تفسیر سوره‌ی سبأ آیه‌ی 27-22

سوره‌ی سبأ آیه‌ی 27-22

(قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ (22)‏ وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ (23) قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ (24) قُل لَّا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ (25) قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ (26) قُلْ أَرُونِی الَّذِینَ أَلْحَقْتُم بِهِ شُرَکَاء کَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (27)

این  چرخش  و گردش‌ کوتاهی  پیرامون  مسألۀ  شـرک  و  توحید  است‌.  و لیکن  چرخش  و گردشی  است‌ کـه  دل  انسان  را  در  جولانگاه  سراسر  هستی  به  گشت  و گذ‌ار  می‌اندازد.  د‌ل  انسان  را  در  ظاهر  و  باطن  جهان‌،  پیدا  و  ناپیدای  آن‌،  آسمان  و  زمین  آن‌،  و  د‌نـیا  و  آخرت  آن‌،  می‌گرداند  و  می‌چرخاند.  دل  انسان  را  در  جـایگاه‌های  هراس‌انگیزی  نگاه  می‌دارد  کـه  بندهای  انـدامـها  در  آنجاها  به  لرزه  می‌افتند،  و  از  جلال  و  عظمت  خـدا  مدهوش  و  بیهوش  می‌شوند.  همچنین  دل  انسـان  را  در  پیشگاه  رزق  و  روزی  و کسب  و کارش  نگاه  می‌دارد  و  با  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزایش  رویاروی  می‌گرداند،  و  او  را  به  میان  جمعیّت  همایش  آخرت  می‏‎برد  و  آ‌میزۀ  همگان  در  آن  جهان  می‌سازد.  او  را  به  جایگاه  دادگاه  می‏‎برد  و تک  و  تنها  و  دور  از  همه ‌کس  و  همه  چیز  به  سؤا‌ل  و  جوابش  می‌پردازد  .  .  .  همۀ  اینها  با  آهـنگهای  نیرومند،  و  با  فاصله‌های  متّصل‌،  و  با  ضربه‌های  پیاپی  صورت  می‌پذیرد.  ضربه‌ها  انگار  پتکها  هستند:  «‌بگو  .  .  .  بگو  .  .  .  بگو  .  .  .»‌.  هر گفتاری  هـم  حجّت  و  برهان  فرد  متّهم  را  درهم  می‌شکند  و  پوچ  می‌گرداند،  و دلیل  ایـن  کار  را  با  نیرو  و  قدرت  آشکارا  بیان  می‌دارد.

*

(قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ) (22)‏

(‌ای  پــیغمبر!  بـه  مشـرکان‌)  بگو:  کسـانی  را  بـه  فریاد  بخوانید  که  بــز  خدا  (‌مـعبود  خود)  مـی‌پنداریـد.  (‌امّـا  بدانید  آنها  هرگز  گرهی  از  کارتان  نمی‌گشایند  و  سودی  و زیانی  به  شما  نمی‌رسانند.  چرا  که‌)  آنها  در آسمانها  و  زمین  کم‌ترین  حقّ  مشارکت  (‌در  خلقت  و  مالکیّت  و  ادارۀ  جهان‌)  نداشته  (‌و  انباز  خدا  نمی‌باشند)‌،  و  خداونـد  در  میانشان  یاور  و  پشتیپانی  ندارد  (‌تـا  در  ادارۀ  مـملکت  کائنات  بدو  نیازمند  باشد)‌.

این  مبارزه ‌طلبی  در  جولانگاه  آسمانها  و  زمین  به  طور  مطلق  صورت  می‌پذیرد:

(قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ ).

)‌ای  پـیغمبر!  بـه  مشـرکان‌)  بگو:  کسـانی  را  بـه  فریاد  بخوانید  که  بجز  خدا  (‌معبود  خود)  مـی‌پنداریـد.  (‌امّـا  بدانید  آنها  هرگز  گرهی  از  کارتان  نمی‌گشایند  و  سودی  به  شما  نمی‌رسانند).

آنان  را  به  فریاد  بخوانید،  تا  بیایند،  و  پشتیبانی  بنمایند،  و  باید  بگویند  یا  شما  باید  بگوئید  آنان  در آسمانها  یـا  زمین  چه  چیزی  را  می‌توانند  بکنند!  چه  بزرگ  و  چـه  کوچک‌؟ 

(لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ ).

آنها  در  آسمانها  و  زمین  به  اندازۀ  ذرّه‌ای  مـالک  چیزی  نیستند.

هیچ  دلیلی  ندارد که  آنـها  (‌دعای  مالکیّت  چیزی  در  آسمانها  یا  در  زمین  بکنند.  چه  مالک  چیزی  باید  بتواند  برابر  خواست  خود  در  آن  چیز  دخل  و  تصرّف  نماید.  آن  چیزها  و  آن‌ کسانی ‌که  بجز  خـدا  معبود گـمان  برده  می‌شوند  آیا کاری  را  می‌توانند  بکنند؟  آیا  در  چه  چیز  موجود  در گسترۀ  فراخ  هسـتی  آنـان  دخل  و  تصرّفی  دارند؟

آنان  در  آسمانها  و  زمـین  به  انـدازۀ  ذرّه‌ای  مـالکیّت  خالص  ندارند،  و  از  راه  مشارکت  نیز  صاحب  چیزی  در  جهان  نیستند:

(وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْکٍ ).

و  در  آسمانها  و  زمین  کم‌ترین  حقّ  مشارکت  (‌در  خلقت  و  مــــالکیّت  و  ادارۀ  جـهان‌)  نـداشـته  (‌و  انـباز  خـدا  نمی‌باشند)‌.

خداوند  سبحان  در  چیزی  از  آنان ‌کمک  نمی‌گیرد.  چـه  خدا  نیازی  به ‌کمک‌کننده  ندارد:

(وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِیرٍ) .

و  خداوند  در  میانشان  یـاور  و  پشتیبانی  نـدارد  (‌تـا  در  ادارۀ  مملکت  کائنات  بدو  نیازمند  باشد)‌.

چنین  برمی‌آید که  این  آیه  در  اینجا  به  نوع  خاصّی  از  شرکاء  ایشـان  اشاره  می‌نماید،  شـرکائی  که  گـمان  می‏بردند.  آن  شرکاء  باید  فرشتگانی  با‌شند  که  عربها  آنـان  را  دختران  خدا  گمان  می‏بردند  و  فـریادشان  می‌داشتند،  و  خیال  می‌کردند که  فـرشتگان  در  پـیشگاه  یزدان  برایشان  شفاعت  و  میانجیگری  می‌کنند.  مشرکان  عرب  چه ‌بسا  دربارۀ  فرشتگان  این  سخن  را گفته‌اند: 

(ما نعبدهم إلا لیقربونا إلى الله زلفى).

ما  آنان  را  پرستش  نمی‌کنیم  مگر  بدان  خاطر  که  ما  را  به  خداوند  نزدیک  گردانند.                                       (‌زمر/‌٣) 

بدین  سبب  خداوند  در  آیۀ  بعدی  شفاعت  ایشان  را  نفی  می‌کند.  نفی  شفاعت  آنان  در  صحنه‌ای  انجام  می‌پذیرد  که  بندهای  اندامها  از  آن  در  پیشگاه  یـزدان  بزرگوار  جهان ‌‌به‌ لرزه ‌و تکان ‌می‌افتد :

(وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ).

هـیچ ‌گونه  شـفاعتی  در  پیشگاه  خدا  سـودمند  واقـع  نمی‏گردد،  مگـر  شـفاعت  کسـی  کـه  خدا  بـدو  اجازۀ  (‌مـیانجیگری‌)  دهـد  (‌و آن  هـم  جز  خوب  و  پسـندیده  نگوید).

شفاعت  در  این  صورت  در گرو  اجازۀ  خدا  است‌.  خدا  هم  اجازۀ  شفاعت  نمی‌دهد  جز  برای  کسانی  که  بدو  ایـمان  آورده  و  سزاوار  مرحمت  خدا  باشند.  و  امّا  اشخاصی ‌که  برای  خدا  انباز  قرار  میدهند  اصلاً  سزاوار  این  نـیستند  که  خدا  اجازه  دهد  برایشان  شفاعت  و  مـیانجیگری  گردد، ‌نه  از  سوی  فرشتگان  و  نه  از  سوی  غیر  ایشان‌،  از 

میان  کسانی ‌که  اجازۀ  شفاعت‌ کردن  بدانان  داده  می‌شود. 

(حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) (23)

در  آن  روز  اضـطراب  و  وحشــتی  بـــر  دلهـــای  شفاعت‌ کنندگان  و  شفاعت‌ شوندگان  چیره  مـی‌شود،  و  در  انتظار  این  هستند  که  ببینند  خداوند  بـه  چه  کســانی  اجازۀ  شفاعت  می‌دهد  و  برای  چه  کسانی  باید  شـفاعت  بشود.  این  حـالت  اضطراب  و  نگرانی  هـمچنان  ادامـه  مـی‌یابد)  تـا  زمـانی  کـه  (‌فرمان  از  نـاحیۀ  خدا  صـادر  مــی‌شود  و)  فـزع  و  اضـطراب  از  دلهـای  آنــان  زائـل  می‏‎گردد.  (‌گروهی  رو  بـه  گروه  دیگر  کـرده  شـادان  و  خندان  مـی‌پرسند:‌)  آیـا  پـروردگارتان  چـه  (‌دسـتوری  صادر)  فرمود؟  می‌گویند:  حقّ  را  (‌صـادر)  فرمود  (‌کـه  اجاز‌ۀ  شفاعت  است‌)  و  او  والا  و  بزرگوار  است‌.

این  صحنه‌ای  است‌ که  در  روز  سختی  روی  می‌دهد،  در  آن  روزی ‌کـــه  مـردمان  مـی‌ایسـتند،  و  مـنتظر  شفاعت ‌کنندگان  و  شفاعت ‌شوندگان  می‌مانند  و  چشم  به  راه  می‌گردند  تا  خداوند  بزرگوار  با  بزرگواری  خـود  اجازه  دهد  برای  کسانی  شفاعت‌ گردد که  بدین  مقام  و  جایگاه  نائل  می‌گردند.  انتظار  به  طول  می‌انجامد.  توقّع  طول  می‌کشد.  چهره‌ها  بـر  خـاک  مـی‌افـتند  و کـرنش  می‏‎برند.  صداها  خاموش  می‌گردد.  دلها  در  انتظار  اجازۀ  شفاعت  از  سوی  خدای  بزرگ  و  سترگ،  به  خضوع  و  خشوع  می‌نشینند.

آن‌ گاه  فرمان  بزرگ  و  هراس‌انگـیز  صـادر  مـی‌شود،  و  ترس  و  هراس  شفاعت‌ کنندگان  و  شفاعت‌ شوندگان  را  فرا  می‌گیرد،  و  درک  و  فهم  و  شعورشان  از کار  می‌افتد!

(حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ ).

تا  زمانی  که  (‌فرمان  از  ناحیۀ  خدا  صادر  می‌شود  و)  فزع  و  اضـطراب  از  دلهای  آنان  زائل  می‏‎گردد.

ترس  و  هراسی ‌که ‌گـریبانگیرشان  شـده  بـود  بــرطرف  می‌شود،  و  از  خوف  و  وحشتی  به  در  می‌آیند که  ایشان  را  فرا گرفته  بود  و  مدهوش  و  بیهوششان  نموده  بود. 

(قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ ؟).

(‌گر‌وهی  رو  بـه  گروه  دیگر  کرده  شـادان  و  خندان  می‌پرسند:‌)  آیا  پـروردگارتان  چـه  (‌دسـتوری  صـادر)  فرمود؟‌. 

این  سخن  را  برخی  به  برخی  دیگر  می‌گویند:  چـه  بسـا  بعضی  از  ایشان  خویشتندار  بوده‌،  و  هوشیاری  خـود  را  حفظ  کرده‌اند.

(قَالُوا الْحَقَّ ).

می‌گویند:  حقّ  را  (‌صادر)  فـرمود  (‌که  اجـازۀ  شـفاعت  است).

و  چه  بسا  فرشتگان  مقرّب  هستند که  این  سخن  مختصر  و  فراگیر  را  می‌گویند  و  همچون  پاسخی  را  می‌دهند: 

(قَالُوا الْحَقَّ ).

می‌گویند:  حقّ  را  (‌صـادر)  فرمود  (‌کـه  اجـازۀ  شـفاعت  است‌)‌.

خداوند  شما  حقّ  را  فرمود،  حقّ ‌کلّی  را،  حـقّ  ازلی  را،  حقّ  الهی  را  .  .  .  چه  همۀ  سخنان  خدا  حقّ  است‌.

(وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) .

و  او  والا  و  بزرگوار  است‌.

این  صفتی ‌که  در  این  مقام  ذکر  می‌گردد،  با  انـدک  اندیشه‌ای  انسان  متوجّه  می‌شود  بزرگواری  و  عـظمت  در  آن  جلوه‌گر  و  مجسّم  است‌.

این  پاسخ  مختصر  به  وحشت  فراگیری  اشاره  دارد که  جز  یک‌ کلمه  در  آن  بر  زبان  نمی‌رود!

موقعیّت  هراسناک  شفاعت  این  است‌.  این  هـم  تـصویر  فـرشتگان  در  ایـن  صـحنه  است‌.  آنـان  در  پیشگاه  پروردگارشان  برپای  ایستاده‌اند.  آیا  بعد  از  این  صحنه  کسی  می‌تواند  گمان  برد  که  فرشتگان  انبازهای  یزدانند،  و  برای  کسانی ‌که  برای  خدا  انـباز  مـی‌ورزند  شـفاعت  می‌کنند؟‌!

*

این  آهنگ  نخستین  در  آن  صحنۀ  فروتنانۀ  هراسناک  و  دلهره‌انگیز  و  دشوار  است  .  .  .  به  دنبال  آن  آهنگ  دوم  دربارۀ رزق  و  روزی  در  می‌رسد،  رزق  و  روزی‌ای‌ که  از  آن  بهره‌مند  و  برخوردارند،  ولی  از  منبع  آن  غافل  و  بی‌خبر  هستند،  منبعی ‌کـه  دالّ  بر  یگـانگی  آفـریدگار  روزی‌رسان  است‌،  آن  خدائی ‌که  رزق  و  روزی  را  برای  بعضیها  فراخ‌،  و  برای  برخیها  کم  می‌گردانـد،  و  انبازی  ندارد:

(قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ) (24)

(‌ای  پـیغمبر!  بـه  مشـرکان‌)  بگـو:  چـه  کسـی  شـما  را  از  آسمانها  و  زمین  روزی  می‌رساند  (‌و  بـرکات  و  نـعمات  آنـها  را  در  اخـتیارتان  می‏‎گذارد؟  اگر  از  روی  عناد  پاسخت  ندادند،  خودت‌)  بگو:  خدا.  قطعاً  یا  ما  (‌مؤمنان‌)  و  یا  شما  (‌مشرکان‌)  بر  هدایت  یا  ضلالت  آشکاری  هستیم‌.  (‌چرا  که  عقیدۀ  ما  و  شما  با هم  تضادّ  روشـنی  دارد.  پس  حتماً  گروهی  از  ما  و  شمـا  اهل  هدایت  و  دسته‌ای  گرفتار  ضلالت  است‌(‌. 

رزق  و  روزی  مسأله‌ای  است  کــه  در  زنـدگانیشان  واقعیّت  دارد.  رزق  و  روزی  آسمان  از  قبیل  باران  و  گرما  و  روشنائی  و  نـور،  و  .  .  .  چـیزهائی  هستند کـه  مخاطبان  این  قرآن  با  آنها  آشنا  بودند.  غیر  از  اینها  انواع  و  اقسام  زیادی  از  رزق  و  روزی  زمین  هم  از  قبیل‌ گیاه  و  حیوان  و  چشمه‌های  آب  و روغنها  و  فلزها  و  معدنها  و  منبعها،  .  .  .  و  چیزهای  غیر  اینها که‌ گـذشتگان  آنـها  را  می‌شناختند  و  چیزهائی‌ که  جدای  از  آنها  هستند  و  در  طول  زمان‌ کشف  و  شناخته  می‌شوند.

(قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ؟).

(‌ای  پـیغمبر!  بـه  مشـرکان‌)  بگـو:  چـه  کسـی  شما  را  از  آسمانها  و  زمین  روزی  می‌رساند  (‌و  بـرکات  و  نعمات  آنها  را  در  اختیارتان  می‌گذ‌ارد؟‌(‌.

(قُلِ اللَّهُ).

(‌اگر  از  روی  عناد  پاسخت  ندادند،  خودت‌)  بگو:  خدا. 

دربارۀ  این  نمی‌توانند  ستیزه‌ کنند،  و  جز  ایـن  را  ادّعـاء  نمایند.

بگو:  خدا.  آن ‌گاه  همۀ  کارهای  ایشان  و  همۀ ‌کارهای  تو  به  خدا  واگذار  می‌گردد.  یکی  از  دو  طرف‌،  تو  یا  ایشان‌،  راهیاب  است‌،  و  طرف  دیگر  قطعاً گمراه  است‌.  مـمکن  نیست  تو  و  آنان  یک  راه  را  بپیمائید  و  هر  دو  طرفتان  را  هدایت  یا  راه  ضلالت  درپیش  گیرید:

(وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ ).

این  نهایت  انصاف  و  عدالت  و  ادب  در  ستیزه  و  جـدال  است‌،  این‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  مشـرکان  بگوید:  یکی  از  دو  طرف  ما  قطعاً  راهیاب  است  و  طرف  دیگـر  گمراه‌.  سپس  بگذارد  تشخیص  راهیاب  آن  دو  طرف‌،  و  گمراه  آن  دو  طرف‌،  به  عقل  سالم  حواله‌ گردد.  تا  بدین  وسیله  تدبّر  و  تفکّر  را  در کمال  آرامش  برانگیزد،  و  افتخار  بزهکارانه  آن  را  نپوشاند،  و  عشق  و  عـلاقۀ  به  ستیزه  و  نیرنگبازی  آن  را  نیالاید.  زیـرا  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  راهنما  و  مـعلّم  است‌.  لازم  است  ایشـان  را  رهـنمون  و  رهنمود کند،  نه  این‌ که  آنان  را  خوار  و  زبون  سـازد  و  سرکوب  نماید،  محض  جانبداری  از  خواری  و  زبونی  و  سرکوبی‌!

جدالی  بدین  شیوۀ  پاکیزه  الهامگرانـه‌،  بهتر  و  زودتـر  دلهای  متکبّران  ستیزه‌جوئی  را  می‌پساید  که  بـا  جـاه  و  مقام  می‌نازند  و گردن  می‌افرازند،  و  خویشتن  را  بالاتر  از  اقرار  به  حقّ  و  تسلیم  شدن  در  برابر  حقیقت  می‌گیرند.  همچنین  جدال  پاک  و  پسندیده‌،  بهتر  تدبّر  و  تفکّر  راهنما  و  قانع  شدن  ژرف  و  ریشه‌دار  را  برمی‌انگیزد.  این  هـم  نمونه‌ای  از  ادب  مجادله  است  و  سزاوار  دعوت ‌کنندگان  مکتب  اسلام  است ‌که  دربارۀ  آن  بیندیشند.

*

این  هم  آهنگ  سوم  این  صحنه  است‌،  آهنگ  سومی ‌که  هر  دلی  را  در  برابر  عمل  و  مسؤولیّت  آن‌،  بـا  قـصد  و  انصاف  و  ادب  لازم  نگاه  می‌دارد:

(قُل لَّا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (25)

بگو:  از  شما  دربارۀ  گناهانی  کــه  مـا  کـرده‌ایــم‌،  و  از  مـا  دربارۀ  گناهانی  که  شما  کرده‌اید،  پرسیده  نـمی‌شود  (‌و  پافشاری  ما  برای  راهنمائی  شما  تنها  جنبۀ  دلسوزی  به  حال  شما  دارد  و  بس‌).

چه‌ بسا  این  فرموده  مبتنی  بر  اتّهام  مشرکان  باشد  که  مى‌گفتند  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و کسانی‌ که  با  او  هستند  خطاکار  و  بزهکار  می‌باشند!  و  آنان  را  «‌صابئین‌»  یعنی  از  آئین  پدران  و  نیاکان  برگشتگان  می‌نامیدند.  این  هم  از  باطلگرایان  سر  می‌زند که  حقّگرایان  را  به  گمراهی  و  سرگشت  متّهم  می‌کنند،  و  در  ایـن  راسـتا  به  خود  می‌بالند  و  هیچ‌ گونه  شرم  و  حیائی  ندارند!

(قُل لَّا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (25)

بگو:  از  شما  دربارۀ  گناهانی  که  مـا  کرده‌ایـم‌،  و  از  مـا  دربارۀ  گناهانی  که  شما  کرده‌اید،  پرسیده  نـمی‌شود  (‌و  پافشاری  ما  برای  راهنمائی  شما  تنها  جنبۀ  دلسوزی  به  حال  شما  دارد  و  بس‌)‌.

هر کسی  در گرو  عمل  خود  است‌.  هر کسی  مسؤولیّت  عمل  خو‌د  را  دارد.  هر کسی  سزا  و  جزای‌ کـار  خـود  را  دارد  .  .  .  بر  هر کسی  لازم  است‌ که  دربارۀ  موقعیّت  خود  بیندیشد،  و ببیند که  آیا  عمل  و  مسؤولیّت  و  موقعیّتی‌ که  دارد  او  را  به  نجات  یا  به  هلاک  می‌رسانند.

با  این  پسوده  ایشان  را  بیدار  و  هوشیار  می‌نماید  و  به  تامّــل  و  تد‌بّر  و  تفکّرشان  می‌خوانـد  و  وادارشـان  می‌گرداند.  این  نخستین‌ گام  در  دیـدن  چهرۀ  حقّ‌،  و  گذشته  از  آن  نخستین‌ گام  در  پیش  چشم  داشـتن  قانع  گردیدن  است‌.

* 

آن‌ گاه  آهنگ  چهارم  در  می‌رسد:

(قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ) (26)

بگـو:  پـروردگارمان  مـا  را  (‌در  روز  رسـتاخیز)  گرد  می‌آورد  و  سپس  در  میان  ما  به  حقّ  داوری  می‏‎کند.  تنها  او  داور  آگاه  (‌از  کارهای  ما  و  شما)  است‌.

در  اوّل‌ کار،  خدا  میان  اهل  حقّ  و  اهـل  باطل  را گرد  می‌آورد،  تا  حقّ  با  باطل  رو  در رو  قرار گیرد،  و  اهل  حقّ  مردمان  را  به  سوی  حقّ  خود  بخوانند،  و داعیان  به  دعوت  خویش  بپردازند:  در  اوّل‌ کار  امور  با  یکدیگر  می‌آمیزد  و گلاویز  مى شود،  و  حقّ  باطل  را  نقش  زمین  می‌سازد،  و  چه  بسا  شبهه‌ها  در  برابر  برهانها  بایستد،  و  باطل  حقّ  را  بپوشاند  .  .  .  امّا  همۀ  اینها  تا  مدّتی  ماندگار  می‌ماند  .  .  .  آن  وقت  است‌ که  خدا  میان  دو  دستۀ  حقّ  و  باطل  داوری  می‌فرماید،  و  دادگرانه  آنها  را  از  یکدیگر  جدا  می‌نماید،  و  حکم  واپسین  و  جداسازنده  و  قاطع  خود  را  بر  آنان  اجراء  می‌سازد  .  .  .

(وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ ).

تنها  او  داور  آگاه  (‌از  کارهای  ما  و  شما)  است‌.

او  داور  آگاهی  است‌ که  حقّ  و  باطل  را  از  یکدیگر  جدا  می‌سازد،  و  از  روی  آگاهی  و  شناخت  میان  حقّگرایان  و  باطلگرایان  داوری  می‌فرماید  و  فرمانروائی  می‌نماید.  این  هم  اطمینان  پیدا کردن  به  داوری  و  فرمان  یـزدان  است‌.  خدا  قطعاً  فرمانروا  و  داور  است  و  پرده  از  چهرۀ  حقّ ‌کنار  می‌زند  و  حقّ  را  پدیدار  و  نمودار  می‌گرداند.  خدا  امور  را  جز  تا  مدّتی  آمیزه  و  آمیخته  رها  نمی‌سازد.  خداوند  حقّگرایان  و  باطلگرایان  را  مختلط  و  متداخل  با  یکدیگر  نگاه  نمی‌دارد  و گرد  نمی‌آورد  مگر  تا  آن  زمان  که  حقّ  به  دعوت  خود  برمی‏خیزد،  و  تاب  و  توان  خود  را  مبذول  می‌دارد،  تجربه  و  آزمون  خود  را  تجربه  می‌کند  و  می‌آزماید.  آن‌ گاه  است‌ که  یزدان  جهان  فرمان  خود  را  صادر  می‌فرماید  و  اجراء  می‌نماید  و  آن‌ گونه ‌که  باید  داوری  می‌کند  و  مسأ‌له  را  فیصله  می‏بخشد  و کار  را  به  پایان  می‌آورد.

یزدان  سبحان  است‌ که  می‌داند  و  مقدّر  می‌فرماید که  چه  وقت  سخن  داورانه  و کلام  فیصله‌بخش  را  می‌گوید.  هیچ  کسی  را  نسزد که  موعد  آن  سخن  و  آن ‌کلام  را  تـعیین  سازد  و  مشخّص  نماید،  و  هیچ‌ کسـی  را  نسـزد کـه  آن  وقت  را  با  عجله  بخواهد  و  آن  را  به  شتاب  درآورد.  چه  این  خدا  است‌ که  همگان  را گرد  می‌آورد.  و  هم  او  است  که  داوری  می‌کند:

(وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ ).

تنها  او  داور  آگاه  (‌از  کارهای  ما  و  شما)  است‌.

*

آن‌ گاه  واپسین  آهنگ  درمی‌رسد که  همگن  و  همسان  نخستین  آهنگ  است  در  به  مبارزه  طلبیدن  انبازهائی ‌که  گمان  برده  می‌شوند:

(قُلْ أَرُونِی الَّذِینَ أَلْحَقْتُم بِهِ شُرَکَاء کَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (27)

بگو:  کسانی  را  که  به  عنوان  شریک  خدا  بـه  خدا  مـلحق  سـاخته‌اید،  به  مـن  نشـان  دهـید  (‌تـا  بـبینم  بـرابـر  کـدام  ویژگی،  در  الوهیّت  با  خداونـدی  انبازند  کـه  چیزی  همسان  او  نـیست‌؟‌!)  نـه‌،  هرگز!  (‌چنین  چیزی  مـمکن  نیست‌.  آخـر  این  یک  مشت  سنگ  و  چوب  خاموش  و  بی‌جان‌،  که  آنها  را  سمبول  ارواح  و  فرشتگان  می‌دانـید،  ساخته  و  پرداخته  دست  خودتان  بوده  و  مرتبۀ  خدائی  را  نشایند)  بلکه  تنها  الله  (‌که  آفریدگار آسمانها  و  زمین‌)  و  چیره  و  کاربجا  است‌،  خدا  است  و  بس‌. 

در  این  درخواست‌،  زشت  شمردن  و  سبک  داشتن  است‌: 

(أَرُونِی الَّذِینَ أَلْحَقْتُم بِهِ شُرَکَاء ).

کسـانی  را  که  بـه  عنوان  شـریک  خدا  بـه  خدا  مـلحق  ساخته‌اید،  به  من  نشان  دهید.

آنها  را  به  من  نشان  دهید.  آنـان  چه ‌کسانیند؟  آنـها  کیـستند؟  چه  ارزش  و بهائی  دارند؟  صفت  آنها  چیست‌؟  مکان  آنها کجا  است‌؟  به  کدام  حقّ  این  ادّعاء  را  از  شما  دارند؟‌..  همۀ  اینها  اشـاره  به  زشت  شمردن  و  سبک  داشتن  دارند.

آن‌ گاه  انکار کردن  با  تنبیه  و  تهدید  در  می‌رسد:

 (کَلّا).  نه‌،  هرگز.

آنان  و  آنها  هرگز  انبازهای  خدا  نیستند.  خداوند  سبحان  هیچ ‌گونه  انبا‌زی  ندارد.

(بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) .

بلکه  تنها  الله  (‌که  آفریدگار آسمانها  و  زمـین‌)  و  چیره  و  کاربجا  است‌،  خدا  است  و  بس‌.

کسی  کـه  صفات  او  ایـن  بـاشد،  اینها  انبازهای  وی  نخواهند  بود.  اصلاً  خدا  شریک  و  انبا‌زی  ندارد. 

* 

بدین  وسیله  این  مرحلۀ ‌کوتاه  به  پایان  مـی‌آید،  و  ایـن  آهنگهای  درشت  و  ژرف  به  اتمام  می‌رسد،  این  مرحله  و  آهنگهائی ‌که  دربارۀ  سیمای  جـهان  فـراخ  و  شگـفت  هستی‌،  و  دربارۀ  موقعیّت  شفاعت  شگرف  و  هراسناک‌،  و  دربارۀ  درگیری  حقّ  و  باطل،  و  راجع  به  ژرفای  نفسها  و  اعماق  دلها  است‌.

تفسیر سوره‌ی سبأ آیه‌ی 42-28

سوره‌ی سبأ آیه‌ی 42-28

(وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (28) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ (29) قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ (30) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ (31)‏ قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ (32) وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (33) وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ (34) وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالاً وَأَوْلَاداً وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ (35) قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (36) وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُم بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ (37) وَالَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ (38) قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (39)‏ وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ أَهَؤُلَاء إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ (40) قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ (41) فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَلَا ضَرّاً وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ) (42)

این  چرخش  و گردش  موقعیّت‌ کسانی  را  دربر  مـی‌گیرد  که  به  چیزی‌ کفر  ورزیده‌اند ‌که  پـغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌آن  را  بـــرایشــان  آورده  است‌،  و  از  مــوضعگیری  افـراد  خوشگذران  و  لذّت‌پرست  در  برابر  هر  رسـالتی  سخن  می‌گوید.  آنان  کسانیند که  اموال  و  اولادشان  مغرورشان  می‌کند  و گولشان  می‌زند. کالاها  و  متاعهائی ‌که  در  این  دنیا  دارند  ایشان  را  سرمست  می‌نماید،  و گمان  می‏‎برند  کالاها  و  متاعهایشان  دلیل  بر گزینش  ایشان  و  برتری  دادنشان  است‌،  و  آنان  را  در  دنیا  و  آخرت  از  عذاب  و  عقاب  می‌رهاند.  بدین  حهت  یزدان  جـهان  صحنه‌های  ایشان  در  آخرت  را  بدانان  نشان  می‌دهد،  بدانگونه  که  گوئی  هم  اینک  آن  صحنه‌ها  در گرفته‌اند  و  آغاز  شده‌اند  تا  آنان  ببینند  آیا  چیزی  از  آنها  بدیشان  سود  می‌رساند  یا  محفوظ  و  مصونشان  می‌دارد؟  در  ایـن  صحنه‌ها  همچنین  روشن  می‌گردد  نه  فرشتگانی  و  نه  جنّیانی‌ که  آنها  را  در  این  دنیا  می‌پرستند،  و  از  ایشـان ‌کمک  و  یاری  می‌طلبند،  می‌توانـند  برایشـان  کـاری  بکنند  و  بدیشان  چیزی  بدهند  .  .  .  در  لابلای  مـجادله‌،  قرآن  حقیقت  ارزشهائی  را  روشن  می‌سازد که  در  تـرازوی  خدا  وزنی  و  در  پـیشگاه  او  ارزشی  دارنـد.  در ضـمن  ارزشهای  نادرست  و  ناروائی  پدیدار  می‌گردد که  بدانها  در  زندگی  می‌نازند  و  خویشتن  را  والا  و  بالا  می‌گیرند.  مقرّر  هم  می‌گردد که‌ گسترش  رزق  و  روزی‌،  و کاهش  رزق  و  روزی‌،  هر  دو کارهائی  هستند که  طبق  اراده  و  مشیّت  خدا  جریان  پیدا  می‌کنند  و  واقع  می‌گردند.  نه  این  و  نه  آن  دلیل  بر خشنودی  یا  خشم  خدا  و  یا  نزدیکی  به  خدا  یا  دوری  از  او  نیست‌.  بلکه  هر  دوی  آنها وسیلۀ  امتحان  هستند.

* 

(وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (28) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ (29) قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ) (30)

تـو  را  بـرای  جملگی  مردمان  فرستاده‌ایـم  تـا  مژده‌رسان  (‌مـؤمنان  بـه  سـعادت  ابـدی‌)  و  بیم‌دهندۀ  (‌کافران  به  شقاوت  سرمدی‌)  باشی‌،  و لیکن  اکثر  مردم  (‌از  این  معنی‌)  بی‌خبرند  (‌و  همگانی  بـودن  نـبوّت  تـو  را  باور  نمی‌دارند.  کافران‌)  می‌گویند:  اگر  راست  می‌گوئید  (‌که  رستاخیزی  در  میان  است‌،  به  ما  بگوئید)  این  وعده  کی  به  وقوع  می‌پیوندد؟  بگو:  وعدۀ  شما  روز  مشخّصی  است  که  نه  ساعتی  از  آن  پسی  می‏‎گیرند،  و  نه  ساعتی  از  آن  پیشی  می‏‎گیرند.

این  بیان  به  دنبال  چرخش  و گردش  پیشین  ذکر  می‌گردد،  چرخش  و گردشی‌ که  در  آن  مسؤولیّت  شخصی  ذکر  می شود،  و  روشن  می‌گردد که  آنچه  بر  پیروان  حقّ  لازم  است  و  باید  در  قبال  پیروان  باطل  انجام  بدهند  دعـوت  کردن  و  بیان  مطالب  است‌،  و  از  آن  پس‌ کارشان  به  خدا  واگذار  است  و  با  خدا  سر  و کار  دارند.

به  دنبال  آن  در  اینجا  ذکر  وظیفۀ  پیغمبر صلّی الله‌ علیه وآله وسلّم  و  نادانی  و  ناآگاهی  ایشان  از  حقیقت  وظیفۀ  پیغمبر  صلّی ا‌لله ‌علیه وآله وسلّم  ،  و  از  او  با  شتاب  درخواست‌ کردن  فرا رسیدن  سزا  و  جزائی ‌که  بدیشان  وعده  می‌دهد  یا  ایشان  را  از  آن  می‌ترساند،  و  ذکر  این‌ که  فرا  رسیدن  سزا  و  جزا  به  موعد  مقرّر و  مقدّر  خود  در  غیب  خدا  واگذار  است‌،  قرار  می‌گیرد:

(وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً ).

مـا  تــو  را  بـرای  جملگی  مـردمان  فـرستاده‌ایـم  تـا  مـژده‌رسان  (‌مـؤمنان  بـه  سـعادت  ابـدی‌)  و  بـیم‌دهندۀ  (‌کافران  به  شقاوت  سرمدی‌)  باشی‌.

این  است  حدود  و  ثغو‌ر  رسالتی ‌که  همگانی  و  برای  جملگی  انسانها  است  .  .  .  مژده‌رسان  و  بیم  دادن‌.  در  این  حدّ  و  مرز،  این  رسالت  به  پایان  می‌آید.  ولی  پیاده‌ کردن  این  مژده  رساندن  و  این  بیم  دادن‌،  حواله  به  خدا  است‌: 

(وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (28) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ؟) (29)

و لیکن  اکثر  مردم  (‌از  ایـن  مـعنی‌)  بـی‌خبرند  (‌و  همگانی  بودن  نبوّت  تو  را  باور  نمی‌دارند.  کافران‌)  می‌گویند:  اگر  راست  می‌گوئید  (‌که  رستاخیزی  در  مـیان  است‌،  بـه  ما  بگوئید)  این  وعده  کی  به  وقوع  می‌پیوندد؟‌!)‌.

این  پرسش  اشاره  دارد  به  نـاآگاهی  آنـان  از  وظـیفۀ  پیغمبر  صلّی ا‌لله ‌علیه وآله وسلّم  و  عدم  درک  و  فهم  ایشـان  از  حدود  و  ثغور  رسالت‌.  قرآن  آزمند  بر  سره کردن  و  پالودن  عقیدۀ  تـوحید  و یکتاپرستی  است‌.  چه  مـحمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیغمبری  نیست‌ که  دارای  وظیفۀ  محدود  است‌.  او  در  حدود  و  ثغور  وظیفۀ  خود  به‌ کار  می‌پردازد  و  از  آن  پا  را  درازتر  نمی‌کند  و  از  آن  گام  را  فـراتـر  نمی‌نهد.  خدا  صاحب‌ کار  و  مالک  امر  است‌.  خدا  است ‌که  او  را  فرستاده  است  و  پیغمبر کـرده  است‌،  و  برای  او کـار  را  تعیین  فرموده  است  و  مرزبندی  نموده  است‌.  دیگر  جزو  وظیفۀ  او  نیست  وعد  و  وعـید  را  پـیاده‌ کند  و  تـحقّق  بخشد،  و  حتّی  موقع  پیاده  شدن  و  تحقّق  یافتن  وعـد  و  وعید  را  بداند  .  .  .  این ‌کار  به  پروردگارش  واگذار  است‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌حدود  و  ثغور وظیفۀ  خود  را  می‌داند  و  با  کار  خود  آشنا  است‌.  حتّی  سؤال  هم  نمی‌کند  از  چیزی ‌که  پروردگارش  او  را  بر  آن  مطّلع  نـفرموده  است‌،  و  آن  را  بدو  واگــذار  نـنموده  است  و  حواله  نکرده  است‌.  پروردگارش  او  را  مکلّف  و  مو‌ظّف  می‌سازد که  بدیشان  پاسخ  مشخّصی  را  بدهد  و  بدان  برخیزد:

(قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ) (30)

بگو:  وعدۀ  شما  روز  مشخّصی  است  که  نه  ساعتی  از آن  پسی  می‏گیرید،  و  نه  ساعتی  از  آن  پیشی  می‏گیرید.

هر  وعده‌ای  در  وقت  سررسیدی ‌که  خدا  آن  را  مقرّر  و  مقدّر  فرموده  است  سر  می‌رسد  و  به  وقوع  می‌پیوندد.  نه  به  خاطر  خواست  و  رغبت‌ کسی  به  تأخیر  می‌افتد،  و  نه  به  خاطر  تقاضا  و  تمنّای ‌کسی  جلو  می‌افتد.  چیزی  از  این‌ کارها  بیهوده  و  تصادفی  روی  نـمی‌دهد.  چه  هـر  چیزی  به  اندازۀ  لازم  آفریده  شده  است  و  در  وقت  مقرّر  و  مقدّر  خود  پدیدار  مـی‌آید  و  سـر  از گریبان  عدم  برمی‌آورد  و  هر کاری  و  هر  چیزی  به‌ کار  و  چیز  دیگر  متّصل  و  مربوط  است‌،  و  قضا  و  قدر  خدا  رخدادها  و  موعدها  و  سررسیدها  را  ترتیب  می‌دهد  برابر  حکمت  خدا که  نهان  و  پنهان  است  و کسی  از  بـندگانش  آن  را  درک  و  فهم  نمی‏‎کند  مگر  بدان  اندازه‌ که  خدا  برای  او  پرده  از  آن  برمی‏دارد  و  از  آن  آگاهش  می‌سازد.

وعد  و  وعید  خدا  را  به  شتاب  انداختن  و  زودتر  از  موعد  خود  خواستن‌،  دلیل  بر  عدم  درک  و  فهم  این  حقیقت‌ کلّی  است‌.  بدین  علّت  اکثر  مردم  ناآگاهند  و  از  ایـن  مـعنی  بی‌خبرند،  و  ناآ‌گاهی  و  بیخبری  است ‌که  ایشان  را  به  سؤال ‌کردن  و  شتاب  ورزیدن  می‌کشاند.

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).

کافران  می‌گویند:  ما  هرگز  به  این  قرآن  و  دیگر  کتابهای  پیش  از  آن  ایمان  نخواهیم  آورد.

این ‌کار  پیش  از  هر  چیز  دشمنانگی  با  هدایت  و  پافشاری بـر  نپذیرفتن  هدایت  در همۀ  مصادر  و  منابع  آن  است‌.  نه  قرآن  را  می‌پذیرند،  و  نه‌ کتابهای  پیشین  را که  قرآن  را  تصدیق  می کنند،  و  به  صدق  آن‌ گواهی  می‌دهند.  نه  آماده‌اند  این  را  بپذیرند،  و  نه  حـاضرند  آنـها  را  قبول  کنند،  نه  امروز  و  نه  فردا.  معنی  این  هم  چنین  است‌ که  آ‌نان  بر کفر  خود  ماندگارند  و  پافشاری  می‌ورزند،  و  از  روی  عمد  و  قصد،  قاطعانه  بر  این  تصمیم‌ گرفته‌اند که  هرگز  به  دلائل  و  براهین  هدایت  - هر چه  بوده  و  هر چه  هست  - ‌ننگرند  و  توجّه  نکنند  و  اهمّیّت  ندهند!  پس  در  این  صورت  پیشاپیش  تعمّد  و  اصرار  بر  انکار  هدایت دارند!

بدین  لحاظ  است ‌که  خداونـد  سـبحان  ایشان  را  بـا  صــحنه‌ای  از  صـحنه‌های  روز  آخـرتشان  روبرو  می‌فرماید،  صحنه‌ای ‌که  در  آن  سزا  و کیفر  این  اصرار  و  پافشاری  است‌:

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ (31)‏ قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ (32) وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (33)

اگر  برایت  ممکن  بود  که  ببینی  (‌حال  چنین  ستمگرانی  را)  در  آن  زمان  که  ستمگران  در  پیشگاه  پروردگارشان  (‌برای  حساب  و  کتاب‌)  نگاه  داشته  شده‌اند  (‌از  کارشان  در  شگفت  مـی‌ماندی‌.  چـرا  کـه‌)  هـمه  بـا  یکدیگر  در  گفتگویند  و  هر  یکی  گناه  را  به  گردن  دیگری  می‌اندازند.  مستضعفان  و  زیردستان‌،  به  مستکبران  و  بـالادستان  می‌گویند:  اگر  شما  نبودید  (‌و  ما  را  گمراه  نمی‌کردید)  مـا  ایــمان  مـی‌آوردیم  (‌و  اکــنون  رستگار  مـی‌شدیم‌)‌.  مستکبران  هم  به  مسـضعفان  می‌گویند:  آیا  ما  شما  را  از  هدایتی  بازداشـته‌ایـم  که  بـرایـتان  آمـده  بوده  است‌؟‌!  (‌هرگز  ما  چنین  کاری  را  نکـرده‌ایـم  و)  بلکه  خود  شـما  گناهکار  بــوده‌اید  (‌و  بـه  کفر  و  الحـاد  گرائـیده‌ایـد). 

مستضعفان  به  مستکبران  (‌بـار  دیگـر)  مـی‌گویند:  بـلکه  توطئه‌ها  و  تبلیغات  مکّارانۀ  شـما  در  شب  و  روز  سبب  شد  که  ما  از  هدایت  بازمانیم‌،  در  آن  هنگامی  که  شما  بـه  ما  دستور  می‌دادید  که  خدا  را  بـه  یگانگی  نشناسیم  و  انبازها  و  همتاهائی  برای  او  قرار  دهیم‌.  (‌سرانجام  هر  دو  گروه  از  شدّت  وحشت‌،  نفسهایشان  در  سینه‌ها  حبس  می‌شود)  و  پشیمانی  خود  را  پنهان  می‌دارند،  بدان ‌گاه  که  عذاب  را  مشاهده  می‏‎کنند  و ما  غل  و  زنـجیرها  را  بـه  گـردن  کافران  مـی‌اندازیـم  (‌و  ایشـان  را  روانـۀ  دوزخ  می‌سازیم‌)‌.  آیا  به  آنان  جزائی  جز  (‌جزای‌)  کارهائی  کـه  می‌کرده‌اند  داده  می‌شود؟‌.

این  سخن  ایشان  در  دنیا  بوده  است‌:

(نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).

ما  هرگز  به  این  قرآن  و  دیگر  کتاب‌های  پیش  از  آن  ایـمان  نـخـواهیم  آورد.

اگر  سخن  ایشان  را  در  جایگاه  دیگری  بشنوی،  بدان  هنگام  که  این  ستمگران  را  مـی‌بینی  کـه  بدون  اراده  و  اختیاری‌ که  داشـته  باشند  «‌مَوْقُوفُون‌»  نگاه  داشـته  شدگانند  چه  بزهکارانـند  و  در  «‌عند  ربّهمْ»  پیشگاه  پروردگارشان‌،  در  انتظار  سزا  و  حزا  نگاه  داشته  شده‌اند،  در  پیشگاه  پروردگارشان‌ که  قاطعانه  می‌گفتند که  آنـان  به  سخنانش  و  به ‌کتابهایش  هرگز  ایمان  نمی‌آورند،  ولی  هم  اینک  این  آنانند که  در  پـیشگاه  خدا  نگاه  داشته  شده‌اند،  اگر  آن  روز  ببینی  و  بنگری  این  سـتمگران  را  خواهی  دید که  یکى  دیگری  را  سرزنش  و  سرکوب  می‌کند،  و  یکی  مسؤولیّت ‌کاری  را که ‌کـرده  است  بـر  گردۀ  دیگری  می‌اندازد:

(یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ ).

همه  با  یکدیگر  در  گفتگویند  و  هر  یکی  گناه  را  بـه  گـردن  دیگری  می‌اندازند.

چه  چیزی  را  ردّ  و  بدل  می‌سازند  و  آن  را  به‌ گردن  یکدیگر  می‌اندازند؟

(یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ) (31)‏

مستضعفان  و  زیردستان‌،  به  مسـتکبران  و  بـالادستان  می‌گویند:  اگر  شما  نبودید  (‌و  ما  را  گمراه  نمی‌گردید)  مـا  ایمان  می‌آوردیم  (‌و  اکنون  رستگار  می‌شدیم‌)‌.

مسؤولیّت  چنان  ایستادن  هولناک  خوارکننده  را  بر گردن  مستکبران  و  بالادستان  می‌اندازند،  و  علّت‌ گرفتار  آمدن  به  بلا  و  مصیبتی  را که  بدان  بعد  از  آن  دچار  می‌آیند  وجود  ایشان  می‌دانـند!  در  ایـن  هنگام  مسـتکبران  و  بالادستان  با  زشتی  و  پـلشتی  سـخنان  مســتضعفان  و  زیردستان  را  پـاسخ  می‌گویند  و  دشـنامهای  تـندی  را  بدیشان  می‌د‌هند:

(قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ) (32)

مستکبران  هم  به  مستضعفان  می‌گویند:  آیا  ما  شما  را  از  هدایتی  بازداشته‌ایـم  که  بـرایتان  آمـده  بـوده  است‌؟‌!  (‌هرگز  ما  چنین  کاری  را  نکرده‌ایم  و)  بـلکه  خود  شما  گناهکار  بوده‌اید  (‌و  به  کفر  و  الحاد  گرائیده‌اید)‌.

این  شانه  خالی‌ کردن  از  مسـؤولیّت  و  پیامد  است‌،  و  اقرار  و  اعتراف  به  هدایت  است‌.  آنان  در  دنیا  هیچ‌ گونه  ارزشی  برای  مستضعفان  قائل  نبودند،  و  رأی  و  نظری  از  ایشان  نمی‌پذیرفتند،  و  اصلاً  وجودشان  را  به  حساب  نمی‌آوردند،  و  از  آنـان  مخالفتی  و  مجادله‌ای  قبول  نمی‌کردند!  امّا  امروز  -‌ که  در  برابر  عذاب  قرار گرفته‌اند  -  به  صورت  انکار کار  از  ایشان  می‌پرسند:

(أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم ).

آیا  ما  شما  را  از  هدایتی  بازداشته‌ایم  که  بـرایـتان  آمده  بوده  است‌؟‌!.

(بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ) .

بلکه  خود  شما  گناهکار  بوده‌ایـد  (‌و  بـه  کـفر  و  الحاد  گرائیده‌اید)‌.

مقصّر  خود  شمائید  چون  را‌هیاب  نشـده‌ایـد  و  بزهکار  بوده‌اید!

اگر  در  دنیا  بودند،  مستضعفان  یک‌ کلمه  هم  نمی‏گفتند.  و لیکن  آنان  در  آخرت  هستند،  آنجا که  هاله‌های  دروغین  و  ارزشهای  نادرست‌ کنار  می‌روند  و  فرو  می‌افتند،  و  چشمهای  بسته  باز گردند،  و  حقائق  پوشیده  پـیدا  و  هویدا  مـی‌آیند.  ایـن  است  که  مسـتضعفان  ساکت  و  خـاموش  نمی‌نشینند  و کـرنش  نمی‌برند  و فروتنی  کنند.  بلکه  با  مستکبران  و  بالادستان  با  همان  نیرنگی  رویاروی  می‌شوند  و  می‌جنگند که  شب  و  روز  بدان  می‌پرداختند  تا  دیگران  را  از  هدایت  بـازدارند،  و  به  باطل  دسترسی  و  دستیابی  پیدا کنند،  و  حقّ  را گول  بزنند،  و  به  پلشتی  و  نادرستی  فـراخوانند،  و  نفوذ  و  قدرت  را  در  راه‌ گمراه‌ کردن  و  فریب  دادن  به ‌کار  ببرند:

(وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً).

مستضعفان  به  مستکبران  (‌بـار  دیگر)  مـی‌گویند:  بلکه  توطئه‌ها  و  تبلیغات  مکّارانۀ  شما  در  شب  و  روز  سـبب  شد  که  ما  از  هدایت  بازمانیم‌،  در آن  هنگامی  که  شما  به  ما  دستور می‌دادید  که  خدا را  به‌‌ یگانگی ‌نشناسیم ‌و  انبازها  و  همتاهائی  برای  او  قرار  دهیم‌.

سپس  اینان  و  آنان  متوجّه  می‌شوند که  ایـن ‌گفتگوی 

بیسود  بدینان  و  بدانان  نفعی  نمی‌رساند،  و  مستکبران  و  مستضعفان  را  نجات  نمی‌دهد.  چه  هر کسی‌ گناه  خود  و  کیفر خود  را  دارد.  مستکبران  بار گناهان  خود  را  بر دوش  می‏‎کنند،  و کیفر  و  پیامد گمراه‌ کردن  و  فریب  دادن  را  دارند.  و  مستضعفان  هم  بار گناهان  خود  را  بر  دوش  می‌کشند،  و  ایشان  نیز  مسؤول  پیروی ‌کردن  از  طاغیان  و  یاغیان  هستند،  و  ایـن‌ کـه  مستضعف  و  زیـردست  بوده‌اند  ایشان  را  از کیفر  و  عذاب  مـعاف  نمی‌دارد.  خداوند  جهان  ایشان  را  با  اعطاء  درک  و  فهم  و  حرّیّت  و  آزادگی،  بز‌رگواری  بخشیده  است‌،  ولی  آنـان  درک  و  فهم  خود  را  بیکاره‌ گذاشته‌اند  و  بیهوده  رها کرده‌اند،  و  حرّیّت  و آزادگی  خویش  را فروخته‌انـد،  و  برای  خود  پسندیده‌انـد  که  دنباله‌رو  باشند،  و  برای  خویشتن  پذیرفته‌اند که  خوار گردند  و  پست  شوند.  لذ‌ا  جملگی  سزاوار  عذاب  گردیده‌اند،  و  دل  شکسته  و  حسرت‌زده  شده‌اند،  و  عذاب  را  حاضر  و  آماده  برای  خود  یافه‌اند: 

(وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ ).

و پشیمانی  خود  را  پنهان  می‌دارند،  بدانگاه  که  عذاب  را  مشاهده  می‌کنند.

این  حالت  شخص  دل  شکسته‌ای  است ‌که  سخنها  را  در  سـینه‌ها  نگــاه  و  پنهان  می‌دارد،  و  زبان‌ها  آنـها  را  نمی‏‎گویند،  و  لب‌ها  بدانها  نمی‌جنبند.

آنگاه  عذاب  خوارکنندۀ  سخت  و  دشواری  ایشان  را  فرا  می‌گیرد:

(وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا ).

و ما  غل  و  زنجیرها را  به  گردن  کافران  می‌اندازیم  (‌و  ایشان  را  روانۀ  دوزخ  می‌سازیم‌)‌.

سپس  روند  قرآنـی  بدیشان  رو  می‌کند  و  از  ایشـان  صحبت  می‌کند،  در حالی‌ که  به  غل  و زنجیرها کشـیده  شده‌انـد.  سخن ‌گفتن  با  ایشان  را  رها  می‌سازد  و  تماشاگران  را  خطاب  قرار  می‌دهد:

(هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (33)

آیا  به ‌آنان  جزائی  جز  (‌جزای‌) ‌کارهائی‌ که  می‌کرده‌اند  داده  می‌شود؟‌.

بر مسـتکبران  و  مسـتضعفان  سـتمگر  پـرده  فـروهشته  می‌شود.  هر  دو  دسته  هم  ستمگرند.  این  دسته  ستمگرند  به  سبب  زورگوئی  و  قلدری  و  سرکشی  و  ستم  نمودن  و  گمراه  ساختن.  و  این  دسته  سـتمگرند  به  سـبب  دست  کشیدن  از کرامت  انسانی‌،  و  تنزّل  از  حرمت  بشری‌،  و  هدر  دادن  درک  و  فهم  آدمی‌،  و  بر  باد  فنا  دادن  حرّیّت  و  آزادگی  انسانی‌،  و کرنش  بردن  و  فروتنی ‌کردن  در  برابر  ستم  و  طغیان  ستمگران  و  طاغیان  .  .  .  همۀ  اینان  و  آنان  یکسان  به  عذاب  گرفتار  می‌آیند،  و  جزا  و  سزائی  داده  نمی‌شوند  مگر  جزا  و  سزا‌ی ‌کارهائی‌ که  می‌کردند.

پرده  فروهشته  می‌شود،  در  حالی  ستمگر‌ان  خویشتن  را  در  آن  صحنۀ  زندۀ  برجسته  دیده‌ا‌ند.  خویشتن  را  در  آن  صحنۀ  زندۀ  برجسته  دیده‌اند  در  حالی ‌که  آنـان  هنوز  زده‌اند  و  در  این  زمین  بسر  می‏‎برند.  دیگران  هم  ایشان  را  در  آن  صحنه  یافته‌اند  و  انگار که  ایشان  را  دیده‌اند  ...  هنوز  هم  وقت  فراخ  و  فرصت  زیاد  است  برای ‌کسی‌ که  بخواهد  خود  را  از  آن  موقعیّت  برهاند  و  آسوده‌ گرداند. 

*

آن  چیزی ‌که  متنعّمان  و  خوشگذرانان  سران  و  بزرگان  قریش ‌گفته‌اند،  پـیش  از  ایشـان  هم  همۀ  مـتنعّمان  و  خوشگذرانان  رو  در  روی  هر  رسالتی ‌گفته‌اند:

(وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ) (34)

ما  به  هر  شهر  و  دیـاری  که  پـیغمبری  را  فرستاده‌ایـم‌،  سران  و  متنعّمان  آنجا  گفته‌اند:  ما  بدانچه  آورده‌اید  باور  نداریم‌.

این  هم  داستان  مکرّر،  و  موضعگیری  همیشگی  در  طول  روزگاران  بوده  است‌.  مستی  ناز  و  نعمت  و  قدرت‌،  دلها  را  سخت  می‌دارد،  و  حسّاسیّت  را  از  دلها  می‌زدایـد،  و  فطرت  را  تباه  می‌نماید،  و  آن  را  فـرو  مـی‌پوشاند،  به  گونه‌ای  که  دیگر  فطرت  دلائل  هـدایت  را  نمی‌بیند،  و  خویشتن  را  بزرگتر  از  هدایت  می‌بیند،  و  بر  باطل  پای  می‌فشارد،  و  در  برابر  نور  باز  نمی‌گردد.

مستان  ناز  و  نعمت  و  قدرت  را  ارزشـهای  نادرست  و  ناروا  و  نعمتهای  فناپذیر  و گذرا گول  می‌زند،  و  دارائی  و  قدرتی  که  دارند  ایشان  را  مغرور  می‌سازد.  در نتیجه  گمان  می‌برند که  دارائی  و  قدرتشان  ایشان  را  از  عذاب  خدا  بازمی‌دارد  و  می‌رهاند.  خیال  می‌کنند  داشتن  دارائی  و  قدرت  نشانۀ  رضایت  خدا  از  ایشان  است‌،  یا  این‌ که  آنان  در  مکانت  و  منزلتی  هستند که  بالاتر  از  حساب  و  کتاب  و  سزا  و  جزا  است‌:

(وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالاً وَأَوْلَاداً وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ) (35)

و  گفته‌اند:  ما  که  (‌در  دنیا)  اموال  و  اولاد  بیشتری  داریم  و  (‌این  نشانۀ  علاقه  و  محبّت  خدا  به  ما  است‌،  و  در  آخرت  هم‌)  ما  هرگز  عذاب  نمی‌بینیم  و  شکنجه  نمی‌شویم‌.

قرآن  ترازوی  ارزشها  را  جلو  ایشان  می‌گذارد  و  ارزشها  را  آن‌ گونه  که  مقبول  خدا  است  بدیشان  نشان  می‌دهد.  برایشان  روشن  می سازد کـه  افـزایش  رزق  و  روزی  و  کاهش  آن‌،  ارتباطی  با  ارزشهای  ثابت  اصیل  نـدارد،  و  دالّ  بر  رضایت  یـا  خشـم  خدا  نـیست‌،  و  عـذابـی  را  بازنمی‌دارد  و  به  عذابی  نـمی‌کشاند.  بلکه  افـزایش  و  کاهش  رزق  و  روزی  جدای  از  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا  و  رضایت  و  خشـم  خدا  است‌،  و  پیرو  قانون  دیگری  از  قوانین  او  است‌:

(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ) (36)

بگـو:  پـروردگارم  روزی  را  بـرای  هــر کس  که  خود  بخواهد  فراخ  یا  تنگ  می‏‎گرداند  (‌اعم  از  عاصی  و  مـطیع‌،  داشتن  و  نداشتن‌،  نشانۀ  محبّت  و  خشنودی‌،  و  یا  نفرت  و  ناخشنودی  خدا  از  بنده  نیست‌)  و  لیکـن  بـیشتر  مـردم  (‌چنین  چیزی  را)  نمـی‌دانند.

مسأله  این  است  مسألۀ  فزونی  و کاستی  روزی‌.  داشتن  وسائل  بهره‏مندی  و  بهره وری  و  استفادۀ  از  زر  و  زیور،  یا  محرومیّت  از  اینها،  مسأله‌ای  است ‌که  چیزی  از  آن  در  سینه‌های  زیادی  دغدغه  می‌آفریند  و  وسوسه  می‌اندازد.  این  وقتی  است  که  می‏بینند  دنــیا  گـاه  گـاهی  درهـای  نعمتهایش  و  خوشیهایش  بر  روی  جانبداران  شرّ  و  باطل 

و  فساد  باز  می‌شود،  و گاه ‌گاهی  جانبداران  خیر  و  حقّ  و  صلاح  از کالاها  و  مـتاعها  و  خوشیهای  دنـیا  محروم  می‌گردند.  در  این  هنگام  برخی  از  مردمان ‌گمان  می‏‎برند  که  یزدان  سبحان  نعمتهای  خود  را  بر کسی  فراوان  و  فراخ  نمی‌گرداند  مگر  این ‌که  او  در  پیشگاهش  دارای  مقام  و  منزلت  والا  باشد.  بعضی  از  مردمان  هم  دربارۀ  ارزش  خیر  و  صلاح  و  حقّ  و  حقیقت  دچار  شکّ  و  تردید  می‌شوند،  بدان  هنگام‌ که  خیر  و  صلاح  و  حقّ  و  حقیقت  را  مساوی  با  محرومیّت  می‏بینند  و  در تنگای  تنگدستی  احاطه  شده  مشاهده  می‌کنند!

قرآن  در  اینجا  میان‌ کالاها  و  داده‌های  زندگی  دنـیا،  و  میان  ارزشهائی‌ که  خدا  بدانها  می‌نگرد  و آنها  را  در  مدّ  نظر  می‌گیرد،  جدائی  می‌اندازد.  و  مقرّر  می‌گرداند که  خدا  رزق  و  روزی  را  برای  هر کسی‌ که  بخـواهد  فراوان  و  فراخ  می‌فرماید،  و  برای  هر کسی  که  بخواهـد کـم  و  انــدک  مــی‌نماید.  افـزایش  و کاهش  رزق  و  روزی  مسأله‌ای  است‌،  و  رضایت  و  خشم  خدا  مسألۀ  دیگری  است‌،  و  میان  این  دو  امر  پیوند  و  ارتباطی  نیست‌. گاهی  یزدان  رزق  و  روزی‌ کسی  را  فراخ  و  زیاد  می‌نماید که  بر  او  خشـمگین  است‌،  و گاهی  یزدان  رزق  و  روزی  کسی  را  فراخ  و  زیـاد  می‌فرماید که  از  او  راضی  و  خشنود  است‌. گاهی  خدا  رزق  و  روزی  را  به  جانبداران  شرّ  و  بدی  تنگ  می‌گرداند  و  اندک  می‌نماید،  و گاهی  نیز  رزق  و  روزی  را  بر  جانبداران  خیر  و  صلاح  و  خوبی  و  نیکی  تنگ  می‌گرداند  و  اندک  می‌فرماید  و لیکن  علّتها  و  هدفها  و  سرنوشتها  و  فرجامها  در  همۀ  ایـن  حالتها  یکسان  نخواهد  بود.

گاهی  خداوند  نعمتها  را  بر  جانبداران  شرّ  و  بدی  فراخ  و  فراوان  می‌گرداند  برای  استدراج  آنان  و گام  به  گام  به  آتش  کشاندن  ایشان‌.  تا  در  فرصتی  که  بدیشان  داده  می‌شود  بر  بدی  و  سرمستی  و  تباهکاری  بـیفزایـند،  و  اندوخته ‌گناهان  و  بدکردا‌ریهایشان  چندین  برابر  شود،  و  آن‌ گاه  خدا  آنان  را  در  دنیا  یا  در  آخرت  - ‌برابر  حکمت  و  قضا  و  قدر  خود  - ‌به  سبب  همین  اندوختۀ  بزهکارانه  گرفتارشان  سازد  و  به  حسـابشان  برسد! گاهی  خـدا  جانبداران  شرّ  و  بدی  را  از  نعمتها  و  قـدرتها  محروم  می‌فرماید،  و آنان  بر  شرّ  و  بدی  و  فسـق  و  فجور  و  زشتیها  و پلشتیها  می‌افزایند،  و  جزع  و  فزع  و  تنگدستی  و  ناامیدی  از  رحمت  خدا  را  بیشتر  و  بیشتر  می‌نمایند،  و  بدین  خاطر  به  انـدوختۀ  شرّ  و  بدی  و  سرگشتگی  و  گمراهی  خود  دسترسی  حاصل  می‌کنند  و  نائل  می آیند.  گاهی  هم  خداوند  نعمتها  و  داده‌های  دنیا  را  برای  اهل  خیر  و  صلاح‌،  فراخ  و  فراوان  می‌فرماید،  تـا  بدین  وسیله  انجام ‌کارهای  خوب  و  فراوان  را  برایشان  میسّر  سازد،  که  اگر  خدا  رزق  و  روزیشان  را  فراخ  نمی‌گردانـد  به  همچون  کارهای  پسندیده‌ای  نـمی‌رسیدند  و  دسترسی  پیدا  نمی‌کردند.  خدا  ایشـان  را  در کارهای  خوف  و  پسندیده  توفیق  عطاء  می‌فرماید  تا  شکر  نعمتهای  او  را  با  دل  و  زبان  و کارهای  زیبا  بگو‌یند،  و  در  پرتو  همۀ  اینها  پشتوانه‌ای  از  خوبیها  و  نیکیها  بیندوزند  و  اندوخته  کنند،  و  با  داشتن  همچون  پشتوانه‌ای‌،  در  پیشگاه  خدا  مستحقّ  صلاح  و  فلاح  خود گردند،  و  با  خیر و  صلاحی  که  خدا  در  دلهایشان  سراغ  دارد،  به  سعادت  نائل  آیند.  گاهی  هم  یزدان  سبحان  خوبان  را  از  نعمتها  و  داده‌های  دنیا  محروم  و  بی‌بهره  می‌سازد،  و  بدین  وسیله  صبر  و  شکیبائیشان  را  در  برابر  محرومیّت‌،  و  اطمینانشان  به  پروردگارشان‌،  و  امیدشان  بدو،  و  تکیۀ  ایشان  بر  قضا  و  قدر  او،  و  رضای  آنان  به  پروردگار  یگانۀ  خودشان ‌که  بهتر  و  ماندگارتر  از  هر  چیز  است‌،  امتحان  می‌فرماید،  تا  با  توفیق  در  این  امتحان‌،  به  پشتوانه  و  اندوختۀ  مضاعف  خیر  و  خوبی  و  رضا  و  خشنودی  خود  در  پیشگاه  یزدان  منّان  برسند.

اسباب  و  علل  افزایش  و کاهش  روزی  هر چه  باشد،  اعم  از  اعمال  مردمان‌،  و  حکمت  یزدان‌،  این  مسأله‌ای  است  که  جد‌ای  از  این  است ‌که  خود  آن  دلیل  بر  این ‌گرفته  شود  که  دارائی  و  روزی  و  فرزندان  و کالاها  ارزشهائی  هستند که  انسان  را  در  نزد  خدا  جلو  یا  عقب  می‌اندازند.  و لیکن  نزدیک  شدن  به  خدا  یـا  دور گردیدن  از  خـدا  بستگی  به  نحوۀ  کار  و  شیوۀ  دخل  و  تصرّف  در  وقت  داشتن  و  نداشتن  نعمتها  است‌. کسی‌ که  خدا  بدو  اموا‌ل  و  اولادی  بدهد  و  او  در  آنها  به‌ گونۀ  شـایسته  و  بایسته  دخـل  و  تـصرّف  بکند،  خدا  پـاداش  او  را  مضاعف  می‌فرماید  و  چندین  برابر  بدو  مزد  می‌دهد  به  سبب  دخل  و  تصرّف  خوب  و  پسندیده‌ای ‌که  در  برابر  نعمتهای  خدا  داشته  است‌.  امّا  خود  اموال  و  اولاد  نیست ‌که  مرد‌مان  را  به  خدا  نزدیک  می‌سازد.  بلکه  دخل  و  تصرّف  ایشان  در  اموا‌ل  و  اولاد  است که  سزا  و  جزا  را  برایشان  مضاعف  و  چندین  برابر  می‌گردا‌ند:

(وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُم بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ (37) وَالَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ) (38)

اموال  و  اولاد  شما  چیزهائی  نیستند  که  شـما  را بـه  ما  نزدیک  و  مقرّب  سازند،  بلکه  کسانی  که  ایمان  بیاورند  و  کارهای  شایسته  و  بایسته  بکنند  آنان  (‌مـقرّب  درگاه  الهی  بوده  و)  در  برابر  اعمالی  که  انجام  داده‌اند  پـاداش  مـضاعف  دارنــد،  و  ایشـان  در  طبقات  بالا  (‌یـعنی  در  برترین  منارل  بهشت‌)  در  امـن  و  امـان  بسـر  مـی‌برند.  کسانی  که  (‌در  دنیا  پیوسته‌)  تلاش  می‌کنند  آیات  مـا  را  تکذیب  و  انکار  کـند،  و  تـصوّر  مـی‌کنند  که  (‌پیغمبر  را  شکست  مـی‌دهند  و  او  را)  درمانده  مـی‌سازند  (‌و  جلو  پخش  قرآن  و  فرمان  یزدان  را  می گیرند)  آنان  به  عـذاب  احضارشدگانند  (‌و  جاودانه  در  آن  ماندگار  می‌مانند)‌. 

سپس  این  قاعده  را  تکرار  می‌کند که  افز‌ایش  رزق  و  روزی  و کاهش  آن‌،‌ کار دیگری  است  و  خدا  آن  را  برابر  حکمت  جداگانه‌ای  اراده  می‌فرماید،  و  چیزی  را که  در  راه  خدا  خرج  و صرف  کنند  ذخیره  و اندوختۀ  باقی  و  ماندگاری  است‌ که  سودمند  می‌افتد.  تا  بدین  وسیله  این  حقیقت  واضح  و  آشکار  د‌ر  دلها  مستقرّ  و  جایگزین  شود: 

(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ) (39)‏

بگـو:  پـروردگارم ‌روزی ‌را  بـرای‌ هـر کس ‌که ‌خود  بخواهد  فراخ  یا  تنگ  می‏‎گرداند،  و  هر چه  را  (‌در  راه  خدا)  ببخشید  و صرف  کنید،  خدا  جای  آن  را  پر می‏کند،  و او  بهترین  روزی‌دهندگان  است‌.

* 

قرآن  این  چرخش  و گردش  را  با  صحنه‌ا‌ی  خاتمه  می‌بخشد که  روز  قیامت  در  آن ‌گرد  می‌آیند،  آنجائی‌ که  خداوند  سـبحان  ایشـان  را  با  فرشتگانی  رویاروی  می‌سازد که  بجز  خدا  آنان  را  پر‌ستش  می‌کرد‌ه‌اند.  بعد  از  آن  عذاب  آتشی  را  می‌چشند که  در  فرارسیدن  آن  شتاب  می‌ورزیدند،  و  می‌گفتند  این  وعـده ‌کـی  فـرا  می‌رسد؟  بدانگونه  که  در  ابتدای  ایـن  مـرحله  آمـده است:

(وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ أَهَؤُلَاء إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ (40) قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ (41) فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَلَا ضَرّاً وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ) (42)

(‌یادآور  شو)  روزی  را  که  خداوند  جملگی  آنـان  را  گـرد  مـــی‌آورد  و  ســپس  بــه  فرشتگان  (‌رو  در  روی  فرشته‌پرستان‌)  می‌گوید:  آیا  اینان  شما  را  (‌به  جای  من‌)  پرستش  مـی‌کرده‌انـد؟‌!  مـی‌گویند:  تـو  منزّهی  (‌از  این  نسبتهای  ناروائی  که  به  ساحت  مقدّست  داده‌اند،  ما  بـه  هیچ  وجه  با  این  گروه  ارتباط  نداشته‌ایم‌)  و  تنها  تو  یار  و  یــاور  مــا  بـوده‌ای  نــه  آنـان‌.  بلکه  ایشان  جنّیان  را  می‌پرستیده‌اند،  و  اگر  آنان  بدیشان  ایمان  داشته‌اند.  در  آن  روز  هیچ  یک  از شما  نمی‌تواند  برای  دیگری  سـودی  و  زیانی  داشته  باشد،  و  به  ستمگران  مـی‌گوئیـم‌:  عذاب  آتشی  را  بچشید  که  آن  را  دروغ  می‌دانستید.

این  هم  فرشتگانی‌ که  آنان  را  به  جای  خدا  می‌پرستیدند،  یا  آنان  را  شفیعا‌ن  و  میانجیگران  خود  در  پیشگاه  خدا  می‌پنداشتند.  هم  اینک  با  چنین  فرشتگانی  رویـاروی  کرده  می‌شوند.  فرشتگان  به  تسـبیح  و  تـقدیس  خدا  می‌پردازند  و  او  را  به  پاکی  از  هر گونه  انبازی  می‌ستایند  و  دور  از  این  ادّعاء  قلمداد  می‌نمایند،  و  از  پرستش  چنان  مردمانی  برای  خود  بیزاری  می‌جویند  و  خویشتن  را  تبرئه  می‌کنند  و  بیگناه  می‌شمارند.  انگار  این  پرستش  اصلاً  باطل  بوده  است‌،  و  انگار  همچون  عبادتی  به  وقو‌ع  پیوسته  است  و  هیچ ‌گونه  حقیقتی  نداشته  است‌.  بلکه  آنان  اهریمن  را  یار  و  یاور  خود گرفته‌اند،  چه  با  پرستش  او  و  رو کردن  بدو،  و  چه  با  اطاعت  از  او  در  برگرفتن  انبازهائی  برای  خدا.  آخر  آنان  وقتی‌ کـه  فرشتگان  را  پرستس  کرده‌اند،  در اصل  برای  اهریمن  عبادت  نموده‌اند.  این  به  جای  خود،‌ گذشته  از  این  هم  برخی  از  عربها  به  پرستش  جنّیان  می‌پر‌اختند.  دسته‌ای  از  آنان  با  عبادت  یا  مدد گرفتن  و کمک  طلبیدن  به  جنّیان  رو  می‌کردند:

(بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ) (41)

بـلکه  ایشـان  جنّیان  را  مـی‌پرستیده‌انـد،  و  اکثر  آنـان  بدیشان  ایمان  داشته‌اند.

به  همین  مناسبت  داستان  سلیمان  و  جنّیان  با  قضایا  و  موضوعاتی  ارتباط  پیدا  می‌کند که  ایـن  سوره  بدان  می‌پردازد،  همان‌ گونه‌ که  روند  داستانها  در  قرآن  مجید است.

در  همین  حال‌ که  صحنه  نشان  داده  می‌شود،  روند  سخن  تغییر  مـی‌کند،  و  از  حکایت  و  وصف‌،  به  خطاب  و  رویاروئی  می‌گراید،  و  با  تنبیه  و  تهدید  و  سرکوبی  و  سرزنش  روی  سخن  را  بدیشان  می کند:

(فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَلَا ضَرّاً ).

در  آن  روز  هـیچ  یک  از  شـما  نـمی‌تواند  بـرای  دیگری  سودی  و  زیانی  داشته  باشد.

نه  فرشتگان  می‌توانند  برای  مردمان ‌کاری  بکنند،  و  نه  این  کافران  یکی  برای  دیگری  می‌توانـد  چیزی  انـجام  دهد.  آتشی‌ که  ستمگران  آن  را  تکذیب  می‌کرده‌اند،  و  می‌گفته‌اند:  این  وعده‌ کی  فـرا  می‌رسد  اگر  راسـتگو  هستید،  این  آنان  هستند که  واقعاً  آن  آتش  را  می‏بینند  و  هیچ گو‌نه  شکّ  و  تردیدی  دربارۀ  آن  ندارند:

(وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ) (42)

و به  ستمگران  می‌گوئیم‌:  عذاب ‌آتشی  را  بچشید  که آن  را  دروغ  می‌دانستید.

بدین  وسیله  این  چرخش  و گردش  پـایان  می‌پذیرد،  چرخش  و گردشی ‌که  بر  مسألۀ  رستاخیز  و  حساب  و  کتاب  و  سزا  و  جزا  تکیه  دارد  بسان  هـمۀ  چـرخشها  و  گردشهائی‌ که  در  این  سوره  است‌.

تفسیر سوره‌ی سبأ آیه‌ی 54-43

سوره‌ی سبأ آیه‌ی 54-43

(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ (43) وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ (44) وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ (45) قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ (46) قُلْ مَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ (47) قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ (48)‏ قُلْ جَاء الْحَقُّ وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ (49) قُلْ إِن ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِی وَإِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِمَا یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ (50) وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ (51) وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ (52) وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ (53) وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ) (54)

این  مرحلۀ  واپسین  سوره  با  سخن ‌گفتن  از  مشـرکان‌،  و  گفتارهایشان  دربارۀ  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  دربارۀ  قرآنی  می‌آغازد که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آن  را  با  خـود  آورده  است‌.  این  مرحله  مشرکان  را  تذکّر  می‌دهد  و  یادآور  می‌کند  به  چیزی‌ که  به  امثال  آنان  دست  داده  است  و  بر  سـرشان  آمده  است‌،  و  جایگاه  نقش  زمین  شـدن  و  به  هلاکت  رسیدن  گذشتگانی  را  بدیشان  نشان  می‌دهد  که  در  دنیا  بلا  و  بدی‌ گریبانگیرشان  گردیده  است‌،  در  حالی  که  از  ایشان  قوی‌تر  و  داناتر  و  داراتر  بوده‌اند.

به  دنبال  ایـن  امـر  چند  آهنگ  درشت  و  زمخت  را  می‌آورد  که  انگار  پـتکهائی  هسـتند که  پـیاپی  فرود  می‌آیند.  ایشـان  را  در  نـخستین  آهنگ  ایـن  آهـنگها  دعو‌ت  می‌کند که  مخلصانه  برای  خدا  بایستند  و  سـپس  بیندیشند  بدون  این‌ که  از  سدّها  و  مانعهائی  متأثّر گردند  که  ایشان  را  از  هدایت  و  از  نگرش  درست  بازمی‌دارد.  در  دومین  آهنگ  آنان  را  به  اندیشیدن  دعوت  می‌کند  دربارۀ  حقیقت  انگیزه‌هائی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  بر  آن  می‌دارد  که  ایشان  را  فرا  می‌خواند،  و  در  فـراسوی  آن  سودی  برای  او  نیست‌،  و  بر  این‌ کار  مزدی  را  درخواست  نمی‌کند.  پس  ایشان  چرا  باید  دربارۀ  دعوتش  شکّ  و  تردید  به  خود  راه  بدهند  و  پشت  بکـنند  و  رویگـردان  بشوند؟  آن‌ گاه  آهنگهائی  بدین‌ گونه  در  می‌رسد:  بگو.  بگو.  بگو  .  .  .  هر یک  از آنها  دل  را  سـخت  به  تکان  درمی‌آورد،  و  هر  دلی‌ که  اندک  حیات  و  شعو‌ری  در  آن  باشد  نمی‌تواند  خود  را  نگاه  دارد.

این  مرحله  پایان  می‌پذیرد  و  با  آن  این  سوره  هم  پایان  می‌گیرد  با  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت ‌که  لبریز  از  حرکت  تند  و  جنبش  سخت  است‌،  و آهـنگ  آن  با  آن  آهنگهای  سریع  و  سخت  مناسبت  دارد.

*

(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ (43) وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ (44) وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (45)

و  هنگامی  که  آیـه‌های  روشـن  مـا  بـر  آنـان  خوانـده  می‌شود،  می‌گویند:  او  مردی  است  که  می‌خواهد  شما  را  بازدارد  از  چیزهائی  که  پدرانتان  پرستش  می‌کرده‌اند.  و  می‌گویند:  این  (‌قرآن‌)  جز  دروغ  بزرگی  نیست  که  (‌بـه  خدا)  نسبت  داده  شده  است‌.  همچنین  کافران  هنگامی  که  قرآن  برایشان  می‌آید،  دربارۀ  آن  می‌گویند:  این  جادوی  آشکاری  بیش  نیست‌.  ما  (‌قبلاً)  هیچ  کتابی  برای  ایشـان  نفرستاده‌ایم  تا  آن  را  بخوانند  (‌و  به  اتّکـای  آن‌،  سـخنان  تو  را  تکذیب  کنند)‌.  و  پیش  از  تو  هـیچ  پـیغمبری  نیز  بـه  سویشان  روانه  نکرده‌ایم  (‌تا  در  پرتو  کـلام  او،  دعوت  تازۀ  اسلام  را  نادرست  و  ناروا  ببینند)‌.  کسانی  که  پیش  از  اینان  (‌حتّی  از  لحاظ  قوّت  و  قدرت‌)  به  یکدهم  ایشـان  هم  نمی‌رسند،  از  آنجا  که  پیغمبران  مرا  تکذیب  کرده‌اند،  بنگرید  که  چگونه  کیفرشان  داده‌ام  (‌و  شهر  و  دیارشان  را  آئینۀ  عبرت  دیگران  سـاخته‌ام‌.  پس  شـما  ستمگران  مکّه‌،  و  شـما  ستمگران  تـاریخ‌،  سـرنوشت  خود  را  از  ایشان  قیاس  کنید  و  بدانید  نه  سنّت  الهی  تغییرپذیر  است  و  نه  شما  از  آن  برتر  و  مقتدرترید(‌.

با  حقّ  آشکار  و روشنی‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ آن  را  بر  ایشان  می‌خواند،  به  مبارزه  پرداختند  با  سلاح  رسوبات  و  ته  نشستهائی  از  آثار گذشته‌،  و  با  آ‌داب  و  رسومی ‌که  بر اساس  واضحی  متّکی  نبود  و  قوام  محکم  و  پایداری  نداشت‌.  چرا که  آنان  خطری  را  احساس‌ کرده‌اند که  قرآن  مجید  ایشان  را  با  آن  رویاروی ‌کرده  است  و  با  حقّ  ساده  و  درست  و  به  هم  پیوسته  به  مبارزۀ  آنان  پرداخته  است‌.  آنان  خطری  را  احساس ‌کرده‌انـد که  متوجّه  عقائد  و  عادات  و  تقلیدات  مخلوط  و  مشوّشی  است‌ که  پدران  و  نیاکان  خود  را  بر  آنها  یافته‌اند،  و  دربارۀ  آنـها  چنین  سخنی  را  گفته‌اند:

(ما هذا إلا رجل یرید أن یصدکم عما کان یعبد آباؤکم ).

او  مـردی  است  که  مـی‌خواهــد  شــما  را  بـازدارد  از  چیزهائی  که  پدرانتان  پرستش  می‌کرده‌اند.

و لیکن  این  به  تنهائی  بسنده  نیست‌.  چه  تنها گفتن  این‌ که  چنین  امری  با  چیزی  مخالفت  دارد که  پدران  و  نیاکان  بر  آن  بوده‌اند  و  بر  آن  رفته‌اند،  همۀ  خردها  و  درونها  را  قانع  نمی‌سازد،  و  رخنۀ  مؤثّری  و  طعنۀ ‌کاری  و  ضربۀ  کارسازی  نمی‏باشد.  بدین  علّت  ادّعای  نـخستین  را  با  ادّعای  دیگری  پی ‌گرفتند،  ادّعائی  که  امـانت  مبلّغ  را  می‌پساید،  و گفتار  او  را  مردود  می‌دارد  کـه  می‌گوید  چیزی  را که  با  خود  به  ارمغان  آورده  است  از سوی  خدا  نازل  گردیده  است‌:

(وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى).

و  می‌گویند:  این  (‌قرآن‌)  جز  دروغ  بزرگی  نیست  که  (‌بـه  خدا)  نسبت  داده  شده  است‌.

افْک‌:  دروغ  و  سخن  نادرست  است‌.  ولی  آنان  این  را  مؤکّد  می‌سازند:

(مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى).

این  (‌قرآن‌)  جز  دروغ  بزرگی  نیست  که  (‌به  خدا)  نسـبت داده شده است.

از  پیش  خود  ساخته  شده  و  به  هم  بافته ‌گردیده  را  برای  تأکید  بیشتر  می‏‎گفتند،  تا  بدین  وسیله  دربارۀ  ارزش  آن  پیشاپیش  شکّ  و  تردید  بیندازند.  معتقد  بودند  وقتی ‌که  دربارۀ  سرچشـمۀ  الهی  بودن  قرآن  شکّ  و  تـردید  بیندازند،  از  ارزش  آن  می‌کاهند.

آن‌ گاه  دربارۀ  خود  قرآن  می‌گویند: 

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ) (43)

کافران  هنگامی  که  قرآن  بـرایشـان  می‌آید،  دربـارۀ  آن  می‌گویند:  این  جادوی  آشکاری  بیش  نیست‌.

قرآن  کلامی  است ‌که  دلها  را  به  تکان  می‌انـدازد،  پس  کافی  نیست‌ که  بگویند:  قرآن  از  پیش  خود  ساخته  شده  و  به  هم  بافته‌ گردیده  می‏‎باشد.  لذا کوشیدند  علّت  تأثیر  مقهورکنندۀ  آن  را  در  دلها  بیان  دارند.  پس ‌گفتند:  قرآن  جادوی  آشکاری  است‌.

اینجا  زنجیره‌ای  از  اتهامات  بو‌د.  حلقه‌ای  بعد  از  حلقه‌ای  را  به  یکدیگر  متّصل‌ کردند  و  با  آنها  به  مبارزۀ  آیـات  روشن  قرآن  برخاستند تا میان  آن  آیات  و میان  دلها  سدّ  و  مانع ‌گردند.  هیچ ‌گونه  دلیلی  هم  بر  ادّعای  خود  ندارند.  ولی  هر چه  هست  زنجیره‌ای  از  دروغـها  است  و  برای  گمراه  ساختن  عامّۀ  مردمان  بیسود  نخواهد  بود.  امّـا  کسانی‌ که  همین  سـخنی  را  می‌گفتند  -‌ و  بزرگان  و  سران  قوم  بو‌دند  -  خودشان  یقین  و  اطمینان  داشتند کـه  قرآن  مجید  بالاتر  از  مقدور  و  توان  انسانها  است‌،  و  از  طاقت  و  تاب  گویندگان  فراتر  است‌!  در کتاب  فی  ظلال  القرآن  گذشت  داستان  برخی  از  این  بزرگان  و  سـران‌،  و  آنچه  دربارۀ  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  دربارۀ  قرآن  به  یکدیگر  گفتند،  و کید  و  توطئه‌ای ‌که  در  میان  خود  اندیشیدند  تا  به  وسیلۀ  آن  عامۀ  مردمان  را  از  این  قرآن  بازدارند  و  به  دور  نگاه  دارند،  قرآنی ‌که  بر  دلهـا  چیره  می‌شود،  و  درونها  را  اسیر  و  شیفتۀ  خود  می‌سازد.^[1]

قرآن  پرده  از  کارشان  برمی‏دارد،  بدان  هنگام  که  مقرّر  می‌فرماید  آنان  درس  نخوانده  و  بیسوادنـد  و  پـیش  از  این‌ کتابی  برایشان  از  سوی  یزدان  فرستاده  نشده  است  تا  در  پرتو  آن‌ کتابهای  دیگر  را  بسنجند  و  ارزیابی‌ کنند،  و  با  آن  وحی  را  بشناسند  و  حکم  صادر کنند کـه  آنـچه  امروز  برایشان  آمده  است ‌کتاب  آسمانی  و  وحی  الهی  نیست  و  از  سوی  یزدان  نازل  نگردیده  است‌.  پـیش  از  این  پیغمبری  به  سوی  ایشان  فـرستاده  نشـده  است‌.  در  این  صورت  یاوه  می‌گو‌یند  و  دربارۀ  چیزی‌ کـه  از  آن  اطّلاع  ندارند  ابلهانه  و  ناآگاهانه  دم  می‌زنند،  و  چیزی  را  ادّعاء  می‌نمایند که  بدان  آشنا  نـیستند  و  خبری  از  آن  ندا‌رند:

(وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ) (44)

ما  (‌قبلاً)  هیچ  کتابی  برای  ایشان  نفرستاده‌ایـم  تـا  آن  را  بخوانند  (‌و  به  اتّکای  آن‌،  سخنان  تو  را  تکذیب  کـنند)‌.  و  پـیش  از  تـو  هـیـچ  پـیغمبری  نیز  بـه  سـویشان  روانـه  نکرده‌ایم  (‌تا  در  پرتو  کلام  او،  دعوت  تـازۀ  اسـلام  را  نادرست  و  ناروا  ببینند).^[2]

دلهایشان  را  با  یادآوری  ایشان  به  جایگاه‌های  هلاک  و  نقش  زمین  شدن ‌کسانی  می‌پساید  و  لمس  می‌نماید که  در گذشته‌ها  به  تکذیب  پرد‌اخته‌اند  و  بر  باد  فنا  رفته‌اند.  اینان‌ که  یکدهم ‌گذشتگان  قوّت  و  قدرت  ندارند،  و  از  اموال  و  اولاد  برخوردار  نگردیده‌اند،  و  به  علم  و  دانش  و  عمران  و  آ‌بادانی  دسترسی  نیافته‌اند  .  .  .  وقتی‌ که  گذشتگان  پیغمبران  را  تکذیب ‌کرده‌اند،  به‌ کیفر  خود  رسیده‌اند  و  مجازات  خویش  را  دیده‌اند.  یعنی  هجوم  و  تاخت  سخت  و  شدیدی ‌که  آوازۀ  آن  در  جهان  پـیچیده  است  و  مشهور  همگان  بوده  است‌:

(وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (45)

کسانی  که  پیش  از  اینان  بوده‌اند  (‌آیات  کتاب‌های  آسمانی  را)  تکذیب  کرده‌اند،  و  حال  این  که  اینان  (‌حتّی  از  لحـاظ  قوّت  و  قد‌رت‌)  به  یکدهم  ایشان  هم  نمی‌رسند،  از  آنجا  که  پـیغمبران  مـرا  تکذیب  کرده‌انـد،  بنگرید  که  چگونه  کیفرشان  داده‌ام  (‌و  شـهر  و  دیـارشان  را  آئـینۀ  عبرت  دیگران  سـاخته‌ام‌.  پس  شما  ستمگران  مکّـه‌،  و  شما  ستمگران  تـاریخ‌،  سـرنوشت  خود  را  از  ایشـان  قیاس  کنید  و  بدانید  نه  سنّت  الهی  تغییرپذیر  است  و نه  شما  از  آنان  برتر  و  مقتدرترید)‌.

کیفر  و  مجازات  ایشان  بوده  است‌ که  آنـان  را  درهم  کوبیده  است  و  نابودشان  نموده  است‌.  قریش‌ که  با  جایگاه‌های  هلاک  و  نقش  زمین  شدن  برخی  از  ایشـان  در  سرزمین  عربستان  آشنا  بودند.  این  یادآوری  ایشان  را  بس  است‌.  این  پـرسش  ریشـخندآمیز  نـیز  پرسش  الهامگرانه‌ای  است  که  دلهای  مخاطبان  را  می‌پساید  و  لمس  می‌نماید،  مخاطبانی  که  می‌دانستند  آن  کیفر  و  مجازات  چگونه  بوده  است‌:

فَ(کَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) .

(‌بنگرید  که‌)  چگونه  کیفرشان  داده‌ام‌؟‌. 

* 

در  اینجا  قرآن  مجید  ایشان  را  خالصانه  دعوت  می‌کند  به  پژوهش  از  حقّ‌،  و  شناسائی  دروغ  از  راست‌،  و  سنجش  واقعیّتی ‌که  با  آن  رویاروی  می‌شوند،  بدون  این ‌که ‌کجی  و کژی  و  دخل  و  تصرّفی  در  آن  انجام  بگیرد:

(قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ) (46)

بگو:  من  شما  را  تنها  یک  نصیحت  می‏کنم،  و آن  این  است  که‌:  خالصانه  برای  خدا،  دو نفر  دو  نفر،  و  یا  یک  نفر  یک  نفر،  برخیزید  (‌و  اندیشه‌های  خفته  را  زنده  کنید)‌.  سپس  (‌دربارۀ  محمّد  که  سالها  با  او  بسر  برده‌اید  فکر  خود  را  بـه  کار  گیرید  و)  بـیندیشید  (‌تــا  پـاکی  و  امـانتداری  و  سلامت  جسمانی  و  روحـانی  او،  در  خـاطره‌ها  مـجسّم  شود  .  .  .  این‌)  همدم  و  همنشین  (‌دیرینۀ‌)  شما،  جنّ‌زده  و  دیوانه  نیست‌.  بلکه  او  بیم‌دهندۀ  شما  از  عذاب  سختی  است  که  در  پیش  است‌.

این  دعوت  جهت  به  پا  خاستن  برا‌ی  خدا  است‌.  برای  خدا  دور  از  هوا  و  هوس‌،  دور  از  مصلحت  شخصی،  دور  از  شرائط  و  ظروف  زمین‌،  دور  از  انگیزه‌ها  و  خاطره‌هائی  که  د‌ر  دل  جای  می‌گیرند  و  دل  را  از  خدا  دور  می‌کنند،  و  دور  از  متأثّر  شدن  از  امواج  حاکم  بر  محیط‌،  و  تأثیراتی  که  در  میان  مردمان  شائع  و  پراکنده  است‌.

دعوت  برای  همزیستی  با  واقعیّت  سهل  و  ساده  است‌،  نه  دعوت  برای  همراهی  با  مسائل  و  ا‌دّعاهای  رائج  و  شائع‌،  و  پیروی  از  عبارتهای  شاعرانه  و  جذّاب  و  خوشایندی  که  دل  و  عقل  را  از  روبرو  شدن  با  حقیقت  ساده  و  بدون  شیله  و  پیله  دور  می‌دارند.

دعوت  به  سوی  من  آرام  و  صاف  و  صوف  فطرت  است‌،  دعوتی  دور  از  فریاد  و  غوغا  و  سـر  و  صدا  و  اختلاط  و  اشتباه‌،  و  دور  از  دیدار  پریشان  و  نابسامان،  و  دور  از  تاریکی  و  ظلمتی‌ که  صفای  حقیقت  را  بپوشاند  و  نهان  گرداند.

این  دعوت  در  عین  حال  برنامه‌ای  در  جستجوی  حقیقت  است‌.  برنامۀ  ساده‌ای  است ‌که  بر  زدودن  و  دوری‌ گزیدن  از  رسوبات  و  ته  نشستها  و فروپوشندگان  و  تأثـیرها  و  انگیزه‌ها،  و  بر  مراقبت  خدا  و  ترس  از  او،  تکیه  می‌کند.  این  دعوت‌،  «‌واحده‌»  یعنی  یک  چیز  است  .  .  .  گر  این  یک  چیز  تحقّق  پیدا کند،  برنامه  صحیح  می‌شود،  و  راه  درست  مـی‌گردد،  و  آن  خیزش  و  پـویش  و  جهش  و  کوشش  برای  خدا  است  و  بس  .  .  .  نـه  برای  هـدف  و  مقصودی  .  .  .  و نه  برای  هوا  و هوسی  .  .  .  و نه  برای  مصلحتی  .  .  .  و  نه  برای  نتیجه‌ای‌،  جز  رضای  یـزدان  سبحان  .  .  .  آن‌ گاه  اندیشیدن  و  بررسی  و  وارسی  است  بدون  انگیزه‌ای  بیرون  از  واقعیّتی‌ که  برخاستگان  مخلص  یزدان  با  آن  رویاروی  می‌گردند.

(أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ).

این  که  خالصانه  برای  خدا،  دو  نفر  دو  نفر،  و  یا  یک  نفر  یک  نفر،  برخیزید  (‌و  اندیشه‌های  خفته  را  زنده  کنید)‌. 

دو  نفر  دو  نفر،  تا  یکی  با  دیگری  رایزنی ‌کـند  و  به  بررسی  و  وارسی  بپردازد،  و  از  او  استفاده  نماید،  و  بدو  استفاده  برساند،  بدون  این‌ که  از  خرد  و  شعو‌ر  همگان  و  عامۀ  مردمان  متأثّر گردد،  مردمانی ‌که  از  انگیزۀ  موقّت  و  تأثّر گذرا  پیروی  می‌کنند،  و  در کمال  آرامش  حجّت  و  برهان  را  پیگری  نمی‌نمایند  .  .  .  یک  نفر یک  نفر،  تا  با  خویشتن  خلوت‌ کنند،  و  با  خود  رو  در  رو  شوند،  و  آرام  و  ژرف  به  بررسی  و  وارسی  بنشینند.

(ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ ).

سپس  (‌دربارۀ  محمّد  که  سالها  با  او  بسر  برده‌ایـد  فکـر  خود  را  به  کار  گیرید  و)  بیندیشید  (‌تا  پاکی  و  امانتداری  و  سلامت  جسمانی  و  روحـانی  او،  در  خـاطره‌ها  مـجسّم  شود  .  .  .  این‌)  همدم  و  همنشین  (‌دیرینۀ‌)  شما،  جنّ‌زده  و  دیوانه  نیست‌.

شما که  از  او  جز  خرد  و  انـدیشه  و  سـنگینی  و  مـتانت  ندیده‌اید.  او که  چیزی  نمی‌گوید  انسـان  را  به  شکّ  و  گمان  دربارۀ  عقل  و  خرد  و  راهیابی  و  راهگشائی  او  بیندازد.  آنچه  می‌گوید  استوار  و  نـیرومند  و  روشن  و  روشنگر  است‌.

(إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ) (46)

 بلکه  او بیم‌دهندۀ  شما  از  عذاب  سختی  است  که  در  پیش است.

این  پسوده‌ای  است‌ که  عذاب  شدید  را  به  تـصویر  می‌کشد،  عذابی ‌که  چه  بسا  هر چه  زودتر  فرارسد. گامی  جلوتر  از  آن  عذاب،  بیم‌دهنده‌ای  پیشی‌ گرفته  است‌،  تا  نجات  دهد  هر که  را که  بشنود  و  بپذیرد.  بسان ‌کسی ‌که  فریاد  برآورد  و  دیگران  را  حذر  دارد  از  آتشی ‌که  دارد  فرو  می‌گیرد  هر که  را که  از  آن  آتش  نگریزد.  ایـن  هم  تصویری  است  -‌گذشته  از این‌ که  راست  و  درست  است  -  والا  و  برجسته  و  الهامگر  و  برانگیزنده  است‌.

امام  احمد  فـرموده  است‌:  ابونعیم  بشیر  پسـر  مـهاحر  برایمان  روایت ‌کرده  است‌ که ‌گفته  است‌،  عبدالله  پسـر  بربره  از  پدرش  رضی الله عنه  بر‌ای  من  نقل  نموده  است  و گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ روزی  بیرون  آمد  و  سه  بار  فریاد  زد  و  فرمود:

(أیها الناس أتدرون ما مثلی ومثلکم ؟).

«‌ای  مردمان  آیا  می‌دانید  داستان  مـن  و  شـما  چگونه  است‌؟‌«‌.

مردمان‌ گفتند:  خدا  و  فرستاده‌اش  بهتر  می‌دانند.  فرمود: 

(إنما مثلی ومثلکم مثل قوم خافوا عدواً یأتیهم . فبعثوا رجلاً یتراءى لهم , فبینما هو کذلک أبصر العدو , فأقبل لینذرهم , وخشی أن یدرکه العدو قبل أن ینذر قومه , فأهوى بثوبه . أیها الناس أتیتم . أیها الناس أتیتم . أیها الناس أتیتم).

«‌داستان  مـن  و  شـما  بسان  داسـتان  قـومی  است ‌که  ترسیدند  دشمنان  به  سـویشان  بیایند  (‌و  بر  سرشان  بـتازند)‌.  مردی  را  فرستادند  تـا  برایشان  بنگرد  و  دیده‌بانی  کند.  در  آن  هنگام ‌که  او  می‌نگریست  و  دیده‌بانی  می کر‌د  دشمنان  را  دید.  به  سـوی  قوم  خود  برگشت  تا  آنان  را  بیم  دهد  و  برحذرشان  دارد.  ترسید که  دشمنان  بدو  برسند  و  او  را  بگیرند  پیش  از  آن ‌که  قوم  خود  را  بیم  دهد  و  برحذ‌ر  دارد.  جامۀ  خود  را  بـالای  سرش  تکان  داد  و  اشاره  کرد  که  ای  مردمان  دشمنان  به  سویتان  آمدند.  ای  مردمان  دشمنان  به  سویتان  آمدند)‌.  با  همین  سند  روایت  شده  است ‌که ‌گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌:

(بعثت أنا والساعة جمیعاً . إن کادت لتسبقنی ).

«‌من  و  قیامت  با  یکدیگر  هسـتیم‌.  نزدیک  است‌ که  قیامت  بر  من  پیشی ‌گیرد»‌.

این  آهنگ  مؤثّر  و  الهام‌بخش  نخستین  بود.  به  دنبال  آن  آهنگ  دوم  می‌آید:

(قل:ما سألتکم من أجر فهو لکم . إن أجری إلا على الله . وهو على کل شیء شهید).

بگو:  هر  مزدی  که  (‌در  قبال  تـبلیغ  دعـوت  آسـمانی‌)  از  شما  خواسته  بـاشم‌،  بـرای  خودتان‌.  (‌مـن  پـاداش  مـادی  چشـم  نمی‌دارم‌،  و  بلکه‌)  اجر  و  مزد  من  بر  خدا  است  و  بس‌.  او  آگاه  از  هر  چیزی  و  حاضر  و  ناظر  بر  هر  امری  است‌.

بار  اوّل  ایشـان  را  دعوت ‌کرد که  آهسته  و  آرام  و  دور  از  هر  چیزی  بنشینند  و  بیندیشند  ...  همدم  و  همنشین  آنان  جـنّ‌زده  و  دیـوانه  نـیست  .  .  .  در  ایـنجا  ایشـان  را  فرامی‌خواند که  بیندیشند  و  از  خویشتن  بپرسند  دربارۀ  چیزی ‌که  آنان  را  از  آن  می‌ترساند  و  مـی‌گوید  عـذاب  سختی  در  پیش  است‌.  بیندیشند  در  ایـن  کـار  او  چـه  مصلحتی  باید  داشـته  باشد؟  انگیزۀ  او  در  ایـن  کار  چیست‌؟  چه  چیز  عائد  او  می‌گردد؟  خدا  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دستور  می‌فرماید که  منطق  ایشان  را  لمس‌ کند  و  بپساید  و  وجدانشان  را  بیدار کند  و  بـه  صورت  الهـام‌بخشی  متوجّه  این  حقیقت  نماید:

(قل:ما سألتکم من أجر فهو لکم ).

بگو:  هر  مزدی  که  (‌در  قبال  تـبلیغ  دعوت  آسـمانی‌)  از  شـما  خواسته  باشم‌،  برای  خودتان‌.

شما  مزدی  را  بگیرید که  من  از  شما  خواسته‌ام‌!..  این  هم  شیوۀ  ریشخندآمیزی  است‌.  در  آن  رهنمون  و  رهنمود  و  هوشیار باش و بیدار باش است.

(إن أجری إلا على الله ).

اجر و مزد من بر خدا است و بس.

خدا  ا‌ست  که  مرا  وا‌دار  فرموده  است  و  بر  عهدۀ من انداخته است. او است که به من اجر و مزد می دهد. اجر و مزد او است که بدان چشم می دوزد که در نزد خدا است همۀ چیزهائی   که  در  نزد  مردمان  است  به  نظر  ا‌و  هیچ  و  ناچیز  و  کم  و  ا‌ندک  است  و  سزا‌وار  این  نیست  که  بدان  اندیشیده  شود. 

(وهو على کل شیء شهید).

او آگاه از هر چیزی و حاضر و ناظر بر هر امری است.

خدا  می‌دا‌ند  و  می‏‎بیند  و  چیزی  بر  او  مخفی  و  پـنهان  نمی شود. او بر من حاضر و ناظر است. می داند و می‌بیند  چه  چیز  می‌کنم  و  چه  چیز  به  دل  می‌گیرم  و  چه چیز می گویم. 

آ‌هنگ  سوم  شدّت  می‌گیرد  و  گامهایش  کوتاه  می‌گردد: 

(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ) (48)‏

بگو:  پروردگار  من‌،  حقّ  را  آشکارا  بیان  می‌دارد  (‌و  با  آن  باطل  را  از  میان  برمی‌دارد  .  .  .  او)  دانای  نهانیها  و  کاملاً  آ‌گاه‌‌ از  پنهانیها ‌ا‌ست‌.

آنچه  که  برایتان  آورده‌ام  حقّ  است‌.  حقّ  نیرومندی  است  که  خدا  آن  را  القاء  و  ارسال  می‌کند.  چه‌ کسی  می‌تواند  در  برابر  حقّی  ایستادگی‌ کند که  خدا  آن  را  القاء  و  ارسال می فرماید؟ تعبیری است مصوّر و مجسّم و متحرّک.  انگار  حقّ  گداختۀ  پرتابی  است  که  می‌شکافد  و  سوراخ  خدا  ان  را  القاء  و  ارسال  می فرماید،  خدائى  ‌که‌:

(عَلَّامُ الْغُیُوبِ) .

دانای  نهانیها  و  آگاه  از  پنهانیها  است‌.

او  این  گداخته  را  از  روی  علم  و  اطّلاع  القاء  و  ارسـال  می‌دارد.  این  گداخته  را  ا‌ز  روی  عـلم  و  اطـّلاع  جـهت  می‌دهد  و  رهنمود  می‌کند،  و  هدف  و  نشانه‌ا‌ی  بر  او  مخفی  و  نهان  نمی‌ما‌ند،  و  مقصد  و  منظوری  از  او  غائب  و  پنهان  نمی‌شود.  حقـّی  را که  خدا  القاء  و  ارسال  می‌دارد  هیچ  معترضی  در  برابرش  پایداری  ندا‌رد،  و  هیچ  سدّ  و  مانعی  آن  را  بازنمی‌دارد.  چه  راه  پیش  پای  آن  پـیدا  و  هویدا  است‌،  و  جای  نهانی  و  پنهانی  در  آن  نیست‌.  آهنگ  چهارم  با  همان  شـدّت  و  سـرعت  به  دنبال  آن  می آید‌:

(قُلْ جَاء الْحَقُّ وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ) (49)

بگو:  حقّ  به  میان  آمد  و  باطل  (‌در  پرتو  نور  حقّ‌،  اثری  از  آن  نماند  و  مرد،  و  لذا)  نه  کار  تازه‌ای  را  می‌تواند  انجام  دهد،  و  نه  کار  گذشته‌ای  را  می‌تواند  از  سر  گیرد.

این  حقّ  به  شکلی  از  اشکال  خود  در  رسالت‌،  و  در  قرآن  رسالت‌،  و  در  برنامۀ  راست  و  درست  رسالت‌،  آمده  است‌.  بگو‌:  حقّ  آ‌مده  است‌.  این  اعلان  را  اعلام‌ کن‌.  این  واقعه  را  بیان  دار.  این  خبر  را  آشکار  ساز.  حقّ  آمـده  است‌.  حقّ  با  قوّت  و  قدرت  خود  آ‌مده  است‌.  حـقّ  با  جهش  و  پرش  خود  آمده  است‌.  حقّ  با  والائی  و سیطره  و  سلطۀ  خود  آمده  است‌.

(وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ ).

باطل  نه  کار  تازه‌ای  را  می‌توانـد  انـجام  دهـد،  و  نـه  کار  گذشته‌ای  را  می‌تواند  از  سر  گیرد.

کار  باطل  به  پایان  آ‌مده  است‌.  دیگر  زنـدگی  برای  او  نمانده  است‌.  جولانگاهی  و  فرصتی  نـدارد.  سـرنوشت  باطل  مقرّر  و  معیّن‌ گردیده  است‌.  باطل  دانسته  است‌ که  او  به  سوی  زوال  و  نابودی  می‌رود.

آهنگ  تکان‌د‌هنده‌ای  است‌،  آهنگی  که  هر کس  آن  را  بشنود  پی  می‌برد که  مرگ  حتمی  در  رسـیده  است‌،  و  دیگر  مجال  قابل  ذکری  برای  چیز  دیگری  نیست‌.  بلی  این  چنین  است‌.  چه  از  آن  زمان ‌که  قرآن  آمـده  است  برنامۀ  حقّ  استقرار  پذیرفته  است  و  روشـن  و  آشکار  گردیده  است‌.  برای  باطل  چیزی  نمانده  است  مگر  این ‌که  در  برابر  حقّ  روشـن  و  آشکار  و  قاطع  و  برّنده،  به  دشمنی  و  ستیز  و  مکر  و  نیرنگ  بپردازد.  هر چند که  در  برخی  از  اوضاع  و  احوال  و  شرائط  و  ظروف‌،  غلبۀ  مادی  با  باطل  باشد  و  باطل  به  ظاهر  پیروز  شود،  ولی  این  غلبه  و  چیرگی،  غلبه  و  چیرگی  بر  خود  حقّ  نخواهد  بود.  بلکه  غلبه  و  چیرگی  بر کسانی  خواهد  بود که  خویشتن  را  به  حقّ  نسبت  می‌دهند.  این  غلبه  و  چیرگی،  غلبه  و  چیرگی  مردمان  است‌،  نه  غلبه  و  چیرگی  ارکان  و  اصول‌.  این  هم  مـوقّت  و گـذرا  است  و  چیزی  نمی‌گذرد که  زوال  می‌پذیرد  و  از  میان  می‌رود.  امّا  حقّ‌،  روشن  و  آشکار  و  پیدا  و  هویدا  است‌.

واپسین  آهنگ  این  چنین  در  می‌رسد:

(قُلْ إِن ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِی وَإِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِمَا یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ) (50)

 )‌به  مشرکان  بت‌پرست‌)  بگو:  اگر  مـن  (‌بـا  تـرک  بـتها  و  دوری  از  آئین  شما)  گمراه  شده  بـاشم‌،  بـه  زیـان  خود  گمراه  شده‌ام  (‌و  کیفر  آن  را  می‌بینم‌)  و  اگر  راهیاب  بوده  باشم‌،  در  پرتو  چیزهائی  است  که  پـروردگارم  بـه  مـن  وحـی  مـی‌فرماید.  او  شـنوا  و  نـزدیک  است  (‌و  اقوال  و  افعال  ما  بر  او  پنهان  نمی‌ماند).

اگر گمراه  شده  باشم  بر  شما گناهی  نیست‌.  بلکه  این  من  هستم  که  خود  را  سرگشته  کرده‌ام‌.  و  اگر  راهیاب  باشم  خدا  است‌ که  مرا  در  پرتو  وحی  خود  هدایت  داده  است  و  راهیاب  فرموده  است‌.  من  چیزی  برای  خویش  نمی‌توانم  بکنم  مگر  با  اجازۀ  او،  و  من  بنا  به  مشیّت  و  ارادۀ  خدا  اسیر  فضل  و  لطف  او  هستم‌.

(إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ) .

او  شنوا  و  نزدیک  است‌.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  یارانش  خدا  را  این  چنین  مـی‌یافتند  و  می‌دیدند.  صفات  او  را  در  درونـهایشان  ایـن  چـنین  می‌یافتند  و  می‌دیدند.  صفات  او  را  در  زندگی  حقیقی‌،  شاداب  می‌یافتند  و  می‌دیدند.  آنان  احساس  می‌کردند که  خدا  سخنانشان  را  می‌شنود  و  او  بدیشان  نزدیک  است‌.  او  به ‌کار  و  بارشان  توجّه  و  عنایت  مستقیم  دارد.  ناله  و  شکوه  و  راز  و  نیازشان  بدون  واسطه  بدو  می‌رسد،  و  خدا  آنها  را  مـهمل  نـمی‌انگارد  و  به  دیگران  حـواله  نمی‌دارد.  بدین  جهت  در  انس  و  الفت  با  پروردگارشان  می‌زیند،  و  در کنف  حمایت  او  بسر  می‏‎برند،  و  در  جوار  آفریدگارشان  می‌مانند،  و  مورد  مهر  و  عطوفت  او  قرار  می‌گیرند  و  رعایت  و عنایت  خداوند  جـهان  شاملشان  می‌شود.  همۀ  ایـن  چیزها  را  در  درونـهایشان  زنـده  و  واقعی  و  سهل  و  ساده  می‏یابند.  ا‌ین  چیزها  هم  تنها  معنی  و  اندیشه  و  تنها  مثال  زدن  و  به  ذهن  نـزدیک‌ کردن  نیست‌.

(إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ) .

او  شنوا  و  نزدیک  است‌. 

*

سرانجام  (‌پـایان  سوره  در  می‌رسد)  در  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت ‌که  لبریز  ا‌ز  حرکت  تند  و  سخت  است  و  میان  دنـیا  و  آخرت  در گشت  و گذار  است‌.  انگار  جولانگاه  یگانه‌ای  است‌،  و  آنان  نـیز  تـوپ  هسـتند،  و  روند  قرآنی  در  صحنۀ  سریع  و  تکان‌دهنده‌ای  آن  توپ  را  بدین  سو و آن ‌سو پرت  می‌کند:  .

(وَ لَو تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ (51) وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ (52) وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ (53) وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ) (54)

اگر  برایت  ممکن  بود  ببینی  (‌حال  ستمگران  را)  در  آن  دم  که  به  وحشت  مـی‌افتند  و  راه  گریزی  نـدارنـد  و  اصـلاً  مهلتی  بدیشان  داده  نمی‌شود،  و  از  مکان  نزدیکی  گرفتار  (‌و  روانــۀ  آتش  مـی‌گردند،  (‌صـحنۀ  هـراس‌انگـیزی  را  خواهی  دید  که  انسان  از  آن  بر  خود  مـی‌لرزد  و  بـیتاب  می‌شود)  و  (‌به  هنگام  گرفتار  شدن  در  چنگال  مجازات  الهی‌)  خواهند  گفت‌:  به  «‌حقّ‌‌«  ایمان  داریم‌.  آنان  چگونه  می‌توانند  از  فاصلۀ  دور  (‌از  جهان  که  جای  پذیرش  ایمان  و  مزرعۀ  آخرت  بـود)  سـهل  و  سـاده  حقّ  را  فـراچنگ  آورند  (‌و  از  مزایای  ایمان  بـدان  بـرخـوردار  شـوند؟‌)  و  حال  این  که  قبلاً  (‌در  زمان  حیات  که  از  عقل  و  اختیار  و  اراده  برخوردار  بوده‌انـد)  حقّ  را  نـپذیرفته‌انـد،  و  بـلکه  دورادور  به  جهان  غیب  نسبتهای  نـاروائـی  زده‌انـد  (‌و  نبوّت  و  قیامت  و  بهشت  و  دوزخ  و  بالأخره  جهان  ماوراء  طبیعت  را  به  تمسخر  گـرفته‌اند)‌.  مـیان  ایشـان  و  آنـچه  آرزو  دارند  (‌که  پذیرش  ایمان  ایشان  و  نجات  از  عذاب  است‌)  جدائی  افکنده  می‌شود،  همانگونه  که  با  گروههای  همسان  و  همکیش  آنان  قبلاً  چنین  عمل  شده  است‌.  آخر  ایشان  (‌در  جهان‌)  سراپا  در  شکّ  بوده‌انـد  (‌و  زندگی  را  پیوسته  با  ظنّ  و گمان  به  سـر  برده‌اند  و  اینک  چنین  سرنوشتی  باید  داشته  باشند)‌.

 (وَ لَو تَرَى...  )‌.  اگر برایت  ممکن  بود  ببینی  .  .  .. 

صحنه  در  معرض  دیدگان  است‌.

(إِذْ فَزِعُوا). در آن  دم ‌که  به  وحشت  می‌افتند. 

به  وحشت  می‌افتند  از  ترس  و  هراسی ‌که  بدان‌ گرفتار  آمده‌اند،  و  انگار  می‌خواهند  از  آن  بگریزند.

(فَلَا فَوْتَ). راه  گریزی  نـدارنـد،  و  اصـلاً  مهلتی  بدیشان  داده‌ نمی‌شود.

راه ‌گریزى  و  در  رفتنی  در  میان  نیست‌!

(وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ ).

و  از  مکان  نزدیکی  گرفتار  (‌و  روانۀ  آتش‌)  می‌گردند. 

در  تلاش  مأیوسانه  و  در  حرکت  بیهوشانۀ  خود  جای  دوری  نمی‌توانند  بروند.

(وَقَالُوا: آمَنَّا بِهِ).

(‌به  هنگام  گرفتار  شدن  در  چنگال  مجازات  الهی‌)  خواهند  گفت‌:  به  «‌حقّ‌»  ایمان  داریم‌.

امّا  حالا که  فرصت‌ گذشته  است  و  زمان  مناسب  بسر  رسیده  است‌؟‌!

(وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ) (52)

آنان  چگونه  می‌توانند  از  فاصلۀ  دور  (‌از  جهان  که  جای  پذیرش  ایمان  و  مزرعۀ  آخرت  بود)  سهل  و  ساده  حقّ  را  فراچنگ  آورند  (‌و  از  مـزایـای  ایمان  بـدان  بـرخوردار  شوند؟‌!)‌.

چگو‌نه  در  اینجا که  هستند  می‌توانند  ایمان  را  حاصل  کنند؟  مکان  ایمان  دور  از  ایشـان  قـرار گرفته  است  و  مهلت  آن  بسر  رسیده  است‌.  جای  ایمان  جـهان  بود،  و  آنان  جهان  را  از  دست  داده‌اند  و  فرصت  را  تباه ‌کرده‌اند!

(وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ ).

و  حال  این  که  قبلاً  (‌در  زمان  حیات  که  از  عقل  و  اختیار  و  اراده  برخوردار  بوده‌اند)  حقّ  را  نپذیرفته‌اند.

دیگر کار  از کار گذشته  است‌،  و  امروز  وقت  تلاشی  و  پویشی  برای  ایشان  نمانده  است‌!

(وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ) (53)

و  بلکه  دورادور به  جهان  غیب  نسبتهای ‌ناروائی  زده‌اند  (‌و نبوّت  و  قیامت  و  بـهشت  و  دوزخ  و  بـالأخره  جهان  ماوراء  طبیعت  را  به  تمسـخر  گرفته‌اند)‌.

این  وقتی  صورت ‌گرفته  است‌ که  امـروز  را  انکـار  کرده‌اند  و  بدان  باور  نداشته‌اند.  آن  زمان  جهان  اخروی  جزو  غیب  بوده  است‌،  و  بر  انکار  آن  و  باور  نداشتن  بدان  ‌هیچ گونه  دلیلی  ند‌اشته‌اند.  بلکه  از  خود  نسبت‏های  ناروائی  داده‌اند  و  دورادور  یـاوه‌سرائی  نـموده‌انـد.  امروزه  می‌خواهند  بدان  ایمان  بیاورند  باز  هم  از  مکان  دوری‌!  آن  وقت  دور  ا‌ز  آخرت،  و  امروز  دور  ا‌ز  جهان. 

(وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ ).

مـیان  ایشـان  و  آنـچه  آرزو  دارنـد  (‌که  پـذیرش  ایـمان  ایشان  و نـجات  از  عذاب  است‌)  جدائی  افکنده  می‌شود.  آنچه  آرزو  دارند،  ایمان  در  غیر  موعد  خودش‌،  و  نجات  از  عذابی  است‌ که  آن  را  می‏بینند،  و  نجات  از  خطری  است‌ که  با  آن  رویاروی  می‌شوند.

(کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ ).

همانگونه  که ‌با  گروه‌های‌ همسان  و همکیش ‌آنان  قبلاً  چنین  عمل  شده  است‌.

گروه‌هائی‌ که  خدا  آنان  را گرفتار کرده  است‌،  و  ایشـان  پس  از  صدور  فرمان  یزدان  درخواست  نجات  نموده‌اند،  بعد  از  آ‌ن‌ که ‌گریزی  و گزیری  از  عذاب  نمانده  است‌. 

(إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ) (54)

آخر  ایشان  (‌در  جهان‌)  سراپا  در  شکّ  بوده‌اند  (‌و  زندگی  را  پیـوسته  با  ظنّ  و گمان  به  سر برده‌اند  و اینک  چنین  سرنوشتی  باید  داشته  باشند).

هم  اینک  یقین  و  اطمینان  به  دنبال  شکّ  و  دودلی  قرار  گرفته  است  و  جلوه‌گر  آمده  است!

*

بدین  منوال  و  بر  این  روال  این  سوره  با  این  آهنگ  تند  و  شدید  پایان  مـی‌پذیرد‌.  با  صـحنه‌ای  ا‌ز  صحنه‌های  قیامت  خاتمه  می‏‎یابد،  و  مسأله‌ای  را  بیان  می‌دارد که  در  این  سوره  بر  آن  تکیه  و  تأکید  گردد.  هـمان‌ که  در  پایان  هر  مرحله‌ای  و  در  لابلای  هر  مرحله‌ای‌ گذشت‌.  این  سوره  با  همین  مسأله  آغاز گردیده  است  و  با  همین  پایان  تند  و  شدید  پایان  می‏‎گیرد.

*

---

^{[1] ‌مثل سخنان ولید پسر مغیره‌،‌ و ابوسفیان پسر حـرب، و اخنس پسـر شریق‌.}

^[2] مراد نیامدن پیغمبری ‌به سرزمین عربستان بدین زودیـها است‌؛ نـه ‌از آغاز تا روزگار خاتم پیغمبران  (‌نگا: ‌تفسیر قاسمی‌،‌ و تعبیر آلوسی‌)‌. چرا که به فرمودۀ ‌قرآن هیچ ملّتی بدون پیغمبر نبوده  است (‌نکـا: فاطر٢4.)...(‌مترجم‌).

تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 3-1

 سوره‌ی فاطر آیه‌ی 3-1

سورۀ ‌فاطر  مکّی  و  شامل  45  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (1) مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (2) یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ) (3)‏

این  سورۀ  مکّی  روش  ویژه ای  در  موضوع  و  روند  خود  دارد.  به  روش  سورۀ  رعـد  نـزدیک‌تر  از  هر  سورۀ  دیگری  است‌.  این  سوره  در آهنگهائی  به  پیش  می‌رود  و  از  آغاز  تا  پایان  سوره  بر  دل  انسانها  پـیاپی  زمزمه  می‌گردد.  آهنگهای  الهامگرانۀ  مـؤثّری  است  کـه  دل  را  سخت  به  تکان  می‌اندازد،  و  آن  را  از  خواب  غفلت  بیدار  می‌کند،  تا  به  عظمت  این  هستی  بنگرد،  و  زیبائی  ایـن  جهان  را  ورانـداز کند،  و  دربـارۀ  نشـانه‌های  شناخت  بیندیشد  که  پراکنده  در  لابلا  و گوشه  و کنار  جـهان‌،  و  پراکنده  در  صـفحات  آن  هسـتند.  و  نـعمتهای  خدا  را  یادآور  شود  و کرنش  برد،  و  رحمت  و  رعایت  او  را  احساس‌ کند،  و  مهلکه‌ها  و  محلّهای  نقش  زمین  شـدن  گذشتگان  را  در  زمین  به  تصوّر  درآورد،  و  صـحنه‌های  ایشان  را  در  روز  قیامت  بر  پردۀ  خیال  اندازد،  و  خشوع  و  خضوع  کند  و  سر  فرود  آورد،  د‌ر  آن  حال  و  احوالی  که  زیبائیها  و  شگفتیهای  ساختار  خدا  را  می‌بیند،  و  آثار دست قدرت او را در پیچ و خمها و چینها و لایه ها و  لابلاهای  جهان‌،  و  در  ژرفا‌های  نفس،  و  در  زنـدگی  مردمان ، و حوادث و رخدادهای تاریخ، مشاهده می‌کند.  د‌ل  در  آ‌ن  زیبائیها  و  شگفتیها  و  در  ایـن  آثـار، وحدت حقّ و وحدت قانون و وحدت دست سازندۀ نوآفرین نیرومند توانا را می بیند و می پساید... همۀ  ا‌ینها  در  شیوه‌ای  و  در  آهنگی  پدیدا‌ر  و  نمودا‌ر  می‌آید  که  دلی  که  ا‌حساس  بکند  و  درک  و  فهم  نماید،  و  همچون زندگانی متأثّر گردد، نمی تواند خویشتن را در برابر آنها نگاه دارد.

این سوره یک وحدت متّصل و مرتبط است، و دارای  حلقه‌هائی  ا‌ست  که  آهنگهای  آنها  پیاپی  می‌آید.  مشکل  است  بتوان  ا‌ین  سوره  را  به  فصلهای  جدا گا‌نه  و  دارا‌ی  موضوعهای  متفاوت  تقسیم  کرد.  همۀ  موضوعها  در  اصل  یک  موضوع  است  و  بس‌.  همۀ  آنها  آهنگهائی  هستند  که  بر  تارهای  دل  انسانها  نواحته  می‌شوند.  ایـن  آ‌هنگها  از  سرچشـمه‌های  هستی  و  نـفس  و  زندگی  و  تاریخ و رستاخیز برمی جوشند، و همۀ نواحی و گوشه و کنارهای نفس را فرامی گیرند  و دل  را  از  هر  سو  به  سوی  ا‌یمان  و  خشوع  و  ا‌عتراف  و  اقرار  فریاد  می‌دارند.

نشانۀ  برجستۀ  دیدنی  در  این  آهنگها  گرد  آوردن  همۀ رشته ها در دست قدرت نوآفرین، نمودار ساختن این  دست  که  همۀ  رشته‌ها  را  تکان  می‌دهد  و  جمع  می‌آورد،  و  رشته‌ها  را  گردآ‌وری  می‌کند  و  آ‌نها  را  رها  می‌سازد  و  می‌گستراند، وآنها را برمی تابد و محکم می کشد و شل می کند  و  رها  می‏‎نماید،  بدون  ا‌ین  که  پیگردی  و  انبازی و پشتیبانی داشته باشد.

از همان سرآغاز سوره این نشانۀ برجسته را جلوه گر و هویدا مشاهده می کنیم، و تا به آخر سوره ادامه می یابد.دست توانا و چیره را می بینیم که این جهان بزرگ و سترگ شگفت و شگرف را هستی می بخشد و به صحنۀ ظهور می آورد بدان گونه که خود می خواهد:

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1)

ستایش  خداوندی  را  سزا  است  که  آفرینندۀ  آسـمانها  و  زمین  است‌،  و  فرشتگان  را  با  بالهای  دو  تا  دو  تا،  و  سه  تا  سه  تا،  و  چهار تا  چهار تائی  که  دارند،  مأموران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مختلف  تکوینی  و  تشریعی‌)  کرد.  او  هر چه  بخواهد  بر  آفرییش  (‌فرشتگان  و  مردمان  و  سائر  موجودات  جهان‌)  می‌افزاید.  چرا  کـه  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌. (‌فاطر/‌1)

 ایـن  کـف  دست  نـیرومند  بازمی‏گردد  و  رحمت  را  برمی‌جوشاند  و  روان  می‌گرداند.  آن‌ گاه  بسته  می‌شود  و  چشـمه‌هایش  خشک  مـی‌گردد  و  به  دل  زمین  فرو  می‌رود،  بدون  این‌ که  پـیجو  و  پـیگردی  و  شـریک  و  انبازی  داشته  باشد:

(مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (2)

خداوند  (‌در  خزائن‌)  هر  رحمتی  را  برای  مـردم  بگشاید،  کسی  نمی‌تواند  (‌آن  را  ببندد  و)  از آن  جلوگیری  نماید،  و  خداوند  هر  چیزی  را  که  بازدارد  و  از  آن  جلوگیری  کند،  کسی  جز  او  نمی‌توانـد  آن  را  رها  و  روان  سـازد،  و  او  توانا  و  کاربجا  است‌.  (‌لذا  نه  در  کاری  درمـی‌ماند،  و  نـه  کاری  را  بدون  فلسفه  انجام  می‌دهد)‌. (‌فاطر/٢) 

هدایت  و  ضلالت  رحمت  است‌.  این  رحمت  برمی‌جوشد  و  فوران  می‌کند  یـا  می‌خشکد  و به  دل  زمـین  فرو  می‌رود:

(فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی مَن یَشَاءُ ).

خداوند  هر کس  را  بخواهد  گمراه  می‌سازد،  و  هر کس  را  بخواهد  راهیاب  می‌نماید. (فاطر/8)            

(إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ (22) إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ) (23)

خـداوند  هـر کس  را  بـخواهـد  شـنوا  (‌و  پـذیرای  حقّ  و  حقیقت‌)  می‏‎گرداند،  و  تو  نمی‌توانی  (‌پند  و  اندرز  آسمانی  را  به  دلمردگان  فرو  بـری‌،  همانگونه  کـه  نمی‌توانـی‌)  مردگان  آرمیده  در  گورها  را  شنوا  گردانی.  تـو  تـنها  بیم‌دهنده‌ای  و  بس‌.  (فاطر/‌22و23) 

این  دست‌،  حیات  پیشین  را  می‌سازد،  و  مردگان  را  در  زندگی  اخروی  برمی‌انگیزد:

(وَاللَّهُ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَاباً فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّیِّتٍ فَأَحْیَیْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا کَذَلِکَ النُّشُورُ) (9)

خدا  کسی  است  که  بادها  را  روان  می‌دارد،  و  بادها  ابرها  را  برمی‌انگـیزد،  و  مـا  ابـرها  را  بـه  سـوی  سـرزمینهای  موات  می‌رانیم  و  آن  سرزمینهای  موات  را  دارای  حیات  می‌گردانیم‌.  زنده  گرداندن  (‌مـردگان  در  گورها  بـرای  حساب  و  کتاب‌)  نیز  به  همین  منوال  است‌. (‌فاطر/٩) 

عزّت  به  طور کلّی  از آن  خدا  است‌،  و  عزّت  تـنها  از  او  مدد  می‌گیرد:

(مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً ).

هر کس  عزّت  و  قدرت  می‌خواهد،  (‌آن  را  از  خدا  بخواهد.  چرا  که‌)  هر چه  عزّت  و  قدرت  است  در  دست  خدا  است‌.  (فاطر/10)

آفریدن  و  هستی  بخشیدن  و  زاد  و  ولد  و  مرگ  و  مـیر،  سررشتۀ  همۀ  آنها  در  همان  دست  است  و  از  آن  رهائی  ندارد:

(وَاللَّهُ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَکُمْ أَزْوَاجاً وَمَا تَحْمِلُ مِنْ أُنثَى وَلَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَمَا یُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا یُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کِتَابٍ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ) (11)‏

خداوند  (‌اصل‌)  شـما  (‌آدم‌)  را  از  خاک  بـیافرید،  سپس  شما  (‌ذرّیّّۀ  آدم‌)  را  از  نطفه  خلق  کرد،  و  آنگاه  شما  را  به  صورت  زوجهای  (‌نر  و  ماده‌)  درآورد.  هیچ  زنی  باردار  نمی‌شود  و  وضع  حمل  نمی‌کند  مگر  که  خدا  مـی‌دانـد  (‌جنین  او  پسر  یا  دختر  است  و در  شکم  مادر  چه  احوالی  دارد  و  کی  بـه  دنـیا  مـی‌آید)‌.  هیچ  شـخص  پیری  عمر  درازی  بـدو  داده  نـمی‌شود  (‌و  زنـده  نـمی‌ماند  و  عمر  زیــادی  نـمی‌کند)‌.  و  هیچ  شـخصی  از  عمرش  کـاسته  نمی‌شود  (‌و  مرگ  زودرس  گریبانگیرش  نمی‌گردد)  مگر  این  که  در  کتاب  (‌لوح  محفوظ‌)  ثبت  و  ضـبط  است‌.  ایـن  برای  خدا  ساده  و  آسان  است‌. (‌فاطر/11) 

در  این ‌کف  دست‌،‌ کلیدها  و  زمامهای  آسمانها  و  زمین  و  حرکات  ستارگان  و کرات  جمع  می‌آید:

(یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ) (13)

خـدا  شب  را  داخـل  در  روز،  و  روز  را  داخـل  در  شب  می‌کند.  او  خورشید  و  ماه  را  مسخّر  کرده  است  (‌و  برای  سود  انسانها  به  گردش  و  چرخش  انداخته  است‌)‌.  هر یک  از  آن  دو  تا،  مدّت  معیّن  و  سـرآمـد  روشـنی  بـه  حرکت  خود  ادامـه  مـی‌دهند.  آن  کسـی  کـه  (‌درازی  و  کـوتاهی  شبها  و  روزها  و نظام  نور  و  ظلمت  و  حرکات  دقیق  ماه  و  خـورشید  را  سـر  و  ســامان  داده  است‌)  الله  است  کـه  خداوند  شما  است‌،  و  مالکیّت  و  حاکمیّت  (جهان  هستی‌)  از آن  او  است‌.  و  بجز  او  کسانی  را  که  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  پرستش  می‌نمائید)  حتّی  مالکیّت  و  حاکـمیّت  پـوستۀ  نازک  خرمائی  را  ندارند. (‌فاطر‌/13) 

دست  نوآفرین  خدا  د‌ر  این  حهان  به  شیو‌ۀ  شناخته  شدۀ  خودش  به  کار  می‌پردازد،  و  جماد‌ات  و گیاهان  و  حیوانات  و  انسانها  را  رنگ‌آمیزی  می‌کند  و  رنگارنگ  می‌نماید:    

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ (27) وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذَلِکَ).

(‌ای  عـاقل‌)  مگر  نـمی‌بینی  کـه  خـداونـد  از  آسـمان  آب  سودمندی  را  می‌باراند  و  با  آن  محصولات  گوناگون  و  مـیوه‌های  رنگارنگ  را  بـه  وجود  می‌آورد؟  (‌و  مگـر  نمی‌بینی  که‌)  کوه‌ها  خطوط  و  جاده‌هائی  است  (‌کـه  بـر  سطح  زمین  کشیده  شده  است‌.  خطوط  و  جاده‌هائی‌)  که  برخیها  سفید  و  برخیها  سرخ  و بـعضیها  سـیاه  پررنگ  است‌.  و  هر یک  از  آنها  به  رنگهای  مختلفی  و  در  طرحهای  متفاوتی  (‌با  دست  تقدیر  پروردگار،  بـر  چـهرۀ  زمین  ترسیم  گشته‌)  است‌.  انسانها  و  جنبندگان  و  چـهارپـایان  نیز  کاملاً  دارای  رنگهای  مختلفی  بوده  و  متفاوتند.(فاطر/27و28)

این  دست‌ گامهای  انسانها  را  به  جلو  برمی‏دارد،  و  نسلها  و  نسلها  را  پدید  می‌آورد:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا ).

سپس  کتاب  (‌قرآن‌)  را  به  بندگان  برگزیدۀ  خود  (‌یـعنی  امّت  محمّدی‌)  عطا  کردیم‌. (فاطر/32)                      

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ ).

خدا  کسی  است  که  شما  را  جـانشین  (‌گذشتگان‌)  روی  زمین  کرده  است‌.                                         (فاطر/39)  این  دست  است‌ که  این  جهان  بزرگ  و  سترگ  را  نگاه  می‌دارد  و  از  نابودی  محفوظ  می‌نماید.

(إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ ).

خـداونــد  آسـمانها  و  زمــین  را  نگاهداری  مــی‌کند  و  نمی‏گذارد  (‌از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند.  هر گاه  (‌هم  بخواهند  از  مـسیر  خود)  خارج  و  نابود  شـوند،  جز  خدا  هیچ  کس  نمی‌تواند  آنها  را  (‌در  مسیر  خود)  نگاه  و  محفوظ  دارد. (فاطر/41)                                                  

همین  دست  است‌ که  زمام  امور  را  می‏‎گیرد  و  اصلاً  هیچ  چیزی  او  را  درمانده  نمی‌تواند  بکند: 

(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ ).

هـیچ  چیزی  چـه  در آسـمانها  و  چـه  در  زمـین  خدا  را  درمانده  و  ناتوان  نخواهد  کرد.(فاطر/44)                  

او  (عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1).

بر  هر  چیزی  توانا  است‌.  (‌فاطر/1) 

او  (الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (2).

توانا  و  کاربجا  است‌. (‌فاطر/2) 

(وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (18)‏

بازگشت  (‌همگان‌،  اعم  از  کافران  و  مؤمنان‌)  بـه  سوی  خدا  است‌.(فاطر/18)                                           

او  (عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ) (8)

بس  آگاه  از  کارهائی  است  که  می‌کنند. (‌فاطر/‌٨)

(ولَهُ الْمُلْکُ ).

و  مالکیّت  و  حاکمیّت  (‌جهان  هستی‌)  از آن  او  است‌.(فاطر/13)

او  (الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ) (15)

بی‌نیاز  (‌از  عبادت  شما  است‌)  و  ستوده  است‌.    (‌فاطر/15) 

(وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (18)‏

بازگشت  (‌همگان‌،  اعم  از  کـافران  و  مؤمنان‌)  بـه  سوی  خدا  است‌. (فاطر/18)                                                      

 او  (عَزِیزٌ غَفُورٌ) (28)

توانا  و  چیره  (‌در  کار  جهان‌ آرائی  است‌)  و  بس  آمرزگار  (‌برای  بندگان  توبه  کار  و  امیدوار  بـه  الطـاف  کردگار ) است‌.  (‌فاطر/28‌)

 او  (غَفُورٌ شَکُورٌ) (30)‏

آمرزگار  و  سپاسگزار  است‌. (‌فاطر/  30) 

قطعاً  خداوند  از  اوضاع  بندگان  خود:  (لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ).

 کاملاً  آگاه  (‌و  به  احوالشان‌)  بینا  است‌. (‌فاطر/31) 

خدا:  (عَالِمُ غَیْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ).

دانندۀ  غیب  آسمانها  و  زمین  است‌. (‌فاطر/38) 

خدا:  (عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (38)‏

از  چیزهائی  که  در  درون  دلها  است  کاملاً  آگاه  است‌.  (‌فاطر/38) 

خدا:  (حَلِیماً غَفُوراً) (41)

شکیبا  است  (‌و  در  مجازات  تـعجیل  روان  نمی‌دارد)  و  آمرزنده  است  (‌و  توبۀ  بزهکاران  را  می‌بخشاید)‌.  (فاطر/41)

خدا:  (عَلِیماً قَدِیراً) (44)‏

بسیار  فرزانه  و  خیلی  قدرتمند  است. (‌فاطر/44) 

خدا:  (بِعِبَادِهِ بَصِیراً) (45)

بندگان  خـود  را  دیـده  است  (‌و  از  گـفتار  و  کـردار  و  پندارشان  باخبر  بوده  است‌،  لذا  چنان  که  باید  پـاداش  و  پادافره  آنان  را  می‌دهد)‌.(فاطر/45)                                    

از  این  آ‌یه‌ها  و  از  ایـن  پـیروها  فضای  سوره  ترسیم  می‌شود،  و  نشانۀ  چیره  بر  سوره‌،  و  سایه‌ای ‌که  این  سوره  به  طور  عام  بر  نفس  می‌اندازد،  به  تصویر  درمی‌آید.  با  توجّه  به  سرشت  این  سوره‌،  مصلحت  دیدیم  آن  را  به  شش  مقطع  همخوان  و  متجانس  در  معانی  برای  سـاده  فهم ‌کردن ‌آن  تقسیم‌ کنیم‌.  والا  این  سوره  یک  مرحله  است  و  آهنگها  و  حلقه‌های  آن  از  آغاز  تـا  بـه  انـجام  متّصل  به  یکدیگر  است‌.

*

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1)

ستایش  خداوندی  را  سزا  است  که  آفرینندۀ ‌آسمانها  و  زمین  است‌،  و  فرشتگان  را  با  بالهای  دو تا  دو تا،  و  سه ‌تا  سه ‌تا،  و  چهار تا  چهار تائی  که  دارند،  مأموران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مـختلف  تکـوینی  و  تشریعی‌)  کرد.  او  هر چه  بخواهد  بر  آفرینش  (‌فرشتگان  و  مردمان  و  سائر  موجودات  جهان‌)  می‌افزاید.  چرا  کـه  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌. (فاطر/1) 

این  سوره  با  دیباچۀ  سـتایش  خداونـد  را  سزا  است  می‌آغازد.  سوره‌ای  است‌ که  بنیاد  آن  رهنمود  دلهـا  به  سوی  خدا،  و  بیدار گرداندن  دلها  برای  مشاهده‌ کـردن  نعمتهای  خدا،  و  متوجّه  رحمت  و  فضیلت  و  لطف  و  فضل  خدا  شدن  است‌.  این  سوره  زیبائیهای  ساختار  خدا  را  در  آفریدگان  یزدان  پیش  چشمها  می‌دارد،  و  ذهن  و  شعو‌ر  را  از  این  زیبا‌ئیها  پر  می‌سازد،  و کرم  و  بزرگو‌اری  خدا  را  با  تسبیح  و  تقدیس  و  حمد  و  سپاس  و  ذکر  و  مناجات  او  زمزمه  می‌کند:

(الْحَمْدُ لِلَّهِ ).

ستایش  خدا  را  سزا  است‌.

به  دنبال  ستایش  خدا،  صفتی  از صفات  خدا  ذکر  می‌شود  که  دالّ  بر آفریدن  و از نیستی  به  هستی  آوردن  است‌: 

(فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ).

آفرینندۀ ‌آسمانها  و زمین  بدون ‌مدل  و الگو است‌.

خدا  پدیدآورندۀ  این  آفریده‌های  عجیب  و  غریب  و  شگفت  و  شگرفی  است ‌که  برخی  از آنها  را  بالای  سـر  خود،  و  برخی  از  آنها  را  زیر  پای  خود  می‏‎بینیم  هر کجا  که  باشیم.  از  این  آفریده‌ها  جز  انـدکی  آن  هـم  دربارۀ  چیزی ‌که‌ کوچک‌تر  و  به  ما  نزدیک‌تر  است  نمی‌دانیم  ...  و  آن  مادر ما  زمین  است  .  .  .  آفریده‌هائی‌ که  یک  قانون  آنها  را  سر  و  سامان  و  نظم  و  نظام  می‏بخشد،  و  آنها  را  با  هماهنگی  و  همآوائی  و  سازش  و  سازگاری  محفوظ  و  مصون  می‌دارد،  با  وجود  این‌ که  میان  آفریده‌ها  فاصله‌ها  و  مسـافتهای  سیّار  دور  و  درازی  است‌،  فاصله‌ها  و  مسافتهائی‌ که  خیال  ما  انسانها  جز  با  رنج  و  دشواری  فراوان  نمی‌تواند  آنها  را  تصوّر کند،  و گذشته  از  بزرگ  و  سترگ  آنها  و  دوری‌ کره‌ها  و  مدارهایشان‌،  تـناسب  شگرف  و  شگفتی  در  میان  آنها  وجود  دارد که  راز  و  رمز  سر  به  مهری  ا‌ست‌.  اگر کوچک‌ترین  خلل  در  همچو‌ن  تناسبی  پدیدار گردد  همۀ  افـلاک  و  مدارات  درهم  می‌شکند  و  پخش  و  پراکنده  می‏‎گردد.

ما  از کنار  همچون  اشاره‌ای  که  در  قرآن  مجید  است  مـی‌گذریم  و  به  سـوی  آفرینش  آسمانها  و  زمـین  می‌رویم‌،  بدون  این‌ که  جلو  آن  جز  اندکی  بایستیم  تـا  دربارۀ  مدلول  و  مفهوم  هراس‌انگیز  و  تـرسناک  آن  بیندیشیم  و  بنگریم‌.  همچنین  از کنار  صحنه‌های  آسمانها  و  خود  زمین  می‌گذریم  و  از  همینها  نیز  جز  انـدکی  را  نمی‏‎بینیم  و  نمی‌دانیم‌،  و  در  جلو  آنها  جز  مدّت ‌کمی  نمی‌ایستیم‌.  چه  احساس  ما  کندی  می‌پذیرد  و  کودن  مـی‌گردد،  و  آن  صحنه‌ها  بر  تـارهای  احسـاسمان  آن  آهنگهای  بیدارکنندۀ  الهامگری  را  نمی‌نوازنـد  که  بر  دلهای  پیوند  یافته  به  ذکر  خدا،  و  بیدار  در  برابر  آثـار  دست  و آفرین  و  از  نیستی  به  هستی  آورندۀ  این  جهان  می‌نوازند.  زیرا  انس  و  الفت  ها  با  شگر‌فیها  و  شگفتیهای  جهان‌،  ترس  و  هرا‌س  و  زیبائی  و گیرائی  را  از  ما  سلب  کرده  است‌،  ترس  و  هراس  و  زیبائی  و گیرائی‌ای‌ که  قلب  آن  را  احساس  می‌کند  وقتی‌ که  به  هـمچون  زیبائیها  و  نوآوریهائی  برای  نخستین  بار  می‌نگرد.

دل  باز  و  هوشیار  و  به  خدا  رسـیده‌،  به  دانش  دقیق  و  اطّلاع  کامل  از  جایگاه‌های  ستارگان  در  آسمان‌،  حجمها  و  نسبت‏های  آنها،  نسبت‏های  فضای  پیرامون  آنها،  راه‌های  حرکت  آنها  در  مدارهایشان‌،  و پیوند  برخی  با  برخی  در  حجمها  و  اوضاع  و  احوال  و  حرکاتشان‌،  نیاز  ندارد  .  .  .  دل  باز  و  هوشیار  و  به  خدا  رسـیده‌،  بـه  دانش  دقـیق  و  اطّلاع کامل  از  همۀ  اینها  نیاز  ندارد  تا  در  برابر  ایـن  پدیده‌های  هراس‌انگیز  زیبای  شگفت‌،  احساس  تـرس  و  هراس‌ کند.  بلکه  برای  همچون  دلی  این  بس  است‌ کـه  آهنگهای  خود  این  صحنه‌ها  بر  تـارهایش  به  نـوازش  درآید.  او  را  بس  است  که  صحنۀ  ستارگان  پراکنده  در  شب  تاریک  را  ورانداز کند.  او  را  بس  است‌ که  صحنۀ  ماه  تابان  در  شب  مهتاب  بر  او  بدرخشد.  او  را  بس  است  بامدادانی  که  منوّر  می‌گردد،  و  تابان  و  رخشان  نوید  دم  زد‌ن  و  حرکت  کردن  مـی‌دهد،  و  پـویش  و  جـنبش  بـه  ارمغان  می‌آ‌ورد.  او  را  بس  است  غروبی ‌که  تاریکی  را  به  خزیدن  می‌اندازد،  تاریکی‌ای  که  پـیام  خـداحـافظی  دارد  و  خبر  از  پایان‌ گرفتن  می‌دهد  .  .  ٠  بلکه  اصلاً  او  را  بس  است  این  زمین  و  صحنه‌هائی ‌که  در  آن  است  و  پایان  نمی‌پذیرد،  و  اگر  جهانگردی  تمام  عمر  خـود  را  صـرف  گردش  و  نگرش  و  وراند‌ازی  کند،  تـمام  صحنه‌های  زمین  را  نمی‌توا‌ند  ببیند  و  به  پایان  برساند  ...  بلکه  او  را  بس  است ‌که  فقط  یک‌ گل  را  بنگرد  تا  ببیند  که  تأمّل  و  تدبّر  دربارۀ  رنگها  و  نقشها  و  طرز  ساختار  و  هماهنگی  و  همآوائی  موجود  در  آن  به  انتهاء  نمی‌رسد  و پایان نمی پذیرد.

قرآن  مجید  اشاره‌های  الهامگرانه‌ای  دارد  که  انسانها  را  به  تفکّر  و  تأمّـل  دربارۀ  ایـن  پـدیده‌ها  می‌خوانـد،  پدیده‌های  بزرگ  و  ریز  آن  .  .  .  برای  دل  یکی  از  آنها  بس  است  تـا  عـظمت  هسـتی‌ بخش  و  نوآفرین  آن  را  بشناسد،  و  بدو  با  تسبیح  و  تقدیس  و  حمد  و  سپاس  و  ذکر  و  دعا  رو  بکند.

(الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ).

ستایش  خداوندی  را  سزا  است  که  آفرینندۀ  آسمانها  و زمین است. 

(جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ).

فرشتگان  را  بـا  بـالهای  دو تـا  دو تـا،  و  سـه ‌تا  سـه ‌تا،  و  چهار تا  چهار تائی  که  دارند،  مأموران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مختلف  تکوینی  و  تشـریعی‌) کرد.

سخن  در  این  سوره  پیرامون  فرستادگان  و  وحی  و  حقی  است  که  خدا  آن  را  نـازل  کرده  است  .  .  .  فرشتگان  فرستا‌دگا‌ن  خدا‌یند  و  وحی  را  به  سوی  کسی  می‏آورند  که  خدا  ا‌و  را  ا‌ز  میان  بندگا‌نش  در  زمین  برمی‌گزیند.  این  است  کـه  خـدا  فرشتگان  را  با  صفت  رسل  یعنی  فرستادگان‌،  به  دنبال  سخن  از  آفرینش  آسمانها  و  زمین،  ذکر  می‌کند.  فرشتگا‌ن  رابطه‌ها  و  واسطه‌های  میان  زمین  و  آسمانند.  فرشتگان  به  بزرگ‌ترین  و  والاترین  وظیفه  میان  پیغمبران  او  که  به  سوی  مردمان  برانگیخته  و  روانه می شوند.

برای  نخستین  بار  است ‌که  در  «‌فی  ظلال  القران‌»  آیاتی  ا‌ز  قرآن  به  میان  می‌آ‌ید،  آیاتی  که  وصفی  از  فرشتگان  را  به  میان  می‌کشد  و  از  هیئت  آنـان  سخن  می‌رانـد.  هر چند  که  از  وصف  سرشت  و  وظیفۀ  آنان  پیش  از  این  سخن  رفته  ا‌ست‌.  همچون  ا‌یـن  فرموده‌های  خدا‌وند بزرگوار:

(ومن عنده لا یستکبرون عن عبادته ولا یستحسرون , یسبحون اللیل والنهار لا یفترون).

کسـانی  که  در  پیشگاه  خدا  هستند  (‌مـقرّبان  درگاه  پروردگارند،  یعنی  فـرشتگان‌)  از  پـرستش  او  سـر  بـاز  نمی‌زنند  و  خویشتن  را  بالاتر  از  عبادتش  نمی‌دانند  و  (‌از  بندگی  شبانه‌روزی  خود  هرگز)  خسته  نمی‌گردند.  شب  و  روز  (‌دائـماً  بــه  تـعظیم  و  تـمـجید  خـدا  مشـغولند  و  پیوسته‌)  سرگرم  تسبیح  و  تقدیسند  و  سستی  بـه  خود  راه  نمی‌دهند. (انبیاء/19و20) 

(إن الذین عند ربک لا یستکبرون عن عبادته ویسبحونه وله یسجدون).

بی‏گمان  کسانی  که  مقرّبان  (‌درگاه‌)  پروردگار  تو  هستند،  خویشتن  را  بزرگتر  از  آن  نمی‌دانند  که  به  پرستش  خدا  بپردازند،  و بلکه ‌به  تسبیح  و  تقدیس  او مشـغولند  و  در  برابر  او  کرنش  و  سجده  می‌برند. (‌اعراف/206) 

در  اینجا  چیزی  را  می‌یابیم‌ که  به  خلقت  ایشان  مربوط  ا‌ست‌:

(أُولِی أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ).

با  بالهای  دو  تا  دو  تا،  و  سه  تا  سه  تا،  و  چهارتا  چهارتائی که دارند.

ابن  وصفی  است‌ که  فرشتگان  را  به  تصویر  نمی‌کشاند.  زیرا  ما  نمی‌دانیم  فرشتگان  چگو‌نه‌اند،  و  نمی‌دانیم  ایـن  بالهایشان  چگو‌نه  است‌.  ما  چیزی  جز  این  نمی‌توانیم ‌که  در کنار  این  وصف  بمانیم  و  از  آن  پا  فراتر  نگذاریم‌،  و  آنان  را  به  شکل  مشـخّصی  درنـیاوریم  و  پیش  چشـم  نداریم‌.  چه  هر  شخصی  چه  بسا  به  خطا  رود  و اشتباه  شود.  وصف  معیّنی‌ که  شکل  و  هیئت  را  از  راه  مورد  اعتمادی  مشخّص  د‌ارد  به  ما  نرسیده  است‌.  وصفی ‌که  در  قرآن  آمده  است  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  شناخت  دوزخ  ا‌ست‌:

(علیها ملائکة غلاظ شداد , لا یعصون الله ما أمرهم ویفعلون ما یؤمرون ).

فرشتگانی  بر  آن  گمارده  شده‌اند  که  خشن  و  سختگیر،  و  زورمند  و  توانا  هستند.  از  خدا  در  آنچه  بدیشان  دستور  داده  است  نافرمانی  نمی‌کنند،  و  هـمان  چیزی  را  انجام می‌دهند  که  بدان  مأمور  شده‌اند. (‌تحریم‌/6‌) 

این  فرموده  هم  شکلی  و  هیئتی  را  مشخّص  نمی‌سازد.  در  روا‌یتی  این  چنین  آمده  است‌:

« ‌پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌دو  بار جبرئیل  را  به  شکل  اصلی  خـود دیده است».

در  روایتی  هم  چنین  آمده  «‌ست‌:

«‌جبرئیل  شش  صد  بال  دارد»‌.^[1]

این  هم  شکلی  و  هیئتی  را  مشخّص  نـمی‌سازد.  پس  در  این  صورت ‌کار  مطلق  است  و  مشخّص  و  مـحدود  نیست‌،  و  اطّلاع  از  این  غیبیّات  تنها  مربو‌ط  به  خدا  است و بس.

به  مناسبت  ذکر  بالهای  دو تـا  دو تـا،  و  سه ‌تا  سـه ‌تا،  و  چهار تا  چهار تا،  چون  انسان  جز  شکل  دو  بال  برای  پرنده  را  نمی‌شناسد،‌ گفته  می‌شود که  خدا:

(یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مَا یَشَاءُ).

هر چه  بخواهد  بر  آفرینش  (‌فرشتگان  و مردمان  و  سائر  موجودات  جهان‌)  می‌افزاید.

بدین  وسیله  قرآن  آزادی  مشیّت  و  ارادۀ  خدا  را  مقرّر  می‌دارد،  و  آن  را  مقیّد  به  شکـلی  از  اشکال  آفـرینش  نمی‌نماید  .  .  .  چیزهائی‌ که  ما  می‏‎بینیم  و  چیزهائی‌ که  ما  می شناسیم‌،  شکلها  و  سیماهائی  از  آفریده‌ها  هستند که  قابل  شمارش  نیستند  و  فـراتر  از  ارقام  و  اعدادند.  چیزهائی‌ که  ما  نمی‌دانیم  بسیار  بیشتر  و  فراوان‌تـر  از  چیزهائی  است‌ که  ما  می‌دانیم‌:

(إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (1)

قطعاً  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

این  پیرو  از  پیرو  پیش  از  خود  فراخ‌تر  و  فراگیرتر  است‌.  هیچ  شکلی  در  فراسوی  این  پیرو  نهفته  نیست  مگر  این  که  مدلول  و  مفهوم  چنین  پیروی  آن  را  دربرمی‌گیرد  و  مشتمل  بر  آن  می‌گردد،  اعم  از  شکلهای  آفریدن  و  پدید  آوردن  و  دگرگو‌ن‌ کردن  و  تبدیل  و  تغییر  دادن‌.

*

(مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (2)

خداوند  (‌در  خزائن‌)  هر  رحمتی  را  برای  مـردم  بگشاید،  کسی  نمی‌تواند  (‌آن  را  ببندد  و)  از آن  جلوگیری ‌نماید،  و  خداوند  هر  چیزی  را  که  بازدارد  و  از  آن  جلوگیری  کند،  کسی  جز  او  نـمی‌توانـد  آن  را  رهـا  و  روان  سـازد،  و  او  توانا  و  کاربجا  است‌.  (‌لذا  نه  در  کاری  درمـی‌ماند،  و  نـه  کاری  را  بدون  فلسفه  انجام  می‌دهد)‌.

در  این  آیۀ  دوم  سوره‌،  تصویری  از  تصویرهای  قدرت  خدا  است‌،  تصویری ‌که  آیۀ  نخستین  بدان  خاتمه  داده  شده  است‌.  وقتی‌ که  این  تصویر  در  دل  انسان  اسـتقرار  پذیرد،  تحوّل‌ کاملی  در  اندیشه‌ها  و  روی‌کردها  و  معیارها  و  مقیاسها  و  ارزشهای  او  دربارۀ  این  جهان  به  طور کلّی  به  وجود  می‌آید.

این  آیه  دل  را  از  هر گونه  نیرو گونه‌ای ‌که  در  آسمانها  و  زمین  است  به  د‌ور  می‏‎برد  و  آن  را  به  نـیروی  خدا  می‌رساند.  دل  را  از گمان  بردن  هر گونه  رحمتی  که  در  آسمانها  و  زمین ‌گمان  می‌برد  مأیوس  می‌سازد  و  آن  را  به  رحمت  خدا  می‌رساند.  جلو  دیدگانش  هر گونه  دری  را  در  آسمانها  و  زمین‌ که  سراغ  دارد  می‌بندد  و  در  خدا  را  در  جلو  دیدگانش  باز  می‌کند.  هر  راهی  را که  در  آسمانها  و  زمین  پیش  پای  خود  بیند  می‌بندد  و  نابود  کند  و  تنها  راه  خدا  را  برای  آن  باز  می‌گرداند.

رحمت  خدا  جلوه‌گر  می‌آید  در  نمادها  و  جلوه گاه‌هائی‌ که  قابل  شمارش  نیست‌.  انسان  حتّی  از  برشمردن  و  نگاشتن  رحمتی‌ که  خدا  بدو  روا  داشـته  است  و  در  هستی  او  سرشته  است‌،  و  بزرگواریهائی‌ که  در  حقّ  او کرده  است  و  بدانها  مکرّم  و  معزّزش  فرموده  است‌،  و  چیزهائی‌ که  بهرۀ  انسان  در  پیرامونش  و  در  بالای  سرش  و  ا‌ز  زیـر  پایش  نموده  است‌،  و  نعمتهائی‌ که  بد‌و  بخشیده  است‌،  چه  نعمتهائی‌ که  بدا‌نها  آشنا  است  و  چه  نعمتهائی ‌که  بدانها  آشنا  نیست  و  این  بخش  از  نـعمتها  بسیارند،  عاجز  و  ناتوان  می‌گردد.

رحمت  خدا  در  چیزهائی ‌که  قدغن  هستند  جلوه‌گر  می‌آید،  بدان‌ گونه‌ که  در  چیزهائی ‌که  آزاد  هستند  پدیدار  می‌گردد. کسی‌ که  خدا  درگاه  رحمت  خود  را  برای  او  بازمی‌گرداند  رحمت  خـدا  را  در  هـر  چیزی‌،  و  در  هر  وضع  و  حالی،  و  در  هر جائی  و  مکانی‌،  خواهد  یافت  .  .  .  رحمت  خدا  را  می‏‎یابد  در  نـفس  خود،  در  احسـاسات  خود،  در  ذهن  و  شعور  خود،  در  چیزهای  پیرامون  خود،  و  هر جا  و هر گونه ‌که  هست  و  باشد.  رحمت  خدا  را  در  همۀ  اینها  می‏‎یابد،  حتّی  اگر  همۀ  چیزهائی  را  از  دست  بدهد  که  مردمان  از  دست  دادن  آنها  را  محرومیّت  می‌نامند  ...  اگر  خدا  رحمت  خود  را  در  همه  چیز  از کسی  بازگیرد،  چنین ‌کسی  در  هر  وضـع  و  حالی‌،  و  در  هر  جائی  و  مکانی‌،  رحمت  خدا  را  از  دست  می‌دهد  و  محروم  بشمار  می‌آید،  هر چند  همۀ  چیزهائی  را  داشته  باشد که  مردمان  آنها  را  نشانۀ  دارا  بودن  و  به  رحمت  خدا  رسیدن  و  خشنودی  او  را  فراچنگ  آوردن  بدانند  و  بینگارند!

هر  نعمتی‌ که  خدا  رحمت  خود  را  با  بودن  آن  باز  بگیرد،  قطعاً  بلا  می‌گردد،  و  نعمت  به  نقمت  تبدیل  می‌شود.  هر  محنتی ‌که  رحمت  خدا  آن  را  دربر بگیرد،  قطعاً  به  نعمت  تبدیل  می‌گردد،  و  خود  همچون  محنتی  نعمت  است  .  .  .  انسان  اگر  روی  خار  بخوابد  و  رحمت  خدا  او  را  دربر  بگیرد،  همچون  خاری‌،  رختخواب  نرم  و  راحتی  می‌گردد.  و  اگر  انسان  روی  حریر  بخوابد  و  رحمت  خدا  از  او  بازگرفته  شده  باشد،  او  بر  خار  مغیلان  می‏‎خواند.  اگر  انسان  به  سخت‌ترین‌ کارها  در  پرتو  رحمت  خدا  بپردازد،  ناگهان  این‌ کار  دشوار  را  ساده  و  آسان  می‏‎یابد  و  بدون  رنج  و  زحمت  انجام  می‌دهد.  و  اگر  انسان  به  آسان‌ترین  کارها  بپردازد  و  به  همراه  آن  رحمت  خدا  نباشد،  ناگهان  آن‌ کار  سخت  و  دشوار  می‌گردد.  اگر  انسان  به  ترسها  و  هراسها  و  خطرها  و مهلکه‌ها  با  رحمت  خدا  وارد گردد،  ترسها  و  هراسها  و  خطرها  و  مهلکه‌ها  ناگهان  به  امن  و  امان  و  امنیّت  و  سلامت  تبدیل  می‌شوند.  اگر  انسـان  بدون  رحمت  خدا  پای  به  راه‌ها  و  شاهراه‌ها  نهد،  ناگهان  راه‌ها  و  شاهراه‌ها  به  مـهلکه‌ها  و  نابودگاه‌ها  تبدیل  می‌شوند!

با  وجود  رحمت  خدا  هیچ‌ گونه‌ گرفتاری  و  دشواری‌ای  در  میان  نخواهد  بود.  بلکه ‌گرفتاری  و  دشواری  با  عدم  وجود  رحمت  خدا  در  میان  خواهد  بود.  اگر  رحمت  خدا  نصیب  انسان  نباشد،  هر چند  همه  چیز  دیگر  را  داشته  باشد،  در  تنگنا  و  در  بلا  است‌.  انسان  اگر  در  ته  و  ژرفای 

چاه  زندانی  باشد،  به  شرط  این ‌که  رحمت  یزدان  جهان  و  لطف  ایزد  منّان  با  او  باشد،  غل  و  زنجیر  و تنگنا  و  بلائی  در  میان  نیست‌!  اصلاً  با  وجود  لطف  و  مـرحمت  خدا  انسان  اگر  به  دوزخ  عذاب ‌گرفتار  آمده  باشد،  یـا  به  درّه‌های  هلاک  درافتاده  باشد  چه  باک‌؟‌!  اگر  لطف  و  مرحمت  یزدان  از  انسان  به  دور  باشد،  هر چند  انسان  در  میان  نعمتهای  جهان  بلولد  و  غلت  بخورد  و  از  همۀ  اسباب  و  وسائل  رفاه  برخوردار  باشد،‌ کی  همچون  چیزی  فراخی  و  آسایش  بشمار  است‌؟‌ا  اگر  در  درون  نفس  انسان  رحمت  یزدان  باشد،  چشمه‌های  خوشبختی  و  خشنودی  و  آسایش  و  آرامش  برمی‌جوشد  و  قلقل  می‌زند!  اگر  از درون  نفس  انسان  رحمت  یزدان  بازگرفته  شده  باشد،‌ کژدمهای  پریشانی  و  نابسامانی  و  خستگی  و  درد  و  رنج  به  سویش  می‌خزند  و  پـیوسته  او  را  نـیش  می‌زنند!

اگر  تنها  این  در که  در  رحمت  است  باز  بماند،  تو  را  بس.  آن  وقت  چه  باک  اگر همۀ  درهای  دیگر،  و  همۀ  پنجره‌ها،  و  همۀ  راه‌ها  بسته  شود؟‌!  هیچ  مـهم‌ّ نـیست‌،  چون  در  رحمت  باز  است‌،  آسایش  و  آرامش  و  خوشی  و  رفاه  است  .  .  .اگر تنها  این ‌در که  در رحمت  است ‌بسته  شود،  هر چند که  همۀ  درهای  دیگر  و  همۀ  پنجره‌ها  و  همۀ  راه‌ها  باز  باشد،  سودی  به  حال  تو  ندارد.  چه  این  امر،  غــم  و  اندوه  و  سختی  و  دشواری  و درد  و  رنج  و  به‌ تنگتا  و  بلا  در  افتادن  است‌!

این  در  رحمت‌ که  در  فیض  و  برکت  است  باز  بماند،  بگذار  آن  وقت  رزق  و روزی  اندک  شود،  آرامش  و  آسایش‌ کم‌ گردد،  زندگی  به  تنگنا  بیفتد،  زندگانی  سخت  و  ناگوار  بشود،  و  رختخواب  از  خار  باشد،  تو  را  چه  باک‌؟  چون  با  بودن  رحمت‌،  همۀ  اینها  رفاه  و  آسایش  و  آرامش  و  خوشبختی  است‌!  اگر  این  فیض  و  برکت  از  تو  باز گرفته  شود،  آن‌ گاه  رزق  و  روزی  فراخ‌،  و  جاه  و  جلال  فراوان‌،  و  بالأخره  همۀ  نعمتهای  دنیا  به  تو  روی  آورد‌،  برای  تو  چه  فائده‌ای  دارد؟  آخر  اینها  بدون  وجود  رحمت‌،  درد  و  رنج  و  بدبختی  و  بلا  و  مصیبت  بشمارند،  پس  تو  را  به  چه ‌کارند؟‌!

اموال  و  اولاد،  صحّت  و  تندرستی‌،  قدرت  و  قوّت‌،  جاه  و  جلال‌،  سلطه  و  فرمانروائی‌،  و  .  .  .  سرچشمۀ  پریشانی  و  سرگشتگی  و  رنج  و  زحمت  و  خسـتگی  و  درمـاندگی  می‌گردند،  وقتی‌ که  رحمت  خدا  با  آنـها  همراه  نباشد.  وقتی  که  خدا  درهای  رحمت  خود  را  بگشاید،  در  آن  آرامش  و  آسایش  و  خوشی  و  خوشبختی  است‌.

اگر  خداوند  رزق  و  روزی  را  همراه  با  رحمت  خود  فراخ  و  فراوان‌ گرداند،  آن  رزق  و  روزی‌ کالای  پاک  و  وسیلۀ  رفاه  می‌گردد.  در  این  صورت  همچون  چیزی  مـایۀ  زندگی  پرناز  و  نعمت  دنیا  می‌شود،  و  تـوشه‌ای  برای  آخرت  خواهد  گشت‌.  امّا  اگر  خداوند  رزق  و  روزی  را  فراخ  و  فراوان  بگرداند،  ولی  رحمت  خود  را  بازگیرد،  آن  رزق  و  روزی  مایۀ  پریشانی  و  اضطراب  و  ترس  و  هراس  می‌گردد،  و  وسیلۀ  حسادت  و کینه‌توزی  دیگران  می‌شود،  و  چه ‌بسا  انسان  به  سبب  بخل  یـا  بیماری  محروم  از  استفادۀ  از  آن  شود،  و  یا  با  افراط  و  اسراف‌،  و  یا  با  بی‌ادبی  و  بیشرمی،  آن  رزق  و روزی  تلف‌ گردد  و از میان رود.

اگر  خداوند  اولاد  را  همراه  با  رحمت  خود  به‌ کسی  ببخشد،  همچون  فرزندانی  زیـنت  و  آرایـۀ  زنـدگی‌،  و  چشمۀ  شادی  و  خوشی  و  بهره‏مندی  از  زنـدگی  می‌گردند،  و  مایۀ  اجـر  و  پـاداش  مـضاعف  در  آخـرت  می‌شوند،  با  نوادگان  و  نبیرگانی ‌که  به  دنیا  می‌آورند  و  به  ذکر  خدا  می‌پردازند.  اگر  خداوند  اولادی  به  کسـی  بدهد  و  رحمت  خود  را  بازگیرد،  چنین  فرزندانی  باعث  بلا  و  رنج  و  درد  و  خسـتگی  و  درمـاندگی  و  بدبختی  می‌گردند،  و  وجو‌دشان  مایۀ  شب  زنـده‌داری  شبانه  و  رنج  روزانه  می‌شود.

اگر  خداوند  صحّت  و  سلامت  را  همراه  با  رحمت  خود  به  کسی  ببخشد،  چنین  صحّت  و  سلامتی  نـعمت  بشمار  می‌آید  و  زندگی  خوبی  را  بهرۀ  انسان  می سازد،  و  به  زندگی  لذّت  و  خوشی  می‌بخشد.  امّا  اگر  خداوند  رحمت  خود  را  بازدارد،  صحّت  و  سلامت  و  قدرت  و  قوّت  انسان  بلائی  می‌گردد که  خدا  آن  را  بر  تندرست  نیرومند  مسلّط  می‌نماید،  و  او  صحّت  و  سـلامت  و  قـدرت  و  قوّت  خود  را  در  راه  چیزی  به ‌کار  می‏‎برد  و  صـرف  می‌کند که  تن  را  درهم  می‌شکند،  و  جان  را  تباه  می‌گرداند،  و  بدی  و  بدبختی  را  برای  روز  حسـاب  و  کتاب  آخرت  اندوخته  می‌دارد.

اگر  خداوند  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مقام  را  همراه  با  رحمت  خود  به  انسان  عطا  فرماید،  چنین  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مقامی  وسیلۀ  اصلاح‌،  و  سرچشمۀ  امن  و  امان‌،  و  مایۀ  اندوختن ‌کار  نیکو  و  پسندیده  و  آثار  خوب  و  نیک  می‌شود.  امّا  اگر  خدا  رحمت  خـود  را  از  انسـان  بازگیرد،  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مقام  او  سـرچشـمۀ  پریشانی  و  مایۀ  نگرانی  بر  از  دست  رفتن  آنها  می‌شود،  و  باعث  سرکشی  و  سـتمگری  می‌گردد،  و  دشمنی  و  کینه‌توزی  و  حسادت  دیگران  را  برمی‌انگیزد،  بدانگونه  که  برای  صاحب  چنین  سلطه  و  قدرت  و  جاه  و  مـقامی  آرام  و  قراری  نمی‌ماند،  و  از  جاه  و  مـقام  و  سلطه  و  قدرت  خود  لذّت  نمی‏برد  و  خوشی  نمی‌بیند،  و  در  سایۀ  آنها  برای  آخرت  اندوختۀ  فراوانی  از  آتش  را  اندوخته  می‌دارد!

دانش  فراوان‌،  و  عمر  طولانی‌،  و  جاه  و  مقام  خوب،  همۀ  اینها  از  حالی  به  حالی  تغییر  و  تبدیل  پیدا  می‌کنند،  چه  دست  نگاه‌داری  و  تنگچشمی‌ کنی‌،  و  چه  باددستی  و  ریخت  و  پاش  نمائی  .  .  .  اندکی  از  شناخت  و  آگاهی‌،  نتیجه  می‌دهد  و  سودمند  می‌افتد،  و کمی  از  عمر،  خدا  بدان  برکت  می‌دهد،  و  مقدار  ناچیزی  از کالا،  خدا  آن  را  مایۀ  خوشبختی  می‌سازد.

گروه‌ها  بسان  تک  تک  انسانها،  و  ملّتها  بسان  یکایک  آدمها  هستند،  در  هر کاری و  در  هر  حالی  و  در  هر  وضعی  .  .  .  مشکل  نیست  بر  این  مثال  قیاس‌ کرد  و  هر  چیزی  را  چنین  سنجید.

اگر  رحمت  خدا  را  احساس‌ کنی  رحمت  خدا  بشمار  است‌.  چه  رحمت  خدا  تو  را  دربر  می‌گیرد  و  بر  تو  ریزان  و  جوشان  می‌شود،  ولی  اگر  رحمت  خدا  را  احسـاس  بکنی  و  بدان  پی  ببری،  این  رحمت  است‌.  به  رحمت  خدا  امیدوار  باشی  و  بدان  چشم  بدوزی،  این  رحمت  است‌.  به  رحمت  خدا  ا‌یمان  و  ا‌طمینان  داشته  بـاشی  و  در  هر  کاری  چشم  به  راه  آن  باشی،  این  رحمت  است‌.  عـذاب  وقتی  عذاب  است‌ که  از  رحمت  خدا  در  پس  پرده  باشی  یا  از  رحمت  خدا  مأیوس  و  نا  امید  شوی  و  یـا  دربارۀ  رحمت  خدا  شکّ  و  تردید  نشان  دهی‌.  این  عذابی  است  که  خدا  آن  را  بر  هیچ  مؤمنی  هرگز  فرونمی‌ریزد  و فرو  نمی‌باراند.

(إنه لا ییأس من روح الله إلا القوم الکافرون).

قطعاً  از  رحمت  خدا  جز  کافران  ناامید  نمی‌گردند.(یوسف/87)

رحمت  خدا  در  هیچ  مکانی  و  در  هیچ  زمانی  به  هیچ  وجه  بر  جوینده  دشوار  و  نـاممکن  نـمی‌گردد.  ابراهیم  علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در  آتش  به  دست  آورد.  یوسف  علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در  ژرفای  چاه  به  دست  آورد،  همان‌ گونه  که  آن  را  در  زندان  به  دست  آورد.  یونس  علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در  شکم  ماهی  در  میان  سه  تاریکی‌^[2]  به  دست  آورد.  موسی‌ علیه السّلام  رحمت  خدا  را  در دریـا  به  دست  آورد،  در  آن  حالی‌ که‌ کودکی  بود  بدون  هر گونه  قدرت  و  قوّت  و  حفاظت  و  مراقبتی‌!  همچنین  رحمت  خدا  را  در  کاخ  فرعون  یافت‌،  در  حال  و  احوالی ‌که  فرعون  دشمن  او  و  در کمین  او  بود  و  به  دنبال  وی  می‌گردید.  اصحاب  الکهف  رحمت  خدا  را  در  غار یافتند،  رحمتی ‌که  آن  را  در کاخها  و  خانه‌ها  از  دست  داده  بودند.  برخی  به  بعضی  گفتند:

(فأووا إلى الکهف ینشر لکم ربکم من رحمته).

پس  به  غار  پناهنده  شـوید  (‌و آئین  خویشتن  را  نـجات  دهید)  تا  پروردگارتان  رحمتش  را  بر  شما  بگستراند.  (کهف/16)

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  یار  او،  رحـمت  خدا  را  در  غار  یافتند،  در  آن  حال  و  احوالی که  قوم  قـریش  ایشـان  را  دنبال  می‌کردند  و  سـراغ  آنـان  را  در  اینجا  و  آنجا  مـی‌گرفتند  و  ردّ پـاهایشان  را  می‌جستند  و  تعقیب  می‌نمودند  .  .  .  بلی  هر کس ‌که  به  رحمت  خدا  پناه  ببرد،  در  آن  حال  و  احوالی ‌که  از  همه  چیز  جز  رحمت  خدا  مأیوس  می‌گردد،  و  از  هر  چیزی ‌که  بدان‌ گمان  قدرت  و  قوّت  می‌رود  قطع  امید  می‌کند،  و  راه  درگاه  خدای  یگانه  را  می پوید  و  دیگر  درگاه‌ها  را  نمی‌جوید،  رحمت  خدا  را  به  دست  می آورد.

گذشته  از  این‌،  هر  وقت  خدا  درهای  رحمتش  را  باز کند،  هیچ  چیزی  و  هیچ‌ کسی  نمی‌تواند  آن  درهای  رحمت  را  ببندد.  هر  وقت  هم  خدا  درهای  رحمتش  را  ببندد،  هیچ  چیزی  و  هیچ ‌کسی  نمی‌توا‌ند  آ‌ن  د‌رهای  رحمت  را  باز  کند.  پس  چه  جای  ترس  و  هراس  از  چیزی  و  از کسـی  است‌؟  و  چه  جای  امید  به  چیزی  و  نهیبی  است‌؟  از  فوت ‌وسیله  و  از  دست  رفتن  ابزار،  هول  و  خوفی  نباید  داشت‌.  به  وسیله  و  ابزار  امیدی  نباید  بست‌.  بلکه  هر چه  هست  اراده  و  مشیّت  خدا  است  و  باید  چشم  به  راه  آن  بود  و  بس.  و  دید  تا  چون‌ کند  و  چون  شود.  خداوند  در  خزائن  هر  رحمتی  را  بگـشاید کسی  نمی‌توانـد  آن  را  ببندد  و  از  آن  جلوگیری  نماید.  و  خداوند  هر  چیزی  را که  بازدا‌رد  و  از  آن  جلوگیری‌ کند،  کسی  جز  او  نمی‌توانـد  آن  را  رها  و  روان  سازد.  کار  و  بار  مسـتقیماً  به  خـدا  واگذار  می‌گردد  و  بس.

(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

و  او  توانا  و  کـاربجا  است‌.

کارها  را  ردیف  می‌کند  و  مقرّر  و  مقدّر  می‌فرماید،  بدون  این ‌که  در  مقابل  انجام  پذیرفتن  یا  انجام  نپذیرفتن  و  رخ  دادن  و  رخ  ندادن‌،  پیگردی  داشته  باشد  و کسی  بتواند  در  این  باره  بازخواست  و  پرس  و  جوئی  بکند.  او کارها  را  به  انجام  می‌رساند  و  به  وقوع‌ کارها  فرمان  می‌راند،  و  یا کارها  را  بازمی‌دارد  و  از  وقوع‌ کارها  جلوگیری  می‌فرماید،  از  روی  حکمت  و  فلسفه‌ای ‌که  نـهان  در  فراسوی  انجام  و  وقوع  یا  عدم  انـجام  و  وقـوع‌ کـارها است.

(مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا ).

خداوند  (‌در  خزائن‌)  هر  رحمتی  را  برای  مـردم  بیاید،  کسی  نمی‌تواند  (‌آن  را  ببندد  و)  از  آن  جلوگیری  نماید.  میان  مردمان  و  رحمت  یزدان  جز  این  فاصله  نیست‌ که  مستقیماً  و  بدون  واسطه  و  بدون  وسیله  آن  را  از  خدا  بخواهند  و  با  طاعت  و عبادت  و  رجا  و  امید  و  یقین  و  اطمینان  و  تسلیم  فرمان‌،  رو  به  خدا کنند.

(وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ ).

و  خداوند  هر  چیزی  را  که  بازدارد  و  از  آن  جلوگیری  کند،  کسی  جز  او نمی‌تواند  آن  را  رها  و  روان  سازد. 

هیچ  امیدی  به ‌کسی  از  آفریدگانش  نیست‌.  هیچ  ترسی  از کسی  از  آ‌فریدگانش  نیست‌.  چه  هیچ‌ کسـی  روانـه  کنندۀ  رحمت  خدا  نیست‌،  رحمتی‌ که  خدا  آن  را  بازگرفته  با‌شد‌.

چه  اطمینان  و  یقینی  است‌؟  چه  قرار  و  آ‌رامی  است‌؟  این  آیه  به  درونـها  چه  وضوح  و  روشـنی  انـدیشه‌ها  و  جهان‌بینیها  و  احساسها  و  ارزشها  و  سنجشها  و  معیارها  و  مقیاسهائی  می‌بخشد؟‌!

تنها  یک  آیه  است‌،  ولی  برای  زندگی  تصویر  تازه‌ای  می‌کشد،  و  در  ذهن  و  شعور  ارزشها  و  سنـجشهای  ثابت  و  استواری  پـدید  مـی‌آورد،  و  معیارها  و  مقیاسهائی  می‌نهد  و  می‌گذارد که  شاهین  آنها  نمی‌جنبد  و  این  سو  و  آن  سو  نمی‌رود  و  از  هیچ‌ گونه  انگیزه‌ها  و  تأثیرگذ‌ارهائی  متأثّر  نمی‌شود.  چه  آنهائی ‌که  بوده‌اند  و  رفته‌اند  و  چه  آنهائی ‌که  هستند  و  به  میان  آمده‌اند؛  چه  آنـهائی ‌که  بزرگ  یا کوچک  بوده  و  می‌باشند؛  و  چه  آنهائی‌ که  والا  یــا  حـقیر  بشـمار  آمـده  و  هستند؛  آن  انگیزه‌ها  و  تأثیرگذارهائی‌ که  سرچشمۀ  آنها  انسانها  یا  رخدادها  و  یا اشیاء است.

تصویر  یگانه‌ای  است‌،  اگر  در  دل  انسانی  جایگزین  شود،  راست‌قامت  و  استوار  و  پابرجا  و  پایدار  می‌ماند  بسان  کوهی‌،  در  برابر  هر گونه  رخدادها  و  اشیاء  و  اشخاص  و  نیروها  و  ارزشها  و  اعـتبارهائی‌ که  هست‌،  حتّی  اگر  انسانها  و  جنّها  بر  ضدّ  او  همدیگر  را  پشتیبانی‌ کنند  و  بر  او  بشورند.  انسانها  و  جنّها  نمی‌توانند  در  رحمتی  را که  خدا  بسته  است  باز کنـد،  و  آنان  نمی‌توانند  در  رحمتی  را  ببندند که  خدا  باز  می‌کند.

(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).

و  او  توانا  و  کاربجا  است‌.

قرآن  مجید  با  آیه‌هائی  بسان  این  آیه‌؟  و  با  تصویرهائی  بسان  این  تصویر،  آ‌ن‌ گروه  شگفت  و  شگرف  انسانها  را  در  صدر  اسلام  پدید  آورد، ‌گروهی‌ که  با  عنایت  یزدان  و  در  پرتو  این  قرآ‌ن  شکل ‌گرفتند  و  ساخته  شدند  تـا  ابزاری  از  ابزارهای  قدرت  باشند،  و  در  زمـین  پدید  آورند  آنچه  خدا  می‌خواسته  است ‌که  از  عقیده  و  جهان‌بینی،  معیارها  و  مقیاسها،  ارزشها  و  میزانها،  قواعد  و  مقرّرات‌،  و  اوضاع  و  احوال‌،  پدید  آورند،  و  در  زمین  مستقرّ  و  بر‌قرار گردانند  نمونه‌هائی  از  زندگی  واقعیّتی  را که  خدا  خواسـته  است  مسـتقرّ  و  بـرقرار گردد،  نمونه‌هائی‌ که  امروزه  برای  مـا  به  شکل  افسـانه‌ها  و  خوابها  جلوه‌گر  می‌آیند! گروهی‌ که  در  صدر  اسلام  با  عنایت  یزدان  و  در  پرتو  این  قرآن  سـاخته  و  پـرداخـته  شدند، ‌گروهی  بودند که  می‌توان  آنان  را  قضا  و  قدر  خدا  نامید،  قضا  و  قدری ‌که  خدا  آن  را  در  زمین  بر  هر کس ‌که  خواهد  مسلّط  می‏‎گرداند،  و  محو  می‌کند  یـا  برجای  می‌دارد  در  واقعیّت  زندگانی  انسانها  آنچه  را که  خدا  می‌خواهد  محو  بشود  یا  برجای  بماند.  امّا  آن  دسـته  و  گروه‌ گرانمایه  تنها  با  واژه‌های  این  قرآن  ور  نمی‌رفتند  و  فقط  به  واژه‌ها  بسنده  نمی‌کردند،  و تنها  به  معانی  زیبائی  اکتفاء  نمی‌نمودند که  از  قرآن  به  تصوّر  در  می‌آوردند  .  .  .  بلی  تنها  واژه‌ها  و  معنیها  ایشان  را  به  خود  مشـغول  نمی‌داشت  و  بس  .  .  .  بلکه  آنان  با  حقیقتی  می‌زیستند که  آیات  قرآن  آن  را  به  تصویر  می‌کشید،  و  در  واقعیّت  زندگی  خود  با  آن  حقیقت  می‌زیستند  و  برای  آن  حقیقت  می‌زیستند. 

هنوز که  هنوز  است  این  قرآن  در  دسترس  مردمان  است‌. 

این  قرآن  توانائی  آن  را  دارد که  در  پـرتو  آیـات  خود  افراد  و  اشخاص  و  دسته‌ها  و گروه‌هائی  پدید  آورد که  در  زمین  محو کنند  یا  برجای  بردارند  -‌ با  اجازۀ  خدا  - ‌آنچه  را که  خدا  می خواهد  .  .  .  این‌ کار  هم  وقتی  ممکن  است  که  این  تصویرها  در  دلها  جایگزین  شود،  و  واقعاً  دلها  را  فراگیرد  و  دلها  را  شیفته  و  شیدای  خود گرداند،  و  دلها  آن  تصویرها  را  جدّی  بگیرند،  و آنـها  را  حقّ  و  حقیقت  پندارند  و  پیش  چشمان  خود  مجسّم  دارند،  به ‌گونه‌ای  که  انگار  حقّ  و  حقیقت  را  احساس  می‌کنند  و  آن  را  با  دستها  لمس  می‌نمایند  و  می‌پسایند  و  با  چشمها  می‏بینند  و  مشاهده  می‌نمایند.

*

تنها  چیزی ‌که  مانده  است  این  است‌ که  با  حمد  و  ثـنای  روی  به  درگاه  خدا  آورم  و  رحمت  ویژۀ  او  را  در  حقّ  خود  سپاس  بگو‌یم‌،  رحمت  ویژه‌ای ‌که  آن  را  در  پـرتو  این  آیه  شناخته‌ام  و  بدان  آشنا  گردیده‌ام‌.

در  زمانی  این  آیه  با  من  رویاروی‌ گردید  و  بر  من  در  آن  پرتوافشانی ‌کرد ‌که  من  دچار  سختی  و  دشواری  و  رنج  و  زحمت  بودم.  در  لحظه‌ای  با  من  رویاروی  شد که  لحظۀ  پژمردگی  جان‌،  بدبختی  درون‌،  تنگی  دل  از گرفتار  آمدن  به ‌تنگنائی‌،  و گیر کردن  به  مشقّت  و  بلائی  بود  .  .  .  با  من  در  چنین  لحظه‌ای  رویاروی  شد.  خد‌ا  برای  مـن  میسّر  فرمود که  در  پرتو  این  آیه  از  حقیقت  رحمت  او  مطّلع  شوم‌،  و  حقیقت  آن  به  جانم  بریزد.  انگار  شرابی  است‌ که  آن  را  می‌نوشم  و  جرعه  جرعه  سر  می‌کشم‌،  و  جریان  آن  و  خزیدن  آن  را  در  پیکرۀ  هستی  خود  احساس  می‌کنم‌.  حقیقتی  است ‌که  آن  را  می‌چشم  و  می‌مزم‌،  نه  معنی‌ای  است‌ که  آن  را  درک  و  فهم  می‌کنم‌.  خود  رحمت  است ‌که  خویشتن  را  به  من  می‌شناساند  و  یک  تـفسیر  واقعی  از  حقیقت  آیه‌ای  را  برای  من  بیان  مـی‌دارد که  بدین‌ گونه  غنچۀ  آن  باز  می‌شود  و  مشام  روح  را  معطّر  کند.  این  آیه  را  پیش  از  این  بارها  و  بارها  خوانده‌ام‌.  پیش  از  این  بسیار  و  بسیار  آن  را  مـرور  و  مطالعه  نموده‌ام‌.  و لیکن  این  آیه  همین  لحظه  شراب  خود  را  به  جانم  می‌ریزد  و  حقیقت  معنی  خود  را  پیاده  می‌کند  و  تحقّق  می‏بخشد،  و  حقیقت  خالص  خود  را  نـازل  می‌گرداند  و  بر  زمین  بایر  وجودم  می‌باراند،  و  فریاد  برآورد:  هان  این  منم‌!..  نـمونه‌ای  از  رحمت  خدایـم‌،  رحـمتی ‌کـه  در  آن  را  مـی‌گشاید!  بنگ رکـه  چگونه  می‌شود!

چیزی  از  چیزهای  پیرامون  من  تغییر  نکرده  بود،  و لیکن  همه  چیز  در  ذهن  و  شعو‌ر  من  دگرگون  شده  بود!  ایـن  نعمت  بزرگی  است‌ که  دل  برای  شـناخت  و  دریـافت  حقیقت  سترگی  از  حقائق  این  هستی  باز  بشود،  حقیقتی  بسان  این  حقیقت  سترگی‌ کـه  ایـن  آیه  آن  را  دربر  می‌گیرد.  این  نعمتی  است ‌که  انسان  آن  را  می‌چشد  و  با  آن  می‌زید.  و لیکن  انسان ‌کم‌تر  می‌تواند  این  نعمت  را  به  تصویر کشد،  یا  آن  را  برای  دیگران  از  راه  نوشتن  نقل  کند.  من  با  این  نعمت  زیسته‌ام  و  آن  را  برای  دیگران  از  راه  نوشتن  نقل ‌کرده‌ام‌.  من  با  این  نعمت  زیسته‌ام  و  آن  را  چشیده‌ام  و  با  آن  آشنا  شده‌ام‌.  این  زیستن  و  چشیدن  و  آشـنا  شد‌ن  همه  در  سخت‌ترین  و  دشوارتـرین  لحظه‌های‌ گرفتار  آمدن  و  به  تـنگنا  افـتادن  و  سختی  کشیدن  بوده  است ‌که  در  زندگانیم  بر  من‌ گذشته  است  و  گریبانگیرم‌ گردیده  است‌.  هان‌!  این  من  هستم‌ که ‌گشایش  و  آسایش  و  خوشی  و  شادابی  و  آزادی  و  رهائی  از  هر  قید  و  بندی  و  از  هر  غم  و  انـدوهی  و  از  هـر تـنگی  و  گرفتاری‌ای  را  می‌یابم  و  به  خود  می‌بینم‌.  و  من  در  جای  خود  بوده  و  برجای  خود  هستم‌! این  رحمت  خدا  است‌ که  یزدان  در  آیه‌ای  از  آیات  خود  در  آن  را  باز  می‌کند  و  فیض  آن  را  ریزان  می‌گرداند.  آیه‌ای  از  قرآن  پنجره‌ای  از  نور  را  باز  می‌گرداند،  و  چشـمه‌ای  از  رحمت  را  برمی‌جوشاند،  و  راه  آماده‌ای  را  پیش  پا  می‌گذارد که  در  نگاه  و  لحظۀ  چشمی  و  در تپش  و  جنبش  دلی‌،  به  رضا  و  یقین  و  اطمینان  و  آرامش  و  آسایش  مـنتهی  می‌گردد.  خداوندا!  تو  را  سپاس  می‌گویم‌،  ای  خداونـد که  ایـن  قرآن  را  برای  هدایت  و  رحمت  مؤمنان  نازل  فرموده‌ای‌. 

* 

پس  از  نگارش  این  درخشش  و  تابش،  به  روند  سوره  برمی‌گردیم  .  .  .  می‌بینیم  روند  سوره  در  آیۀ  سوم‌،  اشاره  و  پیام  دو  آیۀ  اوّل  و  دوم  را  تأکید  می‌کند،  و  به  یاد  مردم  می‌آورد  نعمتی  را  که  خدا  بدیشان  داده  است‌.  بـدانـان  می‌گوید  تنها  خدا  آفریننده  و  تـنها  خدا  روزی‌رسـان  است‌.  خدائی  جز  او  نیست‌.  اظهار  شگفت  می‌کند  چرا  باید  از  این  حقّ  و  حقیقت  روشن  روی  بگردانند.

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ) (3)‏

ای  مردم‌!  نعمتی  را  که  خدا  به  شما  عطاء  فرموده  است  (‌با  به  جای  آوردن  شکر  و  ادای  حقّ  آن‌)  یادآوری  کـنید  (‌و  سفله  و  ناسپاس  نباشید،  و  ار  کنار  این  همه  مواهب  و  برکات  و  امکانات  حیات‌،  سهل  و  ساده  نگذرید.  بـلکه  از  خود  بپرسید)  آیا  جز  الله‌،  آفریننده‌ای  وجود  دارد  که  شما  را  از  آسمان  و  زمین  روزی  برساند؟  (‌نه  اصلاً)‌.  جز  او  خدائی  وجود  ندارد.  پس  با  این  حال  چگونه  مـنحرف  می‌گردید  (‌و  از  راه  راست  به  راه  کج  مـی‌گرائید،  و  بـه  جـای  یـزدان  بـرای  بـتان  کـرنش  مـی‌برید  و  سـجده  می‌کنید؟‌)‌.

نعمت  خدا  بر  مردمان‌،  به  چیزی  جز  یاد  آن  نیازی  ندارد.  همین ‌که  نعمت  خدا  یاد  شود  آشکار  و  روشن  جلوه‌گـر  می‌آید،  و  مردمان  آن  را  می‏بینند  و  احساس  می‌نمایند  و  مـی‌پسایند  و  لمس  می‌کنند،  و لیکن  مـردمان  غافل  می‌شوند  و  فــراموش  مـی‌کنند  و  نـعمت  خـدا  را  یـاد  نمی‌کنند.

پیرامون  مردمان  آسمان  و  زمین  است ‌که  نعمتهای  خدا  را  برایشـان  جوشان  و  ریــزان  مـی‌کنند،  و  روزی  را  برایشان  فراوان  می‌گردانند.  در  هـر  لحظه‌ای  و  در  هر  گامی  فیض  و  برکتی  از  خوبیها  و  نعمتهای  خدا  است‌ که  از  سوی  آسمان  و  زمین  نصیب  مردمان  مـی‌شود.  ایـن  خوبیها  و  نعمتها  را  آفریدگار  بر آفریدگانش  جوشان  و  ریزان  می‌سازد.  آیا  آفریدگاری  جز  او  یافته  می‌شود که  نصیبشان‌ گرداند  چیزهائی  را که  در  دسترس  دارند  و  از  آنها  بهره  می‏‎برند  و  از  ایـن  فیض  و  برکت  فراگیر  برمی‌جوشند؟  آنان  نمی‌توانند  چنین  ادّعائی  را  بکنند  و  بگویند.  ایشان  در  آن  زمان  چنین  چیزی  را  نگفته‌اند که  در  غلیظ‌ترین  شرک  می‌لولیدند  و  در گمراه‌ترین  شرک  بسر  می‏بردند.  وقتی‌ که  آفریدگار  روزی‌ رسانی  جز  خدا  وجود  نداشته  باشد،  پس  چرا  باید  نعمتهای  خدا  را  یـاد  نکنند  و  شکر  آنها  را  بجای  نیاورند؟  چرا  باید  از  حمد  و  ثنای  خدا  روی  بگردانند  و  با  سپاس  و  دعـا  به  درگاه  خداوند  یگانه  نگرایند؟  روشن  است‌ که‌:

(لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ).

جز  او  خدائی  وجود  ندارد.

پس  چرا  باید  آنان  از  ایمان  بدین  حقّ  و  حقیقتی ‌که  جای  جدال  و  ستیزی  در  آن  نیست‌،  روی  بگردانند؟

(فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ) .

پس  بـا  ایـن  حال  چگونه  مـنحرف  مـی‌گردید  (‌و  از  راه  راست  به  راه  کج  می‌گرائید،  و  به  جای  یزدان  برای  بـتان  کرنش  می‌برید  و  سجده  می‌کنید؟‌)‌.

جای  شگفت  است ‌که‌ کسی  از  حمد  و  ثنا  و  شکر  و  سپاس  خدا  روی  بگرداند  و  منحرف  بشود که  جز  اقرار  و  اعتراف  بدین  حقّ  و  حقیقت  روشن  راه‌ گریزی  نداشـته  باشد!

* 

این  سه  آهنگ  نیرومند  و  ژرف‌،  بند  نـخستین  سـوره  هستند.  در  هر یک  از  این  سه  آهنگ  تصویری  است ‌که  انسان  را  به  آفریدۀ  تازه‌ای  تبدیل  می‌کند  اگر  آن  تصویر  با  حقیقت  ژرفی ‌که  دارد  در  دل  و  درونش  جایگزین  بشود.  این  سه  تصویر  رویـهمرفته  همدیگر  را  کامل  می‌کنند  و  در  رویکردها  و  جهتهای‌ گوناگونی  هماهنگ  و  همآوا  می‌گردند.

---

^[1] روایت از ابن ‌مسعود است و متّفق علیه است‌. 

^[2] تاریکیهای سه‌گانه شب‌ و دریا و شکم نهنگ. (‌مترجم‌) 

تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 8-4

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 8-4

(وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ (4) یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَلَا یَغُرَّنَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ (5) إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً إِنَّمَا یَدْعُو حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِیرِ (6) الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ (7) أَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی مَن یَشَاءُ فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ) (8)

بند  ا‌وّل  سوره  با  آ‌هنگهای  سه ‌گانۀ  ژرف  خود  به  پایان  آمد،  و  حقائق  بزرگ  و  اصیلی  را  بیان  داشت‌:  حقیقت  یگانگی  آفریدگار  نو آفرین‌،  و  حقیقت  اختصاص  رحمت  به  خدا،  و  حقیقت  انحصار  روزی ‌رسانی  خدا.

در  بند  دوم‌،  روند  قرآنی  نخست  رو  به  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌کند  و  او  را  در  برابر  تکذیبش  از  سوی  دیگران  دلداری  می‌دهد  و  از  وی  غمزدائی  مـی‌کند،  و  همۀ ‌کارها  را  به  خدا  ارجاع  می‌نماید  و  حوا‌له  می‌دارد.  روند  قرآنی  از  آن  پس  رو  به  مردمان  می‌کند  و  آنان  را  فریاد  می‌زند که‌:  قطعاً  وعدۀ  یزدان  حقّ  است‌.  خداوند  آنان  را  از  این  می‌ترساند  و  برحذر  می‌دارد  که  اهریمن  ایشان  را  به  بازیچه‌ گیرد  و  از  همچون  حـقائق  بزرگی  غافلشان ‌کند  و گولشان  بزند،  و  آنان  را  به  آتش  دوزخ  ببرد،  اهریمنی ‌که  دشمن  اصلی  ایشان  است‌.  آن‌ گاه  از  پاداش  مؤمنان  و  از کیفر گول  خوردگان  دشمن  اصلی‌،  برایشان  پرده  برمی‏دارد.  سرانجام  به  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رو  می کند  و  بدو  توصیه  می‌نماید که  بر  آنان  غم  نخورد  و  متأسّف  نشود،  و  به  سبب  حسرت  خوردن  و  آه‌ کشیدن  بر  ایشان‌،  جانش  قالب  تهی  نکند  و  هلاک  نگردد.  چه  هدایت  و  ضلالت  در  دست  خدا  است.  خدا کاملاً  مطّلع  و  آگاه  از کارهائی  است  که  می‌کنند.

*

روند  قرآنی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  مخاطب  قـرار  می‌دهد  و  می فرماید:

(وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ) (4)

اگر  تو  را  تکذیب  کنند،  (‌غم  مخور،  چیز  تازه‌ای  نیست‌،  و)  پیغمبران  پیش  از  تو  نیز  مورد  تکـذیب  قـرار  گرفته‌اند.  (‌خدا  حاضر  و  ناظر  است  و  سرانجام‌)  هـمۀ  کارها  بـه  سوی  خدا  برگردانده  مـی‌شود  (‌و  از  آنـها  پـرس  و  جو  می‏‎گردد  و  بدانها  پاداش  و  پادافره  داده  می‌شود)‌.

اینها  حقائق  بزرگ  و  روشن  و  نمایان  هستند.  پس  اگر  تو  را  تکذیب ‌کنند،  این  تکذیب‌ گناهی  بر  تو  ندارد.  تو  در  میان  پیغمبران  بافتۀ  جدا تافته  نیستی‌:

(فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ ).

پیغمبران  پیش  از  تو  نیز  مورد  تکذیب  قرار  گرفته‌اند.

  کار  و  بار  از آن  خدا  است‌،  و  همۀ ‌کارها  به  خدا  واگذار  و  حواله  می‌گردد.  تبلیغ  و  تکذیب‌،  مسائل  و  اسبابی  بیش  نیستند.  عواقب  و  نتائج‌ کارها  به  خداوند  یگانه  واگذار  است‌.  او کارها  را  آن‌ گونه  که  بخواهد  می‌چرخاند  و  به  فرجام  می‌رساند.

روند  قرآنی  مردمان  را  فریاد  می‌دارد  و  گوید: 

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَلَا یَغُرَّنَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ (5) إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً إِنَّمَا یَدْعُو حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِیرِ) (6)

ای  مردمان‌!  وعدۀ  خدا  حقّ  است‌،  پس  زندگی  دنیوی  شـما  را  گول  نـزند  و  اهـریمن  شما  را  نـفریبد.  بی‏گمان  اهریمن  دشـمن  شـما  است‌،  پس  شـما  هـم  او  را  دشـمن  بدانید،  (‌و  از  مکر  و  کید  او  یک  لحظه  غـافل  نـمانید  و  از  وسوسه‌های  او  پیروی  نکنید)‌.  او  پـیروان  خود  را  فرا  می‌خواند  تا  از  ساکنان  آتش  سوزان  جهنّم  شوند.

وعدۀ  خدا  حقّ  است  .  .  .  وعدۀ  خدا  قطع  روی  می‌دهد،  و گمانی  در  اینکار  نیست‌.  قطعاً  وعدۀ  خدا  به  وقوع  می‌پیوندد  و  تخلّف  نمی‌کند.  وعدۀ  خدا  حقّ  است  و  حقّ  باید که  روی  بدهد.  حقّ  هدر  نمی‌رود  و  باطل  نمی‌شود  و  پراکنده  نمی‌گردد  و  انحراف  نمی‌پذیرد.  امّا  زندگی  دنیوی ‌گول  می‌زند  و  می فریبد.

(فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا ).

پس  زندگی  دنیوی  شما  را  گول  نزند.

اهریمن  هـم‌ گول  می‌زند  و  می‌فریبد،  پس  او  را  بر  خویشتن  چیره  نکنید.

(وَلَا یَغُرَّنَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ ).

  و  اهریمن  شما  را  نفریبد.

اهریمن ‌که  دشمنانگی  خود  را  با  شما  اعلان  داشته  است  و  بر  د‌شمنی  با  شما  پافشاری  ورزیده  است‌.

(فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً).

پس  شما  هم  او  را  دشمن  بدانید  (‌و  از  مکـر  و  کیـد  او  یک  لحظه  غافل  نمانید،  و  از  وسوسه‌های  او  پیروی  نکنید)‌.  بر  اهریمن  تکیه  ندهید،  و  او  را  دلسوز  خود  ندانید  و  به  دوستی  نگیرید،  و  از گامهایش  پیروی  نکنید  و  پا  به  پای  او  نروید.  چه  دشمن  پا  به  پـای ‌گامهای  دشـمن  خود  نمی‌رود  اگر  عاقل  باشد.  اهریمن  شما  را  به  سوی  خیر  و  صلاح  دعوت  نمی‌کند  و  فرا  نمی‌خوانـد،  و  شـما  را  بـه  نجات  نمی‌رساند:

(إِنَّمَا یَدْعُو حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِیرِ) .

 او  پیروان  خود  را  فرا  مـی‌خوانـد  تـا  از  سـاکـنان  آتش  سوزان  جهنّم  شوند.

آیا  آدم  عاقلی  پیدا  می‌شود که  دعوت ‌کسی  را  بپذیرد که  او  را  به  سوی  آتش  سوزان  دعوت  می‌کند؟‌!

این  یک  پسودۀ ‌درونی  درستی  است‌.  چه  زمـانی ‌که  انسان  پیکار  جاویدانی  پیش  چشم  می‌دارد ‌که  میان  او  و  میان  دشمنش  شیطان  است‌،  با  تمام  توان  و  با  بیداری  کامل  و  با  سرشت  دفاع  از  خویشتن  و  محافظت  از  خود،  آمادۀ  یورش  و  تاخت  می‌شود،  و  خویشتن  را  آماده  می‌سازد که  گمراهی  و  فریبکاری  اهریمن  را  دفـع  و  بی‌اثر کند.  می‌کوشد  هوشیار  و  بیدار  بماند  و  نگـذارد  وسـوسه‌های  اهـریمن  به  درونش  راه  یابد.  از  هر  وسوسه‌ای‌ که  بر  دلش  بگذرد  به  هراس  می‌افـتد،  و  می‌کوشد  تند  و  سریع  آن  را  با  ترازوی  خدا  برکشد  و  بسنجد،  ترازوئی‌ که  خدا  آن  را  برای  انسان  پدید  آورده  است  و  برنهاده  است  تا کارها  را  بدان  کشد  و  بسنجد  و  درست  از  نادرست  برای  او  روشن  و  مشخّص  شود،  چون  این  وسوسه  چیزی ‌که  بر  دلش‌ گذاشته  است  چه  بسا  نیرنگ  نهان  دشمن  دیرینه‌اش  شیطان  باشد.

این  یک  حالت  درونی  است ‌که  قرآن  آن  را  در  دل  پدید  آورد،  حالت  آماده‌ باش  و  بیدار باش  برای  دفع  وسوسۀ  اهریمن‌ که  نکند  به  نیرنگ  بنشیند  و  به‌ گمراهی  بپردازد،  هم  بدان‌ گونه ‌که  انسان  خود  را  آمادۀ  پـیکار  بـا  نـقل  و  انتقال  و  هر گونه  حرکت  نهان  دشمن  خود  می‌کند!  ایـن  یک  حـالت  آمادگی  ذهنی  بـر  ضدّ  شـرّ  و  بدی  و  انگیزه‌های  آن‌،  و  بر  ضدّ  وسوسه‌های  نهان  آن  در  درون  انسان‌،  و  بر  ضدّ  اسباب  ظاهری  و  نمایان  شـرّ  و  بدی  است‌.  یک  حالت  آمادگی  همیشگی  برای  پیکاری  است  که  آتش  آن  یک  لحظه  هم  فروکش  نمی‌کند،  و  همیشه  در  این  زمین  شعله‌ور  است‌.

آن‌ گاه  مردمان  را  بدین  آمادگی  و  آرایش  رزمی‌،  و  بدین  آماده  باش  و  هوشیا رباش  ذهنی  فرا  می‌خواند  با  بیان  فرجام  کافرانی  که  دعوت  شیطان  را  لبّیک ‌گفته‌اند  و  پذیرفته‌اند،  و  با  ذکر  حالت  مؤمنانی ‌که  اهریمن  را  از  خود  رانده‌اند  و  به  دورش  داشته‌اند:

(الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ) (7)

کسانی  که  کافر  بشوند،  عذاب  سختی  دارند  و  کسانی  که  ایمان  بیاورند  و  کارهای  شایسته  بکنند،  آمرزش  (‌خدا  شامل  گناهانشان  می‌گردد)  و  پاداش  بزرگی  دارند.

*

قرآن  بر  این  امر  با  به  تصویر کشیدن  سرشت‌ گمراهی‌،  و  حقیقت ‌کار  شیطان‌،  و  دری ‌که  اهریمن  باز  می‌کند  و  از  آنجا  همۀ  شرّها  و  بدیها  وارد  می‌گردد،  و  راه‌ گمراهی  و  ضلالتی‌ که  از  سوی  شیطان  کشیده  می‌شود،  و  رونـدۀ  همچون  راهی  از  آن  برنمی‌گرد‌د،  وقتی‌ که  پای  بدان  نهاد  و  دورتر  رفت  و  دورتر  افتاد،  پیرو  می‌زند:

(أَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً ...؟).

آیا  کسی  که  عملهای  بدش  (‌توسّط  شیطان  صفتان‌)  در  نظرش  زییت  و  آراسته  شده  است  و آن  را  زیبا  و آراسته  می‌بیند  (‌همانند  کسی  است  که  واقع  را  آن  چنان  که  هست  می‌بیند  و  از  قوانین  آسمانی  پیروی  می‌کند؟‌)‌.

این  ا‌ست‌ کلید  هر چه  شرّ  و  بلا  است  .  .  .  این ‌که  شیطان  برای  انسان  اعمال  بدش  را  بیاراید  و  آن  را  خوب  و  پسندیده  ببیند.  از  خودش  راضی  و  شگفت‌زده  شود،  و  هر کاری  را که  می‌کند  بپسندد  و  زیبا  قلمداد کند.  کـار  خود  را  بررسی  و  وارسی  نکند  تا  موارد  خطا  و  اشتباه  و  کم  و کاست  را  در  آن  ببیند،  بدان  خاطر که  چنین  می‌انگارد  و  به  خود  اطمینان  دارد که  او  به  خطا  نمی‌رود  و  اشتباه  نمی‌کند!  او  مؤکّدانه  خیال  می‌کند کـه  پـیوسته  کارهای  راست  و  درست  می‌کند  و  همیشه  راه  راست  و  درست  را  می‌پوید!  از  هر چه  بگوید  و  از  هر چه  بکند  شگفت‌زده  است  و  شیفتۀ  پندار  و گفتار  و کردار  خویشتن  است‌!  شیدای  همۀ  آن  چیزی  است ‌که  بدو  مربوط  است  و  از  او  سر  می‌زند!  به  دلش  نمی‌گذرد که  با  خود  در  چیزی  مشورت‌ کند  و  با  خویشتن  بیندیشد،  و  از  خویش  در  کاری  حساب  و کتاب  بکشد  و  به  پیش  قاضی  عقل  و  وجدان  خود  رود!  معلوم  است  همچون  انسانی  توان  این  را  ندا‌رد  در کاری‌ که  مـی‌کند  و  در  رأی  و  نظری‌ کـه  می‏‎بیند،  به‌ کسی  مراجعه‌ کند  و  با  او  رایزنی  نماید.  آخر  او  در  جلو  چشمانش  برای  خودش  زیبا  و  آراسته  است‌،  و  برای  خویشتن  و  در  برابر  احساس  خویشتن  مزیّن  و  پیراسته  است‌.  دیگر  نقد  و انتقاد  از او  جائی  ندارد  و  بیجا  است‌!  و  هیچ ‌گونه  نقص  و  نقصانی  بدو  رو  نمی‌کند  و  در  او  موردی  و  جایگاهی  نمی‌یابد!

این  بلا  و  مصیبتی  است‌ که  شیطان  آن  را  بر  سر  انسان  می‌آورد.  این  لگامی  است‌ که  شیطان  انسان  را  با  آن  به  سوی ‌گمراهی  مـی‌کشاند،  و  ا‌ز گمراهی  به  هلاکت  می‌رساند!

کسی ‌که  خدا  هدایت  و  خیر  و  صلاح  را  برای  او  نوشته  باشد  و  واجب  نموده  باشد،  حسّاسیّت  و  بیدار باش  و  هوشیار باش  و  از  خود  حسـاب‌ گرفتن  و  بـه‌ کارهای  خویشتن  نگریستن  را  به  د‌لش  می‌اندازد.  این  است ‌که  او  از  مجازات  ناگهانی  خدا  خویشتن  را  ایمن  نمی‏بیند،  و  غافل  از دگرگونی  دل  نمی‌شود،  و  خود  را  در  امن  و  امان  از  خطا  و  اشتباه  نمی‌یابد،  و  از  نقص  و  عجز  خود  را  پاک  و  به  دور  نمی‏بیند.  او  پیوسته  به ‌کارهایش  رسیدگی  می‌کند  و  آنها  را  بازنگری  می‌نماید.  همیشه  به  حساب  خود  می‌رسد  و  از  خویشتن  حساب  می‌گیرد.  دائـماً  برحذر  از  شیطان  می‌شود،  و  همه  وقت  و  هـمه  آن  به  یاری  و کمک  یزد‌ان  چشم  امید  می دوزد.

این  دو  راهۀ  جدائی  میان  هدایت  و  ضـلالت‌،  و  میان  نجات  یافتن  و  هلاک  شدن  است‌.

این  یک  حقیقت  روانی  د‌قیق  و  عمیقی  است‌ که  قرآ‌ن  آن  را  در  چند  واژۀ  اندک  به  تصویر  می‌کشد:

(أَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً ...؟).

آیــا  کسـی  کـه  عـملهای  بـدش  (‌تـوسّط  شـیطان  و  شیطان ‌صفتان‌)  در  نظرش  زینت  و  آراسته  شده  است  و  آن  را  زیبا  و  آراسته  می‌بیند  (‌همانند  کسی  است  که  واقع  را  آن  چـنان  کـه  هست  مـی‌بیند  و  از  قوانین  آسـمانی  پیروی  می‌کند؟‌)‌.

ایـن  نمونه‌ای  از  اشخاص‌ گمراه  و  هلاک‌ شونده  و  بی‌هدفی  است‌ که  به  بدترین  سرنوشت ‌گرفتار  می‌آیند.  کلید  همۀ  این  بدبختی‏‏ها  هم  همین  آراسـتن  و  پیراسـتن  شیطان‌،  و  این‌ گول  خوردن  و  خو‌د بزرگ ‌بینی ‌گرفتار  آمدن‌،  و  این  پرده‌ای  است ‌که  دل  و  چشمش  را کور  می‌کند  و  دیگر  خطرهای  راه  را  نمی‏بیند،  و کاری  را نیک  انجام  نمی‌دهد،  چون  او کار  بد  خود  را  با  اطمینان‌ کامل  خوب  می‌بیند!  و  خطا  و  اشـتباهی  را  جبران  و  اصلاح  نمی‌کند،  چون  مطمئن  است‌ که  به  خطا  نمی‌رود  و اشتباه  نمی‌کند!  او  فسادی  را  اصلاح  نمی‌کند،  چون  یقین  دارد  که  او  فساد  و  تباهی  نمی‌ورزد!  او  در  حدود  و  ثغو‌ری  نمی‌ایستد،  چون  گمان  می‏‎برد  هر گامی  از گامهایش  در  راه  اصلاح  برداشته  می‌شود!

این  امر  درگاه  هر  شرّ و  بلائی،  و  پـنجرۀ  هر  بدی  و  فسادی‌،  و کلید  هر گونه‌ گمراهی  و  ضلالتی  است‌.

قرآن  سؤال  را  بدون  جواب  رها  نمی‌کند:

(أَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً ...؟).

آیـا  کسـی  کــه  عـملهای  بــدش  (‌تــوسّط  شـیطان  وشیطان ‌صفتان‌)  در  نظرش  زینت  و  آراسته  شده  است  وآن  را  زیبا  و  آراسته  می‌بیند  ..؟‌.                               

 تا  شامل  هر  پاسخی  بشود.  انگار گفته  می‌شود:  آیـا  از :  این  شخص  امـید خیر و صلاح ‌و تـوبه ‌و برگشت  می‌رود؟  آیا  این  شخص  همسان  کسی  بشمار  می آید که  ، خود  را  می‌پاید  و  از  خویشتن  حساب  می‌گیرد  و  خدا  را  حاضر  و  ناظر  بر  خودش  می‌ببند؟  آیا  ایـن  شـخص  با  متواضعان  و  متّقیان  برابر  است‌؟‌..  و  انواع  پـاسخهای  دیگری‌ که  به  همچون  پرسشی  داده  می‌شود.  این  اسلوب   در  قرآن  بسیار  آمده  است  و  تکرار گردیده  است‌.

 این  آیـه  دورادور  پـرسشی  از  ایـن  قبیل  پـرسشها  را    می دهد:

(فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی مَن یَشَاءُ فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ).

خداوند هر کس بخواهد گمراه می سازد، و هر کس را بخواهد  راهیاب  مـی‌نماید.  پس  خود  را  بـا  غـم  و  غصّۀ  آنان  هلاک  مکن‌. 

انگار  خداوند  می‌فرماید:  هـمچون  کسی  خدا  بر  او  ضلالت  و گمراهی  نوشته  است  و  واجب  گردانده  است‌.  او  مستحقّ  این  ضلالت  و گمراهی  شده  است  بدان  خاطر  که  شیطان ‌کار  بدش  را  در  نظرش  آراسته  است  و  زینت  داده  است‌،  و  دری  را  به  رویش  باز کرده  است ‌که  هیچ  شخص‌ گمراهی  از  آن  در،  دیگر  برنمی‌گردد!

خدا  هر کس  را  بخواهـد گمراه  می‌کند،  و  هـر کس  را  بخواهد  راهیاب  می‏‎گرداند،  برابر  سرشتی  که ‌گمراهی  و  ضلالت  در  این  باره  دارد،  و  مطابق  سرشتی‌ که  هدایت  و  راهیابی  در  این  راستا  دارد.  سرشت‌ گمراهی  و  ضلالت‌،  با  عمل  بد  را  عمل  نـیک  دید‌ن  حاصل  می‌گردد،  و  سرشت  هدایت  و  راهیابی،  با  بررسی  و  وارسـی  عـمل  خود  و  پرهیز  و  حذر  و  با  حسـاب  و کـتاب‌ گـرفتن  از  خویشتن  و  تقوا  فـراهـم  می‌آید  .  .  .  و  ایـن  دو  راهـۀ  قاطعانه‌ای  میان  هدایت  و  ضلالت  است‌.

مادام  که  کار  چنین  است‌:

(فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ).

پس  خود  را  با  غم  و  غصّۀ  آنان  هلاک  مکن‌.

قطعاً  این ‌کار،  یعنی  کار  هدایت  و  ضلالت‌، ‌کـار  هیچ  شخصی  نیست‌،  هر چند  این  شخص  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  باشد.  بلکه  این ‌کار  به  خدا  اختصاص  دارد.  و  دلهـا  در  میان  دو  انگشت  از  انگشتان  یزدان  مهربان  قرار  دارند.  یزدان  مهربان،  زیر  و  رو کننده  و  دگرگون ‌سازندۀ  دلها  و  چشمها  است  .  .  .  خداوند  سبحان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ خود  را  ناز  می‌کند  و  دلداری  می‌دهد  با  بیان  این  حقیقت  برای  او.  تا  دل  بزرگوار  و  مهربان  و  خیرخواه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم و  دوستدار  قوم  خود،  در  برابر کارهائی که  از  آنان  می‏‎بیند،  و  می‌داند که  سرنوشت  قطعی  ایشـان  به  دنبال  ایـن  گمراهی  چیست‌،  آرام  بگیرد  و  برجای  بماند،  و  به  ترک  حرص  و  آزی  بگو‌ید که  برای  هدایت  ایشـان  در  دل  مهربانش  به  جوش  و  خروش  درمی‌آید،  و  نـاراحت  و  نگران  است  از  این‌ که کناره‌گیری  ایشان  را  می‏‎بیند  از  حقّ  و  حقیقتی‌ که  برایشان  به  ارمغان  آورده  است  و  آنان  با  وحود  دیـدن  آن  و  پی  بردن  بدان  از  آن  دوری  می‌گزینند  و کژراهه  می‌روند  و گمراه  می‌شوند!  این  هم  حـرص  و  آز  و  آرزو  و  اشـتیاق  بشری  است  و  برای  همگا‌ن  معلوم  و  مشهور  است‌.  یزدان  سبحان  از  نـفوذ  همچون  حرص  و  آز و  نگـرانـی  و  پــریشانی  بـه  دل  و  احساس  پیغمبرش  بر  سر  مهر  می‌آید  و  از  روی  لطف  برایش  توضیح  می‌دهد  و  تبیین  می‌کند  که  ایـن‌ کار  او  نیست  و  بدو  مربوط  نیست‌.  بلکه  این‌ کار  خدا  و  مختصّ  به  الله  است‌.

این  حرص  و  آز  داشتن  و  نگران  و  پریشان  شدن‌،  حالتی  است ‌که‌ دعوت‌کنندگان  به  سوی  یزدان  به  درد  آن  مبتلا  و گرفتار  می‌آیند  هر  زمان ‌که  مخلصانه  و  دلسوزانه  به  دعوت  بپردازند،  و  ارزش  و  زیبائی  و  خیر  و  برکتی  را  درک  و  فهم ‌کنند که  در  دعوت  ایشان  است‌،  ولی  ببینند  که  با  وجود  این  مردمان  به  این  دعوت  پشت  بکنند  و  از  آن  رویگردان  بشوند،  و  خیر و  برکت  و  زیبائی  و  جمالی  را  مشاهده  ننمایند که  در  آن  است‌،  و  به  حقّ  و  حقیقت  و  کمالی  گوش  فر‌انـدارنـد  که  بدان  است‌.  بهتر  است  دعوت ‌کنندگان  به  سوی  یزدان  حقیقتی  را  درک  و  فـهم  کنند که  خداوند  سبحان  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌خود  را  بدان  سفارش  فرموده  است  و  چگونه  دلداریش  داده  است  و  نازش  نموده  است‌.  لذا  دعوت‌ کنندگان  باید  دعوت  خود  را  با  تمام  تلاش  و کوشش  و  قدرت  و  توانی‌ که  دارند  به  دیگران  ابلاغ  کنند  و  برسانند،  آن‌ گاه  بر کسی  تأسّف  نخورند که  خدا  صلاح  و  فلاح  را  برای  او  مقدّر  ‌نفرموده است.

(إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ) (8)

خدا  بس  آگاه  از  کارهائی  است  که  می‌کنند.

خدا  است‌ که  هدایت  یـا  ضـلالت  را  قسمت  مـردمان  می کنند  برا‌بر  علم  و  اطّلاعی‌ که  از  حقیقت‌ کارشان  دارد.  خداوند  این  حقیقت  را  می‌داند  پـیش  از  ایـن  که  ایـن  حقیقت  از  ایشان  سر  برزند،  و  از  این  حقیقت  آگاه  است  بعد  از  این‌ که  روی  می‌دهد  و  سر  برمی‌زند.  خدا  هدایت  یا  ضلالت  را  نصیب  ایشان  می‌کند  مطابق  با  علم  ازلی  خودش‌.  و لیکن  ایشان  را  بر کاری  که  از  ایشان  سـر  می‌زند  دادگاهی  نـمی‌کند  و  به  حسـاب  و کتابشان  نمی‌رسد  مگر  بعد  از  آن ‌که  آن‌ کار  از  ایشان  سر  بزند. 

*

بدین  وسیله  بند  دوم  سوره  پایان  می‌پذیرد،  بندی ‌که  به  بند  نخستین  مـتّصل  است‌،  و  هماهنگ  با  بندی  نیـز  می‌باشد که  بعد  از  این  بند  می‌آید.