که  جز  خدا  کسـی  ا‌ز  آنها  آگاه  نیست‌،  و  لحظه  به  لحظه  مقداری  از  آنـها  را  برای  بندگانش  پدیدار  و  جلوه‌گر  می‌سازد.

و  امّا  رزق  و  روزی  مردمان  از  سوی  آسمان  در  همین  جهان‌:  نور  و  حرارت  و  باران  و  سائر  نیروها  و  انرژیهائی  است‌ که  خدا  آنها  را  برایشان  میسّر  می‌فرماید.  رزق  و  روزی  آسمانی  هم  در  آخرت  عطا  و  بخشش  خدا  است  که  بهرۀ  ایشان  می‌گرداند.  عطای  خدا  از  سوی  آ‌سـمان  در  معنی  معنوی  خود  است‌ کـه  بسیار  در  قـرآن  و  در  سنّت  ذکر  می‌شود،  و  مدلول  و  مفهوم  اوج  و  والائی  را  دارد.

ذکر  رزق  و  روزی  ایشان  از  آسمان  و  زمین‌،  به  دنبال  ذکر  آغاز کردن  و  برگشت  دادن  آمده  است‌،  چون  رزق  و  روزی  آسمان  و  زمین‌،  دارای  ارتباط  و  پیوند  با  آغـاز  کردن  جهان  و  برگشت  دادن  آن  است‌.  ارتباط  و  پـیوند  رزق  و  روزی  زمین  با  آغاز کردن  جهان  معلوم  است  و  بندگان  یزدان  در  سایۀ  آن  به  زنـدگی  ادامه  مـی‌دهد.  ارتباط  و  پیوند  رزق  و  روزی  با  برگشت  دادن  جهان  این  است‌ که  مردمان  در  آخرت  جزا  و  سـزای ‌کـردار  و  رفتارشان‌،  و  پاداش  و  پادافره  نحوۀ  استفاده  کردن  ایشان  از  رزق  و  روزی‌ای  که  در  این  جهان  بدیشان  داده  شده  است  می‌گیرند  و  می‌بینند  ...  ارتـباط  و  پـیوند  رزق  و  روزی  آسمان  با  آغاز کردن  جــهان  نـیز  روشن  است‌.  رزق  و  روزی  آسمان  در  این  جهان  برای  زندگی ‌کردن  و  زیستن  ا‌ست‌،  و  در  آخرت  برای  جزا  و  سزا  دیـدن‌،  و  پادا‌ش  و  پادافره  دریافت  نمودن  است  ...  این‌ گونه‌،  دقت  هماهنگی  در  روند  شگفت  قرآنی‌،  جلوه‌گر  می‌آید.

آغاز کردن  و  سر  دادن  جهان‌،  و  برگشت  دادن  و  دوباره  سر  داد‌ن  آن‌،  حـقیقتی  است‌.  رزق  و  روزی  حـاصل  از  آسمان  و  زمین  نیز  حقیقتی  است‌.  ولی  مشرکان  از  ایـن  حـقائق  غــافلند.  ایــن  است ‌کـه  قـرآن  به  صـورت  مبارزه‌طلبی  و  به  عنوان  سرکوبی،  ایشان  را  بدین  حقائق  برمی‌گرداند:

(أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ؟).

آیا  معبودی  با  خدا  است‌؟‌!.

(قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (٦٤)

بگـو:  دلیـل  و  بـرهان  خود  را  بـیان  دارید  اگر  راست  میگوئید  (‌که  جز  خدا  معبودهای  دیگری  هـم  وجود  ند‌ارند).

آنان  از  ذکر  دلیل  و  برهان  عاجز  و  ناتوانند،  همان ‌گون ه‌که  تاکنون  هر که  به  این  راه ‌گام  نـهاده  است  و  به  تـلاش  ایستاده  ا‌ست  عـاجز  و  نـاتوان  از  ا‌نجام  چنین  کـاری  گردیده  ا‌ست‌.  این  شیوۀ  قرآن  در  دفاع  از  عقیده  است‌.  صحنه‌های  جهان  و  حقائق  نفس  را  به‌ کـار  مـی‌گیرد،  و  سراسر  هستی  را  چـهارچوبی  بـرای ‌گـفتار  و  مـنطقی  می‌سازد که  با  آن  دلها  را  مجذوب  و  مقهور  می‌کند،  و  با  آن  فطرت  را  بیدار  می‌سازد  و  جلا  و  صفا  می‌بخشد  تا  منطق  روشن  و  ساده  و  مرتبط  خود  را  برای  داوری  به  کار  برد  و  به  داوری  بنشیند،  و  بدین  وسـیله  فـهم  و  شعوری  را  به  جوش  و  خروش  درآ‌ورد که  در  آن  حقائقی  نهفته  است  و  غفلت  و  فراموشی  آن  را  فراگرفته  است‌،  و  انکار  و  ا‌لحاد  پرده  بر  آن  کشیده  است  ...  قرآن  با  ایـن  منطق  عیان  و  سخن  روان  به  بیان  حقائق  ژرف  و  استوار  در  طرح و  نقشۀ  جـهان‌،  و  فـرو  دویـده  و  پـایدار  در  ژرفاهای  نفس  می‌پردازد،  حقاقی‌ کـه  قـلم  بــطلان  بـر  جدال  و  ستیزی  می‌کشد  که  منطق  سرد  ذهنی  و  تئوری‌  آن  را  در  پیش  می‌گیرد،  منطق  سرد  ذهنی  و  تئوری‌ای‌ که  بیماری  آن  از  منطق  یونانی  به  ما  سرایت‌ کرده  است‌،  و  در  چیزی  جلوه‌گر  آمده  است  و  شائع  شده  است‌ که  علم  توحید،  یا  علم  کلام  نامیده  می‌شود!

*

روند  قرآنی  پس  از  این  چرخش  و گردشی‌  که  در  آفاق  جان  و  در  انفس  انسان  برای  اثبات  وحـدانـیّت  و  نـفی  شرک  سر  داده  است‌،  مردمان  را  به  چـرخش  و گـردش  دیگری  می‏‎برد،  و  با  ایشان  از  غـیب  سخن  مـی‌گوید،  غیبی ‌کـه  نـهان  از  چشمان  دانش  و  بینش  آدمــیان  و  دیگران  است‌،  و  جز  یزدان  یگانۀ  سبحان  و  ا‌داره  کنندۀ  جهان‌،  کسی  از  آت  چیزی  نمی‌داند.  همچنین  از  آخـرت  برایشان  سخن  می‌گوید،  آخرتی‌  که  غیبی  از  غیبهای  خدا  است‌،  و  منطق  و  بـداهت  و  فطرت‌،  به  ضرورت  آن  گواهی  می‌دهند،  و  درک  و  فهم  و  دانش  انسان  نمی‌تواند  موعد  آن  را  مشخّص  و  معیّن  دارد:

(قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ الْغَیْبَ إِلا اللَّهُ وَمَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ (٦٥) بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ (٦٦) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَئِذَا کُنَّا تُرَابًا وَآبَاؤُنَا أَئِنَّا لَمُخْرَجُونَ (٦٧) لَقَدْ وُعِدْنَا هَذَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ (٦٨) قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ (٦٩) وَلا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَلا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ (٧٠) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٧١) قُلْ عَسَى أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ (٧٢) وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ (٧٣) وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ (٧٤) وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِی السَّمَاءِ وَالأرْضِ إِلا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ) (٧٥)

بگو:  کسانی  کـه  در  آسـمانها  و  زمین  هسـتند  غیب  نمی‌دانند  جر  خدا،  و  نـمی‌دانند  چه  وقت  برانگیخته  می‌شوند  (‌و  قیامت  فرا  می‌رسد)‌.  اصـلاً  دانش  و  آگاهی  ایشان  دربارۀ  قیـامت  به  پایان  آمده  و  ته  کشیده  است  (‌و  کم‌ترین  اطّلاعی  از  آن  ندارند)‌.  بلکه  دربـارۀ  قیامت  دو  دل  و  متردّدند،  و  حتّی  نسبت  بدان  کور دل  و  نـابینایند.  کافران  می‌گویند:  آیا  زمـانی  که  مـا  و  پـدران  مـا  خاک  گشتیم  (‌و  هـر  ذرّه‌ای  از  اندامـمان  بـه  درزی  و  گودی  خزید)  آیا  ما  (‌زنده  مـی‌گردیم  و  برای  زندگی  مـجدّد)  بـیرون  آورده  مـی‌شویم‌؟‌!  ایـن  (‌زنـده  شـدن  دوبـاره‌،  تـوسّط  مـحمّد)  به  مـا،  و  قبلاً  (‌بـه  وسـیلۀ  کسانی  کـه  خویشتن  را  اتباع  پیغمبران  دیگر  می‌دانند)  به  پدران  ما،  وعده  داده  شده  است‌.  (‌اگر  رستاخیز  راست  بود،  تا  بـه  حـال  رخ  مـی‌داد)‌.  ایـن  جز  افسـانه ‌های  پـیشینیان  و  خرافات  گذشتگان  نمی‌باشد.  (‌ای  پیغمبر!)  بگو:  در  زمین  بگردید  (‌و  آثار  گذشتگان  و  عـجائب  و  غـرائب  جـهان  را  ببینید)  و  بنگرید  که  سرانـجام  کار  گناهکاران  به  کجا  کشیده  و  عاقبت  ایشان  چه  شده  است‌.  غم  آنان  مخور  و  از  نیرنگهائی  که  می‏‎کنند  تنگدل  مباش‌.  (‌وظیفۀ  تو  تبلیغ  است  و  بس‌.  و  ما  پشتیبان  و  یار  و  یـاور  تو  مـی‌باشیم‌.  کافران  تمسخر کنان‌)  می‌گویند:  اگر  راست  میگوئید  (‌که  عذابی  در  میان  است‌)  موعد  آن  کی  خواهد  بـود؟  (‌پس  چرا  هر چه  زودتر  فرا نمی‌رسد)‌.  بگو:  چه  بسا  بخشی  از  عذابی  که  در  فرا  رسیدن  آن  شـتاب  داریـد،  (‌هـم  اینک‌)  برای  فرا  گرفتن  شما  ردیف  شـده  (‌و  بـر  سـرتان  سـایه  افکنده‌)  باشد  (‌و  به  همین  زودی  بـر  شـما  فرود  آیـد  و  نابودتان  کند)‌.  پروردگارت  نسبت  به  مردم  لطف  و  کرم  دارد  (‌و  هرچه  زودتر  تازیانۀ  عذاب  را  بر  سرشان  فرود  نمی‌آورد،  و  بلکه  کیفرشان  را  به  تأخیر  می‌اندازد)  ولی  بیشتر  آنان  سپاسگزاری  نمی‌کنند  (‌و  الطـاف  و  مـراحـم  خدا  را  نادیده  می‌گیرند)‌.  پروردگارت  محققاً  آگاه  است  از  چیزهائی  که  سینه‌هایشان  در  خود  نهان  می‌دارند،  و  از  چـزهائی  که  ایشان  آشکار  می‌سازند.  هیح  نهفته‌ای  در  آسمانها  و  زمین  نیست‌،  مگر  این  که  (‌خدا  از  آن  آگاه  است  و  ثبت  و  ضبط‌)  در  کتاب  آشکاری  است‌. ایمان  به  رستاخیز  و  به  همایش  مـردمان  در  صحرای  محشر  و  به  حساب  و کتاب  و  جزا  و  سزا،  عنصر  بنیادینی  در  عقیده  است‌.  برنامه  عقیده  بدون  آن  در  زندگی  راست  و  درست  درنمی‌آید.  باید  جهانی  باشد که  چشم  به  راه  فرا رسیدن  آ‌ن  بوده  و  در  آن  سزا  و  جزا  به  تمام  و کمال  داده  شـود،  و  در  آن  عـمل  و  مـزد  هماهنگ‌  گــردد،  و  دل‌ آویزۀ  آن  شود،  و  نفس  حساب  آن  را  بکشد  و  ببرد، و  انسان  فعّالیّت  خود  را  در  این  زمین  بر اساس  چیزی  برقرار  و  استوار  بدارد که  در  آنجا  منتظر  او  است‌.

انسانها  در  میان  نسلهای‌  گوناگون  و  در  زمان  رسالتهای  پیاپی،  موقعیّت  و  موضعگیری  شگفتی  در  برابر  رستاخیز  و  سرای  آخرت  -  با  وجود  سادگی  و  با  وجود  ضرورت  آن  -‌به  خود  گرفته  است‌.  چیزی‌ که  بـیش  از  هـر  چـیز  دیگری  انسانها  را  به  وحشت  و  دهشت  انـداخته  است  این  بوده  است  که  پیغمبری  بدیشان  خبر  داده  است  کـه  پس  از  مرگ  رستاخیز  و  زنده  شدنی  در  میان  است‌،  و  پس  از  پوسیدن  و  فرسوده  شدن‌،  زندگی  و  حیاتی  برقرار  است‌.  معجزۀ  سر آغاز  حیات  واقعی  که  غیر قابل  انکار  است‌،  به  انسانها  الهام  نکرده  است‌ که  زنـدگی  دوباره  سهل‌تر  و  ساده‌تر  از  شروع  اوّلیّـۀ  حـیات  است‌.  بدین  لحاظ  اغلب  انسـانها  از  بـیم‌ دهندۀ  آخـرت  رویگـردا‌ن  شده‌اند،  و  انکار  و گناه  را  شیرین  و  لذّت  ‌بخش  یافته‌اند،  و  در کفر  ورزیدن  و  تکذیب  کردن  به  پیش  تاخته‌اند  و  دنبال  آن  را  پیاپی‌  گرفته‌اند.

آخرت  غیب  است‌.  غیب  را  هم  کسی  جز  خدا  نمی‌داند.  مشرکان  درخواست  می‌کردند  که  موعد  آن  تعیین  شود،  والا  پیغمبران  را  تکذیب  می‌کنند،  و  آخرت  را  افسانه‌ای  از  افسانه‌ها  می‌شمارند،  افسـانه‌ای  کـه  بارها  تکرار  گردیده  است  و  هرگز  تحقّق  پیدا  نکرده  است  و  پـیاد‌ه  نشده  است‌.

در  اینجا  مقرّر  می‌گردد  که  غیب  به  خدا  اختصاص  دارد،  و  مردمان  دا‌نششان  محدود  است  و  به  آخرت  قد  نمی‌کشد.  آخرت  در  دائرۀ  علم  بشر  نمی‌گنجد:

(قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ الْغَیْبَ إِلا اللَّهُ وَمَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ (٦٥) بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ) (٦٦)

بگو:  کسـانی  کـه  در  آسـمانها  و  زمین  هسـتند  غیب  نمی‌دانـند  جـز  خدا،  و  نمی‌دانـند  چـه  وقت  برانگیخته  می‌شوند  (‌و  قیامت  فرا  می‌رسد)‌.  اصلاً  دانش  و  آگاهی  ایشان  دربارۀ  قیامت  به  پایان  آمده  و  ته  کشیده  است  (‌و  کم‌ترین  اطّلاعی  از  آن  ندارند)‌.  بلکه  دربارۀ  قیامت  دو دل  و  متردّدند،  و  حتّی  نسبت  بدان  کور دل  و  نابینایند.

از  نخستین  روز  آفرینش،  انسان  در  برابر  پردۀ  غیب  نهان‌،  ایستاده  است‌.  دانس  او  بدان  راه  نمی‌برد،  و  چیزی  از  آن  سوی  پردۀ  فروهشته  نمی‌داند،  مگر  بدان  انـدازه  که  خداوند  بس  آگاه  از  نهانیها،  پرد‌ه  را  برای  او  کنار  زده  است‌،  و  وی  را  بر  چیزهائی  مطّلع  ‌کـرده  است‌.  خـیر  و  خوبی  انسان  هم  در  همین  اندازه  است‌ که  یزدان  برای  او  خواسته  است‌.  اگر  یزدان  جهان  می‌دانست  که  در کنار  زدن  این  پردۀ  فروهشته  خیر  و  خوبی  است  آن  را  برای  انسان  کنار  می‌زد،  ا‌نسانی  که  آزمند  آگاهی  یــافتن  و  اطّلاع  پیدا کردن  از  فراسوی  پردۀ  غیب  است‌.

خداوند  سبحان  به  انسان  موهبتها  و  استعدادها  و  نیروها  و  توانهائی  داده  است ‌که  در  پرتو  آنها  بتواند  وظیفۀ  جانشینی  در  زمین  را  انجام  دهد  و  تحقّق  بخشد  و  بدین  وظیفه  سنگین  اقدام  ورزد  ...  امّا  نه  بیش  از  آن  ...  پرده  ا‌ز  غیب‌ کنار  زدن  برای  انسان‌،  در  انجام  این  وظیفۀ  مهمّ  کمکی  بدو  نمی‌کند. بلکه  بی‌خبر  ماندن  از  غیب  باعث  می‌گردد  انسان  برای  شناخت  پیدا کردن  و  آگاهی  یافتن  برانگیخته  شود،  و  در  راه  کسب  معلومات  به کـاوش  و  پژوهش  بپردازد.  دل  زمین  را  بشکافد،  و  به  ژرفای  آنها  غوطه‌ور  شود،  و  نهانیهای  خشکیها  و  آنها  را  بگردد،  و  منابع  و  ذخائر  نهفته  در گوشه  و  کنار  جهان  را  بـه‌کـار  گیرد.  به  نواحی  فضا  پرواز کند  و  بال  و  پر  زنــد، و  با  قوانین  هستی  آشنا  شود،  و  از  نیروها  و  انرژیهای  پنهان  در  اقطار  جهان  استفاده  نماید،  و  به  ا‌سرار  و  رموزی  پی  ببرد  که  آفریدگار  کیهان  آنـها  را  برای  خـیر  و  صلاح  انسان  در  هستی  به  ودیعت  نهاده  است‌.  شبانه‌ روز  به  کوشش  و  پویش  می‌ایستد  تا  موادّ  زمـین  را  تـجزیه  و  تحلیل  و  ترکیب  و  تعدیل‌  کند.  هستی  و  شکل  مـواد  را  تغییر  دهد،  و  در  شیوه‌ها  و  نمونه‌های  حیات  دست  به  ابتکار  بزند  و  نوآوریها  نماید،  و  عروس  جهان  را  بیش  از  پیش  بیاراید  ...  تـا  بـدین  وسیله  نـقش  خود  را  در  آبادانی  این  زمین  اداء  نماید،  و  وعدۀ  خدا  را  در  خلافت  این  آفریدۀ  انسان  نام  به  وفا  رساند  و  محقّق  ‌گرداند.  تنها  انسان  نیست‌ که  از  پس  پردۀ  غیب  سو  درنمی‌آورد  و  پی  به  غیب  خدا  نمی‌برد.  بلکه  هـمۀ  ‌کسـانی  و  همه  آفریدگان  یزدان  که  در  آسمانها  و  زمین  هستند،  اعم  از  فرشتگان  و  پریان  و  غیر  ا‌یشان - که  خدا  از  آنان  آگـاه  است  و  بس  -‌همه  و  همه  موظّف  به  انجام‌  کـارهائی  هستند، و کارهایشان  مقتضی‌ کنار  زدن  پردۀ  غیب  برای  ایشان  نیست‌.  این  است‌ که  غیب  را  خدا  داند  و  بس،  و  جز  یزدان  همگان  دم  درگاه  غیب  چون  حلقه  بر  درند  و  به  اسرار  آن  پی  نمی‌برند.

(قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ الْغَیْبَ إِلا اللَّهُ).

بگو:  کســانی  کـه  در  آسمانها  و  زمین  هسـتند  غیب  نمی‌دانند  بجز  خدا.

این  نصّ  قاطعی  است‌ که  با  آن  سخنی  بـرای‌ کسـی  نمی‌ماند،  و  هر گونه  ادّعـائی  در  این  راسـتا  پوچ  درمی‌آید، و با  این  سخن  مجالی  برای  وهم  و گـمان  و  خرافات  باقی  نمی‌گردد.

پس  از  این  سخن  عامّ  دربارۀ  غیب‌،  به  طور  خاصّ  از  کار  و  بار  آخرت  سخن  می‌رود.  زیرا  آخرت  مسأله‌ای  است  که  در  میان  مشرکان  بس  از  مسألۀ  توحید  بر سر  آن  نزاع  و کشمکش  است‌:

(وَمَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ) (٦٥)

و  نمی‌دانند  چه  وقت  برانگیخته  می‌شوند  (‌و  قـیامت  فرا  می‌رسد). 

دانش  و  آگــاهی  ایشـان  را  دربارۀ  رسـتاخیز  در  پیچیده‌ترین  شکلی‌ که دارد  نفی  مـی‌کند،  پـیچیده‌ترین  شکل‌ که  فهم  و  شعو‌ر  است‌.  چه  آنان  موعد  رستاخیز  را  به  طور  یقین  نمی‌دانند،  و  حتّی  زمـانی‌ که  رسـتاخیز  نزدیک  می‌گردد  آن  را  احساس  و  درک  و  فهم  نمی‌کنند.  رستاخیز  از  زمرۀ  غیب  است‌، غیبی ‌که  مـقرّر  است  در  آسمانها  و  زمین‌ کسی  بدان  پی  نبرد  و  از  آن  چـیزی  نــدارنـد  ... آن‌ گـاه  رونـد  قـرانـی  از  مـوضوع  غـیب  درمی‌گذرد  تا  درباره  موضعگیری  و  موقعیّت  ایشـان  درباره  آخرت  سخن بگو‌ید،  و اندازۀ  آگـاهی  آنـان  از  حقیقت  قیامت  را  بیان  دارد:

(بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الآخِرَةِ).

اصلاً  دانش  و  آگاهی  ایشان  دربـارة  قیامت  به  پایان  آمده  و  ته  کشیده  است  (‌و  کم‌ترین  اطّلاعی  از آ‌ن  ندارند)‌. 

علم  آنان  تا  مرز  و  بوم  قیامت  سر  می‌کشد،  و  از  وصول  به  قیامت  ناتوان  است‌،  و  هرگز  بدان  نمی‌رسد،  و کمیت  دانششان  در  این  راه  گام  بر نمی‌دارد  و  لنگ  لنگ  است‌. 

(بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ) (٦٦)

بلکه  نسبت  به  قیامت  کور دل  و  نابینایند.

 آ نان  دربارۀ  قیامت ‌گرفتار  کوری  هستند.  چیزی  از کار  و  بار  قیامت  را  نمی‏بینند، و  از  سرشت  قیامت  چیزی  درک  و  فهم  نمی‌کنند  ...  این بخش‌،  از  بخشهای  دوم  و  اوّل‌،  بسی  بعیدتر  و  دورتر  جلوه‌گر  می‌آید:

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَئِذَا کُنَّا تُرَابًا وَآبَاؤُنَا أَئِنَّا لَمُخْرَجُونَ) (٦٧)

کافران  می‌گویند:  آیا  زمـانی  که  مـا  و  پدران ما  خـاک  گشتیم  (‌و  هـر  ذرّه‌ای  از  انـداممان  بـه  درزی  و  گودی  خزید)  آیا  ما  (‌زنـده  می‌گردیم  و  بـرای  زندگی  مـجدّد( بیرون  آورده می شویم؟!

این‌  گره ‌کوری  است‌ که  همیشه ‌کافران  در  برابرش  در  می‌مانند  و  از  باز کردنش  ویلان  و  حیران  می‌گردند  و  می‌گویند: آ‌یا  وقتی‌ که  زنـدگی  را  به ‌درود گـفتیم‌،  و  پیکرهایمان  پوسید،  و  اندامهای  فرسوده  ما  در  گورها  متلاشی  و  پراکنده ‌گردید،  و  خاک  آنها  را خورد  و  خاک  شدند،  آیا  اگر  همۀ  اینها  رخ  داد  -  معلوم  است‌ که  پـس  از  مدّتی  از  دفنـشان‌،  مگر  در  حالات  نـادری  و کمیابی‌، چنین  می‌شوند  -  آیا  وقتی ‌که  این‌ کار  بر  سر  ما  و  بر  سر  پدرانمان  آمد  که  پیش  از  ما  مرده‌اند،  مگر  ممکن  است  که  دیگر  باره  زنده  شویم  و  از  نو  از  زمین  بیرون  آئیم،  از  زمینی‌ که  استخوانهای  پوسیده  و  فرسودۀ  ما  با  خاک  آن  آمیخته  است  و  اصلاً  خاک  گردیده  است?!

این  را  می‌گویند،  و  این  شکل  مادی  میان  ایشان  و  میان  تصوّر  زندگی  دوبـارۀ  آخـرت  هـمچون  سـدّ  و  مـانعی  پدیدار  و  استوار  می‌ایستد.  دیگر  فراموش  می‌کنند  کـه  آنان  نخستین  بار  آفریده  شده‌اند  و  قبلاً  چیزی  نبوده‌اند.  هیچ  کسی  هم  نـمی‌دانـد  سـلّولها  و  ذرّه‌هـا  و  اتـمها  و  مولکولهائی  کـه  پـیکرهای  پـیشین  ایشـان  را  تشکـیل  می‌داده‌اند  کجا  بوده‌اند. آنها  پخش  و  پراکنده  بوده‌اند  در  لابلای  زمین‌،  و  در  ژرفاهای  دریـاها،  و  در  مـیانه‌های  گسترۀ  فضا.  بـرخـی  از  آنـها  از  خـاک  زمـین  حـاصل  آمده‌اند،  و  برخی  از  آنها  از  عناصر  هوا  و  آب  فـراهـم  آمــده‌اند،  و  برخـی  از  آنـها  از  خـورسید  دور دست  فرا رسیده‌اند،  و  برخی  از  آنها  را  انسانی  یا گیاهی  و  یـا  حیوانی  تنفّس  و  استشمام‌  کرده  است‌،  و  برخی  از  آنها  از  لاشۀ  پوسیده  و  فرسوده‌ای  حاصل  آمده  است  وقتی‌ که  برخی  از  عناصر  آن  از  هم  پاشیده  است  و  در  هوا  تبخیر  گردیده  است  ...  سپس  این  سلّولها  و  ذرّه‌ها  و  اتـمها  و  مولکو‌لها  به  شکل  خوراکی  درآمده  است  و  انسانها  آن  را  خـورده‌اند، و  نـوشابه‌ای  گردیده  است  کـه  آن  را نوشیده‌اند،  و  هـوائـی  شـده  است  کـه  آن  را  اسـتشمام  کرده اند،  و  پرتوی‌  گردیده  است ‌که  خویشتن  را  بدان‌ گرم  نموده‌اند  ...  آن‌ گاه  این  چیزهای  پراکنده‌ای ‌که  تعداد  آنها  را  جز  خدا  نمی‌داند،  و  خاستگاه  و  مصادر  آنـها  را  جـز  خدا  شمار  نتواند  کرد،  در  پیکر  انسـانی  گـرد  مـی‌آیند،  انسانی‌ که  از  تخمک  بارور  شده  در  رحمی  رشد  و  نموّ  می‌یابد،  تا  بدانجا که  به  جسدی  پیچیده  در کفنی  تبدیل می‌شود!..  انسانها  در  آفرینثن  دنیوی  و  نخستین  خـود  این  چنین  هستند.  آیا  جای  شگـفت  است  کـه  آنـان  در  آفرینش  اخروی  و  واپسین  خود  دیگر  باره  ایـن  چـنین  بگردند  یا  به‌ گونۀ  دیگری  درآیند؟!

امّا  مردمان  این  چنین  می‌گفتند،  و  هنوز که  هـنوز  است  برخیها  با  اندک  اختلافی  این  چنین  می‌گویند!

این  چنین  می‌گفتند.  سپس  این  گفته  را  ادامه  می‌دادند  و  پی  می‌گرفتند  با  این  سخن  نادانانه‌ای‌ که  آن  را  در  لفّافۀریشخند  و  ناباوری  می‌پیچیدند:

(لَقَدْ وُعِدْنَا هَذَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ) (٦٨)

این  (‌زنده  شدن  دوباره‌، توسّط  محمّد)  به ما، و  قبلاً  (‌به  وسیلۀ  کسـانی  کـه  خویشتن  را  اتـباع  پـیغمبران  دیگر  مـی‌دانـند)  بــه  پـدران  مــا، وعده  داده  شـده  است‌.  (‌اگـر  رستاخیز  راست  بود،  تا  بـه  حـال  رخ  مـی‌داد)‌.  ایـن  جز  افسانه‌هـای  پیشینیان  و  خرافات  گذشتگان  نمی‌باشد. 

آنان  می‌دانستند  که  پیغمبران  پدران  و  نیاکـانشان  را  از  رستاخیز  و  زندگی  دوباره  بیم  داده‌اند  و  ترسانده‌اند.  این  هم  دالّ  بر  این  است ‌که  عربها  بی‏خبر  از  عقیدۀ  آسمانی  و  معانی  و  مقاصد  آن  نبوده‌انـد.  بلکه  آنـان  از  دیـرباز  دیده‌اند که  وعده‌ها  تحقّق  پیدا  نکرده  است  و  روی  نداده  است‌.  با  توجّه  بدین  امر،  بی‌شرمی  و  بی‌ادبی  خود  را  نسبت  به  وعدۀ  نوین  هم  بر  ایـن  اسـاس  بـنیانگذاری  مـی‌کردند  و  مـی‌گفتند:  این  وعـده  نیز  افسـانه‌ای  از  افسا نه   ‌های  پیشینیان  است  و  محمّد  صلی الله علیه و الله و سلّم  آن  را  روایت  می‌کند.  ایشان  غافل  از  ایـن  بـودند  کـه  قـیامت  دارای  موعد  معّین  و  زمان  مشخّصی  است  و  با  شتاب  مردمان  جلو  نمی‌افتد  و  با  درخواست  ایشان  به  عقب  نـمی‌رود.  بلکه  در  وقت  مقرّر  خود  ‌که  برای  خـدا  مـعلوم  است  و  برای  بندگانی ‌که  در  آسمانها  و  زمین  هسـتند  مـجهول  است  فرا  می‌رسد.  پیغمبر  صلی الله علیه و الله و سلّم   به  جبرئیل  علیه السّلام  پـاسخ  داد  وقتی‌ که  دربارۀ قیامت  از  او پرسید 

(ما المسؤول عنها بأعلم من السائل).^[3]

کسی  که  از  او  دربارۀ  قیامت  پرسش  شده  است‌،  مطّلع‌تر  از  پرسنده  در  این  راستا  نیست‌.

در  اینجا  روند  قرآنی  دلهایشان  را  با  رهنمود  به  محلّهای  نقش  زمین  شدن ‌کسانی  لمس  می‌نماید  و  می‌پساید که  قبل  از  ایشان  وعدۀ  قیامت  را  تکذیب  کرده‌اند  و  آن  را  دروغ  نامیده‌اند.  آنان  را  مجرم  و  بزهکار  می‌نامد:

(قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ) (٦٩)

‌(ای  پیغمبر!)  بگو:  در  زمین  بگردید  (‌و  آثار  گذشتگان  و  عجائب  و  غرائب  جهان  را  ببینید)  و  بنگرید  که  سرانجام  کار  گناهکاران  به  کجا  کشیده  و  عاقبت  ایشان  چه  شـده  است.

ین  رهـنمود،  آفـاق  و کـرانـه‌های  انــدیشۀ  ایشـان  را  گسترش  می‌دهد.  زیرا  هیچ  نسلی  ا‌ز  انسـانها  بریده  و  گسیخته  از  درخت  بشریّت  نیستند.  هر  نسـلی  مـحکوم  همان  قوانـین  و  سـننی  است‌ کـه  بـر  جملگی  انسانها  حکمفرما  است‌.  آنچه  بر  سر  مجرمان  و  بزهکاران‌  گذشته  آمده  است‌،  بر  سـر  مـجرمان  و  بـزهکاران  آیـنده  نـیز  می‌آید. زیرا  قوانین  و  سنن  از  راستای  راه  خود  منحرف  نمی‌شوند  و کناره  نمی‌روند،  و  با  کسـی  هـم  سـازش  نمی‌کنند  و  از  کسی  هم  جانبداری  نمی‌نمایند.  سـیر  و  سیاحت  در  زمـین‌،  مـردمان  را  مـطّلع  مـی‌گردانـد  بر  نمونه‌ها  و  مثالها  و  تاریخ  زندگانیها  و  اوضاع  و  احوالی  که  در  آنها  درس  عبرت  است‌،  و  پنجره‌ها  و  دریچه‌هائی  را  رو  به  نور  باز  می‌گرداند،  و  پسوده‌هائی  برای  دلهـا  در بر  دارد  که  چه  بسا  آنها  را  بـیدار  مـی‌سازد  و  زنـده  می‌نماید.  قرآن  مردمان  را  به  بررسی  و  وارسی  قوانین  و  سنن  مستمرّ  رهنمود  می‌گرداند،  و  به  اندیشه  دربـارۀ  گامها  و  حلقه‌های  آنها  فرا  می‌خواند،  تا  در  زنـدگی‌ای  بسر  برند که  بندها  و  شاخه‌های  آن  به  همدیگر  پوسته  است  و  کرانه‌های  آن  ‌گسترده  است.  زندگی‌ای  را  نداشته  باشند کـه عـقب ‌مانده  و  واپسگـرا  و  بسـته  و  تـنگ  و  گسیخته  باشد.

خداوند  سبحان  بعد  از  این  کـه  پـیغمبر صلی الله علیه و آله و سلّم خود  را  این‌ گونه  راهنمائی و  توجیه  می‌کند،  بدو  دستور  می‌دهد  که  از کار  و  بار  مشرکان  دست  بشوید،  و  ایشان  را  به  سرنوشت  خویش  بسپارد،  ســرنوشتی‌ کـه  آنـان  را  به  نمونه‌هائی  از  آن  رهنمود کرده  است‌،  و  مثالهائی  از  آن  را  برایشان  برشمرده  است‌:  همچنین  بدو  دسـتور  می‌فرماید  که از  مکر  و کید  آنان  دلتنگ  نشـود،  چون  آنان  هیچ‌ گونه  زیان  و  ضرری  نمی‌توانند  بدو  برسانند،  و  بر  ایشان  غمگین  و  محزون  نشود،  چون  وظیفۀ خود را  در  قبال  ایشان  اداء  کرده  است‌،  و  پیام  الهی  را  بدیشان  رسانده  است ‌، و  آنان  را  کاملاً  روشن  و  آگـاه  از  آئـین  آسمانی  نموده  است‌.

وَلا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَلا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ (٧٠)

غم  آنان  را  مخور  و  از  نیرنگهائی  که می ورزند  تنگدل  مباش‌.  (‌وظیفۀ  تو  تبلیغ  است  و  بس‌.  و  ما  پشتیبان  و  یار  و  یاور  تو  می‌باشیم‌.

این  نصّ  حسّـاسیّت  دل  پـیغمبر  صلی الله علیه و آله و سلّم  و اندوه  او  بر  سرنوشت  قوم  خود  را  به  تصویر  می کشد،  سرنوشتی‌  که  آن  را  از  سرنوشتهای  پیشینیان  قـیاس  مـی‌کند  و  پـیش چشم  می‌دارد.  همچنین  این  نصّ  بر  شدّت و حدّت مکر  و کیدشان  د‌ر  حـقّ  او  و  د‌ر  حـقّ  دعـوت  و  نسـبت  بـه  مسلمانان  دلالت  دارد،  و  می‌رساند  چه  اندازه  دل  بزرگ  و  سعۀ  صدر  او  به  تنگ  آمده  است  و  مـالامال  غـم  و  اندوه  گردیده  است‌.

آن‌ گاه  روند  قرآنی  در  بیان‌ گفتارهایشان  راجع  به  مسالۀ  رستاخیز  به  پیش  سرود،  و از  تـوهین  ایشان  در  حـق  وعدۀ  عذاب  دنیوی  یا  اخـروی  بـیش  از  پـیش  سـخن  می‌گوید:

(وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (٧١)

 (‌کافران  تمسخر کنان‌)  مـی‌گویند:  اگر  راست  میگوئید  (‌که  عذابی  در  میان  است‌)  موعد  آن  کی  خواهـد  بـود؟ (پس  چرا  هرچه  زودتر  فرا نمی‌رسد؟‌).

این‌گونه  سخنان  را  می‌گفتند  هر  زمان‌ که  از  سـرنوشتی  همچون  سرنوشتهای  مجرمان  و  بزهکاران  پـیشین  بیم  داده  می‌شدند،  و  محلّهای  نابودی  مجرمان  و  بزهکرانی  را  بدیشان  یادآوری  می‌کردند  که  بامدادان  و  شامگاهان  از  کنار  آنجاها  می‌گذشتند،  از  قبیل‌:  شهرها  و  روستاهای  قوم  لوط‌،  آثار  جای  ماندۀ  قوم  ثـمود  در  سـرزمین  حجر،  آثار  باستانی  قوم  عاد  در  احقاف، و  منازل  سبا  بعد  از  سیل  عرم^[4]...  تمسخر کنان  می‌گفتند:

(متى هذا الوعد إن کنتم صادقین).

اگر  راست  میگوئید  (‌که  عذابی  در  میان  است‌)  موعد  آن  کی  خواهد  بود؟‌.

ا‌ین  عذابی‌ که  مـا  را  از  آن  مـی‌ترسانید  چه  وقت  فـردا  می‌رسد؟ اگر  راست  می‌گوئید  آن  عذاب  را  بیاورید،  یا  ما  را  از  موعد  معیّن  و  مشخّص  آن  بیاگاهانید!

در  اینجا  پاسخ  ایشان  در  می‌رسد،  پاسخی‌ که سایۀ  ترس و  هراس مورد          انـتظار  را  پـیش  چشـم  می‌دارد،  و  در  واژه‌های  کوتاهی  سایۀ  کیفر  ریشخند  و  تـمسخرشان  را  جلوه‌گر  می‌نماید:

(قل:عسى أن یکون ردف لکم بعض الذی تستعجلون ).

بگو:  چه بسا  بخشی از  عذابـی  که  در  فـرا  رسـیدن  آن  شتاب  دارید،  (‌هم  اینک‌)  بـرای  فرا  گرفتن  شـما  ردیـف  شده  (‌و  بر  سرتان  سایه  افکنده‌)  باشد  (‌و  به  همین  زودی  بر  شما  فرودآید  و  نابودتان نماید).

روند  قرآنی  بدین  وسیله  ترس  و  هراس  از  شبح  عذاب  را  در  دلهایشان  بـرمی‌انگـیزد.  چـه  بسا  عـذاب  پشت  سرشان  باشد  -  هـان‌ گونه ‌که  اگر  دو  نفر  سوار  بر  شتری  باشند،  یکی  پشت  سر  دیگـری  قرا‌ر  مـی‌گیرد  و بدو  ردیف  می‌گویند  -  عذاب  پشت  سرشان  بـاشد  و  آنـان  متوجّه  نشوند،  و  به  سبب  غفلت  خود  عذاب  را  با  شتاب بخواند ، در  حالی‌ که  عذاب  ردیـف‌،  یـعنی  پشت  سـر  ایشان  سوار  باشد!  وای  چه  رویاروئی  ناگهانی ‌ای  کـه  اندامها  از  آن  به  لرزه  درمی‌آید.  عذاب  پشت  سر  ایشان  سوار  است‌،  در  حالی  که  آنان    تمسخر  می‌پردازند  و  بی‌ادبی  و  بی‌شرمی  می‌کنند!

کسی  چه  می‌داند.  غیب  در  پس  پرده  است  و  از  دیدگان  نهان  است‌.  پرده  فـرو هشته  است‌.  کسی  نمی داند در پشت آن پرده  چیست‌.  چه بسا چیزی‌ که  بـه  هـول  و  هراس  می‌اندازد  چند  گامی  بیشتر  دور  نباشد! خردمند  کسی  است‌  که خویشتن   را  بر  حذر  مـی‌دارد،  و  در  هـر  لحظه‌ای  خود  را  آماده  و  مهیّا  برای رویاِِئی با  چیزی می ‌کند که  در  پشت  پرده  فرو هشته  است!

(وَإِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ) (٧٣)

پروردگارت  نسبت  به  مردم  لطف  و  کرم  دارد  (‌و  هرچه  زودتر  تازیانۀ عذاب  را  بر  سرشان  فرود  نـمی‌آورد،  و  بلکه  کیفرشان  را  به  تأخیر  می‌اندازد)  ولی  بـیشتر  آنـان  سپاسگزاری  نمی‏‎کنند  (‌و  الطاف  و  مراحم  خدا  را  نادیده  می‌گیرند).

لطف  و  فضل  خدا  جلوه‌گر  می‌آید  در  این  که  ایشـان  را  مهلت  می‌دهد  و  عذاب  را  به  تأخیر  می‌اندازد،  هر چند  که  آنان  بزهکارند  یا  قصور  می‌ورزند  و کوتاهی  می‌کنند.  ا‌ین  بدا‌ن  خاطر  است‌ که  چه  بسا  توبه  ‌کنند  و  به  سـوی  خدا  برگردند  و  راه  راست  را  در پیش  بگیرند.

(وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ) (٧٣)

ولی  بیشتر  آنان  سپاسگزاری  نمی‏‎کنند.

امّا  اغلب  آنان  این  لطف  و  فضل  را  پاس  نمی‌دارند،  و  نه  تنها  سپاسگزاری  نمی‌کنند،  بلکه  به  تمسخر  می‌پردازند  و  در  فرا  رسیدن  عذاب شتاب می‌ورزند!  یا  این‌ که  به  گمراهی  خود  ادامه  می‌دهند  و به  تـدبّر  و  تـفکّر  نمی‌پردا‌زند.

(وَإِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ) (٧٤)

پروردگارت  محقّقّاً  آگاه  است  از  چـیزهائی  کــه  سینه‌هایشان  در  خود  نهان  می‌دارند،  و  از  چیزهائی  که  ایشان  آشکار  می‌سازند.

خدا  بدایشان  مـهلت  می‌دهد،  و  عـذاب  را  به  تأخیر  می‌اندازد  و  هر چه  زودتـر  دامنگیرشان  نـمی‌گرداند.  هر  چند  خدا  می‌داند  چیزهائی  را که  سینه‌هایشان  در  خود  نهان  می‌دارنـد  یا  آشکار  مـی‌سازند،  و  از  رفتار  و  کردارشان  کاملاً  آگاه  است‌.  خدا  از  روی  علم  و  آگاهی  مهلتشان  می‌دهد،  و  این  مهلت  دادن  لطف  و  فضلی  است  که  در  حقّّ  آنان  روا  می‌دارد.  ایشـان  بـعدها  در برابر  چیزهائی  بازخواست  می‌گردند که  سینه‌هایشان  در  خود  نهان  داشته  است‌،  و  در  برابر  چیزهائی  مورد  پرس  و  جو  و  حساب  و کتاب  قـرار  می‌گیرند  کـه  آشکـارا  انـجام  می‌دهد یا  می‌گویند.

روند  قرآنی  این  چرخش  و گردش  را  نیز  خاتمه می دهد با  بیان  علـم  شامل  و کامل  خدا، عـلمی  ‌کـه  راز  و  رمز  نهانی  و  چیز  پنهانی  در  آسمان  و  هم  در  زمین  بـر  آن  مخفی  نمی‌گردد  و  به  در  نمی‌رود:

(وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِی السَّمَاءِ وَالأرْضِ إِلا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ) (٧٥)

هیچ  نهفته‌ای  در  آسمانها  و  زمین  نـیست‌،  مگـر  ایـن  که  (‌خدا  از  آن  آگاه  است  و  ثبت  و  ضبط‌)  در  کتاب  آشکاری  است. 

فکر  و  خیال‌،  در  آسمان  و  زمین‌،  به  دنبال  هر  نـهانی  و  پنهانی  می‌گردد،  اعم  از  چیز،  راز،  نیرو  و  خبر.  هر  نهانی  و  پنهانی  برای  علم  خدا  معلوم  و  مشخّص  است‌،  و  هیچ  چیز  از  اسرار  و  رموز  غیب  از  علم  خدا  به  در  نمی‌رود  و  ناپدید  نمی‌شود،  و  هیچ  چیزی  نهان  و  پـنهان  از  دانش  یزدان  نمی گردد. در  سراسر  این  سوره  تکیه  بر  علم  است‌.  اشاره‌های  فراوانی  به  علم  می‌شود.  این  اشاره  هم  یکی  از  آن  اشاره‌ها  است  و  این  چرخش  و گردش  نـیز  بـدان  خاتمه  داده  می‌شود.

به  مناسبت  سخن  از  علم  مطلق  خدا،  دربارۀ  چـیزهائی  سخن  می‌رود  که  بنی‏اسرائیل  در  آنها  اختلاف  دارنـد  و  داوری  نهائی  راجع  بدانها  در  قرآن  آمـده  است‌. چون  قرآن  بخشی  از  علم  مورد  اعتماد  و  اطمینان  خدا  است‌،  و  نمونه‌ای  ار  لطف  و  فضل  خدا،  و  نمونه‌ای  ا ز  داوری  و  قضاوت او  در  میان  دو  طرف  دعاوی  است‌.  این  هم  بدان  خاطر  است  ‌که  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و  سلّم  دلداری  و  دلجوئی  گردد،  و  پیغمبـر  صلّی الله علیه و الله و سلّم ایشان  را  به  خدا  واگذارد  تا  میان  او  و  آنان  واپسین  داوری  را  بفرماید:

(إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَکْثَرَ الَّذِی هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (٧٦) وَإِنَّهُ لَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (٧٧) إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ (٧٨) فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّکَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِینِ (٧٩) إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ (٨٠) وَمَا أَنْتَ بِهَادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ) (٨١)

بیگمان  ایـن  قرآن  برای  بـنی‌اسرائیل (‌حقیقت‌)  اکثر  چیزهائی  را  (که در  تورات  از  احکام  و  قصص  آمده  است  و)  در  آنها  اختلاف  دارنـد،  روشـن  و  بـیان  مـی‌دارد. و  قطعاً  این  قرآن  برای  مؤمنان  (‌وسیله‌)  هـدایت  و  رحمت  (‌و  مایۀ  نجات  و  سعادت  دو  جهان  ایشان‌) است‌.  مسلّماً  پروردگارت  با  قضاوت  (‌دادگرانه  و  حکیمانه‌)  خود  (‌در  روز  قیامت‌)  مـیانشان  داوری  خواهـد  کرد،  و  او  بس  چیره  و  توانا  و  آگاه  و  دانا  است‌.  پس  بر  خدا  توکّل  کن  (‌و  کار  و  بار  خود  را  بدو  بسپار  و  بدان  که  با  وجود  این  که  کافران  از  دعوت  تو  رویگردانند)  تو  قطعاً  بـر  (‌راسـتای  جادۀ  حقیقت  و  طریقۀ‌)  حقّ  آشکـار  هسـتی  (‌و  بـا  دیـن  راستینی  که  داری  بر  کفّار  پیروز  می‌گردی‌)‌.  بیگمان  تو  نمی‌توانی  مرده‌ دلان  (‌زنـده  نما)  را  شـنوا  بگردانی،  و  ندای  (‌دعوت  خود)  را  به  گوش  کران  برسانی‌،  وقتی  کـه  (‌بــه  حـقّ‌)  پشت  مــی‌کنند  و  (‌از  آن‌)  مــی‌گریزند. تـو  نمی‌توانی  کور دلان  را  از  گمراهیشان  بازگردانی  و  بـه  سوی  حقّ  رهنمودشان  کنی‌.  تو  تنها  کسانی  را  می‌توانی  شنوا  (‌و  با  حقّ  آشنا)  گردانی  که  به  آیات  ما  ایمان  داشته  بــاشنذ،  چـرا  که  آنــان  تسـلیم  شوندگان  (‌حقائق  و  مخلصان  و  فرمانبرداران  اوامر  خدا)  هستند.

مسیحیان  دربارۀ  مسیح صلی الله علیه و آله و سلّم  و  دربارۀ  مادرش  مـریم  اختلاف  دارند.  گروهی  گفته‌اند:  مسیح  فقط  انسان  است  و  بس‌.  گروهی  گـفته‌انـد:  پـدر  و  پسـر  و  روح‌القـدس  شکلهای‌ گوناگونی  هستند  و  خدا  برای  مردمان  خود  را  بدانها  شناسانده  است‌.  چه  خدا  به ‌گمان  اینان  آمیزه‌ای  از  سه  اقنوم  است‌ که  پدر  و  پسر  و  روح ‌القدس  است‌.  پسر  هـمان  عـیسی  است‌.  خدا  که  بدر  است  به  شکل  روح‌القدس  سر  در  نشیب  نهاده  است  و  برای  مریم  به  صورت  انسانی  مجسّم  ‌گردیده  است  و  از  مریم  به  شکل  مسیح  متولّد  شده  است‌! گروهی  هم‌  گفته‌ا‌ند:  پسر  بسان  پدر  ازلی  نیست‌.  بلکه  پسر  مخلوقی  است‌ که  پیش  از  جهان  بوده  است‌.  این  است ‌که  او  پائین‌تر  از  پدر  است  و  فرمانبردار  پدر  است‌!  دسته‌ای  هم  روح‌القدس  را  اقنوم  نمی‌دانند! کنگرۀ  نیقیه  در  سال  ٣٢٥  میلادی‌،  و کـنگرۀ  قسطنطنیه  در  سـال  381  مـقرّر  داشـتند کـه  پسـر  و  روح‌القدس  با  پدر  در  وحدت  لاهوت  برابرند،  و  پسر  در  ازل  از  پدر  متولّد  شده ا‌ست‌، و  روح‌القدس  از  پدر  سر  برزده  است  و  پدیدار  گردیده است‌. کنگرۀطلیطله  در  سال 589  مقرّر  داشت‌ که  روح‌القدس  از  پسر  نیز  سـر  برزده  است  و  پدیدار  گردیده  است‌.  لذا  کلیسای  شرقی  و  کلیسای  غربی  در  ایـن  نـقطه  اخـتلاف  پـیدا  کـردند  و  اختلافشان  ماندگار  ماند  ...  قرآن  مجید  آمـد  و  سـخن  داورانۀ  فیصله  بخش  خود  را  در  میان  همۀ  این‌  گروه‌ها  و  دسته‌ها  اظهار  داشت‌.  دربارۀ  مسیح  گفت‌:  مسیح  آفریدۀ  واژۀ  خدا،  یعنی  مخلوق  فرمان  «‌کن‌: بشو» است  ‌که  آن  را  به  مـریم  رساند،  و  او  دارای  روحی  است ‌که  از  سوی  خدا  به  کالبدش  دمیده  شـده  است‌،  و  او  انسان  است  و  بس^[5]..

(إن هو إلا عبد أنعمنا علیه وجعلناه مثلا لبنی إسرائیل).

عیسی  بنده‌ای  بیش  نبود  که  ما  بدو  نعمت  خود  را  ارزانی  داشتیم  و  او  را  نمونه  و  الکوئی  برای  بنی‌اسرائیل  کردیم‌. (زخرف/59)

  این  سخن  داورانه  و  فیصله  بخشی  است‌ که  قرآن  دربارۀ  چیزی  آن  را  بیان  می‌دارد  که  در  آن  اختلاف  ورزیده‌اند  و  به  دسته‌ها  و  گروه‌ها  تقسیم  گردیده‌اند.

مســــیحیان  هـمچنین  دربـارۀ  مسأله   به  دار  زدن  مسیح صلّی الله علیه و آله و سلّم  دچار  همچون  تفرقه  و  اختلافی  شده‌انـد.  برخی  از  ایشان  گفته‌اند:  مسیح  به  دار  زده  شده  است  و  بالای  دار  مرده  است  و  آن ‌گاه  دفن‌  گردیده  است‌.  پس  از  سه  روز  از گور  خود  بیرون  آمده  است  و  به  آسمان  رفته  است‌.  بعضی  ا‌ز  آنان  هـم ‌گفته‌ا‌ند:  یهوذای ا‌سخریوطی ‌که  یکی  از  حواریّون  مسیح  بود  به  مسیح  خیانت ‌کرد،  خدا  ا‌و  را  به  شکل  مسیح  درآورد.  او گرفتار گردید  و  به  دار  زده  شد. برخی  هـم‌  گفته‌اند:  سیمون‌  که  یکی  از  حواریّون  بود  خدا  او  را  به  شکل  مسیح درآورد.  سیمون  را  گرفتند  و  به  دار  زدند  ...  قرآن  مجید  در  این  راستا  خبر  یقینی  و  اطمینان‌  بخشی  را  روایت  فرموده  است  و گفته  است‌: 

قتلوه وما صلبوه ولکن شبه لهم)

نه  او  را  کشته‌اند  و  نه  او  را  به  دار  آویخته‌اند،  ولیکن  کار  بر آنان  مشتبه  گردیده است. (نساء/157)        

همچنین  قرآن  فرموده  است‌:

(یا عیسى إنی متوفیک ورافعک إلی ومطهرک) .

ای  عیسی  مـن  تـو  را  (‌بـا  مرگ  طـبیعی  در  وقت  مـعیّن‌)  مـی‌میرانـم  و  (‌مـقام  تـو  را  بــالا  مـی‌برم  و  بـعد  از  مرگ  طبیعی‌)  به  سوی  خویش  فرا  مـی‌برم‌،  و  تو  را  (‌از  دست  کافران‌)  می‌رهانم  .... (آل عمران/55)

این  سخنان  قرآن  راجع  بدین  اختلافها  فیصله ‌بخش  است‌.  پیش  از  مسیحیان  هم  یهودیان  تورات  را  تغییر  داده‌اند  و  تحریف  کرده‌اند،  و  قوانین  و  مقرّرات  الهـی  تـورات  را  دگرگون  نموده‌اند  و  به  انحراف  کشانده‌اند.  قرآن  مـجید  آمد  و  اصلی  را  ثابت  و  اسـتوار  داشت‌ کـه  خـدا  آن  را  بدان‌ گونه نازل کرده است‌:

(وکتبنا علیهم فیها أن النفس بالنفس , والعین بالعین , والأنف بالأنف , والأذن بالأذن , والسن بالسن , والجروح قصاص).

و  در  آن  (‌کـتاب  آسـمانی‌،  تورات  نـام‌)  بر  آنـان  مـقرّر  داشتیم  که  انسان  در  برابر  انسان  (‌کشـته  مـی‌شود)‌، و  چشم  در  برابر  چشـم  (‌کور  می‌شود)‌،  و  بـینی  در  بـرابـر  بینی  (‌قطع  می‌شود)‌،  و  گوش  در  برابر  گوش  (‌بـریده  می‌شود)‌،  و  دندان  در  برابر  دندان  (‌کشیده  مـی‌شود)  و  جراحتها  قصاص  دارد  (‌و  جانی  بدان  اندازه  و  بـه  هـمان  منوال  زخمی  می‏‎گردد  که  جراحت  وارد  کرده  است  اگر  مثل  آن  جراحات  مـمکن  گردد  و خوف  جان  در  مـیان نبا شد)‌.                                                         (مائده/45)

قرآن  دربارۀ  تاریخشان  و  پیغمبرانشان  سخن  راستین  را  برایشان  روایت  کرده  است‌،  سخنی  ‌که  پالوده  از  هر  نوع  افسانه‌ای  است‌،  افسانه‌های  بیشماری  که  روایتهای  آنان  دربارۀ  آنها  گوناگون  و  جوراجور  است‌.  سـخن  قـرآن روایتهای  ایشان  را  راجع  به  پیغمبران  از  هر گونه  پلیدیها  و  نارواها  و  نابجاهائی  پاک  مـی‌دارد  که  پـیغمبران  را  بدانها  متّهم  کرده‌اند  و  پیغمبری  از  پیغمبران  بنی‌اسرائیل  از  دست  این  روایتهای  ناروا  پاک  و  سالم  نمانده  است  و  از  تهمتهای  آنها  نجات  پیدا  نکرده  است‌!..

ابراهیم  -  به  گمان  ایشان - زن  خود  را  به ابومالک  شاه  فلسطین  پیشکش ‌کرده  است‌، و  همچنین  زن  خود  را  به  عنوان  خواهر  خویش  به  فرعون  مصر  تقدیم  داشته  است‌،  تا  به  سبب  زن  خـود  نـعمت  چشمگیری  را  از  ایشـان  دریافت دارد!.. یعقوب  که  همان  اسرائیل  است  برکت  پدر  بزرگش  ابراهیم  را  از  پدرش  اسحاق  از  راه  دزدی  و  نیرنگ  و  دروغ  دریافت  داشته  است‌،  و  به  گمان  ایشان  این  برکت  برای  بزرگتر  عیصو  بوده  است‌!..  بـه  گمان  ایشان‌،  دو  دختر  لوط  هر یک  شبی  لوط  را  مست  کرده  است  تا  با  ایشان  همبستر  شـود،  بـدان  امید  کـه  دختران  از  او  باردار  شوند  و  ثروت  پدرشان  کـه  وارث  ذکوری  ندارد  به  دیگران  نرسد  و  هدر  نـرود،  و  آنچه  خواستند  انجام  پذیرفت‌!.. داوود - به  گمان  ایشان  -  از  بالای  ‌کاخ  خود  زن زیبائی را دید.  دانست‌  که  او  همسر  یکـی  از  سـپاهیان  خودش  است‌. ایـن  سـپاهی  را  بـه  جایگاه‌های  خطرناکـی  فــرستاد  تـا  زن  او  را  بـه  دست  بیاورد!..  سلیمان  -  به  گمان  ایشان  - به  پرستش  قاطری  پرداخت  برای  سازش  با  یکی  از  زنـانش‌  کـه  عـاشق  و  شیفتۀ  او  بود  و  نـمی‌توانست  با  وی  مـخالفت‌ کـند  و  موافقت  نکند!..

فرآن  آمد  و  صفحات  تاریخ  این  پیغمبران  بزرگوار  را  ا‌ز  ناپاکیها  پاک  کـرد  و  زدود،  آلودگـیهائی  کـه  ایـن‌ گونه  افسانه‌های  اسرائیلی  پیغمبران  را  بدانها  آلوده  بودند، و  همچون  افسـانه‌های  خـرافی  را  خـودشان  بـه  تـورات  آسمانی  افزوده  بودند.  قرآن  همچنین این‌ گونه  افسانه‌ها  را  دربارۀ  عیسی  پسر  مریم  علیه السّلام  تصحیح‌  کرد.

این  قرآنی‌ که  مراقب  و  محافظ‌  کتابهای  پـیش  از  خـود  است‌،  اخلافات  مـردمان  را  دربارۀ  آن  کـتابها  فـیصله  می‌بخشد،  و  راجع  به  چیزهائی‌ که  دربارۀ  آنها  اختلاف  و  نزاع  دارند  فرمان  می‌راند  و  داوری  می‌کند.  مشرکان  در  بارۀ  قرآن  به  جدال  و  کـشمکش  می‌پرداختند،  قرآنی  که  خودش  در  میان  دو  طرف  دعاوی  فرمانروا  و  داور  است‌! 

(وَإِنَّهُ لَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ) (٧٧)

قطعاً  این  قرآن  برای  مؤمنان  (‌وسیلۀ‌)  هـدایت  و  رحمت  (‌و  مایۀ  نجات  و  سعادت  دو  جهان  ایشان‌)  است‌.

قرآن  «‌هدی‌:  هدایت  و  رهـنمود»  است  و  ایشان  را  از  اختلاف  و گمراهی  محفوظ  و  مصون  می‌دارد، و  برنامه  را  یگانه  می‌کند، و  راه  را  معیّن  می‌سازد،  و  آنان  را  به  قوانین  و  سنن  جهانی  بزرگی  می‌رساند  کـه  مـختلف  و  منحرف  نمی‌گردد. قرآن  «‌رحمة‌:  شفقت و عـطوفت‌» است  و  ایشان  را  مورد  مرحمت  قرار  می‌دهد  و  آنان  را  از  شک  و  دو  دلی  و  پریشانی  و  سرگردانی  می‌رهاند،  و  از  دست  و  پا  زدن  و  ویـلان  و  حـیران  بـودن  در  مـیان  بـرنامه‌ها  و  نـظریه‌هائی  ‌کـه  بر  حال  و  روالی  ثـابت  نمی‌مانند  نجات  می‌دهد،  و  ایشان  را  به  خـدا  نـزدیک  می‌سازد  تا  در  پـناه  ا‌و  بیاسایند  و  در  کـنف  حمایتش  اطمینان  پیدا  نمایند،  و  با  خویشتن  و  با  مردمان  پیرامون  خود  در  صلح  و  صفا  و  سلامت  و  سعادت  بسر  برند،  و  به  رضای  خدا  و  پاداش  فراوان  او  برسند.

برنامۀ  قـرآنی  برنامۀ  یگـانۀ  شگـفتی  در  بـازیابی  و  بازسازی  انسانها،  و  در  آمیختن  و  بیختن  آنان  مطابق  و  موافق  با  روال  فطرت  سـالم  و  نـاآلوده  است‌.  انسـانها  فطرف  سالم  و  ناآلوده  را  هماهنـگ  و  هآوا  بـا  جـهانی  می‌بینند که  در  آن  زنـدگی  مـی‌کنند،  و  آن  را  همراه  و  همگام  با  قوانین  و  سننی  می‌یابند  که  بر  این  جهان‌،  ساده  و  آسان  و  بدون  تکلّف  و  خود نمائی  فرمان مـی‌راند.

بدین  لحاظ  انسانها  در  ژرفـاهای  وجودشان  احسـاس  صلح  و  ساز  و  امنیّت  و  اطمینان  فراوانی  می‌کنند.  زیـرا  انسانها  در  چنین  حالی  با  جهانی  زندگی  می‌نمایند که  با  قوانین  و  سنن  آن  برخوردی  ندارند.  و  آنان  با  جـهان  دشمنی  نـمی‌ورزند،  و  جهان  هـم  با  ایشـان  دشمنی  نمی‌ورزد،  وقتی‌ که  بـه  جـایگاه‌های  پـیوند  با  جهان  راهیاب  بشوند،  و  بدانند که  قانون  ایشان  همان  قـانون  جهان  است‌.  از  این  هـماهنگی  مـوجود  در  میان  نفس  مردمان  و  جهان‌،  و  از  این  صلح  و  صفای  عـظیمی  که  میان  دل  انسانها  و  جهان  بزرگ  است‌،  صـلح  و  صـفا  و  سلامت  و  سعادت در  میان  دسته‌ها  و گروه‌ها،  و  در  میان  همۀ  انسانها  پدیدار  و  برقرار  می‌گردد،  و  از  آن  امنیّت  و  اسـقرار  و  آرامش  و  آسایش  نمودار  و  آشکار  می‌شود  ...  این  هم  رحمت  در  فراگیر ترین  شکلها  و  معانی خـود  است‌.

بعد  از  این  نگاه‌ گذرا  به  فـضل  و  لطـف  خـدا  در  حـقّ  انسانها  با  نازل  کردن  این  قرآن  که  در  میان  بنی‏اسرائیل  به  داوری  مـی‌پردازد  و  اختلافات  ایشـان  را  بــرطرف  می‌سازد،  و  همچنین  بعد  از  بیان  این ‌که  قرآن  کسانی  را  که  بدان  ایمان  بیاورند  به  هدایت  می‌رساند  و  رحمت  را  شامل  ایشان می‌گرداند،  خـدا  بـه  پـیغمبر  خود  صلّی الله علیه و آله و سلّم  می‌فرماید  که  پروردگارش  میان  او  و  قوم  او  به  داوری  می‌پردازد  و  حکم  و  فرمان  قاطعانه  و  بدون  برگشت  خود  را  در  میانشان  صادر  می‌کند  حکم  و  فرمان  نـیرومند  و  استواری‌ که  مبنی  بر  دانش  یقینی  است‌:

(فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّکَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِینِ) (٧٩)

پس  بر  خدا  توکّل  کن  (‌و  کار  و  بار  خود  را  بدو  بسپار  و 

پــدان  کـه  بـــا  وجـود  ایـن  کـه  کـافران  از  دعـوت  تو  رویگردانـند)  تـو  قطعاً  بـر  (‌راستای  جـادۀ  حقیقت  و  طریقۀ‌)  حقّ  آشکار  هستی  (‌و  با  دین  راستینی  کـه  داری  بر  کفّار  پپروز  می‌گردی‌(.

یزدان  سبحان  پیروزی  حقّ  را  قانون  و  سنّت  جهانی‌ کرده  است  بسان  آ‌فرینشی  ‌که  آسـمانها  و  زمـین  دارنـد،  و  همانند  شب  و  روز که  در گشت  و گـذارنـد،  قـانون  و  سنّتی  که  تـخلّف ‌ناپذیر  است  ...  گـاهی  قـانون  و  سـنّت  کندی  می‌کند،  به  خاطر  حکمت  و  فلسفه‌ای‌ که  خدا  از  آن  آگاه  است‌،  و  در  پرتو  آن  اهـداف  و  مـقاصدی  تـحقّق  حاصل  می‌کند  و  پیاده  می‌شود  که  یزدان  آنها  را  مقدّر  و  مقرّر  می‌فرماید.  ولی  به  هر  حال  تانون  و  سـنت  خدا  جاری  و  ساری  می‌گردد،  و  خدا  وعـده  داده  است  و  او  خلاف  وعده  نمی‌کند،  و  ایمان  جز  با  اعتقاد  بـه  صـدق  وعدۀ  خدا  و  انتظار  پیاده  شـدن  آن  کـمال  نـمی‌پذیرد.  وعدۀ  خدا  هم  وقت  مشخّص  خود  را  دارد  و  از  آن  وقت  پیش  و  پس  نمی‌افتد.

روند  قرآنی  در  دلداری  ییغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  غمزدائی  از  او  در  بـرابــر  سـرکشی  مشـرکان  و  پـافشاری  ایشـان  در  سرکشی‌،  و  اصرا‌ر  آنان  بر  کفر،  بعد  از  آ‌ن  هـمه  پند  و  اندرز  و  توضیح  و  بیان‌،  و  بعد  از  مخاطب  دادن  ایشان  بدین  قرآن‌،  روند  قـرآنـی  در  دلداری  و  غـمزدائی  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  از  همۀ  اینها،  بـه  پـیش  مـی‌رود.  او  در  دعوت  خود  قصور  نکرده  است‌،  و لیکن  او  تنها  کاری‌  که  می‌تواند  بکند  این  است  زنده ‌دلانی  را  بشنواند  و  شنوا  گرداند  که  گوشهایشان  دریافت  می‌دارند  و  دلهایشان  به  جنبش  درمی‌آیند،  و  به  اندرزگوی  دلسوز  امـین  روی  می‌آورند  و  پند  او  را  به  گوش  جـان  مـی‌شنوند. ولی  کسانی  ‌که  دل  مرده‌اند  و  چشمانشان  را  از  دیدن  دلائـل  هدایت  و  ایمان  فرو  بستها‌نـد،  پـیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  چـاره‌ای  برای  آنان  سراغ  ندارد  و کاری  برایشان نمی‌تواند  بکند،  و  او  راهی  برای  نفوذ  به  دلهـایشان  نـدارد،  و  زیـان  و  ضرری  متوجّه  او  نیست  وقتی  که  آنان  گمراه  می شوند،  و  سفت  گریزان  و گریز پای  می‌گردند:

(إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ (٨٠) وَمَا أَنْتَ بِهَادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ) (٨١)

بیگمان  تـو  نـمی‌توانی  مـرده‌ دلان  (‌زنـده‌نما)  را  شـنوا  بگردانی،  و  نـدای  (‌دعوت  خود)  را  بـه  گوش  کـران  بـرسانی‌،  وقتی  کـه  (‌بـه  حقّ‌)  پشت  می‏‎کنند  و  (‌از  آن‌)  می‌گریزند.  تو  نمی‌توانـی  کور دلان  را  از  گمراهیشان  بازگردانی  و  به  سوی  حقّ  رهنمودشان  کـنی‌.  تـو  تنها  کسانی  را  می‌توانی  شنوا  (‌و  با  حقّ  آشنا)  گردانی  که  به  آیـات  مــا  ایـمان  داشـته  بـاشند،  چـرا  کـه  آنــان  تسـلیم‌  شوندگان  (‌حقائق  و  مخلصان  و  فرمانبرداران  اوامر  خدا)  هستند.

تعبیر  زیبای  قرآنی‌،  شکـل  زنـدۀ  پـویائی  را  از  حـالت  روانی  غیر  محسوس  ترسیم  می‌کند،  و  آن  حالت  جمود  و  رکود  دل‌، و  حالت  جمود  و  رکود  روح‌،  و  حالت  کودنی  حسّ  و  شعور،  و  فسردگی  درک  و  فهم  است‌. گاهی  قرآن  ایشان  را  به  شکل  مردگانی  به  تـصویر  مـی‌کشدکـه  پیغمبر صلّی الله‌ علیه و آله وسلّم فـریادشان  مـی‌دارد  و  آنـان  فـریاد  او  را  نمی‌شنوند،  زیرا  مردگانند  و  فهم  و  شعو‌ر  نـدارنـد!  و  گاهی  قرآن  آنان  را  به  شکل‌ کرانی  به تصویر  می‌کشد که  پشت  به  فریاد  زنـنده  کـرده‌انـد  و  می‌روند  و  چـیزی  نمی‌شنوند،  چون‌ کرند  و  حسّ  شنوائی  خود  را  از  دست  داده‌اند  و  گاهی  قرآن  ایشان  را  به  شکل  کـورانـی  به  تصویر  می‌کشد که  با کوری  خود  سر  می‏‎برند، و  راهنما  را  نمی‏بینند،  چون  نـابینایند  و  بـینائی  ندارنـد!  ایـن  شکلهای  مجسّم  پویا  به  نظر  می‌آیند، و  معنی  و  مفهوم  ژرف  و  عمیقی  در  ذهن  و  شعو‌ر  جلوه‌گر  می نمایند. در  برابر  مردگان  و کوران و  کران مؤمنان  مـی‌ایسـتند.  چه  مؤمنان  زندگان  و  شنوندگان  و  بینندگانند.

(إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ) (٨١)

تو  تنها  کسانی  را  می‌توانی  شنوا  (‌و  با  حّق  آشنا)  گردانی  کــه  بـه  آیـات  مـا  ایـمان  داشـته  بـاشند،  چرا  که  آنـان  تسلیم‌ شوندکان  (‌حقائق  و  مـخلصان  و  فرمانبرداران  اوامر  خدا)  هستند.

تو  تنها  کسانی  را  می‌توانی  شنوا  گردانی  که  دلهـایشان  برای  دریافت  آیات  خدا  در  پرتو  زنده  بودن  و  شنیدن  و  دیدن‌،  آمادگی  پیدا  کرده  است‌.  نشانۀ  زنده  بودن  فهم  و  شعو‌ر  داشتن  است‌،  و  نشانۀ  شنیدن  و  دیدن  از  شنیده  و  دیده  سود  بردن  ا‌ست‌.  مؤمنان  از  حیات و گوشها  و  چشمهایشان  اسـتفاده  مـی‌کنند  و  بـهره  مـی‌برند.  کـار  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم   این  است‌ که  مؤمنان  را  بشنواند،  و  ایشان  را  به  آیات  خدا  رهنمود  گرداند،  و  آنان  در  دم  و  فـوراً  تسلیم می ‌گردند:

(فَهُمْ مُسْلِمُونَ) (٨١)

فوراً  آنان  تسلیم  می‌گردند.

اسلام  سهل  و  ساده  است‌.  روشن  و  آشکـار  است‌.  به  فطرت  سالم  نزدیک  است‌.  این  است  همین ‌که  دل  سالم  آن  را  بشناسد  تسلیم  آن  می‌گردد،  و  درباره  آن  به  جدال  و  ستیز  نمی‌پردازد.  قرآن  این‌ گونه  دلهائی  را  به  تصویر  می‌کشد، دلهائی ‌که  آمادگی  پذیرش  هدایت  را  دارند،  و  آماده  برای  گوش  کردن  و  شـنیدن  هسـتند.  همین  که  پیغمبر  ‌صلی الله علیه وآله و سلّم   همچون  دلهائی  را  دعـوت  ‌کـند  و  فـریاد  دارد  به  جدال  و  ستیزه  نمی‌پردازند،  و  پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلّم  آنها  را  با  آیات  خدا  آشنا  می‌گرداند،  و  آنها  بـدانـها  ا‌یـمان  می‌آورند  و  لبّیک  و  باسخ  می‌گویند.

*

روند  قرآنی  بعد  از  این‌،  ایشان  را  به‌ گردش  و چرخش  دیگری  در  میان  علامتها  و  نشانه‌های  قیامت  می ‌برد،  و  در  بین  برخی  از  صحنه‌های  آن  می‌گرداند،  پیش  از  این  که  واپسین  آهنگی‌ که  سوره  بدان  ختم  می‌شود  گـوش  جان  را  بنوازد  ...  گردش  و  چـرخشـی  است  کـه  در  آن  پیدایش  جانوری  مطرح  است ‌کـه  با کسـانی  صحبت  مــی‌کند  کــه  نشـانه‌های  خـدا شــناسی  جــهانی  را  نمی‌پذیرفته‌انـد.  صـحنه‌ای  از  گـردآوری  و  سرکوبی  کسانی  به  مـیان  مـی‌آید کـه  آیـات  خـدا  را  تکـذیب  می‌کرده‌اند،  و  آنان  هم  اینک  ویـلان  و  ساکت  بـرپای  ایستاده‌اند.  روند  قرآنی  آنان  را  از  این  صحنه  به  نشانۀ  خداشناسی  شب  و  روز  برمی‌گرداند،  دو  نشـانه‌ای  کـه  پیوسته  به  چشمانشان  نشان  داده  می‌شود،  ولی  آنان  از  آنها  غافل  می‌شوند  و  بی‌خبر  بسر  می‌برند.  آن‌گاه  ایشان  را  دیگر  باره  به  صحنۀ هراس‌ انگیز  روزی  برمی‌گرداند  کــه  در  صـور  دمیده  می‌شود،  و کـوه‌ها  به  حـرکت  درمـی‌آیند  و  بسـان  ابرها  روان  می‌گردند.  صحنۀ  نیکوکاران  بدیشان  نشان  داده  مـی‌شود کـه  از  تـرس  و  هراس  آن  روزی  در  امن  و  امانند،  و  صحنۀ  بدکارانـی  پیش  چشمانشان  دا‌شته  می‌شود که  سـرنگون بـه  آتش  دوزخ در انداخته  می‌شوند:

(وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الأرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کَانُوا بِآیَاتِنَا لا یُوقِنُونَ) (٨٢)

هنگامی  که  فرمان  وقوع  قیامت  فرا  می‌رسد  (‌و  مـردمان  در  آستانۀ  رستاخیز  قرار  می‏‎گیرند،  از  جملۀ  نشانه‌های  آن‌،  یکی  ایـن  است  کـه‌)  مـا  جـانوری  را  از  زمـین  بـرای  مردمان  بیرون  می‌آوریم  که  با  ایشان  سخن  می‏‎گوید  (‌و  برخی  از  سخنانش  این  است‌:  کافران  که‌)  بـه  آیـات  خدا  ایمان  نمی‌آوردند  (‌اینک  با  چشم  خود  ببینند  که  قیامت  دارد  شـروع  مــی‌شود  و  عذاب  الهی گریبانگریشان  می‏‎گردد  و  دیگر  پشیمانی  سودی  ندارد).

(وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ (٨٣) حَتَّى إِذَا جَاءُوا قَالَ أَکَذَّبْتُمْ بِآیَاتِی وَلَمْ تُحِیطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٨٤) وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ بِمَا ظَلَمُوا فَهُمْ لا یَنْطِقُونَ) (٨٥)

روزی  (‌را  ای  پیغمبر!  یادآور  شو  که  قیامت  فرا  می‌رسد  و)  گروه  عظیمی  از  همۀ  ملّتها  را  گرد  مـی‌آوریم  کـه  (‌در  دنـیا)  آیـات  (‌کتابهای  آسـمانی  و  معجزات  پیغمبران  ربّانی  و  نشانه‌های  جهانی  دالّ  بر  وجود)  مـا  را  تکـذیب  می‏کرده‌اند، و  پس  (‌از  گردآوری  ایشان‌، جملگی‌)  آنـان  بــه  یکدیگر  مـلحق  و  در  کــنار  همدیگر  نگاه  داشــته  می‌شوند. زمانی  که  (‌به  پای  حسـاب  سـوق‌،  و  در  آنـجا  حـاضر)  مـی‌آیند (‌خدا  توبیخ‌ کنان  خطاب  بــدیشان‌)  می‌گوید:  آیا  آیات  مـرا  تکـذیب  کرده‌ایـد،  بـدون  آن  که  (‌تحقیق  نموده  و)  کاملاً  از  آنها  آگاهی  پیدا  کرده  باشید؟‌!  اصلاً  (‌شما  در  دنیا)  چه  کار  می‌کرده‌اید؟  (‌مگر  بـیهوده آفریده  شده  بودید؟‌)  و  (‌سرانجام‌)  فرمـان  (‌خدا  دربـارۀ  ایشان  صـادر  و  عـذاب‌)  به  سـبب  ظلمی  که  کرده‌اند  گــریبانگیرشان  مـی‌شود  و  (‌آنــان  چـنان  مـبهوت  و  درمانده  می‌گردند  که  برای  دفاع  از  خود)  سـخنی  بـرای  گفتن  ندارند.

(أَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٨٦)

مگر  نمی‌بینند  که  ما  شب  را  (‌تاریک‌)  ساخته‌ایم  تا  در  آن  بیارامند،  و  روز  را  روشن  نموده‌ایم  (‌تا  در  آن  به  تـلاش  پردازنـد؟‌)  قطعاً  در  ایـن  (‌سـاختار  شـبها  و  روزهـا،  و  دگرگونی  ظلمانی  و  نورانی‌،  که  موجب  فعل  و  انفعالات  فــراوان  و  گردش  چـرخـۀ  حـیات  مـردمان  است‌)  نشانه‌هائی  (‌دالّ  بر  وجود  قـادر  متعال  و  ایـزد  لایـزال‌(  است  برای  مردمـانی  که  (‌دربارۀ حقائق  می‌اندیشند  و  به  حقائق  مسلّم‌)  ایمان  می‌آورند. 

(وَیَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِی الأرْضِ إِلا مَنْ شَاءَ اللَّهُ وَکُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِینَ (٨٧) وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ (٨٨) مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (٨٩) وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٩٠)

و  (‌یادآور  شو)  روزی  که  در  صور  دمـیده  مـی‌شود، و  تـمام  کسـانی  که  در  آسـمانها  و  زمینند  وحشت‌زده  و  هراسناک  شوند،  مگر  کسانی  که  خدا  بخواهد. و  همگان  فروتنانه  در  پیشگاه  او  حاضر  و  آماده  می‌گردند.  کوه‌ها  را  می‌بینی  و  آنها  را  ساکن  و  بی حرکت  مـی‌پنداری‌، در  حالی  که  کوه‌ها  مانند  ابـرها  در  سـیر  و  حـرکت  هسـتند  (چرا  که  کوه‌ها  بخشی  از  کرۀ  زمین  بوده  و  کرۀ  زمین  به  دور  خود  و  به  دور  خورشید میگرد ).   ایـن  سـاختار  خدائی  است  که  همه  چیز  را  محکم  و  استوار  (‌و  مرتّب  و  منظّّّّّّّّّم‌)  آفریده  است‌.  (‌خداوندی که  حساب  و  نـظام  در  برنامۀ  آفرینش  او  است‌)  مسلّماً وی  از  کارهائی  که  شما  انجام  می‌دهید  بس  آگاه  است  (‌و  کردار  نیک  و  بـدتان  را  بی‌ جزا  و  سزا  نمی‌گذارد)‌.  کسانی  که  کارهای  پسـندیدۀ  (‌چون  ایمان  به  خدا  و  اخلاص  در  طاعت‌)  انجام  بدهند،  پاداش  بهتر  و  والاتری  از  آن  خواهند  داشت  (‌که  رضا  و  خشنودی  پروردگار  است‌)‌.  و  در  آن  روز  (‌که  قیامت  فرا  می‌رسد  و  ترس  و  خوف  مردمان  را  فرا می‌گیرد)  چنین  کسانی  در  امن  و  امان  بسـر  می‌برند  (‌و  غـم  و  انـدوه  و  دلهره  و  نگرانی  همگانی،  از  آنان  به  دور  است‌)‌.  و  کسانی  که  کـارهای  نـاپسند  (‌چون  شـرک  و  مـعصیت‌)  انـجام  مــی‌دهند،  بــه  رو  در  آتش  افکـنده  مـی‌شوند  (‌و  بدان  سرنگون  مـی‌گردند، و  بـدیشان  گـفته  مـی‌شود:‌)  آیـا  جزائی  جز  سزای  آنچه  می‌کردید  (‌و  معاصـی  و  کفری  که  می‌ورزیدید)  به  شما  داده  می‌شود؟‌.

حیوانی  که  در  ایـنجا  ذکـر  گـردیده  است‌،  در  احـادیث  بیشماری  از  آن  سخن  رفته  است‌.  برخی  از  آن  احادیث  صحیح  هستند،  ولی  در  احادیث  صـحیح  اوصـاف  ایـن  حیوان  نیامده  است‌.  بـلـکه  اوصـاف  آن  در  روایـتهائی  آمده  است ‌که  به  مرز  صحّّّّّّت  نرسیده‌اند.  بدین  علّت  از  ذکر  اوصـاف  آن  درمـی گذریم‌،  چـون  هـیچ  هـدفی  را  برآورده  نمی‌کند  این‌ که  بگوئیم  چنین  حیوانـی  شـصت  متر  طول  دارد.  دارای  پـوش‌پر  و  شـاه‌پر  و  سـم  است‌.  ریش  دارد.  سرش  بسان  سر گاو  است‌.  چشمانش  همچو  چشمان  خـوک  است‌.  گـوشهایش  به  گـوشهای  فـیل  مـی‌ماند.  شـاخهایش  هـچون  شاخهای  گوزن  است‌.  گردنش  مانند  گردن  زرّافه  است‌.  سینه‌اش  بسـان  سـینۀ  شیر  است‌.  رنگ  آن  همچون  رنگ  ببر  است‌.  زیر  شکم  آن  به  زیر  شکم  گربه  می‌ماند.  پاهایش  همچون  پـاهای  شتر  است  ...  و  اوصاف  این  چنانی‌ که  مفسّران  در  ذکــر  آنها  هنرنمائی  کرده‌اند!

برای  ما  این  بسنده  است‌ که  در  خدمت  نصّ  قـرآنـی  و  احادیث  صحیحی  بمانیم‌  که  می‌رسانند  پدید  آمدن چنین   حیوانی  نشانه‌ای  از  نشانه‌های  فرا رسیدن  قیامت  است‌. زمانی  پدید  می‌آید  که  وقت  توبه‌ کردن  نمانده  است  و  به  پایان  آمده  است‌.  توبه  کرد‌ن  دیگر  سودی  نـدارد.  فرمان  عذاب  خدا  دربارۀ  مردمانی  که  هنوز  زنده‌انـد  و  کافر  یا  مشرک  و  یا  بزهکارند  صادر  گـردیده  است  و  اینک  توبۀ  ایشان  پذیرفته  نمی‌گردد.  بلکه  خدا  مطابق  حال  و  احوالی ‌که  در  این  وقت  دارند  با  ایشان  حساب  و  کتاب  انجام  می‌دهد  و  فرمان  خود  را در حقِّ  آنان  صادر  می‌کند  ...  در  این  چنین  زمانی  است‌ که  همچون  حیوانی  پدید  می‌آید  و  با  مردمان  سخن  می‌گوید.  حیوانات  هم  با 

مردمان  سخن  نمی‌گویند.  اگر  هم  سخن  بگویند  مردمان  چیزی  از  سخنانشان  را  درک  و  فهم  نـمی‌کنند.  ولی  در  این  چنین  زمانی  مردمان  سخنان  این  حیوان  را  درک  و  فهم   می کنند، و  می‌دانند  که  این  حیوان  خارق ‌العاده  است  و  ایشان  را  از  نزدیک  شدن  و  فرا  رسیدن  قیامت  خـبر  مـی‌دهد.  در  حالی  که  آنـان  به  آیـات  خـدا  ایمان  نمی‌آورده‌اند  و  روز  موعود  قیامت  را  باور  نمی‌کرده‌اند.  ملاحظه  می‌گردد که  صحنه‌ها  در  سورۀ  نمل  صحنه‌های  سخن  گـفتن  و گـفتگو  نـمودن  دسـته‌ای  از  حشــرات  و  پرندگان  و  پریان  با  سلیمان  علیه السّلام  است‌. بدین  خاطر  ذکر ((دابّه :حیوان)) و  سخن  گفتن  آن  با  مردمان‌، هماهنگ  با  صحنه‌ها  و  فضای  سوره  است‌، و  هماهنگی  تصویری  در  قرآن  را  پیاده  مـی‌کند، و  یگانگی  جزئیّاتی  را  محقّق  می‌گرداند  که  صحنۀ  عـام  و  همگانی  از  آنـها  فراهـم  می‌آید.^[6]

(وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ) (٨٣)

روزی  (‌را  ای  پیغمبر! یادآور  شو  که  قیامت  فرا  می‌رسد  و)  گروه  عظیمی  از  همۀ  ملّتها  را  گرد  مـی‌آوریم  که  (‌در  دنـیا)  آیـات  (‌کـتابهای  آسـمانی  و  مـعجزات  پـیغمبران  ربّانی  و  نشانه‌های  جهانی  دالّ  بر  وجود)  مـا  را  تکـذیب  می‌کرده‌اند، و  پس  (‌از  گرد آوری  ایشان‌، جملگی‌)  آنـان  بــه  یکدیگر  مـلحق  و  در  کنار  همدیگر  نگاه  داشـته  می‌شوند.

مردمان  همگی‌  گرد آوری  مـی‌شوند. ولی  در  ایـنجا  از  تکـذیب‌ کنندگان  آیـات  یـزدان  سخن  می‌رود  تـا  موضعگیری  و  موقعیّت  ایشان  نمودار  و  پدیدار  آید:

(فَهُمْ یُوزَعُونَ) (٨٣)

آنان  نگاه  داشته  می‌شوند  و  در  کنار  یکدیگر  جمع  آورده  می‌شوند.

ابتدای  ایشان  را  به  سوی  انتهای  آنان  سوق  می‌دهند  و  می رانند، به  گونه‌ای  که  هیج ‌گونه  اراده و  اخـتیاری  از  خود  ندارند  و  فاقد  هر گونه  احترام  و  ارزشی  هستند. 

(حَتَّى إِذَا جَاءُوا قَالَ أَکَذَّبْتُمْ بِآیَاتِی وَلَمْ تُحِیطُوا بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٨٤)

زمانی  که  (‌به  پـای  حسـاب  سـوق‌، و  در  آنـجا  حـاضر)  می‌آیند  (‌خدا  توبیخ‌ کنان  خطاب  بدیشان‌) مـی‌گوید:  آیـا  آیات  مرا  تکذیب  کرده‌اید، بدون  آن  که  (‌تحقیق  نموده  و)  کاملاً  از  آنها  آگاهی  پیدا  کرده  باشید؟‌!  اصـلاً  (‌شـما  در  دنیا)  چه  کار  می‌کرده‌اید؟ (‌مگـر  بـیهوده  آفریده  شـده  بودید؟).

پرسش  نخستین  برای  شرمنده‌ کردن  و  سرکوب  نـمود‌ن  است‌.  چه  معلوم  است  ‌که  آنان  آیـات  خـدا  را  تکذیب  کرده‌اند. و  امّا  پرسش  دوم  لبـریز  از  تـمسخر کـردن  و  ریشـخند  نـمودن  است‌.  همچون  سخنی  در  گفتگوی  روزانه  نمونه‌ها  و  مثالهائی  دارد.  می‌گویند: آیا  تکذیب  کردید؟ یا  شما  چه  کار  می‌کردید؟ کاری  دیده  نمی‌شود که‌ گفته  شود:  شما  زندگی  خود  را  صرف  آن ‌کرده ایـد،  مگر  این  تکذیب‌  کردن  زشت  و  پلشتی  که  نـمی‌بایست  بشود  ...  این  چنین  پرسشی  پاسخی  ندارد. پاسخ  آن  تنها  سکوت  کردن  و  خاموش  شدن  و  ویلان  و  حیران  ماندن  است‌. انگار  چیزی  متوجّه  شخصی ‌گردیده  است‌  که  از  او  پرسش  شده  است‌، و  آن  چیز  زبان  او  را  بند  آورده  است  و  دل  او  را  از  جای  برده  است‌:

(وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ بِمَا ظَلَمُوا فَهُمْ لا یَنْطِقُونَ) (٨٥)

و  (‌سرانجام‌)  فرمان  (‌خدا  دربارۀ  ایشان  صادر  و  عذاب‌)  به  سبب  ظلمی  که  کرده‌اند  گریبانگیرشان  مـی‌شود  و (‌آنان  چنان  مبهوت  و  درمانده  می‌کردند که  برای  دفاع  از  خود)  سخنی  برای  گفتن  ندارند.

به  سبب  ظلم  و  ستمی‌  کـه  در  دنـیا  مـرتکب  شـده‌انـد،  داوری  بــر  ضــدّ  ایشــان  صـورت  پـذیرفته  است  و  محکومیّت  آنان  صادر  گردیده  است! آنان  ماتشان  برده  است  و  خاموش  و  ویلان  بر پای  ایستاده‌اند!  این  وقـتی  است  که  اندکی  پیش  از  این‌، آن  چنان  حیوانی  به‌ گفتار  درآمده  است  و  با  ایشان  سخن ‌گفته  است‌.  آهای  ایـن  مردمانند  که  سخن  نمی‌گویند  و  حیران  و  پریشانند!..  این  هـم  یکی  از  آرایه‌های  زیبای  تقابل  در  تـعبیر  قـرآنـی  است‌،  و  از  نوآوریهای  بدیع  آیات  آسمانی  است‌.

شیوۀ  بیان  در  این‌ گردش  و  چرخش‌، قالب  خاصّ  خود  را  دارد،  و  آن  در کنار  یکدیگر  و  همراه  هـمدیگر  آوردن  صحنه‌های  دنیا  و  صحنه‌های  آخرت،  و  در  لحظۀ  مناسبی  از  این  بدان  پریدن  و  منتقل‌  گردیدن  است‌،  تا  ذکر  مطالب  و  مقاصد  مزدوج  تأثیر  خود  را  چنان‌ که  باید  ببخشد، و  درس  عبرت  را  آن ‌گونه ‌که  شاید  بدهد.

در  اینجا  مثلاً  روند  قرآنـی  از  صـحنۀ  تکـذیب ‌کنندگان  آیات  خدا،  تکذیب ‌کنندگانی  ‌که در  گسترۀ  محشر  مات  و  مبهوت  ایستاده‌اند  و  ویلان  و  پریشان  گردیده‌انـد، بـه  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  دنیا  منتقل  می‌شود، صحنه‌ای‌ که  سزاوار  بود  وجدان  تکذیب‌ کنندگان  را  بیدار  مـی‌کرد، و  ایشان  را  به  تدبّر  و  تفکّر  دربارۀ  نظم  و  نظام  جـهان  و  دربارۀ  پـدیده‌های  آن  می‌خواند، و  بـه  دلهـایشان  می‌انداخت  که  خدائی  وجود  دارد  و  ایشان  را  مراعات  می‌نماید  و  می‌پاید، و  برای  ایشـان  وسـائل  زنـدگی  و  آسایش  را  آماده  و  تهیّه می‌نماید،  و  جهان  را  آن ‌گـونه  برایشان  می‌آفریند  که  جهان  مناسب  با  زنـدگی  ایشـان  باشد، نه  این  که  جهان  در  برابرشان  بایستد  و  با  ایشـان  بستیزد،  و  نه  این ‌که  جهان  دشمن  آنان  شود، و  با  زندگی  آنان  بستیزد  یا  مانع  استمرار  و  ادامۀ  آن  گردد:

(أَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٨٦)

مگر  نمی‌بینند  که  ما  شب  را  (‌تاریک‌)  ساخته‌ایم  تا  در  آن  بیارامند،  و  روز  را  روشن  نموده‌ایم  (‌تا  در  آن  به  تـلاش  پردازنـد؟‌)  قطعاً  در  ایـن (‌سـاختار  شـبها  و  روزهـا،  و  دگرگونی  ظلمانی  و  نورانی‌، که  موجب  فعل  و  انـفعالات  فــراوان  و  گردش  چـرخــۀ  حـیات  مـردمان  است‌)  نشانه‌هائی  (‌دالّ  بر  وجود  قـادر  مـتعال  و  ایـزد  لایـزال‌)  است  برای  مردمانی  که  (‌دربارۀ  حقائق  می‌اندیشند  و  به  حقائق  مسلّم‌)  ایمان  می‌آورند.

صحنۀ  شب  آرام‌، و  صحنۀ  روز  روشن‌، سزاوارند کـه  وجدان  دینی  را  در  انسان  بیدار گردانند، وجدانی  که  به  سوی  خدا  می‌گراید  و  بال  و  پر  می‌گشاید،  خدائـی‌ که  شب  و  روز  را  می‌گرداند  و  این  را  به  دنبال  آن‌، و  آن  را  به  دنبال  این  می‌کشاند!  شب  و  روز  دو  نشـانۀ  جـهانی  شناخت  خدا  برای  کسـانی  است  که  دل  و  درونشـان  آمادگی  پذیرش  ایمان  را  دارد. امّا  تکذیب‌ کنندگان  با  مشاهدۀ  شب  و  روز  هم  ایمان  نمی‌آورند.

اگر  در  جهان  شبی  نبود، و  روزگار  همه  روز  بود  و  بس،  زندگی  بر  روی  سطح  زمین  نابود  مـی‌گردید. هـمچنین  اگر  در  جهان  همیشه  شب  بود،  باز  هم  زندگی  بر  روی  زمین  نابود  می‌گردید. نه  تنها  شب  یا  روز  نمی‏بود، بلکه  اگر  روز  یا  شب  فقط  ده  برابر  درازتـر  از  شب  یـا  روز  فعلی  بود،  خورشید  در  روز  همۀ ‌گیاهان  و روئیدنیها  را  می‌سوزاند، و در  شب  همۀ ‌گیاهان  و  روئـیدنیها  یـخ  می‌بست‌. بدین  هنگام  زندگی  ناممکن  می‌گردید. امّا  شب  و  روز  با  حالت  فعلی  خود که  موافق  و  همگام  با  زندگی  هستند، نشانه‌های  شناخت  خدا  برای  مـردمانند، ولی  برخی  از  آنان  ایمان  نمی‌آورند و  گریزان  از حقّ  و  حقیقت  می‌باشند!

روند  قرآنی  از  صحنۀ  دو  نشانۀ  شناخت  خدا که  وجود  شب  و  روز  در  زمین  است‌، و  زندگی  مردمان  در  سایۀ  همین  نظم  و  نظام  دقیق  جهانی  است‌ که  ایمن  می‌ماند  و  تضمین  و  تأمین  می‌گردد،  از  این  دو  صـحنه  در  لحـظۀ  سریع  و گذرائی  مـردمان  را  به  روزی  مـی‌برد کـه  در  صور  دمیده  می‌شود، و  ترس  و  هراس  آسمانها  و  زمین  را  و  همۀ ‌کسانی  را  فرا  می ‌گیرد که  در  آسمانها  و  زمینند  مگر  آفریده‌هائی  را  که  خدا  بخواهد، و  در  آن  کـوه‌های  محکم  و  استواری‌ که  رمز  استقامت  و  پایداری  هستند  به  حرکت  درمی‌آیند،  و  در  آن  روز  پاداش  خوبان  ایـن است  که  در  امـن  و  امـان  می‌مانند  و  خیر  و  خوبی  می‏بینند، و  پادافره  بدان  این  است‌ که  عقاب  و  عذاب  می‏بینند  و  به  ترس  و  هراس  می‌افـتند  و  سـرنگون  بـه  آتش  دوزخ  انداخته  می‌شوند:

(وَیَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِی الأرْضِ إِلا مَنْ شَاءَ اللَّهُ وَکُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِینَ (٨٧) وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ (٨٨) مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (٨٩) وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٩٠)

و  (‌یادآور  شو)  روزی  که  در  صور  دمـیده  مـی‌شود، و  تـمام  کسـانی  که  در  آسـمانها  و  زمـییند  وحشت‌زده  و  هراسناک  شوند، مگر  کسانی  که  خدا  بخواهد. و  همگان  فروتنانه  در  پیشگاه  او  حاضر  و آماده  می‌گردند. کوه‌ها  را  می‌بینی  و  آنها  را  ساکن  و  بی حرکت  مـی‌پنداری‌، در  حالی  که  کوه‌ها  مانند  ابـرها  در  سـیر  و  حرکت  هسـتند (‌چرا  که  کوه‌ها  بخشی  از  کرۀ  زمین  بوده  و کرۀ  زمین  به  دور  خود  و  به  دور  خورشید  مـی‌گردد)‌.  ایـن  سـاختار  خدائی  است  که  همه  چیز  را  محکم  و  استوار  (‌و  مرتّب  و  منظّم‌)  آفریده  است‌.  (‌خداوندی  کـه  حسـاب  و  نـظام  در  برنامۀ  آفرینش  او  است‌)  مسلّماً  وی  از  کارهائی  که  شما  انجام  می‌دهید  بس  آگاه  است  (‌و  کردار  نیک  و  بـدتان  را  بی‌جزا  و  سزا  نمی‌گذ‌ارد)‌.  کسانی  که  کارهای  پسـندیدۀ (چون  ایمان  به  خدا  و  اخلاص  در  طاعت‌)  انجام  بـدهند، پاداش  بهتر  و  والاتری  از  آن  خواهند  داشت (‌که  رضا  و  خشنودی  پروردگار  است‌)‌. و  در  آن  روز  (‌که  قیامت  فرا  می‌رسد  و  ترس  و  خوف  مردمان  را  فرا  می‌گیرد)  چنین  کسانی  در  امن  و  امان  بسـر  مـی‌برند  (‌و  غـم  و  انـدوه  و  دلهره  و  نگرانی  همگانی، از  آنان  به  دور  است‌)‌. و  کسانی  که  کارهای  نـاپسند  (‌چون  شـرک  و  مـعصیت‌)  انـجام  مــی‌دهند، بــه  رو  در  آتش  افـکـنده  مـی‌شوند  (‌و  بـدان  سرنگون  مــی‌گردند،  و  بـدیشان  گـفته  مـی‌شود:‌) آیـا  جزائی  جز  سزای  آنچه  می‌کردید (‌و  معاصی  و  کفری  که  می‌ورزیدید)  به  شما  داده  می‌شود؟‌.

صور  بوقی  است‌ که  در  آن  دمیده  می‌شود.  این  دمیدن‌، دمیدن  ترس  و هراسی  است  که ‌گریبانگر  همۀ  کسـانی  می‌گردد  که  در  آسمانها  و  در  زمین  هستند  مگر  افرادی  که  خدا  بخواهد که  در  امن  و  امان  بمانند  و  اسـتوار  و  پایدار  باشند  ...  گفته‌اند  این  چنین  کسانی  شهداء  هستند  ...  با  دمیدن  این  نفخه  هر  زنده‌ای‌ که  در  آسمانها  و  زمین  باشد  می‌میرد، مگر کسانی  که  خدا  بخواهد.

پس  از  این  نفخه‌،  نفخۀ  رستاخیز  و  دوباره  زنـده  شـدن  است‌.  و  آن‌گاه  نفخۀ  حشر  و گردهمائی  است‌. وقتی  که  برای  همایش  در  صـور  دمـیده  مـی‌شود  هـمگان‌ گـرد  می آیند.

(وَکُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِینَ) (٨٧)

و  همگان  فـروتنانه  در  پیشگاه  او  حـاضر  و  آمـاده  می‌گردند.

هـمه‌، فـروتنانه و کـرنش‌ بران و تسـلیم  فـرمان‌، گـرد  می آیند.

همراه  با  این  ترس  و  هراس‌،  انقلاب  جهانی  رخ  می‌دهد، و کرات  و  ستارگان  بی‌نظم  و  نظام  مـی‌شوند  و  مـختلّ  می ‌گردند، و گردش  و  چرخـن  آنها  پریشان  و  نابسامان  می‌شود. از  مظاهر  و  نمادهای  این  پریشانی  و  نابسامانی  این  است  کـه  کـوه‌های  مـحکم  و  اسـتوار  به  حـرکت  درمی‌آیند،  و  بسان  ابرها  سبک  و  تند  و  پراکـنده  روان  می‌شوند  و  می‌روند. صحنۀ  کوه‌ها  بدین  روال  و  بدین  منوال  هماهنگ  با  سایۀ  ترس  و  هراس  است‌، و  جزع  و  فـزع  در  آن  جـلوه‌گـر  است‌. انگـار  کـوه‌ها  همراه  بـا  ترسیدگان  و  به  هراس  افتادگان  ترسیده‌اند  و  به  هـراس  افتاده‌انـد!  بـا  جزع  و  فـزع‌ کنندگان  بـه  جـزع  و  فـزع  درآمده‌اند! با  سرگشتگان  و  ویلان  شدگان  و  بدون  قرار  و  آرام  بدینجا  و  بدانجا  روندگان ، کوه ها  نیز  انگار  سرگشته اند و ویلان  شده اند و  بدون  قرار  و  آرام  بدینجا  و  بدانجا  می روند!

(صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ).

این  ساختار  خدائی  است  که  همه  چیز  را  محکم  و  استوار  (‌و  مرتّب  و  منظّم‌)  آفریده  است‌.^[7]

پاک  و  منزّه  ایزد  سبحان  است‌. مـحکم  ‌کاری  و  نـظم  و  ترتیب  در  همه  چیز  این  جهان  است‌. نـه  جـهشی  و  نـه  تصادفی  در  میان  است‌. نه  درزی  و  سوراخی  و  نه  نقصی  و  خللی  در  نظام  حاکم  بر  جهان  است‌. به  هر  چیز بنگری  و  هرچه  را  پیش  چشم  داری‌، در  آن  خلل  و  تضـادّ  و  عـدم  تناسبی  نمی‌بینی‌، و  در  انسجام  و  استحکام  شگفت  آن  نسیان  و  فراموشی  نـخواهـی  یـافت‌.  هـرگاه  فـرزانـۀ  اندیشمندی  یکایک  آفریده‌ها  را  وارسی  و  پژوهش‌کند، کم‌ترین  خلل  و  ناموزونی  را  در  هیج  یک  از  آنها  پـیدا  نمی‌کند، و گوشه‌ای  را  نمی‌یابد که  بدون  حساب  و  کتاب  و  اندازه  و  مقدار  دقیق  رها  شده  بـاشد. هـیچ  رخـنه  و  نقصی  در  پدیده‌های ‌کـوچک  و  بزرگ  و  با  ارزش  و  بی‌ارزش  یافته  نمی‌شود.^[8]  هر  چیزی  از  روی  تدبیر  و  تقدیر  آفریده  شده  است  و  دارای  نظم  و  نظام  و  اندازه  و  مقدار  لازم  است‌. حساب  و کتاب  و  تدبیر  و  تقدیر  در  هر  چیزی  تا  بـدانـجا  است ‌کـه  سـرهائی  را  گـیج  و  ویـج  می‌گرداند  کـه  بــه  بـررسی  و  پـژوهش  و  وارسـی  آن  می‌پردازند.^[9]

(إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ) (٨٨)

مسلّماً  وی  از  کارهائی  که  شما  انجام  می‌دهید  بس  آگاه  است  (‌و  کردار  نیک  و  بدتان  را  بی‌جزا  و  سزا  نمی‌گذارد)‌. 

امروز  روز  حساب  و  کتاب  و  محاسبه ‌کارهائی  است  که  می‌کردید. خدائی  این  روز  را  مقدّر  و  مقرّر  داشته  است  که  همه  چیز  را  محکم  و  استوار  پدید  آورده  است  و  با  نظم  و  نظام  آفریده  است‌. خدا  این  روز  را  در  موعد  خود  آورده  است‌، نه  ساعتی  پیشی‌  گرفته  ست‌، و  نه  ساعتی  پسی  ‌گرفته  است‌، تا  نقش  خـود  را  در  قـانون  و  سـنّت  آفرینش  بازی  کند، آفـرینشی‌  کـه  از  روی  حکـمت  و  فــلسفه  و  تــدبیر  و  تـقدیر  پـدیدار  گـردیده  است‌، و  هماهنگی  و  همآوائی  را  در  میان ‌کار  و  پاداش  در  هر  دو  زندگی  متّصل  متکامل  برقرار  نماید.

(صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ) (٨٨)

این  ساختار  خدائی  است  که  همه  چیز  را  محکم  و  استوار  (‌و  مرتّب  و  منظّم‌)  آفریده  است‌. (‌خداوندی  که  حساب  و  نظام  در  برنامۀ  آفرینش  او  است‌) مسلّماً  وی  از  کارهائی  که  شما  انجام  می‌دهید  بس  آگاه  است (‌و  کـردار  نـیک  و  بدتان  را  بی‌جزا  و  سزا  نمیگذارد).

در  این  روز  هراس ‌انگـیز  و  خـوفناک‌، امـن  و  امـان  و  آرامش  و  اطمینان  خاطر،  پاداش  کسانی  خواهد  بود  که  در  این  دنیا  نیک  بوده‌اند  و  نیکوئی  کرده‌اند،  گذشته  از  آن  که  پاداش  و  مزدی  دریافت  می‌دارند  کـه  بـیشتر  و  فراوان‌تر  از  خوبیها  و  نیکیهای  ایشان  است‌:

(مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ) (٨٩)

کسانی  که  کـارهای  پسـندیدۀ  (‌چـون  ایـمان  بـه  خدا  و  اخلاص  در  طاعت‌)  انجام  بدهند، پاداش  بهتر  و  والاتری  از  آن  خواهند داشت (‌که  رضا  و خشنودی  پروردگار  است‌)‌،  و  در  آن  روز  (‌که  قیامت  فرا  مـی‌رسد  و  تـرس  و  خوف  مردمان  را  فرا  می‌گیرد) چنین  کســانی  در  امـن  و  امان  بسر  مــی‌برند (‌و  غـم  و  انـدوه  و  دلهره  و  نگرانی  همگانی‌، از  آنان  به  دور  است‌).

در  امن  و  امان  ماندن  از  همچون  ترس  و  هراسی  خود  به  تنهائی  پاداش  بسنده‌ای  است‌. افزون  بر  آن  هر چه  هست  فضل  و  لطف  و  مرحمت  خدا  است‌. آنان  در  دنیا  از  خدا  ترسیده‌اند، و  خدا  هـم  تـرس  دنـیا  و  تـرس  آخـرت  را  برایشان‌ گرد  نمی‌آورد  و  نصیبشان  نمی‌فرماید. بلکه  در  آن  روزی‌ که  ترس  و  هراس  همۀ  ‌کسانی  را  برمی‌دارد که  در  آسمانها  و  در  زمین  هستند، مگر کسـانی‌  کـه  خـدا  بخواهد  ایشان  را  در  امن  و  امان  بدارد.

(وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ).

و  کسانـی  که  کارهای  ناپسند  (‌چون  شـرک  و  مـعصیت‌) انجام  می‏‎دهند، به  رو  در  آتش  افکنده  می‌شوند (‌و  بدان  سرنگون  می‌گردند(.

صحنۀ  هراس ‌انگیزی  است‌! آنان  بر  رخسـاره  به  آتش  فرو  می‌افتند.  بر  رخساره  سرنگون  در  افتادن  بر  تنبیه  و  توبیخ  ایشان  می‌افزاید!

(هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٩٠)                                                                                                     

(‌بدیشان  گفته  می‌شود:‌)  آیا  جزائـی  جر  سـزای  آنـچه  می‌کردید  (‌و  معاصی  و  کفری  که  می‌ورزیدید)  به  شـما  داده  می‌شود؟‌.

آنان  از  هدایت  کناره ‌گیری  و  دوری  کرده‌انـد، و  از  آن  رویگردان  گردیده‌اند، این  است  که  در  برابر  این  کار  بر  رخساره‌ها  به  آتش  انداخته  می‌شوند،  رخساره ‌هائی  کـه  قبلاً  از  حقّ  و  حقیقت  روشن  بسان  روشنی  شب  و  روز  اعراض  نموده‌اند.

*

در  پایان  این  سوره‌، واپسین  آهنگها  و  نواها  به  گـوش  جان  می‌رسد. پیغمبر  دعوت  خود  را  و  برنامه  خود  را  در  رسالت  خویش  خلاصه  مـی‌کند  و  چکـیدۀ  آن  را  بـیان  می‌دارد، و  ایسـان  را  به  سرنوشتی  وامـی‌گذارد  کـه  خودشان  آن  را  برای  خود  می پسندند  و  بدان  خشـنود  می‌گردند. این  را  هم  وقتی  انجام  مـی‌دهد  کـه  تـوضیح  لازم  را  برای  ایشان  داده  است  و  بیان  شافی  و  وافی  را  فرموده  است‌.  سـخن  را  بـا  حـمد  و  ثـنای  خـدا  پـایان  می‌دهد،  همان‌ گونه  ‌که  سخن  را  با  حمد  و  ثنای  خدا  آغاز  کرده  بود. آنان  را  به  خدا  وامی‌گذارد  تا  آیات  خـود  را  برای  ایشان  بیان‌ کند  و  توضیح  دهد، و  آنان  را  در  برابر  کارهائی  که  می‌کنند  محاسبه  کند:

(إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَهَا وَلَهُ کُلُّ شَیْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٩١) وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ (٩٢) وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٩٣)

به  من  دستور  داده  شده  است  که  تنها  و  تنها  خداوند  این  شهر  (‌مقدّس  مکّه  نام‌)  را  بپرستم‌. آن  خداوندی  که  چنین  شهری  را  حرمت  بخشیده  است  (‌و آن  را  حرم  امـن  و  امان  ساخته  است‌، و  حرام  فرموده  است  که  بـا  کشـتن  انسانی  یا  ظلم  به  کسی‌، و  یـا  بـا  ذبـح  حیوان  و  جـانور  پناهنده  بدان‌، و  یا  این  که  با  کندن  درخت  و  گیاه  آن  بدان  اهانت  گردد. امّا  تصوّر  نشود  که  فقط  این  سرزمین  ملک  خدا  است‌، بلکه  در  عالم  هستی‌)  همه  چیز  ازآن  او  است‌. و  بـه  مـن  فـرمان  داده  شـده  است  که  از  زمـرۀ  تسـلیم  شدگان  باشـم  (‌و  همچون  مخلصان  در  برابر  او  کرنش  ببرم  و  بس‌)‌. و  (‌به  من  فرمان  داده  شـده  است‌)  ایـن  که  قرآن  را  بخوانم  (‌و  آن  را  بررسی  و  وارسی  کرده  و  خود  بـفهمم  و  بـه  دیگران  تـفهیم  نـمایم‌،  و  در  هـمۀ  کـارهای  زندگی  برنامۀ  خویشتن  گردانم‌)‌. پس  هرکس  (‌در  پرتو  آن‌)  راهیاب  شود  برای  (‌خیر  و  صلاح  و  سعادت  دنیوی  و  اخروی‌)  خود  راهیـاب  شده  است‌، و  هر کس  (‌از  قرآن  دوری  کـند  و  در نـتیجه‌)  گمراه  گردد (‌سـزای  خـود  را  می‌بیند)‌. و  بگو:  من  فقط  از  زمرۀ  بیم ‌دهندگان  مـی‌باشم  (‌و  یکی  از  پـیغمبران  خدا  بـوده  و  وظیفۀ  مـا  رسـاندن  فرمان  یزدان  است  و  حساب  و  کتاب  بر  خدای  منّان‌)‌. و  بگو:  حمد  و  سپاس  خدای  را  سزا  است‌. او  آیات  خود  را  به  شما  نشان  خواهد  داد  و  شما  آنها  را  خواهید  شناخت‌. و  پروردگار  تو  از  آنچه  انجام  می‌دهید  غافل  و  بـی‌خبر  نیست.

مشرکان  معتقد  به  حرمت  شهر  مکه  و  بـیت‌الله  الحرام  بودند. آنان  سروری  خود  را  بر  عرب  از  عقیدۀ  تـحریم  بیت  برمی‌گرفتند.  امّا  با  این  وجود  خدائی  را  به  یگانگی  نمی‌شناختند که  این  خانه  را  حرمت  نهاده  است  و  تحریم  فرموده  است  و  سراسر  زندگی  ایشـان  را  بـر  آن  بـنیاد  نهاده  است  و  استوار  داشته  است‌.

ییغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  عقیده  را  ارزیابی  می‌کند  آن‌ گونه ‌که  باید  ارزیابی  شود. او  اعلان  می‌دارد  که  بدو  دستور  داده  شده  است  و موظّف‌ گردیده  است‌ که  خداوندگار  این  شهر  را  پرستش  و  بندگی  کند، خداوندگاری‌ که  این  شهر  مکـّه  نام  را  حرمت  نهاده  است  و  آن  را  تحریم‌  کرده  است‌، و  هیچ‌ گونه  شریک  و  انبازی  ندارد. او  جهان‌ بینی  اسلامی  را  دربارۀ  الوهیّت  یگانه  تکمیل  می‌کند. چه  خداوندگار  این  شهر  خداوندگار  هر  چیزی  در هسـتی  است‌،  و  هر  چیزی  از  آن  او  است‌:

(وَلَهُ کُلُّ شَیْءٍ).

همه  چیز  از  آن  او  است‌.

اعلان  می‌فرماید  کـه  او  مـوظّف  گـردیده  است  و  بـدو  دستور  رسیده  است  که  از  زمرۀ  تسلیم ‌شوندگان  بـاشد، تسلیم  شوندگانی‌  که  هر  چیزی  را که  دارند  بدو  تسلیـم  می‌دارند. هیچ  کسی  در  آنچه  دارند  و  مـتعلّق  بـه  خـدا  است  شـرکت  نـدارد، و  سـراپـای  وجودشان  از  آن  خداوندگار  یگانه  و  یکتا  است  و  بس. همچون  مخلصانی  از  زمرۀ  کاروانیانی  هستند که  در  طول  زمان  در  حرکت  بوده‌اند  و  یگانه‌پرستی  کرده‌اند  و  خویشتن  را  تسلیم  خدا  نموده‌اند.

این  کار  بنیاد  دعوت  او  است‌.  و  امّـا  ابزار  دعوت  او  تلاوت  و  قرائت  قرآن  است‌: 

(وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ).

و  (‌به  من  فرمان  داده  شده  است‌)  این  که  قرآن  را  بخوانم  (‌و  آن  را  بررسی  و  وارسی  کـرده  و  خود  بـفهمم  و  به  دیگران  تفهیـم  نمایـم‌،  و  در  همۀ  کارهای  زندگی  بـرنامۀ  خویشتن  گردانم‌).

قرآن‌  کتاب  این  دعوت  است‌.  قرآن  قانون  اسـاسی  ایـن  دعوت  است‌. قرآن  وسیله  و  ابزار  پـیکار  ایـن  دعـوت  است‌. خدا  به  ییغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم  دستور  داده  است ‌که  با  قرآن  به  جهاد  کافران  و  نبرد  با  ایشان  بپردازد. قرآن  در  جهاد  با  جانها  و  خردها  بس  است‌. در  قرآن  چیزی  است  که  همه  اطراف  و  جوانب  را  بر  نفسها، و  هـمۀ  راه‌هـا  و  گذرگاه‌ها  را  بر  ذهنها  و  شعو‌رها  می‌گیرد. در  قرآن  چیزی  است  ‌که  دلهای  سـخت  و  سـنگین  را  بـه  تکـان  و  لرزه  درمی‌آورد،و  دلها  را  به‌گو‌نه‌ای  به  جنبش  و  لرزش  درمی‌آورد که  قرار  و  آرامی  برای  آنها  نمی‌ماند. بعد  از  قرآن‌، پیکار  و  کارزاری  مقرّر  و  مـعیّن  نگـردیده  است  مگر  برای  حمایت  از  مؤمنان  و  حفاظت  از  ایشان  در  این  که  آنان  را  از  دین  بر‌نگردانند؛ و  مگر  سرای  ایـن‌ کـه  حرّیّت  و  آزادی  دعوت  با  این  قرآن  تـضمین  شود، و  قوانین  و  آداب  و  رسوم  شریعت  در  پرتو  سلطه  و  قدرت  پیاده  و  اجرا‌ء  گردد. امّا  خود  دعوت‌، ‌کتاب  خودش  برای  خودش  بسنده  است‌.

(وَأَنْ أَتْلُوَ الْقُرْآنَ).

این  که  قرآن  را  بخوانم  ....

(فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّمَا أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ) (٩٢)

پس  هرکس  (‌در  پرتو  آن‌)  راهـیاب  شـود  بـرای  (‌خیر  و  صلاح  و  سعادت  دنیوی  و  اخروی‌)  خود  راهـیاب  شـده  است‌، و  هر کس  (‌از  قرآن  دوری  کند  و  درنتیجه‌)  گمراه  گردد  (‌سزای  خود  را  می‌بیند)‌. و  بگو:  من  فقط  از  زمـرۀ  بیـم‌ دهندگان  می‌باشم  (‌و  یکی  از  پیغمبران  خدا  بـوده  و  وظیفۀ  ما  رساندن  فرمان  یزدان  است  و  حساب  و  کتاب  بر  خدای  منّان‌)‌.

در  این  امر، مسؤولیّت  فردی  در  ترازوی  یزدان  پـیدا  و  هو‌یدا  است‌. هر  کسی  برابر  معیار  خدا  مسؤول  هدایت  و  ضلالت  خود  است‌. در  مسؤولیّت  فردی  هـم‌  کـرامت  و  شرافت  انسان  جلوه‌گر  می‌آید، کرا‌مت  و  شـرافـتی  کـه  اسلام  آن  را  تضمین  می‌کند، و  دیگر  انسان  بسـان‌  گـلۀ  گوسفندان  به  سوی  ا‌یمان  رانده  نـمی‌شوده  بلکه  تـنها  تلاوت  و  قرائت  قـرآن  بسنده  است‌. تـلاوت  قـرآن  و  قرائت  آن  را  برای  دلها  و  جانها  واگذار، و  دلها  و  جانها  را  بدان  بسپار  تا  برابر  برنامۀ  دقیق  و  ژرف  خود، فطرت  را  در  اعماق  خود  مخاطب  قرار  دهد، و  با  زبان  قانونی  با  فطرت  به  سخن  درآید که  در  درون  فطرت  نهفته  است  و  همآوا  با  برنامۀ  قرآن  است‌.

(وَقُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ).

و  بگو:  حمد  و  سپاس  خدای  را  سزا  است‌.

این  بخش  دیباچۀ  ساختارها  و  آفریده‌های  یزدان  است‌، ساختارها  و  آفریده‌هائی‌  که  قرآن  از  آنها  سخن  می‌گوید: 

(سَیُرِیکُمْ آیَاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا).

او  آیات  خود  را  به  شما  نشان  خواهد  داد  و  شما  آنـها  را  خواهید  شناخت‌.

خداوند  سبحان  راست  فرموده  است‌. هر  روزی  یـزدان  برخی  ا‌ز  نشانه‌های  شناخت  خود  را  در  انـفس‌، یعنی  جهان  درون‌،  و  در  آفاق‌،  یعی  جهان  بیرون،  به  بندگان  خویش  نشان  می‌دهد، و  برای  ایشان  از  برخی  از  رازها  و رمزهای  این  جهان  پر  از  اسرار  و  رموز  پـرده  را  به  کنار  می‌زند.

(وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٩٣)

پروردگار  تو  از  آنچه  انـجام  مــی‌دهید  غـافل  و  بـی‌خبر  نیست‌.

بدین  شیوه  و  بدین‌ گونه‌، روند  قرآنی  در  پایان  سـوره‌، این  واپسین  آهنگ  را  با  این  تعبیر  جمع  و  جور  و  لطیف  و  ظریف  و  هراسناک  و  خوفناک‌، سر  می‌دهد  ...  آن‌گاه  مردمان  را  به  حال  خود  وامی‌گذارد  تا  آنچه  می‌خواهند  بکنند  انجام  دهند، ولی  در گوش  جانشان  این  نوا  و  آوا  طنین‌انداز  بوده  و  تأثیر  ژرف  خود  را  داشته  باشد: 

(وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (٩٣)

پروردگار  تو  از  آنچه  انـجام  مـی‌دهید  غـافل  و  بـی‌خبر  نیست‌.

*

---

^[1] در عصر حاضر، دانشمندان موفّق به ضبط و ثـبت مـقدار باران نـازل شده در سطح  جهان گردیده‌اند. در هر ثانیه بر روی ‌کرۀ زمین‌، هفده میلیون تن باران می‌باردکه  مساوی با  536 تریلیون‌(  536000  میلیارد) تن در سال است‌. و این رقمی است  ثابت و  لا یتغیّر.(‌نگا: کـتاب ‌«‌سـیارۀ  مـا  زمـین‌»‌. تألیف‌:  آ.و.بیالکو.  ترجمۀ  لطیف  کاشیگر،  صفحات  ٢٢٥  و  ٢٢٦) ...  با  عنایت به «‌نظریۀ بی‌نهایت ذرّه‌ها»‌که  توسّط پروفسور حسابی مطرح شده است‌، و «‌جدول تناوبی عناصر»مندلیف روسی‌،و دقّت در اکولوژی طبیعت‌،موضوع هماهنگی میان اشیاء‌،و آفرینش هر  چیزی بـه انـدازۀ لازم‌، کـاملاً پیدا و روشن می‏‎گردد.(‌نگا: قمر/٤٩، فرقان/ ٢، رعد/ ٨ ،حجر/١٩و 21)‌. (‌مترجم‌)

^[2] مراجعه شود به جزء نوزدهم‌، سورۀ فرقان آیۀ دو: «‌و خلق کـل شـی‌ء فقدرّه  تقدیراً‌».

^[3] بخشی از حدیث عبدالله ‌بن عمر دربارۀ حقیقت اسـلام و ایمان است‌.مسلم و  ا‌صحاب سنن آ‌ن را روایت کرده‌اند.

^[4] مراجعه شود به سورۀ سبا آیۀ  16.(‌مترجم‌(  

^[5] مراجعه شود به سورۀ نساء آیۀ171.(مترجم) 

^[6] مراجعه شود به کتاب‌: «‌التصویر  الفنی فی القـرآن‌» فـصل‌: هماهنگی هنری‌،  صفحۀ86 تا 107 چاپ سوم «دارالشرق». 

^[7] حرکت‌ کوه‌ها در این آیه می‌توانـد اشـاره بـه حــرکت زمـین در هـمین جهان باشد.  چرا که زمین‌ که ‌کوه‌ها بدان متّصلند هر شبانه روز یک بار بـه دور خود می‏‎گردد، و  آن را حرکت وضعی می‌نامند، و هر سال یـک بار به دور خورشید می‏‎گردد و آن را  حرکت انتقالی می‌گویند. (‌مترجم‌)   

^[8] مراجعه شود به سورۀ ملک آیۀ 3.(‌مترجم‌) 

^[9]  به تفسیر این فرمودۀ یزدان‌: «‌و خلق‌ کل شی‌ء فقدره  تقدیراً‌» در  سورۀ فرقان  آیۀ 2 جزء نوزدهم مراجعه گردد.