سوره‌ی نور آیه‌ی 34-27
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (٢٧) فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِیهَا أَحَدًا فَلا تَدْخُلُوهَا حَتَّى یُؤْذَنَ لَکُمْ وَإِنْ قِیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکَى لَکُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ (٢٨) لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ مَسْکُونَةٍ فِیهَا مَتَاعٌ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَکْتُمُونَ (٢٩) قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ (٣٠) وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ وَلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الإرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (٣١) وَأَنْکِحُوا الأیَامَى مِنْکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ (٣٢) وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَالَّذِینَ یَبْتَغُونَ الْکِتَابَ مِمَّا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ فَکَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْرًا وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ وَلا تُکْرِهُوا فَتَیَاتِکُمْ عَلَى الْبِغَاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَنْ یُکْرِهُّنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِنْ بَعْدِ إِکْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٣٣) وَلَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَیْکُمْ آیَاتٍ مُبَیِّنَاتٍ وَمَثَلا مِنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ) (٣٤)
اسلام - همان‌گونه که قبلاً بیان‌کردیم -در پدید آوردن جامعۀ پاک بر عقوبت تکیه نمی‌کند. بلکه پیش از هر حیز بر پیشگیری تکیه می‌ورزد. اسلام با انگیزههای فطری نمی‌جنگد. ولیکن انگیزههای فـطری را نظم و نظام می‌بخشد، و برای انگیزههای فطری فضای پاک خالی از انگیزههای ساختگی را تضمین میکند.
اندیشه‌ای که در این ناحیه بر برنامۀ تربیتی اسلامی غالب است از یک سو به تنگنا انداختن فرصتهای گمراهی وگمراهسازی، و به دور داشتن عوامل فتنه و فـسـاد و انگـیزه‌های بدی و بدکرداری، و سر راه گرفتن بر اسباب و علل تحریک‌کردن و برانگیختن است. و از دیگر سو از سر راه برداشتن سدّها و مانعهائی است که مانع اشباع طبیعی با وسائل پاک و مشروع می‌گردند. بدین خاطر است که اسلام برای خانه‌ها و خانواده‌ها حرمت و کرامتی قرار می‌دهد که تعدّی و تجاوز بدان درست نمی‌باشد. در نتیجه مـردمان در خانه‌ها و خانواده‌هایشان با دخول غرباء، بی‌خبر و ناگهانی رویاروی نمی‌شوند. بلکه غرباء باید اجازه بخواهند و بدانان اجازۀ ورود داده شود تا بتوانند به میان خانه‌ها و خانواده‌ها بیایند. تا چشمان بیگانگان و نامحرمان به نهانیهای خانه‌ها و خانواده‌ها نیفتد، و بیگانگان و نامحرمان با زنان و دختران اهالی منازل در حین غفلت برخورد نکنند و رویاروی نشوند ... درکنار اینها هم از مردان و زنان مسلمانان خواسته شد٥ است چشم چرانی نکنند و به نامحرمان خیره نشوند و نظر ننمایند. ازدواج ضامن حقیقی قناعت و بسنده‌کردن است ... اسـلام از عرضه داشتن کنیزکان برای زنا نهی میکند تا کار زنا سهل و ساده میسّر نگردد، و درنتیجۀ سهل و ساده میسّر بودن زنا، بزهکاری و فاحشه‌گری رواج یابد و شیوع پیدا کند. بگذار به‌گونۀ فراخ‌تر و به شکل بازتری به همچون تـضمینهای پیشگیرانه‌ای بنگریم که اسلام آنها را پیشنهاد، و مراعات آنها را خواستار است:
*
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (٢٧) فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِیهَا أَحَدًا فَلا تَدْخُلُوهَا حَتَّى یُؤْذَنَ لَکُمْ وَإِنْ قِیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکَى لَکُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ (٢٨) لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ مَسْکُونَةٍ فِیهَا مَتَاعٌ لَکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَکْتُمُونَ (٢٩)
ای مؤمنان! وارد خانه‌هائی نشوید که متعلّق به شما نیست. مگر بعد از اجازه گرفتن (با زنگ زدن یا در کوبیدن، و کارهائی جز اینها) و سلام کردن بر ساکنان آن. این کار بر!ی شما بهتر است (از ورود بدون اجازه و سلام). امید است شما (این دو چیز را به هنگام رفتن به منازل دیگران رعایت و آنها را) در مدّ نظر داشته باشید. اگر کسی را در خانه‌ها نیافتید (که به شما اجازه دهد) بدانجاها داخل نشوید تا (کسی پیدا می‌آید و) به شما اجازه داده می‌شود. اگر هم به شـما (اجازه داده نشد و) گفتند: برگردید، پس برگردید (و اصرار نکنید). این (کار رجوع، زیبنده‌تر به حالتان و) پاک‌تر برایتان می‌باشد. خدا بس آگاه از کارهائی است که مـی‌کنید (پس با رهنمودهای او مخالفت نورزید). گناهی پر شما نیست که (بدون اجازه) وارد خانه‌های غیر مسکونی ) چون مسـجدها و دکانها و مهمانخانه‌ها و هتلها و گرمابه‌ها) شوید. چرا که (اماکن عامّه هستند و برای گروه مخصوصی بنا نشده‌اند و) شما حقّ استفادۀ از آنها را دارید. خدا می‌داند آنچه را که آشکار می‌سازید و آنچه را که پنهان می‌دارید (و کارهای ظاهر و باطن شما در برابر علم او یکسان و نمایان است(.
خداوند خانه‌ها را جای آرامش فرموده است. مردمان بدانجاها برمی‌گردند، و در آنجاها ارواحشان می‌آساید، و دلهایشان می‌آرامد، و بر زنان و نوامیس خویش ایمن می‌گردند، و سنگینیها و دشواریهای برحذر بودن و پرهیز کردن و حرص و جوش زدن اعـصاب خردکن را از خود دور می‌اندازند.
خانه‌ها این گونه و این‌سان نمی‌گردند مگر آنجاها حرم امن و امان بشوند، و کسی اجازۀ ورود بـدانجاها را نداشته باشد جز با آگاهی و با اجازۀ ساکنان آنجاها. آن هم هنگامی که اهالی خانه‌ها بخواهند، و حالت و وضعی را داشته باشند که بخواهند مردمان ایشان را با آن حالت و وضع ملاقات کنند.
این به جای خود، گذشته از آن حرمت‌شکنی خانه‌ها به وسیلۀ ورود بدون اجازۀ دیگـران بدانـجاها، چشـمان بیگانگان وارد شونده به خانه‌ها را مـتوجّه زنان و دختران میکند، و اندامهای فتنه‌انگیزی را می‌بینند که شهوات را برمی‌انگزند، و به گمراهی و گمراهسازی فرصت مـی‌دهـند، گمراهی و گمراهسازی‌ای که از ملاقاتهای گذرائی و از نگاه‌های کوتاهی برمی‌خیزد و فراهم می‌آید که چه‌بسا تکرار می‌شود و به نگـاه‌های هدفداری تبدیل مـی‌گردند، نگـاه‌های هـدفداری که گرا‌یشها و کششهائی آنها را به جنبش درمی‌اندازند که همان ملاقاتهای نخستین بی‌هدف و بی‌انتظار آنها را بیدار میکند، و آنها را بعد از چند گام به ارتباطها و دیدارهای بزهکارانه تبدیل می‌سازد، و یا آنها را به شهوتهای نامقدّسی تغییر می‌دهد که عقده‌های روانی و کجرویها از آنها برمی‌خیزند و نشأت می‌گیرند.
در جاهلیّت مردمان تاخت مـی‌آوردند و به خـانه‌ها می‌ریختند. کسی که این‌گونه به خانه‌ها وارد می‌شد، پس از ورود می‌گفت: تازه آمده‌ام و داخـل شده‌ام! چه‌بسا صاحب خانه را با اهل و عیال خود در حالتی می‌دید که درست نبود کسی آن دو را در این حالت و بدین وضع مشاهده کند. گاهی اتّفاق می‌افتاد که هـسر لخت و عور می‌بود و چیزی بر عورت نمی‌داشت. همسر بدین شکل مـی‌بود یـا شوهر بدین صوررت می‌بود. این امر سخت می‌آزرد و جریحه‌دار می‌کرد، و خانه‌ها را از امن و امان محروم و از آرامش و اطمنان بی‌بهره می‌کرد. از دیگر سو وقتی که چشم به چیزی می‌افتاد که محرّک و انگیزنده ، انسانها را در اینجا و آنجا به فتنه و بلا دچار می‌ساخت.
بدین جهت خدا مسلمانان را با این رسم والا تـربیت میکند، رسم اجازۀ ورود خواستن به خانه‌ها، و سـلام کردن بر ساکنان آنجاها، تا وارد شونده با اهالی خانه بتواند انس و الفت بگیرد، و تربن و وحشت از درونها برخیزد، پیش از این که ورود انجام پذیرد:
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا).
ای مومنان! وارد خانه‌هائی ثشوید که متعلّق به شما نیست. مگر بعد از اجازه گرفتن (بـا زنگ زدن یا در کوبیدن، و کارهائی جز اینها) و سلام کردن بر ساکنان آن.
قرآن از اجازه خواسش با انس و الفت گرفتن تعبیر میکند. این تعبیر هم الهام‌خش لطافت و ظرافت اجازه خواستن است، و لطـافت و ظرافت شیو٥ای را می‌رساند که کوبندۀ در رعایت میکند و اجازۀ ورود می‌خواهد. بدین شـیوۀ زیبا و محترمانه بر دلهای اهل خانه می‌نشیند و در ژرفای درونهایشان انس می‌گزیند، و آمادگی پذیره رفتن او را ییدا می‌کنند. این هم نگرش باریک و دل‌انگیزی است کـه در آن احـوال مـردمان مورد رعایت و عنایت قرار می‌گیرد، و شرائط و ظروف اوضاع آنان در خانه‌هایشان ییش چشم داشته می‌شود، و ضروریّات و نیازمندیهائی درنظرگرفته می‌شود کـه اهل خانه چه‌بسا بدانها به سبب وارد شوندگان در شب یا روز ناراحت و بدحال گردند.
بس از کسب اجازه یا در خانه ها کسی از اهالی آنجاها وجود دارد و یا وجود ندارد. اگر کسی وجود نداشته باشد جائز نیست پس از اجازه خواستن حریم خانه‌ها را شکست و بیـباکانه بدانجا وارد گردید، چـون دخول و ورودی بدون اجازه دادن نباید صورت بپذیرد:
(فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِیهَا أَحَدًا فَلا تَدْخُلُوهَا حَتَّى یُؤْذَنَ لَکُمْ).
اگر کسی را در خانه‌ها نیافتید (که به شما اچازه دهـد بدانجاها داخل نشوید تا (کسی پیدا می‌آید و) به شـما اجازه داده می‌شود.
اگر کسی از اهالی خـانه در خـانه بود، تنها اجازه خواستن، دخول و ورود را آزاد و مـبا ح نمی‌گردانـد.
بلکه اجازه خواستن منوط به اجازه دادن است. اگر اهل خانه اجازه ندادند دخول و ورودی صورت نمی‌پذیرد، و واجب است بدون توقّف و انتظار برگشت و رفت:
(وَإِنْ قِیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکَى لَکُمْ).
اگر هم به شما (اجازه داده نشد و) گفتند: برگردید، پس برگردید (واصرارنکنید). این (کار رجوع، زیبنده‌تر به حالتان و) پاک‌تر برایتان می‌باشد.
برگردید بدون این‌که ناراحت شوید و برنجید، و بدون این که احساس کنید اهل خانه با شما بی‌ادبی می‌کنند، یا از شما تنفّر و گریز دارند. مردمان دارای سرّها و رازهای خود، و دارای عـذرها و معذرتهای خویش هستند. لازم است ارزیابی و سنجش شرائط و ظروف خودشان در هر زمانی به خودشان واگذارگردد.
(وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ) (٢٨)
خدا بس آگاه از کارهائی است که مـی‌کنید (پس با رهنمودهای او مخالفت نورزید(.
خدا مطّلع از نهانیهای دلهـا، و آگاه از
انگیزه‌ها و
جاذبه‌ها و
دافـعه‌های
درونها است. ولی
خانه‌های
عمومی، از
قبیل:
مهمانخانه‌ها و
هتلها و سالنها و منازلی که برای ضیافت و پذیرائی آماده
گردیده‌انـد و
مستقلّ از خانه‌های مسکونی هستند، ورود و دخول بدانجاها بدون
اجازه مانعی ندارد، چون اجازه خواستن مشقّت به بار می‌آورد و تولید زحمت میکند. البته چنین ورود و دخولی بلامانع است مادام
که علّت اجازه خواستن منتفی باشد:
(لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ مَسْکُونَةٍ فِیهَا مَتَاعٌ لَکُمْ).
گناهی بر شما نیست که (بدون اجازه) وارد خانه‌های غیر مسکونی (چون مسجدها و دکـانها و مهمانخانه‌ها و هتلها و گرمابه‌ها) شوید. چرا که (!ماکن عامّه هستند و پـرای گروه مخصوصی بنا نشـده‌اند و) شما حـقّ !ستفادۀ از آنها ر! دارید.
(وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَکْتُمُونَ) (٢٩)
خدا می‌داند آنچه را که آشکار می‌سازید و آنچه را که پنهان می‌دارید (و کارهای ظاهر و باطن شما در براپر علم او یکسان و نمایان است(.
خدا بر ظاهر و باطن و پیدا و ناپیدای شما اطّلاع دارد. او در پنهان و آشکار شما را می پاید. این مراقبت و پائیدن باید اطاعت دلها را تضمین کند، و موحب امتثال امر از آن ادب والا و رسم بالای مذکور در کتاب خدا گردد، آن کتابی که برای انسانها برنامۀ کاملی را در هر جهتی و رویکردی ترسیم میکند.
قرآن برنامه زندگی است. قرآن این‌گونه به جزئیّات زندگی اجتماعی می‌پردازد، و این گونه به جزئیّات زندگی اجتماعی عنایت می‌ورزد. چه قرآن به جزئیّات و کلّیّات زندگی توجّه دارد، تا با این توجّه، میان بخشها و بـندهای جـزئی زنـدگی، و میان انـدیشه‌ها و چاره‌سازیهای کلّی زندگی، هماهنگی و همآوائی برقرار سازد. اجازۀ ورود خواستن از اهالی خانه‌ها حـرمت و کرامت خانه‌ها را محقّق می‌سازد، حرمت وکرامتی که خانه‌ها را محلّ بازگشت و جایگاه آرامش و اطمینان می گرداند. اجازۀ ورود خواستن، اهالی خانه را از درد و رنج ناگهانی ورود به درون خانه، و از نگرانی و دل شورۀ بی‌خبر وارد خانه گردیدن بیگانگان، و از اذیّت و آزار سر زده داخل خانه شدن این و آن، و مشاهدۀ دختران و زنان توسّط نامحرمان، نجات می بخشد ... البته تنها دختران و زنان نیستند که چنین متبادر به ذهن می‌شود که مردمان دوست نمی‌دارند چشم بیگانگان بدانان بیفتد. بلکه مردمان می‌خواهند عورتشان جدای از عورت بدن که به هنگام ذکر لفظ عورت متبادر به ذهن می‌شود، محفوظ بماند. بلکه باید عورت طعام، و عورت لباس، و عورت وسائل خانه را نیز بر معنی واژۀ عورت افزود. چرا که اینها چیزهائی هستند که اهالی خانه دوست نمی‌دارندکه بیگانگان و نامحرمان ناگهانی بر سرشان بتازند و همچون چیزهائی را بدون آمادگی قبلی ایشان و خود را جمع و جور کردن انان ببینند و دید بزنند. عورتهای احساسات و عواطف و حالات روانی نیز عورت بشمارند. ایا چه کسانی از ما دوست می‌دارند که مردمان ایشان را ببینند، بدانگاه که ایشان در حالت و وضع ضعفی هستند وگریه کنند چون متأثّر از چیزی شده‌اند، یا به سـبب کاری که خشـم برانگز است خشمگین هستند، و یا در وضعی هستند که از درد و رنجی شکوه و ناله و افغان سـر می‌دهند، درد و رنجی که از بیگانگان آن را نهان و پنهان می‌دارند؟!
برنامۀ قرآنی همۀ این ریزه‌کاریها را با همچون ادب والائی مراعات میدارد، ادب اجازه خواستن؛ و با این ریزه‌کاریها فـرصتهای انـدک نگاه‌ها و نگرشها و ملاقاتها و برخوردهای گذرائی را مراعات میدارد که از دیرباز در دلها و درونها شهوتها و رغبتهای پنهان را بیدار ساخته است، و از دیرباز علاقه‌ها و ملاقاتها از آن نگـاه‌ها و نگرشها و برخوردها برخاسته است، علاقه‌ها و ملاقاتهائی که اهریمن آنها را تـرتیب داده است، و بـدانها دور از چشمان دیگران و دلهـای دلسوزان، در اینجا و آنجا جهت داده است!
کسانی‌که ایمان آورده بودند از همان روز نـخستینی که این آیات نازل گردید و با آنها مخاطب گردیدند، این درسها را پذیرفتند، و پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم خودش بدانها آغازید.
ابوداوود و نسائی با اسنادی کـه داشته‌اند از سخن ابوعمر اوزاعی با روایت از قیس پسر سعد پسر عباده ذکر کرده‌اند که گفته است: پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم تشـریف آوردند تا در منزلمان ما را ملاقات فرمایند. فرمود:
(السلام علیکم و رحمه الله).
درود و رحمت خدا بر شما باد.
سعد پاسخ آهسته‌ای بدو داد. قیس گفته است:گفتم: آیا به پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله و سلّم اجازه ورود نـمی‌دهی؟! گفت: بگذار زیاد بر ما سلام بکند (تـا از دعایش بـهره‌مند شویم). سپس پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:(
(السلام علیکم و رحمه الله).
درود و رحمت خدا بر شمـا باد.
سعد پاسخ آهسته‌ای بدو داد. سپس پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
(آلسلام علیکم و رحمه الله(.
درود و رحمت خدا بر شما باد.
آن گاه پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آل و سلّم برگشت و رفت. سعد به دنبال او دوید و بدو عرض کرد: ای پیغمبر خدا من سلام تو را می‌شنیدم و بدان آهسته پاسخ می‌دادم تا بیشتر بر ما درود و رحمت بـفرستی ... سعد گفته است: پیغمپر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بـا او بـرگشت. سـعد دسـتور داد وسائل استحمام او را فراهم آورند. پیغـبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در آنجا خود را شست. سعد بدان حضرت جامۀ خمیصه‌ای[1] داد که با زعفران یا با ورس[2] یعنی روناس رنگ شده بود. پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را بر خود پیچید، سپس پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم دستهایش را بلندکرد و فرمود:
(اللهم اجعل صلاتک ورحمتک على آل سعد بن عبادة).
خداوندا مغفرت و مرحمت خود را بهرۀ خانوادۀ سعد پسر عبّاده فرما ...“
تا آخر حدیث ...
ابوداوود با اسنادی که دارد از عبدالله پسر بشر روایت کرده است که گفته است: هر وقت پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم دم در کـسانی می‌رفت، روبه‌روی در نمی‌ایستاد. بلکه در گـوشۀ راست یا در گـوشۀ چپ در می‌ایستاد، و می‌فرمود:
(السلام علیکم.السلام علیکم ).
درودتان باد. درودتان باد.
زیرا درها در آن روز و روزگار پرده‌ای نداشتند. ابوداود همچنین از هذیل روایت کرده است که گفته است: مردی آمد - یا گفته است: عثمان گفته است: سعد آمد - بر درگاه پیغمبر صلّی الله علیه و آل و سلّم ایستاد و اجازۀ ورود خواست. بر دم در ایستاد - عثمان گفته است: رو به روی در ایستاد -پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بدو فرمود:
(هکذا عنک - أو هکذا - فإنما الاستئذان من النظر).
این شیوه از تو سزا است؟! -یا: این‌گونه؟! -چه اجازه خواستن برای نگریستن است. (تو که داری می‌نگری!). در صحیح بخاری و در صحیح مـسـلم از پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت است که فرموده است:
(لو أن امرأ اطلع علیک بغیر إذن , فحذفته بحصاة ففقأت عینه ما کان علیک من جناح).
اگر شـخـصی بدون اجازه تو (به خانۀ تو چشم بیندازد و) دیده‌ور شود، و تو سنگی را به سوی او بیفکنی و چشم وی را کور گردانی، گناهی بر تو نیست.
ابوداود با اسنادی که دارد از ربعی روایت کرده است که گفته است: مـردی از بنی عامر آمـد و از پیغمبر خدا صلّی الله علیه واله وسلّلم که در خانۀ خود بود، اجازۀ ورود خواست و گفت:آیا وارد شوم؟ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم که به خادم خود فرمود:
(اخرج إلى هذا فعلمه الاستئذان , فقل له:قل:السلام علیکم . أأدخل ? ).
به پیش این مرد بیرون برو و بدو شیوۀ اجازه خواستن را بیاموز. بدو بگو: بگو: درودتان باد، آیا داخل شوم؟. مردی که در بیرون بود، فـرمودۀ او را شنید و گفت: درودتان باد، آیا داخل شوم؟ ییغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بدو اجـازه فرمود، و او داخل شد.
هشیم گفته است: مجاهد گفته است: ابـن‌عمر از کاری برمی‌گشت. شنزار تافته او را اذیّت رسانیده بود. دم در خیمۀ یک زن قریشی رفت و گفت: درودتان باد. آیا داخل شوم؟ زن گفت: با امن و امان داخل شو. ابن‌عمر سخن خود را تکرار کرد. زن نیز سخن خود را دوباره گفت. ابن‌عمر این پا و آن پا می‌کرد. گفت: بگو: داخل شو. زن گفت: داخل شو. پس ابن‌عمر داخل شد.
عطاء پسر رباح از ابن‌عبّاس -رضی‌الله‌عنهما - روایت کرده است که گفته است:گفتم: آیا اجازۀ ورود بخواهیم از خواهران یتیمی که دارم و تحت سـرپرستی مـن در یک خانه بسر می‌برند؟ گفت: بلی. سخنم را دوباره تکرار کردم تا به من اجازه دهد، ولی
نپذیرفت و گفت: دوست داری که ایشان را لخت و عریان ببینی؟ گفتم: خیر.گفت پس اجاره بخواه. این بار نیز سخنم را تکرار کردم. گفت: آیا دوست می‌داری از خدا فرمانـرداری کنی؟گفتم: بلی. گفت: پس اجازه بخواه.
در حدیث صحیح از پیغـبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت شده است‌که او نهی فرموده است از این که شوهر شبانه به میان اهل و عیال خود برگردد ... در روایتی چنین آمده است: پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نهی فرمود٥ است از این که شوهر شبانه به میان اهل و عیال خود برگردد تا خیانت و لغزش ایشان را پیجوئی کند.
در حدیث دیگری آمده است که پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در روز به مدینه آمد. شتر خود را در بیرون مدینه خواباند
و فرمود:
(انتظروا حتى ندخل عشاء - یعنی آخر النهار - حتى تمتشط الشعثة , وتستحد المغیبة).
منتظر بمانید تا آخر روز وارد شویم، تا این که موهای پریشان شانه گردد، و موهای نهان تر!شیده شود.
احساس پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و احساس اصحاب او تا این حدّ برخوردار از لطافت و دقّت می‌گردد. این هم در پرتو ادب والای درخشانی است که یزدان بدیشان آموخته است، و در پرتو نور خدا رخشان گردیده است. ما امروزه مسلمانیم، ولیکن احسـاس مـا از این ریزه‌کاریها بی‌بهره گردیده است وکند و غلیظ شده است.کسی از ما بر برادرش در خانه‌اش می‌تازد، در هر لحظه‌ای از لحظات شب و روز که بخواهـد در را می‌زند. باز هم در را می‌زند. دیگر باره در را می‌زند و هرگز برنمی‌گردد و نمی‌رود تا اهل خانه را به ترس و هراس میاندازد و در را برای او باز می‌کنند. چه بسا او تلفن هم دارد و می تواند تلفنی اجازۀ آمدن را بخواهد، پیش از این‌که شخصاً بیاید و ببیند بدو اجازه می‌دهند یا بداند موعد مناسب نیست. ولی او این راه را نادیده می گیرد تا بی موقع یورش آورد و درغیر موعد خـود بیاید و سر برسد. گذسته از این، عرف و عـادت هم نمی‌پذیرد که همچون شخصی از خانه گردانده شود - تازه که آمده است - هر چند که اهل خانه ناگهانی آمدن او را نپسندند، ناگهانی آمدن که بدون اطّلاع قبلی و بدون انتطار پیشین صورت‌گرفته است!
ما امروزه مسلمانیم، ولیکن ناگهانی در دوستان را می‌زنیم در هر لحظه‌ای از لحظات زمان غذا خوردن و بر سفره نشستن.اگر خوراک را به پیش ما نکشند و سفره را برایمان پهن نکنند، از آنان دلخور می‌شویم و می‌رنجیم! در شب آینده هم در منزل ایشان را می‌کوبیم. اگر ما را تا صبح درخانۀ خود نگاه ندارند، دلخور می‌شویم و رنجش خاطر ییدا می‌کنیم. بدون این که عذرهایشان را در این و در آن بسنجیم و بپذیریم! این بدان خاطر است که متأدّب به اسلام نیستیم، و ما خودمان را پیرو چیزی نمی‌کنیم که پیغمبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را با خود به ارمغان آورده است و در برابر آن کرنش نمی‌بریم. بلکه ما بندگان عرف و عادت و رسوم و آداب غلط و بزهکارانه هستیم، عرف و عادت و رسوم و آدابی که خدا دلیل و حجّتی همراه آن نفرموده است و سلطه و قدرتی بدان نبخشیده است! دیگران را می‌بینیم، آنان که اسلام را گردن ننهاده‌اند و بدان نگرویده‌اند. ایشان را می‌بینیم که در رفتارشان آداب و مقرّراتی را مراعات مـی‌دارند که شبیه به چیزهائی است که آئین ما آن را به ارمغان آورده است، تا ادب و اخلاق روحانی ما بشود، و رسوم و عادات رفتارمان در زندگی گردد.گاهی از آنچه دیگران بر آن هستند شگفتزده می شویم، و آن را به عنوان چیز شگرف و نادره‌ای روایت می‌کنیم، و تلاش نمی‌کنیم که دین واقعی و اصیل خود را بشناسیم، و با آرامش خاطر به زیر سایۀ آن برگردیم.
پس از پایان گرفتن ادب اجازه خواستن ورود به منازل که یک قانون پیشگیری و حـرکت در راه پاکسازی احساسات، و پرهیز از اسباب و علل فتنۀ گذرا و گرفتار آمدن ناگهانی است، روند قرآنی راه را بر فتنه و آشوب سدّ میکند تا شتر فتنه و آشوب نتواند زانو بند خود را پاره کند و آزاد و رها گردد براثر دیدن اتدامهائی که فتنه برانگیزند، و براثر حرکت تندی که به گمراهی و گمراهسازی می خواند:
(قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ (٣٠) وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ وَلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الإرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ) (٣١)
(ای پیغمبر!) به مردان مؤمن بگو: (آنان موظّفند که از نگاه به عورت و محلّ زینت نامحرمان) چشمان خود را فروگیرند، و عورتهای خویشتن را (با پوشاندن و دوری از پیوند نامشروع) مصون دارند. این برای ایشان زیبنده‌تر و محترمانه‌تر است. بیگمان خداوند از آنچه انجام مـی‌دهند آگاه است (و سزا و جزای رفتارشان را می‌دهد). و به زنان مؤمنه بگو: چشمان خود را (از نامحرمان) فروگیرند (و چشم‌چرانی نکنند) و عورتهای خویشتن را (همچون سر، سینه، بازو، ساق، گردن، خلخال، گـردن‌بند، بازوبند) نمایان نسازند، مگر آن مقدار (از جمال خلقت، همچون چهره و پنـجۀ دستها) و آن چیزها (از زینت‌آلات، همچون لباس و انگشتری و سرمه و خضاب) که (طبیعتاً) پیدا می‌گردد، و چارقد و روسریهای خود را بر یقه‌ها و گریبانهایشان آویزان کنند (تا گردن و سینه و اندامهائی که احتمالا از لابلای چاک پیراهن نمایان می‌شود، درمغزض دید مـردم قـرار نگیرد) و زینت (انـدام یا ابـزار) خود را نمودار نسازند مگر برای شوهرانشان، پدرانشان، پدران شوهرانشـان، پسرانشان، پسران پسرانشان، برادرانشان، پسران برادرانشان، پسران خواهرانشان، زنان (همکیش) خودشان، کنیزانشان، دنباله‌روانی که نیاز جنسی در آنان نیست (از قبیل: افراد مخنّث، ابلهان، پیران فرتوف، اشخاص فلج)، و کودکانی که هنوز بر عورت زنان آگاهی پیدا نکرده‌اند (و چیزی از امور جنسی نمی‌د!نند)، و پاهای خود ر! (به هنگام ر!ه رفتن به زمین) نزنند تا زینتی که پنهانش می‌دارند (جلب توجّه کند و صدای خلخال پاهایشان به گوش مردم برسد و) دانسته شود. ای مومنان! همگی به سوی خدا برگردید (و از مخالقتهائی که در برابر فرمان خدا داشته‌اید توبه کنید) تا رستگار شوید.
هدف اسلام برپائی و برجائی جامعۀ پاک و پاکـیزه‌ای است، جامعه‌ای که در آن هـر لحظه و آن شهوات برانگیخته نشود، و در آن در هر لحظه و آن تحریکات گوشت و خون صورت نپذیرد. چه‌کارهای برانگیختن و تـحریک کردن پـیاپی به شعله‌ور شدن آتش هوسرانیهائی سر می‌کشد که نه هرگز خاموش می‌گردد و نه هرگز سیراب می‌شود و بس میکند. نگاه خائنانه، و حرکت تحریک‌آمیز، و زینت لختیگری، و پیکر عریان، ... همه و همه حیزی انجام نمی‌دهند وکاری نـمی‌کنند مگر این که آن آتش سوزان حیوانی دیوانه‌وار را به تکان و هیجان می‌اندازند! و مگر این که زمام ازکف اعصاب و اراده به در آورند! آن وقت یا هرج و مرجی پدیدار می‌آید که مقیّد به قید و قیودی نمی‌گردد، و بیماریهای عصبی و عقده‌های روانی ناشی از سرکوبی هوسهای برانگیخته شده، بروز و ظهور میکند! بدین هنگام آشکار می‌شود که همچون کارهائی جز شکنجه و آزار نبوده است!!!
یکی از وسائل و ابزار کار اسلام برای پدید آورون جامعۀ پاک و پاکیزه، از یک سو سدّ و مانع ایجاد کردن بر سر راه این انگیزه‌ها و تحریکات نابجا و ناروا است، و از دیگر سو استوار و برقرار داشتن انگیزۀ فطری و ژرفی است که میان دو جنس مخالف موجود است، استوار و برقرار داشتن آن به صورت درست و سالمی که خودش از آن برخوردار است، و با نیروی طبیعی و سرشتی‌ای که خود دارد، بدون این که به شکل تحریکات مصنوعی و ساخـتگی صورت پذیرد، و بلکه به شکل طبیعی و ایمن و پاک خود به کار رود و در مسیر صحیح خود انجام شود.
در وقتی از اوقات شائع شده بودکه نگاه آزاد، سخن بی‌پرده، آمیزش سهل و ساده، شوخی آسایش‌بخش میان دو جنس مخالف، و اطّلاع بر مواضع نهان دلربا، و ... همۀ اینها از یک سو مایۀ آسایش و آرامش و رهائی نیروهای امیال از حالت تراکم و انفجار، و آزادسازی خواستها و آرزوهای زندانی می‌گردد، و از دیگر سو مایۀ پیشگری از سرکوبی، و از عقده‌های روانی می‌شود، و باعث می‌گردد فشار جنسی کم‌تر و سبک‌تر شود، و زبانۀ آتش جهشهای خطرناک وکششهای بیمناکی که در فراسوی فشار جنسی است فروکش‌کند ... و چیزهای دیگری غیر از اینها ...
اینها شائع گردیده بود به دنبال پیدایش برخـی از نظریّه‌های استوار بر جداسازی انسان از ویزگیهای خاصّی که دارد و انسان را از حیوان جدا میکند. و به دنبال این که انسان را به قانون حیوانی برگشت دادند که به گل فرو رفته است و به گل می‌اندیشد! به ویژه وقتی که نظریّه فـروید[3] پیش آمد. و لیکن اینها جز فرضیّه‌های نظری نبودند. من در کشورهائی که بی‌بند و باری و آزادی و رهائی از همۀ قید و قیودهای اجتماعی و اخلاقی و دینی و انسانی، فـراوان‌تر و گسترده‌تر است، با چشمان خود چیزی را دیدم که این فرضیّه‌ها و نظریّه‌ها را تکذیب میکند و از بنیاد نادرست نشان می‌دهد.
بلی من خودم مشاهده کردم در کشورهائی که حتی یک
قید و بند لختی بدن، و آمیزش دو جنس مخالف با همۀ شکلها و صورتهائی که برای آن تصوّر می‌شود، وجود ندارد، همۀ اینها به تهذیب انگیزه‌ها وکششهای جنسی، و به نظم و نظام بخشیدن آن منتهی نگردیده است. بلکه کـار به شعله‌ور شدن آتش گرایش جنسی دیوانه‌وار منتهی شده است، گرایش جنون‌آمیزی که سیری‌پذیر نیست. و همین که آتش آن لحظه‌ای فروکش کرد دیگر باره سر برمی‌زند و تنوره می‌کشد و تشنه کام می ماند و بیش از پیش بالا می‌رود و فروزان می‌شود و جهش و پرش پیدا میکند! در آنجاها بیماریهای روانی و عقده‌هائی را دیدم که چنین تفهیم و برداشت شده بود این گونه بیماریها و عقده‌ها جز از محرومیّت همچون چیزهائی پدید نمی‌آیند! و جز از حسرت بر جنس مقابل نهان از دیدگان، و پوشیده در پرده‌های قـید و قیود مردمان اینجا و آنجای جهان، سر برنمی‌زنند و نشأت نمی‌گیرند! این گونه بیماریها و عقده‌های روانی را به وفور دیدم، و به همراه آنها همجنس بازی و انحرافات را با همۀ انواع و اقسامی که دارد یافتم ... اینها نتیجه و ثمرۀ آمیزش حاصل از اختلاط کاملی بود که قید و بندی بر آن نبود، و حدّ و مرزی برای آن وجود نداشت. حاصل دوستی و دوست بازیهای میان دو جنس مقابل بود، دوستی و دوست بازیهائی که با آن همه چیز آزاد می‌گردد! این بیماریها و عقده‌ها از اندامهای لختی سر چشمه گرفته بود که بر سر راه و پیش پای همگان بود. از حرکات هوس‌انگیز، و نگاه‌های آشکار، و نگرشهای محرک نشأت یافته بود. اینجا مجال شرح و بسط و بیان حوادث و شواهدی نیست که آشکارا دالّ بر ضرورت تجدید نظر دربارۀ همچون فرضیّه‌ها و نظریّه‌هائی است که واقعیّت عینی و جهان دیدنی آن را فریاد میدارد.
گرایش فطری مرد و زن گرایش ژرفی در تشکیل حیات است. زیرا یزدان سبحان ادامۀ زندگی و امتداد حیات را بر این زمین، و پیاده شدن و محقّق گردیدن جانشینی این انسان در آن را منوط و مربوط بدان فرموده است.
این‌گرایش یک گرایش دائمی است. مدّتی می‌آرامد، سپس دوباره برمی‌گردد. برانگیختن این میل فطری در هر زمانی بر شدّت و طغیان آن می‌افزاید، و آن را به یک کشش مادی جهت رسیدن به لذّت تبدیل می‌نماید. هر وقت همچون لذّتی دست ندهد اعصاب تحریک شده خسته و کوفته می‌گردد. این هم به منزلۀ نوعی عذاب مستمرّ و شکنجۀ دائم است!.. نگاه هوس‌انگیز است. حرکت هوس‌انگیز است. خنده هوس‌انگیز است. ناز و کرشمه هوس‌انگیز است. چهچه زدنی که بیانگر این گرایش و کشش باشد هوس‌انگیز است ... راه امن و امان کم کردن این انگیزه‌ها و محرّکها است، تا بدانجا که این گرایش و کشش در حدود و ثغور سرشتی خود بماند، و بدان پاسخ سرشتی داده شود ... این برنامه‌ای است که اسلام آن را برمی‌گزیند. همراه با آن به تهذیب و تزکیۀ سرشت می‌پردازد، و نیروها و توانهای بشری را به امور زندگی اخروی سرگـرم و مشغول می‌گرداند، ا‌موری که از انگیزۀ گوشت و خون فراتر مـی‌رود، و پاسخ به انگیزۀ گوشت و خون یگانه راه و یگانه هدف نمی‌شود!
در دو آیه‌ای که در اینجا مورد بررسی قرار می‌گیرد، نمونه‌هائی از این تنگ‌کردن و کم کردن دائرۀ فرصتهای تحریک نمودن و برانگیختن و گمراه شدن و گمراه کردن و شیفتگی و شیدائی دوجانبه است:
(قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ) (٣٠)
)ای پیغمبر!) به مردان مؤمن بگو: (آنان موظّفند که از نگاه به عورت و محل زینت نامحرمان) چشمان خود را فرو گیرند، و عورتهای خویشتن را (بـا پوشاندن و دوری از پیوند نامشروع) مصون دارند. ایـن برای ایشان زیبنده‌تر و محترمانه‌تر است. بیگمان خداوند از آنــچه انجام مــی‌دهند آگاه است (و سـزا و جزای رفتارشان را می‌دهد(.
نظر نکردن از سوی مردان، ادب روانی است. تلاشی است که برای چیره شدن بر اطّلاع پیداکردن از زیبائیها و اندامهای دلربای چهره‌ها و بدنها انـجام می‌گیرد. همچنین کوششی است برای بستن نخستین پـنجره از پنجره‌های شیدائی و گمراهی، و یک سعی عملی است برای حائل و مانع شدن وصول تیر زهرآگـین نـظر و رسیدن آن به سیاه خال دل انسان است!
مصون و محفوظ نمودن عورت ثمره طبیعی نظر نکردن است. یا به عبارت دیگر گام دومی برای استوار داشتن اراده، و بیداری دیده‌بانی و نگاهبانی، و تسلّط یافتن بر رغبت پیداکردن در مراحل نخستین آن است. بدین خاطر است که در یک آیه میان آن دو جمع آورده می‌شود، و یکی سبب و دیگری نتیجه قلمداد می‌گردد. یا آن دو تا دوگام پیاپی در جـهان درون و در جهان بیرون به حساب می‌آیند، و هر دوگام هم بسی بـه همدیگر نزدیکند.
(ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ).
این برای ایشان زیبنده‌تر و محترمانه‌تر است.
این کار برای احساسات و عواطف ایشان پاک‌تر است. بهتر هم تضمین میکند که احساسات و عواطف آنان با تأثّرات و انفعالات شهوانـی در غیر جای مناسب و مشروع و پاک خود آلوده شود، و به مـرتبۀ پست حیوانی سقوط کند و سرنگون شـود. این کار بـرای مردمان پاک‌تر، و برای زنان و دختران و نـاموسها و آبروهایشان، و برای فضائی که در آن می‌زیند، و برای هوائی که تنفّس می‌کنند محفوظ کننده‌تر است.
خدا است که ایشان را بدین محافظت و مراقبت
می‌خواند.
او که کـاملاً آگاه از ترکیب‌بند روانی و تشکیلات فطری انسانها
است، و
بسی مطّلع از حرکات نفو‌س و حرکات اندامهایشان است:
(إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ) (٣٠)
بیگمان خداوند از آنچه انجام می‌دهند آگاه است (و سزا و جز!ی رفتارشان را می‌دهد).
(وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنّ).َ
و به زنان مومنۀ بگو: چشمان خود را (از نامحـرمان( فرو گیرند (و چشم چرانی نکند) و عورتهای خویشتن را (با پوشاندن و دوری از رابطۀ نامشروع) مـصون دارند.
زنان نباید نگاه‌های گرسنۀ دزدانه بیندازند، یا نگاه‌های پیام رسان و هوس‌انگیز را داشته باشند، نگاه‌هائی که در سینه‌های مردان غوغا به‌پا میکند و آشوب میاندازد و فتنه‌های نهفته در زوایای دلهایشان را بیدار میکند. و نباید عورتهای خـود را جز در راه حلال پاک، آزاد بدارند، حلال پاکی که به فطرت در فضای پاک باسخ مـی‌گوید، و فرزندانی که از راه آن پـا به جهان می‌گذارند از رویاروئی با جامعه و زندگی شرمندگی نمی‌برند.
(وَلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا مَا ظَهَرَ مِنْهَا).
و زینت خویش را (همچون سر، سینه، بازو، ساق، گردن، خلخال، گردنبند، بازوبند) نمایان نسازند، مگر آن مقدار (از جمال خلقت، همچون چهره و پنچه دستها) و آن چیزها (از زینت‌آلات، همچون لباس و انگشتری و سرمه و خضاب) که (طبیعتاً) پیدا می‌گردد.
زینت برای زنان حلال است، و زینت پاسخ به فـطرف ایشان است. هر زنی آزمند است بر ایـن که زیبا و آراسته باشد، و زیبا و آراسته جلو٥گر آید. زینت هم از عصری تا عصر دیگری اختلاف پیدا مـی‌کند. ولیکـن اساس آن در درون فطرت یکی است، و آن علاقه و رغبت برای کسب آن یا تکمیل کـردن آن و جلوه‌گر نمودن آن در برابر مردان است.
اسلام با این علاقه و رغبت مبارزه نـمی‌کند، ولیکـن اسلام این علاقه و رغبت را نظم و نظام و سر و سامان می‌بخشد، و آن را متبلور و جلوه‌گر در جهت دادن بدان برای مرد واحدی می‌سازد که شریک زندگی است. بدو آزادی می‌دهد که او اطّلاع پیدا کند و بنگرد به زیبائی و جلوه‌گـری زن خود، آن زیبائی و جلوه‌گری‌ای که کسی جز او حقّ ندارد بر آن اطّلاع پیدا کند و بدان بنگرد. با او در اطّلاع و نگرش به چیزهائی، محارم وکسانی که بعداً در آیه ذکر شده‌اند مشترک هستند، اشخاصی که چنان اطّلاع و نگرشی، شهوات آنـان را تحریک نـی‌کند و برنمی‌انگیزد.
زینت چهره و دستها که معـولاً پیدا و نمایان می‌گردد، کثیف و ظهور آن جائز است. زیـرا بیدایبثن چهره و دستها برابر فرمودۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مباح است. پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به اسماء دختر ابوبکر می‌فرماید:
(یا أسماء إن المرأة إذا بلغت المحیض , لم یصلح أن یرى منها إلا هذا[4]- وأشار إلى وجهه وکفیه).
ای اسماۀ زن وقتی که عادت ماهانه را پیدا کرد، درست نیست که جز این از او دیده شـود -اشاره فرمود به چهره‌اش و کف دو دستش.
(وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ).
و چــارقد و روسـریهای خود را بر یـقه‌ها و گـریبانهایشان آویزان کنند (تا گـردن و سینه و اندامهائی که احتمالا از لابلای چاک پیراهن نمایان می‌شود، در معرض دید مردم قرار نگیرد(.
جُیُوب جمع جثب است که به معنی گریبان ییراهن است. خُمُر هم جمع خمار است که به معنی روسری و چارقد است که سر و گلو و سینه را می‌پوشاند. روسری و چارقد برای این است تا محلّهای زیبائی و دلربائی را بپوشاند و نگذارد آنها در معرض دیده‌های گرسنه قرار بگیرند، حتی در معرض دید ناگهانی واقع شوند، آن دیدی که پرهیزگاران خویشتن را برحذر می‌دارند از این که آن را طول دهند یا تکرار کنند. ولیکن پس از وقوع نظر ناگهانی گاهی در زوایـا و پیج و خمهای درونشان نهان و پنهان می‌گردد و درکمین می‌ماند، هم بدان گونه که انگار اندامهای زیبا و دلربا عیان دیده شده است!
خداوند نمی‌خواهد دلها را با این نوع از بلا بیازماید و همچون مصیبتی را وسیلۀ امتحان و ابزار آزمون نماید. زنان مؤمنی که این نهی را دریافت داشتند، زنان مؤمنی که دلهایشان با نور یزدان منوّر و درخشان بود، در اطاعت و فرمانبرداری از آن درنگ و منگ منگ نکردند، هرچند که علاقه و رغبت فطری به نمایاندن زینت و جمال داشتند. زن در دوره جاهلیّت عـرب - همان گونه که امروز زن در جاهلیّت جدید چنین میکند -از میان مردان می‌گذشت سینه چاک و سینه لخت، و چیزی سینۀ لخت او را نمی‌پوشاند. چه‌بسا گردن خود را نشان می‌داد، و کاکلها و موهای جلو سـر خویش را می‌نمود، و گوشواره‌های گوش خویش را پیدا و هویدا می‌کرد. هنگامیکه یزدان سبحان به زنان دستور فرمود که روسریها و چارقدهای خود را بر یقه‌ها وگریبانهای خود بیندازند، و زینت و جمال خود را هویدا نکنند، مگر آن بخش که به طـور طبیعی پدیدار می‌گردد، آن گونه شدند و رفتار کردند که عائشه - رضی‌الله‌‌عنها - دربارۀ ایشان گفته است: «خداوند رحـمت کناد زنان مهاجر نخستین را. وقتی که خدا این را نازل کرد که:
(وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ).
و چـارقد و روســریهای خــود را بر یقه‌ها و گـریبانهایشان آویزان کنند (تا گردن و سینه و اندامهائی که احتمالاً از لابلای چاک پیراهن نمایان می‌سود، در معرض دید مردم قرار نگیرد(.
آنان جامه‌های خود را پاره کردند و آنـها را چـارقد و روسری نموده و بر خود پوشاندند.[5]
از صفیّه دختر شیبه روایب شده است که گـفته است: وقتی از اوقات نزد عائشه بودیم. از زنان قریش و از فضیلت ایشان سخن رفت. عـائشه -رضی‌الله عـنها - فرمود: زنان قریش دارای فضیلت و برتری هستند. من به خدا سوگند با فضیلت تر و برتر از زنان انصار ندیده‌ام، در این که کتاب خدا را تصدیق کردند، و به قرآن منزّل ایمان آوردند، بدان هنگام که در سورۀ نور نازل شد که:
(وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ).[6]
مردانشان به سویشان برگشتند و آنچه را که خدا در این سوره بر آنان فرو فرستاده بود بریشان خوانـدند و تلاوت کردند. مرد برای زن خود و دختر خـویش و خواهر خویشتن و هـمه خویشاوندانش چیزهائی را می‌خواند که نازل شده بود. زنی از ایشان نماند، مگر این که بلند شد، و جامۀ رنگارنگ را تکّه و پاره کرد و از آن بر سر خودش و بر چهره‌اش فرو اندا‌خت، تا بدین وسیله تصدیق و ایمان خود را به چیزی نشان دهد که از کتاب خدا نازل گردیده بود. آن گاه به پیش پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم رفتبد با روسریهائی که بر سر و صـورت خـود داشتند، به گـونه‌ا‌ی که انگار کلاغها بـالای سرهایشان نشسته‌اند».[7]
اسلام ذوق اجتماعی اسلامی را بـالا بـرده است، و احساس اسلامی را با جمال پاکیزه داشته است. دیگـر قالب حیوانی برای دوست داشت جمال جای نماند، بلکه قالب انسانی پاکیزه مایۀ دوست داشت جمال گردید ... جمال لختی اندام، جمال حیوانی است، و انسان بـا احساس حیوان بدان می‌گراید، هر چند کـه آن جمال هماهنگ وکامل باشد. و امّا جمال حشمت و وقار، جمال پاک و پاکیزه‌ای است که ذوق زیبائی را بـالا می‌برد، و آن را سزاوار انسان می‌سازد، و آن را با نظافت و طهارت در حسّ و خیال احاطه می‌نماید.
اسلام امروزه نیز در صفهای زنان مؤمن چنین کاری را نجام می‌دهد، هر چند که ذوق عمومی سـقو‌ط کرده است، و قالب حیوانی بر آن چیره شده است، و آن را به سوی لختی و لـختیگری و جهش و پرش کشانده است، جهش و پرشی که بسان جهش و پرش چهارپایان است! زنان مؤمن در پرتو تعلیمات اسـلام، زیبائیهای اندامهای خود را مطیعانه و به دلخواه می‌پوشانند، در میان جامعه‌ای که زنان در آن لخت و بیحجاب می‌گردند، و زنان در آن مـردان را فریاد می‌دارنـد، بدان گونه که حیوان برای حیوان فریاد برمی‌آورد.
این حشمت و وقار وسیله‌ای از وسائل حفاظت و مراقبت از فرد و جماعت است ... بدین خاطر است که قرآن آن را آزاد می‌گذارد، هر زمان از فتنه و بلا امن و امان وجود داشته باشد. این است که قـرآن محارم را جدا و مستثنی میکند، محارمی که معمولاً امیال آنان جلب نمی‌شود و شهوات ایشان برانگیخته و تحریک نمی‌گردد. آنان عبارتند از:
پدران، پسران، پـدران شوهران، پسران شوهران، برادران، پسران برادران، و پسران خواهران ... همچنین قرآن زنان مؤمن را جدا و مستثنی میکند:
(أَوْ نِسَائِهِنَّ).
یا زنان (همکیش) خودشان.
ولی زنان غیر مسلمان خیر. زیرا آنان در صورت اطّلاع بر زیبائی و جمال زنان و دختران مسلمانان، چه بسا آن را برای شـوهران و برادران خود، و بـرای مردان و پسران همکیـش خـویش تـعریف و تـوصیف کنند. در صحیح مسلم و بخاری آمده است:
(لا تباشر المرأة المرأة تنعتها لزوجها کأنه یراها).
زنی با زنی که او را برای شوهرش توصیف میکند بـه گونه‌ای که انگار او را مـی‌بیند، معاشرت و هـمزیستی نکند.
امّا زنان مسـلمان، امین هستند. دینشان ایشان را باز میدارد از این که جسـم زن مسلمانی و زینت و جمال او را برای شوهرانشان توصیف بکنند ... هچنیین قرآن کنیزان را جدا و مستثنی میکند:
(أو ما مَلَکَت أیمانُهُنَّ).
یا کنیزانشان.
مراد از ملک یمین در اینجا تنها کنیزان و بردگان زن است. بعضی گفته‌اند: مراد بردگان و بندگان مـرد نیز می‌باشد، چون بردگان و بندگان شهوتشان به سیّده و سرور خود قد نمی‌کشد و دسترسی ییدا نمی‌کند ... ولی نظریّۀ نخستین بهتر و برتر است. چون هرچه باشد برده و بنده انسان است، و در او شهوت انسان به حرکت و جنبش می افتد، هر اندازه هم وضع خاصّی در دوره‌ای از زمان نداشته باشد ... همچنین قرآن جدا و مستثنی میکند دنباله روانی را که نیاز جنسی در آنان نیست:
(التَّابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الإرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ ).
مردان دنباله روی که قـدرت زناشوئی ندارند و میل جنسی در آنان فرو مرده است (از قبیل: افـراد مخنّث، ابلهان، پیران فرتوت، اشخاص فلج(.
آنان‌کسانیند که به علّتی از علل چشم طمع و اشتهائی به زنان ندارند. مثلاً به سبب قطع آلت، مخنّث بودن، کودنی و گولی، دیوانگی و سائر چیزهائی که مرد را باز میدارد از این که نفس او هوس زن بکند. چون در این حال، امکان فتنه و بلائی و گول زدن و گول خوردنی در میان نیست. همچنین قرآن کودکان را جدا و مسشی میکند:
(الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ).
کودکانی که هنوز بر عورت زنان آگاهی پیدا نکرده‌اند (و چیزی از امور جنسی نمی‌دانند(.
مراد کودکانی است که اندام زن در ایشان احساس امور جنسی را برنمی‌انگیزد. هر زمان چنین کودکانی اهل تشخیص شدند، و این احساس در ایشان برانگیخته گردید -هر چند هم بالغ نشده باشند -آنان جزو افراد مستثنی نیستند و در دائرۀ این استثناء جای ندارند. اینان - بجز شوهران -گناهی بر ایشان و بر زنی که دیده می‌شود نیست اگر بنگرند و اندامهای زن - بجز میان ناف و زانوی او -را ببینند. زیرا فتنه و بلائی کـه به خاطر آن حجاب و پوشش صورت می‌پذیرد منتفی است. ولی شوهر خود زن می‌تواند همۀ اندامهای همسرش را بدون هیچ گونه استثنائی ببیند.
از آنجا که پیشگیری و جلوگیری ازکج‌انگاری و بدرفتاری، مراد و مقصود همچون قاعده و قانونی است، این آیه به پیش می‌رود و زنان مؤمن را نهی میکند از حرکاتی که زینت پوشیده را اعلان دارد، شهوات پنهان و نهان را برانگیزد، و احـاسات خفته را بیدار سازد. هر چند هم آنان عملاً زینت و زیبائی را نشان ندهند و آشکارا ننمایانند:
(وَلا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ ).
و پاهای خود را (به هنگام راه رفتن به زمین) نزنند تا زینتی که پنهانش می‌دارند (جلب توجه کند و صدای خلخال پاهایشان به کوش مردم برسد و) دانسته شود.
این هم آگاهی ژرفی از ترکیب‌بند نفس بشری و واکنشها و پذیرشها و پـاسخگو‌ئیهای آن است. زیرا چه بسا در مواقعی خیال کردن برای برانگیختن شهوات از خود دیدن نیرومندتر باشد. بسیارند کسانی که دیدن کفش زن یا جامۀ زن و یا زیور زن شهوات ایشان را بیش از دیدن بدن خود زن برمی‌انگـیزد و تحریک میکند. همان گونه هم بسیارند کسانی که شبح زن که به خیالشان می گذرد، بیش از دیدن خود زنی که حضور دارد باعث تحریک و برانگختن ایشان می‌گردد -اینها حالاتی است که امروزه برای آگاهان از بیماریهای روانی معلوم و مشخّص است -گاهی صدای جرنگ و چرنگ زیورآلات یا بوی خوش عطر و عطور از دور، حواس مردان زیادی را برمی‌انگیزد و ایشان را به خود مشغول میدارد، و اعصابشان را تحریک میکند، و آنان را دچار سیلاب فتنه و آشوبی می‌سازد که نمیتوانند جلو آن را بگیرند و از امواج آن برهند.
قرآن راه را بر همۀ اینها می‌گیرد. زیرا نازل کنندۀ این قرآن است که خالق همگان است. او می‌داند چه انسانهائی را آفریده است. او بس دقیق و بس آگاه است.
روند قرآنی در پایان این دو آیه ، دلها را همه به سوی یزدان برمی‌گرداند، و برای دلها درگاه توبه و پشیمانی را باز میکند تا از آن درگاه وارد شوند و از چیزهائی که پیش از نزول این قرآن بر دلها گذشته است و رفته است پاک گردند:
(وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ) (٣١)
ای مومنان! همگی به سـوی خدا برگردید (و از مخالفتهائی که در برابر فرمان خدا داشته‌اید توبه کنید(تا رستگار شوید.
بدین وسیله قرآن در انسانها احساس مراقبت یزدان را برنمی‌انگیزد، و آنان را متوجّه عطوفت و عنایت و رعایت و یاری خدا بدیشان به هنگام ضعف ایشان در برابر آن گرایش ژرف فطری‌ای که دارند می‌سازد، و بدانان تفهیم میکند که هیچ چیز مثل احساس حضور و دبده‌بانی خدا، و مثل ترس و هراس از او، همچون گرایشی را ضبط وکنترل نمی‌نماید.
*
تا اینجا چاره جوئی مساله از لحاظ پیشگیری روانی است. ولیکن این گرایش یک حقیقت واقعی است، و باید با راه حلّهای واقعی و مثبت با آن روبرو گردید ... این راه حلّهای واقعی از یک سو آسان کردن و ساده نمودن ازدواج، و کمک کردن به انجام پذیرفتن ازدواج است. و از دیگر سو سختگیری در راه‌ها و جلوگیری از راه‌های دیگر تماسهای جنسی، و درنهایت بستن آن راه‌های نابهنجار است:
وَأَنْکِحُوا الأیَامَى مِنْکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ (٣٢) وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَالَّذِینَ یَبْتَغُونَ الْکِتَابَ مِمَّا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ فَکَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْرًا وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ وَلا تُکْرِهُوا فَتَیَاتِکُمْ عَلَى الْبِغَاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَنْ یُکْرِهُّنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِنْ بَعْدِ إِکْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٣٣)
مردان و زنان مجرد خود را و غلامان و کنیزان شایستۀ (ازدواج) خویش را (با تهیۀ نفقه و پرداخت مهریّه) به ازدواج یکدیگر درآورید (و به فقر و تنگدستی ایشان ننگرید و نگران آیندۀ آنان نباشید. چرا که) اگر فقر و تنگدست باشند (و ازدواجشان برای حفظ عفت و دوری از گناه انجام گیرد) خداوند آنان را در پرتو فضل خود دارا و بی‌نیاز می‌گرداند. بیگمان خداوند دارای نعمت فراخ (بوده و) آگاه (از نیّات همگان) است.
آنان که امکانات ازدواج را ندارند (و قادر به پرداخت مهریه و نفقه نمی‌باشند) باید در راه عفّت و پاکدامنی تلاش کنند، تا خداوند از فضل و لطف خود، ایشان را دارا کند (و وسیلۀ رفع نیازشان را فراهم سازد). کسانی که از بردگانتان خواستار (آزادی خود با) عقد قرارداد شدند، با ایشان عقد قرارداد بپندید اگر خیر (و صلاحیّت بر پای خود ایستادن در زندگی آزاد و امانت در پرداخت اقساط بازخرید) در ایشان سراغ دیدید، (در راه آزادی کمکشان کنید) و اژ مال و ثروت خدا کـه خدا به شما داده است بدیشان بدهید. همچنین کنیزان خود را (با جلوگیری از ازدواج ایشان) وادار به زنا نکنید، اگر آنان خواستند (با ازدواج با مردان دلخواه خود، شخصیّت مستـقلّی به هـم رسانند و همچون آزادگان تشکیل خانواده دهند و) عفیف و پاکدامن باشند. (ای مومنان! با جلوگیری از ازدواج، کار کنیزان را به خود فروشی نکشانید) تا بدین وسیله خواهان مال و دارائی زودگذر دنیا بوده (و بگوئید ازدواج آنان با دیگران باعث کم‌کاری ایشان و کاستی رونق و کاهش بهایشان می‌گردد). هرکس ایشان را (با منع ازدواج) وادار (به زنا و خودفروشی) کند، اگر از واداشتن آنان توبه کند (و راه ازدواج کنیزان و رفاه حال ایشان را به وسیلۀ موافقت با ازدواج فراهم سازد) خدا آمرزگار و مهربان است (و او را می‌بخشد و مورد لطف و محپّت قرار می‌دهد(.
ازدواج راه طبیعی رویاروئی با گـرایشهای فطری جنسی است، و هدف نهائی پاک و پاکیزۀ این گرایشهای ژرف است.
لذا واجب است که این گردنه‌ها از سر راه ازدواج برداشته شود، تا زندگی به شکل طبیعی و سادۀ خـود ادامه ییدا کند.گردنۀ مالی و دارائی نخستین گردنه در راه تشکیل خانه و خانواده، و عفیف و پاکدامن گرداندن اشخاص و افراد است. اسلام سیستم کامل است. اسلام عفّت و پاکدامنی را واجب نمی‌گرداند، مگر این کـه برای آن اسباب و وسائل عفّت و پاکدامنی را مهیّا کرده است و تهیّه دیده است، و آن را برای افراد سالم ساده و آسان نموده است. در این صورت کسی به زنا پناه نمی‌برد مگر فردی که از راه پاک سهل و ساده، به طور عمد و بدون اضطرارب انحراف پیدا کند و به کژراهه رود. بدین خاطر یزدان به‌گروه مسلمانان دستور می‌فرماید که کسی را کمـک کنند که مال و دارائی سر راه ازدواج حلال را بر ایشان می‌گیرد:
(وَأَنْکِحُوا الأیَامَى مِنْکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِه).
مردان و زنان مجرّد خود را و کنیزان شایستۀ (ازدواج) خویش را (با تهیۀ نفقه و پرداخت مهریّه) په ازدواج یکدیگر درآورید (و به فقر و تنگدستی ایشان ننگرید و نگران آیندۀ آنان نباشید. چرا که) اگر فقیر و تنگدست باشند (و ازدواجشان برای حفظ عفّت و دوری از گناه انجام گیرد) خداوند آنان را در پرتو فضل خود دارا و بی‌نیاز می گرداند.
«ایامی»:[8]مراد مردان و زنان مجردّ است ... در اینجا مقصود آزادگان است. بعد از آن برده به طور مستقلّ ذکرگردیده است:
(وَ الصّالحینَ مِن عبادکُم وَ امائکم).[9]
و غلامان و کنـیزان شایستۀ (ازدواج) خویش را (با تهیۀ نفقه و پرداخت مهریه) به ازدواچ یکدیگر درآورید. همة آنان بی‌پو‌ل و تنگدستند همان گونه که از فرمودة قرآنی بعد از آن برداشت می‌شود:
(إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ).
اگر فقیر و تنگدست باشند (و ازدواجشان برای حفظ عفّت و دوری از گناه انجام گیرد) خداوند آنان را در پرتو فضل خود دارا و بی‌نیاز می‌گرداند.
این هم دستور گروه مؤمنان است که ایشان را به ازدواج همدیگر درآورند. جمهور معتقدند که همچون امری برای سنّت است. دلیل آنان این است که بیوه‌هائی در روزگار پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده‌اند و به ازدواج همدیگر هم درنیاورده شده‌اند. اگر این امر برای وجوب بود، پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ایشـان را به ازدواج همدیگر درمی‌آورد. ما معتقدیم که این امر برای وجوب است. نه بدین معنی که رهبر مسلمانان بیوه‌ها را به ازدواج وادار سازد. ولیکن بدین معنی که باید علاقه‌مندان به ازدواج ایشان را با کمک مالی مدد و یاری دهد و وسائل پاکدامنی آنان را در کار ازدواج فـراهـم آورد. چرا که ازدواج وسیله‌ای از وسائل عملی پیشگیری و جلوگیری از آلوده دامانی، و پاک و پاکیزه کردن و زدودن جامعۀ اسلامی از زنا کاری است. ایـن عمل واجب است، و وسیلۀ حصول واجب نیز واجب است. لازم است با وجود این درنظر داشته باشیم که اسلام که یک نظام کاملی است، اوضـاع و احوال اقتصادی را چاره جوئی بنیادین و اساسی میکند. افراد را سالم و توانا برکسب وکار می‌گرداند، و راه به دست آوردن روزی را برای ایشان فراهم می‌آورد، و سعی مـی‌کند مردمان به مساعدت و کمک بیت‌المال نیازمند نشوند. ویلکن در برخی از اوضاع و احوال لازم است بیت‌المال بخشی از مسـاعدتها وکمکهای خود را روا بدارد و از ایشان دستگیری نماید ... اصل در نطام اقتصادی اسلامی این است که هر فـردی در کشور اسلامی با درآمد خود بی‌نیاز از بیت‌المال گردد. اسلام میسّر کردن عمل و کفایت مزد را حقّی بر عهدۀ دولت می‌داند و آن را برای افراد واحب می‌شمارد. ولی کمک کردن و یاری رساندن از بیت‌المال را مربوط به یک حالت استثنائی محسوب میدارد، یک حـالت استثنائی که نظام اقتصادی در اسلام بر آن استوار و پایدار نمی‌گردد.
هرگاه بعد از اینها در جامعۀ اسلامی بیوه‌هائی فقر ماندند، و درآمد ویژۀ آنان کفایت ازدواج را نداد، بر گروه مسلمانان لازم است ایشان را به ازدواج برسانند و برای مرد زن بگیرند و زن را شوهر بدهند. بندگان و
بردگان نیز همین حکم را دارند. جز این که اولیاء بندگان و بردگان موظّفند ایشان را به ازدواج درآورند، مادام که قدرت و توان این کار را داشته باشند.
درست نیست‌که فقر و تنگدستی سدّ و مانعی بر سر راه ازدواج بشود، هرگاه مردان یا زنان، علاقه‌مند به ازدواج بوده، و شایستگی آن را به هم برسانند. زیرا رزق و روزی در دست خدا است. خدا تضمین فرموده است‌که ایشان را بی‌نیاز و دارا گرداند، اگر آنان راه عفّت پاک را در مدّ نظر داشته باشند و آن را در پیش گیرند:
(إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ).
اگر فقیر و تنگدست باشند (و ازدواجشان برای حفظ عفّت و دوری از گناه انجام گیرد) خداونـد آنان ر! در پرتو فضل خود د!را و بی‌نیاز می‌گرداند.
پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله و سلّم فرموده است:
( ثلاثة حق على الله عونهم:المجاهد فی سبیل الله , والمکاتب الذی یرید الأداء , والناکح الذی یرید العفاف).[10]
سه نفرند که یاری آنان بر خدا لازم است: مجاهد در راه خدا، و پنده و برده‌ای که با او عقد کتابت شده باشد و بخواهـد مبلغ بـازخـرید خود را بپردازد، و ازدواج کننده‌ای که بخو!هد پاکد!من و با عفّت باشد.
وقـتی که بیوه‌ها و مجرّدها در انتظار اقدام گروه مسلمانان برای به ازدواج درآوردن ایشان می‌مانند، یزدان بدیشان دستور می‌دهد که پاکدامن بمانند تا با ازدواج بی‌نیازشان می‌گرداند:
(وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ).
آنان که امکانات ازدواح را ندارند (و قادر به پـرداخت مهریّه و نفقه نمی‌باشند) باید در راه عفت و یاکدامنی تلاش کنند، تا خداوند از فضل و لطف خود، ایشان را دارا کند (و وسیلۀ رفع نیارشان را فراهم سازد).
(وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ) (٣٢)
بیگمان خداوند دارای نعمت فراخ (بوده و) آگاه (از نیّات همگان) است..
خدا کسی را به تنگنا نمی‌اندازد که خواهان عفّت و پاکدامنی باشد. خدا از نیّت و صلاح او آگاه است.
این گونه اسلام با مشکل رویاروی می‌گردد، رویاروئی عملی نه رویاروئی نظری. اسلام برای هر فردی که شایستۀ ازدواج باشد شرائط ازدواج را فراهم می‌آورد، اگر او درمانده و ناتوان از نظر مالی باشد. مال و دارائی هم غالباً گردنۀ سختی بر سر راه ازدواج است. از آنجا که وجود برده و بنده در میان گروه مسلمانان، به سقوط سطح اخلاق کمک میکند، و سهل‌انگاری و بی‌مبالاتی و بی‌بند و باری را یاری می‌دهد، به سبب این که برده و بنده حسّاسیّت ضعیفی نسبت به کرامت و شرافت بشری دارند. وجود برده و بنده در آن روزگار، ضرورتی برای مقابله به مثل با دشمنان اسلام بود. دشمنان اسلام اسـیران مسلمانان را برده و بنده می‌کردند. وقتی که کار بدین منوال و بر این روال بود، اسلام نیز برای رهائی از بردگان و بندگان هر وقت این چنین شرائط و اوضاعی ییش می‌آمد بدین کار اقدام می‌ورزید. تا زمانی که احوال و اوضـاع جهانی بـه گونه‌ای درآید که موجب ا‌لغاء سیتم بردهداری به طور کلی گردد. اسلام واجب کرده است که هر زمان برده و بنده تقاضای عقد کتابت و نگارش قرارداد بازخـرید و دستیابی به آزادی خود را بنماید باید بدو پاسخ مثبت داده شود. آزادی او در مقابل مبلغی از دارائی صورت می‌پذیرد که برده و بنده آن را می پردازد تا بـه آزادی خویش برسد:
(وَالَّذِینَ یَبْتَغُونَ الْکِتَابَ مِمَّا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ فَکَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْرًا).
کسانی که از بردگانتان خواستار (آزادی خود با) عقد قرارداد شدند، با ایشان عقد قرارداد ببندید اگر خیر (و صلاحیّت بر پای خود ایستادن در زندگی آزاد و امانت در پرداخت اقساط بازخرید) در ایشان سراغ دیدید.
آراء فقهاء دربارۀ این واجب بـودن مختلف است. ما وجوب آن را برترین و بهترین رأی می‌بینیم. چه ایـن امر همگام با خطّ سیر اصلی و بنیادین اسـلام در راه آزادی، و در مسیر کرامت انسانی است. از همان زمانی که برده و بنده عقد کتابت و نگارش قرار داد آزادی خود را انجام می‌دهد، دارائی و اموال خودش به خودش تعلّق می‌گیرد، و مزد کار و درآمد تلاشش متعلّق به خودش خواهد بود، تا بتواند اقساط عقد کتابت بازخرید آزادی خویشتن را بپرد[زد. بخشی از زکات نیز واحب است بدو داده شود:
(وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ).
و از مال و ثروت خدا که خدا به شما داده است بدیشان بدهید.
این کارها وقتی انجام می‌پذیرد که ارباب برده و بـنده تشخیص دهد که برده و بنده دارای خیر (یعنی قدرت بر کسب وکار و صلاحیّت زندگی مستقلّ، و صداقت و امانت در پرداخت اقساط بهای خود) است. خیر هم نخست مسلمان بودن، سپس قدرت برکسب و کار است. ارباب نباید او را به امان خدا رهـا کند و او را سربار مردمان بعد از بـه دست آوردن آزادی نماید. چه بسا اگر او چنین باشد به پست‌ترین راه‌ها و بدترین وسائل متوسّل شود تـا زندگی بکند، و چیزی را فراچنگ آورد که بدان از زیر بار سنگین هزینه‌های زندگی پشت راست کند و به در آید. اسلام نظام کامل است و دارای ضمانت اجتماعی کاملی است. اسـلام همچنین یک نظام واقعی و واقعگرا است. مهم نیست که گفته شود: برده و بنده آزاد گردیده است. عنوانها برای اسلام مهمّ نیست. بلکه برای اسلام مهمّ حقیقت واقعی است. واقعیّت چیست و چه می‌گوید مهمّ است. برده و بنده واقعاً آزاد نخواهد بود مگر وقتی که پس از آزادی توانا بر کسب و کار باشد، و سربار مردمان نشود و غوز بالای غوز ایشان نگردد، و به راه نابهنجار نرود، و به وسائل پلشت دست نزند، تا با آن بتواند به زندگی ادامه دهد. درنتیجه در راه زندگی زشت و پلشت، گرانبهاتر و والاتر از آزادی ظاهری را بفروشد و از دست بدهد. اسلام برده و بنده را آزاد میکند تـا جامعه را پاک و پاکیزه بدارد. او را آزاد نمی‌گرداند تا دوباره جامعه را بیالاید و از نو آلوده نماید، جامعه را بیالاید و آلوده نماید با چیزی که سخت‌تر و دردآورتر است.[11]
خطرناک‌تر از وجود برده در میان مردمان، حرفۀ فاحشه‌گری بعضی از برده‌ها است‌ا اهل جاهلیّت وقتی که کنیزی می‌داشتند، او را می‌فرستادند تا زنا بکند. بر او مالیاتی را تعیین می‌کردند و او مـی‌بایـست آن را بدیشان پرداخت کند. این هم همان فاحشه‌گری و خود فروشی است که تا بدین روزگار نیز بر دوام و به شکلهای گوناگون برقرار است! وقتی که اسلام خواست محیط اسلامی را پاکسازی کند، زنا را به طور کلّی حرام کرد، و از این نوع خاصّ با نصّ نام برد:
(وَلا تُکْرِهُوا فَتَیَاتِکُمْ عَلَى الْبِغَاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَنْ یُکْرِهُّنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِنْ بَعْدِ إِکْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِیمٌ) (٣٣)
و کنیزان خود را (با جلوگیری از ازدواج ایشان) وادار به زنا نکنید، اگر آنان خواستند (با ازدواج با مـردان دلخواه خود، شخصیّت مستقلّی به هم رسانند و همچون آزادگان تشکیل خانواده دهند و) عفیف و پاکدامن باشند. (ای مومنان! یا جلوگیری از ازدواج، کار کنیزان را به خودفروشی نکشانید) تا بدین وسیله خواهان مال و دارائی زودگذر دنیا بوده (و بگوئید ازدواج آنان با دیگران باعث کم‌کاری ایشان و کاستی رونق و کاهش بهایشان می‌گردد). هرکس ایشان را (با منع ازدواج) وادار (به زنا و خودفروشی) کند، اگر از واداشتن آنان تـوبه کند (و راه ازدواج کنیزان و رفـاه حال ایشان را په وسیلۀ موافقت با ازدواج فراهم سازد(
خد! آمرزگار و مهربان است (و او را می‌بخشد و مورد لطف و محبّت قرار می‌دهد(.
اسلام کسانی را نهی میکند از این که کنیزان خود را بدین کار زشت و پلشت وادار کنند. بدیشان بیدار باش و هوشیار باش می‌دهد که از این راه کثیف و خـبیث، دارائی و کالاهای زندگی دنیا را به دست نیاورند. به کنیزانی هم که وادار بدین کار زشت و پلشت شده‌اند وعدۀ آمرزش و مرحمت خدا را می‌دهد، آن کار زشت و پلشتی که بدان وادار گردیده‌اند و قدرت و قوّتی برای دور نگاه داشتن خود از آن و گریز از آن نداشته‌اند.
سدی گفته است: این آیۀ بزرگوار دربارۀ عبدالله پسـر ابیّ پسر سلول، سردستۀ منافقان نازل گردیده است. او کنیزی داشت به نام معاذه. هروقت عبدالله پسر ابیّ پسر سلول مهمانی برایش می‌آمد، معاذه را به پیش او می‌فرستاد تا مهمانش با وی همبستر شود، و درنتیجه نیکی و خوبی در حق مهمان کرده باشد، و تکـریم و تعظیمی بدو نموده باشد. معاذه به پش ابوبکر رضی الله عنه آمد و بدو شکایت این کار را کرد. ابوبکر قضیّه را به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم عرض کرد. پیغـبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به ابوبکر دستور داد معاذه را نگاه دارد. عبدالله پسر ابی پسر سلول فریاد برآورد: چه کسی داد دل مرا از محمّد می‌گیرد؟ او کنیز ما را نگاه میدارد و تسلّط ما را بر کنیزمان سلب میکند! خدا این آیه را دربارۀ ایشان نازل کرد.
این نهی از وادار کردن کنیزان به زنا - در حـالی که خودشان جویای عفّت و پاکدامنی هستند - برای به دست آوردن اموال ناچیز دنیا، بخشی از طرح قرآن در پاکسازی محیط اسـلامی و بستن راه‌های ناپاک و آلو‌ده‌ای است که به آلوده‌دامانی منتهی می‌شوند. زیرا وجود فاحشه‌گری بسیاری را به زنا می کشاند به سبب سهولت دستیابی بدان. امّا اگر مردمان، فاحشه و زناکار را پیدا نکنند به ازدواج می‌گرایند و از راه پاک و پاکیزه به لذّت بردن از این امر طبیعی می‌پردازند.
این سخن فاقد ارزش است که می‌گویند: فـاحشه‌ها دریچه‌های اطمینان و سوپاپهای امان هستند! وجود آنان خانه‌ها و خانواده‌های مـحترم را محفوظ نگاه میدارد، زیرا هیچ راهی برای رویاروئی با این نیاز فطری جز پرداختن بدان از این ر!ه نـاپاک در میان نیست، وقتی که ازدواج دشوار و ناممکن می‌گردد. یـا می گویند: گرگهای هیجان‌زدۀ شهوات به نوامیس مصون و محفوظ، یورش می‌آورند اگر ایق طعمۀ مباح را نیابند!
اندیشیدن بدین شکل و شیوه، وارونه جلوه دادن اسباب و نتائج است. میل جنـس واجب است تـمیز و پاک بماند، و حیات را در سایۀ نسل‌های جدید به ییش ببرد. بر گروه‌ها و دسته‌های مردمان نیز واجب است که نظامهای اقتصادی خود را به گونه‌ای شایسته و بایسته کنند که هر فردی در آنها بتواند در سطحی از زندگی باشد که در آن به زندگی خردمندانه و به ازدواج خداپسندانه دسترسی پیدا نماید. اگر آن وقت حالتهای انـحرافـی نادری ییش آمد این حالتها چاره‌جوئی ویژه‌ای می‌شود ... بدین شکل نیازی به زنا و فاحشه‌گری نمی‌ماند، و نیازی نخواهد بود که مزبله‌های بشری برپا و برجا گردد. هرکس که خواست دشـواریها و سنگنی‌های مسالۀ جنسی را سبک کند از کنار آن مزبله بگذرد، و فضولات خود را در جلو دیدگان مردمان و در بناگوش ایشان، بدان‌کثافت‌خانه پرتاب‌کند و بریزد!
این نظامهای اقتصادی است که باید بدین موضوع بپردازند و بدان اهمّیّت دهند، بدان گونه که این بوی گند برنخیزد و پخش نشود، و فساد نظامهای اقتصادی دلیلی بر ضرورت وجود این مزبله‌های همگانی به شکل انسانهای پست و خواری به شمار نیاید.
این کاری است که اسلام با نظام کامل و پاک و پاکدامن خود به انجام آن دست می‌یازد و آن را می‌سازد، نطامی که زمین را به آسمان ارتباط و پیوند می‌دهد، و بشریّت را تا آن افق درخشان و رخشانی بالا می‌بردکه از نور خدا استمدا می‌جوید:
*
روند قرآنی بر این مرحـله پیرو می‌زند با صفت قرآنی‌ای که متناسب با موضوع و فضای قرآن است:
وَلَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَیْکُمْ آیَاتٍ مُبَیِّنَاتٍ وَمَثَلا مِنَ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ (٣٤)
(در این سوره) آیه‌های روشن و بیانگر (احکام الهی) ، و سرگذشت مهمّی همچون سرگذشت پیشینیان ، و اندرز بزرگی جهت پرهیزکاران، برایتان فرو فرستادیم (تا به مقرّرات دینی خود آشنا، و از این سرگذشت بیدار و هوشیار، و از ایـن اندرز پرحکمت درس زندگی بیاموزید).
اینها آیه‌های روشـن و روشنگرند. به پـیچیدگی و کج‌اندیشی وکجروی از راه راست میدان نمی‌دهند. این هم نشان دادن سرنوشتهای گذشتگانی است که از راه خدا منحرف شده‌اند و فرجام ایشان عذاب و عقاب گردیده است.
این امر پند و اندرز برای پرهیزگارانی است که دلهایشان مراقب و مواظبت یزدان را احساس می کند ، و می‌ترسند و به راه راست می روند.
احکامی که این مرحله دربر می‌گیرد، هماهنگ با این پیرو است، پیروی که دلها را با خدا ارتباط و پـیوند می‌دهد، خدائی که این قرآن را نازل فرموده است.
[1] خمیصه: جامۀ ابریشم یا پشمی راه راه است.
[2] گیاهی زردرنگ است و با آن جــامه‌ها را رنگ می‌کنند. رونـاس. (مترجم)
[3] برای اطّلاع بیشتر مراجعه شود به کتاب: «الانسـان بین المادیه و الاسلام» تألیف محمّد قطب، فصل: «مشکل جنسی».
[4] ابوداوود در سنن خـود آن را روایت کـرده است و گفته است: حدیث مرسلی است.
[5] بخاری آن را استخراج کرده است.
[6] ترجمۀ آن چند سطر پیش گذشت.
[7] ابوداوود آن را استخراج کرده است .
[8] «آیامی»: جمع ایّم، مردان و زنان بیوه. در ایـنجا مراد مـردان و زنان مجرّد است، اعم از پسر و دختر و بیوه. (مترجم(
[9] «صالحـپن»: شایستگان. مراد کسانی است که می‌توانند ازدواج کنند و به وظائف زناشوئی اقدام نمایند. اهل تقوا و صلاح. (مترجـم([10]ترمذی و نسائی آن را استخراج کرده اند.
[11] نظام بردهداری به طورکلّی به پایان آمد همین که پیمانهای جـهانی بسته شد مبنی بر تحریم برده و بنده کردن اسیران جنگی. نظام بردهداری در اسلام موقّت و مقیّد به قاعدۀ معامله به مثل بود.
سوره‌ی نور آیه‌ی 57-46
لَقَدْ أَنْزَلْنَا آیَاتٍ مُبَیِّنَاتٍ وَاللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (٤٦) وَیَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَمَا أُولَئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ (٤٧) وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ (٤٨) وَإِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ (٤٩) أَفِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ یَخَافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ أُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ (٥٠) إِنَّمَا کَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (٥١) وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللَّهَ وَیَتَّقْهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ (٥٢) وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (٥٣) قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَیْکُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (٥٤) وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الأرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ (٥٥) وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (٥٦) لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَلَبِئْسَ الْمَصِیرُ (٥٧)
پس از آن چرخش و گردش سترگی که در جولانگاه‌های نور و در صحنه‌های جهان بزرگ انجام پذیرفت، روند سوره به موضوع اصلی خود برمی‌گردد، موضوع آداب و اخلاقی که قرآن گروه مسلمانان را بر آنها پرورده میکند و آموزش می‌دهد، تا دلهای گروه مسلمانان پاک و پاکیزه شود و بدرخشد و منوّر گردد، و با نور خدا در آسمانها و زمین تماس پیدا کند.
روند سوره در درس گذشته از کسانی سخن گفت که بازرگانی و معامله‌ای ایشان را از یاد خدا و از خواندن نماز و از دادن زکات غافل نمی‌سازد. و از کسانی سخن به میان آوردگه کفر را برمی‌گزینند. اعـمالشـان چه مـی‌شود، و ســرانـجامشان به کجا می‌انجامد. از تاریکیهائی سخن رفت که برخی بالای برخی و توده‌ای انباشته و توده‌ای است و آنان در آن تاریکیها گرفتارند.
هم اینک در این درس، روند سوره از منافقان سخن می‌گوید، منافقانی که از آیات روشن و روشنگر خدا سود نمی‌برند و راهیاب نمی‌گردند. آنان به ظاهر از اسلام سخن می‌گویند و خویشتن را مسلمان می‌نامند، ولیکن ایشان در اطاعت از پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و در خـشنودی به حکم او ، و اطمینان بدو، مـتأدّب به ادب مؤمنان نیستند. آن‌گاه روند سوره آنان را با مؤمنانی که صادق در ایمان خود هستند می‌سنجد، آن مؤمنانی که خدا وعده داده است که ایشان را در زمین جایگزین کند و خلافت بخشد، و در دین پابرجا شوند، و در مقام امن و امان پیداکنند، به پاداش ادبی که با خـدا و پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم داشته‌اند، و اطاعتی که از خدا و پیغمبرش نموده‌اند، با وجود این که کـافران با ایشان دشمنی ورزیده‌اند و به مبارزه پرداخته‌اند. کسانی که کفر را برگزیده‌اند خدا را در زمین درمانده نکرده‌اند، و از دست انتقام او نتوانسته‌اند بگریزند. جایگاه آنان آتش است، وه که آتش چه بد جایگاهی است!
*
(لَقَدْ أَنْزَلْنَا آیَاتٍ مُبَیِّنَاتٍ وَاللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ) (٤٦)
ما (از طریق وحی) آیـه‌های روشن و روشنگری را فرو فرستاده‌ایم (که هم خود واضح بوده و هم بیانگر احکام دینی و امثال زندگی و اسرار کونی می‌باشند) و خداوند هر که را بخواهد (در پرتو تلاش شخص و توفیق الهی) به راه راست رهنمود میکند.
آیات خدا روشن و روشنگر هستند. نور خدا را جلوه‌گر می‌سازند. سرچشمه‌های هدایت و رهنمود خدا را نشان می‌دهند. خیر و خوبی و شرّ و بدی را مشخّص و معلوم می‌دارند. پاک و ناپاک را جدا می‌سازند. برنامۀ خدا را در زندگی کامل و دقیق و بدون هـر گونه پیچیدگی و ابهامی آشکار و نمودار می‌نمایند. احکام خدا را در زمین بدون هر گونه شبهه و تردیدی معیّن می‌گردانند. هرگاه مردمان داوری را به ییش آیه‌های خدا ببرند آنان داوری را به پیشگاه شریعت واضح و معلوم و روشن و منظّمی می‌برند. صاحب حقّ بر حقّ خود نمی‌ترسد، و در آن حقّ با باطل نمی‌آمیزد، و حـلال آمیـختۀ حرام نمی گردد.
وَاللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (٤٦)
و خدا هر که را بخواهد (در پـرتو تلاش شخص و توفیق الهی) به راه راست رهنمود می‌کـند.
مشیّت و ارادۀ خدا مطلق و آزاد است و هیچ گونه قید و قیودی آن را مقیّد و محدود نمی‌گرداند. جز این که خدا برای هدایت راهی را قرار داده است. هرکس رو بدان راه کند و سر در آن راه نهد، هدایت یزدان و نور خدای سبحان را در آن راه می‌یابد، و به سوی خدا رهسپار می‌گردد و -با مشیّت و ارادۀ خدا - به آسـتانۀ قرب می‌رسد. هـرکس هم از آن راه کناره گیری کند و رویگردان از راستای آن شود، نور راهنما را از دست می‌دهد، و به مسیر گمراهی میافتد و بدان فرو می‌رود. این هم برابر مشـیّت و ارادۀ خدا در کار هدایت و ضلالت است.
به همراه این آیه‌های روشن و روشنگر، دسته‌ای از مردمان پیدا می‌شوند، دستۀ منافقانی که تظاهر به اسلام می‌کنند، ولی با ادب اسلام متأدّب و متخلّق نمی‌گردند:
(وَیَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا ثُمَّ یَتَوَلَّى فَرِیقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَمَا أُولَئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ (٤٧) وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ (٤٨) وَإِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ (٤٩) أَفِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ یَخَافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ أُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (٥٠)
)از جملۀ کسانی کـه خدا توفیق هدایت قرینشان نفرموده است، مناققانـی هستند که پرتو ایـمان به دلهـایشان نتابیده است، ولی دم از ایمان می‌زنند) و می‌گویید: به خدا و پـیغمبران ایمان داریم و (از اوامرشان) اطاعت می‌کشیم، امّا پس از این ادّعاء، گروهی ار ایشان (از شرکت در اعمال خیر همچون جهاد، و ار حکم قضاوت شرعی) رویگردان می‌شوند، و آنان در حقیقت مؤمن نیستند. هنگامی که ایشـان به سوی خدا و پیغمبرش فرا خوانده می‌شوند تا (پیغمپر، برابر چیزی که خدا نازل فـرموده است) در میانشـان داوری کند، بعضی از آنان (نفاقشان ظاهر می‌شود و از قضـاوت او) رویگردان می‌کردند. (زیرا که می‌دانند حقّ به جانب ایشـان نیست و پیغمبر هم دادگرانـه عمل می‌فرماید، و حقّ را په صاحب حقّ مـی‌دهد). ولی اگر حقّ داشته باشند (چون می‌دانند د!وری بـه نفع آنان خواهد بود) با نهایت سلیـم به سوی او می‌آیند. آیا در دلهایشان بیماری (کفر) است؟ یا (در حقّانیّت قرآن) شک و تردید دارند؟ یا می‌ترسند خدا و پیغمبرش بر آنان ستم کنند؟ (بلی! ایشان دچار بیماری کفر و گرفتار شک بوده و از داوری پیغمبر که برابر احکام الهی است هراسناک می‌باشند. خوب می‌دانند کـه خدا و رسول ستمگر نپوده و حقّ کسـی را حیف و میل نمی‌کنند) بلکه خودشان ستمگرند.
هرگاه ایمان صحیح در دل مستقرّ شود، آثار آن در روش و رفتار آشکار می‌گردد. اسلام عقیدۀ متحرّک و پویا است و تاب تحمّل مـنفی‌بافی و کناره‌روی را ندارد. عقیدۀ اسلامی همین که در جهان فهم و شور درون پیاده شود، مدلول و مفهوم آن در امـور جهان بیرون پیاده می‌شود، و به زبان حرکت و پویش از خود می‌گوید، و در جهان واقعیّت به رفتار و کردار درمی‌آید، و باور نهان درون به صورت عمل آشکار بیرون سر بر می‌زند. برنامه روشن اسلام در کار تربیت، بـراساس تبدیل درک و فهم درونی عـقیده و دریافت آداب و اخلاق نهانی عقیده، به حرکت و پویش روش و رفتار واقعی بیرونی، و همچنین بر اسـاس تبدیل این حرکت و پویش به عادت ثابت یا قـانون، استوار و پایدار می‌گردد. همراه با آن، انگیزه و محرّک نخستین هر حرکت و پویشی را نیز باید زنده نگاه داشت تا پیوسته زنده و متّصل به سرچشمۀ اصلی باقی بماند.
این منافقان می‌گفتند:
(آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنَا).
به خدا و پیغمبر ایمان داریم و (از اوامـرشان) اطاعت می کنیم.
این سخن را با زبان می‌گفتند، ولیکن مدلول و مفهوم آن در روش و رفتارشان پیاده نمی‌شد. پشت می‌کردند و سر به زیر می‌اندا‌ختند و می رفتند. با اعمال تکذیب می‌کردند آنچه را با زبان می‌گفتند:
(وَمَا أُولَئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ) (٤٧)
و آنان در حقیقت مؤمن نیستند.
زیرا مؤمنان افعالشان، اقوالشان را تصدیق می کند. ایمان عروسکی نیست که صاحب آن با آن شوخی و بازی بکند و خویشتن را سرگرم بدارد. سپس به ترک آن بگوید و برود. بلکه ایمان دگرگونی وضع درون، و خمیرۀ دل گردیدن و با دل آ‌میخش، و عمل جهان واقعیّت شدن است. وقتی هم چنین شد و حقیقت ایمان در درون جایگزین و در دل مستقرّ گردید، نفس انسان نمی‌تواند از آن برگردد و به ترک آن بگوید.
آن منافقانی که ادعای ایمان را داشتند، با مدلول و مفهوم ایمان مخالفت می‌ورزیدند وقتی که دعـوت می‌شدند به این که داوری را به پیش پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم ببرند و برابر شریعتی رفتار کنند که پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را با خود به ارمغان آورده است:
(وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ (٤٨) وَإِنْ یَکُنْ لَهُمُ الْحَقُّ یَأْتُوا إِلَیْهِ مُذْعِنِینَ) (٤٩)
هنگامی که ایشان به سوی خدا و پیغمبرش فراخوانده می‌شوند تا (پیغمبر، برابر چیزی که خدا نارل فرموده است) در میانشان داوری کند، بعضی از آنان (نفاقشان ظاهر می‌شود و از قضاوت او) رویگردان مـی‌گردند. (زیرا که می‌دانند حقّ به جانب ایشان نیست و پیغمبر هم دادگرانه عمل می‌فرماید، و حقّ را به صاحب حقّ می‌دهد). ولی اگر حقّ داشته باشند (چـون مـی‌دانند داوری به نفع آنان خواهد بود) با نهایت تسلیم به سوی او می آیند.
آنان می‌دانستند که حکم خدا و پیغمبرش از حقّ نمی‌گذرد و از آن دور نمی‌افتد، و با هوا و هوس بدین سو و آن نمی‌گراید، و از دوستی و دشمنانگی متأثّر و منفعل نمی‌گردد. این دسـته از مردمان نه حقّ را می خواهند و نه تاب تحمّل دادگری را دارند. بـدین جهت از داوری بردن به پیش پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم روی می‌گرداندند، و از رفتن به خدمت او سر باز می‌زدند. امّا (گر در مسأله‌ای حقّ به جانب بودند آنان شتابان به خدمتش می‌رفتند تا به پیش پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم داوری را بــبرند. داوری او را مـی‌پسندیدند و تسلیم آن می‌شدند. زیرا آنان مطمئن بودند که به نفع ایشـان داوری میکند و حقّ را بدیشان می‌دهد، برابر شریعتی که خدا نازل کرده است ، و ستمی به کسی روا نمی‌دارد و حقّی از حقـوق نمی‌کاهد.
این دسته‌ای که ادّعای ایمان را داشتند، با وجود این ادعاء همچون راه کج و کوله‌ای را در پیش مـی‌گرفتند. این دسته از منافقان نمونه‌ای از همۀ منافقانی هستـد که در هر زمانی و در هر مکانی یافته می‌شوند، آن کسانی که جسارت آشکارا گفتن کفر را ندارند، و زمانی که به سوی حکم خدا و پیغمبرش فراخوانده می‌شوند سرباز می‌زنند و روی می‌گردانند و معذرتها سر هم می‌بندند و می آورند:
(وَمَا أُولَئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ) (٤٧)
و آنان در حقیقت مؤمن نیستند.
آخر ایمان با سرپیچی از حکم خدا و پیغمبرش جور درنمیآید، و ایشان تنها وقتی داوری را به سوی شریعت خدا می‌برند یا قانون خدا را به داوری می‌پذیرند که مصـلحت آنان در آن باشد!
رضا به حکم خدا و پیغمبرش، دلیل ایمان راستین است. خشنود بودن از داوری خدا و پیغمبرش خبر از استقرار حقیقت ایمان در دل می‌دهد، و نشانۀ رعایت ادب لازم با خدا و با پیغمبر خدا است. حکم خدا و حکم پیغمبرش را مردود و ناپذیرفته نمی‌دارد مکر شخص بی‌ادب و تاریک دل و درونی که با ادب اسلام متأدّب نگردیده است، و دل او با نور ایمان درخشان و تابان نشده است. بدین خاطر است که روند سـوره با پرسشهائی کـه بیماری دلهایشان را بـه اثبات مـی‌رساند، بـر این رفتارشان پیرو می‌زند، و از شکّ و تردید ایشان اظهار شگفت می کند، و عملکرد شگفت آنان را زشت می شمارد:
(أَفِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتَابُوا أَمْ یَخَافُونَ أَنْ یَحِیفَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَرَسُولُهُ).
آیا در دلهایشان بیماری (کفر) است؟ یا (در حقّانیّت قرآن) شکّ و تـردید دارند؟ یا مـی‌ترسند خدا و پیغمبرش بر آنان ستـم کنند؟.
پاسخ پرسش اوّل مثبت است. چه بیماری دل است که همچون اثری را دارد و همچـون تأثیری را می‌گذارد. آخر انسانی که دارای فطرف سالم باشد، بدین گونه منحرف نمی‌گردد و به کژراهه نمی‌افتد. بلکه هـمچون بیماری و مرضی است کـه فطرت او با آن خـلل می‌پذیرد و سلامت خود را از دست می‌دهد. آن وقت است که فطرت بیمار او حقیقت ایمان را نمی‌چشد، و در راستای راه ایمان حرکت نمی‌کند.
برسش دوم برای تعجّب و شگفت است. آیا آنان دربارۀ حکم خدا شکّ و گمان می‌ورزند، در حالی که گمان می‌برند که ایمان دارند؟ ایا دربارۀ نزول این حکم از سوی خدا شکّ وگمان دارند؟ یا درباره صلاحیّت این حکم در برقراری دادگری شکّ و گمان دارند؟ هر دوی این حالتها راه مؤمنان نیست.
برسش سوم برای زشت شمردن و تعجّب کردن از کار شگفت و عجیب ایشان است. آیا ایشان می ترسند که خدا و پیغمبرش بر آنان جور و ستم کنند؟جای تعجّب است که همچون ترس و هراسی در دل انسانی پدیدار گردد. چه خدا آفریدگار همگان و خداوندگار همگان است. چگونه در حکم خود بر کسی جور و ستم روا میدارد تا حقّ او را به کس دیگری از آفریدگان خود دهد؟
حکم خدا یگانه حکمی است که از گمان جور و ستم پاک و مبرّا است. زیرا خداوند دادگری است کـه به کسی ظلم روا نمی‌دارد، و همة بندگانش در برابر او یکسانند. به کسی برای مصلحت کسی ظلم نمی‌کند. هر حـکمی جدای از حکم خدا، شکّ و گمان جور و ستم در آن می‌رود. چه انسانها بدان گاه که قانونگذاری می‌کنند و داوری می‌نمایند نمیتوانند به مصالح خود نیندیشند و نگرایند، انسانها چه فرد و چه طبقه و چه دولت فردی وقتی که قانونگذاری میکند و داوری می‌نماید به ناچار در قوانین و مقرّرات، حمایت از خود و حمایت از مصالح خود را درنظر می‌گیرد. زمانی که طبقهای برای طبقهای قانونگذاری می‌کنند، و وقتی که دولتی برای دولتی قانونگذاری می‌نمایند، و یـا دسته‌ای از میان دولتها برای دسته‌ای قوانـین و مقرّرات تعیین می کند، به همین روال عمل می‌کنند. امّا وقتی که خـدا قانونگذاری می‌فرماید از کسی و طبقهای و دولتـی و دسته‌ای حمایت نمی‌نماید و مصلحت ایشان را در مدّ نظر نـی‌گیرد. آنچه خدا انجام می‌دهد عدالت مطلقی است‌که قوانین و مقرّراتی فراتر از قوانین و مقرّرات او توان چنین کاری را ندارد، و حکمی جز حکم او همچون چیزی را محقّق نمی‌گرداند و پیاده نمی‌کند.
بدین سبب کسانی که به حکم خدا و پیغمبرش راضی و خشنود نمی‌شوند آنان ستمگرند، ستمگرانـی کـه نمی‌خواهند عدالت برقرار گردد، و نمی‌خواهند حـقّ فرمانروا شود و سلطه و قدرت داشته باشد. آنان در حکم خدا از جور و ستم نمی‌ترسند، و اصلاً در دادگری یزدان شکّ نمی‌کـند.
(بَلْ أُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ) (٥٠)
بلکه آنان خودشان ستمگرند.
ولی آنان که واقعاً مؤمن هستند، ادب و اخلاقی جز این با خدا و پیغمبرش دارند. ایشان سخن دیگری دارند بدان هنگامی که به سوی خدا و پیغمبرش فرا خـوانـده می‌شوند تا میانشان داوری کند. و آن سخنی است که سزاوار مؤمنان است، و خبر از درخشش دلهایشان با نور می‌دهد:
(إِنَّمَا کَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِکَ هُمُالْمُفْلِحُونَ) (٥١)
مؤمنان هنگامی که به سوی خدا و پیغمبرش فراخوانده شوند تا میان آنان داوری کند، سخنشان تنها این است که می‌گویند: شنیدیم و اطاعت کردیم! و رستکاران واقعی ایشانند.
شنیدن و اطاعت کردن است بدون درنگ و ستیز و کجروی. شنیدن و اطاعت کردنی که از اعتماد و باور مطلق برمی‌خیزد، اعتماد و باور مطلق به این که حکم خدا و پیغمبرش حکم است و جز آن هوا و هوس است، شنیدن و اطاعت کردنی‌که از تسلیم مطلق خدای بخشندۀ زندگی و حـیات، و خدای متصرّف در آن بدان گونه که خود بخواهد، و از اطمینان بدین امریه هرچه خدا برای مردمان بخواهد همان خوبتر از چیزی است که ایشان برای خودشان می‌خواهند، چشمه می‌گیرد، چه خدائی‌که انسانها را آفریده است از حال و وضع ایشان از همگان آ‌گاه‌تر است.
(وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (٥١)
آنان رستگاران واقعی هستند..
ایشان رستگارانند. زیرا خدا است که امور آنـان را می چر خاند و اداره می‌گردانـد، و ارتباطات ایشـان را نظم و نظام می‌بخشد و با عـلم و عـدل خویش در میانشان داوری میکند. مومنان به ناچار باید بهتر از کسانی باشند که انسانهائی همچون خودشان امور زندگیشان را می‌گرداند، و ارتباطات ایشان را نظم و نظام میبخشند، و در میانشان داوری و فرمانروائی می‌کن، انسانهائی که دانش و آگاهیشان به همه چیز قد نمی‌کشد، و جز دانش اندکی بدیشان داده نشده است ... مومنان رستگارانند، چون آنان بر راستای راه یگانه‌ای هستند، راهی که کج وکوله‌ای و پیچ و خمی در آن وجود ندارد. آنان از این برنامه مطمئن هستند و یقین دارند. در آن حرکت می‌کنند و دست و پای خود راگم نمی‌کنند و سرگردان و حیران نمی‌گردند. نیروهایشان پخش و پراکنده نمی‌شود و هرز و هدر نمی‌رود. هواها و هوسها ایشان را متفرّق نمی‌سازد، و شهوترانیها و هواپرستیها زمام اختیارشان را به دست نمی‌گیرد و بدینجا و آنجا رهنمودشان نمی‌گرداند بلکه برنامۀ خدا در جلوشان آماده است و راست و روشن است.
(وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللَّهَ وَیَتَّقْهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ) (٥٢)
و هرکس اژ خدا و پیغمبرش پیروی کند و از خدا بترسد و از (مخالفت فرمان) او بپرهیزد، این چنین کسانی (به رضایت و محبّت خدا و نعیم بهشت و خیر مطلق دست یافتگان و) به مقصود خود رسیدگانند.
در آیۀ پیشین سخن از اطاعت و تسلیم در احکام بود. هم اینک سخن می‌رود از اطاعت به طور کلی در هر امر یا در هر نهی. این اطاعت هم باید همراه باشد با هراس و پرهیزگاری. پرهیزگاری فراگیرتر از هـراس است. پرهیزگاری خدا را در نظر داشتن و احسـاس حضور او در هر کار کوچکی و بزرگی کردن، و دوری نمودن از انجام هر آن چیزی است که خدا نمی‌پسندد و آن را زشت می‌شمارد. پرهیزگاری بدین گونه و بدین شیوه گذشته از خوف و هراس از خدا برای تکـریم و تـعظیم ذات خدا، و به خاطر حیا و شرم از او است. هرکس از خدا و پیغمبرش پیروی‌کند، و از خدا بترسد، و از نافرمانی او بپرهیزد، این چنین کسانی به مقصود و مراد خود می‌رسند. آنان در دنیای خود و در آخرت خود رستگار می‌شوند. خدا چنین وعـده داده است و خدا خلاف وعده نمی‌کند. آنـان شایان رستگاری و. رسیدن به مقصود و مراد خود هستند. چه اسباب رستگاری و رسیدن به مـقصود و مـراد در واقعیّت زندگانی ایشان موجود است. اطـاعت از خدا و پیغمبرش مقتضی سـیر و حرکت در راه راست و استواری است که خدا آن را از روی علم و حکمت برای انسانها ترسیم کرده است. همچون راهـی طبیعی است که به رستگاری و نیل به مقصود در دنیا و آخرت منتهی شود. هراس از خدا و پرهیزگاری پاسبانی است که ماندگاری بر راستای برنامه را تضمین میکند، و انسانها را از گول و فریب لذّات و شهواتی می‌رهاند که بر دو سوی آن راه هستند و انسانها را فریاد می‌دارند و به خود می‌خوانند، ولی آنان نه منحرف می‌شوند و نه بدان لذّات و شهوات توجّه می‌کنند.
ادب اطاعت از خدا و پیغمبرش، همراه با ترس از خدا و تقوای او، ادب والائی است، و از اندازةۀ درخشش دل با نور یزدان، و پیوند با خدا، و احساس شکوه و وقار و ترس و هراس کردن از خدا است. همچنین خبر از عزّت دل مؤمن و والائی او می‌دهد. چه هر اطاعتی که بر اطاعت از خدا و ییغمبرش تکیه نداشته باشد، و از اطاعت خدا و پیغمبرش استمداد نـخواهد و یاری نطلبد، خواری است و شخص محترم و بزرگوار از آن سرپیچی و خودداری میکند، و سرشت مؤمن از آن گریزان و بیزار است، و دل و درون او فراتر و والاتر از آن است که آن را بپذیرد. زیرا مؤمن راستین سر خود را جز برای خداوند یگانۀ توانا خم نمی‌کند و کرنش نمی‌برد.
روند سوره بعد از این مقابلۀ میان ادب زیبای مؤمنان، و ادب نازیبای منافقانی که ادّعای ایمان را دارند ولی مؤمن نیستند، برای تکـمیل سخن از این منافقان برمی‌گردد:
(وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِنْ أَمَرْتَهُمْ لَیَخْرُجُنَّ قُلْ لا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (٥٣) قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَیْکُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ) (٥٤)
آنان مؤکّدانه سوگندهای مغلّظه یاد می‌کنند که اگر بدیشـان دستور دهی (جان بر کف به سوی میدان جهاد) ببرون می‌روند (و از خانه و کـاشانه و اموال و اولاد خود درمی گذرند). بگو: سوگند یاد نکنید. اطاعت شناخته شده‌ای است (که شما دارید. هرگز قول به فعل درنیامده است. گفتار چیزی نیست، کردار نشان دهید) چرا که قطعاً خدا از آنچه می‌کـنید آگاه است. بگو: از خدا و از پیغمبر اطـاعت کنید (اطـاعت صادقانـه‌ای که اعمالتان بیانگر آن باشد). اگر سـرپیچی کردید و رویگردان شدید، پر او (که محمّد و پیغمپر خدا است( انجام چیزی واجب است که بر دوش وی نهاده شده است (و آن تبلیغ رسالت است و از عهده‌اش هم برآمـده است و کار خود را کرده است) و بر شما هم انجام چیزی واجب است که بر دوش شما نهاده شده است (که اطاعت صادقانه و عبادات مخلصانه است) اما اگر از او اطاعت کنید هدایت خواهید یافت (و به خیر و سعادت جهان نائل می‌گردید. در هر حال) بر پیغمبر چیزی جز ابلاغ روشـن و تـبلیغ آشکـار نـیست (و به وظیفۀ خود هم عمل کرده است(.
منافقان برای پیغـبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم سوگند می‌خوردند اگر بدیشان دستور بدهد که برای جنگ بیرون روند، قطعاً بیرون خواهند رفت ... خدا می‌داند کـه قطعاً آنان دروغگویند. خدا ریشخندکنان پاسخ ایشان را می‌دهد، و سوگندهایشان به تمسخر می‌گیرد:
(قُلْ لا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ).
بگو، سوگند یاد نکنید. اطاعت شناخته شده‌ای است (که شما دارید. هرگر قول به فعل درنیامده است. گفتار چیزی نیست، کردار نشـان دهید(.
سوگند یاد نکنید، چه اطاعت شما معلوم و مشخص است و جای سخن گفتن او آن نیست. نیازی به قسـم
خوردن و تأکید کردن نمی‌باشد!.. این سخن بدان مـی‌ماند که به کسی که او را می‌شناسی، و بـه دروغگوئی معروف باشد، بگوئی: بر صداقت خـود برایم سوگند مخور. مساله روشن است و نیازی بـه دلیل و برهان ندارد.
روند سوره بر ریشخند مسخره‌آمیز، هـمچون پیروی می‌زند:
(إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ) (٥٣)
چرا که قطعآ خدا از آنچه می‌کنید آگاه است.
دیگر نیازی به قسم خوردن و مؤکّد کردن نیست. خدا می‌داند که شما اطاعت نمی‌کنید و بیرون هم نمی‌روید! بدین خاطر برمی‌گردد و از ایشان می‌خواهد که اطاعت بکنند، اطاعت حقیقی، نه آن اطاعتی که مشهور و مفهوم است!
(قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ).
بگو: از خدا و از پیغمبر اطاعت کنید (اطاعت صادقانه‌ای که اعمالتان بیانگر آن باشد(.
(فَإِنْ تَوَلَّوْا)
اگر سرپیـچی بکنید ....
و روگردان شدید، یا منافقی و دوروئی نمودید و فرمان را اجراء ننمودید ...
(فَإِنَّمَا عَلَیْهِ مَا حُمِّلَ).
پر او (که محمّد و پیغمبر خدا است) انجام چیزی واجب است که بر دوش وی نهاده شده است (و آن تبلیغ رسالت است و از عهده‌اش هم برآمده است و کار خود را کرده است(.
تبلغ رسالت بر او واجب است و به وظیفۀ خود هم عمل کرده است و تبلیغ رسالت نموده است.
(وَعَلَیْکُمْ مَا حُمِّلْتُمْ).
و بر شما هم انجام حیزی واجب است که بر دوش شما نهاده شده است (که اطاعت صادقانه و عبادات مخلصانه است (.
آنچه بر شما هم واجب است این است اطاعت بکنید و مخلص باشید. ولی شما آن را انجام نداده‌اید و از آن سرباز زده‌اید:
(وَإِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا).
و اگر از او اطاعت کنید هدایت خواهید یافت (و به خیر و سعادت جهان نائل می‌گردید(راهیاب می‌شوید به برنامۀ راست و درستی که به رستگاری می‌انجامد و به آرزویتان می‌رساند.
(وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ) (٥٤)
بر پیغمپر چیزی جز اپلاغ روشن و تبلیغ آشکار نیست (و به وظیفۀ خود هم عمل کرده است(.
پیغمبر مسؤول ایمان آوردن شما نیست، و زمانی که خودتان پشت می‌کنید، او مقصرّ بشمار نمی‌آید. شما خودتان مسؤول هستید و بازخواست می‌گردید و عذاب و عقاب میبینید به سبب عصیانی که می‌ورزید و مخالفتی که می‌کنید و از فرمان خدا و از فرمان پیغمبر سرکشی می‌نمائید و دوری می‌گزینید.
*
پس از سخن گفتن از کار منافقان، و به پایان رسانیدن سخن از ایشان بدین شیوه، روند قرآنی ایشان را به خود وامی‌گذارد، و از آنان روی می‌گرداند و به مؤمنان مطیع رو میکند، و پاداش اطاعت مخلصانه، و ایمان پویا را در همین زمین، پیش از واپسـین حساب در روز قیامت، روشن می‌سازد:
(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الأرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ) (٥٥)
خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته انجام داده‌اند، وعده می‌دهد که آنـان را قطعاً جایگزین (پیشینیان، و وارث فرماندهی و حکومت ایشان) در زمین خواهد کرد (تا آن را پس از ظلم ظالمان، در پرتو عدل و داد خود آبادان گردانند) همان گونه که پیشینیان (دادگر و مؤمن ملتهای گذشته(را جایگزین (طاغیان و یاغیان ستمگر) قبل از خود (در ادوار و اعصار دور و دراز تاریخ) کـرده است (و حکومت و قدرت را بدانان بخشیده است). همچنین آئین (اسلام نام) ایشان را که برای آنان می‌پسندد، حتماً (در زمین) پا برجا و برقرار خواهد ساخت، و نیز خوف و هراس آنان را به امنیّت و آرامش مبدّل می‌سازد، (آن چنان که بدون دغدغه و دلهرۀ از دیگران، تنها) مرا می‌پرستند و چیزی را انبازم نمی‌گردانند. بعد از این (وعدۀ راستین) کسانی که کافر شوند، آنان کاملاً بیرون شوندگان (از دائرۀ ایمان و اسلام) بشمارند (و متمرّدان و مرتدّان حقیقی می‌باشند(.
این وعدۀ خدا به کسانی از امّت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم است که ایمان ا آورده‌اند و کارهای پسندیده کرده‌اند. وعده این است که خدا ایشان را در زمین جایگزین دیگران در زمین می‌گرداند، و آئین ایشان را که برای آنان می‌پسندد، حتما پا بر جا و برقرار خواهد ساخت. و نیز خوف و هراس آنان را به امنیّت و آرامش مبدّل می‌سازد ... این وعدۀ خدا است، و وعدۀ خدا حقّ است، و وعدۀ خدا رخ می‌دهد و وقوع پیدا میکند. و خدا هرگـز خلاف وعده نمی‌کند ... حقیقت این ایمان چیست؟ حقیقت این جانشینی و جایگزینی چیست؟ حقیقت ایمانی که وعدۀ خدا بدان پیاده می‌شود و تحقّق می‌پذیرد حقیقت بزرگ و سترگی است که همه تلاشها و پویشهای بشری را فرا می‌گیرد، و همه تـلاشها و پویشهای بشری را جهت می‌دهد. همین که در دل مستقرّ می‌گردد به صورت عمل و فعّالیّت و ساختن و پدید آوردنی خود را اعلان و اعلام میکند که همه و همه رو به خدا میدارد، و صاحب آنها از آنها جز رضای خدا مرادی و مقـصودی نمی‌خواهد و نمی‌جوید. این هم اطاعت از خدا و تسلیم فـرمان او شدن در کارهای کوچک و بزرگ است، اطاعتی که با وجود آن هوا و هوسی در نفس، و لذّت و شهوتی در دل، و میل و گرایشی در فطرت باقی نمی‌ماند مگر این که متابعت و پیروی کند از آنچه پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آن را با خود از سوی خدا به ارمغان آورده است.
این است ایمانی که سراسر هستی انسان را فرا می‌گیرد: همه خاطره‌های نفس او را، و همۀ چیزهائی را که بر دل او می‌گذرد، و همۀ علاقه‌ها و رغبتهای روح او را، و همۀ آرزوها و خواستهای فطرف او را، و هـۀ حرکتها و جنبشهای جسم او را، و همه نگـرشها و گرایشهای اندامهای او را، و همۀ روشها و رفتارهائی را که برای رضای خدای خود با اهل و خانوادۀ خویش، و با جملگی مردمان دارد ... اینها را همه و همه رو به خدا میدارد، و با همۀ آنها همه و همه رضای خدا را می‌خواهد و می‌جوید ... این امـر در فرمودۀ یزدان سبحان در خود آیه جلوه‌گر می‌آید و بیانگر علّت جانشین و جایگزین گرداندن و استقرار و تمکین بخشیدن و امن و امان به وجود آوردن است:
( یعبُدونی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا ).
(تنها مرا می‌پرستند و چیزی را انبازم نمی گردانند.
شرک راه‌ها و رنگها دارد. رو کردن به غیر خدا با عمل یا با احساس و شعور، رنگی از رنگهای شرک ورزیدن برای خدا است.
آن چنان ایمانی برنامۀ کامل زندگی است و در برگیرنده هر آن چیزی است که خدا بدان دستور داده است. از جملۀ چیزهائی که خدا به انجام آنها دستور داده است فراهم آوردن اسباب، و تهیۀ توشه، و چنگ زدن بـه وسائل، و آمادگی پیداکردن برای حمل امانت بزرگ در زمین است که امانت خلافت و جانشینی است.
حقیقت خلافت و جانشینی در زمین چیست؟
حقیقت خلافت و جانشینی تنها حکومت و قدرت در دست گرفتن و چیره شدن و غلبه پیـداکردن نیست ... بلکه همۀ اینها است، به شرط این که به‌کار گرفتن در راه اصلاح و آبادانی و ساختن و بناکردن، و پیاده کردن برنامه‌ای باشد که خدا برای بشریّت ترسیم کرده است تا برابر آن رفتار کند و برابر آن رود، و از راه حرکت در آن به سطح کمالی برسد که برای بشریّت مقدّر و مقرّر گردیده است و شایستۀ آفریده‌ای است که خدا بدو کرامت و شرافت ارزانی داشته است.
جانشینی و خلافت در زمین، قدرت بر آبادانی و اصلاح است، نه قدرت بر نابودی و تباهی. قدرت بر تحقّق بخشیدن دادگری و آرامش است، نه قـدرت بر ستمگری و چیرگی. قدرت بر بالا بردن نفس بشری و نظام بشری است، نه قدرت بر سرازیر کردن فرد و جماعت به سوی مراتب حیوانی.
این خلافت و جانشینی همان است که خدا آن را به کسانی وعده داده است که ایمان آورده باشند و کارهای شایسته کرده باشند ... خدا بدیشان وعده می‌دهد که آنان را در زمین جانشینی و خلافت بخشد همان گونه که مؤمنان خوب و شایستۀ پیش از ایشان را جانشبنی و خلافت بخشیده است - تا برنامه‌ای را پیاده کنند که خدا اراده فرموده است و آن را خواسته است، و دادگری و عدالتی را مقرّر و مستقرّ دارند که خدا اراده فرموده است و آن را خواسته است، و بشریّت را گامهائی در راهی سیر و حرکت دهند که راه کمال است و آن روز خدا آن را برای انسانها مقدّر و مقرّر داشته است که ایشان را آفریده است ... ولی کسـانی که ملک و مملکت را به دست می‌گیرند و قدرت و قوّت پیدا می‌کنند و در زمین فساد و تباهی می‌نمایند، آنان بدانچه دست‌اندر کار آن هستند مورد آزمایشند، یا دیگران با ایشان آزمایش می‌گردند و در معرض آزمون قرار می‌گیرند، آن کسانی که همچون ستمگران و تباهی ییشگانی بر ایشان مسلط می‌شوند به خاطر حکـتی که خدا مقدر می‌فرماید.
دلیل این برداشت دربارۀ حقیقت جانشینی و خلافت، فرمودۀ خداوند بزرگوار است که بعد از آن آمده است:
(وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ).
آئین (اسلام نام) ایشان را که برای آنان می‌پسندد، حتماً (در زمین) پا برجا و برقرار خواهد ساخت.
پا بر جا و برقرار کردن دین با پا بر جا و برقرار کردن آن در دلها، و هچنین در ادارۀ زندگی و گرداندن امور آن، صورت می‌پذیرد. در این صورت خدا بدیشان وعده داده است که ایشان را در زمیق جانشینی و خلافت بخشد، و آئین ایشان را بر زمین سلطه و قدرت دهـد، آئینی که خدا برای آنان پسندیده است و بدان خشنود گردیده است. دین ایشان به اصلاح، به دادگری، به چیره شدن بر شهوات زمین، آبادان کردن این زمین، و به سود بردن از همۀ چیزهائی دستور می‌دهد که خدا آنها را در زمین به ودیعت نهاده است، از قبیل: ثروت و اندوخته و نیرو ... و جهت دادن همۀ فعّالیّتها و تلاشها در آنها در مسیر کسب رضای خدا.
(وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا).
و خوف و هراس آنان را به امنیّت و آرامش مبدّل می‌سازد.
آنان در ترس و هراس بسر می‌بردند، و امنیّتی نداشتند، و اسلحۀ خود را هرگز زمین نمی‌گذاشتند، تا آن‌گاه که هجرت پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به مدینه، یعنی پایتخت نخستین اسلام، صورت پذیرفت.
ربیع از انس و او از ابوالعالیه دربارۀ این آیـه روایت کرده است: پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و اصحاب او در مکّه، حدود ده سال مردمان را به سوی خدای یگانه، و به سوی پرستش بدون انباز خـدای یگانه، پنهانی دعـوت می‌کردند. آنان در ترس و هراس بودند و به خنگ دستور داده نشدند تا آن وقت که به مدینه هجرت کردند. به مدینه که آمدند خدا بدیشان دستور جنگیدن داد. در آنجا هم می‌ترسیدند و در ترس و هراس سر می‌بردند. شبانه با اسلحه می‌خوابـیدند. روزهـا نیز اسلحه به همراه داشتند. بر این امر صبر و شکیبائی در پیش گرفتند تا آن‌گاه که خدا خواست. آن وقت بود که مردی از اصحاب گفت: ای پیغمبر خدا! ما برای همیشه این گونه در ترس و هراس باشیم؟ آیا روزی فرا نمی‌رسد که در آن در امن و امان باشیم و اسلحه را از خود دور کنیم پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
(لن تصبروا إلا یسیرا حتى یجلس الرجل منکم فی الملأ العظیم لیست فیه حدیدة)
صپر و شکیبائی جز مدّت اندکی نخواهـید کرد مگر تا آن زمان که مردی از شما در میان جمـع عظیمی می‌نشیند و آهنی در میان نخواهد بود.
این بود که خدا این آیه را نازل کرد، و خدا پیغمبر خود را بر جزیره‌العرب چیره فرمود. مسلمانان در امن و امان بسر بردند و اسلحه را بر زمین‌گذشتند. آن‌گاه خدا پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خود را میراند. هـمچنین مسلمانان در زمان فرمانروائی ابوبکر و عمر و عثمان در امن و امان بودند. تا گرفتار چیزهائی شدند که شدند. خدا ترس و هراس را به میانشان اندا‌خت. آن وقت بود که مر‌قبها و نگاهبانها گذاشتند، و اوضاع خود را تغییر دادند و خدا هم اوضاع جامعه را با دسترایشان تغییر داد.
(وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ) (٥٥)
بعد از این (وعدۀ راستین) کسانی که کافر شوند، آنـان کاملاً بیرون شوندگان (از دائرۀ ایمان و اسلام) بشمارند (و متمرّدان و مرتدّان حقیقی می‌باشند(.
آنان از شرط خدا به در رفته‌اند، و به ترک وعدۀ خدا گفته‌اند، و پیمان خدا را نادیده گرفته‌اند.
وعدة خدا یک بار تحـقّق پیداکرد، و پیاده شد و واقعیّت یافت، وقتی که مسلمانان بر شرط خدا ماندگار ماندند:
(یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیًّْا ).
(تنها) مرا می‌پرستند و چیزی را انبازم نمی‌گردانند.
هیچ چیزی را انبازم نمی‌گردانند، نه از الهه و بتها و نه از هواها و هوسها و شهوتها. و ایمان می‌آورند چنان که باید، و کارهای نـو می‌کنند. وعدۀ خدا انـدوخته و آماده است تا دنیا دنیا است برای هر فردی از این امّت، فردی که بر شـرط مـاندگار مـی‌ماند و عهدشکنی نـمی‌کند. تنها پیروزی و جانشین کردن و تمکیق بخشیدن و امن و امان دادن را به تأخیر میاندازد. آن هم به خاطر سرباز زدن از شرط خدا در زاویه‌ای از زوایای گشاد و فراخ آن است، یا به ترک تکلیفی گفتن ازتکالیف مشکل و بزرگ آن است. این وضع ادامه ییدا میکند تا ملّت از آزمون سود می‌برد، و از مرحلۀ امتحان می‌گذرد، و می‌ترسد و به دنبال امن و امان راه میافتد و امنیّت را می‌طلبد. احساس میکند به خواری و پستی افتاده است، لذا به دنبال عزّت و شـوکت راه میافتد، و عقب افتاده است و واپس مانده است، و به فکر خلافت میافتد و جویای جانشینی می‌گردد ... همۀ اینها با وسائل ویژۀ خودش صورت می‌پذیرد، وسائلی که خدا تهیّه و تدارک آنـها را خـواسته است و اراده فرموده است، و برابر شروطی انجام می‌گیرد که خـدا مقرّر و معلوم کرده است ... تحقّق یافتن و پیاده شدن وعدۀ خدا تخلّف نایذیر است، و هیچ نیروئی از همۀ نیروهای زمین نمی‌تواند بر سر راه آن بایستد.
بدین سبب بر این وعده پیرو می‌زند با دستور به نماز و زکات و اطاعت، و این که پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و امّت او به نیروی کافرانی اهمّیّت ندهند که با ایشان می‌جنگد و با آئینشان می‌رزمند، آئینی کـه خدا آن را بـرایشان پسندیده است و از آن خشنود گردیده است:
(وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (٥٦) لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَلَبِئْسَ الْمَصِیرُ) (٥٧)
نـماز را در وقت معیّن و با خشوع و خضوع لازم بخوانید، و زکات را (په مستحقّان آن) بپردازید، و از پپغمبر اطاعت کنید، تا این که (از سوی خـدا) به شما رحم شود (و مشمول رضایت و عنایت او گردید). گمان مبر که کافران درمانده کنندگان (خدا) در زمین باشند (و بتوانند از چنگال مجازات الهی فرار کنند و از قلمرو قدرتش بیرون روند. نه تنـها در این جهان از مجازات خدا مصون نـسـتند) بلکه در آخرت جا‌یگاهشان دوزخ است و چه بد جایگاهی است!.
این است توشه، توشۀ ارتباط با خدا، و راست و درست گرداندن دل با خواندن نماز، و چیره شدن بر بـخل و تنگچشمی، و پاک و پاکیزه داشتن نفس خود و گروه مسلمانان با دادن زکات، و اطاعت از پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و خشنودی از حکم و داوری او، و اجراء شریعت خدا در هر کـار کوچکی و بزرگی، و پیاده کـردن و تحقّق بخشیدن برنامه‌ای که خدا برای زندگی خواسته است و اراده فرموده است:
(لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ) (٥٦)
تا این که (از سوی خدا) به شما رحم شود (و مشـمول رضایت و عنایت او گردید).
تا خدا به شما در زمین رحم کند و شما را از تباهی و سرازیر شدن و ترس و هراس و پریشانی وگمرا‌هی برهاند، و در آخرت شما را از خشم و عذاب و عقاب خود نجات دهد.
هرگاه شما مسلمانان بر راستای راه باشید و برنامۀ خدا را پیاده کنید، از نیروی کافران بر شما باکی نیست. آنان نمیتوانند مسلمانان را در زمین درمانده کنند. نیروی ظاهری ایشان نمی‌تواند در هـیچ راهـی بـر سـر راه مسلمانان بایستد و سدّ راه آنان گردد. شما مسلمانان با برخورد‌اری از ایمانتان نیرومندید. با نظام و سیستمی که دارید توانـائید. با توشه و ابزاری که دارید و می‌توانید از آن بهره‌مندگرد‌ید قدرتمندید. چه‌بسا شما مسلمانان از توشه و ابزاری برخوردار نباشید که کافران از توشه و ابزار مادی دارند، ولیکن دلهای با ایمانی که به جهاد می‌پردازند خوارق عادات و شگفتیهائی را می‌آفرینند که نگو.
اسلام حقیقت بزرگ و سترگی است. کسی که می‌خواهد به حقیقت وعدۀ خدا در این آیات برسد، لازم است این حقیقت بزرگ و سترگ را ورانداز کند، و لازم است مصداق !ن را در تاریخ زندگی بشـریّت پـژوهش و بررسی نماید. چنین کسی باید شروط حقیقت اسلام را چنان که باید درک و فهم کند، پیش از این‌که دربارۀ آن به شک و تردید بپردازد، یا وقوع آن را در حـالتی از حالات دیر و دور بداند و بینگارد.
هیچ باری نبوده است که این امّت برابر برنامۀ خدا حرکت بکند، و این برنامه را در زندگی حاکـم و فرمانروا سازد، و آن را در همه امور خود بپذیرد و از آن خشنود باشد، مگر این که وعدۀ خدا تحقّق یافته است و پیاده گردیده است، وعده‌ای که خدا به خلافت و جانشینی و مکانت و منزلت و امن و امـان داده است. هیچ باری نبوده است که این امّت با این برنامه مخالفت کرده باشد، مگر این که دنبالهرو قافله گردیده است، و خواری و رسوائی یافته است، و آئین خود را از تسلّط و حاکمیّت بر بشریّت مطرود و محروم ساخته است، و ترس و هراس، این امّت را بازیچه دست خود نموده است، و دشمنان هم این امّت را در ربوده‌اند.
هان ای مسلمانان! وعدۀ خدا برجا و برقرار است! هان ای مسلمانان! شرط خدا معلوم و مشخّص برای همگان است! کسانی که پیاده شدن و تحقّق پیدا کردن وعدۀ خدا را می‌خواهند باید که شرط را مراعات کنند. راستی چه کسی از خدا بهتر به عهد و پیمان خود وفا می کند؟
سوره‌ی نور آیه‌ی 45-35
اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَلا غَرْبِیَّةٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ وَیَضْرِبُ اللَّهُ الأمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٣٥) فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ (٣٦) رِجَالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالأبْصَارُ (٣٧) لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ (٣٨) وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ (٣٩) أَوْ کَظُلُمَاتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرَاهَا وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ (٤٠) أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَتَسْبِیحَهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ (٤١) وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (٤٢) أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَابًا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ جِبَالٍ فِیهَا مِنْ بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشَاءُ وَیَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشَاءُ یَکَادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالأبْصَارِ (٤٣) یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ (٤٤) وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى بَطْنِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى رِجْلَیْنِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٤٥)
در دو درس گذشتۀ سوره، روند قرآنی به چاره‌جوئی تندترین و سخت‌ترین چیزی پرداخت که در هستی بشری است. تا هستی بشری را لطیف و ظریف و پاک و تمییز گرداند و آن را به اوج آفاق نور رساند. به چاره‌جوئی جهش گوشت و جوشش خون و شـهوت چشم و هوس عورف پرداخت. از رغبت و علاقۀ جریحه‌دار کردن و زخم زبان زدن و بدنام نمودن و جهش خشم سخن گفت. به چاره‌سازی زنا پرداخت، و برای جلوگیری از پخش آن در دلها و درونها، و در زندگی و محیط، و در قول و گفتار، ارائۀ طریق کرد. به چاره‌جوئی آن با شدّت و حدّت حدّ زنا و حدّ تهمت زدن پرداخت. به چاره‌سازی آن نشست با عرضه کردن نمونۀ زشت و رسواگرانه‌ای از تهمت زدن ناموسی به زنـان مؤمن و باعفّت و بی‌خبر از هـر جائی. بـه چاره‌جوئی آن بـا وسائل و راه‌هـای پیشگیری و جلوگیری پرداخت: با اجاز٥ خواستن ورود به خانه‌ها، نظر نکردن، پنهان داشتن زینت و جمال، نهی از انگیزه‌ها و محرّکهای فتنه و بلا، بیدار کردن و بـرانگیختن شهوت، ازدواج کردن، قدغن کردن فاحشه‌گری و زنا، و آزاد کردن برده و بنده ... همۀ این کارها بدان خاطر است که سر راه را بر پرشهای گوشت و بر جهشهای خون بگیرد، و برای دلها و درونها وسائل عفّت و والائی و پاکی و پاکیزگی و درخشش و روشنائی را فراهم آورد.
قرآن در دنبالۀ داستان افک، به چاره‌جوئی خشم وکین و تغییر معیارها و مـقیاسها و ا‌رزشها، و اضطراب و پریشانی دلها و درونها پرداخت. ناگهان دیدیم دل و درون محمّد، پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آرام می‌گیرد و آرامش به هم می‌رساند. دل و درون عائشه - رضی‌الله‌‌عنها - روشن و خشنود می‌شود. دل و درون ابوبکر رضی الله عنه با گواهی خدا و پاک قلمداد کـردن او خشنود می‌شود. دلها و درونهای مسلمانان، توبه کار و پشیمان از گناه و بزه می‌گردد. بدان هنگام که دلها و درونها در بیابان برهوتی که دست و پا می‌زدند و راه به جائی نمی‌بردند راهیاب می‌شوند و راستای راه رستگاری روشن و پدیدار می‌گردد، و دلها و درونها به سـوی پروردگار خود برمی‌گردند و فضل و لطف و رحمت و هدایت او را شکر و سپاس می‌گویند.
قرآن با همچون تعلیم و تربیتی، و با هـمچون پاک و پاکیزه داشتنی، و با همچون رهنمود و رهنمونی، به معالجه و چاره‌جوئی هستی بشری نشسته است، تا با نور درخشان گردیده است، و به افق رخشان و تابان چشم دوخته است، و به ورانداز کردن نـور عـظیمی پرداخته است که در آفاق آسمانها و زمین پرتو افکن است، در آن حال و احوالی که آمادگی دریافت فیض و لطف شامل و کاملی را پیداکـرده است که جـهانی را فرا گرفته است که همۀ آن رخشان و همۀ آن نور است:
(اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ).
خدا روشنگر آسمانها و زمین است (و او است که جهان را با نور فیزیکی ستارگان تابان، و با نور معنوی وحی و هدایت و معرفت درخشان، و با شواهد و آثار موجود مخلوقات فروزان کرده است(.
هنوز چنانکه باید نصّ شگرف جلوه‌گر نمی‌آید، نور آرام درخشانی بر می تابد و سراسر جهان را فرامی‌گرد، و از عواطف و احساساف و اعضاء و اندامها سـرریز می‌گردد، و به زوایا و پیچ و خمها مـی‌ریزد و روان می‌گردد. تا آنجا که سراسر جهان در امواج نور خیره کننده شناور می‌شود، و چشمها و بینشها گلاویز آن می‌گردد و آن را می‌مکد، و پرده‌ها کنده و برداشته می‌شود، و دلها شفّاف مـی‌گردد، و ارواح بال و پر می‌گیرد و به پرواز درمی‌آید، و همه چیز در امواج خروشان و بر سر و کول یکدیگر دوان به شنا درمی‌آید، و همه چیز در دریـای نور پاک و تمییز می شود، و همه چیز از انباشتگی و سنگینی خود بیرون می‌آید. ناگهان آنچه هست حرکت و پرواز است. ملاقات و آشنائی است. آمیختن و الفت یافتن است. شادی و سرور است ... ناگهان جهان و هر چه و هر که در آن است نور می‌شود و از قید و قیود و مرز و حدود درمی‌گذرد و آزاد و رها می‌شود. آسمانها و زمین در این بزم و سرور به هـم متّصل می‌گردند. زندگان و جمادات یکسان می‌شوند. دور به نزدیک می‌پیوندد. درّه‌ها و راه‌ها، و درونها و بیرونها، و حواسّ و قلوب همدیگر را ملاقات می‌کنند.
(اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ).
خدا روشنگر آسمانها و زمین است.
خدا است که نور را پدیدار می‌گرداند، و خدا است که بدان نظم و نظام می‌بخشد ... خدا است که آسمانها و زمین را هستی می‌بخشد. خدا است که در آسمانها و زمین قانون را پدیدار و برقرار می‌گرداند ... انسانها در این اواخر با درک گوشه‌ای از این حقیقت بزرگ در پرتو دانش خود، توانسته‌اند آنچه را که ماده نامیده می‌شود - پس از شکافتن اتم - به پرتوهای آزادی تبدیل کنند که اساسآ نور هستند و ماهیّتی جز نور ندارند. ذرّات «ماده» هم که از بارهای الکـتریکی و الکترونها تشکیل شده‌اند، هنگام شکافتن، به شکـل تابشهائی از جنس نور آزاد می‌شوند ... دل انسانها، قرنها و قرنها پیش از عـلم، این حقیقت بزرگ را می‌دانسته است. دل انسانها هر وقت شفاف و درخشان گردیده است و به آفاق نور بال و پرکشیده است، چنین چیزی را درک و فهم می‌کرده است. دل محمّد پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم این چیز را به تمام وکمال و همه جانبه درک و فهم فرموده است و لبریز و سرریز از آن گردیده است، در آن حال که از طائف برمی‌گشته است و دست از همۀ مردمان شسته است و به ذات یزدان جهان پناه برده است و گفته است:
(أعوذ بنور وجهک الذی أشرقت به الظلمات , وصلح علیه أمر الدنیا والآخرة ).
پناه می‌برم به نور ذات تو که تاریکیها بدان تابناک گشته‌اند و کارهای دنیا و آخرت یدان سر و سـامان پذیرفته‌اند.
دل مبارک پیغمبر صلّی الله علیه و آل و سلّم همچنین از این امــر لبریز و سرریز گردیده است، بدان هنگام که کوچ زمینی و آسمانی معراج پیش آمده است. هنگامی که عائشه از او می‌پرسد: آیا پروردگارت را دیده‌ای؟ فرموده است:
(نور . أنى أراه ).
او نور است، چگونه او را می‌بینم؟
ولیکن هـستی بشری همیشه نمی‌تواند آن نور درخشان و فراگیر را به وفور دریافت دارد، و به‌گونۀ طولانی آن افق دور را ورانداز کند. بعد از آن که این نصّ قرآنی آن افق دور و فراخ را جلوه‌گر می‌سازد، برمی‌گردد و فاصلۀ آن را نزدیک میکند، و آن را به درک و فهم محدود بشری، با مثال نزدیک به ذهن و محسوس و ملموسی نزدیک می‌گرداند:
(مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَلا غَرْبِیَّةٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ).
نور خدا، به چلچراغی می‌ماند که در آن چراغی باشد و آن چراغ در حبابی قرار گیرد، حباب درخشانی که انگار ستارۀ فروزان است، و این چراغ (با روغنی) افروخته شود (که) از درخت پربرکت زیتونی (به دست آید) که
نه شرقی و نه غـربی است (بلکه تک درختی است در سرزمین بار و بلندی که از هر سو آفتاب بدان می‌تابد. به گونه‌ای روغنـش پالوده و خالص است) انگار روغن آن بدون تماس با آتش دارد شعله‌ور می‌شود. نوری است بر فراز نوری! (نور چلچراغ و نور حباب و نور روغن زیتون، همه جا را نورباران کرده‌اند. به همین منوال هم نور تشریعی وحی و نور تکوینی هـدایت و نور عقلانی معرفت پرده‌های شک و شبهه را از جلو دیدگان همگان به کنار زده، و جمال ایزد ذوالجلال را بر در و دیوار وجود به تجلّی انداخته‌اند. امّا این چشم بینا و دل آگاه است که می‌تواند ببیند و دریابد(.
این مثالی است که شکل غیر محدود را به درک و فهم محدود نزدیک می‌گرداند، و نمونۀ کوچکی را ترسیم میکند که احساس بشری بتواند آن را ورانداز کند و درباره‌اش بیندیشد، آن زمان که نمی‌تواند اصل را ورانداز کند و درباره‌اش بیندیشد. این مثالی است که سرشت نور را به درک و فهم نزدیک می‌گرداند، بدان هنگام که درک و فهم انسان از پیگری فاصله و آفاق دور و دراز نوری عاجز و درمانده می‌شود که در فراسوی درک و فهم تنگ و محدود بشری قرار دارد. پس از نشان دادن آسمانها و زمین، به چراغدان می‌پردازد. چراغدان طاقچۀ کوچکی در دیوار است و جدای از پنجره است. در آنجا چراغ گذاشته می‌شود. این طاقچه نور را جمع و جور می‌گرداند، و با تجمّع
پرتوها نور قوی و درخشان جلوه گر می آید:
(کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ).
نور خدا به چلچراغی می ماند که در آن چراغی باشد.
(الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ).
چراغ در حبابی قرار دارد.
این حباپ چراغ را از باد می پاید و نور آن را صاف و زلال می نماید ، و چراغ می درخشد و هر دم فروزانتر می شود:
(الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ ).
حباب درخشانی که انگار ستارۀ فروزانی است.
این حباب خودش شفّاف و ارزشمند و گرانبها و درخشان و رخشان است ... در اینجا مثال و حقیت، و نمونه و اصل به همدیگر می پیوندند بدان هنگام که روند قرآنی از حباب کوچک به ستارۀ بزرگ می‌پردازد، تا تدبّر و تأمّل به نمونۀ کوچک و ماکت ناچیز، منحصر و محدود نگردد، نمونه و ماکتی که جز برای نزدیک گرداندن آن اصل بزرگ و سترگ به دهن، ترسیم و تهیّه نشده است...روند قرآنی پس از این نگرش به سوی نمونه و ماکت برمی گردد که چراغ است:
(یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ).
این چراغ (با روغنی ) افروخته شود (که) از درخت پر برکت زیتون است.
نور روغن زیتون ، درخشان ترین و رخشان ترین نوری بوده است که مخاطبان روزی با آن آشنا بوده اند.امّا گزینش این مثال تنها بدین خاطر نبوده است و بس. بلکه آن سایه‌های مقدّسی که درخت یر برکت میاندازد نیز دخیل است. سایه‌های وادی مقدّس در کوه طور نزدیک ترین سرزمین روئیدن درختان زیتون به جزیره العرب است. در قرآن اشاره به این سرزمین و به سایه های پیرامون آن گردیده است:
(وشجرة تخرج من طور سیناء تنبت بالدهن وصبغ للآکلین).
همچنین درختی (با آن) پدیدار کرده‌ایم که در کوه طور سینا می‌روید و (صدها سال عمر میکند و پیوسته سبز و خرّم است و بدون زحمت زیاد، برکات فراوانی بهرۀ شما می‌سازد) و تولید روغنی و نان خورشی مـی‌کند (که دارای املاح کلسیم و آهن و فسفر و ویتامینهای «آ» و «ب» بوده و سرشار از پروتئین است، و استفاده‌های صنعتی دارد و در طبّ نیز مورد اسـتقاده می‌باشد، و نیز مواد غذائی) برای خورندگان (است). (مؤمنون/ 20).
درخت زیتون عمر درازی دارد. هر چه در آن است به سود مردمان است: روغن و چوب و برک و میوۀ آن ... بار دیگری روند قرآنی از نـمونه و ماکت کوچک می‌پردازد تا نگاهی به اصل بزرگ و سترگ بـیندازد. این درخت، یک درخت معیّن نیست و در مکانی و جهتی نمی‌گنجد و محدود و محصور نمی‌شود. بلکه درختی است تنها برای مثال نزدیک گرداندن به ذهن:
(لا شَرْقِیَّةٍ وَلا غَرْبِیَّةٍ).
نه شرقی و نه غربی است.
روغن این درخت هم از جنس این روغنهای دیدنی و محدود نیست. بلکه این روغن، روغن شگفت دیگری است:
(یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ).
انگار روغن آن بدون تماس با آتش دارد شعله‌ور می‌شود.
این روغن آن اندازه درخشان و رخشان است، و آن اندازه روشن و تابان است نزدیک است بدون آتش گرفتن هم بدرخشد و پرتو افکن شود.
(وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ).
اگر هم آتش بدان نرسد.
(نُورٌ عَلَى نُور).
نوری است بر فراز نوری.
بدین وسیله در پایان گشت و گذار به سوی نور انباشتۀ آزادی برمی‌گردیم!
این نور، نور خدائی است که تاریکیهای آسمانها و زمین با پرتو آن درخشان و رخشان گردیده است و روشن و تابان شده است. نوری است که حقیقت و اصل و اندازۀ آن را نمی‌دانیم. بلکه این تنها کوششی است تا در سایۀ آن دلها بدان برسند، و دیدار آن را ورانـداز کنند:
(یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشَاءُ).
خدا هر که را بخواهد به نـور خود رهنمود میکند (و شمعک نور خرد را به چلچراغ نور احد می‌رساند و سراپا فروزانش می‌گرداند(.
خداوند رهنمون میکند کسانی را که دلهایشان را رو به نور باز کنند و آن را ببینند. این نور در آسمانها و زمین پخش و پراکنده است. در آسمانها و زمین در تلألؤ و طلوع است. هرگز قطع نمی‌شود، و هرگز محبوس و محدود نمی‌گردد. خاموشی ندارد و فروکش نمی‌کند. دل به هر کجا بنگرد آن را می‌بیند. شخص سرگشته هرگاه آن را ورانداز کند هدایت می‌یابد. و رهنمون می‌شود. هرکجا و هر زمان با این نور تماس بگیرد و اتّصال ییدا کند، خدا را میابد.
مثالی که خدا برای نور خدا آورده است، وسیله‌ای برای نزدیک گرداندن نور خود به درک و فهم بشر است. خدا بس آگاه از توان انسان است:
(وَیَضْرِبُ اللَّهُ الأمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٣٥)
خداوند برای مردمان مثلـها می‌رند (تا معقول را در قالب محسوس بنمایاند و دور از دائره دریافت خرد را -تا آنجا که ممکن است، با تلسکوب وحی و در پرتو دانش - به خرد نردیک نماید) و خداوند آگاه از هر چیزی است (و می‌داند چگونه مخلوق را با معپود آشنا کرداند). این نور روان و پخـش در آسمانها و زمین، و پر آسمانها و زمین، درخشان و تابان در خانه‌های خدا است، آنجاهائی که دلها با خدا پیوند پیدا می‌کنند و بدو چشم می‌دوزند و به یادش می‌آورند و به ذکرش می‌نشینند و از او می‌ترسند و می‌هراسند، و خالصانه از آن او می‌گردند، و او را بر همۀ چیزهای جذاب و دل‌انگیز زندگی ترجیح می‌دهند:
(فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ (٣٦) رِجَالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالأبْصَارُ (٣٧) لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٣٨)
)اگر در جستجوی این نور پرفروغ هستید، آن را بجوئید) در خانه‌هائی که خداوند اجازه داده است برافراشته شوند و در آنها نام خدا برده شود (و با ذکر و یاد او، و با تلاوت آیات قـرآنی، و بررسی احکام آسمانی آباد شود. خانه‌های مسجد نامی کـه) در آنها سحرگاهان و شامگاهان به تقدیس و تنزیه یزدان می‌پردازند، مردانی که بازرگانی و معامله‌ای، آنان را از یاد خدا و خواندن نماز و دادن زکات غافل نمی‌سازد. از روزی می‌ترسند که دلها و چشمها در آن دگرگون و پریشان می‌گردد. تا این که خداوند برابـر بهترین کارهایشان پاداششان را بدهد و از فضل خود بـر پاداششان بیفزاید، چرا که خداوند هـرکس را که خود بخواهد بی‌حساب از مواهب خویش بهره‌مند می‌سازد. رابطۀ تصویری میان صحنۀ چراغدان در آیۀ پیشین، و میان صحنۀ خانه‌ها در اینجا موجود است، بـه شیوۀ هماهنگی قرآنی در نشان دادن صحنه‌هائی که دارای شکل همگون یا نزدیک به هم هستند. در آنجا نیز پیوند مشابهی میان چراغی بود که با نور در چراغدان می‌درخـشید، و میان دلهائی بود که با نور در خانه‌های خدا درخشان و رخشان می‌شوند.
در این خانه:
(أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ).
خداوند اجازه داده است برافراشته شوند.
اجازۀ خداوند، فرمان برای اجراء است. این خانه‌ها برافراشته و والایند، و پاک و گرانبهایند. صحنۀ برافراشته و والا بودن این خانه‌ها هماهنگ با نور درخشان و رخشان در آسمانها و زمین است. سرشت والای این خانه‌ها با سرشت والای نور درخشان و تابان هماهنگی دارد. این خانه‌ها با والائی و ارزشمندی خود آماده برای این می‌شوند که نام خدا در آنها برده شود و به ذکر و یاد خدا برداخته شود:
(وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ).
و در آنها نام خدا برده شود (و با ذکر و یاد او، و بـا تلاوت آیات قرآنی، و بررسی احکام آسمانی آباد شود).
با این خانه‌های والا دلهای پاک و روشن و تسبیحگو و یرهیزگار و نمازگزار و بخشایشگر نیز هماهنگ هستند، دلهای کسانی که:
(لا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ).
بازرگانی و معامله‌ای، آنان را از یاد خدا و خوانذن نماز و دادن زکات غافل نمی‌سازد
بازرگانی و معامله می‌کنند برای به دست آوردن اموال و دارائی. ولیکن آنان با وجود اشتغال به کسب و کار از ادای حقّ خدا در نماز، و از ادای حقّ بندگان در زکات غافل نمی‌گردند.
(یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالأبْصَارُ) (٣٧)
از روزی می‌ترسند که دلها و چشمها در آن دگرگون و پریشان می‌گردد .
دلها و چشمها به حیرت و اضطراب میافتد، و از ترس و اندوه و پریشانی بر چیزی پایدار و برقرار نمی‌مانند. آنان از همچون روزی می‌ترسند، و ایـن است که بازرگانی و تجارتی، و معامله و خرید و فروشی ایشان را از یاد خدا غافل نمی‌گرداند.
ایشان با وجود این خوف و هراسی که دارند، به اجر و پاداش خدا دل می‌بندند و چشم امید می‌دوزند:
(لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ).
تا این که خداوند برابر بهترین کارهایشان پاداششان را بدهد و از فضل خود بر پاداششان بیفزاید.
امید ایشان به فضل و کرم خدا بی‌نتیجه نمی‌ماند:
(وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ) (٣٨)
چرا که خداوند هرکس را که خود بخواهد بی‌حساب از مواهب خویش بهره‌مند می‌سازد.
*
این مقابل آن نور رخشان و تابان در آسمانها و زمین آن نوری که در خانه های خدا جلوه گر می آید و در دلهای اهل ایمان می درخشد، روند قرآنی گسترۀ دیگری را عرضه می دارد ، گسترۀ تاریکی که هیچ نوری در آن نیست. ضائع و هدر رفته است و هیچ خیر و خوبی در آن وجود ندارد. و آن گسترۀ کفری است که کافران در آن بسر می برند:
(وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ (٣٩) أَوْ کَظُلُمَاتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرَاهَا وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ) (٤٠)
کافران اعمالشان به سرابی می ماند که در بیابان بی آب و علفی شخص تشنه ای آن را آب پندارد. امّا هنگامی که به سراغ آن رود، اصلاً چیزی نیابد، مگر خدا را (که او را بمیراند و ) به حساب او برسد و سزای (عمل) وی را به تمام و کمال بدهد. خداوند در حسابرسی سریع است (و محاسبۀ بندهای او را از محاسبۀ بنذۀ دیگری باز نمی‌دارد). یا (اعمال آنان) بسـان تاریکیهائی در دریای ژرف مواجی است که امواج عظیمی آن را فراگرفته است و بر قرار آن امواج عظیم، امواج عظیم دیگری قـرار گرفته باشد (و موجهای کوه پیکر بر یکدیگر دوند و به بالای همدیگر روند) و بر فراز امواج (خوفناک دریا) ابرهای تیره خیمه زده باشند. تـاریکیها یکی بر فراز دیگری جای گرفته (و آن چنان ظلمتی و وحشتی پدید آمده باشد که مسافر دریا) هرگاه دست خود را به در آورد (و بدان ببکرد، به سپب تاریکی وحشتزای بیرون و هراس دل از جای کنده درون (ممکن نیست که آن را ببیند. (آری! نور حقیقی در زندگی انسانها فقط نور ایمان است و بدون آن فضای حیات
تاریک و ظلمانی است. نور ایمان هم تنها از سوی خدا عطاء می‌گردد) و کسی که حدا نوری بهرۀ او نکرده باشد، او نوری ندارد (تا وی را به راه راست رهـنمود کند و بر راستای راه بدارد(.
تعبیر قرآنی برای حال کافران و برای فرجام ایشان دو صحنۀ شگفت را ترسیم میکند، دو صحنه‌ای که از حرکت و حیات موج می زند.
در صحنۀ نخست اعمال ایشان را ترسیم میکند و اعمالشان را به سرابی تشبیه میکند که در سرزمین برهوت گسترده‌ای باشد. سراب لمعان و درخشش دروغینی داشته باشد، و کسی که تشنه است و به دنبال آب است به سوی آن برود و از اینجا بدانجا در پی آن بدود و سرگشته شود. او که توقّع دارد سیراب بشود. ولی غافل از چیزی است که در آنجا در انتظار او است ... عاقبت بدانجا می‌رسد. هیچ‌گونه آبی نمی‌یابد که سیرابـش کند. بلکه چیز ناگهانی هراسناکی را می‌یابد که بر دلـش نگذشته است. چیز هراس انگیزی که بندهای اندام او را می‌گسلد، و جنون می‌آورد و دیوانه میکند:
(وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ).
خدا را در نزد سراب می‌یابد!.
خدائی را می‌یابد که بدو کفر ورزیده است و منکرش بوده است، و با او دشمنی نموده است. خدا را در آنجا می‌یابد که در انتظار او است! اگر او در آنجا ناگهانی دشمنی از دشمنان انسان خود را بیابد زهره‌ترک می‌شود و هراسناک می‌گردد، در آن حال و احوالی که غافل است و آمادگی روبرو شدن را ندارد. پس باید او چه حالی و احوالی پیداکـد وقتی که در آنجا خدائی را می‌یابد که نیرومند و انتقام گیرنده و دارای قـدرت و جبروت است؟
(فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ).
به حساب او می‌رسد و سزای (عمل) وی را بـه تمام و کمال می‌دهد.
این گونه تند و شتابان به حساب او می‌رسد و سـزای وی را به تمام و کمال می‌دهد، با تندی و شتابی که با ناگهانی و یک مرتبه فرارسیدن هماهنگ می‌گردد.
(وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ) (٣٩)
خداوند در حسابرسی سریع است.
در صحنۀ دوم، تاریکی پس از آن لمعان و درخشش دروغین محیط را فرا می‌گیرد، و هول و هراس در تاریکیهای دریای پرآب و موّاج، مـجسّم جلوه‌گر می‌آید. موجی بالای موجی میافتد و امواج بر سر و کول یکدیگر می‌دود! بالای آن امواج هم ابری قرار می‌گیرد. و بدین وسیله تاریکیها یکی بالای دیگری میافتد و متراکم می‌شود، تا آنجا که مسافر دریا دست خود را بیرون بیاورد و پیش چشمان خود نگاه دارد، به خاطر شدّت خوف و هراس و تاریکیهای متراکم، آن را نمی بیند!
این کفر است که تاریکی دور افتاده از نور درخشان و تابان خدا است، نوری که سراسر جهان را روشن کرده است. این گمراهی است که دل در آن نزدیک‌ترین نشانه‌های هدایت را نمی‌بیند. این خوف و هراس است که هیج امن و امانی و آرام و قراری در آن نیست.
وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ (٤٠)
و کسی که خدا نوری بهرۀ او نکرده باشد، او نوری نذارد (تا وی را به راه راست رهنمود کند و بر راستای راه بدارد).
نور خدا هدایتی است در دلها. بینشی است در درون. ییوندی است در فطرت که با قوانین خدا در آسمانها و زمین مرتبط است. ملاقات با خدا در آسـمانها و زمین است، خدائی که نور آسمانها و زمین است. کسی که با این نور اتّصال پیدا نکند، او به تاریکی میافتد، تاریکی‌ای که رخت برنمی‌بندد و زدوده نمی‌شود. به مخالفتی میافتد که هیج امن و امانی در آن نیست. به گمراهی و ضلالتی فرو می‌رود که برگشت و رهائی از آن ممکن نیست. پایان کار هم سراب و آبگونه‌ای است که هدر می‌رود و ضائع می‌شود و به هلاک و عذاب رهنمود می‌گردد. زیرا هیج عملی بدون عقیده سودمند نمی‌افتد، و هیچ شایانی و صلاحی بدون ایمان نفعی نمی‌رساند. هدایت و رهنمود خدا هدایت و رهنمود است و بس. و نور خدا نور است و بس.
*
این صحنۀ کفر و گمراهی و تاریکی است در جهان مردمان. به دنبال آن صحنۀ ایمان و هدایت و نور است در جهان فراخ و پهناور. صحنه‌ای است کـه سراسر هستی در آن نمودار می‌شود. هر که و هر چه در آن است نمایان جلوه‌گر می‌آید و به تسبیح و تقدیس یزدان اقدام می‌نماید. انسان و پری جهان، و فـرشتگان و کرات کیهان، و زنده‌ها و جمادات آن، همه و همه به تسبیح و تقدیس یزدان می‌پردازند ... ناگهان همۀ جهان همآوا با یکدیگر به تسبیح و تقدیس می‌نشینند، و آوای تسبیح و تقدیس در گوشه و کنار عالم طنین‌انداز مـی‌شود، و در صحنه‌ای هماهنگ می‌شوند که وجدان به هراس میافتد، وقتی که آن را ورانداز میکند:
َ(لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَتَسْبِیحَهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ) (٤١)
(ای پیغمبر!) مگر نمی‌دانی که همۀ کسـانی و همۀ چیزهائی که در آسمانها و زمین بسر مـی‌برند، و جملگی پرندگان در حالی که (در هوا) بال گسترده‌اند، سرگرم تسبپح (خدا و فرمانبردار اوامر) او هستند؟! همگی په نماز و تسبیح خود آشنایید (و برابر فرمان تکوینی یا تشریعی، و یا الهام !لهی، به وظیفۀ خویش در زندگی آگاهند، و به زبان قال یا حال بیانگر عظمت و جبروت پروردگار و نمایان‌گر قدرت و حکمت آفریدگارند)، و خدا دقیقا آگاه از کارهائی است که انجام می‌دهند.
انسان در این جهان فراخ تک و تنها نیست. هر که و هر چه پیرامون او است، و هر که و هر چه در طرف راست و چپ او است، و هر که و هر چه بالا و پابین او است، و هر کجا چشم بیندازد یا خیال او را بدانجا ببرد، و ... همه و همه دوستان او و از آفریده‌های خدایند. دارای سرشتهای گوناگون، و دارای شکلهای گوناگون، و دارای سیماهای گوناگونند، ولیکن با وجود این هـگان در آفریدۀ خدا بودن و خدا را پرستش کردن بدو می‌رسند و می پوندند، و به سوی یزدان رو می‌کنند، و به تسبیح و تقدیس او می‌پردازند:
(وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ) (٤١)
و خدا دقیقاً آگاه از کارهائی است که انجام می‌دهند.
قرآن انسان را متوجه می‌سازد که به چیزهائی بنگرد که از آفریده‌های یزدان در پیرامون او قرار دارند. و به کسانی بنگرد که از آفریدگان یزدان و در آسـمانها و زمینند، و آنان به تسبیح و تقدیس خدا مشغولند و از او می‌ترسند و می‌هراسند. به‌ویژه انسان باید چشم خود و دل خود را متوجّه صحنه‌ای سازد که هـر روز آن را می‌بیند، ولی توجّه او را به خود جلب نمی‌گرداند و او را بیدار و هوشیار نمی‌کند و دل او را به حرکت درنمی‌آورد، به خاطر این که بسیار آن را می‌بیند و مشاهده میکند. این صحنه، صحنۀ پرندگان است، بدان گاه که پاهای خود را جفت یکدیگر می‌کنند و در هوا به پرواز درمی‌آیند و به تسبیح و تقدیس خدا می‌پردازند:
(کل قد علم صلاته وتسبیحه ).
همگی به نماز و تسبیح خود آشنایند (و برابر فرمان تکوینی یا تشریعی، و یا الهام الهی، به وظیقۀ خویش در زندگی آگاهند، و به زبان حال بیانگر عظمت و جبروت پروردگار و نمایان‌گر قدرت و حکمت آفریدگارند).
تنها انسان است که از تسبیح و تقدیس پروردگارش غافل می‌گردد. در صورتی که از همۀ آفریده‌های خدا سزاوارتر برای ایمان و تسبیح و تقدیس و نماز است. جهان و جهانیان در این صحنۀ خاشعانه و خاضعانه همه و همه رو به آفریدگار خود می‌کنند. به تسبیح و تقدیس و حمد و سپاس او می‌پردازند. در حال نماز و کرنش برای او هستند. جهان و جهانیان در فطرتشان نیز چنین می‌باشند، و از اراده و فشیّت آفریدگار خود پیروی می‌کنند که در قوانین دستگاه‌های وجودشان نهفته و تعبیه گردیده است. انسان - وقتی که دل شفّاف و صاف و روشنی داشته باشد - این صحنه را مجسّم بر پـردۀ حس و شعور خود می‌بیند، بدان گونه که انگار خود آنها را مشاهده میکند. حتّی صداهای تپش قلب این جهان را، و نواها و زمزمه‌های تسبیح و تقدیس خدا را از زبان این جهان می‌شنود. او هم با همۀ پدیده‌های این هستی در نماز و مناجات آنها شرکت میکند ... محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم پسر عبدالله این چنین بود هـر وقت راه می‌رفت تسبیح و تقدیس سنگ ریزه‌های زیر پای خود را می‌شنید. داوود علیه السّلام نیز هنگامی که سرودها و اشعار مذهبی زبور را می‌خواند کوه‌ها و پرندگان با او همآوا و همصدا می‌گردیدند.[1]
(وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (٤٢)
مالکیّت آسمانها و زمین (و فرماندهی مــجموعۀ جهان هستی) از آن خداوند است، و بازگشت (همکان در روز قیامت برای حساب و کتاب و سزا و جزا) به سوی یزدان است.
هیچ جهتی و رویکردی نیست مگر این که کوی او است و رو بدو است! هیچ پناه و پناهگاهی جز او نیست! گریزی و گزیری از ملاقات او نیست. هیچ چیزی و هیچ کسی نیست که بتواند انسان را از عذاب و عقاب او برهاند و مصون و محفوظ بدارد. بازگشت همگان به سوی یزدان است‌که مالک جهان است.
*
صحنۀ دیگری از صحنه‌های این جهانی که مردمان غافل ازکنار آنها می‌گذرند، صحنه ای که چشمها از آن لذّت خواهند برد، و درس عبرتی برای دلها است، و جولانگاه تدبّر و تفکّر در بارۀ ساختارهای خدا و نشانه‌های شناخت او است، و جولانگاه پی بردن به
دلائل نور و هدایت و ایمان است، این صحنه است:
(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَابًا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ جِبَالٍ فِیهَا مِنْ بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشَاءُ وَیَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشَاءُ یَکَادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالأبْصَارِ (٤٣) یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ) (٤٤)
مگر نمی‌دانی که خداوند ابرها را آهسته (به سوی هم) میراند، سپس آنها را گرد می‌آورد، بعد آنها را متراکم و انباشته می‌سازد، آن گاه می‌بینی که باران از لابلای آنها بیرون می‌ریزد، و نیز خدا از آسمان، از ابرهای کوه مانند آن، تگرکهای بزرگی را فرو مـی‌آورد، و هر کس را بخواهد با آن زیان می‌رساند، و هرکس را بخواهد از زیـان آن به دور میدارد. درخشش برق (حاصل از اصطکاک) ابرها (آن انـدازه نیرومند است( نزدیک است چشمها را (خیره و) از مـیان بردارد. (هریک از این یدیده‌ها دلیل بر قدرت خدا و موجپ ایمان به آفریدگار آنها است(.
صحنه آهسته و آرام نشان داده می شود، ولی نشان دادن آن به درازا می‌کشد. تکّه‌های آن را به تدبّر و تفکّر وامی‌گذارد، تکّه‌هائی کـه پیش از برخورد و همایش وجود دارند. همۀ اینها برای این است که هدف نمایش و عرضۀ آنها را در پسودن دل و بیداری آن بنمایاند، و دل را به اندیشیدن و عبرت‌گرفتن برانگیزد، و به وارسی و پژوهش ساختارهای یزدان بکشاند که در فراسوی آنها است.
دست قدرت خدا ابرها را میراند و از این مکان بدان مکان می کشاند. سپس آنها را به یکدیگر نزدیک و متّصل می‌گرداند. آن‌گاه آنـها را متراکم و انباشته می‌نماید. وقتی که ابرها سنگن بار شدند از آنها آب میبارد. بارانهای تند فرود می‌آید. ابرها به شکل کوه‌های بزرگ و نزدیک به هم پدیدار می‌گرداند. از لابلای آنها تگرگ میبارد ... صحنۀ ابرها به شکل کوه‌ها چنان که باید برای کسی پدیدار نـمی‌آید، مگر برای آن کسی که بر هواپیما سوار شود و بالای ابرها رود یا از لابلای ابرها بگذرد. آن وقت است که واقعاً ابرها را بسان کوه‌ها می‌بیند. بسان کوه‌ها بزرگ و دارای درّه‌ها و فرازها و نشیبها هستند. این هم تعبیر تصویرگری از حقیقی است که انسـانها آن را ندیده بودند تا وقتی که بر هواپیماها سوار شدند و در فضا به پرواز درآمدند.
این ابرهای کوه‌پیکر به فرمان یزدان مسخّر انسانند، و برابر قانونی که بر جهان حکمفرما است به سود انسانها درگشت و گذارند. برابر همین قانون خدا باران را برای کسانی می‌باراند که خود بخواهد، و باران را از کسانی باز می‌گیرد که خود بخواهد ... مکمّل این صحنۀ بزرگ چنین است:
(یَکَادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالأبْصَارِ) (٤٣)
درخشش برق (حاصل از اصطکاک) ابرها (آن اندازه نیرومند است) نزدیک است چشمها را (خیره و ) از میان بردارد..
این هم برای تکمیل هماهنگی با فضای آن نور بزرگی است که در جهان پهناور است. این هماهنگی نیز به شیوۀ هماهنگی در کار تصویرگری قرآنی است.
*
سپس صحنۀ جهانی سوم به میان می آید صحنۀ شب و روز:
(یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ) (٤٤)
خدا شب و روز را (با کوتاه و دراز کردن، و گرم و سرد نمودن، و یکی را ظاهر و دیگری را محو ساختن، و دیگر حو!دث و فعل و انفعالها) دگرگون می‌نماید. واقعاً در این (کار تغییر احوال) عبرت بزرگی برای کسانی است که چشـم داشته باشند (و بنگرند و بـیندیشند و نتائج گشت و گذار و تـغییر تدریجی شب و رور که سرچشمۀ پیدایش فصول چهارگانه و عامل اصلی حیات موجودات زنده است در مدّ نظر دارند (.
اندیشیدن دربارۀ گشت و گذار و دگرگونی شب و روز، آن هم با این نظم و نظامی که مختلّ نمی‌گردد و سستی نمی‌گیرد، در دل حسّاسّیت و تدبّر و تفکّر دربارۀ قانونی را بیدار می‌گرداند که این جهان را می‌چرخاند و اداره میکند، و وارسی و وراندازی آفریده‌های خدا را به دل مخابره مـی‌کند. قـرآن دل را متوجّه آن صحنه‌هائی می‌سازد که الفت و انس بدانها تأثیر بسزای آنها را از میان برده است. این کار قرآن بدان خاطر است که دل پیوسته با حسّ و شعور نوینی و با پذیرش تازه‌ای بــا این جهان رویاروی گردد. شگفتی شب و روز در بسیاری از اوقات دل انسان را مشتاق خود کرده است و آن را از کف ایشان ربوده است، بدانگاه کـه برای نخستین بار آن شگقتی را ورانداز نموده است. شگفتی شب و روز همان است که هست و تغییر نکرده است و دگرگون نشده است و زیبائی و دلربائی خود را از دست نداده است. بلکه این دل انسان است که زنگ زده است و خاموش گردیده است، و دیگر در برابر شگفتی شب و روز به تپش نیفتاده است و به تکان درنیامده است. چه اندازه از زندگی خود را از دست می‌دهیم، و چه اندازه زیبائی این هستی را نادیده می‌گیریم و آن را می‌بازیـم، بدان هنگام که غافل از کنار این پدیده‌ها می‌گذریم، پدیده‌هائی که حس و شعور ما را دلباخته و شیفتۀ خود می‌سازند، وقتی که این پدیده‌ها تازه و نوین باشند، یا به عبارت دیگر حسّ و شعور ما تازه و نوین باشد! قرآن حسّ و شعور خاموش و افسردۀ ما را تازه و نوین می‌گرداند، و حواسّ خسته و ملول ما را بیدار می‌نماید، و دل سرد ما را مـی‌پساید، و وجدان کـند ما را برمی‌انگیزد، تا این جهان را وراندازکنیـم و وارسی نمائیم، بدان گونه که انگار برای نخستین بار است که آن را می‌بینیم و به تماشای آن می‌نشینیم. باید در مقابل هر پدیده‌ای بایستیم و به تدبّر و تفکّر راجع بدان بپردازیم، و پرس و جو و جستجو نمائیـم که چه راز نهانی و جادوی پنهانی در فراسوی آن نهفته است و در پشت سر آن قرار گرفته است. و دست خدا را ببینیم، که چگونه در همه چیز پیرامون ما کار خود را می کند. حکمت خدا را در ساختارهایش ببینم ، و از این آیه ها و نشانه‌های پراکنده در اینجا و آنجای جهان و جایگزین درگوشه وکنار کیهان درس عبرت و پـند و اندرز بگیریم.
یزدان سبحان می‌خواهد در حقّ ما لطف فرماید، بدین گونه که هر بار که به یکی از پدیده‌هایش می‌نگریم و خیره می‌شویم، وجود تازه‌ای به ما ارمغان میدارد، و ما را با نعمت احساس نوینی نسبت بدان آمادگی می‌بخشد و ما انگار برای نخستین بار است که آن را می‌بینیم. ما پیوسته بارها و بارها جهان را می‌بینیم و بیرون از شمار محو تماشای آن می‌شویم، ولی انگار که ما هر بار از نو خلعت دیدن را به دست آورده‌ایم. و می‌بینیم و نو می‌شنویم و از نو لذّت می‌بریم.
این هستی به راستی زیبا و دلربا و دل‌انگیز است! فطرت ما هم با فطرت هستی همگام و همآوا است. فطرت ما از همان سرچشمه‌ای یاری می‌طلبد که هستی از آن یاری می‌خواهد، و بر همان قانونی استوار و پایدار می‌گردد که هستی بر آن استوار و پایدار می‌شود. ارتباط گرفتن با دل این هستی به ما انس و الفت، آرامش و آسایش، خویشاوندی و آشنائی، و شادی و سروری می‌بخشد که بسان شادی و سرور ملاقات‌کردن و دیدن خویشاوندی است‌که مدّتها است غائب یا از دیدگان نهان و دور است!
ما در آنجا نور خدا را می‌بینیم. چه خدا نور آسمانها و زمین است ... نور خدا را در آفاق بیرون و در زوایای درون خود می‌یابیم در همان لحظه‌ای که این هستی را با حسّ و شعور بینا، و با دل باز و گشوده، و با چشم تدبّر و تفکّری می‌نگریم و می‌بینیم که به حقیقت تدبّر و تفکّر رسیده است و پیوند پیدا کرده است.
بدین جهت است که قرآن ما را بارها و بارها بیدار می‌گرداند، و حسّ و شعور و روح و جان ما را به صحنه‌های گوناگون و دلربای هستی خیره میکند، تا از کنار صحنه‌ها غافل و چشم بسته نگذریم. که اگر چنین کنیم از این کوچ زندگی که بر پشـت این زمین سپری می‌شود، بدون توشه و بدون اندوخته به در می‌رویم، یا با اندوختۀ اندک و ناچیز جهان را به درود می‌گوئیم.
*
روند قرآنی برای نشان دادن صحنه‌های جهان به پیش می‌رود، و وراندازی ما را بدانها برمی‌انگیزد. پیدایش حیات را عرضه میدارد، و آن را از اصل واحدی، و از سرشت یگانه‌ای، معرّفی شکند و برجوشیده می‌شمارد و می‌گوید بعدها حیات تنوّع و دگرگونی پیدا کرده است، و در آغاز وحدت پیدایش و سرشت داشته است:
(وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى بَطْنِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى رِجْلَیْنِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٤٥)
خداوند هر جنبنده‌ای را از آب آفریده است (ولی با این که اصل همۀ آنها آب است، دارای انواع گوناگون و استعدادهای مختلف و طرز زندگی متفاوت شگفت‌انگیزی هستند) گروهی از آنها بر شکم خود راه می‌روند (همچون: ماهیها و خزندگان) و گروهی از آنها بر روی دو پا راه می‌روند (مانند: انسانها و پرندگان) و دسته‌ای پر روی چهار پا راه می‌روند (از قبیل: چهارپایان. تازه جنبندگان و جانداران، منحصر به اینها نیستند و بلکه چهره‌های بسیار متنوّع و اشکال مختلف دیگر دارند، و) خدا هر چه را بخواهد می‌آفریند. قطعآ او بر هر چیزی توانا است.
این حقیقت سترگی که قرآن آن را با این سادگی بـیان میدارد، این است که هر جنبنده‌ای از آب آفریده شده است. مراد قرآن وحدت عنصر اساسی در ترکیب‌بند جملگی جانداران و جانوران است. این عـنصر اصلی آب است. مقصود همان چیزی است که دانش نوین می‌کوشد آن را ثابت بدارد و بگوید حیات از دریا یدیدار گشته است و اصلاً در آب نشاً‌ت گرفته است. سپس به انواع و اجناس متنوّع و گوناگونی تبدیل شده است و شاخه‌ها و نژادهای جوراجوری از آن منشعب و جدا گردیده است.
ولیکن ما به شیوۀ خود به پیش می‌رویم و حقائق ثابت قرآنی را آویزه و دنبالهرو نظریّه‌های علمی قابل تعدیل و تبدیل نمی‌نمائیم ... بر این اشارۀ قرآنی چیزی نمی‌افزائیم، و به اثبات حقیقت قرآنی بسنده می‌کنیم، و آن این که خداوند همۀ جانداران و جانوران را از آب آفریده است، و همۀ آنها دارای اصل واحدی هستند. سپس همان گونه که با چشم دیده می‌شوند دارای سیماها و شکلهای گوناگونی گردیده‌اند. از جمله خزندگان هستند که بر روی شکم راه مـی‌روند. و انسانها و پرنگان هستند که بر روی دو پا راه می‌روند. دستۀ دیگری حیوانات هستند که بر روی چـهارپا راه می‌روند. همه اینها برابر قانون و سنّت و مشیّت و اراده خدا صورت گرفته است، و از جهش و تصادف به وجود نیامده است و پدیدار نگردیده است:
(یَخْلُقُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ).
خدا هر چه را بخواهد می‌آفریند.
خدا هرحه را بخواهد می‌افریند و مقیّد به شکلی و سیما و نمادی نیست. چه قوانین و سننی که در جهان است، مشیّت و ارادۀ آزاد الهی مقتضی آن بوده است و بدان خشنود گردیده است:
إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٤٥)
قطعاً خدا بر هر چیزی توانا است.
اگر جانداران و جانوران را ورانداز کنی و آنها را با این همه انواع و اشکال و احجام و نشانه‌ها و رنگهای گوناگون پیش چشم داری، و بدانی که همۀ آنها از یک اصل واحد نشأت پیدا کرده‌اند، برای تو روشن و آشکار می‌گردد پیدایش آنـها از روی طرح و نقشۀ پیشین و مورد نظر، و برابر اراده و مشیّت اندیشندانه، صورت گرفته است، و اندیشۀ جهش ناگهانی و تصادف کور نفی و مردود می گردد. آخر کدام جهش ناگهانی است که این همه طرح و نقشه دربر داشته باشد؟ و کدام تصادف کور است که این همه اندازه‌گیری و دقّت را به همراه آورد؟ بلکه ییدا و هویدا است که اینها سـاختار خداوند توانا و کار بجائی است که هر چیزی را آفریده است و آفرینش بخشیده است و آن‌گاه به راه خود هدایت کرده است و رهنمود فروده است.
[1] مراجعه شود به انبیاه/79 و سبأ /10 و ص/18 و 19.(مترجم)
سوره‌ی نور آیه‌ی 64-58
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَالَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَحِینَ تَضَعُونَ ثِیَابَکُمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشَاءِ ثَلاثُ عَوْرَاتٍ لَکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَلا عَلَیْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلَى بَعْضٍ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (٥٨) وَإِذَا بَلَغَ الأطْفَالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (٥٩) وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللاتِی لا یَرْجُونَ نِکَاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَةٍ وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٦٠) لَیْسَ عَلَى الأعْمَى حَرَجٌ وَلا عَلَى الأعْرَجِ حَرَجٌ وَلا عَلَى الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَلا عَلَى أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبَائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوَانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَوَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمَامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوَالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خَالاتِکُمْ أَوْ مَا مَلَکْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِیقِکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُیُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (٦١) إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولَئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٦٢) لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضًا قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوَاذًا فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٦٣) أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ قَدْ یَعْلَمُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَیَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٦٤)
اسلام برنامۀ کامل زندگی است. اسلام زندگی انسان را در همۀ مراحل و مراتب زندگی نظم و نظام می‌بخشد، و ارتباطها و تماسهای زندگی، و همۀ حرکات و سکنات زندگی را سر و سامان می‌بخشد: بدین جهت اسلام عهده‌دار بیان آداب و رسوم کوچک زندگی می‌گردد، همان گونه که عهده‌دار بیان وظائف و تکالیف همگانی بزرگ می‌شود، و میان همۀ آنها همآوائی و هماهنگی برقرار می‌سازد، و در پایان همۀ آنـها را رو بـه خـدا میکند و به سوی خدا جهت می‌دهد.
این سوره نمونه‌ای از آن همآوائی و هماهنگی است. بیان برخی از حدّها و کیفرها را دربر دارد و درکنار اجازۀ ورود به خانه‌ها از آنها صحبت میدارد. در جوار آن نیز گشت و گذار و گردش و چـرخش بزرگ و سترگی را در جولانگاه‌های هستی مـی‌آغازد. آن گاه روند سوره برمی‌گردد و از حسن ادب مسلمانان در داوری بردن به پیشگاه خدا و پیغمبرش، و از سوء ادب منافقان در این باره، سخن مـی‌گوید. درکنار آن از وعدۀ راستین خدا به مؤمنان درباره خلافت بخـشیدن و جایگزین کردن آنان، و امن و امان و مکانت و منزلت بخشیدن بدیشان صحبت می‌شود. هان! هم اینک در این درس، روند قرآنی به ذکر آداب و رسـوم اجازه خواستن در داخل خانه‌ها برمی‌گردد. این هم درکـنار اجازه خواستن از مجلس ییغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به میان می‌آید و از آن سخن می‌رود. اسلام ارتباط دید و بـازدید و نحوۀ طعام و خوراک خوردن خویشاوندان و دوستان را نظم و نظام می‌بخشد. همراه با آن ادب لازم داشتن در گفتگوی با پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم را تعلیم می‌دهد، و از دعای او صحبت میکند ... همۀ اینها آداب و رسومی است که گروه مسلمانان بدانها چنگ می‌زنند، و روابط ایشان بر مبنای آنها نظم و نظام می‌پذیرد. قرآن گروه مسلمانان را در جولانگاه‌های بزرگ و کوچک بدون هیچ گونه تفاوتی تربیت میکند و آموزش می‌دهد.
*
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَالَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَحِینَ تَضَعُونَ ثِیَابَکُمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشَاءِ ثَلاثُ عَوْرَاتٍ لَکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَلا عَلَیْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلَى بَعْضٍ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٥٨)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! باید بردگان شما و هچنین کودکانتان که په حدّ بلوغ نرسیده‌اند (ولی مسائل حنسی و عورت و غـیر آن را تمیز و تشخیص می‌دهند، به هنگام ورود به اطاقهای خواب مـردان و همسران) در سه وقت اجازه بگیرند: پیش از نماز صبح، و در نیمروز هنگامی که لبـاسهای (مـعمولی) خـود را درمی‌آورید، و بعد از نماز عشاء. (این اوقات) سه وقت (ویژۀ خلوت و آشکار شدن) عورت شما است. بعد از این سه وقت پر شما و آنان گناهی نیست بدون اجازه وارد شوند. (آنان خدمتکاران و کوچکان شما هستند و مشکل است هر بار در سائر اوقات اجازه بگیرند). ایشان دور و بر شما در رفت و آمدند و شما نیز دور و بر ایشـان در رفت و آمدید (و با صفا و صمیمیّت خانوادگی به یکدیگر خدمت می‌نمائید). این گونه (صریح و روشن) خداوند آیه‌ها را برای شما توضیح و تبیین میکند (تا خویشتن را در پرتو احکام قرآنی، متأدّب به اخلاق اسلامی کنید). و خداوند بس آگاه و کاربجا است.
در این سوره، احکام اجازه خواستن برای ورود به منازل گذشت. در اینجا احکام اجازه خواستن در داخل خانه‌ها را بیان میدارد.
خدمتگزاران برده، و کودکانی که به حدّ بلوغ نرسیده‌اند ولی مسـائل جـنسی وعـورت وغیر آن را تمییز و تشخیص می‌دهند، بدون اجازه وارد می‌گردند، مگر در سه وقت که معمولاً در آن اوقات عورت پیدا می‌شود. در این سه موقع آنان باید اجازه بگیرند. این اوقات عبارتند از: زمان پیش از نماز صبح که چه‌بسا انسانها جامه‌های خواب به تن دارند یا آنها را عوض می‌نمایند و لباسهای بیرون آمدن از اطاقهای خواب را بـه تن می‌کنند. و زمان چاشتگاه که به خواب نیمروز یا قیلوله می‌پردازند، و جامه‌های خـواب را برای آسایش و استراحت می‌پوشند. و زمان بـعد از نماز عشـاء که لباسهای معمولی را از تن به در می‌آورند و جامه‌های شب را می پوشند.
روند قرآنی این اوقات را «عورات: شرمگاه‌ها») نامیده است بدان جهت که شرمگاه‌ها در آنها پیدا می‌گردد. در این اوقات سه‌گانه قطعاً باید خدمتگاران، و کودکان تشخیص دهنده‌ای که بالغ نگردیده‌اند، اجازه بگیرند، تا چشمانشان به شرمگاه‌های اهالی خانواده خود نیفتد. این هم آداب و رسومی که بیشتر مردمان در زندگی خانوادگی خود آنها را فراموش مـی‌کنند، و تأثیرات روانی و عصبی و اخلاقی آنها را نـاچیز و حقیر می‌گیرند، وگـمان مـی‌برند کـه خدمتکاران به شرمگاه‌های سرورا‌ن نگاه نمی‌کنند! و کوچکانی که هنوز به سنّ بلوغ نرسبده‌اند متوجّه هــچون مناظری نمی‌شوند! در صورتی که روانشناسان امروز - پس از پیشرفت علوم روانشناسی - می‌گویند کـه برخی از صحنه‌هائی که چشمان کـودکان در کوچکی بدانها میافتد، در سراسر زندگانی ایشان تاثیر می‌گذارد، و چه‌بسا آنان را به بیماریهای روانی و عصبی مبتلا می‌سازد که بهبودی آنها دشوار خواهد بود.
خداوند بس دانا و بس آگاه مؤمنان را با همچون آداب و رسومی تربیت و پرورده میکند. خداوند می‌خواهد ملّتی را پدیدار و نمودار کند که دارای اعصاب سالـم، و سینه‌های سالم، و دریافتها و بینشهای پاک، و دلهای تمییز، و اندیشه‌ها و تصوّرهای پاکیزه باشند.
این اوقات سه‌گانه را اختصاص بخشیده است و اوقات دیگری را جزو آنها نشمرده است، حون گمان کشف عورت در این اوقات سه گانه می‌رود. اجازه خواستن خدمتکاران و کوچکان را در هر زمانی نخواسته است، چون تولید مشکل میکند. خدمتکاران و کوچکان بسیار به پیش اهالی خانواده می‌آیند و می‌روند، چون سن و سالشان کم است یا به کار و خدمت مشغولند:
(طَوَّافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلَى بَعْضٍ).
ایشان دور و بر شما در رفت و آمدند و شما نیز دور و بر ایشان در رفت و آمدید (و بـا صفا و صمیمیت خانوادگی به یکدیگر خدمت می‌نمائید(.
بدین وسیله روند قرآنی حرص و جوش بر پیدا نشدن شرمگاه‌ها، و از بین بردن فشار و دشواری را جمع می‌آورد، فشار و دشواری‌ای که پدید می‌آمد اگر بر خدمتکاران و بر کوچکان واجب می‌کرد همیشه اجازه بگیرند، چنان که بر بزرگان واجب فرموده است.
ولی زمانی که کوچکان به سنّ بلوغ رسیدند، آنان حکم بیگانگان را پیدا می‌کنند، بیگانگانی که واجب است در هر زمانی اجازه بگیرند، برابر نصّ عامی که آیۀ اجازه خواستن آن را بیان داشت.
روند قرآنی با این فرمودة خدا بر آیه پیرو می زند:
(وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ )(٥٨)
خدوند بس آگاه و کاربجـا است.
این پیرو بدان خاطر است که مقام، مقام آگاهی یزدان از نفسهای مردمان، و اطّلاع از آداب و رسومی است که نفسهای مردمان را اصلاح میکند؛ و مقام، مقام حکمت و کار بجائی در چاره‌سازی نفسها و دلها نیز می‌باشد.
*
قبلاً فرمان پنهان داشتن زینت و جمال زنان نیز گذشت تا جلو برانگیختن فتنه‌ها و تـحریک شهوات گرفته شود. در اینجا روند قرآنی برمی‌گردد و از میان زنان، خانمهائی را مستثنی میکند که پیر و فرتوت شده‌اند و میل زناشوئی و رغبت به معاشرت با مردان در ایشان نمانده است، و اندامهایشان جاذبۀ جنسی را از دست داده است و فتنه و بلا به پا نمی‌کند و شهوات را برنمی‌انگزد:
(وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللاتِی لا یَرْجُونَ نِکَاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَةٍ وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٦٠)
زنان از کار افتاده‌ای که (به سنّ و سال نازائی رسیده‌اند و بر اثر سالخوردگی جاذبۀ جنسی را کاملاً از دست داده‌اند و) میل به ازدواج (با مردان، و مردان نیز رغبت به ازدواج با آنان را) ندارند، اگر لباسهای (حفظ حجاب مذکور در سورۀ نور آیۀ ٣١، و سورۀ احزاب آیۀ ٥٩) خود را از تن به در آورند (و با جامه‌های معمولی با دیگران معاشرت کنند) گناهی بر آنان نیست (چرا که به علّت فرتوت بودن و کهنسال شدن، همچون دختران نابالغ کشته‌اند) در صورتی که (هدف آنان خودآرائی و نمایش وسـائل آرایش در برابر مـردم نبوده و به بهانۀ برداشتن لباس حجاب) زینت را نشان ندهند. (با همۀ این احوال، چون پیران سرمشق جوانان هســتند) اگر عفّت را رعایت کنند (و خویشتن را بپوشانند) برای ایشان بهتر است، و خداوند شنوا و دانا است (و لذا آنچه را می‌گویند می‌شنود، و آنچه را در دل دارند و در سر می‌پرورانند می‌داند).
گناهی بر این چنین زنان پیر و فرتوتی نیست اگر جامه‌های رویین را بیرون بیاورند، بدان شرط که شرمگاه‌هایشان پیدا نشـود و زینت و جمال خود را ننمایانند، یعنی قصد جلوه‌گری و خودنمائی نـداشته باشند. برای همـون زنانی بهتر این است که با جامه‌های رویین گشاد خود را بپوشند. این امر عفّت پیشه کردن نامیده شده است. چون ایـن کار موجب پاکدامنی و ترجیح عفّت است. نباید فراموش کرد که میان خارج شدن از حشمت و خودآرائی و نشان دادن زینت و جمال، و میان فتنه و آشوب ارتباط، و مـیان رعایب حجاب و میان عفّت پیوند است ... این هم برابر نظریّۀ اسلام است، نظریّه‌ای که می‌گوید بهترین راه حفظ عفّت و رعایت پاکدامنی، کم کردن فرصتهای گمراهی، و سدّ و مانع ایجاد کردن میان محرّکها و میان مردمان !ست.
(وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٦٠)
خدا شنوا و دانا است.
خداوند می‌شنود و می‌داند. بر آنچه زبان مـی‌گوید اطّلاع پیدا میکند، و آگاهی دارد از آنچه بر دل می‌گذرد. در اینجا کار مربوط به نیّت و حسّاسیّت دل و درون است.
*
سپس روند قرآنی در نظم و نظام بخشیدن ارتباطها و رفت و آمـدهای خویشاوندان و دوستان بـه پیش می‌رود:
(لَیْسَ عَلَى الأعْمَى حَرَجٌ وَلا عَلَى الأعْرَجِ حَرَجٌ وَلا عَلَى الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَلا عَلَى أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبَائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوَانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَوَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمَامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوَالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خَالاتِکُمْ أَوْ مَا مَلَکْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِیقِکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُیُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٦١)
بر (اشخاص صاحب عذر چون) کور و لنگ و بیمار، و بر خود شما (تندرستان) گناهی نیست که در خانه‌های (فرزندان) خودتان، یا خانه‌های پدران، مادران، برادران، خواهران، عموها، عمّه‌ها، دائیها، و خاله‌های خود، و یا خانه‌های دوستانتان غذا بخورید. همحنین بر شما گناهی نیست که به طور دسته جمعی و یا جداگانه خوراک تناول نمائید. هر وقت داخل خانه‌هائی شدید بر همدیگر سلام کنید، سلام پربرکت (و لبریز از خیر و ثواب فراوان، و تقویت‌کنندۀ پیوند موجود میان دلهای مردمان، و درود) پاکی که به فرمـان خدا مقرّر است (و موجب صفا و صمیمیّت می‌گردد). این گونه (کافی و وافی و واضح) خداوند آیه‌ها(ی احکام محکمه و شرائـع مبرمۀ خود) را برایتان توضیح می‌دهد و تبیین میکند تا این که (بیندیشید و در پرتو خرد، احکام و مـواعظ مندرج در آیات را) بفهمید (و بدانها عمل کنید(.
روایت شده است که مردمان در این خانه‌های ذکر شده - بدون درخواست کردن اجازه - غذا می‌خوردند، و گورها و لنگها و بیماران فقیر را با خود می‌بردند تا بدیشان خوراک دهند ... مردمان در خوراک دادن ایشان به تنگ آمدند، و اینان نیز از رفتن با ایشان بدون دعوت قبلی صاحبان خانه‌ها یا بدون اجازه، رنج می‌بردند. این کار وقتی بود که این آیه نازل گردید:
(و لا تأکلوا أموالکم بینکم بالباطل).
اموال خودتان را به باطل (و ناحق، همچون رشوه و ربا و غصب و دزدی و ... ) در میان خود نخورید. (بقره/188)
حسّاسیّت ایشان تیز بود. همیشه خود را برحذر می‌داشتند از این که به چیزی بیفتند که خدا از آن نهی فرموده است، و حتّی مواظب بودند دورادور نیز به چیز حرام اشاره داشته باشند و بگرایند. ین بود که خدا این ایه را نازل کرد، و مانع را از سر راه کور و بیمار و لنگ، و از سر راه خویشاوندی برداشت که نتواند در خانۀ خویشاوند خود غذا بخورد، و نیازمندان همچون این افراد را با خود به خانۀ آن خویشاوند ببرد. این بخش هم مشروط بر آن است که صاحب خانه ناراحت نشود و این کار را بپذیرد و از آن زیان و ضرر نبیند. این عمل مبنی بر قاعدۀ عامی است که می‌گوید:
(لا ضرر ولا ضرار).
نه زیان باید رساند و نه زیان باید دید.
و با استناد به این فرموده:
(لا یحل مال امرى ء مسلم إلا بطیب نفس).[1]
مال شخص مسلمانی (برای کسی) حلال نیست مکر با طیب خاطر.
از سوی دیگر این آیه، آیۀ تشریع و قانونگذار است. ما در آن دقّت اداء واژگانی و ترتیب موضوعی، و ساختاری را ملاحظه می‌کنیم که جائی برای شکّ و تردید و پیچیدگی و نارسائی باقی نمی‌گذارد. همچنین در این آیه ترتیب خویشاوندان را می‌یابیم. چه این آیه از خانه‌های فرزندان و شوهران می‌آغازد ولی ایشان را برنمی‌شمارد. بلکه آیۀ می‌گوید:
(مِنْ بُیُوتِکُمْ).
در خانه‌های خودتان.
تحت این اشاره خانه‌های پسران و خانه‌های شوهران قرار می‌گیرد. چه خانۀ پسر خانۀ پدرش بشمار می‌آید، و خانه شوهر خانۀ همسر نیز می‌باشد. پس از آن به ترتیب خانه‌های شوهران، همسران، پدران، مادران، برادران، خواهران، عموها، عمّه‌ها، دائیها، خاله‌ها، و ... ذکر می‌شود. به این خویشاوندیها گنجور و نگاهبان دارائی شخص افزوده می‌شود. او هم می‌تواند منصفانه و معمولی از خانه‌هائی بخورد که کلیدهای آنها را در دست دارد، ولی نباید بیش از حدّ نیاز خوراک خود بخورد. بدین خانه‌ها، خانه‌های دوستان ملحق می‌گردد، تا رابطۀ دوستان به رابطه خویشاوندان بپیوندد، زمانی که اذّیت و آزاری و ضرر و زیـانی در میان نباشد. دوستان خوشحال می‌شوند که در خانه‌های دوستان ـود بدون اجازه از خوراک ایشان بخورند.
روند قراآ‌نی وقتی که از ذکر خانه‌هائی می‌پردازد که خوردن از خوراک آنها جائز است، روشن می دارد حالتی را که بدان گونه می‌توان خوراک خورد: .
(لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعًا أَوْ أَشْتَاتًا ).
بر شما گناهی نیست که به طور دسته جمعی و یا جداگانه خوراک تناول نمائید.
عادت برخیها در جاهلیت چنین بودکه به طور فردی خوراک نخورند و تنهائی بر سفره ننشینند. اگر کسانی را نمی‌یافتند که با ایشان بر سر سفره بنشینند و با ایشان دمخـور شوند، از خوردن دست می‌کشیدند و لب بـه طعام نمی‌زدند! یزدان این سختگیری توانفرسا و رنج‌افزا را از مردمان برطرف فرمود، و کار را به سادگی خود برگرداند، وگره و تکلّف را از آن دور کرد، و آزاد فرمود که تنهائی یا گروهی خوراک بخورند، و تغذیۀ انفرادی یا اجتماعی را مباح اعلام نمود.
پس از این که روند قرآنی حالتی را به پایان می‌برد که بدان گونه باید طعام خوردن صورت بگیرد، به آداب و رسوم وارد شدن به خانه‌هائی می‌پردازد که در آنجاها خوراک خورده می‌شود:
(فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُیُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً).
هر وقت داخل خانه‌هائی شدید بر همدیگر سلام کنید، سلام پر برکت (و لبریز از خیر و ثواب فراوان، و تقویت‌کنندۀ پیوند موجود میان دلهای مردمان، و درود) پاکی که به فرمان خدا مقرّر است (و موجب صفا و صمیمیّت می‌گردد(.
این هم تعبیر زیبا و دل‌انگیزی است دربارۀ نیروی رابطه موجود در میان افراد مذکور در آیه. کسی که از آنان سلام کند بر خویشاوند خود یا دوست خود، در اصل بر خوشتن سلام میکند. سلام و درودی کـه می‌دهد، سلام و درودی است از سوی خدا. آن رحمتی را دربر دارد که نسیم آن از آستانۀ قدس الهی می‌وزد، و آن عطری که به مشام می‌رسد از گل بوستان خداوندی است. میان ایشان پیوند محکمی برقرار می‌سازد که اصلاً گسیختن ندارد.بدین منوال و بر این روال میان دلهای مؤمنان و پروردگارشان در هر کار کوچ و بزرگی ارتباط برقرار می‌سازد.
(کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٦١)
این گونه (کافی و وافی و واضح) خداوند آیه‌ها(ی احکام مــکمه و شرائع مبرمۀ خود) را برایتان توضیح می‌دهد و تبیین میکند تا این که (بییدیشید و در پرتو خرد، احکام و مواعظ مندرج در آیات را) بفهمید (و بدانها عمل کنید(.
حکمت و فلسفه و تقدیر و تعبیری را درک و فهم می‌کنید که در برنامۀ الهی است.
*
روند قرآنی از نـظم و نظام بخشیدن روابط خویشاوندان و دوستان منتقل می‌شود به نظم و نظام بخشیدن به روابط اهالی خانوادۀ بزرگ، خـانوادۀ مسلمانان ... سخن از رئیس و سردار ایشان محمّد پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم مـی‌زند، و به آداب و رسوم مسلمانان در مجلس پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌پردازد:
(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولَئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٦٢) لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضًا قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوَاذًا فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٦٣) أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ قَدْ یَعْلَمُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَیَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٦٤)
مؤمنان واقعی کسانی هستن که به خدا و پیغمبرش ایمان دارند و هنگامی که در کار مهمّی (چون جهاد) با او باشند، بدون اجازۀ وی (به جائی) نمی‌روند، (و تک و تنها رهایش نمی‌کنند). کسانی که از تو اجازه می‌گیرند آنان واقعاً به خدا و پیغمبرش ایمان دارند. پس هرگاه از تو برای انجام بعضی از کارهای خود اجازه خواستند، به هرکس از ایشان که می‌خواهی (و صلاح می‌بینی) اجازه بده، و از خدا برای آنان آمرزش بخواه. بیگمان خدا بخشایشگر و مهربان است (و با مغفرت و رحمت خود، اجازه خواستن و به دنبال مصالح خویش رفتن ایشان را که نوعی قصور در چنین اوقات بشمار است می‌بخشد. ای مومنان!) دعوت پیغمبر را در میان خویش (برای اجتماع و شرکت در کارهای مهمّ) همسان دعوت برخی از خود بشمار نیاورید (چرا که فرمانش فرمان خدا و دعوتش دعوت پروردگار است). خداوند آگاه از کسانی است که در میان شما خویشتن را می‌دزدند و پشت سر دیگران خود را پنهان می‌دارند (تا پیغمبر آنان را نبیند و از انصراف و گریز ایشان نپرسد و کاری بدانان حواله نکند). آنان که با فرمان او مخالفت می‌کنند، باید از این بترسند که بلائی (در برابر عصیانی که می‌ورزنذ) گریبانگیرشان گردد، یا این که عذاب دردناکی دچارشان شود (اعم از قحطی و زلزله و دیگر مصائب دنیوی، و دوزخ و دیگر شکنجه‌های اخروی). هان! (ای مردمان!) آنچه در آسمانها و زمین است متعلّق به خدا است. او آگاه است از آنچه شما (هم اینک) بر آن هستید (و چه نوع عقیده و هدف و روشـی دارید) و آگاه است از آن روزی که انسانها در آن بـه سوی او باز می‌گردند، و ایشان را از اعمالی که انجام داده‌اند آگاه می‌سازد (و جزا و سزا و پاداش و پادافره کردار و رفتار و گفتارشان را می‌دهد) و خداوند از هر چیزی آگاه است (و احوال و اوضاع و مـوافقت و مخالفت و اخلاص و نقاق کسی بر او پنهان نمی‌ماند). ابن‌اسحا‌ق درباره نزول این آیات روایت کرده است: هنگامیکه قریشیان و احزاب برای جنگ خندق جمع گردیدند، پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم همایش ایشان را شنید و دانست که برای چه چیزی گرد هم آمده‌اند و دست به دست یکدیگ داده‌اند. پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور فرمود پیرامون مدینه خندقی را بکنند. خود پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم برای تشویق مسلمانان به پاداش کار، مشغول کندن گردید و شخصاً به کار پرداخت. مسلمانان با او در کار خندق زدن شرکت ورزیدند. او ییوسته کار می‌کرد و مسلمانان پیوسته کار می‌کردند. کسانی از منافقان کندی و تنبلی می‌نمودند و آن گونه که باید و شاید با پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و مسلمانان کار نـمی‌کردند، و خود را به بهانۀ کارهای جـزئی ونـاچیز از عمل خندق پنهان می‌داشتند. بدون اطّلاع پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و بدون اجازۀ او خود را می‌دزدیدند و به پیش اهل و عیال خود برمی‌گشتند. کسی که از مسـلمانان کـار واجبی برایش ییش می‌آمد و میبایست حتماً بدان اقدام نماید، آن کار را به پیغمبر عـرض می‌کرد و ا‌حازة مرخّصی می خواست. پیغمبر بدو احازه می‌فرمود هر وقت کار خود را انجام می‌داد دوباره برمی گشت و به کار کندن و کاویدن می‌پرداخت، بدان امید که کار خیری را کرده باشد و اجر و پاداشی در ییشگاه خدا داشته باشد. خداوند بزرگوار دربارۀ این چنین مؤمنانی نازل فرمود:
(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ...).مؤمنان واقعی کسانی هستند که .... تا آخر...
آن‌گاه خداوند بزرگوار دربارۀ آن منافقانی که خود را از کار می‌دزدیدند، و بدون اجازۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌رفتند، نازل فرمود:
(لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ...).
دعوت پیغمبر را در میان خویــش همسان دعوت برخی از برخی از خود ... تا آخر ...
سبب نزول این آیات هرچه باشد، این آیات متضمّن آداب و رسوم روحانی و سازماندهی گروه مسلمانان و رهبر و سردار خودشان است. آداب و رسومی که کار مـردمان رو به راه نمی‌گردد و راست و درست درنمیآید مگر زمانی که این آداب و رسوم از احساسات و عواطف ایشان و از ژرفاهای درونشان برجوشد و برخیزد، و آن گاه در زندگانی ایشان مستقرّ گردد و آداب و رسومی شود که از آن پیروی کردد، و به شکل قوانین و مقررّاتی درآید که اجراء شود. در غیر این صورت هرج و مرجی خواهد شد که حدود و ثغوری نمی‌شناسد:
(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ).
مؤمنان واقعی کسانی هستند که به خـدا و پیغمبرش ایمان دارند.
مؤمنان کسانی نیستند که به زبان می گوید که مؤمن هستند، ولی مفهوم و مـدلول گفتار خود را پیاده نمی‌کنند و تحقّق نمی‌بخشند، و از خـدا و پیغمبرش اطاعت نمی‌نمایند.
(وَإِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ).
وهنکامی که در کار مهمّی (چون جهاد) با او باشند، بدون اجازۀ وی (به جائی) نمی‌روند (و تک و تنها رهایش نمی‌کنند(.
«امر جامع » کار مهمّ که مقتضی اشتراک همگان است. هـگان در آن برای رایزنی و نظرخواهی یا برای جنگ یا کاری از کارهای عمـومی گرد می‌آیند. مؤمنان نمی‌روند وقتی که از پیشوای خود اجازه بگیرند، تا کار به هرج و مرج نکشد، و از وقار و نظام خالی نگردد.
این چنین کسانی که از همچون ا‌یمـانی برخوردا‌رند، و همچون ادبی را مراعات مـی‌دارند، اجازۀ رفتن نمی‌خواهند مگر آن که مضطرّ و درمانده باشند. آنـان سنگری را از ایمانشان و از ادبشان دارند که آنان را می‌پاید و نمی‌گذارد از امر جامع وکار عـامی دست بکشند که خاطر همگان را به خود مشغول میدارد، و همایش دسته جمعی را خواستار است ... با وجود این، قرآن رأی و نظر را به اجازه یـا عدم اجازۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم رئیس مردمان وا می‌گذارد ، گذشته از این که بدو آزادی اجازه دادن می‌دهد:
(فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ ).
هر گاه از تو برای انجام بعضی از کارهای خود اجازه خواستند، به هرکس از ایشان که می‌خواهی (و صلاح می‌بینی) اجازه بده.
خدا قبلاً پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را در برابر اجازه دادن به منافقان سرزنش کرده و فرموده بود:
(عفا الله عنک ! لم أذنت لهم حتى یتبین لک الذین صدقوا وتعلم الکاذبین)
خدا تو را بیامرزاد! چرا به آنان اجازه دادی (که از جهاد بازمانند و با شما خارج نشوند) پیش از آن که برای تو روشن گردد که ایشان (در عذرهائی که می‌آورنذ) راستگویید و یا بدانی که چه کسانی دروغگویند. (توبه /٤٣ .)
خدا به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آزادی رأی می‌دهد، اگر خواست اجازه بدهد، و اگر خواست اجازه ندهد. در اینجا مشکل عدم اختیار اجازه را برطرف می‌فرماید. چه بسا در آنجا ضرورتی بوده است و عدم اختیار اجازه را ایجاب می‌کرده است. آنچه می‌ماند آزادی سنجش و تشخیص مصلحت است که به پیشوای مسلمانان واگذار است. او است که مصلحت می‌داندکه فلانی بماند یا برگردد و برود. سخن او دربارۀ این مسالۀ ساماندهی و سازماندهی معتبر است و هر گونه که صلاح بداند قضیّه را به پایان می‌برد.
با وجود این، اشاره می‌فرماید که بر ضرورت غالب آمدن، و برنگشتن و نرفتن بهتر است. اجازه خواستن و رفتن، قصور بوده، و مقتضی استغفار و طلب آمرزش پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم برای افرادی است که عـذر تـقصیر می آورند:
(واستغفر لهم الله . إن الله غفور رحیم).
و از خدا برای آنان آمرزش بـخو!ه. بیگمان خـدا بخشایشگر و مهربان است (و با مغفرت و رحمت خود، اجازه خواستن و په دنبال مصالح حویش رفتن ایشان را که نوعی قصور در چنین اوقـات بشمار است می بخشد).
بدین وسیله دل و درون مؤمن را مقیّد مـی‌سازد، و مؤمن مادام که بتواند بر عذری که بدو اجازۀ رفتن می‌دهد غالب آید، درخواست اجازۀ رفتن نمی‌کند.
روند قرآنی آن وقت رو میکند به لزوم احترام گذا‌شتن به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به هنگام اجازه خواستن، و در همۀ احوال و اوضاع دیگر. نباید او را به نام خودش مخاطب قرار داد و گفت: ای محمّد! یا نباید او را با کنیه فریاد زد و گفت: ای ابوالقاسم! بدان گـونه که مسـلمانان همدیگر را به نام یا با کنیه مخاطب قـرار می‌دهند و فریاد می‌زنند. بلکه باید با احترامی که خدا برای او قائل شده است، وی را خواند و گفت: ای پیغمبر خدا! ای فرستادۀ خدا!
(لا تجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعاء بعضکم بعضا). .
) ای مؤمنان!) دعوت پیغمبر را در میان خویش (برای اجتماع و شرکت در کارهای مهمّ) همسان دعوت برخی ار خود بشمار بیاورید (چرا که فرمانش فرمان خدا و دعوتش دعوت پروردگار است(.
لازم است دلها از احترام و بـزرگداشت پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم لبریز شود، تا دلها هر واژه‌ای و هر سخنی و هر رهنمودی از واژه‌ها و سخنها و رهنمودهای او را مهمّ و عظیم بـشمارد و با احترام تلقی کند. این هم یک نگرش ضروری است. چه لازم است مربّی دارای وقار باشد، و رهبر و پیشوا دارای هیبت و حشمت باشد. فرق است میان این که مربّی و رهبر و پیشوا دارای وقار و هیبت و حشمت باشند، و میان این که آنان متواضع و آرام بوده و نرمش داشته بـاشند، و در نتیجه دیگران فراموش بکنند که او مربّی و رهبر و پیشوای ایشان است و او را صدا بزنند بدان گونه که همدیگر را صـدا می‌زنند ... لازم است منزلت و مکانت مربّی و رهبر و پیشوا در دل و درون کسانی محفوظ و مصون بماندکه ایشان را تربیت و رهبری و پیشوائی می‌کنند، تا بدین وسیله در ژرفای درونشان بزرگی و سترگی مربّی و رهبر و پیشوا در اوج خود بماند، و مردمان شرم و حیا بکنند از این که از حدود و ثغور احترام و تعظیم ایشان کوتاهی و تخطّی نمایند.
سپس روند قرآنی منافقانی را برحذر مـی‌دا‌رد و بیم می‌دهد که خود را می‌دزدند و بدون اجازه می‌روند، و برخی به برخی پناه می برند، و بعضی با بعضی سازش می‌کنند ... چشم خدا ایشان را می‌پاید و می‌بیند اگر هم چشم پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ایشان را نپاید و نبیند:
(قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوَاذًا).
خداوند آگاه از کسانی است که در میان شما خویشتن را می‌دزدند و پشت سر دیگران خود را پنهان می‌دارند (تا پیغمبر آنان را نبیند و از انـصراف و گریز ایشان نپرسد و کاری بدانان حواله نکند(.
این تعبیر، تعبیری است که حرکت جای خالی کردن و خود را دزدیدن و با پرهیز و حذر از مجلس در رفتن را به تصویر می‌کشد، و ترسوئی رویاروئی در آن مجسّم و برجسته، پدیدار و نمودار می‌شود، و خواری حرکت و احساس همزمان و همگام با آن، در درونها جلوه‌گر و آشکار می‌گردد:
(فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (٦٣)
آنان که با فرمان او مخالفت می‌کنند، باید از این بترسند کـه بلائی (در بـرابـر عصیانی کـه می‌ورزند) گریبانگیرشان گردد، یـا این کـه عذاب دردناکی دچارشان شود (اعم از قحطی و زلزله و دیگر مصائب دنیوی، و دوزخ و دیگر شکنجه‌های آخروی(.
تهدید و بیم هراس انگیزی است. برحذر داشتن بیمناکی است ... پس آنان که با فرمان او مخالفت می‌کنند، و از برنامه‌ای غیر از برنامۀ او پیروی می‌کنند، و خویشتن را از صف مسلمانان برای سود بردن یا از زیان دور نگاهداشتن می‌دزدند، باید بترسند و بر حذر باشند از این که فتنه و بلائی بدیشان برسد که معیارها و مقیاسها در آن پریشان شود و به هم بخورد، و ظم و نظامها در آن مختلّ گردد. درنتیجه حقّ با باطل بیامیزد، و پاک آمیزۀ ناپاک بشود، و امور و شؤون مردمان و زندگی ایشان تباهی گیرد، و کسی بر خود ایمن نگردد، کسی در حدّ و مرز خویش نماند، و در آن خوب از بد جدا و متمایز نشود ... این چـنین دوره‌ای از زمان، دورۀ بدبخت همگان خواهد بود:
(أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (٦٣)
یا این که عذاب دردناکی دچارشان شود.
عذاب دردناکی در دنیا یـا در آخـرت گریبانگیرشان گردد، به عنوان کیفر مخالفت از فرمان خدا، و مخالفت با برنامه‌ای که خدا آن را برای زندگی می‌پسندد و از آن خشنود است.
این تهدید و بیم به پایان می‌آید. همراه با آن همۀ سوره پایان می پذیرد با توجّه دادن دلهای با ایمان و دلهای منحرف به این که خدا مطّلع بر آنها است، و مراقب اعمال آنها است. مطّلع و آگاه از هر آن چیزی است که دلها در ژرفاهای خود نهان و پنهان می‌دارند.
(أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ قَدْ یَعْلَمُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَیَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٦٤)
هـان! (ای مردمان!) آثحه در آسمانها و زمین است متعلّق به خدا است. او آگاه است از آنچه شما (هـم اینک) بر آن هستید (و چه نوع عقیده و هدف و روشی دارید) و آگاه است از آن روزی که انسانها در آن به سوی او باز می‌گردند، و ایشان را ار اعمالی که انجام داده‌اند آگاه می‌سازد (و جزا و سزا و پاداش و پادافره کردار و رفتار و گفتارشان را می‌دهد) و خداونـد از هر چیزی آگاه است (و احوال و اوضاع و موافقت و مخالفت و اخلاص و نفاق کسی بر او پنهان نمی‌ماند).
*
بدین‌گونه با متوجّه کردن دلها و چشمها به خدا، و با یادآوری ترس و هراس و تقوا و پرهیـزگاری بدانها، این سوره به پایان می‌آید. این هم واپسین ضمانت، و پاسبان واقعی اوامر و نواهی است. این هـم اخلاق و آدابی است که یزدان جهان در این سـوره آنـها را بر مردمان واجپ فرموده است، و هـمۀ آنها را یکسان و برابر نموده است.
*
پایان جزء هیجدهم
به دنبال آن جزء نوزدهم قرار گرفته است که با سوره فرقان آغاز می‌گردد.[2]
[1] شافعی آن را روایت کرده است، و در یکی از دو گفتار خود راجع به مکاتبۀ با برده، بدان استناد نموده است.
[2] جزء هیجدهم قرآن بـا یک چـهارم سورۀ فرقان (آیۀ 20) به پایان می‌آید. و لیکن چون سورۀ فـرقان دارای وحدت موضوع است، ترجیح دادم جرء هیجدهم را در اینجا به پایان ببرم تا سورۀ فرقان با توفیق یزدان در جزء نوزدهم به تمام و کمال ذکر شود.