تفسیر سوره‌ی لقمان آیه‌ی 34-20

سوره‌ی لقمان آیه‌ی 34-20

(أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا کِتَابٍ مُنِیرٍ (٢٠)وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ کَانَ الشَّیْطَانُ یَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِیرِ (٢١)وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الأمُورِ (٢٢)وَمَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٢٣)نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِیظٍ (٢٤)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٢٥)لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (٢٦)وَلَوْ أَنَّمَا فِی الأرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٧)مَا خَلْقُکُمْ وَلا بَعْثُکُمْ إِلا کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ (٢٨)أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (٢٩)ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ (٣٠)أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَةِ اللَّهِ لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیَاتِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (٣١)وَإِذَا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ (٣٢)یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْمًا لا یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَیْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَلا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (٣٣)إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الأرْحَامِ وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَاذَا تَکْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ) (٣٤)

چـرخش  و گـردش  سـوم  با  روال  و  روش  تـازه‌ای  می‌آغازد.  با  عـرضه‌ کـردن  دلیـل  و  حـجّت  هسـتی‌ای  می‌آغازد که  مرتبط  به  انسان‌،  و  آمیزۀ  مصالح  و  زندگی  و  زندگانی  ایشان‌،  و  متعلّق  به  نعمتهای  خـدا  بـدیشان  است‌،  نـعمتهای  پـیدا  و  نعمتهای  نـاپیدا‌ی  خـدا،  آن  نعمتهائی ‌که  از  آنها  استفاده  می‌کنند  و  بهره  می‌برند،  و  با  وجود  آنها  شرم  نمی‌کنند  دربارۀ  خداوندی  به  جـدال  و  ستیز  می‌پردازند که  بخشندۀ  نـعمت  و  بـخشایشگر  و  دهندۀ  همه  چیز  است  .  .  .  این  چرخش  و گردش  بر  این  روال  و  روش  به  پیش  می‌رود  و  نـخستین  مسأله‌ای  را  بیان  می‌دارد  کـه  دو  چرخش  و گـردش  پـیشین  بـدان  پرداخته  بودند:

(أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا کِتَابٍ مُنِیرٍ (٢٠)وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ کَانَ الشَّیْطَانُ یَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِیرِ) (٢١)

آیا  ندیده‌اید  که  خداوند  آنچه  را  که  در  آسمانها  و  زمـین  است  مسخّر  شما  کرده  است  (‌و  در  مسیر  منافع  شما  به  حرکت  انداخته  است‌)‌،  و  نعمتهای  خود  را  -‌ چه  نعمتهای  ظاهر  و  چه  نعمتهای  باطن  - ‌بر  شما  گسترده  و  افزون  ساخته  است‌؟  برخی  از  مردم  بـدون  هیچگونه  دانش  و  هدایت  و  کتاب  روشن  و  روشنگری،  دربارۀ  (‌شناخت  و  یکتائی‌)  خدا  راه  ستیز  و  جدال  را  پیش  می‏‎گیرند.  هنگامی  که  بدانان  گفته  می‌شود:  از  آنچه  خدا  نـازل  کرده  است  پیروی  کنید،  می‌گویند:  بلکه  ما  از  چیزی  پیروی  می‌کنیم  که  پدران  خود  را  بر  آن  یافته‌ایـم‌.  آیا  (‌از  نیاکـان  خود  پیروی  می‌کنند)  ولو  این  که  اهریمن  ایشان  را  به  عذاب  آتش  فروزان  (‌دوزخ‌)  فراخواند؟‌.

این  نگرش  در  قـرآن  بـه  شیوه‌های ‌گـوناگـون  مکـرّر  می‌گردد  و  هر بار  هم  نو  و  تازه  جلوه‌گر  می‌آید،  زیرا  این  جهان  پیوسته  در  حسّ  و  شعو‌ر  نو  و  تازه  می‌نماید  هـر  زمان ‌که  دل  بدان  بنگرد،  و  دربارۀ  رازهای  آن  بیندیشد،  و  شگفتیهای  بی‏پایان  آن  را  ورانداز کند،  شگفتیهائی  که  اگر  انسان  تمام  عمر  خود  را  صرف  برشمردن  آنها کند  به  نهایت  نمی‌آیند.  این  شگفتیها  هم  در  هر  نگاهی  با  رنگ  جدیدی  و  با  سیمای  تازه‌ای  و  با  آوا  و  نـوای  نـوینی  پدیدار  و  نمودار  می‌شوند.

روند  قرآنی  این  شگـرفیها  و  شگفتیها  را  در  ایـنجا  از  زاویۀ  همآوائی  موجود  مـیان  نیازمندیهای  انسـان  بـر  روی  زمین  و  میان  ترکیب‌بند  این  جهان  عرضه  می‌دارد،  همآوائی‌ای  که  قاطعانه  فریاد  می‌دارد  که  این  هماهنگی  ممکن  نیست  جهشی  و  نـاگـهانی  و  از  روی  تـصادف  باشد.  هیچ  چاره‌ای  جز  ا‌ین  نیست ‌که  بـاید  پـذیرفت  و  تسلیم  این  واقعیّت  گردید  ارادۀ  یگانه‌ای  که  اداره‌کنندۀ  جهان  و گردانندۀ ‌کیهان  است  میان  ترکیب‌بند  پیکرۀ  این  دنیای  بزرگ  و  سترگ  و  میان  نیازمندیهای  انسانها  بر  ایـن  سـتارۀ کـوچک  نـاچیز  زمـین  هماهنگی  بـرقرار  می‌سازد.

سراسر  زمین  بدان  اندازه  نمی‌رسد  که  ذرّۀ  کوچکی  در  ساختار  جهان  هستی  بشمار  آیـد!  انسان  هـم  در  ایـن  زمین‌،  آفریدۀ ‌کوچک  ناچیز  ضعیفی  با  مقایسۀ  او  نسبت  به  حجم  ا‌ین  زمین‌،  و  با  مقایسۀ  ا‌و  نسبت  به  نیروها  و  آفریده‌های  زنده  و  غیر  زنده‌ای  است‌ که  در  آن  موجود  می‏‎باشند.  انسان  از  لحاظ  حجمی‌ که  دارد  وقتی ‌که  با  کرۀ  زمین  و  نیروها  و  آفریده‌های  زنده  و  غیر  زنده‌ای ‌که  در  زمین  هستند  سنجیده  می‌شود  و  مقایسه  می‌گردد  چیزی  بشمار  نمی‌آید.  و لیکن  تفضّل  خدا  بدین  انسان  و  دمیدن  از  روح  متعلّق  خود  بدو  و  والا  و  بالا  بردن  او  بر  بسیاری  از  آفریدگانش‌،  این  فضل  و  لطف  بـه  تـنهائی  اقتضاء  می‌کند که  برا‌ی  این  آفریده  ا‌رج  و  ارزش  و  وزن  و  وقاری  در  سیستم  جهان  و  در  حسـاب  و کـتاب  آن  دا‌شته  باشد،  و  خدا  برای  او  قدرت  و  قوّتی  را  مهیّا کند  و  تهیّه  ببیند که  بتواند  بسیاری  از  نیروها  و  انرژیهای  این  جهان  را  به ‌کار گیرد  و  مورد  بهره‌برداری  قرار  دهد،  و  از  ذخائر  و  منابع  و  خیرات  و  برکات  گیتی  استفاده  کند.  این  است  تسخیری‌ که  در  آیه  بدان  اشارت  رفته  است‌،  بدان  هنگام‌ که  نعمتهای  پیدا  و  ناپیدای  خدا  برشمرده  می‌شود  و  عرضه  می‌گردد،  و  این  عام‌تر  از  مسخّر کردن  چیزهائی  ا‌ست‌ که  در  آسمانها  و  در  زمین  است‌.  وجود  انسان  پیش  از  هر  چیز  نعمتی  از  خدا  و  لطفی  از  او  است‌.  مجهّز کردن  انسان  به  نیروها  و  توانها  و  استعدادها  و  عطاهای  دیگری  که  د‌ر  وجود  انسان  سرشته  شده  است  و  بدو  داده  شده  است  این  هم  نعمتی  از  فضل  و کرم  خدا  در  حقّ  او  است‌.  روانه  کردن  پیغمبران  و  فرو  فرستادن ‌کتابهای  آسـمانی  بر  آنان  بزرگ‌ترین  فضل  و  لطف‌،  و  سترگ‌ترین  نعمت  و  عطاء  از  جانب  خدا  است‌،  و  از  مسیر  همۀ  ایـنها  پـیوند  داد‌ن  انسان  به  رحمت  یزدا‌ن  نعمت  و  فـضلی  از  سـوی  خداوند  منّان  ا‌ست‌.  هر  نفسی‌ که  انسان  می‌کشد،  و  هـر  ضربانی ‌که  دل  او  می‌زند،  و  هر  عکس  و  تصویری ‌کـه  چشم  او  از  مناظر  طبیعت  می‌کشد  و  برمی‏دارد،  و  هر  صدا  و  نغمه‌ای ‌که  گوش  او  می‌شنود  و  دریافت  می‌کند،  و  هر  خـاطره‌ای‌ کـه  بـر  دلش  مـی‌گذرد  و  به  درونش  می‌خزد،  و  هر  اندیشه‌ای ‌که  خردش  به  وارسی  و  بررسی  آن  می‌پردازد،  چیزی  جز  نعشی  نیست ‌که  اگر  لطـف  و  فضل  خدا  نبود  انسان  بدان  دسترسی  پیدا  نمی‌کرد  و  نائل  نمی‌گردید.

خداوند  برای  این  آفریدۀ  انسان  نام  تـمام  چـیزهائی  را  مسخّر  فرموده  است ‌که  در  آسمانها  است‌.  سود  بردن  از  نور  خورشید  و  پرتو  ماه  و  راهیابی  به  وسیلۀ  ستارگان  را  در  دسترس  او  قرار  داده  است‌،  و  او  را  از  باران  و  هوا  و  پرندگان  شناور  در  هوا  بهره‌مند  ساخته  است‌.  هر چه  در  زمین  است  همه  را  به  تسـخیر  او  درآورده  است  و  به  سود  او  پدیدار  و  نمودا‌ر کـرده  است‌.  این  چیز کاملاً  دیده  می‌شود  و  به  سادگی  تشخیص  داده  می‌شود.  خـداوند  انسان  را  در  این  ملک  و  مملکت  عریض  و  طویل  خلیفه  و  جانشین  گردانده  است‌،  و  او  را  برخوردار کرده  است  از  منابع  و  ذخائری  که  زمین  در  خود  جـای  داده  است‌،  منابع  و  ذخائری‌ که  پیدا  یا  ناپیدا  است‌،  و  انسانها  با  آنها  آشنا  یا  ناآشنایند،  و  اسرار  و  رموز  نیروها  و  انرژیهائی  که  انسانها  بدون  این ‌که  بدانند  اصلاً  اسرار  و  رموز  آنها  را  درک  و  فهم  نکرده‌اند.  انسـانها  در  هر  لحظه‌ای  از  لحظات  شب  و  روز  غرق  نعمتهای  خدا  است‌،  نعمتهائی  که  فراوان  و  فراگیرند  و  انسانها  اندازۀ  آنها  را  نمی‌دانند  و  انواع  و  اقسام  آنها  را  نمی‌توانند  سرشماری  نمایند.  با  وجود  همۀ  ایـنها  دسته‌ای  از  مـردمان  سپاس  خـدا  را  نمی‌گویند  و  چیزهائی  را  یادآور  نـمی‌گردند  و  دربارۀ  آنها  نمی‌اندیشند که  پیرامون  ایشان  قرار  دارنـد،  و  به  بخشندۀ  نعمتها  و  فضل  و  لطف‌کنندۀ  والای  والا  ایـمان  نمی آورند:

(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا کِتَابٍ مُنِیرٍ) (٢٠)

برخی  از  مردم  بدون  هیچ‌ گونه  دانش  و  هـدایت  و  کتاب  روشن  و  روشنگری،  دربارۀ  (‌شناخت  و  یکـتائی‌)  خـدا  راه  ستیز  و  جدال  را  پیش  می‏‎گیرند.

این  جدال  و  ستیز  در  سایه  آن  حجّت  و  برهان  جهانی‌،  و  در  جوار  این  نعمتهای  فراوان  و  فراگیر،  شگفت  و  زشت  پدیدار  می‌آید،  و  نپذیرفتن  خدا  و  انکار کردن  او  ناپسند  و  پلشت  و  شرم‌آور  جلوه‌گر  می‌گردد،  و  درون  از  آن  به  لرزه  و  تکان  می‌افتد.  این  دسته  از  مردمانی  که  دربارۀ  حقیقت  خدا،  و  راجع  به  پیوند  آفریدگان  بدین  حـقیقت‌،  راه  جـدال  و  ستیز  درپیش  می‌گیرند،  دارای  فـطرت  منحرف  هستند  و  به  سراسر  جهان  پیرامونشان‌ که  ایشان  را  به  سوی  خدا  مـی‌خوانـند  پـاسخ  نـمی‌گویند.  مـنکر  نعمتها  می‌شوند  و  شرم  و  حیاء  نمی‌کنند که  دربارۀ  دهندۀ  نعمتها که  این  همه  نعمت  فراوان  و  فـراگـیر  را  ارزانـی  می‌دارد  راه  جدال  و  ستیز  درپیش  می‏‎گیرند.  چیزی ‌که  بر  زشـتی  و  پـلشتی  مـوضعگیری  و  موقعیّت  ایشـان  می‌افزاید  این  است ‌که  در  این  جدال  و  ستیز  متّکی  به  علم  و  دانشی  نیستند،  و  در  پرتو  رهنمود  و  رهنمونی  راه  نمی‌سپرند  و  راهیاب  نمی‌گردند،  و  به ‌کـتاب  روشـن  و  روشنگری  که  مسأله  را  برایشان  روشن  گرداند  تکـیه  نمی‌ورزند  و  استناد  نمی‌کنند  و  دلیـل  و  بــرهانی  ارائــه  نمی‌دارند‌.

(وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا ).

هنگامی  که  بدانان  گفته  می‌شود:  از  آنچه  خدا  نازل  کرده  است  پیروی  کنید،  می‌گویند:  بلکه  مـا  از  چیزی  پـیروی  می‌کنیم  که  پدران  خود  را  بر  آن  یافته‌ایم‌.

این  سند  و  مدرک  یگانۀ  ایشان  است‌.  این  دلیل  شگفت  آنان  است‌.  تقلید  کورکورانه  و کهنه‌پرستانه‌ای  است  که  بر  علم  و  دانشی  پابرجا  نمی‌گردد  و  بر  اندیشه  و  تفکّری  تکیه  نمی‌ورزد.  تقلیدی  است ‌که  اسلام  می‌خواهد  ایشان  را  از  آن  آزاد  و  رها گرداند،  و  خردهایشان  را  آزاد  سازد  تا  بیندیشند،  و  در  عقلهایشان  بیداری  و  حرکت  و  نور  پدیدار  و  پراکنده  شود.  ولی  آنان  از  قید  و  بند گذشتۀ ‌کجرو  و  منحرف  نمی‌خواهند  برهند  و  آزاد  شوند.  بلکه  سخت  به  غلها  و زنجیرها  مـی‌چسبند  و  چنگ  می‌زنند!

اسلام  آزادی  درون‌،  حرکت  فهم  و  شعور،  چشم  دوختن  به  سوی  نور،  و  برنامۀ  تازه‌ای  برای  زندگی  آزاد  از  بند  تقلید  و  از  رشتۀ  رکود  و  جمود  است‌.  با  وجود  این‌،  آن  دسته  از  مردمان  از  آن  سـرباز  می‌زدند،  و  هـدایت  و  رهنمون  آن  را  از  ارواح  خود  به  دور  مـی‌داشـتند  و  در  دفع  آن  می‌کوشیدند،  و  دربارۀ  خدا  بدون  علم  و  دانشی‌،  و  بدون  هدایت  و  رهنمونی‌،  و  بـدون‌ کـتاب  روشـن  و  روشنگری‌،  به  جدال  و  ستیز  مـی‌پرداخـتند  .  .  .  بـدین  سبب  قرآن  ایشان  را  به  تمسخر  می‌گیرد  و  ریشخندشان  می‌سازد،  و  با  گوشه  چشمی  به  فرجام  این  موضعگیری  و  این  موقعیّت  شکّ  و  تردیدبرانگیز  اشاره  می‌نماید: 

(أَوَلَوْ کَانَ الشَّیْطَانُ یَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِیرِ) (٢١)

ولو  این  که  اهـریمن  ایشـان  را  بـه  عـذاب  آتش  فروزان  (‌دوزخ‌)  فراخواند؟‌.

این  موضعگیری  و  موقعیّت‌،  دعوت  اهریمن  از  ایشـان  است  و  مـی‌خواهـد  آنـان  را  بـه  عـذاب  آتش  سـوزان  برساند.  آیا  ایشـان  بر  ایـن  مـوضعگیری  و  مـوقعیّت  پافشاری  می‌ورزند  چند  که  اهـریمن  آنـان  را  بـدان  سرنوشت  برساند؟  .  .  این  پسودۀ  بیدارکننده  و  مؤثّر  و  هراس‌انگیزی  است  که  به  دنبال  آن  دلیل  بزرگ  و  دقیق جهانی  می‌آید.

به  مناسبت  آن  جدال  و  ستیز  غلط‌ انداز  موذیانه‌ای  که  مستند  به  علمی  و  دانشی  نمی‏باشد،  و  در  پرتو  رهنمون  و  هدایتی  راهیاب  نمی‌شود  و  در  راستای  راه  نمی‌رود،  و  به‌ کتابی  استناد  نمی‌جو‌ید  و  از کتابی  استمداد  نمی‌طلبد،  قرآن  به  روش  لازمی  اشاره  می‌کند که  باید  در  برابر  دلیل  جهانی  و  در  مقابل  نعمت  فراوان  و  فراگیر  درپیش  گرفته  شود:

(وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الأمُورِ) (٢٢)

کسی  که  (‌دل  به  خدا  دهد  و)  مطیعانه  رو  به  خدا  کند،  در  حالی  که  نیکوکار  بـاشد،  بـه  دستاویز  بسـیار  مـحکمی  چنگ  زده  است‌.  سرانجام  همۀ  کارها  به  خدا  بازگشت  داده  می‌شود  (‌و  حسنات  را  پاداش‌،  و  سیّئات  را  پادافره  می‌دهد)‌. 

تسلیم  شدن  مطلق  در  برابر  خدا  است‌،  همراه  با  انجام‌ کار  نیکو  و  روش  پسندیده‌،  تسلیم  شدن  با  معنی ‌کامل  خود.  و  آرمیدن  و  دل  دادن  به  قضا  و  قدر  یـزدان‌،  و  رجوع  کردن  به  اوامر  او،  و  اهتمام  دادن  به  انجام  وظـائف  و  تکالیف‌،  و گرائیدن  به  رهنمونها  و  رهنمودهای  خدا،  همراه  با  احساس  اطمینان  و  اعتماد کامل  به  رحـمت‌،  و  آسودن  و  آرمیدن  در  پناه  رعایت  و  عنایت‌،  و  رضایت  درونی‌،  رضایتی‌ که  از  آرامش  و  آسایش  بردمد،  به  همۀ  اینها  با  رمز  دل  به  خدا  دادن  و  مطیعانه  رو  به  خدا کردن‌،  اشاره  می‌شود  .  .  .  وجه  یـا  چـهره  بزرگوارتـرین  و  والاترین  چیز  در  انسان  است‌.  این  است ‌که  تسلیم‌ کردن  وجه  یـا  چـهره  به  خدا،  بیانگر  دل  به  خدا  دادن  و  فرمانبردارانه  رو  به  خدا  کردن  است‌.

(وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى ).

کسی  که  (‌دل  به  خدا  دهد  و)  مطیعانه  رو  به  خدا  کند،  در  حالی  که  نیکوکار  بـاشد،  بـه  دسـتاویز  بسـیار  مـحکمی  چنگ  زده  است‌.

دستاویز  بسیار  محکمی‌ که ‌گسیخته  نمی‌شود  و  نازک  و  باریک  نمی‌گردد،  و  به‌ کسی‌ که  در  خوشی  و  ناخوشی  و  تندرستی  و  بیماری  بدان  چنگ  بزند،  خیانت  نمی‌کند  و  زیان  نمی‌رساند.  کسی ‌که  در  راه  سنگلاخ  و  نابهنجار  و  در  شب  تار،  و  در  میان  گردبادها  و  باران‏های  سـیل‌آسا،  بدان  چنگ  بزند،  گمراه  نمی‌گردد.

این  دستاویز  محکم‌،  رابطۀ  مطمئن  و  استوا‌ر  و  برقراری  میان  د‌ل  مؤمن  تسلیم  آفریدگار،  و  میان  پـروردگار  و  خداوندگار  دل  است‌.  این  اطمینان‌،  آرمیدن  و  دل  دادن  با  کمال  خشنودی  و  باور  و  پذیرش  هر  آن  چیزی  است‌ که  قضا  و  قدر  می‌خواهد  و  با  خود  می‌آورد.  این  اطمینان‌،  آرامش  و  آرمیدن  و  برجای  ماندن  نـفس  را  مصون  و  محفوظ  می‌دارد  در  رویـاروی  شـدن  با  حوادث  و  رخدادها،  و  در  چیره  شدن  بر  خوشیها  و  شادیها  تا  غرور  نیافرینند  و  سرمست  نکند،  و  در  غلبه ‌کردن  بر  زیانها  و  ضررها  تا  خوار  و  حـقیر  نـدارنـد  و کـوچک  و  نـاچیز  نگردانند،  و  در  برتری  پیدا کردن  بر  بلاها  و  مصیبتهای  ناگهانی  تا  هوش  از  سر  انسان  نـربایند  و گیج  و  ویـج  ننمایند،  و  در  چیره  شدن  بر  شدّتها  و  سختیها  و  محنتها  و  اندوه‌هائی‌ که  بر  سر  راه  ایـمان  قرار  می‌گیرند،  و  در  کمک‌ کردن  بر  زدودن  دست‌اندازها  و  بریدن‌ گردنه‌هائی  که  در  اینجا  و  آنجای  راه  ایمان  پخش  و  پراکنده‌اند. 

کوچ،  طولانی  و  سخت  و  پر  از  خطرها  است‌.  خطر کالا  و  وجدان  در  این  کوچ کوچک‌تر  و کم‌تر  از  خطر  مـحروم  شدن  و  بدبخت ‌گردیدن  نـیست‌،  و  خطر  خوشیها  و  شادیهای  غرورآفرین  و  سـرمست‌ کننده  در  ایـن  کوچ  ساده‌تر  و  آسان‌تر  از  خطر  زیانها  و  ضررها  نیست‌.  نیاز  به  تکیه‌گاهی ‌که  سستی  نشناسد،  و  احتیاج  به  ریسمانی  که  قطع  نگردد،  نیاز  و  احتیاجی  نیست ‌که  لمس  می‌گردد  و  دائمی  است‌.  دستاویز  محکم‌،  دستاویز  تسلیم  خدا  شدن  و کاملاً  بدو  دل  دادن  و  از  او  اطاعت  کردن  و  پیوسته  نیکوئی‌ کردن  و  نیک  ماندن  است‌.

(وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الأمُورِ) .

سرانجام  همۀ  کارها  به  خدا  بازگشت  داده  مـی‌شود  (‌و  حسنات  را  پاداش‌،  و  سیّئات  را  پادافره  می‌دهد)‌.

برگشت  به  سوی  خدا  است  و  رجوع  به  آستانۀ  او  است‌.  پس  برای  انسان  خوب  است‌ که  خود  را  از  همان  ابـتداء  تسلیم  فرمان  خدا کند  و  رو  به  خدا  دارد،  و  در  پرتو  یقین  و  اطمینان  و  هدایت  و  نور  ایمان‌،  به  سوی  او  راه  را  طی  کند  و  رهسیار  شود.

(وَمَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٢٣)نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِیظٍ) (٢٤)

کسی  که  کافر  شود  (‌و  این  حقائق  روشن  را  انکـار  کند)  کفر  او  تو  را  غمگین  نسازد.  بازگشت  آنان  به  سـوی  مــا  است  و  مــا  ایشــان  را  از  کـارهائی  که  کـرده‌انـد  آگاه  می‌سازیم  (‌و  نتائج  تـلخ  و  شـوم  اعمالشان  را  بـدیشان  خواهیم  چشاند)‌.  خدا  مسلّماً  از  آنچه  در  درون  سینه‌ها  (‌از  نیّات  و  رازها)  است‌،  کاملاً  آگاه  است‌.  مـا  ایشـان  را  اندکی  (‌در  دنیا  از  زندگی‌)  بـهره‌مند  مـی‌سازیم‌،  سپس  آنان  را  وادار  (‌به  دخول‌)  بـه  عذاب  سـخت  و  شـدیدی  می‌گردانیم  (‌و  به  آتش  دوزخشان  می‌کشانیم‌)‌.

آن  پایان‌ کار کسی  بود که  خود  را  تسلیم  خدا  می‌دارد  و  نیکوکار  است‌.  و  این  پـایان  کـار کسـی  است ‌کـه  کـفر  می‌ورزد  و  کالای  دنیا  او  را  گول  می‌زند.  پـایان  او  در  دنیا  حقیر  و  ناچیز  شمردن ‌کار  او  برای  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  برای  مؤمنان  است‌:

(وَمَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ ).

کسی  که  کافر  شود  (‌و  این  حقائق  روشن  را  انکار  کند)  کفر  او  تو  را  غمگین  نسازد.

چه‌ کار  او  و  مقام  او  سبک‌تر  و  بی‌ارزش‌تر  از  آ‌ن  است  که  تو  را  غمگین  سازد،  و کـوچک‌تر  و  نـاچیزتر  از  آن  است ‌که  برایت  مهمّ  باشد  و  بدان  اهمّیّت  بدهی  .  .  .  پایان  کار  او  در  آخرت  نیز  خواری  و  پستی  و  رسوائی  است‌.  او  در  آنجا  در  دست  خدا گرفتار  است  و  راه‌ گریز  ندارد،  و  در  برابر  اعمال  و  افعالش  اسیر  و  مورد  بـازخـواست  است‌.  خدا  مطّلع‌تر  و  آگاه‌تر  از  هر کسـی  از کـارهائی  است  که  کرده  است‌،  و  از  نیّاتی  است  کـه  در  سـینه‌اش پنهان نگاه داشته است:

(الَیْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ).

بازگشت  آنــان  بـه  سـوی  مـا  است  و  مـا  ایشـان  را  از  کارهائی  که  کرده‌اند  آگاه  می‌سازیم  (‌و  نتائج  تلخ  و  شوم  اعمالشان  را  بدیشان  خواهیم  چشـاند)‌.  خدا  مسـلّماً  از  آنچه  در  درون  سینه‌ها  (‌از  نیّات  و  رازهـا)  است‌،  کاملاً  آگاه  است‌.

متاع  و کالای  زندگی  که  او  را گول  می‌زند  اندک  است‌،  و  مدّت  آن‌ کوتاه  است‌،  و  ارزش  آن  ناچیز  است‌.

(نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلا).

مـا  ایشــان  را  انـدکی  (‌در  دنـیا  از  زنـدگی‌)  بهره‌مند می سازیم.

سرانجامی  که  به  دنبال  آن  مـی‌آید  خـوفناک  و  بسـیار  زشت  و  توانفرسا  است‌.  آنان  را  بدان  هول  مـی‌دهند  و  پرت  می‌کنند  و  ایشان  نـمی‌توانند  خـویشتن  را  از  آن  بازدارند  و  برگردانند:

(ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِیظٍ) .

ســپس  آنـان  را  وادار  (‌بـه  دخول‌)  بـه  عذاب  سخت  و  شدیدی  می‌گردانیـم  (‌و  به  آتش  دوزخشان  می‌کشانیم‌)‌. 

توصیف  عذاب  با  غلظت  و  سختی  و  درشتی‌،  عذاب  را  مجسّم  می‌کند  - ‌همان‌ گونه ‌که  شیوۀ  قرآن  است  - ‌تعبیر  با  اضطرار  و  وادار کر‌دن‌،  سایۀ  هول  و  هراسی  را  می‌اندازد  که‌ کافران  تلاش  می‌کنند  خویشتن  را  از  روبرو  شدن  با  آن  بازدارند  و  دور کنند،  ولی  از  دفع  کردن  و  بـرطرف  نمودن  آن  درمانده  و  ناتوان  می‌گردند.  حتّی  نمی‌توانند  درنگ‌ کنند  و  دیرتر  بدان  بیفتند!  اینان  کجا  و  کسانی  کجا  که  دل  به  خدا  می‌دهند  و  خـود  را  تسـلیم  اوامـر  خـدا  می‌سازند  و  به  دستاویز  محکم  چنگ  مـی‌زنند،  و  در  پایان ‌کار  با  دل  بی‌دغدغه  و  درون  آرام  و  فکر  آسوده  و  اطمینان  خاطر  به  سوی  پروردگارشان  برمی‌گردند؟

آن‌ گاه  قرآن  ایشان  را  جلو  منطق  فطرتشان  نگاه  می‌دارد،  وقتی ‌که  با  جهان  هستی  رویاروی  می‌شود،  و گریزی  از  ا‌قرار  و  اعتراف  به  حقیقت  نـهان  در  خـود  و  در  فـطرت  جهان  به  طور  یکسـان  نـمی‌یابد.  ولی  کـافران  از  ایـن  حقیقت  نهفته  در  فطرت  خویشتن  و  در  سـرشت  جهان  پیرامون  خود  کـناره  مـی‌روند  و  منحرف  مـی‌شوند  و  کـژراهـه  را  درپـیش  مـی‌گیرند،  و  از  مـنطق  درست  و  استوار  فطرت  غافل  می‌گردند:

(وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٢٥)لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ) (٢٦)

هر گاه  از  آنان  (‌که  معتقد  به  انبازها  و  شـرکاء  هسـتند)  بپرسی‌:  چـه  کسی  آسمان‌ها  و  زمـین  را  آفریده  است‌؟  حتماً  مـی‌گویند:  خدا.  (‌چرا  کـه  بـتها  و  سـائر  انـبازها  ســازندۀ  چـیزی  نـبوده  و  بلکه  خودشان  سـاخته  و  مخلوقند)‌.  بگـو:  ستایش  خدا  را  (‌که  مسأله  آن  اندازه  روشن  است  که  خـودتان  بدان  اعتراف  مـی‌کنید)‌.  ولی  اکثر  آنان  (‌چندان  چیزی‌)  نمی‌دانند  (‌و  ایـن  است  کــه  بـه  مقتضی  اعتراف  خود  عمل  نمی‌نمایند  و  عبادت  را  تـنها  مـنحصر  بـه  خـدا  نـمی‌کنند)‌.  از آن  خدا  است  آنـچه  در  آســمانها  و  زمــین  است‌.  لذا  خـدا  بی‌نیار  (‌از  عبادت  انسانها)  و  ستوده  (‌از  طرف  همۀ  آفریده‌های  جهان‌)  است‌.

انسان  وقتی‌ که  از  فطرت  خود  فتوا  می‌طلبد،  و  زمانی ‌که  به  درون  خود  مراجعه  می‌کند،  نمی‌توانـد  ایـن  حقیقت  روشن‌ گویا  را  انکار  نماید  و  نپذیرد.  چه  این  آسمانها  و  زمین  برپا  و  برجا  است‌.  اوضاع  و  احجام  و  حـرکات  و  ابعاد  و  خواصّ  و  صفات  به‌ گونه‌ای  اندازه‌گیری  گردیده  است  و  سر  و  سامان  و  نظم  و  نظام  بخشیده  شده  است‌ که  کاملاً  پیدا  است‌ که  مقصود  و  منظوری  در  آن  بوده  است  و  اراده  و  مشیّتی  آنها  را  مـرتّب  و  مـنظّم‌ کـرده  است‌.  هماهنگی  و  همنوائی  نیز  در  ساختار  جهان  نمایان  است  و  هویدا  و  پیدا  برا‌ی  همگان  است‌.  این  پدیده‌ها  پیش  از  هر  چیز  آفریده‌هائی  هستند که  کسی  نمی‌تواند  ادّعاء‌ کند  که  او  آنها  را  ساخته  است‌،  و کسی  هم  نمی‌تواند  ادّعاء‌ کند  که  خدا‌ی  د‌یگری  در آفرینش  آنها  سهیم  و  شریک  بوده  است‌.  ممکن  هم  نیست ‌که  پدیده‌های  جهان  خود  به  خود  پدید  آیند  و  از  عدم  سر  برزنند. گذشته  از  این‌،  ممکن  نیست  پدیده‌های  جهان  بدون  تدبّر  و  اندیشه‌ای‌،  و  بدون  مدبّر  و  اندیشمندی  نظم  و  نـظام  بپذیرند  و  هـمآوا  و  همنوا  بشوند  و  پدیدار  و  استوار گردند  و  با  هـمدیگر  منتظم  و  مرتبط  شوند.  سخنی‌ که  مـی‌گوید  پـدیده‌های  جهان  اتوماتیک  و  خود  به  خود  یا  خودسر  و  جهشی  و  یا  تصادفی  پدید  آمده‌اند  و  سر  و  سامان  یافته‌اند،  سزاوار  احترام  بحث  و  فحش  را  ندارند.  ا‌فزون  بر  این‌،  فطرت  از  ژرفای  خود  فریاد  می‌زند که  آن  را  زشت  مـی‌دانـد  و  مردود  می‌شمارد.

آنان  کسانی  بودند  که  با  شرک  رویاروی  عقیدۀ  توحیدی  و  یگانه‌پرستی  می‌گردیدند،  و  با  جدال  و  ستیز  سخت  و  نابهنجار  پذیرای  دعوت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌رفتند  و  با  آن  مقابله  می‌کردند.  ایشان  نـمی‌توانسـتند  من  فطرتشان  را  منحرف‌ کنند  و  به‌ کژراهه  برند،  بدان‌ گاه‌ که  فطرتشان  با  دلیل  جهان  مـجسّم  در  وجـود  آسمانها  و  زمین  مواجه  و  روبرو  می‌گردید،  و  آسمانها  و  زمین  را  برجا  و  برپا  جلو  چشـمان  خـود  مـی‌دیدند  و  مشـاهده  مـی‌گردید کـه  آسـمانها  و  زمـین  نـیازی  به  بـیش  از  نگریستن  ندارند  و کافی  است‌ که  مردمان  چشم  باز کنند  و  زیر  پا  و  بالای  سر  خود  را  ببینند!

بدین  خاطر  است  که  بدون  منگ  منگ  کردن  و  درنگ  نمودن  پاسخ  می‌دهند  اگر  از  ایشان  پرسیده  شود: 

(مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ ).

چه  کسی  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌؟‌.

  پاسخشان  این  است‌:  «‌الله‌:  خدا»‌.

بدین  سبب  خدا  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  رهنمود  می‌کند که  بر  این  پاسخشان  با  حمد  و  ستایش  خدا  پیرو  بزند: 

(قُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ).

بگو:  ستایش  خدا  را  (‌که  مسأله  آن  انـدازه  روشـن  است  که  خودتان  بدان  اعتراف  می‌کنید)‌.

خدا  را  شکر که  حقّ  از  نظر فطرت  روشن  و  پیدا  است‌. 

حمد  و  سپاس  خدا  را  سزا  است ‌که  در  برابر  دلیل  جهانی  اقرار  و  اعتراف  جبری  و  قهری  است‌.  خدا  را  سپاس  بر  هر  حال  و  احوالی‌.  سپس  قر‌آن  با  پیرو  دیگر‌ی  از  جدال  و  ستیز  درمی‌گذرد:

(بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ ).

ولی  اکثر  آنان  (‌چندان  چیزی‌)  نمی‌دانند  (‌و  این  است  که  به  مقتضی  اعتراف  خود  عمل‌ نمی‌نمایند  و  عبادت  را  تنها  منحصر  به  خدا  نمی‌کنند)‌.

بدین  خاطر  به  جدال  و  ستیز  می‌پردازند،  و  منطق  فطرت  را  نادیده  می‌گیرند،  و  د‌لالت  این  جهان  را  بر  وجـود  آفریدگار  بزرگو‌ار  شناخته  می‌انگارند.

به  مناسبت  اقرار  و  اعتراف  فطرتشان  به  ایـن ‌که  خدا  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  قرآن  مقرّر می‌دارد که  مالکیّت  مطلق  همۀ  چیزهائی ‌که  در  آسـمانها  و  زمین  است  از آن  خدا  است‌،  چه  آن  چیزهائی‌ که  آنـها  را  به  تسخیر  انسانها  درآورده  است‌،  و  چه  آن  چـیزهائی‌ که  آنها  را  به  تسخیر  انسانها  درنیاورده  است‌.  خدا  با  وجود  این  بی‏نیاز  از  هر  چیزی  است ‌که  در  آسمانها  و  زمین  است‌،  و  خدا  خود  به  خود  ستوده  است  اگر  هم  انسانها  با  حمد  و ثنا  به  خدا  رو  ننمایند  و  او  را  نستایند:

(لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ) (٢٦)

از آن  خدا  است  آنچه  در  آسمانها  و  زمین  است‌.  لذا  خدا  بی‌نیاز  (‌از  عبادت  انسـانها)  و  سـتوده  (‌از  طرف  همۀ  آفریده‌های  جهان‌)  است‌. 

* 

هم  اینک  این  چرخش  و گردش  پایان  می‌پذیرد  با  صحنۀ  جـهانی‌ای  کـه  به  بی‏نیازی  خدا  اشاره  می‌نماید،  بی‌نیازی‌ای‌ که  بی‏نهایت  و  تمام  ناشدنی  است‌،  و  به  علم  خدا  اشاره  می‌نماید،  علمی  کـه  نـامحدود  است‌،  و  به  قدرت  خدا  اشاره  می‌نماید،  قدرت  بر  آفریدنی  و  هستی  بخشیدنی  که  پیوسته  تجدید  و  نـو  مـی‌گردند  و  پـایان  نمی‌گیرند،  و  به  اراده  و  مشیّت  خدا که  مطلق  است  و  در  هر  آنچه‌ که  بخواهد  نهایت  ندارد:

(وَلَوْ أَنَّمَا فِی الأرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٧)مَا خَلْقُکُمْ وَلا بَعْثُکُمْ إِلا کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ) (٢٨)

اگر  همۀ  درحتانی  که  روی  زمین  هستند  قلم  شوند،  و  دریا  (‌برای  آن  مرکب  گردد)  و  هفت  دریا  کمک  این  دریا  شود  (‌و  با  آن  مـخلوقات  خدا  یـادداشت  گردد،  قلمها  مـی‌شکنند  و  مـرکّبها  می‌خشکند،  ولی‌)  مـخلوقات  خـدا  پایان  نمی‏‎گیرند.  خداوند  عزیز  و  حکیم  است  (‌مـی‌دانـد  چه  چـیزها  را  باید  بیافریند  و  چگونه  بیافریند)‌.  آفرینش  شما  (‌در  آغاز)  و  زنده  گرداندن  شـما  (‌در  انجام‌)  جز  همسان  (‌آفرینش  و  زنده  گرداندن‌)  فردی  نیست‌.  خدا  شنوا  و  بینا  است  (‌و  اقوال  و  اعمال  بندگان  از  او  نـهان  نمی‌باشد).

این  صحنه‌ای  برگرفته  از  معلومات  انسانها  و  مشاهدات  محدود  ایشان  است‌.  این  صحنه  برای  این  است ‌که  معنی  تجدید  و  تعدّد  نامحدود  اراده  و  مشیّت  را  بـه  ذهن  ایشان  نزدیک  گرداند،  تجدید  و  تجدّدی ‌که  ذهن  انسان  نمی‌تواند  چنان که  باید  آن  را  درک  و  فهم  کـند  بـدون  همچون  مجسّم‌ کردنی  و  مثال  زدنی‌.

انسانها  دانش  خود  را  می‌نوشتند،  و گفتار  خویش  را  می‌نگاشتند،  و  دستورها  و  فرمانهای  خویشتن  را  از  راه  نوشتن  آنها  با  قلمها  به  اجراء  درمی‌آوردند  -‌ قلمهائی‌ که  از  نی  بیشه‌زارها  تهیّه  می‌شد،  و  دوات  آنها  از  ابریشم  یا  کتان  پر  می‌گردید،  و  جوهر  و  مرکّب  دواتها  از گیاهان  و  مواد مختلف  فراهم  می‌آمد  -‌ مردمان  با  جوهر  و  مرکّب  و  مـانند  اینها  مطالب  خود  را  می‌نگاشتند.  این  جوهر  یا  مرکّب  از  حجم  دواتی  یا  حجم  شـیشه‌ای  بیشتر  نبود.  دواتی  را  یا  شیشه‌ای  را  پر  مـی‌کرد  و  بس.  ایـن  قـرآن  است ‌که  برای  انسانها  مثالی  می‌زند  و  برایشان  بـیان  می‌دارد که  اگر  همۀ  درختان  روی  زمین  به  قلم  تبدیل  گردند،  و  همۀ  دریاهای  روی  زمین  جوهر  و  مرکّب  شوند،  بلکه  اگر  هفت  برابر  این  دریاها  هم  جوهر  و  مرکّب  گردند  و  به‌ کمک  دریاهای  روی  زمین ‌گرفته  شوند،  و  نویسندگان  بنشینند  و کلمات  نوین  خدا  را  بنویسد،  کلماتی ‌که  دالّ  بر  دانش  یزدانند  و  بیانگر  اراده  و  مشیّت  او  هستند،  چه  می‌شود؟  قلمها  به  پـایان  می‌آ‌یند  و  جوهرها  و  مرکّبها  می‌خشکند  و  خاتمه  می‏یابند.  درختان  تمام  می‌شوند  و  دریاها  می‌خشکند  و  پایان  می‌گیرند،  ولی ‌کلمات  خدا  هنوز  می‌مانند  و  پایان  نمی‌گیرند،  و  به  نهانت  نمی‌رسند  .  .  .  قلمها  و  دریاها  محدودند  و  با  غیر  محدود  روبرو  می‌شوند.  محدود  هر چه  و  هر  اندازه‌ که  باشد  به  پایان  خواهد  رسید،  و  غیر  محدود  باقی  می‌ماند  و  اصلاً  چیزی  از  آن‌ کاسته  نمی‌شود  .  .  .کلمات  خدا  پایان  نمی‌گیرند،  چون  دانش  خدا  محدود  نیست‌،  و  اراده  و  مشیّت  او کوتاه  نمی‌آید  و  حدّ  و  مرزی  نمی‌شناسد،  و  اراده  و  مشیّت  یزدان  سبحان  اجراء  می‌گردد  و  حدودی  و  قیودی  نمی‌شناسد.

درختها  و  دریاها  در  میان  نمی‌مانند،  و  زنده‌ها  و  چیزها،  و  اشکال  و  احوال  نهان  و  پنهان  می‌گردد،  و  دل  انسان  در  برابر  عظمت  آ‌فریدگار  باقی  و  پـایداری ‌که  تغییر  نــمی‌پذیرد  و  دگرگون  نـمی‌شود  و  زوال  نـمی‌شناسد  خاشعانه  می‌ایستد،  و  در  مقابل  قدرت  افریدگار  توانا  و  اداره‌کنندۀ  جهان  و کار  بجا  کرنش  می‌برد:

(إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (٢٧)

خداوند  عزیز  و  حکیم  است  (‌می‌داند  چه  چیزها  را  بـاید  بیافریند  و  گونه  می‌آفریند)‌.

در  برابر  این  صحنۀ  خاشعانه‌،  واپسین  آهنگ  را  در  این  چرخش  و گردش  سر  می‌دهد،  و  از  آ‌ن  صحنه  یک  دلیل  جهانی  بر  آسان  بودن  آفرینش  و سـادگی  رسـتاخیز  و  دوباره  زنده  شدن  می‌سازد  و  ارائه  می‌دهد:

(مَا خَلْقُکُمْ وَلا بَعْثُکُمْ إِلا کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ) (٢٨)

آفرینش  شما  (‌در  آغاز)  و  زنده  گرداندن  شما  (‌در  انجام‌)  جز  همسان  (‌آفرینش  و  زنده  گردانـدن‌)  فردی  نیست‌.  خدا  شنوا  و  بینا  است  (‌و  اقوال  و  اعمال  بندگا‌ن  از  او  نهان  نمی‌باشد)‌.

اراده  و  مشیّتی‌ که  به  محض  این‌ که  بخو‌اهد  بیافریند  آفرینش  صورت  می‌پذیرد  و  پدیده  پـدیدار  می‌آید،  برای  همچون  اراده  و  مشـیّتی‌  یک  نـفر  و  بسیاری  از  مردمان  یکسـان  است‌.  او که  تلاش  محدودی  را  در  آفرینش  فردی  صرف  نمی‌کند،  و  با  یکایک  افراد  هـم  تلاش  را  صرف  نمی‌کند.  در  این  صورت  آفریدن  فردی  و  آفریدن  میلیونها  فرد  برابر  است‌.  دوباره  زنده‌ گرداندن  فردی  و  زنده‌ گرداندن  دوبارۀ  میلیونها  نفر  یکسان  است‌.  چیزی‌ که  زنده‌ گرداندن  را  انجام  می‌دهد  واژه‌ای  بیش  نیست‌،  و  آن  اراده  و  مشیّت  است‌:

 (إنما أمره إذا أراد شیئا أن یقول له کن فیکون).

هرگاه  خدا  چیزی  را  بخواهد  که  بشود،  کار  او  تنها  ایـن  است  که  خطاب  بدان  بگوید:  بشو!  و  آن  هم  می‌شود.  (یس/82)

همراه  با  قدرت‌،  دانش  و  آگاهی  است‌ که  با  آفـریدن  و  دوباره  زنده‌ گرداندن‌،  و گذشته  ا‌ز  آنها  با  حساب  و کتاب  به  سزا  و  جزای  دقیق‌،  همدم  و  همسو  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ) .

خداوند  شنوا  و  بینا است  (‌و  اقوال  و  اعمال  بندگان  از  او  نهان  نمی‌باشد).

*

واپسین  چرخش  و گـردش  درمی‌رسد  و  به  مسأله‌ای  می‌پردازد که  قبلاً  سه  تا  چرخش  و گردش  بدان  پردا‌خته‌اند.  بیان  می‌دارد که  خدا  حقّ  است‌،  و  خدایان  و  معبودهائی  را که  بجز  خدا  ادّعاء  می‌کنند  و  به  فـریاد  می‌خوانند  باطل  و  ناحقّ  هستند.  همـین  مقرّر  می‌دارد  که  باید  خالصانه  برای  خداوند  یگانه  عبادت  و  پرستش  کرد  و  بس.  مسألۀ  روز آخرت  را  نیز  روشن  می‌کند،  روزی ‌که  اصلاً در  آن  نه  پدری  برای  پسرش  می‌تواند  کاری  بکند،  و  نه  پسری  برای  پدرش  می‌تواند کاری  را  انجام  دهد  .  .  .  همراه  با  این  مسأله‌ها  انگیزه‌های ‌گوناگون  تازه‌ای  به  میان  می‌آید،  و  واپسین  چرخش  و گرد‌ش  آنها  را  در  جولانگاه  وسیع  هستی  نشان  می‌دهد  و  عرضه  می‌دارد.

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (٢٩)ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) (٣٠)

آیا  نـدیده‌ای  که  خداوند  شب  را  در  روز،  و  روز  را  در  شب  داخل  می‏‎گرداند،  و  خورشید  و ماه  را  مسخّر  کرده  (‌و  در  مسیر  منافع  انسانها  به  جریان  انداخته  است‌؟‌)  و  این  که  هر  کدام  تا  سرآمد  معیّنی  به  حرکت  خود  ادامـه  می‌دهند  (‌و  این  نظم  و  نظام  تا  پایان  گرفتن  دنیا،  پـایان  نمی‌یابد)  و  خداوند  از  آنچه  انجام  می‌دهید  آگاه  است‌؟  این  (‌آفریده‌های  عجیب  و  غریبی  را  که  می‌بینید)  دلیل  بر  آن  است  که  خداوند  حقّ  است‌،  و  آنچه  را  که  بجز  او  بـه  فـریاد  می‌خوانید  و  عبادت  مـی‌نمائید  بـاطل  است‌،  و  خداوند  والامقام  و  بزرگوار  (‌و  بالاتر  و  برتر  از  آن  است  که  به  توصیف  درآید)‌.

صحنۀ  دخـول  شب  در  روز،  و  دخول  روز  در  شب‌،  و  کاهش  و  افزایش  هر یک  از  آن  دو  به  هنگام  دگـرگونی  فصلها،  واقعاً  صحنۀ  شگفتی  است‌. ولی  بر  اثر  طول  انس  و  الفت  بدانها  و  تکرار  پیاپی  آنها،  بسیاری  از  مردمان  در  برابر  آنها  حسّاسیّت  خود  را  از  دست  می‌دهند،  ایـن  شگفتی  را  ملاحظه  نمی‌کنند،  شگفتی‌ای ‌کـه  با  نظم  و  نظام  دقیقی  تکرار  می‌گردد،  و  یک  بار  هم  تأخیر  نمی‌کند  و  به  عقب  نمی‌افتد  و  نابسامان  و  نابهنجار  نمی‌شود،  و  این  چرخۀ  همیشگی  انحراف  نمی‌پذیرد  و کندی  و  تندی  ندارد،  و  مسیر طبیعی  خود  را  منظّـم  و  مرتّب  طی  می‌کند  و  می‌پیماید  .  .  .  تنها  خدای  یگانه  بر آفرینش  و  پیدایش  این  نظم  و  نظام  و  محافظت  و  مراقبت  از  آن  قادر  و  توانا  است  و  بس.  درک  و  فهم  این  حقیقت  نیازی  به  بیش  از  مشاهده  این  چرخۀ  دائمی  و  بـدون‌ کندی  و  تندی  و  انحراف  ندارد.

پیوند  این  چرخه  با  خورشید  و  ماه  و جریان  منظّم ‌آن  دو،  پیوند  روشن  و  آشکاری  است‌،  مسخّر کردن  خورشید  و  ماه‌،  شگفتی  بزرگتری  از  شگـفتی  شب  و  روز،  و  از  شگرفی‌ کاهش  و  افزایش  آن  دو  است‌.  مسخّر کردن  خورشید  و  ماه  از کسی  جز  خدای  توانا  و  آگاه  سـاخته  نیست‌.  فقط  خدا  مـی‌دانـد  خورشید  و  مـاه  تـا  وقت  مشخّص  چه  مدّت  زمانی  بدین  حرکت  و  جریان  خود  ادامه  می‌دهند،  و  تنها  خدا  می تواند  این  مدّت  زمان  آن  دو  را  به  حرکت  و  جریان  بیندازد‌.  همراه  با  حقیقت  داخل  کردن  شب  در روز،  و روز در  شب‌،  و  حقیقت  مسخّر  کردن  خورشید  و  ماه  -‌ که  دو  حقیقت  جهانی  بـرجسـته  هستند  -  حقیقت  دیگری‌ که  همسان  آن  دو  است‌،  قرآن  آن  حقیقت  را  با  دو  حقیقت  قبلی  در  یک  آیه  ذکر  می‌کند:

(وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ) (٢٩)

و  خداوند  از  آنچه  انجام  می‌دهید  آگاه  است‌.

بدین  منوال  این  حقیقت  غیبی  نیز  در کنار  حقائق  جهانی‌،  آشکارا  جلوه‌گر  می‌آید.  این  حقیقت  هم  بسان  همۀ  حقائق  جهانی  است  و  دارای  ا‌رتباط  استوار  با  آنها  است‌.

آن گاه  بر  ا‌ین  حقائق  سه‌گانه  با  حقیقت  بـزرگ‌تری ‌که  همۀ  حقائق  دیگر  بر  آن  استوارنـد  پیرو  مـی‌زند.  ایـن  حقیقت  است ‌که  این  چرخش  و گردش  بدان  می‌پردازد،  و  برای  آن  این  دلیل  را  دیباچه  می‌سازد:

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) (٣٠)

این  (‌آفریده‌های  عجیب  و  غریبی  را  که  می‌بینید)  دلیل  بر  آن  است  که  خداوند  حقّ  است‌،  و آنچه  را  که  بـجز  او  بـه  فــریاد  مـی‌خوانــد  و  عبادت  مـی‌نمائید  باطل  است‌،  و  خداوند  والامقام  و  بزرگوار  (‌و  بالاتر  و  برتر  از  آن‌)  است  (‌که  به  توصیف  درآید)‌.

«‌ذلک‌:  آن‌»‌،  آن  نظم  و  نظام  حهانی  و  ثابت  و  همیشگی  و  هماهنگ  و  دقـیق‌،  آن  نظم  و  نظام  برپا  و  برجا  است  به  دلیل  این‌ که  خدا  حقّ  است  و  چیزهائی  را که  بجز  او  به  کمک  می‏‎طلبند  و  می‌پرستند  باطل  هستند.  خدا  با  ایـن  حقیقت  بزرگی‌ که  همۀ  حقائق  دیگر  بر  آن  تکیه  دارند،  و  جهان  هستی  بر  آن  ا‌ستوار  است‌،  متّصف  است‌.  وجود  خدا  حقّ  است‌.  خدا  پاک  و  منزّه  از  شریک  و  انباز  است‌.  خدا  است ‌که  این  جهان  را  برپا  و  برجا  می‌دارد.  او  است  که  این  جهان  را  محفوظ  و  مصون  می‌گرداند.  او  است‌ که  جهان  را  اداره  می‌کند  و کار  و  بار  آن  را  می‌چرخاند.  او  است‌ که  ثبات  و  اسـتقرار  و  پـیوند  و  هماهنگی  آن  را  تضمین  می‌نماید،  تا  آنجا که  یزدان  بخواهد  که  جهان  بما‌ند.

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ ).

این  (‌آفریده‌های  عجیب  و  غریبی  را  که  می‌بینید)  دلیل  بر  ان  است  که  خداوند  حقّ  است‌.

هر  چیزی  جز  خدا  دگرگونی  می‌پذیرد.  هر  چیزی  جز  خدا  تحوّ‌ل  و  تبدّل  پیدا  می‌کند.  هر  چیزی  جز  خدا  افزایش  و  کاهش  می‌گیرد،  و  قوّت  و  ضعف  بدان  دست  می‌دهد،  و  شکوفائی  و  پژمردگی  و  ترقّی  و  تنزّل  و  خـوشبختی  و  بدبختی  و  پیشروی  و  پسروی  دارد.  هر  چیزی  جز  خدا  پس  از  نبودن  وجود  پیدا  می‌کند  و  از  نیستی  به  هستی  می آید،  و  پس  از  وجود  پیدا کردن  و  هستی  یافتن  زوال  می‌پذیرد  و  نیست  می‌شود.  تنها  خداوند  سبحان  است‌ که  ازلی  و  ابدی  و  ماندگار  و  باقی  است  و  تغییر  و  تبدیل  بدو  راه  ندارد  و  زوال  و  فنا گریبانگیرش  نمی‌شود.  آن ‌گاه  در  نفس  از  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  باقیمانده‌ای می ماند:

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ ).

این  بدان  سبب  است  کـه  خدا  حقّ  است‌.

واژه‌ها  آن  باقیمانده  را  نمی‌توانند  به  رشتۀ  تعبیر  بکشند،  و  نمی‌توانند  با  کلام  بشری  به  بیان  آن  بپردازند،  آن  تعبیر  و کلامی‌ که  به  انسان  داده  شده  است  و  به  تملّک  او  درآورده  شده  است‌.  باقیمانده‌ای  است  که  دل  آن  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  درون  آن  را  احساس  می‌کند،  و  سراسر  وجود  بشری  آن  را  حسّ  می‌نماید،  ولی  تـعبیر  نمی‌تواند  بیانگر  آن  باشد!..  همچنین  است‌:

(وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) .

و  خداوند  والامقام  و  بزرگوار  (‌و  بالاتر  و  بـرتر  از  آن‌)  است  (‌که  به  توصیف  درآید)‌.

خداوندی‌ که  جز  او کسی  «‌عَلیّ‌:  والامقام‌»  نیست‌،  و  جز  او کسی  «‌کَبیر:  بزرگوار»  نمی‌باشد  .  .  .  چه  می‏گوئی  آیا  چیزی  از  آنچه  در  وجود  من  در گشت  و گذار  است  و  در  برابر  آن  تعبیر  شگفت  قرآنی  بر  دلم  مـی‌گذرد گـفته‌ام‌؟  احساس  می‌کنم‌ که  همۀ  تعبیرهای  بشری  وقتی‌ که  به  بیان  همچون  حقائق  بزرگی  می‌پردازند  از  آنها  می‌کاهند  و  بر  آنها  نمی‌افزایـند،  و  تـنها  تعبیر  قرآنی  است  -  همان‌ گونه ‌که  هست  -‌ تعبیر  الهامگرانۀ  منحصر  به  فردی  است ‌که  می‌تواند  از  چنین  حقائق  بزرگ  چیزی  بگوید  و  روشنگری  کند.

روند  قرآنی  بر  آن  صحنۀ  جهانی،  و  بر  ایـن  پسودۀ  درونی‌،  با  صحنۀ  دیگری  از  چیزهائی‌ کـه  مـربوط  به  زندگی  انسانها  است  و  در  زندگی  انسانها  مـعمول  و  ملموس  است  پیرو  می‌زند،  این  صحنه‌،  صـحنۀ  کشـتی  است ‌که  در  پرتو  لطف  خدا  در  دریا  حرکت  می‌کند.  در  این  صحنه  مـردمان  را  در  برابـر  منطق  فطرت  نگاه  می دارد،  بدان  هنگام‌ که  با  هول  و  هراس  دریا  و  با  بیم  و  ترس  خطر  دریا  رویاروی  می‌شود،  و  از هر گونه  نیرو  و  توانی  و  قدرت  و  قوّتی  و  سرمستی  و  غروری  بی‌بهره است:

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَةِ اللَّهِ لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیَاتِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ (٣١)وَإِذَا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ) (٣٢)

آیا  ندیده‌ای  کشتیها  بر  صفحۀ  دریاها  به  فرمان  الله‌،  و  در  پــرتو  نـعمت  خدا  حرکت  می‌کنند،  تـا  او  گوشه‌ای  از  نشانه‌های  (‌قدرت‌)  خود  را  به  شما  بنفایاند.  قطعاً  در  این  (‌گشت  و  گذار  کشتیها  در  گسترۀ  دریـاها)  نشـانه‌های  بزرگی  (‌بر  قدرت  خدا)  است  برای  کسانی  که  بس  شکیبا  و  بسیار  سپاسگزار  باشند.  (‌منکران  خدا)  هنگامی  کـه  (‌سوار  کشتی  می‌شوند  و)  موجهائی  همچون  کوه  آنان  را  فرا  می‏‎گیرد،  خالصانه  خدا  را  به  فـریاد  مـی‌خوانـند  و  عبادت  را  خاصّ  او  مـی‌دانـند.  ولی  هنگامی  که  آنـان  را  نجات  داده  و  سالم  به  خشکی  رساندیم،  برخی  از  آیشان  میانه‌روی  را  درپیش  می‏‎گیرند  (‌و  بر  ایمان  خود  وقادار  و  پــایدار  مـی‌مانند،  و  تــعداد  زیــادی  دوبـاره  خدا  را  فراموش  کرده  و  راه  کفر  درپیش  می‌گیرند)‌.  آیه‌های  مـا  را  هیچ  کسی  جز  خیانت ‌پیشگان  ناسپاس‌،  انکار  نمی‌کند.  کشتی  در  دریا  حرکت  می‌کند  برابر  قوانینی ‌که  خدا  د‌ر  دریا  و کشتی  و  باد  و  زمین  و  آسمان  به  ودیعت  نـهاده  است‌.  آفرینش  این  آفریده‌ها  با  خواصّ  و  ویژگیهائی ‌که  دارند  سبب  می‌شود کشتی  بتواند  در  دریا  حرکت‌ کند  و  به  دریا  فرو  نرود  یا  از  حرکت  باز  نـایستد.  اگر  ایـن  خواصّ  و  ویژگیها کمترین  اختلال  و  نقصی  پـیدا کنند،  کشتی  در  دریا  حرکت  نمی‌کند.  اگر  غلظت  آب‌،  غلظت  مادۀ ‌کشتی‌،  نسبت  فشار  هوا  بر  سطح  دریا،  امواج  آبی  و  امواج  هوائی‌،  درجۀ  حرارت  از  حدّ  و  مرزی‌ که  آب  با  آن  آب  می‌ماند  و  امواج  آب  و  هوا  در  حدود  مـناسب  خود  محفوظ  می‌گردد،  اگر  نسبتی  از  اینها  مختل ‌گردد  و  نقص  بپذیرد، کشتی  در  آب  حرکت  نمی‌کند. گذشته  از  همۀ  اینها  این  می‌ماند که  خدا  نگاهدار  و  نگاهبان  کشتی  است  بدان ‌گاه‌ که  بالای  امواج  در  وسّط  گردبادها  و  طـوفانها  و  بارانها  قرار  می‌گیرد  و  سینۀ  آبـها  را  می‌شکافد!  آنجا که  محافظ  و  مراقبی  جز  خـدا  وجود  ندارد. کشتی  در  پرتو  نعمت  خدا  و  لطف  و  مرحمت  او  در  همه  حال  و  آن  حرکت  می‌کند،  و  همچنین  نعمت  خدا  و  فضل  او  را  با  خود  حمل  مـی‌کند.  تـعبیر  قـرآنـی  دربرگیرندۀ  این  معنی  و  هم  آن  معنی  است‌:

(لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیَاتِهِ).

تا  او  گوشه‌ای  از  نشـانه‌های  (‌قدرت‌)  خود  را  بـه  شـما  بنمایاند. 

نشانه‌های  قدرت  خدا  در  مـعرض  دیـد  هـمگان  است‌.  هر کس‌ که  می‌خواهد  آنها  را  بـبیند،  آنـها  را  می‌تواند  ببیند.  نه  پیچیدگی  بر  سر  راه  دیدن  است  و  نه  آنها  پنهان  از  دیدگانند.

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ ).

قطعاً  در  این  (‌گشت  و  گذار  کشتیها  در  گسترۀ  دریـاها)  نشانه‌های  بزرگی  (‌پر  قدرت  خدا)  است  برای  کسانی  که  پس  شکیبا  و  بسیار  سپاسگزار  باشند.

«‌صبّار»  و شکیبا  در  وقت  زیان  و  ضرر  و  بلا  و  مصیبت  است‌.  «‌شکور»  و  سـپاسگزار  در  وقت  نفع  و  سود  و  خوشی  و  شادمانی  است‌.  این  دو  حالت‌،  دچار  انسـان  می‌شوند  و  به  انسان  دست  می‌دهند.

انسانها  صبر  و  شکیبائی  نمی‌ورزند،  و  شکر  و  سپاس  نمی‌کنند  و نمی‌گویند.  بلکه  انسانها  وقتی ‌کـه  ضـرر و  زیان  و  مصیبت  و  بلا  بد‌یشان  دست  می‌دهد  به  نـاله  و  فریاد  درمی‌آیند.  خدا  ایشان  را  از  این  ضرر  و  زیـان  و  مصیبت  و  بلا  نجات  می‌دهد،  امّا  آنان  شکر  نمی‌کنند  و  سپاس  نمی‌گویند  مگر  اندکی  از  مردمان‌:

(غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ ).

(‌منکران  خدا)  هنگامی  که  (‌سوار  کشتی  مـی‌شوند  و)  موجهائی  همچون  کوه  آنان  را  فرا  می‏‎گیرد،  خـالصانه  خـدا  را  بــه  فـریاد  مـی‌خوانـند  و  عبادت  را  خـاصّ  او  می‌دانند.

در  برابر  خطری  همچون  این  خطر،  در  حالی‌ که  موجهائی  همچون‌ کوه  آنان  را  فرا  مـی‌گیرد،  و کشـتی  بسـان  پـر  پرنده‌ای‌،  سرگردان  در  میان  آبهای  فراوان  هراس‌انگیزی  بدین  سو  و  بدان  سو  می‌افتد  و  می‌رود،  دلهای  مردمان  از  نیروی ‌گول‌زننده‌،  و  از  قدرت  خیالی  و  موهومی‌ که  در  وقت  شادمانی  و  خرسندی‌،  حقیقت  فطرت  را  از  دیـدگاه  مـردمان  پـنهان  می‌دارد،  و  پـیوند  فطرت  و  آفریدگار  فطرت  را  قطع  می‌کند،  تهی  و  خالی  می‌شود  و  لخت  و  عریان  جلوه‌گر  می‌آید.  وقتی  هم  این  پرده‌ها  و  مانعها کنار  رفت  و  فرو  افـتاد،  و  فطرت  از  هر گونه  پرده‌ای  به  در  آمد  و  لخت  و  عریان  جلوه‌گر گردید،  رو  به  سوی  خدا  می‌کند  و  راست  و  درست  به  سوی  آفریدگار  خود  می‌گراید  و  روی  می‌نماید،  و  عبادت  و  پرستش  را  خاصّ  او  می‌داند،  و  هر گونه  شریک  و  انبازی  را  نفی  می‌کند،  و  هر گونه  میانجی  و  واسطه‌ای  را  به  دور  می‌اندازد.  و  مردمان  خالصانه  خدا  را  به  فریاد  می‌خوانند  و  عبادت  و  پرستش  را  خاصّ  او  می‌دانند.

(فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ ).

ولی  هنگامی  که  آنان  را  نجات  داده  و سـالم  بـه  خشکـی  رســاندیم‌،  بـرخـی  از  ایشــان  مـیانه‌روی  را  درپیش  می‏‎گیرند  (‌و  بر  ایمان  خود  وفادار  و  پایدار  مـی‌مانند،  و  تعداد  زیادی  دوباره  خدا  را  فراموش  کرده  و  راه  کفر  درپیش  می‌گیرند)‌.

امن  و  امان  و  رفاه  و  خوشی‌،  ایشـان  را  به  نسـیان  و  فراموشی  و  بیشرمی  و  پرروئی  نمی‌راند  و  نمی‌کشاند.  بلکه  خدا  را  یاد  می کنند  و  سپاسگزار  انعام  و  الطاف  او  می‌شوند،  هر چند  هـم  حـقّ  سـپاس  و  حقّ  شکر او را  چنانکه  باید  نمی‌توانند  بجای  آورند  و  از  عهدۀ  ذکر  و  شکر  او  به  در  آیـند.  نـهایت  چیزی‌ که  ذکر کنند‌ه  و  شکرکننده  بدان  دسترسی  پیدا  می‌کند  این  است ‌که  در  ادای  وظیفه  و  انجام  تکلّف  میانه‌رو  باشد.

در  میان  مردمان‌ کسانی  هستند که  خدا  را  انکار  می‌کنند  و  آیات  خدا  را  مردود  می‌دارند  همین‌ که  خطر  برطرف  گردید  و  خوشی  و  رفاه  برگشت‌:

(وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ) (٣٢)

آیه‌های  ما  را  هیچ  کسی  جز  خیانت‌پیشگان  نـاسپاس‌،  انکار  نمی‌کند.

«‌خَتّار»  غدّار  است‌.  به‌ کسی  ختّار  و  غدّار  می‌گوین دکه  بسیار  غدر  می‌کند.^[1] «‌کَفُور»  بسیار  ناسپاس  است‌.  به  کسی‌ کفُور  و  بسیار  ناسپاس  می‌گویند که  سخت‌ کـفر  بورزد.^[2]

این  مبالغۀ  وصفی  در  اینحا  سزاوار کسی  است‌ که  آیات  خدا  را  انکار  می‌کند،  بعد  از  آن‌ که  ایـن  صحنه‌های  جهانی  را  می نگرد  و  می‏‎بیند،  و  منطق  خالصانۀ  روشن  و  روشنگر  فطرت  را  پـیش  چشـم  مـی‌دارد  و  به  عیان  مشاهده  می‌کند.

*

به  مناسبت  سخن  از  هول  و  هراس  دریا  و  خطری‌ که  به  دنبال  دارد  و درونها  را  از  غرور  قدرت  و  قوّت  و علم  و  دانش  تهی  می‌سازد،  و  از  درونها  این  مانعها  و  سدهای  باطل  را  فرو  می‌ریزد،  و  مـردمان  را  رویـاروی  مـنطق  فطرت  نگاه  می‌دارد،  و  به  مناسبت  ا‌ین  هول  و  هراس‌،  ایشان  را  به  یاد  هول  و  هراس  بسیار  بزرگ  قیامت  می‌اندازد،  هول  و  هراس  بزرگ ‌که  هول  و  هراس  دریـا  در  برابر  آن‌ کوچک  و  ناچیز  است‌.  هول  و  هراس  آن  روزی ‌که  رشتۀ  پـیوندهای  حسب  و  نسب  و  قـوم  و  خویشی  را  پاره  می‌کند  و  می‌گسلاند،  و  پدر  را  از  پسر  غافل  می‌کند  و  میان  پسر  و  پدر  جدائی  می‌اندازد،  و  هر  کسی  در  آن  تک  و تنها  می‌گردد،  و  از  هر  یاری  و  مددی  و  از  هر تکیه‌گاه  و پشتیبانی  می‏‎برد  و  بی‌بهره  می‌شود،  و  از  هر  قوم  و  خویشی  و  از  هر  پیوستگی  و  خو‌یشاوندی  گریزان  و  رمان  می‌گردد:

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْمًا لا یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَیْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَلا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ) (٣٣)

ای  مـردمان‌!  (‌از  خشـم  و  عذاب‌)  خدا  بـپرهیزید،  و  از  روزی  بترسید  که  نه  پدری  مسؤولیّت  اعمال  فـررندش  را  می‌پذیرد  و  کاری  برای  او  می‏‎کند،  و  نه  فرزندی  اصـلاً  مسؤولیّت  اعمال  پدرش  را  مـی‌پذیرد  و  کاری  بـرای  او  برآورده  می‌سازد.  وعدۀ  خدا  (‌بـه  فـرارسـیدن  قیامت‌)  حقّ  است‌.  پس  زندگانی  دنیا  شما  را  گول  نزند  و (‌مال  و  مقام  و  نفس  امّاره  و  اهریمن‌)  فریبکار  شما  را  نفریبد.  هول  و  هراس  در  اینجا  هول  و  هراس  روانی  و  جانی  است‌.  اندازۀ  آن  را  باید  از  روی  تأثـیر  آن  در  حسّ  و  شعور  و  دل  سـنجید.^[3]  پـیوندهای  خویشاوندی  و  نزدیکی‌ و قوم  و خویشی‌،  و قطع  شدن  پیوندهای  حسب  و  نسب  موجود  مـیان  پدر  و  پسر،  پسر  و  پـدر،  و  سرگرمی  و  پرداختن  هر کس  به ‌کار  و  بار  خود،  به  گونه‌ای‌ که  کسی  برای‌ کسی  نتواند کاری  بکند،  و  به  کسی  چیزی  جز  عمل  و کسب  او  سودی  نرساند،  ایـنها  همه  جز  به  خاطر  هول  و  هراسی  نیست ‌که  مثل  و  مانندی  در  عرف  و  عادت  مردمان  ندارد  .  .  .  دعوت  به  ترس  و  هراس  از  عذاب  و  خشم  خدا  در  ایـنجا  بجا  است  و  در  جائی  است‌ که  بدان  پـاسخ  داده  می‌شود  و  پـذیرفته  می‌گردد.  و  مسألۀ  آخرت  هم  در  سایۀ  این  هول  و  هراس  فراگیر  عرضه  می‌گردد،  و  این  است  که  دلها  بدان  گوش  فرا  می‌دهند  و  آن  را  می‌شنوند.

(إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ).

وعدۀ  خدا  (‌به  فرا  رسیدن  قیامت‌)  حقّ  است‌.

وعدۀ  خدا  عقب  نمی‌افتد  و  قـطعاً  رخ  مـی‌دهد.  هـیچ  چاره‌ای  از  رویاروی  شدن  با  این  هول  و  هراس  سخت  و  شدید  نیست‌. گریزی  از  رویاروی  شدن  با  حساب  و  کتاب  دقیق  و  جزا  و  سزای  دادگـرانه  نیست‌،  هول  و  هراس  شدید  و  حساب  و کتاب  دقیق  و  سزا  و  جزای  دادگرانه‌ای  که  در  هنگامۀ  آن‌،  پدری  برای  پسری‌،  و  پسری  بـرای  پدری  نمی‌تواند  کاری  بکند.

(فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا ).

پس  زندگانی  دنیا  شما  را  گول  نزند.

دنیا  و  آنچه  در  آن  از کالا  و  لهو  و  لعب  و  سـرگرمی  و  مشغله  است  شما  را  نفریبد.  چه  دنـیا  مـهلت  و  مـدّت  محدودی  است‌.  دنیا  محلّ  امتحان  و  آزمون  است‌.  دنـیا  جایگاه  سزاوار  سزا  و  جزا  شدن  است‌.

(وَلا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ) .

و  (‌مال  و  مقام  و  نفس  امّاره  و  اهریمن‌)  فریبکار  شـما  را  نفریبد. 

شما  را  نفریبد کالائی  که  انسان  را  غـافل  مـی‌سازد،  یـا  سرگرمی  و  مشغلتی ‌که  خدا  را  از  یاد  انسان  می‌برد،  یا  اهریمنی ‌که  در  سینه‌ها  وسوسه  به  راه  می‌انـدازد،  یـا  اهریمنانی  که  زیاد  و  فراوانند:  گول  خـوردن  بـا  مـال  و  دارائی  اهریمن  است‌.  گول  خوردن  با  عمر  و  سنّ  و  سال  اهریمن  است‌.  گول  خوردن  با  قدرت  و  قـوّت  اهریمن  است‌.  گول  خوردن  با  سلطه  و  حاکمیّت  اهـریمن  است‌.  انگیزش  هوا  و  هوس  اهــریمن  است‌.  جـهش  شــهوت  اهریمن  است  .  .  .  از  خشم  و  عذاب  خدا  پرهیز کردن  و  ترسیدن‌،  و  آخرت  را  قصور کردن  و  پیش  چشم  داشتن‌،  نگاهدار  انسان  از  هر گونه  گول  خوردنی  است‌.

*

در  پایان  چرخش  و گردش  چهارم‌،  و  در  پایان  سوره‌،  و  در  سایۀ  این  صحنۀ  هراس‌انگیز،  واپسـین  آهنگ  در  سوره  فرا  می‌رسد  نیرومند  و  ژرف  و  ترس‌آور،  و  دانش  فراگیر  خدا،  و  ناتوانی  انسان  و  در  پس  پرده  از  غـیبها  بودن  او  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  مقرّر  می‌دارد  مسأله‌ای  را که  این  سوره  با  همۀ  اجزاء  خود  بدان  می‌پردازد.  همۀ  اینها  هم  در  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  تـصویرگر  شگـفت  قرآنی  پدیدار  و  نمودار  می‌آید:

(إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الأرْحَامِ وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَاذَا تَکْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ) (٣٤)

آگاهی  از  شفرا  رسیدن  قیامت  ویژۀ  خدا  است‌،  و  او  است  که  باران  را  می‌باراند،  و  مطّلع  است  از  آنچه  در  رحمهای  (‌مادران‌)  است‌،  و  هیچ  کسی  نمی‌داند  فردا  چـه  چیز  را  فراچنگ  می‌آورد،  و  هیچ  کسـی  نـمی‌دانـد  کـه  در  کـدام  سرزمینی  می‌میرد.  قطعاً  خدا  آگاه  و  بـاخبر  (‌از  مـوارد  مذکور)  است‌. 

یزدان  سبحان  قیامت  را  غیب  کرده  است  و  نهان  داشـته  است‌.  این  است  که  هیچ  کسی  جز  خودش  نمی‌داند  کـی  قیامت  فرا  می رسد.  این  کار  بدان  خاطر  است ‌که  مردمان  پیوسته  برحذر  بمانند،  و  همیشه  انتظار  آن  را  بکشند،  و  دائماً  فرا  رسیدن  آن  را  بپایند،  و  هـمیشه  بکوشند که  اندوخته‌ای  برای  قیامت  بفرستند.  در  حـالی  کـه  آنـان  نمی‌دانند  قیامت  کی  فرا می‌رسد،  چرا  که  قیامت  ناگهانی  در  یک  لحظه  درمی‌رسد،  و  نباید  مردمان  دربرگرفتن  زاد  و  توشه  تأخیر کنند،  و  بلکه  باید  با  عجله  پشتوانه‌ای  برای  خویشتن  دست  و  پا کنند.

خداوند  باران  را  برابر  حکمت  خودش  می‌باراند،  بدان  اندازه  که  می‌خواهد.  گاهی  انسانها  نزدیکی  نزول  باران  را  در  پرتو  تجارب  و  مقیاسهای  خود  می‌دانند،  و لیکـن  نمی‌توانند  اسباب  و  علل  بارش  باران  را  بیافرینند.  این  نصّ  قرآنی  مقرّر  می‌دارد  که  خدا  است  باران  می‌باراند،  زیرا  یزدان  سبحان  است  که  اسباب  و  علل  جهانی‌ای  را  پدید  می‌آورد که  باران  را  تشکیل  می‌دهند  و  آن  را  نظم  و  نظام  می‌بخشند.  اخـتصاص  بارش  بـاران  به  خـدا،  اختصاص  قدرت  است‌،  همان ‌گونه‌ کـه  از  نـصّ  پـیدا  و  هویدا  است‌.  برخیها  گمان  می‌برند  کـه  باران  از  جملۀ  غیبهائی  است ‌که  به  علـم  خدا  اختصاص  دارد.  هر چند که  تنها  علم  خدای  یگانه  در  هر  چیزی  و  در  هر کاری  علم  است  و  بس‌.  تنها  علم  خدا  علم  صحیح  و کامل  و  شامل  و  دائمی  است  که  افزایش  و  کاهشی  بدان  راه  ندارد.

(وَیَعْلَمُ مَا فِی الأرْحَامِ ).

و  مطّلع  است  از  آنچه  در  رحمهای  (‌مادران‌)  است‌.

آگاهی  از  آنچه  در  رحمها  می‌گذرد  به  خـدا  اخـتصاص  دا‌رد،  همان ‌گونه‌ که  اطّلاع  از  فرارسیدن  «‌‌قیامت‌»  به  خدا  اختصاص  دارد.  فقط  خدا  تمام  خصوصیّات  و  جزئیّات  و  فعل  و  انفعالات  داخل  رحمها  و  چیزهای  داخل  رحمها  را  می‌داند  و  بس‌.  علم  خدا  علم  یقینی  است‌.  خدا  می‌دانـد  در  ارحام  در  هر  لحظه  و  آنی  چه  می‌گذرد  و  چه  احوال  و  اوضـاع  و  مراتـبی  پـدیدار  و  نـمودار  مـی‌شود.  همه  برجوشیدن  و  فروکش ‌کردنی  رخ  می‌دهد.  چـه  حـمل  و  جنینی  پدیدار  می‌آید  و  چه ‌کیفیّت  و کمیّت  و  استعدا‌دی  خواهد  داشت‌،  پیش  از  این‌ که  حمل  و  جنین  حجمی  و  وزنی  داشته  باشد.  آیا  این  حمل  و  جنین  نر  است  یا  ماده‌،  در  آن  زمان ‌که  کسی  نمی‌تواند  چیزی  از  آن  حـمل  و  جنین  بفهمد  و  بدان  در  آن  لحظۀ  نخستین‌ که  سـلول  و  اوول  یکسان  و  متّحدند.  سیماهای  جنین  و  ویژگیهای  آن  و  حالتها  و  استعدادهای  آن  چگونه  و  چطور  خواهد  بود  .  .  .  همۀ  اینها  مختصّ  به  علم  خدای  بزرگوار  است‌.

(وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَاذَا تَکْسِبُ غَدًا ).

و  هیچ  کسی  نمی‌داند  فردا  چه  چیز  فراچنگ  می‌آورد.  هیچ‌ کسی  نمی‌داند  چه  چیزی  را  از  خیر  و  شرّ،  نـفع  و  ضرر،  رفاه  و  آسایش  و  سختی  و  تنگدستی،  تندرستی  و  بیماری،  و  طاعت  و  معصیت  فراچنگ  مـی‌آورد.  کسب  یعنی  فراچنگ  آوردن‌،  فراتر  از  سود  مالی  و  چیزی  است  که  در  این  راستا  است‌.  کسب  یا  فراچنگ  آوردن‌،  هر  آن  چیزی  است ‌که  انسان  فردا  به  دست  می‌آورد.  این  هـم  غیب  است  و  نهان  از  دیدگان  است‌.  غیبی  است ‌که  درگاه  آن  بسته  است‌،  و  پرده‌ها  بر  آن  آویـزان  گردیده  است‌.  ا‌نسان  در  برابر  تاریکی  غیب  مات  و  مبهوت  می‌ایستد،  و  نمی‌تواند  چیزی  را  ببیند که  در  آن  سوی  پرده  است‌.  همچنین  است‌:

(وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ).

و  هیچ  کسی  نمی‌داند  که  در  کدام  سرزمینی  می‌میرد.  این‌ کار  هم  در  پس  پرده  فروهشتۀ  ستبری  است‌ کـه  گوشها  و  چشمها  به  فراسوی  آن  راه  ندارند  و  نمی‌توانند  بدان  نفوذ  بکنند  و  از  آن  عبور  نمایند.^[4]

انسان  در  برابر  این  پرده‌ها  عاجز  و  درمانده  و کرنش‌کنان  و  ویلان  می‌ماند.  وقتی ‌که  انسان  با  این  پرده‌ها  روبرو  می‌شود  تا  اندازه‌ای  از  آنها  چـیزی  مـی‌فهمد،  و  عـلم  معدود  و  ناچیز  خود  را  آشکارا  می‌بیند  و  پی  به  مقصود  دانش  بشری  می‌برد،  و  غرور  علم  و  معرفتی ‌که  ادّعـا  می‌کرده  است  سقوط  می‌کند  و  از  مـیان  برمی‏خیزد.  متوجّه  می‌شود که  مردمان  در  برابر  پردۀ  فروهشتۀ  غیب  جز  دانش  اندکی  ندارند،  و  در  آن  سوی  پردۀ  فروهشتۀ  غیب  چیزهای  بسیاری  است‌ که  مردمان  از  آنها  هیچ ‌گونه  علم  و  اطّلاعی  ندارند.  اگر  مردمان  همۀ  چـیزهای  ایـن  سوی  پردۀ  غیب  را  بدانند  باز  هـم  مـات  و  مـبهوت  و  حیران  و  ویـلان  در  برابر  پـردۀ  غیب  می‌ایسـتند  و  نمی‌دانند  فردا  چه  خواهد  شد  و  چه  بازی ‌کند  روزگار!  بلکه  مردمان  نمی‌دانند  پس  از  همین  لحظه  چه  می‌شود  و  چه  روی  می‌دهد.  در  این  وقت  است‌ که  نفس  بشری  از  کبریاء  خود  پـائین  می‌آید  و  در  برابر  خدا کرنش  می‌نماید.

روند  قرآنی  این  انگیزه‌های  ژرف  را  عـرضه  مـی‌دارد‌،  انگیزه‌هائی‌ که  سخت  در  دل  بشری  تأثیر  می‌گذارند،  و  گسترۀ  فراخ  و  فراوانی  را  فرا  می‌گیرند،‌ گسترۀ  فراخی  از  زمان  و  مکان‌،  واقعیّت  موجود،  آیندۀ  مورد  نظر،  غیب  بسیار  نهان  از  دیدگان‌،  خاطره‌های  درون‌،  و  فاصله‌هائی  که  مرغ  خیال  در  آنها  به  پرواز  درمی‌آید  و  بال  و  پر  می‌زند:  فاصله‌های  میان  قیامت  دوردست‌،  و  بارانهائی  که  سرچشمه‌های  بعیدی  دارند،  و  چیزهائی ‌که  در  رحمها  نهانند  و  پنهان  از  دیدگانند،  و  چیزهائی ‌که  فردا  چنگ  آورده  می‌شوند که  از  لحاظ  زمان  نزدیکند  ولی  در  دل  زمان  فرو  خزیده‌اند  و ناپیدایند.  و  بالأخره  جای  مرگ  و  دفن  آن  هم  در  میان ‌گمانها گم‌ گردیده  است  و  دور  از  دسترس  انسان  شده  است‌.

این‌ گستره‌،  پهنۀ  فراخی  با  فاصله‌های  زمانی  و  اقطار  و  اکناف  مکانی  است‌.  امّا  پسـوده‌های  فراوانـی  که  آن  فــاصله‌ها  و  زمـانها  را  به  تصویر  می‌کشند  پس  از  پرداختن  بدانها  و گشت  و گذار  در  آنها،  آن  فاصله‌ها  و  زمانها کم‌کم  دامن  فراهم  می‌چینند  و  در کنار  نقطۀ  غیب  مجهول ‌گرد  می‌آیند.  با  جملگی  آنها  در  جلو  سوراخ  کوچک  بسته‌ای  می‌ایستیم‌.  اگر  به  اندازه  سر  سوزنی  از  این  سوراخ  بازگردد  نزدیک  و  دور  فراسوی  آن  یکسان  می‌شود،  و  دورترین  نـه  و  نزدیک‌ترین  نقطۀ  آنجا  آشکار  و  پدیدار  می‌گردد^[5].  .  .  ولی  با  وجود  ایـن‌،  سوراخ  غیب  رویـاروی  انسـان  بسته  می‌ماند،  چون  سوراخ  غیب  فراتر  از  قدرت  و  توان  انسان  است  و  در  فراسوی  دانش  آدمیزاد  قرار  دارد.  پیوسته  غیب‌،  غیب  می‌ماند،  و  دربست  به  خدا  مربوط  می‌گردد  و  جز  او  کسی  بدان  دسترسی  پیدا  نمی‌کند،  مگر  خدا  اجازه  بدهد  و  مقداری  برای  انسانها  پدیدار  و  آشکار  شود.

(إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ) (٣٤)

قطعاً  خدا  آگاه  و  باخبر  (‌از  موارد  مذکور)  است‌.

غیر  از  خدا کسی  علیم  و  خبیر،  یعنی  بس  آگاه  و  بسیار  باخبر  نمی‏باشد.

*

بدین  ترتیب  این  سوره  پایان  می‌پذیرد،  و  این ‌کوچ  دور  و  د‌راز،  با  همان  فاصله‌ها  و کرانه‌ها  و  ژرفاهای  بسیار  خود  باقی  می‌ماند،  و  دل  از  ایـن  کوچ  دور  و  دراز  و  فراگیر  و  فراخ‌،  با گامهای ‌کند  و  درمانده‌ای  برمی‌گردد؛  چرا که  بسیار گردیده  است  و  سنگینیهای  فراوانی  را  بر  دوش  کشیده  است‌،  و  دربارۀ  آن  جهانها  و  صحنه‌ها  و  زندگیها  بسی  اندیشیده  است  و  به  تفکّر  نشسته  است‌.  این  سوره  با  وجود  این ‌که  از  ٣4  آیه  بیشتر  نیست‌،  این  همه ‌گستره‌های  فراخ  را  می‌پیماید  و  ا‌ز  این  همه  مسائل  به  سخن  درمی‌آید.  مبارک  و  بزرگوار  خدا  است ‌که  آفریدگار  دلها،  و  نازل‌کنندۀ  این  قرآن  است‌،  قرآ‌نی‌ که  شفاء‌بخش  چیزهائی  است ‌که  در  سینه‌ها  است‌،  و  هدایت  و  رحمت  برای  مؤمنان  است‌.

*

---

^[1] مراد عهدشکن ستم‌پیشه‌ای است ‌که عهود خدا با خود را مراعات  نمی‌دارد (‌مترجم) 

^[2] مراد بسیار ناسپاسی است ‌که نسبت‌ به نعمتهای خـدا سخت ‌کفران  می ورزد. (مترجم‌) 

^[3] مراجعه شود به‌ کتاب‌: «‌مشاهد القیامه فی القرآن‌» فصل‌: دنیای دیگر  در قرآن‌. صفحۀ  42-44 

^[4] مراد از عدم آگاهی مردم از امور پنج‌گانۀ مذکور در آیه‌، خصوصیات و جزئیات هر یک از موارد است‌.  (‌مترجم‌)

^[5] ‌گلچینی از کتاب‌: «‌التصویر الفنی فی ‌القرآن‌»‌. فصل‌: هماهنگی هنری‌. 

تفسیر سورۀ ‌سجده مکّی و شامل سی آیه است‌.

سوره‌ی سجده آیه‌ی 30-1

سورۀ ‌سجده  مکّی  و  شامل  سی  آیه  است‌. 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم

(الم (١)تَنْزِیلُ الْکِتَابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ (٢)أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ (٣)اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا شَفِیعٍ أَفَلا تَتَذَکَّرُونَ (٤)یُدَبِّرُ الأمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الأرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ (٥)ذَلِکَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (٦)الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الإنْسَانِ مِنْ طِینٍ (٧)ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ (٨)ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ قَلِیلا مَا تَشْکُرُونَ (٩)وَقَالُوا أَئِذَا ضَلَلْنَا فِی الأرْضِ أَئِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ کَافِرُونَ (١٠)قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ (١١)وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاکِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ (١٢)وَلَوْ شِئْنَا لآتَیْنَا کُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ (١٣)فَذُوقُوا بِمَا نَسِیتُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا إِنَّا نَسِینَاکُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (١٤)إِنَّمَا یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا الَّذِینَ إِذَا ذُکِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ (١٥)تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ (١٦)فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٧)أَفَمَنْ کَانَ مُؤْمِنًا کَمَنْ کَانَ فَاسِقًا لا یَسْتَوُونَ (١٨)أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلا بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٩)وَأَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ کُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِیدُوا فِیهَا وَقِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (٢٠)وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الأدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الأکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (٢١)وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ (٢٢)وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقَائِهِ وَجَعَلْنَاهُ هُدًى لِبَنِی إِسْرَائِیلَ (٢٣)وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ (٢٤)إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (٢٥)أَوَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَسَاکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ أَفَلا یَسْمَعُونَ (٢٦)أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الأرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنْفُسُهُمْ أَفَلا یُبْصِرُونَ (٢٧)وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٢٨)قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمَانُهُمْ وَلا هُمْ یُنْظَرُونَ (٢٩)فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ) (٣٠)

این  سورۀ  مکّی  نمونۀ  دیگری  از  نمونه‌های  سخن‌ گفتن  قرآنی  با  دل  انسان  است‌،  سخن ‌گفتن  با  دل  انسان  با  عقیدۀ  بزرگی ‌که  قرآن  آمده  است  تا  آن  را  در  فطرتها  بیدار گرداند،  و  آ‌ن  را  در  دلها  متمرکز  و  استوار  دارد.  آن  هم  عقیدۀ  پـرستش  یـزدان  یگانه  و  یکتا،  پشتیبان،  آفریدگار  جـهان  و  مردمان‌،  گردانـنده  و  اداره‌کـنندۀ  آسمانها  و  زمین  و  آنـچه  در  میان  آنـها  و  موجودات  موجود  در  آنها  است ‌که  شمارۀ  آنها  را  جز  خدا  نمی‌داند.  و  تصدیق  رسالت  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌ که  این  قرآن  بدو  وحی‌ گردیده  است  برای  این که  در  پرتو  آن  مردمان  را  به  سوی  یزدان  دعوت ‌کند  و  فراخواند.  و  اعتقاد  به  زنده  شدن  دوباره  و  رستاخیز  و  قیامت  و  حساب  و کـتاب  و جزا و سزا.

این  مسأله‌ای  است‌ که  این  سوره  بدان  می‌پردازد.  ایـن  هم  مسأله‌ای  است‌ کـه  همۀ  سـوره‌های  مکّـی  بـدان  می‌پردازند.  هر یک  از  آن  سوره‌ها  هم  با  شیوۀ  ویژه‌ای‌،  و  با  انگیزه‌های  ویژه‌ای  بدین  عقیده  می‌پردازد.  همۀ  این  سوره‌ها  نیز  در  این  به  یکدیگر  می‌رسند که  دل  بشری  را  مخاطب  قرار  می‌دهند  با  خطاب  خداوندی ‌که  بسی  آگاه  و  دانا  و  مطّلع  از  رازهای  این  دلها  و  زوایا  و  نهانگاه‌ها  و  پیچها  و  خمها  و  راه‌های  دلها،  و  آشـنا  با  سـرشت  و  تـرکیب‌بند  آنـها  است‌،  و  می‌دانـد  چه  چیزهائی  از  احســاسها  و  انگـیزه‌ها  و  دریــافتها  و  پـذیرشها  و  پاسخگوئیها  در  همۀ  احوال  و  اوضاع  و  شرائط  و  ظروف  در  لابلاهای  دلها  است‌.

سورۀ  سجده  به  این  مسأله  با  شیوه  و  روشی  می‌پردازد  که  جدای  از  شیوه  و  روش  سورۀ  لقمان  است‌ که  پیش  از  این  سوره  قرار گرفته  است‌.  این  سوره  این  مسأله  را  در  آیه‌های  نخستین  بیان  می‌دارد،  سـپس  آیـه‌های  بـعدی  انگیزه‌هائی  را  ذکر  می‌کنند که  دل  را  بـیدار،  و  روح  را  روشن  می‌کنند،  و  تفکّر  و  تدبّر  را  برمی‌انگیزند.  همچنین  دلیلها  و  برهانهائی  را  بر  این  مسأله  ارائه  می‌دهند که  در  صفحۀ  جهان  و  در  صحنه‌های  آن  نشان  داده  شده  است  و  جلوه‌گر  آمده  است‌،  و  در  پیدایش  انسان  و  در  مراتب  و  حـالات  او،  و  در  صحنه‌های  آن  جـهان ‌که  لبریز  از  سرزندگی  و  جنبش  و  حـرکت  است‌،  و  در  مـهلکه‌ها  و  نقش  زمین  شدنهای ‌گذ‌شتگان‌،  و  در  آثار  برجای  ماندۀ  ایشان  که  آشکارا  درسهای  عبرت  و  پند  کسانی  هستند  که  بدان  درسها گوش  فرا  می‌دهند  و  دربـارۀ ‌گفتار  و  منطق  آنها  می‌اندیشند،  دلیلها  و  برهانها  جای ‌گرفته‌اند  و  نشان  داده  شده‌اند.

همچنین  این  سوره  تصویرهائی  را  از  درونهای  با  ایمان  به  هنگام ‌کرنش  بردنها  و  چشم  امید  به  الطـاف  الهی  دوختنهایشان  تـرسیم  می‌کند،  و  تصویرهائی  را  از  درونهای  منکر  خدا  به  هنگام  سرکشیها  و  لجاجتهائی که  می‌ورزند  ترسیم  می‌نماید،  و  تـصویرهائی  از  جزا  و  سزائی  را  به  نمایش  می‌گذارد  که  اینان  و  آنان  دریافت  می‌نمایند.  به  گونه‌ای  تصویرها  را  نشان  می‌دهد  و  در  معرض  دیدگان  به  نمایش  درمی آورد که  انگار  هم  اینک  حاضر  و  آماده‌اند  و  واقعیّت  و  حقیقت  دارند  و  چشمها  آنها  را  می‌پایند،  و  هر کس ‌که  قرآن  را  بخواند  آنـها  را  مشاهده  می‌نماید!

این  سوره  در  همۀ  این  نمایشگاه‌ها  و  صحنه‌ها  دل  انسان  را  رویاروی  می‌گرداند  با  چیزی ‌که  یک  بار  دل  را  بیدار  می‌کند  و  به  حرکت  درمی‌آورد  و  به  تـدبّر  و  تـفکّر  مــی‌خوانـد،  و  بـار  دیگـر  دل  را  به  تـرس  و  هـراس  می‌کشاند،  و  به  چشم  امید  دوختن  و  امـیدوار  بودن  رهنمود  می‌گرداند.  دفـعه‌ای  دل  را  بـرحذر  مـی‌کند،  و  درباره‌اش  تهدید  و  بیم  روا  می‌دارد،  و  دفعه‌ای  دل  را  به  حرص  و  طمع  می‌اندازد،  و گاهی  دل  را  به  قناعت  داشتن  می‌خواند  .  .  .  آن ‌گاه  در  پایان  این  امور  دل  را  زیر  این  انگیزه‌ها  و  رویاروی  این  قوانین  رها  می‌گرداند  و  او  را  به  حال  خود  رها  می‌سازد  تا  راه  خویش  را  برگزیند،  و  منتظر  سرنوشتی  باشد که  از  روی  علم  و  آگاهی  و  در  پرتو  هدایت  و  نور  برای  خویشتن  می‌پسندد  و  انتخاب  می‌کند.

روند  سوره  به  پیش  می‌رود  و  بـه  عـرضه‌ کـردن  ایـن  مسأله  در  چهار  یا  پنج  بند  متّصل  به  همدیگر  می‌پردازد. 

این  عرضه‌ کردن  بـا  حروف  مقطّعه  «‌الف‌.  لام‌.  مـیم‌»  می‌آغازد،  و  با  این  حروف  توجّه  می‌دهد  به  ایـن  که  ساختار  نزول  این ‌کتاب  با  حروف  همجنس  این  حروف  است‌،  و  هیچ ‌گونه  شکّ  و  تردیدی  نیست‌ که  از  سوی  یزدان  چهان  شرف  نزول  پیدا کرده  است  و  وحـی  شـده  ا‌ست‌.

(مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (٢)

از  سوی  پروردگار  جهانیان  نازل  شده  است‌.

یک  پرسش  انکاری  می‌کند  وقتی‌ که  آنان  می‌گفتند: 

(افْتَرَاهُ).

خودش  آن  را  از  پیش  خود  ساخته  است  (‌و  به  دروغ  به خدا نسبت داده است).

روند  سوره  تأکید  می‌کند که  قرآن  حقّ  است  و  از  سوی  پروردگارش  نازل‌ گردیده  است  تا  قوم  خود  را  بیم  دهد  و    بترساند‌‌:

(لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ) (٣)

شاید  هدایت  یابند  (‌و  به  سوی  حقّ  رهنمود  شوند)‌.

این  نخستین  مسأله  از  مسـائل  عقیده  است‌ که  مسألۀ  وحی  و  صدق  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   در کـار  تـبلیغ  از  سـوی  پروردگار  جهانیان  است‌.

آن‌ گاه  مسألۀ  الوهیّت  و  صفت  آن  را  در  صفحۀ  هستی  نشان  می‌دهد.  آن  را  در  موجودات  آسمانها  و  زمـین  و  آنچه  در  میان  آنها  است‌،  و  در  مراقبت  و  مواظبت  از  جهان  و گرداندن  و  اداره‌ کردن  امور  آسمانها  و  زمین‌،  و  دادرسی  و  وارسی‌ کارها  را  به  پیشگاه  او  بردن  در  سرای  آخرت،  نشان  می‌دهد  .  .  .  سـپس  پـیدایش  انسـان‌،  و  مراتب  و  مراحل  او  را  خاطر  نشان  می‌کند،  و  از  چیزهائی  همچون ‌گوش  و  چشم  و  درک  و  فهمی ‌کـه  خـدا  بدو  بخشیده  است  سخن  می‌راند.  انسانها  با  وجود  هـمچون  نـعمتهائی  کـه  دارند  کم‌تر  سـپاسگزارنـد  و کم‌تر  سپاسگزا‌ری  می‌کنند.

این  هم  مسأ‌لۀ  دوم  است‌،  مسألۀ  الوهیّت  و  صفت  آن‌ که  صـفت  آفریدن،  اداره  کردن  و گرداند‌ن‌،  نـیک  و  نیکوکاری‌،  نعمت  دادن‌،  دانش  و  آ‌گاهی‌،  و  رحم  و  شفقت  است‌.  همۀ  این  صفات  هم  در  روند  آیه‌های  آفرینش  و  پیدایش  جهان  ذکر گردیده  است‌.

بعد  از  آن  مسألۀ  رستاخیز  و  زنده  گرد‌انـدن  دوباره  را  مطرح  می‌کند،  و  از  شکّ  و  تردید  برخی  از  مردمان  دربارۀ  آن  صحبت  می‌نماید،  مردمانی  که  گمان  می‏‎برند  پس  از  مردن  و  پخش  و  پراکنده  شدن  ذرّات  وجودشان  در  میان  خاکها،  زنده  شدن  مجدّد  و  زندگی  دوباره  ممکن  نیست‌: 

(وَقَالُوا أَئِذَا ضَلَلْنَا فِی الأرْضِ أَئِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ ).

(‌کافران‌)  می‌گویند:  آیا  هنگامی  که  ما  مردیم  و  در  زمـین  گم  گشتیم  (‌و  ذرّات  وجود  ما  آمیزۀ  خاک  گردید  و  اثری  از  آن  نماند)  آفرینش  تازه‌ا‌ی  خواهیم  یـافت  (‌و  دوبـاره  زندگی  را  ار  سر  می‌گیریم‌؟‌)‌.(‌سجده/10)

 با  ساختار  واژگانی  قاطعانه  و  یقینی  بدین  شکّ  و  تردید  پاسخ  می‌گوید.

ایـن  هـم  مسألۀ  سوم  است‌ که  مسألۀ  رسـتاخیز  و سرنوشت است.

بدین  خاطر  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قـیامت  را  عـرضه    می‌دارد:

(إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاکِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ ).

در  آن  هنگامی  که  در  پیشگاه  پـروردگارشان  (‌بـرای  حساب  و  کتاب  گرد  آورده  شده‌اند،  و  ایشان  از  خجالت‌)  سر  به  زیر  افکنده‌اند. (‌سجده/12)

 بدین  هنگام  یقین  و  ایمان  خود  را  دربارۀ  آ‌خرت‌،  و  یقین  و  ایمان  خود  را  دربارۀ  حقّ  و  حقیقتی ‌که  دعوت  با  خود  آورده  است‌،  بیان  می‌دارند،  و  سخنی  را  می‌گویند که  اگر  در  دنـیا  می‏‎گفتند  درهای  بهشت  به  رویشـان  باز  مـی‌گردید.  ولی‌ گفتن  همچون  سخنی  در  هـمچون  موقعیّتی  سودی  به  حالشان  ندارد  و  فائده‌ای  نمی‌بخشد.  چه  بسا  این  صحنه  ایشان  را  بیدار گرداند  -  بیش  از  این  که  فرصت  مناسب  از  دست  برود  - ‌و  سخنی  را اظهار  بدارند که  در  آن  موقعیّت  سخت  خواهند  گـفت‌.  امـید  است  آن  را  هم  اینک  بگویند که  وقت  مناسب  آن  است‌.   در کنار  این  صحنۀ  ناجور  و اندوهبار،  صحنۀ  مؤمنان  را  در  این  زمین  نشان  می‌دهد،  بدان  هنگام‌ که  با  آیـات  پروردگارشان  پند  و  اندرز  داده  می‌شوند.

(خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ (١٥)تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ) (١٦)

بــه  ســجده  مــی‌افـتند،  و  سـتایشگرانـه  بـه  تسـبیح  پـــروردگارشان  مـی‌پردازنـد  و  تکـبّر  نـمی‌ورزند.  پــهلوهایشان  از  بسـترها  بـه  دور  مـی‌شود  (‌و  خواب  شـیرین  را  تـرک  گـفته  و  بـه  عبادت  پـروردگارشان  می‌پردازند  و)  پروردگار  خود  را  با  بیم  و  امید  به  فریاد  مــی‌خوانـند،  و  از  چـیزهائی  کـه  بـدیشان  داده‌ایـم  می‌بخشند.(‌سجده/15و16)

 این  هم  تصویر  الهامگرانۀ  روشن  و  شفّافی  است ‌که  دلها  پیرامون  آن  به  پرواز  درمی‌آید.  در  جوار  ایـن  صحنه  چیزهائی  را  عرضه  می‌دارد که  برای  اشخاص  متواضع  و  ترسان  و  امیدوار  آماده‌ گردیده  است‌،  و  آنها  نعمتهائی  هستند  که  فراتر  از  تصوّر انسانهای  فناپذیر  می‌باشند:

(فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (١٧)

هیچ  کس  نمی‌داند،  در  برابر  کارهائی  که  (‌مؤمنان‌)  انجام  می‌دهند،  چـه  چیزهای  شـادی‌آفرین  و  مسـرّت‌بخشی  برای  ایشان  پنهان  شده  است‌.(سجده/17) 

روند  سوره  بر آن  پیرو  می‌زند  با  صحنۀ  سریعی  از  سرنوشت  مؤمنان  در  بهشت  جاویدان‌،  و  از  سرنوشت  بزهکاران  در  آتش  دوزخ  مشتعل  و  سوزان‌.  همچین  بزهکاران  را  تهدید  می‌کند  با  انتقام‌ گرفتن  از  ایشان  در  زمین‌،  پیش  از  این ‌که  به  سرنوشت  دردنـاک  خود  در  آخرت‌ گرفتار  آیند.

سپس  اشاره‌ای  می‌شود  به  موسی  علیه السّلام  و  به  وحدانـیّت  رسالت  او  و  رسالت  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  راه‌یافتگان  قوم  او،  و  صبر  و  شکیبائی  ایشان  بر  دعوت‌،  و  پاداش  ایشان  در  برابر  این  صبر  و  شکیبائی،  و  آن  این  است  که  خـدا  آنان  را  پیشوایانی  می‌گرداند.  در  این  اشاره  پـیامی  به  دعوت‌کنندگان  به  سوی  اسلام  است‌ که  باید  در  برابر  مکر  و کید  و  نیرنگ  و  تکذیب  نمودن  و  دروغ  قلمداد  کردنی ‌که  در  مسیر  دعوت‌ گریبانگیرشان  می‌شود  صبر  و  شکیبائی ‌کنند.

به  دنبال  این  اشاره‌،  چرخش  و گردشی  در  میان  مهلکه‌ها  و  نقش  زمین  شدنهای  نسلهای ‌گذشته  سر  داده  می‌شود،  نسلهای  گذشته‌ای  که  اینان  غافل  و  بی‏خبر  در  مـنازل  ایشان  راه  می‌روند  و گام  برمی‏دارند  .  .  .  سپس  چرخش  و گردشی  در  سرزمین  مرده‌ای  آغاز  می‌گردد  که  باران  بر  آن  میبارد  و  آب  باران  مایۀ  حیات  و  رشد  می‌شود.  صحنۀ  فرسودگی  و  پوسیدگی‌،  و صحنۀ  حیات  و  زندگی‌،  در  چند  سطر  تقابل  پیدا  می‌کنند  و  رویاروی  یکدیگر  قرار  می‌گیرند.

این  سوره  با  نقل  قول  ایشان  پایان  می‌پذیرد:

(مَتَى هَذَا الْفَتْحُ ).

این  روز  فیصلۀ  (‌کار)  و  قضاوت  (‌پروردگار  در  مـیان  کافران  و  مؤمنان‌)  کی  خواهد  بود؟‌!.             (‌سجده‌/٢٨)

 آنان  با  شکّ  و  تردید  دربارۀ  روز  فیصلۀ ‌کار  و  قضاوت  دادار که  این  تهدید  و  بیم  در  آن  روی  می‌دهد  سؤال  می‌کنند.  با  ترساندن  از  این  روز  و  با  تهدید  پاسخ  داده  می‌شود.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نیز  رهنمود  می‌گردد که  از  ایشان  صرف  نظر کند  و  روی  گرداند  و  آنان  را  به  سرنوشت  قطعی‌ خودشان  بسپارد.

هم  اینک  به  عرضه‌ کردن  تفصیلی  سوره  می‌پردازیم‌: 

(الم (١)تَنْزِیلُ الْکِتَابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ (٢)أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ) (٣)

الف‌.  لام‌.  میم‌.  (‌این‌)  کتابی  است  که  از  سوی  پروردگار  جهانیان  نازل  شده  است  و  تردیدی  در  آن  نیست  (‌که  از  سوی  خدا  فرو  فرستاده  شـده  است‌)‌.  امّـا  (‌مشـرکان‌)  می‌گویند:  (‌محمّد)  خودش  آن  را  از  پـیش  خود  سـاخته  است  (‌و  به  دروغ  به  خدا  نسبت  داده  است‌)‌.  بـلکه  قرآن  (‌سخن‌)  حقّی  است  کـه  از  سـوی  پروردگارت  (‌بـر  تـو)  نازل  شده  است  تا  گروهی  را  (‌از  خشم  خدا)  بترسانی  که  پیش  از  تـو  پــغمبری  برای  آنان  نیامده  است‌،  شـاید  هدایت  یابند  (‌و  به  سوی  حقّ  رهنمود  شوند).

«‌الف‌.  لام‌.  میم‌»  از  زمرۀ  حروف  الفبائی  هستند که  عربها  با  آنها  آشنا  بودند،  عربهائی‌ کـه  مخاطبان  این  قرآن  بودند،  و  می‌دانستند که  از  آنها  جـملات  و  عبارات  و  سـخنانی  را  تـرتیب  دهند.  ایـن  را  هـم  درک  و  فهم  می‌کردند که  آنچه  خودشان  با  این  حروف  می‌سازند  چه  فرق  عظیمی  با  این  قرآن  دارد.  این  فرق  را  درک  و  فهم  می‌کند  هر کسی که  از  شیوۀ ‌گفتار  و  نـحوۀ  سخن  به  خوبی  آگاه  باشد،  و  با  واژگان  بتوا‌ند  از  معانی  و  افکار  تعبیر کند.  همچون‌ کسی  همچنین  پی  می‌برد ‌که  در  نصوص  قرآنی  نیروی  نهانی  و  عنصر  پنهانی  وجود  دارد.  این  نیرو  و  این  عنصر  به  نصوص  قرآنی  سلطه  و  قدرتی  و  آهنگ  و  نوائی  در  دل  و  ذهن  می‌دهد.  همچون  سلطه  و  قدرتی  و  آهنگ  و  نوائی  در  سائر  سخنانی‌ که  از  حروف  زبان،  ساخته  و  پرداخته  گردیده‌اند  وجود  ندارد،  سخنانی ‌که  انسانها  آنـها  را  در  همۀ  قرون  و  اعصار  می‌گو‌یند.  این  هم  پدیدۀ  آشکاری  است  و  جدال  و  ستیز  دربارۀ  آن  نمی‌توان ‌کرد.  زیرا  شنوندۀ  آن  را  درک  و  فهم می‌کند  و  آن  را  تمییز  و تشخیص  می‌دهد،  و  از  آ‌ن  به  جنب  و  جوش  و  شادی  و  شعف  درمی‌آید  نه  از  سخنان  دیگری‌،  هر چند  هم  پیش  از  آن  ندانسته  باشد که  ایـن  کلام‌،  قرآن  است‌!  تجربه‌های  فراوانی  این  پدیده  را  در  میان  مردمان  عامّۀ  مختلفی  به  اثبات  می‌رساند  و  تأکید  می‌نماید.

فرق  میان  قرآ‌ن  و کلامی‌ که  انسان  آن  را  با  همین  حروف  می‌سازد،  بسان  فرق  میان  ساختۀ  یزدان  و  ساختۀ  انسان  در  تمام  چیزها  است‌.  ساختۀ  یزد‌ان  آشکار  و  ممتاز  است  و  در کوچک‌ترین  چیز  هم  ساختۀ  انسـان  به  پایۀ  آن  نمی‌رسد.  تقسیم  و  توزیع  رنگها  در  شکوفۀ  یک‌ گل  برای  ماهرترین  نقّاشان  در  همۀ  دوران‌،  معجزه  جلوه‌گر  می‌آید  .  .  .  همچنین  است  ساختار  خدا  در  قـرآن‌،  و  ساختار  انسان  در کلامی ‌که  از  همین  حروف  می‌سازد!

الف‌.  لام‌.  مـم‌  .  .  .

(تَنْزِیلُ الْکِتَابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (٢)

(‌این‌)  کتابی  است  که  از  سوی  پروردگار  جهانیان  نـازل  شده  است  و  تردیدی  در  آن  نیست  (‌که  از  سوی  خدا  فرو  فرستاده  شده  است‌)‌.

این  مسأله  قطعی  است  و  هیچگونه  شکّ  و  تردیدی  در  آن  نـیست‌،  مسأله  نـازل  شـدن  این‌ کتاب  از  سوی  پروردگار  جهانیان  .  .  .  روند  قرآنی  در  وسّط  آیه‌،  میان  مبتدا  و  خبر  شکّ  و تردید  را  نفی  می‌کند.  زیرا  این  ا‌مر  اصل  قضیّه‌،  و  نقطۀ  مقصود  در  نصّ  است‌.  مـقدّمه‌چینی  این  مسأله  با  ذکر  این  حروف  مقطّعه‌،  تـردیدکنندگان  و  شکّ‌پیشگان  را  رویاروی  واقعیّت  کاری  قرار  مـی‌دهد  که  جای  جدال  و  ستیزی  با  آن  نیست‌.  چه  این ‌کتاب  از  جنس  همین  حروفی  ساخته  و  پرداخته ‌گردیده  است‌ که  آنها  را  می‌شناسند.  روال  و  روش  آن  هم  همان  روال  و  روش  اعجازانگیزی  است ‌که  در  مـعجزه  بودن  آن  راه  جدال  و  ستیز  درپیش  نمی‌گیرند  وقتی‌ که  آن  را  به  محک  تجربۀ  واقعیّت  می‌زنند،  و  با  معیارها  و  میزانهائی  می‌سنجند،‌ که  همگان  معترف  بدانها  هستند.

هر  آیه‌ای  و  هر  سوره‌ای  عنصر  شگفت  و  اعجازانگیزی  را  فریاد  می‌دارد که  در  این  قرآن  نهان  است‌،  و  اشاره  به  نیروی  پنهانی  دارد که  در  این‌ کلام  به  ودیعت  نهاده  شده  است‌.  وجود  انسان  در  برابر  این  قرآن  به  لرزه  و  رعشه  می‌افتد  و  از  پای  می نشیند  و  خود  را  نمی‌توانـد  نگاه  دارد،  زمانی ‌که  دل  باز  می‌گردد،  و  احساس  صـاف  و  صـوف  می‌شود،  و  درک  و  شعور  بالا  می‌رود،  و  حسّاسیّت  دریـافت  و  پـاسخگوئی  اوج  می‌گیرد.  ایـن  پدیده  وضوح  و  روشنی  بیشتری  پیدا  می‌کند  هر  وقت  که  فرهنگ  انسان  وسعت  می‏‎یابد  و دانش  بشری  فراخی  می‌پذیرد،  و  انسانها  دربارۀ  جهان  و  آنچه  و  آنکه  در  آن  است  شناخت  زیادتری  پیدا  مـی‌کنند  و  بیش  از  پیش  اطّلاعاتشان  شکو‌فا  می‌گردد.  این ‌کار  هم  تنها  یک  مرحلۀ  تأثیرپذیری ‌درونی  پیچیده  و  مبهم  نیست  و  بس. 

بلکه  این  یک‌ کار  حقیقی  است  و  پیوسته  جلوه‌گر  می‌آید  هر  زمان ‌که  قرآن  فطرت  را  بدون  واسطه  و  مسـتقیم  مخاطب  قرار  می‌دهد.  این  حقیقت  تحقّق  پیدا  می‌کند  و  جلوه‌گر  می‌آید  هر  وقت  قرآن‌،  دل  کار آزموده‌،  و  خـرد  تحصیل‌ کرده  و  با  فرهنگ‌،  و  ذهن  لبریز  از  علم  و  معلومات  را  مخاطب  قرار  می‌دهد.  نصوص  قرآنـی  گسترۀ  مدلولها  و  مفهومها  و  نـواهـای  آنـها  وسعت  می‌گیرد  هر  وقت‌ که  درجۀ  علم  و  فرهنگ  و  مـعرفت  و  اطّلاع  بالا  می‌رود،  مادام‌ که  فطرت  درست  و  سالم  مانده  باشد  و  انحراف  نگرفته  بـاشد  و  هواها و  هوسها و  لذّت‌پرستیها  و  خوشگذرانـیها  آن  را  در  لجنزار  خود  غرق  نکرده  و  فرو  نبرده  باشد.^[1]  این  امر  قاطعانه  بیان  می‌دارد که  ساختار  این  قرآن  به  طور  یقین  سـاختار  انسان  نیست‌،  و  بلکه  این ‌کتاب  بدون  شکّ  از  سوی  پروردگار  جهانیان  نازل  گردیده  است‌.

(أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ ؟).

آیا  (‌مشرکان‌)  می‌گویند:  (‌محمّد)  خودش  آن  را  از  پـیش  خود  ساخته  است  (‌و  به  دروغ  به  خدا  نسبت  داده  است‌)‌.  آنان  این  سخن  را  آن ‌گونه‌ که  می‌پنداشتند  مـی‌گفتند  و  ریشخند  می‌کردند  و  تـمسخر  می‌نمودند.  ولی  رونـد  قرآنی  در  اینجا  این  را  در  ساختاری  مطرح  می‌کند که  یانگر  زشت  شمردن  و  ناپسند  دیدن  همچون ‌گـفتاری  است  از  سوی  هر کسی‌ که‌ گفته  شود:

(أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ ؟).

آیا  (‌مـشرکان‌)  می‌گویند:  (‌محمّد)  خودش  آن  را  از  پـیش  خود  سـاخته  است  (‌و  به  دروغ  به  خدا  نسبت  داده  است‌)‌. 

این‌ گفتاری  است  که  نباید  بر  زبان  آورده  شود.  از  یک  سو  تـاریخ  زنـدگانی  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  مـیان  ایشـان  همچون ‌گفتار  ستمگرانه‌ای  را  نفی  مـی‌کند،  و  از  دیگر  سو  اصلاً  سرشت  این ‌کـتاب  خودش  هـمچون ‌گـفتار  ستمگرانه‌ای  را  نفی  می‌نماید،  و  مجالی  به  شکّ  و  تردید  نمی‌دهد:

(بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ ).

بلکه  قرآن  (‌سخن‌)  حقّی  است  که  از  سوی  پروردگارت  (‌بر  تو)  نازل  شده  است‌.

قرآن  حقّ  است  .  .  .  زیرا  در  سـرشت  قـرآن  درسـتی  و  راستی  است‌،  و  قرآن  با  حقّ  ازلی‌ای ‌که  در  فطرت  نهفته  است  مطابقت  می‌نماید،  و  با  حقّ  ثابتی‌ که  در  سـرشت  هستی  است  و  در  هماهنگی‌ای ‌که  در  آن  دیده  می‌شود،  و  در  استمرار  نظام  آن‌،  و  در  ثبات  و  دوام  این  نظام‌،  و  در  شمول  و  فراگیری  آن‌،  و  در  عدم  برخورد  و  تصادف  اجزاء  آن‌،  یا  در  عدم  پخش  و  پراکنده  شدن  اجزاء  آن‌،  و  در  آشنائی  این  اجزاء  با  یکدیگر  و  دریـافت  پـیام  از  همدیگر،  مطابقت  دارد.

قرآن  حقّ  است  .  .  .  چرا که  قرآن  بیانگر  قوانـین  ایـن  جهان  بزرگ  است‌،  و  بدون  واسطه  آن  قوانین  را  بـیان  می‌دارد،  بدان ‌گونه  که  انگـار  قـرآن  تـصویر  واژگـانی  معنوی  آن  قوانین  طـبیعی  و  واقـعی  و کـارآی  هسـتی است.

قرآن  حقّ  است  .  .  .  چون  قرآن  میان  انسـانهائی  پـیوند  برقرار  می‌سازد که  برنامۀ  قرآن  و  جهان  را  می‌پسندند،  جهانی‌ که  در  آن  زندگی  می‌کنند  و  در  میان‌ کلیّه  قوانین  آن  بسر  می‏‎برند،  و  به  صلح  و  امن  و  امان  و  تعاون  و  تفاهم  و  به  هم  رسیدنی  راضی  هستند که  میان  انسانها  و  میان  همۀ  نیروهای  هستی ‌گره  می‌زنند  و  ارتباط  برقرار  می‌کنند،  به‌ گونه‌ای‌ که  خویشتن  را  دوست  همه  چیزهائی  می‌شمارند که  از  این  جهان  بزرگ  پیرامونشان  هستند.  قرآن  حقّ  است  .  .  .  قـرآنـی ‌کـه  فـطرت  بـدان  پــاسخ  می‌گوید  وقتی ‌که  آهنگ  آن  را  ساده  و  آسان  و  بـدون  رنج  و  زحمت  می‌شنود،  زیرا  در  قرآن  حقّ  ازلی  قدیمی  را  دریافت  می‌دارد که  در  آن  نهان  و  نهفته  است‌.

قرآن  حقّ  است  .  .  .  قرآنی ‌که  برنامۀ  زندگی  بشـری  را  کاملاً  ترسیم  می‌کند،  و  در  این  برنامه  همۀ  نـیروها  و  توانها  و کششـها  و  نـیازمندیهای  بشـریّت  را  در  نـظر  می‌گیرد  و  می‌پاید،  و  هر گو‌نه  بیماری  یا  ضعف  یا  نقص  و  یا  آ‌فت  بلائی  را  پیس  چشم  می‌دارد که ‌گریبانگیر  جانها  و  درونها  می‌گردد  و  دلها  را  تباه  می‌سازد.

قرآن  حقّ  است  .  .  .  قرآنی‌ که  به‌ کسی  در  دنیا  یا  آخرت  ستم  روا  نمی‌دارد،  و  به  نیروئی  یا  توانی  در  جان  و  درون‌،  و  به  اندیشه‌ای  در  دل‌،  یا  به  جنبشی  در  زندگی  ظـلم  نـمی‌کند  و  آن  را  از  بودن  و  تـلاش  ورزیـدن  بازنمی‌دارد،  مادام‌ که  با  حقّ  بزرگ  و  اصـیل  در  اصـل  هستی  متّفق  و  همگام  باشد.

(بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ ).

بلکه  قرآن  (‌سخن‌)  حقّی  است  که  از  سوی  پروردگارت  (‌بر  تو)  نازل  شده  است‌.

قرآن  از  سوی  تو  نازل  نگردیده  است‌.  بلکه  قـرآن  از  سوی  پروردگار  تـو  نـازل  گردیده  است‌.  آن  کس  کـه  پـروردگار  جهانیان  است  قـرآن  را  نـازل  کرده  است‌،  همان‌ گونه‌ که  در  آیۀ  پیشین  فرموده  است‌.  این  اضافه  در  اینجا  برای  بزرگداشت  است‌،  بزرگداشت  پیغمبری‌ که  او  را  متّهم  می‌کردند  به  ایـن ‌کـه  خودش  قرآن  را  تهیّه  می‌بیند  و  آن  را  از  پیش  خود  می‌سازد  و  به  پروردگارش  نسبت  می‌دهد.  ایـن  اضـافه  گذشته  از  بزرگداشت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بیانگر  نزدیکی  او  به  پروردگار  جـهانیان  است‌،  و  در  عین  حال  این  اتـّهام  بزهکارانه  را  پـاسخ  می‌دهد  و  مردود  اعلام  می‌دارد،  و  پیوند  استواری  را  نیز  بیان  می‌دارد  که  همراه  با  معنی  بزرگداشت  مـعنی‌،  استواری  خاستگاه  و  درستی  دریافت  را  نیز  به  تصویر  می‌کشد،  و  امانتداری ‌نقل  و  تبلیغ  را  تصدیق  می‌کند. 

(لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ) (٣)

تا  گروهی  را  (‌از  خشم  خدا)  بـترسانی  کـه  پیش  از  تـو  پیغمبری  برای  آنان  نیامده  است‌،  شاید  هدایت  یـابند  (‌و  به  سوی  حقّ  رهنمود  شوند).

عربهائی‌ که  پیغمبر  اسلام  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم به  سویشان  روا‌نه‌ گردیده  است‌،  پیش  از  ا‌و  پیغمبری  به  سویشان  فرستاده  نشده  است‌،  و  تاریخ  بعد  از  اسماعیل  علیه السّلام ‌که  نیای  نخستین  عربها  است  تـا  روزگار  محمد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیغمبری  را  ثبت  و  ضبط  نکرده  است‌.  خداوند  بزرگوار  این‌ کتاب  حقّ  را  برای  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نازل ‌کرده  است  تا  آنان  را  بدان  بیم  بدهد.

(لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ) .

شاید  هدایت  یابند  (‌و  به  سوی  حقّ  رهنمود  شوند)‌.

هدایت  یافتن  و  راهیاب‌ گردیدن  ایشان  با  این‌ کتاب  امید  می‌رود،  چه  در  این‌ کتاب  حقّی  است‌ که  فطرتها  و  دلها  را  مخاطب  قرار  می‌دهد.

*

کسانی ‌که  خدا  قرآن  را  بر  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌نازل ‌کرد  تا  ایشان  را  بدان  بیم  بدهد،  همراه  خدا  معتقد  به  خداگونه‌ها  و  معبودهای  دیگری  بودند.  در  اینجا  قرآن  صفت  خدائی  را  بیان  می‌دارد  و  سخن  را  بدان  می‌آغازد که  با  آن  صفت‌،  حقّ  الوهیّت  یزدان  سبحان  را  می‌شناختند،  و  با  آن  صفت  کسی  را  تشخیص  می‌دادند که  سزاوا‌ر  همچون  وصف  بزرگی  است ‌که  «‌الله‌»  یعنی  خدا  است‌،  و کسانی  را  در  پرتو  آن  می‌شناختند  و  فرق  می‌نهادند که  سزاوار  همچون  وصفی  نبوده  و  درست  نخواهد  بود که  ایشان  را  با  مقام  و  منزلت  الله ‌که  پروردگار جهانیان  است  مقرون  و  همبر  و  همردیف‌ کرد:

(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا شَفِیعٍ أَفَلا تَتَذَکَّرُونَ (٤)یُدَبِّرُ الأمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الأرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ (٥)ذَلِکَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (٦)الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الإنْسَانِ مِنْ طِینٍ (٧)ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ (٨)ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ قَلِیلا مَا تَشْکُرُونَ) (٩)

خدا  کسی  است  که  آسمانها  و  زمـین  و  آنچه  را  که  در  مـیان  آن  دو  است  در  شش  دوره  بـیافرید  و  سـپس  بـر  تخت  فرماندهی  جهان  قرار  گرفت.  بجز  خدا  برای  شـما  هیچ  یاوری  (‌که  شـما  را  از  عذاب  خدا  بـرهاند)  و  هـیچ  شفیعی  (‌که  در  پیش  خدا  -‌ جز  با  اجـازۀ  خـدا  - ‌بـرایـتان  شفاعت کند) وجود ندارد. آیا یادآور می شوید؟ خداوند

(‌تمام  عالم  هستی  را)  از  آسمان  گرفته  تـا  زمین‌،  زیر پوشش تدبیر خود قرار داده است، (و جز او مدبّری در این جهان وجود ندارد). سپس تدبیر امور در روزی که  انــدازۀ  آن  هـزار  ســال  از  ســالهائی،  است  کـه  شـما می شمارید ، به سوی او بازمی گردد. او خداوندی است که از پنهان و آشکار باخبر است، و چیره و مهربان است. آن کسی است که هر چه را آفرید، نیکو آفرید، و  آفرینش  انسان  (‌اوّل‌)  را  از  گِل  آغازید.  سپس  حداوند  ذریّۀ  او  را  از  عُصارۀ  آب  (‌به  ظاهر)  ضعیف  و  ناچیزی  (‌بـه  نـام  مـنی‌)  آفرید.  آن گاه  انـدامهای  او  را  تکمیل  و    آراسته  کرد  و  از  روح  متعلّق  به  خود  (‌که  سرّی  از  اسرار است) در او دمید. و برای شما گوشها و چشمها و دلها   آفرید  (‌تا  بشنوید  و  بنگرید  و  بفهمید،  امّا)  شما  کمتر شکر (نعمتهای او) را بجای می آورید.

(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ).

خدا کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را که در میان آن دو است در شش دوره بیافرید.

آسمانها و زمین و آنچه در میان آنها  است، این همه 

آفریده‌های  فراوان  و  عجیب  و  غریبی  ا‌ست  که  ما  اندکی  از آنها را می شناسیم و بسیاری از آنها را نمی شناسیم و از آنها بی خبریم... آسمانها و زمین و آنچه در میان آنها است ملک و ملکوت طویل و عریض و بزرگ و فراخی  است  که  انسان  در  برابرش  مات  و  حیران  ا‌ست  و  ویلان  و  مبهوت  و  مدهوش  می‌گردد  ا‌ز  ساختار  استوا‌ر  و زیبا  و هماهنگ  و دقیق  و  منظّمی  که  دا‌رد  .  .  .  آنها  ا‌ین  آفریده هائی هستند که گذشته از عظمت چشمگیر و سرگردان‌کنندۀ  خود،  زیبائی  دلربا  و  شیفته  کننده‌ای  نـیز  دارند،  زیبائی  دلربا  و شیفته  کننده‌ای  که  زیبائی  حقیقی  و کاملی است و چشم و حسّ و شعور و دل و عقل جای نقصی  در  آن  نمی‌یابند،  و  وراندازکنندۀ  آ‌ن  و  پژوهشگر  آ‌ن  هر  اندازه  که  بیشتر  و  بیشتر  آن  را  ورانداز  کند  و  پژوهش  نماید  خسته  و  ا‌فسرده  نمی‌گردد،  و  تکرار  و  الفت  هم  از  جاذبۀ  نو  به  نو  و  شگـفت  و  شگرف  آن  نمی‌کاهد.  گذشته  از  اینها  این  آفریده‌های ‌گوناگون  و  جوراجورو  دارای  انواع  و اقسـام  و  اندام  و شکل  و  پیکره  و  ویژگی  و  سیما  و  نماد  و  استعداد  و  وظیفه  و کار  و  روش  و  رفتار  مختلف  و متفاوت‌،  همه  و  همه  از  یک  قانون  پیروی  می‌کنند،  و همه  و  همه  تلاش  و  پویش  یگانه  همآهنگی  دارند،  و  هـمه  و  همه  رو  به  سوی  سرچشمۀ  یگانه‌ای  دارند  و  از  آن  رهنمود  و  رهنمون  می‌گیرند،  و  با  اطاعت  و تسلیم  بدان  رو  می‌کنند  و  سر  بر  آستانۀ  فرمانش  می‌گذارند.

الله  یا  خدا  آن‌ کسی  است ‌که  آسمانها  و  زمین  و  آنچه  در  میان  آنها  است  همه  را  او  آفریده  است  .  .  .  پس  خداوند  سبحان  است‌ که  سزاوار  این  توصیف  عظیم  است  و  بس. 

(خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ).

آسمانها  و  زمین  و  آنچه  را  که  در  مـیان  آن  دو  است  در  شش  دوره  آفریده  است‌.

قطعاً  این  شش  روز،  روزهای  این‌ کرۀ  زمینی  نیست‌ که  ما  با  آن ‌آشنا هستیم‌.  چه  یک‌ روز این‌ زمین  معیار و  مقیاس  زمانی  برآمده  از  یک  بار گردش  زمین  به  دور  خود  در  برابر  خورشید  است‌.  وقتی ‌که  زمین  یک  بار  به  دور  خود  در  برابر  خورشید  می‌چرخد  شبی  و  روزی  را  پدید  می‌آورد  بر  سطح  این  زمین‌ کوچک  و  ناچیزی‌ که  بیش  از  ذرّۀ  سرگشته  و  ویلانی  در  فضای  فراخ  جهان  هستی  نیست‌.  این  معیار  و  مقیاس  زمانی  هم  پس  از  پیدایش  زمین  و  خورشید  پدید  آمده  است  و  وجود  پیدا  کرده  است‌.  این  معیار  و  مقیاس  نیز  تنها  برای  ما  به  درد  می‌خورد،  ما که  زادگان  ایـن  زمین ‌کوچک  و  نـاچیز  هستیم‌.

و  امّا  حقیقت  این  شش  روز  با  شش  دوره‌ای ‌که  در  قرآن  ذکر گردیده  است‌،  خدا  از  آنها  آگاه  است  و  بس.  ما  نمی‌توانیم  آنها  را  محدود  و  مـعیّن  داریـم  و  انـدازه  و  مقدار  آنها  را  بگوئیم.  زیرا  این  روزها  یـا  دوره‌ها  از  زمرۀ  روزها  و  دوره‌های  خدا  است  و  خودش  دربارۀ  آنها  می‌فرماید:

(وإن یوما عند ربک کألف سنة مما تعدون).

یک  روز  خـدا،  بسـان  هـزار  سـالی  است  کــه  شـما  می‌شمارید  و  به  حساب  می‌آرید.                    (‌حج‌/47)

 این  شش  روزه  چه‌ بسا  شش  دوره‌ای  باشد که  آسمانها  و  زمین  و  آنچه  در  میان  آنها  است  در  آن  مدّت  به  وجود  آمده  است  و  بدین  صورت  موجود  درآمده  است‌.  یـا  شش  مرحله‌ای  است‌ که  در  پیدایش  و  تشکیل  جهان  طیّ  شده  است‌.  یا  مراد  شش  زمانی  است‌ که  فاصلۀ  میان  این  یکی  با  آن  دیگری  را  جز  خدا کسی  نمی‌داند  .  .  .  در  هر  صورت  این  شش  روز  جدای  از  روزهای  زمینی  است  که  آدمیان  فناپذیر  بدانها  آشنایند  و  سر  و کار  دارند.  پس  ما  نیز  بهتر  آن  است  آنها  را  جزو  غیب  بشماریم  و  به  خدا  حواله  داریم‌،  و  د‌قیقاً  مشخّص  و  معیّن  نینگاریم‌.  تعبیر  سخن  می‌خواهد  تدبیر  و  تقدیر  و  انـدیشمندی  و  اندازه‌گیری  و  سنجشی  را  بیان  دارد که  در کار  آفرینش  بر‌ابر  حکمت  و  علم  خدا  صـورت ‌گرفته  است‌،  و  زیبانگاری  و  نیک‌آفرینی  خدا  را  در  هر  چیزی  برساند  که  یزدان  سبحان  در  خلقت  بخشیدن  هر  چیزی  در  زمانها  و  مرحله‌ها  و  حالتهای  مقدّر  و  مقرّر  خود  رعایت  فرموده  ا‌ست  و  در  آفرینش  یکایک  اشیاء  جهان  هستی  بزرگ  و  سترگ ‌گنجانده  است  و  به‌ کار  برده  است‌.

(ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ ).

سپس  بر  تخت  فرماندهی  جهان  قرار  گرفت.

استواء  بر  عرش‌،  رمز  چیره  شـدن  و  زمـام  امور  همۀ  آفریده‌ها  و  آفریدگان  را  به  دست ‌گرفتن  است‌.  و  امّا  دربارۀ  خو‌د  عرش  چیزی  نمی‌توان‌ گفت‌،  و  باید  به  همین  واژۀ  عرش  بسنده ‌کـرد  و  بس.  اسـتواء  چنین  نـیست‌.  روشن  است‌ که  استواء‌ کنایه  از  استعلاء  و  فرمانروائی  و  چیره  شدن  و  زمام  امور  را  به  دست  گرفتن  است‌.  واژۀ  «‌ثُمّ»  قطعاً  ممکن  نیست  بر‌ای  ترتیب  زمانی  باشد.  زیرا  یزدان  سبحان،  احوال  و  اوضاع  بر  او  عارض  نمی‌گردد،  و  تغییر  احوال  و  اوضاع  بر  او  نمی‌گذرد.  خدا  در  حالی  یا  وضعی ‌که  بعد  از  آن‌،  حال  و  وضع  دیگری  روی  دهد  و  بر  او  بگذرد،  قرار  نمی‌گیرد.  مراد  از  این  مراتب  مذکور  در  قرآن  مراتب  معنوی  است‌.  چه  چیره  شـدن  و  زمـام  امور  را  به  دست‌ گرفتن  درجه‌ای  فراتر  از  آفریدن  است  که  این  تعبیر  بیانگر  این  ترتیب  معنوی  است‌.

در  پرتو  چیره  شدن  و  فرمانروائی  مطلق‌،  دلهایشان  را  با  حقیقتی  می‌پساید که  برای  ایشان  ملموس  می‌گردد: 

(مَا لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا شَفِیعٍ ).

بجز  خدا  برای  شما  هیچ  یاوری  (‌که  شما  را  از  عذاب  خدا  برهاند)  و  هیچ  شفیعی  (‌که  در  پیش  خدا  -‌ جز  بـا  اجـازۀ  خدا  -‌ برایتان  شفاعت  کند)  وجود  ندارد.

کجا  و  از کجا  غیر  ار  خدا  ولی  و  شفیعی  خواهد  بود؟  آن  ولی  غیر از او کجا  خواهد  بود!  آن  شفیعی ‌که  بر سلطه  و  قدرتش  بشورد کجا  خواهد  بود؟  مگر  نه  این  است ‌که  یزدان  سبحان  بر  عرش  و  آسمانها  و  زمین  و  آنـچه  در  میان  آسمانها  و  زمین  است  سیطره  و  تسلّط  دارد؟  مگر  ایزد  متعال  آفریدگار  آسمانها  و  زمین  و  آنچه  در  میان آنها است نیست؟

(أَفَلا تَتَذَکَّرُونَ) (٤)

آیا  یادآور  می‌شوید؟‌.

یادآوری  این  حقیقت‌،  دل  را  به  اقرار  و  اعتراف  به  وجود  خدا  برمی‌گرداند،  و  دل  را  تنها  متوجّه  او  می‌گردانـد  و  بس.  همراه  آ‌فریدن  و  چیره  شدن‌،  تدبیر  و  تقدیر  در  دنیا  و  آخرت  است  .  .  .  چه  هر کاری ‌که  در  آسمانها  و  زمین  و  میان  آ‌ن  دو  انجام  بگیرد،  در  روز  قیامت  به  پیشگاه  خدا  برگشت  داده  می‌شود  و  عرضه  می‌گردد،  و  در  آن  روز  دراز  به  حضور  او  آورده  می‌شود:

(یُدَبِّرُ الأمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الأرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ) (٥)

خداوند  (‌تمام  عالم  هستی  را)  از  آسمان  گرفته  تا  زمین‌،  زیـر  پـوشش  تـدبیر  خود  قـرار  داده  است‌،  (‌و  جز  او  مدبّری  در  این  جهان  وجود  ندارد)‌.  سپس  تدبیر امور در  روزی  که  اندازۀ  آن  هزار سال  از  سالهائی  است  که  شما  می‌شمارید،  به  سوی  او  باز  می‏‎گردد.تعبیر،  جولانگاه  تدبیر کارها  و گرداندن  امور  را  به ‌گونۀ  فراخ  و  دیدنی  و  فراگیری  ترسیم  می‌کند:

(مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الأرْضِ ).

ا‌ز آسمان  تا  زمین  .  .  .  از آسمان  گرفته  تا  زمین  .  .  ..  تا  به  حسّ  و  شعور  بشری  سایه‌روشنهائی  را  القاء ‌گرداند  که  انسانها  تاب  و  توان  آنها  را  دارند  و  می‌توانند  آنها  را  تصوّر کنند،  و  با  تصوّر  آنها  به ‌کرنش  درآیـند.  و گـرنه  جولانگاه  تدبیر  خدا  فراخ‌تر  و  فراگیرتر  از  آسمان  تا  به  زمین  است‌.  ولی  حسّ  و  شعور  بشری  را  این  بس  است  که  در  جلو  این  جولانگاه‌ گسترده  بایستد،  و  تدبیری  را  پیگیری  و  پیجوئی‌ کند که  دربرگیرندۀ  ایـن  پـهنۀ  هراس‌انگیز  است‌،  پهنۀ  هراس‌انگیزی  که  ناشناخته  است  و  حتّی  ا‌رقام  و  اعداد  نیز  نمی‌توا‌نند  اندازه  و گسترۀ  آن  را  بیان  و  روشن  دارند!

گذشته  از  این‌،‌ گزارش  هر  تدبیری  و  هر  تقدیری  همراه  با  فرجام  و  نتائج  و  عواقب  آن  برای  او  برده  می‌شود،  و  به  سوی  یزدان  سبحان  والامقام  در  روزی  بالا  برده  می‌شود  که  آن  را  برای  عرضۀ  خاتمۀ ‌کارها  و گفتارها  و  چیزها  و  زنده‌ها  تعیین  کرده  است‌.

(فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ) (٥)

در  روزی  که  اندازۀ  آن  هزار  سال  از  سالهائی  است  که  شما  می‌شمارید. 

چیزی  از  همۀ  اینها  بیهوده  به  خود  رهـا  نشـده  است  و  بیهوده  آفریده  نگردیده  است‌.  بلکه  هر  چیزی  به  فرمان  یزدان  تا  سررسید  زمان  معیّن  خود  اداره  می‌گردد  و  تدبیر  آن  صورت  می‌پذیرد  .  .  .  آن‌ گاه  بالا  برده  می‌شود.  لذا  هر  چیزی  و  هر کاری  و  هر  تدبیری  و  هر  فرجـام  و  خاتمه‌ای‌،  پائین‌تر  از  مقام  خداوند  بزرگوار  است‌.  هـر  یک  از  امور  پیشین  و  سائر  چـیزها  به  سـوی  او  بـالا  می‌رود،  یا  هر  وقت  خدا  بخواهد  با  اجازۀ  او  بالا  بـرده  می‌شود.

(ذَلِکَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (٦)

او  خداوندی  است  که  از  پنهان  و  آشکار  بـاخبر  است‌،  و  چیره  و  مهربان  است‌.

آن  .  .  .  آن ‌کسی‌ که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  و 

آن  کسی‌ که  بر  تخت  فرماندهی  جهان  قرار گرفته  است‌،  و  آن‌ کسی ‌که  از  آسمان‌ گرفته  تا  زمین  را  اداره  می‌کند  و  امور کل  عالم  هستی  را  می‌گرداند  .  .  .

(ذَلِکَ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ ).

او  خداوندی  است  که  از  پنهان  و  آشکار  باخبر  است‌.  او  مطّلع  از  هر  آن  چیزی  است‌ که  پنهان  و  نهان  است  و  غیب  بشمار  است‌،  و  آگاه  از  هـر  آن  چـیزی  است  کـه  حاضر  و  آماده  و  پیدا  و  عیان  است‌.  او  آفریدگار  چیره  و  گرداننده  و  اداره‌کنندۀ  جهان  هستی  است‌.  او:

(الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) .

او نیرومند  و  توانا  بر  هر  آن  چیزی  است ‌که  بخواهد.  او  مهربان  در  اراده  و  مشـیّت  و  گردانـدن  و  اداره  کردن  آفریده‌های  خود  است‌.

(الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ ).

او  کسی  است  که  هر چه  را  آفرید،  نیکو  آفرید.

خداوندا  این  حقّی  است‌ که  فطرت  آن  را  می‌یابد  و  چشم                                           

آن  را  می‏‎بیند  و  خرد  آن  را  تشخیص  می‌دهد.  حقّی  است  که  در  اشکال  اشیاء  و  در  وظائف  آ‌نها،  در  سرشت  چیزها  به  طور  فردی‌،  در  هماهنگی  آنها  به  گـونۀ  جـمعی‌،  در  سیماها  و  نمودها  و  احوال  و  اوضاع  و  فعّالیّت  و  تلاش  و  حرکت  و  جنبش  همۀ  پدیده‌ها،  پدیدار  و  آشکار  است‌،  و  در  هر  چیزی  جلوه‌گر  است‌ که  دور  یا  نزدیک  مربوط  به  وصف  زیبائی  و  زیبانگاری  و  نو  و  نوآفرینی  است‌.

 پایان  یزدان  سبحان‌!  این  ساختار  او  در  هر  چـیزی  است‌.  این  دست  قدرت  او  است‌ که  آثار  پدیدار  و  نموداری  در  پدیده‌ها  و  آفریده ها  دارد.  این  هر  چیزی  است ‌که  آفریده  است  و  زیبانگاری  و  نـوآفرینی  و  مــحکم ‌کاری  و  استواری  در  آن  جلوه‌گر  آمـده  است‌،  بـدون  ایـن  کـه  فــراروی  و کـوتاهی  شـود،  و  فـزونی  از  حـدّ  و  مـرز  زیبانگاری  بشود  و کم  و کاستی  روی  بدهد،  و  افراط  و  تفریطی  در  حجم  یا  شکل  یا  ساختار  و  یا  وظیفه  و کاری  صورت  پذیرد.  هر  چیزی  به  اندازۀ  لازم  است  و  از  حدّ  و  مرز  هماهنگی  زیبا  و  دقیق  فزونی  یا کاستی  داشته  و  از  موعد  مقرّر  خود  پیشی  یا  پسی  بگیرد  و  از فاصلۀ  زمانی  خود  درگذرد  یا کوتاهی‌ کند  .  .  .  در  هر  چـیزی  از  ذرّۀ  کوچکی ‌گرفته  تا  بزرگ‌ترین  اجرام‌،  و  از  سلول  ساده‌ای  گرفته  تا  پیچیده‌ترین  اجسام،  زیبانگاری  و  استواری  در  آن  جلوه‌گر  می‌آید  .  ٠  .  همۀ  اعمال  و  احوال  و  حرکات  و  حوادث  نیز  همچنین  است‌.  همۀ  آنها  هم  از  زمرۀ  ساختار  خدایند،  و  در  یکایک  آنها  اندازه‌گیری  دقیقی  در  موعد  و  در  جولانگاه  و  در  فرجامی ‌کـه  دارند  انجام‌ گرفته  است‌،  برابر  طرحی ‌که  در  حرکت  و  سیر  این  جهان  از  ازل  تا  به  ابد  با  تدبیر  و  تقدیر  خدا  پی  افکنده  شده  است  و  ریخته  گردیده  است‌.

هر  چیزی  و  هر  آفریده‌ای  ساخته  شده  است  تا  نقش  ویژۀ  خود  را  در  نمایش  هستی  اجراء  و  اداء‌ کند،  و  برای  اجراء  و  اداء  این  نقش  آمادگی  دقیقی  دارد،  و  با  استعدادهـا  ویژگیهائی  آماده  گردیده  است  و  زاد  و  توشه  داده  شده  است ‌که  او  را  برای  اجراء  و  اداء  نقش  خود کاملاً  شایسته  و  بایسته  کرده  است‌.  این  سلول  تنهائی‌ که  مـجهّز  است  برای  انجام  انواع  وظائف‌،  این  کرمی ‌که  در  حرکت  است  و  مجهّز  به  پاها  یا  موها  و  با  نرمی  تن  و آرامی  و قدرت  بر  راه  رفتن  است  به  زیباترین  شکلی  و  شیوه‌ای ‌که  باید  باشد،  این  ماهی‌،  این  پرنده‌،  این  خزنده‌،  این  حیوان‌،  این  جانور  .  .  .  همچنین  این  انسان‌،  این  ستاره‌،  این  سـیّاره‌،  این  افلاک‌،  این  جهانها،  این‌ گردشها  و  چرخشهای  منظّم  و  مرتّب  و  دقیق  و  هماهنگ  و  شگفت  و  با  اوقات  دقیق  و  حرکات  پیاپی،  هر  چیزی  و  هر  چیزی‌،  تا  آنجائی‌ که  چشـم  کار  می‌کند  و  بُرد  دارد،  دارای  ساختار  استوار  و  پیکرۀ  شگـرف  است  و  در  یکـایک  آنـها  زیـبانگاری  و  محکم‌ کاری  به  کار  رفته  است  و  به ‌گونۀ  مـاهرانه  و  استادانه  ساخته  و  پرداخته  گردیده  است‌.

چشم  باز  و  ذهن  آگاه  و  دل  بینا،  زیبائی  و  زیبانگاری  را  در  همۀ  موجودات  و  پدیده‌های  هستی  مشاهده  می‌کند.  زیبائی  و  زیـبانگاری  را  در  هر یک  از  اجـزاء  و  افراد  هستی  می‏‎بیند.  اندیشیدن  دربارۀ  آفریدگان  یزدان‌،  هر  کجا که  دیده  یا  دل  و  یا  ذهن  بنگرد  و  توجّه‌ کند،  به  انسان 

پشتوانه‌ای  از  اندوخته‌های  بزرگ  و  سترگ  از  ذخـائر  زیبائی  و  زیبانگاری  عطاء  می‌کند،  و  نواها  و  آواهائی  از  هماهنگی  و کمال  بدو  می‏بخشد،  نواها  و  آواهائی ‌که  از  هر  سو  خوشبختی  را  با  شیرین‌ترین  مزه‌هائی ‌که  دارد  گرد  می‌آورند،  و  آب  حیات  خوشبختی  را  به  دل  انسان  می‌ریزند.  آن  وقت  است ‌که  انسان  در  این  جشن  باشکوه  و  زیبا  و  دقیق  و  بدیع  الهی  بسر  می‏‎برد،  و  نشانه‌های  زیبانگاری  و  استواری  را  در  هر  چیزی‌ که  می‏‎بیند  و  در  هر  چیزی‌ که  می‌شنود  و  در  هر  چیزی‌ که  درک  و  فـهم  می‌کند،  ورانـداز  و  مشـاهده  مـی‌نماید،  در  آن  مـدّت  زمانی‌ که  کوچ  خود  را  بر  این  ستاره  ادامـه  مـی‌دهد  و  زندگی  خویش  را  بسر  می‏‎برد.  هـمچنین  از  فـراسـوی  شکلها  و  تصویرهای  این  جهان  فانی‌،  بـا  جـمال  باقی  برجوشیده  از  جمال  ساختار  اصیل  الهی‌،  پیوند  و  اتّصال پیدا می کند.

دل  از  این  نعمتهای  فراوان  در  این  کوچ  زمـینی  خود  چیزی  را  درک  و  فهم  نمی‌کند  مگر  زمانی ‌که  از  جمود  و  رکود  عادت  و  خوی  بیدار  شـود  و  به  در  آیـد،  و  از  خستگی  و  فرسودگی  انس  و  الفت  بیرون  شود  و  خیزد،  و  نواها  و  آواهای  جهان  هستی  پیرامون  خود  را  بشنود،  و  به  پیامها  و  اشاره‌های  آن  چشم  بدوزد،  و  در  پرتو  نور  الهی  بنگرد  تا  چیزها  و  پدیده‌ها  عنصر  زیبای  اصیل  خود  را  بنمایند  آن ‌گونه  که  از  دست  قدرت  و  نوآفرین  خدا  بیرون  آمده‌اند  و  پدیدار گردیده‌اند،  و  هر  زمان‌ که  چشم  یا  خرد  او  به  یکی  از  نوآ‌وریها  و  زیـبانگاریهای  خدا  بیفتد  او  را  به  یاد  بیاورد  و  ذکر  او  را  بگوید،  در  این  وقت  است‌ که  دل  احساس  می‌کند که  پیوندی  میان  آفریدگار  نوآور  زیبانگار،  و  میان  چیزی  وجود  دارد که  آن  را  از  نیستی  به  هستی  آورده  است  و  خلعت  زیبای  وجود  بر  تن  او  چست‌ کرده  است‌،  و  هـمچون  دلی  آنـچه  را کـه  می‏‎بیند  و  آنچه  را که  احساس  می‌کند  زیباتر  و  آراسته‌تر  مشـاهده  می‌کند،  چون  جمال‌ کردگار  متعال  را  در  فراسوی  آ‌ن  می‏‎بیند.

این  جهان  زیبا  است‌،  و  زیبائی  آن  از  میان  نمی‌رود،  و  انسان  در  درک  و  فهم  این  زیبائی  مـرا‌تب  والاتـری  را  می‌پیماید  و  بیشتر  و  بهتر  آن  را  می‏‎بیند  و  مشـاهده  می‌نماید،  و  خوب‌تر  و  نیک‌تر  از  آن  جمال  لذّت  می‏‎برد  و  بهره  می‌جوید  تا  مرز  نامحدودی  و  بدان  اند‌ازه‌ که  بخواهد  و  جهان‌آفرین  و  هستی‌بخش  بدو  اجازه  دهد.  عنصر  جمال  و  زیبائی  در  پهنۀ  این  جهان  هستی‌، ‌کاملاً  مـقصود  و  مـنظور  است‌.  مـحکم ‌کاری  و  استواری  در  ساختار  هر  چیزی ‌کمال  وظیفه  را  در  آن  جای  می‌دهد  و  می‌گنجاند،  تا  بدانجا که  به  حدّ  و  مرز  جمال  و  زیـبائی  می‌رسد  و  جمیل  و  زیبا  می‌شود. کمال  ساختار  پیکره  هر  چیزی  در  هر  عضو  و  اندامی‌،  و  در  هر  آفریده‌ای  جلوه‌گر  است  و  بر  در  و  دیوار  وجود  جلوه‌گر  می‌آید  .  .  .  بنگر  به  آن  زنبور  عسل‌،  بدین ‌گل‌،  بدان  ستاره‌،  بدین  شب‌،  بدین  روز،  بدان  سایه‌ها،  بدان  ابرها،  بدین  مـوسیقی  و  آهنگی ‌که  در  سراسر  وجود  طـنین‌انـداز  و  نغمه‌پرداز  است‌،  بدین  همآوائی  و  هماهنگی‌ کـه  نابهنجاری  و  ناموزونی  ندارد  و  لحظه‌ای  قطع  نـمی‌گردد  و  بریده  نمی‌شود.  و  .  .  .

این‌ کوچ  لذّت‌بخشی ‌که  در  این  جهان  زیبا  و  در  ساختار  شگفت‌انگیز  و  دل‌آرای  تـرکبب‌بند  ساختار  آن  است‌،  قرآن  ما  را  متوجّه  این‌ کوچ  می‌کند  تا  ما  آن  را  ورانداز  کنیم  و  به  دیدۀ  دل  بدان  بنگریم  و  از  مشاهدۀ  این  همه  جمال  و  جلالی ‌که  دارد  لذّت  ببریم.  بدان  هنگام ‌که  قرآن  می‌فرماید:

(الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ ).

آن  کسی  است  که  هر چه  را  آفرید،  نیکو آفرید.

قرآن  مجید  بدین  وسیله  دل  را  بیدار  می‌سازد  تا  مواضع  و  موارد  حسن  و  جمال  را  در گسترۀ  این  جهان  بزرگ  ببیند.

(الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ ).

آن  کسی  است  که  هر چه  را  آفرید،  نیکو  آفرید. 

(وَبَدَأَ خَلْقَ الإنْسَانِ مِنْ طِینٍ) (٧)

و  آفرینش  انسان  (‌اوّل‌)  را  از  گِل  آغازید.

 از  جملۀ  نوآفرینی  و  زیبانگاری  خدا  در کار  آفرینش  این  است  که  آفرینش  این  انسان  را  از گل  آغاز کـرده  است‌.  از  تعبیر کلام  می‌توان  فهمید که ‌گل  نخستین  مادۀ  آفرینش  است  و  در  مرحلۀ  نخستین  قرار  دارد.  قرآن  تعداد  مراحل  آفرینش  انسان  را  محدود  و  مقرّر  نداشته  است  و  از  زمان  و  فاصلۀ  آنها  نیز  صحبت  نکرده  است‌،  مراحلی ‌که  به  دنبال  مرحله‌ گل  قرار گرفته‌اند  و  آمده‌اند.  لذا  درگاه  آن  برای  هر گو‌نه  تحقیق  صحیحی  و  پژوهش  درستی  باز است،  به  ویژه  وقتی ‌که  این  نصّ  را  به  نصّ  دیگری ‌که  در  سورۀ  «‌مؤمنون‌»  آمده  است  ضمیمه  و  اضافه ‌کنیم‌:

)‌و لَقَدْ خَلَقْنا الانْسانَ‌ منْ سُلالَةٍ مِنْ طینٍ  )‌.

ما  انسان  را  از  عصاره‌ای  از  گل  آفریده‌ایم‌.(مؤمنون/12)

از  این  نصّ  ممکن  است  چنین  درک  و  فهم ‌کرد  و گفت‌:  این  نصّ  اشاره  به  زنجیرۀ  مـراحل  و  مر‌اتب  پـیدایش  انسان  دارد،  و  در اصل  به  مرحله  و  مرتبۀ ‌گل  برمی‏گردد.  چه  بسا  هم  این  نصّ  به  آغاز  پـیدایش  سـلول  زنـده  نخستین  در  زمین  اشاره  داشته  باشد،  و  این  نـخستین  سلول  زنده  از گل  پـیدا  و  پـدیدار  آمـده  باشد. گل  مرحله‌ای  پیش  از  دمیدن  جان  به  پیکر  نخستین  سلول  زنده  به  فرمان  یزدان  است‌.  این  هم  راز  سر  به  مـهری  است‌ که  کسی  بدان  دست  نیافته  است  و  به  کشف  آن  نائل  نگردیده  است‌.  کسی  هم  ندانسته  است ‌کـه  حیات  چیست‌،  و  چگونه  بوده  است‌.  از  این  سلول  زنده  انسان  به  وجود  آمده  است‌.  قرآن  نمی‌گوید  این  امر  چگونه  صورت‌ گرفته  است‌،  و  چه  مدّت  زمانی  از  مراحـل  و  مراتب  پیدایش  را  به  خود  اختصاص  داده  است‌.  کار  تحقیق  و  پژوهش  دربارۀ  ایـن  زنجیره  به  بـررسیهای  درست  واگذار گردیده  است‌،  و  تحقیق  و  پژوهش  در  این  باره  با  نصّ  قرآنی ‌که  قاطعانه  می گوید  نخستین  پیدایش  انسان  از گل  آغاز گردیده  است‌،  هیچ‌ گونه  برخورد  و  ممانعتی  در  میان  نمی‌باشد.  این  حدّ  و  مرزی  است  کـه  جای  لغزشی  در  آن  نیست  و  می‌توان  بر  آن  تکیه ‌کرد  و  با  توجه  به  حقیقت  قرآنی  و پذیرش  چیزی ‌که  هر گونه  تحقیق  و  پژوهش  صحیح  علمی  پرده  از  آن  برمی‏دارد،  بدان  اعتماد  و  اطمینان  داشت‌.

امّا  بدین  مناسبت  زیبا  است‌که  نطریّۀ  تکامل  و  رشد  داروین  را  پیش  کشید  و  بیان  داشت ‌که  می‌گوید:  انواع  موجودات  در  آغاز  خلقت  از  یک  سلول  شروع  شـده  است  و  زنجیرۀ اصل  انواع  (‌از  راه  انتخاب  طـبیعی‌)  در  مراحل  پیاپی  به  انسان  منتهی  گردیده  است‌!  حلقه‌های  زنجیرۀ  تکامل  و  رشد  متّصل  به  همدیگر  اصل  انسان  را  مستقیماً  حیوانی  می‌داند که  برتر  از  میمونهای  رده  بالا  و  پائین‌تر  از  انسان  است‌!  .  .  این  تئوری  در  این  نقطه  و  نکته  درست  نمی‏باشد.  کشف  عوامل  وراثت  - ‌که  داروین  آنها  را  نـمی‌شناخت  -  تـحوّل  نـوعی  از  نـوع  دیگری  را  محال  و  ناممکن  می‌شمارد.  عوامـل  وراثت  نهان  در  سلول  هر  نوعی  تمام  خصائص  و  ویژگیهای  نوع  خود  را  دربر  می‌گیرد  و  محفوظ  نگاه  می‌دارد،  و  قطعی  و  حتمی  هر  نوعی  را  در دائرۀ  نوع  خود  قرار  می‌دهد،  نوعی‌ که  از  آن  پدیدار گردیده  است‌،  و  هرگز  از  دائـرۀ  نوع  خود  بیرون  نمی‌رود  و  به  نوع  جدیدی  تحوّل  پیدا  نمی‌کند.  برای  مثال ‌گربه  اصل  آن‌ گربه  است  و  در  طیّ  قرون  متمادی ‌گربه  خواهد  ماند.  و  همچنین  است  سگ‌،  گاو،  اسب‌،  میمون‌،  انسان  و  .  .  .  آنچه  ممکن  است  -  برابر  نظریّه‌های  وراثت  -  روی  دهد  رشد  و  ترقّی  نوعی  در  حدود  و  ثغو‌ر  خود  همان  نوع  است‌،  بدون  این ‌که  به  نوع  دیگری  انتقال  یابد  و  تحوّل  پیدا کند.  این  مـطالب  بخش  اصـلی  و  اسـاسی  نظریّۀ  دارویـن  را  باطل  می‌گرداند،  نظریّه‌ای  که  گروهی  از  گول  خوردگان  واژۀ علم  چنین  برداشت ‌کرده‌اند که  این  تئوری  حقیقتی  است  و  قابل  ردّ  و  نـقض  در  هیچ  روزگاری  از  روزگاران  نیست‌!^[2]

پس  از  این  به  فی  ظلال  القرآن  برمی‌گردیم‌:

(ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ) (٨)

سپس  خداونـد  ذریـّۀ  او  را  از  عصارۀ  آب  (‌بـه  ظـاهر)  ضعیف  و  ناچیزی  (‌به  نام  منی‌)  آفرید.

نژاد  او  را  از  آب  منی  آفرید که  نـخستین  مـرحله  در  تـحوّل  جنین  است‌.  نُطفه‌:  منی‌.  عَلَقه‌:  خون  بستۀ  زالوگونه‌.  مُضْغَه‌:  قطعه  گوشتی  بدان  شکل  و  اندازه  که  جویده  شود،  عِظام‌:  استخوانها،  و  ترکیب‌بند کامل  جنینی‌.  در  این  عصاره  و  فشردۀ  خالص‌،  یعنی  نطفۀ  آدمی  همۀ  اینها  نهفته  است ‌که  با  آب  ضعیف  و  ناچیز  تعبیر  و  آغاز  گردیده  است!  این  هم ‌کوچ  هراس‌انگیزی  است  وقتی‌ که  به  سرشت  تحوّلات  و تغییراتی ‌که  این  نقطۀ  ضائع  از آن  آب  ضعیف  و  ناچیز  نگاه  انداخته  می‌شود  و  از  مدّ  نظر  می‌گذرد،  تا  آن  زمان ‌که  این  آب  ضعیف  و  نـاچیز  به  انسان  تبدیل  می‏‎گردد،  انسـانی  که  دارای  تـرکیب‌بند  پیچیده  و  پیکره  زیبا  است‌!  واقعاً  فاصلۀ  زیـادی  میان  مرحلۀ  نخستین  و  مرحلۀ  واپسین  است‌.

این‌ کوچ  همان  چیزی  است‌ که  قرآن  در  یک  آیه  از  آن  تعبیر  می‌کند،  آیه‌ای‌ که  این  کوچ  دراز  آهنگ  و  دور  و  دراز  را  به  تصویر  می‌کشد:

(ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ ).

آنگاه  اندامـهای  او  را  تکمیل  و  آراسـته  کرد  و  از  روح  متعلّق  به  خود  (‌که  سرّی  از  اسرار  است‌)  در  او  دمـید،  و  برای  شما  گوشها  و  چشمها  و  دلها  آفرید  (‌تا  بشـنوید  و  بنگرید  و  بفهمید)‌.

خداوندا!  این  کوچ  چه  اندازه  بزرگ  و  سترگ  است‌!  چه  فاصلۀ  فراوان  و  مسافت  زیادی‌!  چه  معجزۀ  عظیمی  است ‌که  انسانها  غافل  و  بی‏خبر  از کنار  آن  می‌گذرند!  این  نقطۀ کوچک  ناچیز کجا  و  آن  انسان ‌کجا که  همچون  نقطه‌ای  بدان  می‌انجامد؟‌!  اگر  دست  قدرت  نوآفرین  و  زیبانگار  خدا  نبود  و  این  معجزه  را  نمی‌آفرید،  همچون  چیزی  کی  صورت  می‌گرفت‌،  آن  دست  قدرت  نوآفرین  و  زیبانگاری‌ که  این  نقطۀ ‌کوچ  و  نـاچیز  را  رهنمود  می‌کند  تا  بتواند  راه  خود  را  در  پیش‌ گیرد  و  رشد  و  نموّ  کند  و  از  آن  موضع  و  حالت  ساده  و  ابتدائی  بدان  آفریدۀ  پیچیدۀ  مرکّب  و  شگفت  و  شگرف  تبدیل‌ گردد؟‌!

تقسیم  و  تکثیر  سلول  واحدی ‌گذشته  از گوناگونی  اقسام  و  انـوا‌ع  سلولهای  بـیشماری‌ که  دارای  سـرشتها  و  عملکردهای  مختلفند،  و  اقسام  و  انواع  سلولها  نیز  بـه  نوبه  خود  تکثیر  پیدا  می‌کنند  تا  هر گروهی  و  مجموعه‌ای  از  آنها  عضو  ویژه‌ای  را  تشکیل  دهند  که  دارای  عملکرد  ویژه‌ای  است‌،  و  این  عضوی ‌که  سلّولهای  معیّنی ‌که  از  نوع  خاصّی  هستند  و  آن  را  تشکیل  می‌دهند،  به  نوبۀ  خود  اجزائی  را  دربر  می‌گیرند  کـه  دارای  عملکرد‌های  ویژه‌ا‌ی  و  سرشتهای  ویژه‌ای  هستند.  سلّولهائی که  ا‌ین  اجزاء  را  نیز  تشکیل  می‌دهند  تخصّص  بیشتری  در کار  درون  عضو  واحدی  دارند  .  .  .  این  تقسیم  و  تکثیر،  همراه  با  این‌ گوناگونی  انواع  و  اقسام‌،  چگونه  در  سلول  نخستین‌ که  یک  سلول  بیش  نیست  صورت  می‌پذیرد؟  همۀ  این  خصائص  و  ویـژگیهائی  کـه  بـعدها  پـدیدار  و  نمودار  می‌شوند  در  هر گروه  و  مجموعه‌ای  از  سلولهای  متخصّصی ‌که  از  این  تک  سـلول  نـخستین  به  وجود  می‌آیند،  قبلاً کجا  نـهان  و  پـنهان  بـوده‌اند  و  جای  داشته‌اند؟  گذشته  ا‌ز  این‌،  ویژگیها  و  خصائص  جدا‌گانۀ  جنین  انسان  از  سائر  جنینها کجا  بوده  است  و کجا  جای  داشته  است‌؟  علاوه  از  این‌،  هر  جنین  انسانی  هم ‌که  با  سائر  جنینهای  انسانهای  دیگر  فرق  و  تفاوت  دارد  کجا  کمین ‌کرده  است  و کجا  جای  داشـته  است‌؟  باز  هم  می‌پرسیم  استعدادهـای  ویـژه‌ای  کـه  بـعدها  در  جنین  پدیدار  می‌آید،  و  وظائف  معیّنی  و  نشانه‌ها  و  سیماهای  مشخّصی  خواهد  دا‌شت‌،  چگونه  نگاهداری  و  بایگانی  و  محافظت  و  مراقبت  می‌گردد؟!

چه‌ کسی  ممکن  بود  تصوّر کند که  این  معجزه  شگـفت  امکان  دارد  روی  بدهد  و  وقوع  پیدا  بکند،  اگر  عـملاً  روی  نمی‌داد  و  به  وقوع  نمی‌پیوست‌،  و  وقوع  آن  تکرار  نمی‌گردید  و  پیاپی  نمی‌شد؟

این  دست  قدرت  خدا  بوده  است ‌که  این  انسان  را  آراسته  و  پیراسته ‌کرده  است‌.  و  این  روح  متعلّق  به  خدا  است‌ که  به‌ کالبد  انسان  دمیده  شده  است  .  .  .  این  یگانه  تـفسیر  ممکنی  دربارۀ  ا‌ین‌ کار  شگفتی  ا‌ست‌ که  در  هر  لحظه‌ای  تکرار  می‌گردد،  ولی  مردمان  از  آن  غافل  و  بی‌خبرند  .  .  .گذشته  از  این‌،  این  دمیدن  روح  متعلّق  به  خدا  است ‌که  از  موجود  مهره‌دار،  انسانی  را  ساخته  است ‌که  می‌شنود  و  می‏‎بیند  و  درک  و  فهم  می‌کند،  درک  و  فهمی ‌که  انسان  را  از  سائر  جانداران  مهره‌دار  جدا  می سازد:

(وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ ).

و  برای  شما  گوشها  و  چشمها  و  دلها  آفرید  (‌تا  بشنوید  و  بنگرید  و  بفهمید)‌.

هر گونه  تعلیل  دیگری  درمانده  از  تفسیر  این  چیز  شگفت  و  شگرفی  است‌ که  عقل  بشری  را  با  حیرت  فراگیر  روبرو  می‌سازد،  حیرت  فراگیری ‌که  بدون  این  تفسیر  از  عهده  آن  برآمدن  امکان  ندارد.

با  وجود  این  همه  جوشش  فضل  و  بزرگواری‌،  فضل  و  بزرگواری‌ای  که  از  آب  ضعیف  و  ناچیز،  انسان  بزرگوار  و  مکرّم  را  پدید  می‌آورد،  فضل  و  بزرگواری‌ای‌ که  در  ا‌ین  سلّول‌ کوچک  ضعیف‌،  این  همه  پشـوانۀ  قدرت  بـر  جمع آوری  اموال  واولاد،  و  توان  بر  رشد  یافتن  و  نموّ  پیدا کردن‌،  و  تحوّل  و  تبدّل‌،  و  تجمّع  و  تخصّص  را گرد  آورده  است‌. گـذشته  از  ایـن‌،  آن  هـمه  خصائص  و  استعدادها  و  وظائف  والائی  را  در  ایـن  یک  سـلّول  بـه  ودیعت  نهاده  است ‌که  از  انسان‌،  انسان  را  می‌سازد  .  .  .  امّـا  بـا  وجود  ایـن  همه  فیض  و  رحمت،  مردمان  سپاسگزاری  اندکی  دارند:

(قَلِیلا مَا تَشْکُرُونَ) (٩)

شما  کمتر  شکر  (‌نعمتهای  او)  را  بجای  می‌آورید.

*

در  سایه  صحنۀ  پیدایش  اوّلیّۀ  انسـان‌،  و  مراحل  ایـن  پیدایش  شگفت  و  خارق‌العادۀ  فراتر  از  عرف  و  عـادت  مردمان  و  معمول  و  مشهور  ایشان‌،  هر چند کـه  در  هر  لحظه‌ای  تکرار  می‌گردد،  و  در  برابر  دیدگان  و گوشهای  آنان  به  وقوع  می‌پیوندد،  در  سایۀ  این  صحنه  اعـتراض  ایشان  را  بر  پیدایش  آخرت  و  زندگی  دوباره  و  مجدّد،  و  شکّ  و  تردیدشان  را  دربارۀ  رستاخیز  و  قیامت‌،  عرضه  می‌دارد.  این  شکّ  و  تردید  و  آن  اعتراض  بسیار  عجیب  و  غریب  به  نظر  می‌رسد:

(وَقَالُوا أَئِذَا ضَلَلْنَا فِی الأرْضِ أَئِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ کَافِرُونَ) (١٠)

(‌کافران‌)  می‌گویند:  آیا  هنگامی  که  ما  مردیم  و  در  زمین  گم  گشتیم  (‌و  ذرّات  وجود  ما  آمیزۀ  خاک  گردید  و  اثری  از  آن  نماند)  آفرینش  تازه‌ای  خواهیم  یـافت  (‌و  دوبـاره  زندگی  را  از  سر  می‌گیریم‌؟‌)  بلکه  آنان  منکر  ملاقات  بـا  پروردگارشان  (‌برای  حساب  و  کتاب‌)  هم  هستند.

آنان  بعید  می دانند که  خداوند  متعال  ایشـان  را  دوباره  بیافریند  و  زندگی  مجدّد  ببخشد،  بس  از  آن ‌که  مرده‌اند  و  در  خـاک  دفـن  گردیده‌انـد،  و  اجسـام  آنـان  به  استخوانهای  فرسوده  و  پوسیده‌ای  تبدیل  شـده  است  و  در  زمین  از  دیده  نهان  گردیده  است  و  با  ذرّات  خاک  آمیخته  است  و  در  میان  خاکها  گم  و  ناپدید  شده  است‌.  امّا  این  کار  در  برابر  پیدایش  نخستین  چه  جای  تعجّب  است‌؟  خدا  آفرینش  انسان  را  از گِل  آغازیده  است‌،  و  ایشان  را  از  همین  زمینی  برآورده  است  که  می‌گویند  استخوانهای  فرسوده  و  پوسیده  ایشان  در  آن ‌گم  خواهد  شد  و  با  آن  خواهد  آمیخت‌.  پیدایش  واپسـین  در  آن  جهان‌،  همگون  پیدایش  نخستین  در  این  جهان  است‌.  نه  چیز  غریب  و  عجیبی  است  و  نه  کار  نوین  و  جدیدی  ا‌ست‌.

(بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ کَافِرُونَ) (١٠)

بلکه  آنان  منکر  ملاقات  با  پروردگارشان  (‌برای  حساب و کتاب ) هم هستند.

این‌ کفر  و  عدم  پذیرش  ملاقات  با  خدا  است ‌که  سـایۀ  شکّ  و  تردید  را  بر  دلهایشان  می‌افکند،  و  مایۀ  اعتراض  ایشان  بر کار  روشن  و  آشکار  می‌گردد که  یک  بار  روی  داد‌ه  است‌،  و  آنچه  در  هر  لحظه‌ای  روی  می‌دهد  نزدیک  بدان  ا‌ست‌.

بدین  خاطر  قرآن  با  بیان  مردن  ایشان  و  برگشت  دادنشان  به  اعتراض  آنان  پاسخ  می‌دهد،  و  به  دلیـل  و  برهان  زنده‌ای  بسنده  می‌کند که  در  پیدایش  پیشین  ایشان  پیدا  و  هو‌یدا  است‌،  و  بیش  از  این  چیزی  نمی‌گوید:

(قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ) (١١)

بگو:  فرشتۀ  مرگ  که  بـر  شـما  گماشته  شـده  است‌،  بـه  سراغتان  می‌آید  و  جان  شما  را  می‏‎گیرد،  سپس  به  سوی  پروردگارتان  بازگردانده  می‌شوید.

این ‌گونه  پاسخ  داده  می‌شود  به  صورت  خبر  یـقینی  و  بدون  هر گونه  شکّ  و تردیدی  .  .  .  و  امّا  فرشتۀ  مرگ  کیست‌؟  او  چگونه  جانها  را  می‌گیرد؟  این  امور  از  زمرۀ  غیب  است  و  غیب  واگذار  به  خدا  است‌،  غیبی ‌که  ما  خبر  آن  را  از  این  منبع  معتمد  و  مؤکّد  دریافت  می‌داریم‌،  و  چیزی  بر  آنچه  از  این  منبع  یگانه  دریـافت  می‌داریـم  نمی‌افزائیم‌.

*

به  مناسبت  رستاخیزی‌ که  بر  آن  اعتراض  دارنـد،  و  برگشتی  که  درباره‌اش  به  شکّ  و  تردید  پرداخته‌اند،  ایشان  را  رویاروی  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  نگاه  می‌دارد،  صحنه‌ای  که  زنده  و  برجسته  و  لبریز  از  تأثّرها  و  حرکتها  و گفتگو‌ها  است  و  انگار  هم  اینک  حاضر  است  و  واقعیّتی  دیدنی  است‌:

(وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاکِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ (١٢)وَلَوْ شِئْنَا لآتَیْنَا کُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ (١٣)فَذُوقُوا بِمَا نَسِیتُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا إِنَّا نَسِینَاکُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (١٤)

اگر  (‌می‌شد)  ببینی  گناهکاران  را  در  آن  هنگامی  کـه  در  پیشگاه  پـروردگارشان  (‌بـرای  حساب  و  کتاب  گـرد  آورده  شـده‌انـد،  و  ایشــان  از  خجالت‌)  سـر  بـه  زیـر  افکنده‌اند  و  می‌گویند:  پروردگارا!  دیدیم  (‌آنـچه  خود  را  از آن  به  کوری  زده  بودیم‌)  و  شنیدیم  (‌آنچه  خود  را  از  آن  به  کری  زده  بودیم‌.  هم  اینک  پشیمانیم‌)  پس  ما  رآ  (‌به  جهان‌)  بازگردان  تا  عمل  صالح  انجام  دهیم  (‌و  سرافراز  به  خدمت  برگردیم‌)‌.  ما  (‌به  قیامت  و  فرمودۀ  پیغمبرانت‌)  یقین  کامل  داریم‌.  اگر  ما  مـی‌خواسـتیم  بـه  هـر  انسانی  هدایت  لازمه‌اش  را  می‌دادیم‌،  و لیکن  (‌انسان  را  صـاحب  اراده  و  مکلّف  بـه  تکـالیف  و  مسؤول  در  بـرابـر  اعمال  خود،  و  قابل  هدایت  به  وسیلۀ  پیغمبران  آفریدیم  و)  مـن  مقرّر  کـردم  کـه  دوزخ  را  از  جملگی  افراد  (‌بـی‌ایـمان  و  گناهکار)  جنّ  و  انس  پر  کنم‌.  بچشید  (‌عذاب  جهنّم‌)  را  به  خاطر  این  که  ملاقات  امروز  خود  را  (‌بـا  پـروردگارتان  برای  حساب  و  کتاب‌)  فراموش  کرده‌اید،  و  ما  نیز  شما  را  (‌در  میان  عذاب  رها  و)  به  دست  فراموشی  می‌سپاریم‌،  و  بچشید  عذاب  همیشگی  را  به  سبب  اعمالی  (‌که  در  دنـیا)  انجام  می‌داده‌اید.

این  صحنۀ  خواری  و  رسوائی‌،  و  اعتراف  به ‌گناه‌،  و  اقرار  به  حقّی  است ‌که  آن  را  انکار  می‌کرده‌اند.  صحنۀ  اعلان  و  اعلام  یقین  و  باور  بد  چیزی  است ‌که  درباره‌اش  شکّ  و  تردید  می‌ورزیده‌انـد.  درخواست  برگشت  به  زمـین  می‌کنند  تا  بدان  برگردند  و  به  اصلاح ‌کاری  بپردازند که  در  زندگی  دنـیا  از  دست  ایشان  به  در  رفته  است  و  فرصت  آن  بیهوده‌ گذشته  است  .  .  .  آنان  از  خجالت  و  شرمندگی  و  خواری  و  رسوائی  سر  به  زیر  افکنده‌اند  .  . 

(عِنْدَ رَبِّهِمْ).

در  پیشگاه  پروردگارشان‌.

پروردگاری ‌که  ملاقات  با  او  را  در  دنیا  انکار  می‌کردند  .  .  .  لیکن  همۀ  اینها  بعد  از  فوت  فرصت  و گذشت  زمان  مناسب  خود  روی  می‌دهد،  در  آن  هنگامی‌ که  اعتراف  و  اقرار  و  اعلان  و  اعلام  سودی  نمی‏‎بخشد  و  فائده‌ای  دربر  ندا‌رد.

پیش  از  این ‌که  روند  قرآنی  پاسخ  نابهنجار  و  رسواگرانۀ  ایشان  را  اعلان  نماید،  حقیقتی  را  بیان  می‌دارد که  بر  سراسر  موقعیّت  و  جایگاه  حاکم  است‌،  و  پیش  از  آن  بر  دنیای  مردمان  و  سرنوشت  و  فرجام  ایشان  فرمانروا  بوده است:

(وَلَوْ شِئْنَا لآتَیْنَا کُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ) (١٣)

اگر  ما  می‌خواستیم  به  هر  انسـانی  هـدایت  لازمـه‌اش  را  می‌دادیم‌،  و لیکن  (‌انسـان  را  صـاحب  اراده  و  مکـلّف  بـه  تکالیف  و  مسؤول  در  برابر  اعمال  خود،  و  قابل  هدایت  به  وسیلۀ  پیغمبران  آفریدیم  و)  من  مقرّر  کردم  که  دوزخ  را  از  جملگی  افراد  (‌بی‌ایمان  و  گناهکار)  جنّ  و  انس  پر  کنم‌. 

اگر  خدا  می‌خواست  برای  همۀ  مـردمان  یک  راه  قرار  می‌داد،  و  آن  راه  هدایت  است‌،  همان‌ گونه  که  راه  همۀ  آفریده‌های  دیگر  را  یک  راه ‌گردانده  است  و  با  الهامی  راهیاب  می‌شوند که  در  فطرتشان  نـهفته  است‌،  و  راه  یگانه‌ای  را  در  زندگانیشان  درپیش  می‌گیرند،  اعم  از  حشرات  و  پرندگان  و  حیوانات‌،  یا  آفریده‌هائی  که  جز  اطاعت  و  فرمانبرداری  چیز  دیگری  را  نمی‌دانند،  از  قبیل  فرشتگان‌.  امّا  اراده  و  مشیّت  خدا  بر  آن  بود‌ه  است ‌که  این  آفریده‌ای‌ که  انسان  نام  دارد  سرشت  ویژه‌ای  داشته  باشد  و  در  پرتو  آن  بتواند  هدایت  و  ضلالت  را  درپیش  گیرد،  و  بتواند  هدایت  را  برگزیند  یا  از  آن ‌کناره‌گیری  کند.  توان  این  را  داشته  باشد که  در  این  جهان  نقش  خود  را  اجراء کند  در  پرتو  سرشت  ویژه‌ای ‌که  خدا  او  را  بر  آن  سرشته  است  به  خاطر هدف  و  حـتّی ‌که  در طرح  و  نقشۀ  این  جهان  منظور  و  معبود  است‌.  این  است ‌که  خدا  در  قضا  و  قدر  خود  لازم  دیده  است  و  واجب  گردانـده  است ‌که  دوزخ  را  از  جنّ  و  انسی  پر کند که  ضلالت  را  برمی‌گزینند،  و  راهی  را  درپیش  می‌گیرند که  به  دوزخ  منتهی  می‌گردد.

این  گناهکارانی  که  به  پیشگاه  پروردگارشان  عرضه  گردیده اند،  در  حالی  که  سر  به  زیر  افکنده‌اند،  اینان  از  زمرۀ ‌کسانیند که  این  سخن  بر  ایشان  صدق  می‌کند  و  سزاوارشان  می‏‎باشد.  بدین  جهت  بدیشان‌ گفته  می‌شود: 

(فَذُوقُوا بِمَا نَسِیتُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا).

بچشید  (‌عذاب  جهنّم‌)  را  به  خاطر  این  که  ملاقات  امروز  خـود  را  (‌بــا  پــروردگارتان  بـرای  حسـاب  و  کتاب‌)  فراموش  کرده‌اید.

امروزتان  که  حاضر  است‌.  پس  ما  در  صحنه‌ای  از  روز  آخرت  هستیم  .  .  .  بچشید  به  سبب  این‌ که  ملاقات  این  روز  را  فراموش‌ کرده‌ایـد،  و  خود  را  برای  آن  آماد‌ه  ننموده‌اید  در  آن  روز  و  روزگاری‌ که  وقت  باقی  بود  و  فرصت  در  میان‌.  بچشید،  زیرا:

(إِنَّا نَسِینَاکُمْ).

ما  شما  را  (‌در  میان  عذاب  رهـا  و)  بـه  دست  فرامـوشی  سپرده‌ایم‌.

خدا که  کسی  را  فراموش  نمی‌کند.  مراد  این  است‌ که  با  ایشان  همچون  کسانی  رفتار  می‌گردد که  بدانـان  توجّه  نگردد  و  اهمّیّت  داده  نشود  و  ایشان  را  از  یـاد  ببرند  و  فراموششان  بکنند.  رفتاری  است‌ که  در  آن  خواری  و  رسوائی‌،  و  در  آن  مهمل  و  بی‌ارزش  رها کردن  و  حقیر  و  کوچک ‌گرفتن  ایشان  است‌.

(وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (١٤)

بچشید  عذاب  همیشگی  را  به  سبب  اعمالی  (‌که  در  دنـیا)  انجام  می‌داده‌اید.

پردۀ  نمایش  بر  صحنه  فرود  می آید.  سخن  فیصله‌بخش  در  آن‌ گفته  شـده  است‌.  بزهکاران  هم  به  سـرنوشت  خوارکننده  و  رسواکننده  سپرده  شده‌اند  و  به  حال  بدشان  رها  گردیده‌اند.  خوانندۀ  قرآن  در  آن  حال  که  این  آیات  را  خوانده  است  و  به  پـایان  آنـها  رسـیده  است‌،  خیال  می‌کند که بزهکاران  را  در  آنجا  رها کرده  است  و  به  ترک  گناهکاران  گفته  است‌.  انگار  بزهکاران  در  آنجائی  که  رها  شده‌اند  نمایان  هستند  و  دیده  می‌شوند.  این  هم  یکی  از  ویژگیهای  تصویرگری  قرآنی  است ‌که  صحنه‌ها  را  زنده  می‌گرداند  و  به  دلها  پیام  می‌رساند.

*

روند  قرآنی  پرده  بر  این  صحنه  فرو  می‌اندازد  تا  آن  را  از  روی  صحنۀ  دیگری  بر‌اندازد.  صحنه‌ای  کـه  در  سایه‌روشن  دیگری  و  در  فضای  دیگری‌،  و  با  عطر  و  بوی  دیگری‌،  آن  را  بنماید.  عطر  و  بوئی ‌که  جانها  از  آن  بیاساید،  و  دلها  از  آن  به  پـرواز  درآیـد.  ایـن  صحنه‌،  صحنۀ  مؤمنان  است‌.  صحنۀ  مؤمنان  فروتن  و کرنش  برنده  و  پرستشگری  است ‌که  دیگران  را  به  سوی  پروردگارشان  می‌خوانند،  در  حالی  که  دلهای  خودشان  از  ترس  و  خوف  خدا  لرزان  و  هراسـان‌،  و  آزمند  و  امـیدوار  به  فضل  و  لطـف  خداونـد  مهربان  است‌.  پروردگارشان  سزا  و  جزائی  برایشان  اندوخته  است‌ که  مرغ  خیال  نمی‌تواند  به  سوی  آن  بال  و  پر  بکشد  و  آن  را  به  تصور  درآورد:

(إِنَّمَا یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا الَّذِینَ إِذَا ذُکِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ (١٥)تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ (١٦)فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (١٧)

تنها  کسانی  به  آیات ‌ما  ایمان‌ دارند  که‌ هر  وقت  بدانها  پند  داده  شـوند،  (‌بـرای  خـدا)  بــه  ســجده  مـی‌افـتند،  و  ستایشگرانه  به  تسـبیح  پـروردگارشان  مـی‌پردازند  و  تکبّر  نـمی‌ورزند.  پـهلوهایشان  از  بسـترها  بـه  دور  می‌شود  (‌و  خواب  شـیرین  را  تـرک  گفته  و  بـه  عبادت  پروردگارشان  می‌پردازند  و)  پروردگار  خود  را  با  بیم  و  امید  به  فریاد  می‌خوانند،  و  از  چیزهائی  که  بـدیشان  داده‌ایم  می‌بخشند.  هیح  کس  نمی‌داند،  در  برابر  کارهائی  که  (‌مومنان‌)  انجام  می‌دهند،  چه  چیزهای  شـادی‌آفرین  و  مسرّت‌بخشی  برای  ایشان  پنهان  شده  است‌.

این  تصویر،  تصویر  درخشـانی  است  از  ارواح  مؤمن‌،  لطیف‌،  شفّاف‌،  هراسان  از  ترس  و  خوف  خدا،  با  طاعت  و  عبادت  روی  آورنده  به  پروردگار  خود،  و  امیدوار  به  الطــاف  الهــی‌،  بــدون  ایــن کــه  بــرتری‌جوئی  و  خودبزرگ‌بینی  درپیش  گیرند.  این  ارواح  همان  ارواح  هستند که  به  آیات  خدا  ایمان  دارند،  و  آیات  خدا  را  با  ذهن  و  شعور  آگاه  و  دل  بیدار  و  درون  روشن  دریافت  می‌دارند.

(خَرُّوا سُجَّدًا).

(‌برای  خدا)  به  سجده  می‌افتند.

زیرا  از  آنچه  بدان  تذکّر  و  اندرز  داده  می‌شوند  مـتأثّر  می‌گردند،  و  خداوندی  را  بزرگ  می‌دارند  که  به  آیـات  او  تذکّر  و  اندرز  د‌اده  می‌شوند،  و  احسـاس  جلالت  و  عظمت  خدا  را  می‌کنند  و  نخستین  عکس‌العملی‌ که  نشان  می‌دهند  به  سجده  افتادن  است‌،  تا  با  سجده  و کرنش  از  احساسی  تعبیر کنند که  جز  با  غلطاندن  چهره‌ها  در  خاک  نمی‌توان  از  آن  تعبیر کرد.

(وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ).

و  ستایشگرانه  به  تسبیح  پروردگارشان  می‌پردازند.  به  تسببح  پروردگارشان  می‌پردازند،  هـمراه  با  حرکت  بدن  با  سجده‌ کردن  و کرنش  بردن‌.

(وَهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ).

و  آنان  تکبّر  نمی‌ورزند.

ایــن  هم  فرمانبرداری  اشخاص  مطیع  و  فـروتن  و  توبه‌کاری  است ‌که  جلالت  و  عظمت  خـدای  بزرگ  و  سترگ  را  احساس  می‌کنند.

آن‌ گاه  صحنه  مصوّر  ایشان  پدیدار  می‌آید،  صحنه‌ای ‌که  وضع  جسمانی  و  احساسات  درونی  ایشـان  را  در  یک  لحظه  نشان  می‌دهد  و  نمایان  می دارد:

(تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا ).

پـهلوهایشان  از  بسـترها  بـه  دور  مـی‌شود  (‌و  خواب  شـیرین  را  تـرک  گـفته  و  بـه  عبادت  پـروردگارشان  می‌پردازند  و)  پروردگار  خود  را  با  بیـم  و  امید  به  فریاد  می‌خوانند.

آنان  برای  خوا‌ندن  نماز  شب  برمی‌خیزند که  نماز  عشاء  و  وتر  است‌.  نماز  تهجّد  یعنی  نماز  شب  را  می‌خوانند،  و  خد‌ا  را  به  فریاد  می‌خوانند.  و لیکن  تعبیر  قرآنی  از  ایـن  برخاستن  به  شیوۀ  دیگری  تعبیر  می‌کند:

(تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ ).

پــهلوهایشان  از  بسـترها  بــه  دور  مـی‌شود  (‌و  خواب  شــیرین  را  تـرک  گـفته  و  بـه  عبادت  پـروردگارشان  می‌پردازند)‌.

تعبیر  قرآنی  تصویر  بسترها  و  رختخوابها  را  در  شب ‌که  پهلوها  را  به  خوا‌ب  و  ا‌ستراحت  و  لذّت  بردن  ا‌ز  خواب  می‌خواند  ترسیم  می‌کند،  و لیکن  این  پهلوها  نمی‌پذیرند  و  پاسخ  نمی‌گویند،  و  سعی  و  تلاش  بسیاری  می‌کنند  در  مقاومت ‌کردن  با  فراخواندن  دعوت  شـیرین  بسـترها  و  رختخو‌ابها.  زیرا  این  پهلوها  کارهای  دیگری  دارند  که  آنان  را  از  بسترها  و  رختخوابهای  نرم  و  از  خواب  شیرین  غافل  می‌کند  و  به  خود  مشغو‌ل  می‌دارد.  آنـان  سرگرم  پرستش  خدای  خود  هسـتند.  بر  آستانۀ  خدا  ایستاده‌اند  و  غافل  و  بی‏خبر  از  چیزهای  دیگر  شده‌انـد.  ایشان  با کرنش  و  فروتنی  به  خدا  روی  آورده‌اند،  و  بیم  و  امید  را  آمیزۀ  این‌ کرنش  و  فروتنی ‌کرده‌اند‌،  بیم  از  عذاب  خدا  و  امید  به  رحمت  او،  و  ترس  از  خشم  یزدان  و  چشم  طمع  دوختن  به  رضا  و  خشنودی  او،  و  هراس  از  نافرمانی  خدا  و  چشم  طمع  دوختن  به  توفیق  او.  تـعبیر  قرآنی  این  احساسات  لرزان  و  هراسان  را که  در  د‌لهـا  و  درونها  است  در  یک  پسوده  به  تصویر  می‌کشد،  به  گونه‌ا‌ی‌ که  ا‌نگار  مجسّم  و  ملموس  است‌:

(یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا ).

پروردگار  خود  را  با  بیم  و  امید  به  فریاد  می‌خوانند.

  آنان  در کنار  این  حسّاسیّت  نازک‌،  و  این  نماز  خاشعانه‌،  و  این  دعای‌ گرم‌،  وظـیفۀ  خودشان  را  در  حقّ  گـروه  مسلمانان  برای  اطاعت  از  خدا  و  دادن  زکات  نـعمت  و  قدرت‌،  انجام  می‌دهند:

(وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ) (١٦)

و  از  چیزهائی  که  بدیشان  داده‌ایم  می‌بخشند.

با  ا‌ین  تصویر  ارزشمند  و  درخشان  و  حسّاس  و  روشن‌،  تصویری  از  پاداش  والا  و  ویژۀ  شگفتی  است‌.  پاداشـی  است  که  در  آن  سایه‌روشنهای  رعایت  ویژه  و  عنایت  خـاصّ‌،  و  بزرگداشت  شخصیّت‌،  و  احترام  الهـی  و  پذیرائی ‌گرم  ربّانی  از  این  انسانها  است‌: 

(فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (١٧)

هیچ  کس  نمی‌داند،  در  برابر  کارهائی  که  (‌مؤمنان‌)  انجام  می‌دهند،  چـه  چیزهای  شـادی‌آفرین  و  مسـرّت‌بخشی  برای  ایشان  پنهان  شده  است‌.

تعبیر  شگفتی  است‌!  تعبیری  است‌ که  به ‌گرم ‌گـرفتن  یزدان  سبحان  از  ا‌نسانهای  با  ایمان  اشاره  مـی‌نماید،  و  می‌رساند  که  ایزد  بزرگوار  خودش  عهده‌دار  آماده  کردن  چیزی  برای  مؤمنان  است ‌که  برایشان  اندوخته  است‌،  و  گرم ‌گرفتن  و  بزرگداشتی  را  با  آنان  و  در  حقّ  ایشان  روا  می‌دارد  که  روشنی‌بخش  چشمها  و  شادی‌آفرین  دلها  است‌.  از  این  اندوخته  کسی  جز  خدا  مطّلع  نیست‌.  اندوختۀ  ویژه  و  پنهانی  است ‌که  در  پیشگاه  خدا  برای  مؤمنان  نگاهداری  می‌شود  تا  روز  ملاقات  با  او  برای  صاحبان  خودش  پرده  از  آن  برداشته  شـود  و  آشکـار  گردد!  بلی  در  وقت  ملاقات  با  خدا  این  اندوخته  برملا  می‌شود!  چه  تصویر  درخشانی  از  این  ملاقات  گرامی  و  ارزشمند  پیش  چشم  داشته  می‌شود!  ملاقات  حضور  با  خدا  و  در  بارگاه  او!

خداوندا!  چه  اندازه  فراوان‌،  یزدان  منّان‌،  در  حقّ  بندگان  خود،  بزرگواری  و  عنایت  می‌فرماید!  چه  اندازه  فراوان‌،  یزدان  سبحان،  با  فضل  و  لطف  خود  ایشان  را  می‌نوازد  و  غرق  در  الطاف  و  عنایات  خود  مـی‌سازد!  آخر  آنان  کیستند  - ‌اعمال  و  عبادات  و  طاعات  و  انتظارات  ایشان  هر چه  و  هر  ا‌ندازه‌ که  باشد  - ‌تا  خدای  بزرگوار  خودش  عهده‌دار  آماده  کردن  چیزی  برای  آنان  شود که  برایشان  اندوخته  می‌دارد  و  سزا  و  جزای  ایشـان  می‌نماید،  با  عنایت  و  رعایت  و  محبّت  و گرمی  و  جشنی‌ که  بهرۀ  آنان  می‌گرداند  و  برای  ایشان  برپا  می‌دارد؟  امّـا  ایـن  فضل  و  لطف  خد‌اونـد  بـخشنده  و  بزرگوار  در  حقّ  انسانهای  فرمانبردار  است‌!

*

جلو  صحنۀ  بـزهکاران  بـدحال  و  بدشگون  و  خوار  و  رسوا،  و  جلو  صحنۀ  مؤمنان  صاحب  نعمت  و  محترم  و  بزرگوار،  با  چکیده‌ای  از  سزا  و  جزای  دادگرانـه‌ای  کـه  میان  بدان  و  نیکان  در  دنیا  یا  آخرت  جد‌ائی  می اندازد،  و  سزا  و  جزا  را  بر اساس  عدالت  دقیق  آویزۀ  عمل  می‌دارد،  پیرو  می‌زند:                             

(أَفَمَنْ کَانَ مُؤْمِنًا کَمَنْ کَانَ فَاسِقًا لا یَسْتَوُونَ (١٨)أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلا بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٩)وَأَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ کُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِیدُوا فِیهَا وَقِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (٢٠)وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الأدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الأکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (٢١)وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ) (٢٢)

آیا کسی  که  مؤمن  بوده  است‌،  هـمـچون  کسـی  است  که  فاسق  بوده  است‌؟‌!  (‌نه‌،  هرگز!  این  دو)  برابر  نیستند.  و  امّا  کسانی  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  شایسته  انجام  داده‌انـد،  بـاغهای  بـهشت  کـه  جـای  زندگی  است‌،  از آن  ایشان  خواهد  بود،  بـه  عنوان  مـحلّ  پذیرائی  (‌خدا  از  ایشان‌)  در  برابر  کارهائی  که  (‌در  دنیا)  انجام  می‌داده‌اند.  و  امّا  کسانی  که  (‌از  فرمان  خدا  و  اطـاعت  از  او)  بـه  در  رفته  (‌و  راه  کفر  درپیش  گرفته‌اند)  جایگاه  ایشـان  آتش  دوزخ  است‌.  هر  زمان  کـه  بخواهند  از  آن  بـه  در  آیند،  ایشان  بدانـجا  بازگردانده  مـی‌شوند  و  بـدیشان  گـفته  مــی‌شود:  بــچشید  عـذاب  آتشـی  را  کــه  آن  را  دروغ  می‌پنداشتید!  ما  قطعاً  عذاب  نزدیک‌تر  (‌دنیا)  را  پـیش  از  عذاب  بزرگتر  (‌آخرت‌)  بدیشان  می‌چشانیم‌،  شــاید  (‌از  کفر  و  معاصی  دست  بکشند،  و  به  سوی  خدا)  برگردند.  چـه  کسـی  ستمکارتر  از  آن  کســی  است  کـه  به  آیـات  پروردگارش  پند  داده  شود،  و  او  از  آنها  روی  بگرداند؟  مسلّماً  ما  همگی  بزهکاران  را  کیفر  خواهیم  داد.

مؤمنان  به  یـزدان  و  بـیرون ‌روندگان  از  فـرمان  خدای  سبحان  در  سرشت  و  احساس  و  روش  یکسان  نیـستند،  تا  ایشان  در  سزا  و  جزای  دنیا  و  آخرت  یکسـان‌ گردند.  مـؤمنان  دارای  فطرت  سـالم  هستند  و  رو  به  خدا  می‌دارند،  و  برابر  برنامۀ  راست  و  درست  خدا  عمل  می‌کنند.  به  در  روندگان  از  فرمان  یـزدان‌،  منحرف  و  گریزان  از  دستور  ایـزد  سبحان  هستند،  و  در  زمین  تـباهکاری  مـی‌کنند،  و  در  راسـتای  راهی  حـرکت  نمی‌نمایند که  ایشان  را  به  خدا  برساند،  و  هماهنگ  با  برنامۀ  خدا  برا‌ی  زندگی  باشد،  و  با  قـانون  اصـیل  او  بخواند.  پس  در  این  صورت  جای  شگفت  نیست‌ که  راه  مؤمنان  و  بزهکاران  نافرمان‌،  در  آخرت  جدا  و  مختلف  گردد،  و  هر یک  از  آنان  به  سزا  و  جزائی  برسد که  مناسب  با  اندوختۀ  خودشان  و  با  چیزی  باشد  که  دستهایشان  پیشاپیش  به  سرای  آخرت  فرستاده  است‌.

(أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى).

امّا  کسانی  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  شایسته  انجام  داده‌انـد،  بـاغهای  بـهشت  کـه  جـای  زندگی  است‌،  از آن  ایشان  خواهد  بود. 

باغهای  بهشتی‌ که  ایشان  را  در  خود  جـای  مـی‌دهد  و  منزل  و  مأوی  می‌بخشد،  به  عنوان  «‌نُزُلاً:  پـذیرائـی  از  ایشان‌»‌.  بهشت  محلّ  پذیرائی  از  مؤمنان  می‌گردد،  و  مؤمنان  در  آنجا  اقامت  می‌گزینند  و  آرام  می‌گیرند،  به  عنوان  پاداش‌:

(بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (١٩)

کارهائی  که  (‌در  دنیا)  می‌کرده‌اند.

(وَأَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ ).

و  امّا  کسانی  که  (‌از  فرمان  خدا  و  اطـاعت  از  او)  بـه  در  رفته  (‌و  راه  کفر  درپیش  گرفته‌اند)  جایگاه  ایشـان  آتش  دوزخ  است‌.

به  سوی  آتش  دوزخ  می‌روند  و  بدان  درمی‌افتند  و  منزل  و  مأوا  می‌گزینند.  وای  چه  بد  منزل  و  ماوائی ‌که  گریختن  از  آن  بهتر  از  خود  آن  است‌!

(کُلَّمَا أَرَادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِیدُوا فِیهَا ).

هر  زمان  که  بخواهند  از  آن  به  در  آیند،  ایشـان  بدانجا  بازگردانده  می‌شوند.

صحنه‌ای  است‌ که  در  آن  حرکت  و  تلاش  برای‌ گریختن  از  آتش  و  دفع  آن  از  خود  است‌.

(وَقِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ) (٢٠)

و  بدیشان  گفته  می‌شود  بچشید  عذاب  آتشی  را  که  آن  را  دروغ  می‌پنداشتید!.

این  سرکوبی  و  تهدید  هم  افزون  بر  دفع  آتش  از  خود  و  عذاب  آن  است‌.

این  سرنوشت  بیرون ‌روندگان  از  فرمان  یزدان  در  آخرت  است‌.  با  وجود  این‌،  بدان  وعده‌گاه  رها  نمی‌شود  و  بس‌.  بلکه  یزدان  ایشان  را  تهدید  می‌کند  و  بیم  می‌دهد  به  عـذاب  در  ایـن  دنـیا که  پیش  از  عـذاب  آخرت  گریبانگیرشان  می‌گردد:

(وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الأدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الأکْبَرِ ).

ما  قطعاً  عذاب  نزدیک‌تر  (‌دنیا)  را  پیش  از  عذاب  بزرگتر  ( آخرت‌)  بدیشان  می‌چشانیم‌.

لیکن  سایه‌روشنهای  رحمت  از  فراسوی  این  عذاب  دنیا  جلوه‌گر  می‌آید.  چه  یزدان  سبحان  دوست  نمی‌دارد  که  بندگان  خود  را  عذاب  بدهد  هر گاه  با  عمل  خودشان  سزاوار  عذاب  نگردند،  و  هر گاه  که  بر  موجبات  عـذاب  پــافشاری  نکــنند.  خـدا  بــزهکاران  نـافرمانبردار  و  بیرون‌روندگان  از  فرمان‌ کردگار  را  تهدید  می‌نماید  کـه  ایشان  را  به  عذاب  در  زمین ‌گرفتار  می‌سازد.

(لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ) (٢١)

شاید  (‌از  کفر  و  معاصی  دست  بکشند،  و  به  سوی  خدا) برگردند.

شاید  هم  فطرتشان  بیدار گردد،  و  درد  عذاب  ایشان  را  به  راه  راست  برگرداند.  اگـر  آنـان  چـنین  مـی‌کردند  بـه  سرنوشت  فاسقان  و  بیرون ‌روندگان  از  فرمان  یـزدان  گرفتار  نـمی‌آمدند،  سـرنوشتی‌ که  آن  را  در  صحنۀ  دردنــاک  ایشـان  دیـدیم‌.  ولی  وقـتی  کـه  بـا  آیـات  بروردگارشان  پـند  و  انـدرز  داده  شـده‌انـد  و  متذکّر  گردیده‌اند  از  آیات  خدا  روی‌ گردان  شده‌اند  و  بـدانـها  پشت  کرده‌اند  و  عذاب  دنیا  گریبانگیرشان  گردیده  است  و  آنان  برنگشته‌اند  و  دست  نکشـیده‌انـد  و  عبرت  نگرفته‌اند.  پس  ایشان  در  این  صورت  ستمگرند:

(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْهَا).

چــه  کسـی  ستمکارتر  از  آن  کسـی  است  کـه  بـه  آیـات  پروردگارش  پند  داده  شود،  و  او  از  آنها  روی  بگرداند؟‌.  آنان  در  این  صورت  سزاوار  انـتقام  در  دنیا  و  آخرت  هستند:

(إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ) (٢٢)

مسلّماً  ما  همگی  بزهکاران  را  کیفر  خواهیم  داد.

وای  چه  هول  و  هراسی  از  ایـن  تـهدید  و  بیم  دست  می‌دهد!  این  یزدان  قادر  متعال  است ‌که  این  افراد  ضعیف  و  مسکین  را  به  انتقام  هراس‌انگیز  تهدید  می‌کند  و  بیم  می‌دهد!

*

این  چرخش  و گردش  به  پایان  می‌آید  همراه  با  سرنوشت  بزهکاران  و  شایستگان‌،  و  عواقب  مؤمنان  و  فاسقان  بیرون‌رونده  از  فرمان  یزدان‌،  و  صحنه‌های  اینان  و  آنان  در  روزی‌ که  راجع  بدان  شکّ  و  تردید  دارنـد.  آن‌ گاه  روند  سوره  به  چرخش  و گردش  تازه‌ای  با  موسی  و  قوم  و  رسالت  او  می‌پردازد.  چرخش  و گردش  مختصری  که  بیش  از  اشاره‌ای  به ‌کتاب  موسی  علیه السّلام  نیست‌،  کتابی‌ که  خدا  آن  را  هدایت  و  رهنمود  بنی‌اسرائـیل ‌کـرده  است‌،  بدان‌ گونه ‌که  قرآن‌ کـتاب  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  هدایت  و  رهنمود  مؤمنان  نموده  است‌.  روند  سوره  به  ملاقات  و  به  هم  رسیدن  صاحب  قرآن  با  صاحب  تورات  در  اصل  یگانه  و  در  عقیدۀ  ثابت  نیز  اشاره‌ای  می‌کند.  اشاره‌ای  هم  به ‌گزینش  شکیبایان  معتقد  قوم  موسی  می‌نماید  تـا  سرمشق  قوم  خودشان  شوند،  و  پیامی  به  مسلمانان  آن  زمان  باشد  که  شکیبائی  و  عقیده  داشته  باشند،  و  بیانگر  صفتی  باشد که  با  بودن  آن‌،  پیشوا‌ئی  و  مـاندگاری  در  زمین  ممکن  می‌گردد:

(وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقَائِهِ وَجَعَلْنَاهُ هُدًى لِبَنِی إِسْرَائِیلَ (٢٣)وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ (٢٤)إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ) (٢٥)

مـا  بـرای  مـوسی  کـتاب  (‌تـورات‌)  را  فرستادیم‌،  و  شکّ  نداشته  باش  که  موسی  تورات  را  دریـافت  داشت‌،  و  مـا  آن  را  رهنمون  و  راهنمای  بنی‌اسرائـیل  گردانـدیم‌.  و  از  میان  بنی‌اسرائیل  پیشوایـانی  را  پدیدار  کردیم  که  بـه  فرمان  ما  (‌و  بـرابـر  قوانین  مـا،  مـردمان  را)  راهنمائی  می‌نمودند،  بدانگاه  کـه  بنی‌اسـرائـیل  (‌در  راه  خدا  بـر  تحمّل  سختیها)  شکیبائی  ورزیدند  و  به  آیات  مـا  ایـمان  کامل  پیدا  کردند.  پروردگار  تو،  روز  قیامت‌،  میان  آنــان  دربارۀ  چیزهای  مورد  اختلاف  ایشان  (‌از  قبیل‌:  مسائل  دین‌،  رستاخیز،  ثواب  و  عقاب‌)  داوری  می‌کند  (‌و  هر یک  را  به  جزا  و سزای  خود  می‌رساند).

این  عبارت  معترضه‌:

(فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقَائِهِ ).

شکّ  نداشته  باش  که  موسی  تورات  را  دریافت  داشت‌.  پیغمبر  را  پایدار  و  ثابت ‌قدم  می‌دارد  بر  حقّی‌ که  با  خود  آورده  است‌،  و  بیان  می‌کند که  این  حقّ  همان  حقّ  یگانه  و  ثابتی  است‌ که  موسی  با  خود  در کتاب  خویش  آورده  است‌،  و  همین  حقّ  است ‌که  ایـن  دو  پیغمبر  در  آن  به  همدیگر  رسیده‌ا‌ند،  و  دو کتاب  ایشان  در  آن  به  یکدیگر  رسیده‌اند  .  .  .  این  تفسیر  به  عقیدۀ  من  بهتر  از  تفسیری  است ‌که  برخی  از  مفسّران  ذکر کرده‌اند  و  فرموده‌اند:  این  بخش  از  آیه  اشاره  دارد  به  ملاقات  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  موسی  علیه السّلام  در  شب  اسراء  و  معراج‌.  زیرا  به  همدیگر  رسیدن  در  حقّ  ثابت،  و  در  عقیدۀ  یگانه‌،  سزاوار  ذکر  و  شایان  بیان  است‌،  و  این  امر  درخور  رشتۀ  سخن  در  روند  سوره  است‌،  رونـدی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  تشویق  و  ترغیب  می‌نماید  به  این  که  ثابت  و  پایدار  بماند  و  استقامت  نشان  دهد  در  برا‌بر  تکذیب  و  روی ‌گردانی  دیگران  از  حقّی‌ که  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌،  و  از  سختی  و  محنت  و  درد  و  رنجی‌ که  مسلمانان  می‏بینند  و  می‌چشند  آزرده‌ خاطر  و  پریشان  حال  نشود،  چه  پـایان  شب  سیه  سفید  است‌.  همچنین  این  معنی  سازگار و همآوا  با  چیزی  است‌ که  پس  از  این  بخش  در آیه  آمده  است‌:

(وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ) (٢٤)

و  از  میان  بنی‌اسرائیل  پیشوایانی  را  پدیدار  کردیم  که  به  فرمان  ما  (‌و  برابـر  قوانـین  مـا،  مـردمان  را)  راهنمائی  می‌نمودند،  بدانگاه  کـه  بنی‌اسرائیل  (‌در  راه  خدا  بـر  تحمّل  سختیها)  شکیبائی  ورزیدند  و  به  آیات  مـا  ایـمان  کامل  پیدا  کردند.

به  تعداد کم  و  اندک  مسلمانانی  هم‌ که  در  آن  روز  و  روزگار  در  مکّه  بودند  پـیام  مـی‌دهد  کـه  شکـیبائی  و  بردباری  کنند،  همان‌ گونه  که  برگزیدگان  بنی‏اسرائیل  شکیبائی  و  بردباری  کرده‌اند،  و  یقین  و  اطمینان  داشـته  باشند  بدان‌ گونه ‌که  برگزیدگان  بنی‏اسرائیل  یـقین  و  اطمینان  داشته‌اند،  تا  از  میان  آنان  نیز  پیشوایانی  برای  مسلمانان  به  وجود  آید،  بدان  شکـل  کـه  بـرگزیدگان  بنی‏اسرائیل  پیشوایان  بنی‏اسرائیل  گردیده‌انـد.  همچنین  این  بخش  از  آیه  راه  و  روش  پیشوائی  و  رهبری  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  آن  شکیبائی  ورزیـدن  و  پـایداری  کردن‌،  و  یقین  و  اطمینان  داشتن  است‌.

بنی‌اسرائیل ‌که  بعد  از  آن  حقّ‌،  اختلاف  پـیدا کردند،  اختلاف  ایشان  دربارۀ  حقّ  به  خدا  واگذار  است‌:

(إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ) (٢٥)

پروردگار  تو،  روز  قیامت‌،  میان  آنان  دربارۀ  چیزهای  مورد  اختلاف  ایشان  (‌از  قبیل‌:  مسائل  دین‌،  رسـتاخیز،  ثواب  و  عقاب‌)  داوری  مـی‌کند  (‌و  هـر یک  را  به  جـزا  و  سزای  خود  می‌رساند).

پس  از  این  اشاره‌،  روند  سوره  تکذیب‌ کنندگان  حقّ  و  حقیقت  را  به  چرخش  و گردش  دیگری  می‏‎برد  و  ایشان  را  در  منازل  و  جایگاه‌های  نقش  زمین  شدن  و  نابود  گردیدن  گذشتگان  می‌گرداند:

(أَوَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَسَاکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ أَفَلا یَسْمَعُونَ) (٢٦)

آیا  برای  ایشان  روشن  نشده  است  که  پیش  از  آنـان  مـا  مردمان  نسلهای  فراوانی  را  هلاک  کرده‌ایم  و  (‌ایشان  هم  ایـنک‌)  در  مسکـن  و  (‌مأوی  و  جـا  و)  مکـان  آنـان  راه  می‌روند  (‌و  در  سفرهای  خود  ویرانه‌های  منازلشان  را  می‌بینند؟‌)‌.  واقعاً  در  این  (‌دیدار  دیار  متروک  و  خالی  از  سکنۀ  جبّاران  و  تبهکاران  تاریخ‌)  نشانه‌هائی  (‌از  قدرت  خدا،  و  درسهای  عبرتی  از  گـذشتگان‌)  است‌.  آیـا  (‌ایـن  انـدرزهای  الهـی‌،  و  پـندهای  عبرت  را  از  زبـان  حـال  کــاخهای  ویـران  و  کنگره‌های  سـر  به  فلک  سـایان‌)  نمی‌شنوید؟‌.

حایگاه‌های  هلاک  و  نابودی  نسلهای ‌گذشته  از  سنّت  و  قانون  خدا  در  بارۀ  تکذیب‌کنندگان  حقّ  و  حقیقت  سخن  می‌گویند،  و  بیانگر  این  واقعیّت  هستند که  قانون  و  سنّت  خدا  به  اجراء  درمی‌آید،  و  تخلّف  نمی‌پذیرد  و  با کسی  سازش  نمی‌کند  و  از کسی  جانبداری  نمی‌نماید.  انسانها  تابع  قوانین  و  سنن  ثابت  و  تـغییرناپذیری  در  تولّد  و  مرگ  و  رشد  و  نموّ  پیدا کردن  و  فرسودن  و  فرتوت  شدن  و  نیرو  و  توان  پیدا  نمودن  و  ضعیف  و  ناتوان ‌گـردیدن  هستند.  قرآن  مجید  به  ثبات  این  قوانین  و  سنن  تـوجّه  می‌دهد،  و  همگان  را  مـتوجّه  استمرار  و  اسـتقرار  ایـن  قوانین  و  سنن  می‌کند،  و  از  جایگاه‌های  نقش  زمین  شدن  نسلها،  و  از  آثار گذشتگان‌،  چه  آثاری  که  ویران  گردیده  است‌،  و  چه  آثاری  که  پس  از  ساکنانش  برجای  مـانده  است  و  خالی  از  سکنه  شده  است‌،  نمایشگاه‌هائی  برای  عبرت‌ گرفتن  و  بـرای  بـیداری  دلهـا،  و  برانگیختن  حسّاسیّت‌،  و  برای  ترس  و  هراس  از  تاخت  و  تاز  خدا  بر  قلدران  و  زورگویان  و گرفتار  ساختن  و  انتقام  گرفتن  از  ایشان‌،  تـهیّه  مـی‌بیند  و  تـرتیب  مـی‌دهد.  هـمچنین  از  این ‌گونه  چیزها  نمایشگاه‌هائی  را  برای  پی  بردن  به  ثبات  و  تغییرناپذیری  قوانین  و  سنن  تهیّه  می‏‎بیند  و  تـرتیب  می‌دهد.  بدین  وسـیله  درک  و  شعور  انسـانها  را  بالا  می‏‎برد،  و  مقیاسها  و  معیارهایشان  را  اوج  مـی‌دهد.  آن  وقت  بدیشان ‌گوشزد  می‌کند که  ملّتی  یـا  نسـلی  در  محدودۀ  زمان  و  مکان  از  این  قوانـین  و  سنن  کنار  نمی‌گردد  و  بافتۀ  جدا  تافته  نمی‌شود،  و  نباید  نظم  و  نظام  ثابت  در  زندگانی  انسانها  را  فرامـوش  بکنند،  نـظم  و  نظامی  که  در گذشت  سالها  و  در  میان  نسلهای  پـیاپی‌،  استقرار  و  استمرار  داشـته  است  و  اسـتقرار  و  اسـتمرار  خواهد  داشت‌،  هر چند  هم  بسیاری  از  مردمان  از  این  امر  درس  عـبرت  نـمی‌آموزند  و  بلکه  آن  را  فراموش  می‌کنند!

آثار  ویران  و  فروتپیده‌،  سخن  هولناک  و  ژرفی  با  دل  آگاه  و  با  شعور  بـینا  دارد،  و  بر  بندهای  انـدام  لرزه  می‌اندازد،  و  دلها  را  به  تکان  می‌افکند،  و  درونها  را  هراسان  می‌سازد.  عربهائی ‌که  مخاطبان  نخستین  این  آیه  بودند،  از کنار  منازل  و  جایگاه‌های  عاد  و  ثمود  می‌گذشتند،  و  آثار  مخروبه  و  فروتپیدۀ  برجای  مـاندۀ  شهرها  و  روستاهای  قوم  لوط  را  مـی‌دیدند.  قـرآن  بـر  آنان  زشت  می‌شمارد که  جایگاه  نقش  زمین  شدن  این  نسلها  بدیشان  نشان  داده  شود،  و  منازل  و  خانه‌هایشان  جلو  دیدگانشان  باشد،  و  از کنار  آنها  بگذرند  و  در  آنها  گام  بردارند  و  بیایند  و  بروند،  امّا  با  وجود  اینها  دلهایشان  به  جوش  و  خروش  درنیاید،  و  احساساتشان  به  لرزه  و  تکان  نیفتد،  و  حسّاسیّت  ایشان  از  ترس  و  هراس  خدا  بـه  حـرکت  و  جنبش  درنـیاید،  و  خـویشتن  را  از  همچون  سرنوشتی  نپایند  و  نگاهداری  ننمایند،  و  ایشان  راهیاب  نشوند  و  چشمانشان  بینا  نگردد،  و  ا‌عمال  و  افعالی  را  در پیش  نگیرند  که  آنان  را  از  سزاوار  شدن  و  گرفتار  آمدن  همچون  سرنوشتی  نرهاند،  و گرفتار  آمدن  و  نابود  گرداندنی  را  از  ایشان  باز  ندارد که  برابر  فرمان  خدا  هر کس  چنین  کند  و  چنان  رود،  بدان  دچار  می‌آید: 

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ أَفَلا یَسْمَعُونَ ؟).

واقـعاً  در  ایـن  (‌دیـدار  دیار  مـتروک  و  خالی  از  سکـنۀ  جبّاران  و  تبهکاران  تاریخ‌)  نشانه‌هائی  (‌از  قدرت  خدا،  و  درسهای  عبرتی  از  گذشتگان‌)  است‌.  آیا  (‌این  اندرزهای  الهی‌،  و  پندهای  عبرت  را  از  زبان  حال  کاخهای  ویران  و  کنگره‌های  سر  به  فلک  سایان‌)  نمی‌شنوند؟‌.

آنان  داستانهای  پیشینیان  و  سـرگذشت  گـذشتگانی  را  می‌شنوند که  در  منازل  و  مساکن  ایشان  راه  می‌روند،  یا  این  تهدید  و  برحذر  داشتن  را  می‌شنوند،  پیش  از  این‌ که  این بیم  و  تهدید  تحقّق  پیدا کند،  و  این  عقاب  و  عذاب  سخت  و  ناگوا‌ر  یقۀ  ایشان  را  بگیرد،  امّا  پند و  اندرز  را  نمی‌پذیرند  و  درس  عبرت  را  نمی‌آموزند!

*

بعد  از  این  پسودۀ  فرسودن  و  پلاسیدن‌،  و  ذکر  ترس  و  هراسی ‌کـه  فرسودن  و  پـلاسیدن  به  ذهن  و  شـعور  می‌اندازد،  و  لرزه  و  رعشه‌ای  که  در  دل  برمی‌انگـیزد،  دلهای  آنان  را  با  قلم ‌موی  حیات  جنبان  و  تپان  در  موات  می‌پساید  و  لمس  می‌نماید،  و  ایشـان  را  در  سـرزمین  مرده‌ای  به  گردش  و  چرخش  می‌اندازد  که  حیات  در  آن  حرکت  می‌کند  و  جاری  و  ساری  می‌شود،  هم  بدانگونه  که  پیش  از آ‌ن  آنان  را  در سرزمینی  به ‌گردش  و  چرخش  انداخته  بود که  زنده  بوده  است  و  سپس  فرسودن  و  پلاسیدن  و  مردن‌ گریبانگیر  آن ‌گر‌دیده  است‌:

(أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلَى الأرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنْفُسُهُمْ أَفَلا یُبْصِرُونَ) (٢٧)

آیا  نمی‌بینند  که  مـا  آب  را  (‌در  لابلای  ابـرها  و  بـر  پشت  بادها)  به  سوی  سرزمینهای  خشک  و  برهوت  می‌رانـیم  و  بـه  وسـیلۀ  آن  کشـتزارها  مـی‌رویانیم  که  از  آن  هـم  چـارپایانشان  مـی‌خورند،  و  هــم  خـودشان  تـغذیه  می‏‎کنند؟  آیا  نمی‌بینند؟‌.

آنان  می‌بینند که  این  زمین  مردۀ  بایر،  وقـتی‌ کـه  دست  خدا  آب  حیات بخش  را  به  سوی  آن  می‌راند،  چگـونه  سبز  و  خرّم  می‌شود  و  رقص‌ کشـتزار  درمی‌گیرد  و  از  حیات  موج  می‌زند،  کشتزاری‌ که  چهارپایان  ایشـان  و  خودشان  از  آن  تغذیه  می‌کنند.  صحنۀ  سرزمین  خشک  و  بدون ‌گیاهی ‌که  باران  بر  آن  میبارد،  و  ناگهان  سـبز  و  خرّم  می‌شود،  همچون  صحنه‌ای‌،  پنجره‌های  بستۀ  دل  را  روبروی  این  حیات  بالنده  و  رشد  و  نموّ کننده  باز  می‌کند  و دل  را  پذیرۀ  آن  می‏‎برد،  و  حسّ  و  شعور  را  با  شیرینی  و  تارک  حیات  آشنا  می‌گرداند،  و  دل  را  بر  آن  می‌دارد  که  بخشندۀ  این  حیات  زیبای  سبز  و  خرّم  را  احساس‌ کند  و  او  را  شناسد،  و  عشق  و  محبّت  را  بچشد  و  قرب  و  نـزدیکی  را  مـزه ‌کند،  و  قدرت  یزدان  نوآفرین  و  زیبانگار،  و  دست  سازندۀ  آفریدگار  را  ببیند،  دستی  که  زندگی  و  زیبائی  را  در  صفحات  هستی  پدیدار  می‌سازد  و  جهان  را  زیب  و  زینت  می‌دهد.

قرآن  این ‌گونه  دل  انسان  را  در  جولانگاه‌های  حیات  و  زندگی  و  رشد  و  نموّ  به ‌گردش  و  چرخش  می‌انـدازد،  پس  از  آن ‌که  دل  انسان  را  در  جولانگاه‌های  فسردن  و  پلاسیدن  و  نابود  شدن  و  مردن  به  چرخش  و گردش  انداخته  بود،  تا  ذهن  و  شعور  او  را  هم  در  اینجا  و  هم  در  آنجا  به  جوش  و  خروش  دراندازد،  و  دل  او  را  بیدار  و  خرد  او  را  هوشیار گرداند  و  از  تنبلی  و کـودنی  الفت  برهاند،  و  از  جمود  و  رکود  عادت  رستگار گر‌دانـد،  و  پـرده ها  و  مـانعها  را  از  میان  دل  انسـان  و  از  میان  صحنه‌های  جهان‌،  اسرار  و  رمـوز  زند‌گی‌،  عـبرتها  و  پندهای  رخدادها،  و  شواهد  تـاریخ  بردارد  و  به  دور  گرد‌اند.

*

در  پایان‌،  واپسین  بند  سوره  پس  از  این  گشت  و گذار  دور  و  دراز  در  می‌رسد،  و  درخواست  عذاب  و  عقابی  را  روایت  می‌کند که  آنان  شـتابگرانـه  فرارسـیدن  آن  را  می‏‎طلبند،  همان  عذاب  و  عقابی ‌که  بدان  بیم  داده  می‌شوند.  از  شکّ  و  تردید  ایشان  دربارۀ  صدق  بـیم  دادن  و  برحذر  داشتن  صحبت  می‌کند.  پـاسخ  شکّ  و  تردیدشان  را  می‌دهد  با  بیم  دادن  و  برحذر  داشتن  از  این  که  آنچه  را که  با  شتاب  درخواست  می‌کنند  فرا  برسد  و  تحقّق  حاصل  کند  در  آن  روزی‌ که  ایمان  آوردنشان  بدیشان  سود‌ی  نمی‏‎بخشد،  و  بدانان  مـهلت  و  فرصت  داده  نمی‌شود که  به  اصلاح  و  جبران  چیزی  پرد‌ازند که  از  دستشان  به  در  رفته  است  و  فوت  و  فنا  پذیرفته  است‌.  خداونـد  بزرگوار  ایـن  سوره  را  با  رهـنمود کردن  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  روی ‌گـردانی  از  همچون‌ کسـانی‌،  و  واگذاشتن  ایشان  به  سرنوشت  قطعی  خود،  خاتمه  می‌دهد:

(وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٢٨)قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمَانُهُمْ وَلا هُمْ یُنْظَرُونَ (٢٩)فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ) (٣٠)

کافران  می‌گویند:  اگر  راستگوئید،  این  روز  فیصلۀ  (‌کار)  و  قضاوت  (‌پروردگار  در  میان  کافران  و  مؤمنان‌)  کی  خواهد  بود؟‌!  (‌چرا  عذاب  اسـتیصال  دنـیوی‌،  یـا  عذاب  سرمدی  اخروی‌،  هر چه  زودتر  فرا  نمی‌رسد  و  دامنگیر  ما  نمی‌شود؟‌!)‌.  بگو:  در  روز  فیصلۀ  (‌کار)  و  قضاوت  (‌پروردگار،  کار  از  کار  می‏‎گذرد  و)  ایمان  آوردن  کفّار  سودی  به  حالشان  ندارد  و  (‌لحظه‌ای  از  دست  عذاب‌)  بدیشان  مـهلت  داده  نـمی‌شود.  (‌ای  پـیغمبر!  اکنون  که  چنین  است  و  استهزاء  و  تمسخر،  کار  همیشگی  کافرین  است‌)  به  ایشان  اهمّیّت  مده  (‌و  به  تبلیغ  خود  ادامه  بده‌)  و  منتظر  (‌یاری  خدا  و  شکست  مشـرکان‌)  بـاش‌،  چرا  کـه  ایشان  هم  منتظر (‌شکست  و  هلاک  تو و  مؤمنان‌)  هستند.

 «‌فَتْح‌»  به  معنی  فیصله  دادن  اختلاف  موجو‌د  در  میان  دو  گروه  است‌.  همچنین  مراد  از  آن‌،  تحقّق  بخشیدن  و  پیاده  کردن  تهدید  و  بیمی  است‌ که ‌گول  این  را  خورده  بودند  که  بدین  زودیها گریبانگیرشان  نمی‌گردد  و  بر  سرشان  نمی‌آید.  آنان  از  حکمتی‌ که  خدا  در  به  تأخیر  انداختن  آن  از  مدّتی‌ که  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  است  غافل  و  بی‌خبر  بودند.  همچنین  نمی‌دانستند  که  شتاب  کردنشان  در  فرا  رسیدن  عذاب،  نه  عذاب  را  زودتر  از  موقع  خود  می‌آورد،  و  نه  عذاب  را  از  موقع  خود  به  تأخیر  می‌اندازد.  وقتی‌ که  عذاب  سر  بر،  آنان  نه  می‌توانند  آن  را  دفع‌ کنند  و  برگردانند،  و  نه  مـی‌توانـند  از  آن  بگریزند.

(قُلْ: یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمَانُهُمْ وَلا هُمْ یُنْظَرُونَ) (٢٩)

بگو:  در  روز  فیصلۀ  (‌کار)  و  قضاوت  (‌پروردگار،  کار  از  کار  می‌گذ‌رد  و)  ایمان  آوردن  کفّار  سودی  به  حـالشان  ندارد  و  (‌لحظه‌ای  از  دست  عذاب‌)  بـدیشان  مهلت  داده  نمی‌شود.

فرق  نمی‌کند  همچون  روزی  در  دنیا  باشد،  بدان  هنگام  که  خدا  ایشان  را گرفتار  عذاب  می‌سازد  در  حالی ‌که  آنان  کافرند،  و  دیگر  مهلتشان  نـمی‌دهد  و  بدیشان  فرصت  عطاء  نمی‌کند،  و  در  آن  روز  ایمان  آوردنشـان  بدیشان  سودی  نمی‏‎بخشد،  و  چه  هـمچون  روزی  در  آخـرت  باشد،  بـدان  هنگام ‌که  مـهلت  و  فرصت  می‌خواهند،  ولی  بدیشان  مهلت  و  فرصت  داده  نمی‌شود.  چنین  پـاسخ  ردّی  بندهای  اند‌امهای  بدن  را  سست  می‏‎گرداند،  و  دلهـا  را  به  لرزه  درمی‌آورد  و  از  جای  می‌برد  .  .  .  پس  از  ایـن‌،  واپسـین  آهنگ  سوره  درمی‌رسد:

(فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ) (٣٠)

(‌ای  پیغمبر!  اکنون  که  چنین  است  و  استهزاء  و  تمسخر،  کار  همیشگی  کافرین  است‌)  به  ایشان  اهمّیّت  مده  (‌و  بـه  تبلیغ  خود  ادامـه  بـده‌)  و  منتظر  (‌یـاری  خدا  و  شکست  مشرکان‌)  باش‌،  چرا  کـه  ایشـان  هــم  منتظر  (‌شکست  و  هلاک  تو  و  مؤمنان‌)  هستند.

این  پاسخ  ردّ  در  لابلاهای  خود  تهدید  و  بیم  نـهانی  و  پنهانی  دارد  به  ترساندن  از  عاقبتی  که  در  انتظارشان  است‌،  این  هم  وقتی  به  میان  می‌آید کـه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   دست  خود  را  از  ایشان  می‌شوید  و  از کارش  نـاامـید  می‌گردد،  و  آنان  را  به  سرنوشت  قطعی  و  حتمی  خودشان  وامی‌گذارد.

*

این  سوره  با  آهنگ  ژرف  به  میان  مـی‌آید،  بعد  از  آن  همه ‌گردشها  و  چرخشها  و  پیامها  و  الهامها  و  صحنه‌ها  و  انگیزه‌هائی‌ که‌ گذشت‌،  و  بعد  از  آن‌ که  دل  انسان  را  با  آهنگهای ‌گوناگونی  خطاب  قـرا‌ر  مـی‌دهد،  آهـنگهای  گوناگونی‌ که  دل  انسان  را  از  هر  سو  فرا  می‌گیرد،  و  همۀ  راه‌ها  را  بر  آن  می‌بندد.

---

^[1] مراجعه شود به تفسیر این فرمودۀ خداوند مـتعال‌: «‌و خلَقَ ‌کُـل شـی‌ءٍ فقَدّره ‌تَقْدپراً»‌. آیۀ ‌دو سورۀ فرقان ‌د رفی ظلال القرآن‌.

^[2] مراجعه شود به‌ کتاب‌: «‌العلم یدعو الی  الایمان»‌، و تفسیر فی ظلال القرآ‌ن‌، جزء نوزدهم‌، سورۀ ‌فرقان‌، آیۀ54.

تفسیر سوره‌ی احزاب آیه‌ی 8-1

سوره‌ی احزاب آیه‌ی 8-1 

سورۀ احزاب  مدنی  و  شامل  73  آیه  میباشد. 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً (1) وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (2) وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً (3) مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ذَلِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ (4) ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ وَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَکِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً (5) النَّبِیُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفاً کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً (6)‏ وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنکَ وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً (7) لِیَسْأَلَ الصَّادِقِینَ عَن صِدْقِهِمْ وَأَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً أَلِیماً) (8)

این  سوره  بخشهای  راستینی  از  زندگانی ‌گروه  مسلمانان  را  دربر  می‌گیرد،  زندگانی  آن  دورانی ‌که  از  جنگ  بدر  کبری  آغاز  و  تا  پیش  از  صلح  حدیبیّه  را  شامل  می‌شود.  این  دوران  زندگانی  مسلمانان  را  در  مدینه  به  تصویر  می‌کشد،  تصویری ‌که  وا‌قعی  و  مستقیم  و  بدون  فاصله  است‌،  و  پر  از  رخداد‌هائی  است ‌که  این  سوره  در  لابلای  این  دوران  بدان  اشـاره  می‌نماید،  و  از  تشکیلات  و  تنظیماتی  سخن  مـی‌گوید که  ایـن  سوره  در  جامعۀ  اسلامی  نوپا  به  وجود  آورده  است  یا  بر  آن  مهر  قـبول  زده  است  و  آن  را  پسندیده  است  و  برجای  داشته  است‌.  رهنمودها  و  پـیروهائی  که  دربـارۀ  ایـن  رخدادها  و  تشکیلات  و  تـنظیمات  آمده‌انـد  و  زده  شده‌انـد،  تـا  اندازه‌ای  کم  هستند،  و  از  پیکرۀ  سوره  جـز گسترۀ  اندکی  را  فرا  نمی‌گیرند.  آنـها  هم  رخدادها  و  تشکیلات  و  تنظیمات  را  با  ا‌صل  بزرگی  پـیوند  می‌دهند که  اصـل  عقیدۀ  به  خدا  و  تسلیم  قضا  و  قدر  او  شدن  است‌.  این  امر  نیز  دیباچۀ  سوره  بشمار  است  و  بس‌:

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً (1) وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (2) وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً (3) مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ... ).

ای  پیغمبر!  بترس  از  (‌عذ‌اب  و  خشم‌)  خدا،  و  از  کافران  و  منافقان  اطاعت  مکن‌.  بی‏گمان  خداوند  آگاه  (‌از  هر  چیزی‌،  و)  دارای  حکمت  (‌در  افعال  و  اقوال  خود)  است‌.  از  چیزی  پـیروی  کـن  که  از  سوی  پروردگارت  بـه  تـو  وحـی  می‌شود.  بی‏گمان  خداوند  از  کارهائی  که  انجام  مـی‌دهید  بس  آگاه  است‌.  و  بر  خدا  توکّل  کن  (‌و  کـارهای  خود  را  بدو  بسپار)‌.  همین  بس  که  خدا  حافظ  (‌و  مدافـع  انسـان‌)  باشد.  خداوند  دو  دل  را  در  درون  کسی  قرار  نداده  است  (‌همان ‌گونه  که  کسـی  دو  پدر  و  یا  دو  مادر  ندارد)  .  .  .  بسـان  پـیروی  بر  برخی  از  تشکـیلات  و  تـنظیمات  اجتماعی‌،  در  اوّل  سوره  چنین  آمده  است‌:

(کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً (6)‏ وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنکَ وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً (7) لِیَسْأَلَ الصَّادِقِینَ عَن صِدْقِهِمْ وَأَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً أَلِیماً) (8)

این  (‌حکـم  توارث  خویشاوندان‌)  در  کتاب  (‌قرآن‌)  مکتوب  و  مقرّر  است  (‌و  تغییر  و  تبدیلی  نمی‌شناسد.  یادآور  شو)  هنگامی  را  که  از پیغمبران  پیمان  گرفتیم  و  همچنین  از  تو  و  از  نوح  و  ابراهیم  و موسی  و  عیسی  پسر  مریم‌،  (‌آری‌!)  از  آنان  پیمان  مـحکم  و  اسـتواری  گرفتیم  (‌کـه  در  ادای  مسؤولیّت  تبلیغ  رسالت‌،  و  دعوت  مردم  به  خداشناسی  و  یکتاپرستی  کوتاهی  نکنند)‌.  هدف  این  است  که  خداوند  از  راسـتکاری  و  راستگوئی  افراد  راسـتکار  و  راستگو  پرسش  کند  (‌و  پاداش  نیک  آنـان  را  بـدهد)‌.  و  خداوند  عذاب  دردناکی  برای  کافران  آماده  ساخته  است . (‌احزاب‌/6‌-‌٨) 

بر  موضعگیری  کسانی‌ که  در  «‌جنگ  احزاب‌»  خبرهای  ناگوار  و  نادرست  در  میان  مردم  می‌پراکندند  تا  ایشان  را  دچار  اضطراب  و  تزلزل  افکار گردانند،  و  این  سوره  به  نام  آنان  نامگذاری  شده  است‌،  چنین  پیروی  آمده  است‌:

(قُل لَّن یَنفَعَکُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذاً لَّا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلاً (16) قُلْ مَن ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرَادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَلَا یَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً) (17)

بگو:  اگر  از  مرگ  یا  کشـته  شـدن  فرار  کـنید،  این  فرار  سودی  به  حال  شما  نخواهد  داشت‌،  و  اگر  (‌هم  به  فرض‌)  سودی  داشته  باشد،  خدا  بیش  از  چند  روزی  (‌از  زندگی  دنیا)  بهره‌مندتان  نمی‌گرداند،  (‌و  روزگار  زندگی  هر چند  طولانی  هـم  بـاشد  کـم  و  نـاچیز  است‌)‌.  بگـو:  چـه  کسـی  می‌تواند  شما  را  در  برابر  ارادۀ  خدا  حـفظ  کند،  اگر  او  مصیبت  یا  رحمتی  را  برای  شما  بخواهد؟‌ آنــان  غیر از  خدا  هیچ  سرپرست  و  یاوری  برای  خود  نخواهند  یافت‌.  (احزاب/16و17)

وقتی‌ که  در  صدد  یکی  از تشکیلات  و  تنظیمات  جدید  اجتماعی  برمی‌آید که  با  عـرف  و  عـادت  مـردمان  در  جاهلیّت  مخالفت  دارد،  سخنی  بدین  سان  به  مـیان  می‌آید:

(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ ).

هیچ  مرد  و  زن  مؤمنی‌،  در  کاری  که  خدا  و  پیغمبرش  داوری  کـرده  بـاشند  (‌و  آن  را  مــقرّر  نموده  بـاشند)  اختیاری  از  خود  در  آن  ندارند  (‌و  ارادۀ  ایشان  باید  تابع  ارادۀ  خدا  و  رسول  باشد)‌. (احزاب‌/36) 

در  پایان‌،  این  چنین  آهنگ  هراسناک  ژرفی  به  گوش  می‌رسد:

(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً) (72)

ما  امانت  (‌اختیار  و  اراده‌)  را  بر  آسمانها  و زمین  و  کوه‌ها  (‌و  همۀ  جهان  خلقت‌)  عرضه  داشـتیم  (‌و  انجام  وظـیفۀ  اختیاری  همراه  با  مسؤولیّت‌،  و  انـجام  وظیفۀ  اجباری  بدون  مسؤولیّت  را  بـدیشان  پیشنهاد  کردیم‌.  جملگی  آنها  اجبار  را  بر  اختیار  برتری  دادند)  و  از  پذیرش  امانت  خودداری  کردند  و  از  آن  ترسیدند،  و  حال  این  که  انسان  (‌این  اعجوبۀ  جهان‌)  زیر  بار  آن  رفت  (‌و  دارای  موقعیّت  بسیار  ممتازی  شد.  امّا  برخی  از)  آنـان  (‌پـی  بـه  ارزش  وجودی  خود  نمی‌برند  و قدر  این  مقام  رفیع  را  نمی‌دانند  و)  واقعاً  ستمگر  و  نادانند.(‌احزاب‌/72) 

دوره‌ای‌ که  این  سوره  در آن  به  زندگانی ‌گروه  مسلمانان  می‌پردازد،  دارای  نشـانۀ  ویـژه‌ای  است‌.  در  ایـن  دوره  سیماهای  شـخصیّت  مسلمان  در  زندگانی  مـردمان  و  در  زندگانی  دولت  پدیدار  می‌گردد،  دولتی ‌که  هنوز  استقرار  نـپذیرفته  است  و  ســیطرۀ  کامل  پیدا  نکرده  است‌.  استقراری  پیدا  ننموده  است ‌که  دولت  اسلامی  پس  از  فتح  مکّه  و  دخول  مردمان  دسته  دسته  و گروه‌ گروه  بـه  آئـین  یـزدان‌،  و  قوّت‌گرفتن  و  شکوه  یافتن  دولت  اسلامی‌،  و  سر  و  سامان  حاصل ‌کردن  سیستم  اسلامی‌،  بدان  دسترسی  پیدا  کرده  است‌.

ایـن  سـوره‌ گوشه‌ای  از  سر  و  سـامان  دادن‌ گروه  مسلمانان‌،  و  از  پدید  آوردن  و  برجسته  جلوه‌گر کردن  آن  سیماها،  و  از  استوار  داشتن  آنها  در  زندگی  خانواده  و  در  میان  عامّۀ  مردمان  صحبت  می‌دارد،  و  اصول  عقیده  و  ارکان  شریعت  را  ذکر  می‌کند.  این  از  یک  سو،  و  از  دیگر  سو  اوضاع  و  احوا‌ل  و  عادات  و  اخلاق  را  یــا  تـعدیل  می‌کند  یا  باطل  می‌نماید  و  پوچ  اعلام  می‌نماید،  و  اوضاع  و  احوال  و  عادات  و  ا‌خلاق  را  در  همۀ  امور  به  اطـاعت  از  جهان‌بینی  تازۀ  اسلامی  فرامی‌خواند  و  مطیع  می‌گرداند.

در  لابلای  سخن  از  آن  اوضاع  و  احـوال  و  قـوانین  و  نظام‌،  از  جنگ  احزاب،  و  از  جنگ  بنی‌قریظه  سخن  مـی‌رود،  و  از  مـوضعگیریهای  کافران  و  منافقان  و  یهودیان‌،  و  از  دسیسه‌بازیها  و  توطئه‌های  ایشان  در  میان  گروه  مسلمانان‌،  و  از  تزلزل  و  آشفتگی  و  ا‌ذیّت  و  آزاری  که  به  سبب  ا‌یـن  دسیسه‌بازیها  و  آن  موضعگیریها،  پدیدار  آمده  است  و  دامنگیر  مسلمانان  گردیده  است‌،  صحبت  می‌شود.  همچنین  بعد  از  اینها  از  دسیسه‌بازیها  و  نیرنگهائی  سخن  به  میان  می‌آید که  بعدها  دربارۀ  اخلاق  و  آداب  و  خانواده‌ها  و  زنان  مسلمانان  انجام  داده‌اند.  نقطۀ  اتّصال  در  روند  سوره  میان  آن  اوضاع  و  احوال  و  تشکیلات  و  دستگاه‌ها،  و  میان  این  دو  جنگ  و  حوادثی  که  در  لابلای  آنها  درگرفته  است  و  به  وقوع  پـیوسته  است‌،  ارتباطی  است ‌که  این  امور  و  آن  امـور  با  موضعگیریهای  کافران  و  منافقان  و  یـهودیان‌،  و  با  کوشش  و  تـلاشی ‌که  ایـن ‌گروه‌ها  و  دسته‌ها  برای  پریشانی  و  پراکندگی  جماعت  مسلمانان  می‌ورزیدند،  چه  از  راه  یورش  جنگی  و  ایـجاد  تزلزل  در  صفوف  مؤمنان  و  دعوت  ایشان  به‌ گریز،  و  چه  از  راه  نابسامان  کردن  و  آشفته  نمودن  اوضاع  و  احوال  اجتماعی  و  آداب  و  رسوم  اخلاقی  .  .  .گذشته  از ا‌یـنها  در  ایـن  سـوره  صحبت  می‌شود  از  آثاری ‌که  از  جنگها  و  غنیمتها  در  زندگانی‌ گروه  مسلمانان  به  دنبال  داشته  است  و  با  خود  آورده  است  و  مقتضی  تعدیل  برخی  از  اوضاع  و  احوال  اجتماعی  و  اندیشه‌ها  و  بینشهای  ذهنی  و  درونی‌ گردیده  است‌،  و  پابرجا  داشـتن  اوضاع  و  احـوال  اجتماعی  و  اندیشه‌ها  و  بینشهای  ذهنی  و  درونی  گردیده  است‌،  و  پابرجا  داشتن  اوضاع  و  احوال  اجتماعی  بر  پایۀ  ثابت  و  استواری  و  رو  به  راه  نمودن  انـدیشه‌ها  و  بینشها  بر اساس  محکم  و  متقنی‌ که  می طلبیده  است  و  با  آن  آ‌ثار  مناسبت  داشته  است‌،  آثاری‌ که  جنگها  و  غنیمتها  در  واقعیّت  زندگی‌ گروه  مسلمانان  پدید  آورده  و  برجای  نهاده  است‌.

از  این  سو  و  از  آن  سو  وحدت  و  یگانگی  سوره‌،  و  هماهنگی  و  همآوائی  موضوعات ‌گوناگون  آن  جلوه‌گر  می‌آید.  هم  این  و  هم  آن  در کنار  یگانگی  و  وحدت  زمان  پیدا  و  هویدا  است‌،  یگانگی  و  وحدتی‌ کـه  مـیان  حوا‌دث  و  رخدا‌دها  و  میان  دستگاه‌ها  و  تشکـیلاتی‌ کـه  سـوره  بـدانـها  می‌پردازد،  ارتباط  و  پیو‌ند  برقرار  می‌سازد.

*

مرحلۀ  اوّل  سوره  با  همچو‌ن  سرآغازی  شروع  می‌گردد،  و  با  رهنمود کردن  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  تـرس  از  خدا  و  اطاعت  نکردن  از کافران  و  منافقان‌،  و  توکّل‌ کردن  به  خدا  و تکیه  نمودن  بر  او،  و  پیروی  از  چیزی‌ که  پروردگارش  بدو  وحی  می‌کند،  می آغازد.  ا‌ین  هم  سرآغازی  ا‌ست‌ که  همۀ  چیزهائی  را که  از  تشکیلات  و  تنظیمات  و  حوا‌دث  و  رخدادها  در  این  سوره  آمده  است‌،  به  اصـل  بزرگی  پـیوند  می‌دهد که  مقرّرات  و  قـوانـین‌،  رهنمونها  و  رهنمودها،  تشکیلات  و  تنظیمات‌،  اوضـاع  و  احوال‌،  و  آداب  و  اخلاق  این  آئین  بر  آن  پابرجا  و  پایدار  می‌گردند  .  .  .  این  اصل  این  است ‌که  دل  جلال  و  عظمت  خدا  را  احساس ‌کند،  و  تسلیم  مطلق  اراده  و  مشیّت  او گردد،  و  پیروی‌ کند  از  برنامه‌ای‌ که  خدا  آن  را  انتخاب ‌کرد‌ه  است  و  برگزیده  است‌،  و تنها  بر  خدا  توکّل‌ کند  و  بدو  پشت  ببندد،  و  اطمینان  و  یـقین  داشته  باشد  به  حمایت  و  نگاهداری  و  جانبداری  و کمک  و  یاری  او  و  بس‌.

بعد  از  این‌،  روند  سوره  سخن  داورانۀ  قاطعۀ  راستینی  را  دربارۀ  برخی  از  آداب  و  رسوم  و  اوضـاع  و  احوال  اجتماعی  بیان  می‌دارد.  این  سخن  با  آهنگ  قاطعانه‌ای  بیان  می‌کند که  حقیقت  واقعی  را  مقرّر  و  مشـخّص  می‌نماید:

(مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ ).

خـداونـد  دو  دل  را  در  درون  کســی  قرار  نـداده  است  (‌همان‌ گونه  که  کسی  دو  پدر  و  یا  دو  مادر  ندارد).

بدین  وسـیله  اشـارۀ  زمـانی  به  ایـن  دارد  کـه  انسـان  نمی‌تواند  به  بیش  از  یک  افق  رو  بکند،  و  از  یک  برنامه  بیشتر  پیروی  نماید.  اگر  جز  این ‌کند،  نفاق  مـی‌ورزد  و  دوروئی  می‌کند  و گامهایش  لرزان  و  نابهنجار  برداشته  می‌شود.  مادام‌ که  او  نمی‌تواند  جز  یک  دل  داشته  باشد،  بناچار  باید  به  یک  معبود  رو  بکند  و  به  یک  برنامه  بگراید  و  از  آن  پیروی  نماید،  و  به  ترک  عادات  و  آداب  و  رسوم  و  اوضاع  و  احوال  برنامه‌های  دیگری  بگوید.  بدین  خاطر  به  ابطال  عادت  ظِهار  می‌پردازد.  ظهار  این  است ‌که  مرد  سوگند  بخورد که  زنش  بر  او  همسان  پشت  مادرش  است‌.  در  این  صورت  زن  بر  او  بسان  مادرش  حرام  می‌گردید:

(وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ ).

خداوند  هرگز  همسرانتان  را  با  اظهار  «‌ظـهار»  مـادران  شما  نمی‌سازد.  (احزاب/4)

مقرّر  می‌دارد که  این  سخن  سرسری  و  زبانی  است  و  حقیقتی  را  پدید  نمی‌آورد.  بلکه  همسر،  همسر  می‌ماند  و  با  همچون  سخنی  مادر  نـمی‌گردد^[1].  .  .  به  دنبال  آن  عادت  فرزندخواندگی  و  آثـار  مترتّب  بر  آن  را  ذکر  می‌کند:

(وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ).

و  فرزندخواندگانتان  را  فرزندان  حقیقی  شما  نمی‌نماید.  (احزاب/4)

فرزندخواندگانتان  را  فرزندان  حقیقی  شما  نمی‌نماید،  به  گونه‌ای ‌که  نتوانند  از  این  به  بعد  ارث  ببرند.  آثار  دیگر  فرزندخواندگی  هم  بر  آن  مترتّب  نمی‌شود  -‌ آثاری‌ که  بعداً  از  آنها  به  طور  مفصّل  سخن  خواهیم‌ گفت  -‌ ایـن  آثار  برجای  می‌ماند  یا  به  عبارت  دیگر  ولایت  عامه  را  برای  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پدید  می‌آورد،  ولایتی ‌که  بر  همۀ  مؤمنان  خواهد  داشت‌.  ایـن  ولایت  بر  ولایت  خودشان  نیز  مقدّم  می‌گردد‌.  همچنین  پـیوند  مـادری  روانی  مـیان  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  هـمۀ  مؤمنان  برقرار  می‌دارد:

(النَّبِیُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ ).

پیغمبر  از  خود  مؤمنان  نسبت  بدانـان  اولویّت  بـیشتری  دارد  (‌و  اراده  و  خواست  او  در  مسائل  فردی  و  اجتماعی  مـؤمنان‌،  مـقدّم  بـر  اراده  و  خواست  ایشـان  است‌)‌.  و  هـمسران  پـیغمبر،  مـادران  مـؤمنان  محسوبند  (‌و  بـاید  احترام  مادری  آنان  را  از  نظر  به  دور  نداشت‌،  و  یکـایک  ایشان  را  بزرگ  و  ارجمند  شمرد)‌. (‌احز‌اب‌/6) 

آن ‌گـاه  برادری  را  باطل  مـی‌کند،  بـرادری‌ای  کـه  در  سـرآغـاز  هـجرت  پـدید  آمده  بود.  و کار  را  به  خویشاوندی  سرشتی  در  ارث  و  دیه  و  چیزهای  دیگری  چون  اینها  برمی‌گرداند:

(وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ).

و  خویشاوندان  نسبت  به  همدیگر  (‌از  نـظر  ارث  بـردن  بــعضی  از  بـعضی‌)  از  مـؤمنان  و  مـهاجران‌،  در  کـتاب  یزدان  (‌قرآن‌)  از  اولویّت  بیشتری  برخوردارند).(احزاب/6)

بدین  ترتیب  تنظیمات  و  تشکیلات‌ گروه  مسلمانان  را  بر  پایه‌های  سرشتی  خود  استوار  می‌دارد  و  به  اصل  خود  برگرداند،  و  تنظیمات  و  تشکیلات  موقّت  جز  آنها  را  باطل  می‌گرداند:

بر  این  تنظیمات  و  تشکیلات  جدیدی ‌که  از  برنامۀ  اسلام  و  از  حکم  یزدان  سرچشمه  می‌گیرند  پیرو  می زند  با  اشاره  به  این‌ که  همچون  چیزی  در کتاب  قدیم  خدا  نوشته  شده  است‌،  و  با  اشاره  به  پیمانی ‌که  از  پیغمبران  گرفته  شده  است‌،  به  ویژه  از  پیغمبران  اولوالعزم  آنان‌.  این  هم  شیوۀ قرآن  در  پیرو  زدن  بر  مقرّرات  و  قوانین‌،  و  در  ارکان  و  اصول‌،  و  در  رهنمونها  و  رهنمودها  است‌،  تا  بهتر  و  بیشتر  به  دلها  و  درونها  فرو  رونـد  و  جـایگزین  شوند. 

این  چکیدۀ  مرحلۀ  نخستین  در  سوره  است‌. 

* 

بعد  از  این‌،  حکم  اختیار  دادن  به  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  می‌رسد،  همسرانـی‌ که  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌  هزینۀ  بیشتری  خواسته  بودند.  بدیشان  اختیار  داده  می‌شود  که  یا کالاها  و  زر  و  زیورها  و  بهره‌مندیهای  این  جـهان  را  انتخاب‌ کنند،  و  یا  خدا  و  پیغمبـرش  و  سرای  آخـرت  را  برگزینند.  آنـان  خـدا  و  پـیغمبرش  و  سـرای  آخـرت  را  برگزیدند،  و  بدین  مرتبت  و  منزلت  بزرگوار  در  پیشگاه  کردگار،  و  نزد  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خداوند  دادار  خشنود  شدند  و  تن  دردادند،  و  این  مکانت  را  بر کالاهای  این  جـهان  ترجیح  دادند  و  برتر  نهادند.  بدین  خاطر  بدیشان  اعلام  گردید  که  اگر  پرهیزگاری ‌کنند  پـاداش  چندین  برابر  می‌گیرند،  و  اگر  مرتکب ‌گناه  بزرگ  و  مـعلوم‌ گـردند،  عذاب  چندین  برابر  خواهند  داشت‌.  علّت  این  پـاداش  مضاف  و  عذاب  چندین  برابر  به  خاطر  مقام  بز‌رگی  است ‌که  دارند،  و  به  خاطر  پیوندی  است  که  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دارند.  همچنین  قـرآن  در  خـانه‌های  ایشـان  نازل  می‌گردد  و  تلاوت  مـی‌شود.  هـمچنین  بـه  سـبب  سـخنان  حکـمت‌آمیزی  است ‌کـه  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌شنوند.  بعد  از  آن‌،  روند  سوره  بیان  سزا  و  جزای  جملگی  مؤمنان  زن  و  مرد  را  ادامه  می‌دهد.

این  هم  مرحلۀ  سوم  است‌.

مرحلۀ  چهارم  هم  به  موضوع  ازدواج  زینب  دختر  جحش  قریشی  هاشمی  دختر  خالۀ  پیغمبر  خدا  صلّی ا‌لله ‌علیه وآله وسلّم  با  زیـد  پسر  حارثه‌،  خادم  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اشارۀ  نهانی  دارد.  بیان  می‌دارد که  پیش  از  هر  چیز  مؤمنان  باید  از  آنچه  دربارۀ  زید  پسر  حارثه  بدانند  این  است ‌که ‌کار  مؤمنان  زن  و  مرد  جملگی  به  خدا  واگذار  است‌،  و  آنـان ‌کـم‌ترین  اختیاری  در  این  راستا  ندارند،  و  اصلاً  اختیاری  از  خود  ندارند،  و  بلکه  این  اراده  و  مشیّت  و  قضا  و  قدر  خدا  است ‌که  هر  چیزی  را  می‌گرداند  و  راه  می‏‎برد،  و  مؤمن  واقعی  باید که‌ کامل  و  صریح  تسلیم  فرمان  یزدان  باشد:

(وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن یَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالاً مُّبِیناً) (36)

هیچ  مرد  و  زن  مؤمنی‌،  در  کاری  کـه  خدا  و  پیغمبرش  داوری  کـرده  بــاشند  (‌و  آن  را  مـقرّر  نـموده  بـاشند)  اختیاری  از  خود  در  آن  ندارند  (‌و  ارادۀ  ایشان  باید  تابع  ارادۀ  خدا  و  رسول  باشد)‌.  هر  کسی  هم  از  دستور  خدا و  پیغمبرش  سرپیچی  کند،  گرفتار  گمراهی  کاملاً  آشکاری  می‏‎گردد.(‌احزاب‌/36)

 آن‌ گاه  به  دنبال  رخداد  ازدواج  حادثۀ  طلاق  را  می‌آورد.  سپس  آثار  و  پیامدهای  فرزندخواندگی  را  ذکر  می‌کند،  فرزندخواندگی‌ای  که  در  سرآغاز  سوره  از  آن  سـخن  رفت‌.  ابطال  آن  با  سابقۀ  عملی  انجام  می‌پذیرد،  و  برای  این‌ کار  خود  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌برگزیده  می‌شود،  چرا که  این  خلق  و  خوی  در  محیط  عربی  ریشۀ  عمیقی  داشت‌،  و  بیرون  رفتن  از  زیر  بار  همچون  چیزی  مشکل  بود.  آزمون  آن  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آغاز  می‌شود،  تا  رنج  آن  را  افزون  بر  رنجهای  دیگری ‌که  دعوت  دارد  تحمّل  کند،  و  اصول  و  ارکان  دعوت  را  در  واقعیّت  جامعه  بیان  دارد،  بعد  از  آن ‌که  آن  اصول  و  ارکان  را  در  ژرفاهای  درون  جایگزین  داشته  است‌:

(فَلَمَّا قَضَى زَیْدٌ مِّنْهَا وَطَراً زَوَّجْنَاکَهَا لِکَیْ لَا یَکُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْوَاجِ أَدْعِیَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَکَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً) (37)

هنگامی  که  زید  نیاز  خود  را  بدو  به  پایان  برد  (‌و  بـر اثـر  سنگدلی  و  ناسازگاری  زینب‌،  مجبور  به  طلاق  شد  و  وی  را  رها  کرد)  ما  او  را  به  همسری  تو  درآوردیم‌،  تا  مشکلی  برای  مـؤمنان  در  ازدواج  با  هـمسران  پسـرخوانـدگان  خود  نباشد،  بدانگاه  که  نیاز  خود  را  بـه  پـایان  بـبرند  (‌و  طلاقشان  دهند)‌.  فرمان  خدا  باید  انجام  بشود.(احزاب/37)

بدین  مناسبت  حقیقت  پیوند  میان  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  جملگی  مؤمنان  را  توضیح  می‌دهد  و  روشن  می‌سازد: 

(مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ وَلَکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ ).

محمّد  پدر  (‌نسبی‌)  هیچ  یک  از  مردان  شما  (‌نه  زیـد  و  نـه  دیگری‌)  نبوده  (‌تا  ازدواج  با  زینب  برای  او  حرام  باشد)  و  بلکه  فرستادۀ  خدا  و  آخرین  پیغمبران  است  (‌و  رابطۀ  او  با  شما  رابطۀ  نبوّت  و  رهبری  است‌)‌.(‌احزاب/40) 

این  مرحله  با  رهنمون  و  رهنمود پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و مؤمنان  همراه  او  خاتمه  می‌پذیرد:

(وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (48)

و  از  کافران  و  منافقان  فرمانبرداری  مکن‌،  و  اعتنائی  بـه  اذیّت  و  آزارشان  نداشته  بـاش‌،  و  بـر  خدا  تکیه  کـن‌،  و  همین  بس  که  خدا  حامی  و  مدافع  باشد.(‌احزاب‌/‌48)

  *

مرحلۀ  پنجم  آغاز  می‌شود  با  بیان  حکم  زنانی‌ که  پیش  از  نزدیکی  زناشوئی  طلاق  داده  می‌شوند.  آن‌ گاه  به  نظم  و  نـظام  و  سـر  و  سـامان  دادن  به  زندگی  زنـاشوئی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌پردازد،  و  روشن  می‌سازد  چه  کسانی  از  خانمهای  مؤمن  برای  او  حلال  و  چه  خانمهائی  بر  او  حرام  هستند.  سخن  را  ادامه  می‌دهد  و  به  نظم  و  نظام  و  سر  و  سامان  دادن  پیوند  مسلمانان  با  خانه‌ها  و  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  زمـان  حـیات  او  و  بعد  از  وفـات  او  می‌پردازد.  بیان  می‌دارد  که  همسران  او  حجاب  را  مراعات  کنند  مگـر  در  نـزد  پـدرانشـان‌،  پسرانشان‌،  برادرانشان‌،  پسران  برادرانشان‌،  پسران  خواهرانشان‌،  زنان  مسلمان‌،  و  بردگان  خود.  سپس کیفر کسانی  را  ذکر  می‌نماید که  پیغمبر  خدا  ‌صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  در  مسألۀ  همسرانش  و  خانه‌هایش  و  درک  و  شعورش  می‌آزارند.  ایشـان  را  در  دنیا  و  آخرت  نفرین  می‌کند.  این  هم  می‌رساند که  منافقان  همچون  کارهائی  را  بسیار  انجام  می‌د‌ادند.

به  دنبال  این‌ کار،  به  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  دختران  او  و  جملگی  زنان  مؤمنان  دستور  می‌دهد که  رداهای  خود  را  جمع  و  جور  بر خویشتن  فرو  اندازند:

(ذَلِکَ أَدْنَى أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ ).

تــا  ایـن  کـه  (‌از  زنـان  بـی‌بند  و  بـار  و  خـانمهای  آلوده‌)  بـــازشناخته  شـوند  و  در نـتـجه  مـورد  اذیّت  و  آزار  (‌اوباش‌)  قرار  نگیرند. (‌احـزاب‌/59) 

ادامۀ  سخن  دربارۀ  تهدید  کردن  و  بیم  دادن  مـنافقان  و  کسانی  است ‌که  در  دلهـایشان  بیماری  (‌هوسبازی  و  شهوترانی  و  فسق  و  فجور،  یا  نفاق‌،  و  یا  ضعف  ایمان‌)  است‌،  و  از کسانی  سخن  می‌گوید که  در  مدینه  خبرهای  ناگوار  و  نادرست  در  میان  مردم  می‌پراکندند  تا  ایشان  را  دچار  اضطراب  و  تزلزل  افکار گردانند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  تشویق  و  ترغیب  می‌کند ‌که  همچون ‌کسانی  را  از  مدینه  بیرون‌ کند  تا  همچون  بنی  قینقاع  و  بنی‌نضیر کـه  قبلاً  بیرون  شده‌اند  بیرون ‌گردند،  یا  ایشان  همچون  بنی‌قریظه  که  به  تازگی  تار  و  مار  شده‌اند،  تار  و  مار گردند.  همۀ  اینها  بیانگر  شـدّت  اذیّت  و  آزاری  است‌ کـه  در  حـقّ  مجموعۀ  جامعۀ  اسلامی  در  مدینه  روا  می‌داشتند  و  با  وسائل ‌گوناگون  و  از  راه های  مختلف  شرارت  و  خباثت‌،  زشتی  و  پلشتی  می‌کردند.

مرحلۀ  ششم‌ که  واپسین  مرحلۀ  سوره  است  دربرگیرندۀ  پرسش  مردم  از  قیامت  است‌.  پاسخ  ایـن  پرسش  داده  می‌شود  بدین ‌گونه  که  آگاهی  و  اطّلاع  از  وقوع  قیامت  تنها  مربوط  به  خدا  و  منحصر  بدو  است‌.  اشاره  می‌شود  که  چه  بسا  فرارسیدن  قیامت  نزدیک  باشد.  به  دنبال  این  پرسش  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  درمی‌رسد: 

(یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یَا لَیْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَ) (66)

روزی  (‌را  خاطر نشان  ساز  که  در  آن‌)  چهره‌های  ایشان  در  آتش  زیر  و  رو  و  دگرگون  می‏‎گردد  (‌و  فریادهای  حسرت‌بارشان  بلند  می‌شود  و)  می‌گویند:  ای  کاش‌!  مـا  از  خدا  و  پیغمبر  فرمان  می‌بردیم  (‌تـا  چنین  سـرنوشت  دردناکی  نمی‌داشتیم‌)‌. (احزاب/66)                                  

آنان  سخت  خشمگین  هستند  بر  رؤساء  و کبراء  و  بزرگان  خود،  آن  سروران  و  آقایانی  که  آنان  از  ایشان  اطاعت  کرده‌اند  و  گمراهشان  نموده‌اند:

(رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا (67) رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً) (68)

پروردگارا!  ما  از  سران  و  بزرگان  خود  پیروی  کرده‌ایم  و  آنان  مـا  را  از  راه  به  در  بـرده‌انـد  و  گمراه  کـرده‌انـد.  پروردگارا!  آنـان  را  دو  چندان  عذاب  کـن‌،  و  ایشـان  را  کاملاً  از  رحمت  خود  بـه  دور  دار  (‌و  کم‌ترین  ترحّمی  بدیشان  منما)‌. (احزاب/67و68)                                         

این  سوره  با  آهنگ  وحشتناک  و  ژرف  و  پـرمحتوا  و  بسیار  مؤثّر  خاتمه  می‌یابد:

(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً (72) لِیُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنَافِقِینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِکِینَ وَالْمُشْرِکَاتِ وَیَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (73)

ما  امانت  (‌اختیار  و  اراده‌)  را  بر  آسمانها  و  زمین  و  کوه‌ها  (‌و  همۀ  جهان  خلقت‌)  عرضه  داشـتیم  (‌و  انـجام  وظیفۀ  اختیاری  همراه  با  مسؤولیّت‌،  و  انـجام  وظیفۀ  اجباری  بدون  مسؤولیّت  را  بـدیشان  پیشنهاد  کردیم‌.  جملگی  آنها  اجبار  را  بر  اختیار  برتری  دادند)  و  از  پذیرش  امانت  خودداری  کردند  و  از  آن  ترسیدند،  و  حال  این  که  انسان  (‌این  اعجوبۀ  جهان‌)  زیر  بار  آن  رفت  (‌و  دارای  موقعیّت  بسیار  ممتازی  شد.  امّا  برخـی  از)  آنـان  (‌پـی  بـه  ارزش  وجودی  خود  نمی‌برند  و  قدر  این  مقام  رفیع  را  نمی‌دانند  و)  واقعاً  ستمگر  و  نادانـند.  (‌خداونـد  ایـن  امـانت  را  بـه  انسانها  داده  تا  ایشان  را  در  بوتۀ  آزمایش  قرار  دهـد)  و  سرانجام  خداوند  مردان  و  زنان  منافق‌،  و  مردان  و  زنان  مشرک  را  کیفر  دهد،  و  بر  مردان  و  زنان  مؤمن  ببخشاید  و  (‌بـدیشان  رحـمت  نـماید)‌.  خـداونـد  هـمواره  بس  بخشاینده  و  مهربان  بوده  و  هست‌. 

این  آهنگی  است‌ که  پرده  برمی‏دارد  از  عظمت  رنـج  و  زحمتی‌ که  بر  دوش  انسانها  نهاده  شده  است  و  بدیشان  واگذار گردیده  است‌،  و  به‌ویژه  بر  دوش ‌گروه  مسلمانان  نهاده  شده  است  و  بدیشان  واگذار گردیده  است‌.  تنها  و  تنها  مسلمانانند که  بار  سنگین  این  امانت  بزرگ  را  بر  دوش  می‌کشند  و  به  وظیفۀ  خیر آن  عمل  می‌کنند.  ایـن  امانت‌،  امانت  عقیده  و  اسـتقامت  و  مـاندگاری  بر  آن  است‌.  امانت  دعوت  و  شکیبائی  بر  تکالیف  و  مشکلات  آن  است‌.  امانت  شریعت  و  برپای  ایسـتادن  و  از  پـای  نــنشستن  بسرای  اجـراء  آن  در  مـیان  خودشان  و  در  سرزمینهای  پیرامون  خودشان  و  در  همۀ  جهان  است‌.  این  هم  چیزی  است‌ که  با  موضوع  سوره‌،  و  با  فضای  آن‌،  و  با  سـرشت  برنامۀ  الهی  سـازگار  و  همگام  است‌،  آن  برنامه‌ای‌ که  این  سوره  عهده‌دار  نظم  و  نظام  بخشیدن  و  سر  و  سامان  دادن  جامعۀ  اسلامی  بر اساس  آن  است‌.  هم  اینک  پس  از  این  چکیدۀ ‌گذرا،  به  ط‌ور  مـبسوط  و  مشروح  به  بیان  معانی  آیات  سوره  می‌پردازیم‌.

*

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً (1) وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (2) وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (3)

ای  پیغمبر!  بترس  از  (‌عذاب  و  خشم‌)  خدا،  و  از  کافران  و  منافقان  اطاعت  مکن‌.  بی‏گمان  خداوند  آگاه  (‌از  هر  چیزی‌،  و)  دارای  حکمت  (‌در  افعال  و  اقوال  خود)  است‌.  از  چیزی  پـیروی  کـن  کـه  از  سـوی  پروردگارت  بـه  تـو  وحـی  می‌شود.  بی‏گمان  خداوند  از  کارهائی  که  انجام  مـی‌دهید  بس  آگاه  است‌.  و  بر  خدا  توکّل  کن  (‌و  کارهای  خود  را  بدو  بسپار)‌.  همین  بس  که  خدا  حافظ  (‌و  مدافـع  انسـان‌) باشد.

این  سرآغاز  سوره ای  است‌ که  سر  و  سامان  بخشیدن  و  نظم  و  ترتیب  دادن ‌گوشه‌هائی  از  زنـدگی  اجتماعی  و  اخلاقی  جامعۀ  اسلامی  نوپا  را  برعهده  می‌گیرد.  ایـن  سوره  پیش  از  هر چیز  سرشت  نظام  و  سیستم  اسلامی  را  روشن  می‌کند،  و  قواعد  و  اصولی  را  بـیان  می‌دارد  و  آشکار  می‌نماید  که  نظام  و  سیستم  اسلامی  در  جهان  بیرون  و  در  جهان  درون  بر  آنـها  اسـتوار  و  پـایدار  می‌گردد.

اسلام  تنها  مجموعه‌ای  ا‌ز  راهنمائیها  و  اندرزها  نیست‌.  اسلام  فـقط  مجموعه‌ای  از  آداب  و  رسـوم  و  اخـلاق  نیست‌.  اسلام  فقط  قوانین  و  مقرّرات‌،  و  مجموعه‌ای  از  اوضاع  و  عادات  نیست  و  بس  .  .  .  بلکه  اسلام  همۀ  اینها  است‌،  و لیکن  همۀ  اینها  اسلام  بشمار  نمی‌آید  .  .  .  اسلام  تسلیم  فرمان  خدا  شدن‌،  و  در  برابر  اراده  و  مشیّت  و  قضا  و  قدر  خدا کرنش  بردن،  و  پیش  از  هر  چیز  آمادۀ  اطاعت  از  اوامر  و  نواهی  یزدان ‌گردیدن‌،  و  آمادۀ  پیروی‌ کرد‌ن  از  برنامه‌ای  است  که  خدا  مقرّر  و  معیّن  می دارد،  بدون  این‌ که  به  رهنمود  و  رهـنمون  برنامۀ  دیگری  و  به  رویکرد  و  جهت  دیگری‌،  و  همچنین  بدون  این ‌که  بر  کسی  جز  خدا  توکّل  و  اعتماد  شود.  این  هم  پیش  از  هر  چیز  احساس  و  آگاهی  بدین  است‌ که  انسانها  در  ایـن  جهان  تابع  و  فرمانبردار  قانون  الهی  یگانه‌ای  هستند  که  کار  و  بار  ایشان  و کار  و  بار  زمین  را  می‌گردانـد  و  می‌چرخاند،  بدانگونه  که  کار  و  بار  ستارگان  و  افلاک  آسمان  را  می‌گرداند  و  می‌چرخاند،  و  امور  پیدا  و  ناپیدا  و  دیدنی  و  نادیدنی  جهان  هستی  را،  و  هر  آنچه  را که  فهم  و  عقل  مردمان  بدان  آشنا  و  یا  ناآشنا  است‌،  و  آن  را  درک  می‌کند  و  یا  درک  نمی‌کند،  اداره  می‌فرماید  و  رو  به  راه  می‌نماید.  یقین  و  ایمان  باید  داشت ‌که  مردمان  چیزی  از  دستشان  ساخته  نیست  مگر  پـیروی ‌کردن  و  فرمان  بردن  از  آنچه  خدا  آن  را  بدیشان  د‌ستور  می‌دهد،  و  مگر  دست  بازدا‌شتن  و  د‌وری‌ گزیدن  از  آنچه  خدا  ایشان  را  از  آن  بازمی‌دارد  و  نهی  می‌فرماید،  و  مگر  چنگ  زدن  به  اسباب  و  عللی ‌که  با  آنها  را  برایشان  میسّر  و  مهیّا  ساخته  است  و  در  اختیارشان  قرار  داده  است‌،  و  مگر  چشم  به  راه  نتائجی  بودن‌ که  خدا  آ‌نها  را  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  است  و  معیّن  و  مشخّص  داشته  است  .  .  .  اصل  و  اساس ‌کار  این  است  و  بس.  قوانین  و  مقرّرات‌،  و  آداب  و  عادات‌،  و  اوضاع  و  احوال‌،  و  اخلاق  و  رسوم‌،  همه  و  همه  بر  ایـن  اصل  و  اساس  اسـتوار  می‌گردند،  و جملگی  و  همگی  مترجم  عملی  و بیانگر  واقعی  مـیان  و  واجبات  عقیده‌ای  هستند که  در  دل  و  درون  نهفته  است‌،  و  آثار  حقیقی  تسلیم  نفس  در  برابر  یزدان‌،  و  حرکت  برابر  برنامه  و  خطّ  سیر  خدای  سبحان‌،  در  زندگی  این  جهان  است  .  .  .  مطیع  بودن  و  تسـلیم  گردیدن‌،  عقیده  است‌.  از  عقیده  هم  شریعت  برمی‌جوشد.  و  بر  این  شریعت  نظام  و  سیستم  اسـتوار  و  پـایدار  می‌گردد.  این  سه  چیز  یکجا  و  در  ارتباط  و  در کنش  با  همدیگر،  اسلام  را  تشکیل  می‌دهند.

بدین  خاطر  است‌ که  نخستین  رهنمود  سوره‌ای‌ که  تنظیم  زندگی  اجتماعی  مسلمانان  را  با  قوانـین  و  مقرّرات  و  اوضاع  و  احوال  تـازه‌ای  برعهده  دارد  و  آن  را  سر  و  سامان  می‌دهد،  رهنمود  به  تقوا  و  ترس  از  خدا  است‌.  روی  سخن  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌است ‌که  مسؤول  و  مراقب  چنین  قوانین  و  مقرّرات  و  تشکیلات  و  تنظیماتی  است‌: 

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ ).

ای  پپغمبر!  بترس  از  (‌عذاب  و  خشم‌)  خدا.

چه  تقوا  و  ترس  از  خدا،  و  احساس  دیدبانی  و  مراقبت  او،  و  احساس  جلالت  و  عظمت  یزدان  سبحان،  پایه  و  اساس  نخستین  است‌،  و  پاسبان  ایستاده  در  ژرفـاهای  درون  و  مراقب  اجرای  قوانین  شریعت  و  پـیاده‌ کردن  مقرّرات  آسمانی  است‌.  تقوا  و  ترس  از  خدا  است‌ که  هر  تکلیفی  و  هر  وظیفه‌ای  و  هر  رهنمودی  و  هر  رهنمونی  در  اسلام  بـا  آن ‌گره  مـی‌خورد  و  با  آن  پـیوند  داده می شود.

رهنمود  و  رهنمون  دوم‌،  نهی  از  اطـاعت  از کافران  و  منافقان‌،  و  از  پیـروی‌ کردن  از  راهنمائی  یـا  از پیشنها‌د  ایشان‌،  و  از گوش  فرا  دادن  و  پذیرفتن  رأی  و  نظر  یـا  تشویق  و  ترغیب  آنان  است‌:

(وَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَالْمُنَافِقِینَ ).

و  از  کافران  و  منافقان  اطاعت  مکن‌.

جلو  انداختن  این  نهی  به  امر  به  پیروی  از  وحی  خـدا،  اشاره  دارد  به  این‌ که  فشار کافران  و  منافقان  در  مدینه  و  پیرامون  آن  در  آن  زمان‌،  سخت  و  دردآور  بوده  است‌،  و  مقتضی  ایـن  بـوده ‌که  نـهی  از  پـیروی  از  آراء  و  رهـنمودهایشان‌،  و  از  سـر  فـرود  آوردن  در  برابر  برانگیختن  و  فشارشان‌،  مقدّم‌ گردد.  ایـن  کار  در  هر  محیطی  و  در  هر  زمانی  برجا  و  ماندگار  می‌ماند.  مؤمنان  را  برحذر  از  آن  می‌دارد که  آراء  و  نظرات  کافران  و  منافقان  را  بپذیرند.  به  هیچ  وجه  نباید  مؤمنان  به  ویژه  در  کار  عقیده  و  در کار  قانونگذاری  و  در کار  نظم  و  نظام  داد‌ن  و  سر  و  سامان  بخشیدن  امور  اجتماعی‌،  از کافران  و  منافقان  پیروی‌ کنند،  تا  برنامۀ  مؤمنان  خالصانه  برای  خدا  باقی  بماند،  و  با  رهنمودها  و  رهنمونهای  دیگران  آمیخته  و  آلوده  نشود.

کسی  نباید گول  علم  و  تجربه  و  اطّلاعی  را  بخورد که  کافران  و  منافقان  از  آنـها  به  ظاهر  برخوردارنـد  -  همان‌ گونه‌ که  برخی  از  مسـلمانان  برای  خود  خوش  می‌دانند  و  می‌پسندند که  در  دوره‌های  ضعف  و  انحراف  گول  چیزی  را  بخورند که ‌کافران  و  مـنافقان  به  ظاهر  دارند  -‌ چه  خدا  بس  آگاه  و  بس‌ کاربجا  است‌،  و  او  است  که  برای  مؤمنان  برنامه‌شان  را  برابر  علـم  و  حکمت  خود  انتخاب  کرده  است  و  برگزیده  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً) (1)

بی‏گمان  خداوند  آگاه  (‌از  هر  چیزی‌،  و)  دارای  حکمت  (‌در  افعال  و  اقوال  خود)  است‌.

آنچه  مردمان  از  علم  و  حکمت  دارنـد  جز  پوسته‌ها  نیست‌،  و  چیزی  جز  اندکی  نمی‏باشد.

رهنمود  و  رهنمون  سوم  و  بلاواسطه  و  مستقیم‌،  ایـن  چنین  است‌:

(وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ ).

از  چیزی  پیروی  کن  که  از  سوی  پروردگارت  بـه  تـو  وحی  می‌شود. 

این  است  جهتی ‌که  از  آن  سو  رهنمودها  و  رهنمونها  در  می‌رسد.  این  است  منبع  راستینی‌ که  باید  از  آن  دریافت  داشت  و  پـیروی ‌کرد.  نـصّ  ایـن  آیه  پسـوده‌های  الهامگرانه‌ای  دربر  دارد.  این  پسوده‌های  الهامگرانه  در  ساختار  تعبیر  نـفته‌اند:

(وَاتَّبِعْ مَا یُوحَى إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ ).

از  چیزی  پیروی  کن  کـه  از  سـوی  پروردگارت  بـه  تـو  وحی  می‌شود:

 وحی می شود: «‌الَیْکَ‌:  به  تو»  با  ایـن  تـخصیص‌.  سرچشمۀ  وحی ‌:  «‌مِنْ  ربّک‌َ:  از  سوی  پروردگارت‌»  بـا  این  اضافه‌.  دیگر  پیروی ‌کردن  در  اینجا  به  حکم  ایـن  پیامهای  حسّاس  معیّن  است‌،  گذشته  از  آن ‌که  پـیروی  کردن  معیّن  است  با  همان  فرمانی‌ که  صادر  می‌گردد  از  جانب  خدائی ‌که  صاحب  امر  و  اطاعت  شونده  است  .  .  .  پیرو  آ‌یه  ا‌ین  چنین  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً) (2)

بی‏گمان  خداوند  از  کارهائی  که  انجام  می‌دهید  بس  آگاه  است‌.

خدا  از  روی  آگاهی  از  شما  و  اطـّلاع  از  آنـچه  انـجام  می‌دهید  وحی  می‌کند.  خدا  حقیقت  چیزی  را  می‌داند که  شما  انجام  می‌دهید،  و  مطّلع  از  انگیزه‌های  درونی  شما  برای  انجام‌ کارهائی  است ‌که  می‌کنید.

واپسین  رهنمود  این  است‌:

(وَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) (3)

و  بر  خدا  توکّل  کن  (‌و کارهای  خود  را  بدو  بسپار)‌.  همین  بس  که  خدا  حافظ  (‌و  مدافع  انسان‌)  باشد.

اهمّیّت  مده  چه  آنان  با  تو  باشند  یا  بر  ضدّ  تو  باشند.  به  مکر  و  نیرنگشان  اهمّیّت  مده‌.  همۀ ‌کارهایت  را  به  خدا  حواله  دار.  خدا کارهایت  را  با  علم  و  حکمت  و  آگاهی  خود  رو  به  راه  می‌سازد  .  .  .  در نهایت  تنها کارها  را  به  خدا  حواله  داشتن  و  بر  او  توکّل‌ کـردن  و  پشت  بسـتن‌،  قاعدۀ  ثابت  و  مطمئنّی  است‌ که  دل  بدان  بـرمی‌گردد  و  بدان  می آرامد،  و  حـدود  و  ثغور  خـود  را  در  نـزد  آن  می‏‎یابد  و  بدان  حدود  و  ثغور  بس  می‌کند،  و  فراسوی  آن  حدود  و  ثغو‌ر  را  با  یقین  و  اعتماد  و  اطمینان  به  یـزدان  جهان  وامی‌گذارد  که  صاحب  امـر  و  اداره‌کنندۀ  گیتی ا‌ست‌.

این  عنصرهای  سه‌گانه‌:  تقو‌ا  و  ترس  از  خدا،  و  پیروی  از  وحی  خدا،  و  توکّل‌ کردن  بر  او  -‌ با  وجود  مخالفت ‌کافران  و  منافقان  -‌ عنصرهائی  هستند که  دعوت‌کنندۀ  به  سوی  خدا  را  با  ذخیره  و  اندوخته  و  پشتوانه  مجهّز  و  مـهیّا  می‌گردانند،  و  دعوت  را  بر  راسـتای  برنامۀ  روشن  و  خالصانۀ  آن  استوار  و  پایدار  می‌نمایند.  آن  وقت  چنین  می‌شود:  دستور  زندگی  از  خدا  دریافت  می‌شود،  و  راه  زندگی  به  سوی  خدا  می‌رود  و  هم  بدو  منتهی  می‌شود،  و  در  انجام  امور  زندگی  بر  خدا  تکیه  و  توکّل  می‌گردد. 

(وَکَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً) .

همین  بس  که  خدا  حافظ  (‌و  مدافع  انسان‌)  باشد.

این  رهنمودها  و  رهنمونها  با  آهنگ  قـاطعانه‌ای  ختم  می‌گردد که  از  مشـاهدۀ  محسوسی  کمک  و  یـاری می گیرد:

(مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ ).

خداوند  دو  دل  را  در  درون  کسی  قرار  نداده  است‌.

در  یک  بدن  یک  دل  است  و  بس.  پس  باید  یک  دل  یک  برنامه  داشته  باشد  و  در  خطّ  سـیر  آن  حرکت‌ کند  و  رهسپار  شود.  و  باید  یک  دل  یک  جهان‌بینی‌ کلّی  برای  زندگی  و  برای  هستی  داشته  بـاشد  و  از  آن‌ کمک  و  یاری  بجوید  و  بر  آن  بیاید  و  برود  و  باید  یک  دل  یک  ترازو  د‌اشته  باشد  و  تنها  با  آن  معیارها  و  ارزشـها  را  بسنجد  و  ارزیابی‌ کند،  و  با  آن  رخدادها  و  چیزها  را  سبک  سنگین‌ کند  .  .  .  اگر  چنین  نکند  از  هم  می‌پاشد  و  پراکنده  دل  و  پریشان  خاطر  می‌شود  و  نفاق  و  دوروئی  می‌ورزد  و  به  کژراهه  می‌رود  و  منحرف  می‌شود،  و  بر  یک  خطّ  سیر  و  رویکرد،  استوار  نمی‌ماند.

انسان  نمی‌تواند  آ‌د‌اب  و  رسوم  و  اخلاق  و  عادات  خود  را  ا‌ز  سرچشمه‌ای  برگیرد،  و  قوانین  و  مقرّرات  خویش  را  از  سرچشمۀ  دیگری  فرادست  آ‌ورد،  و  اوضاع  و  احوال  اجتماعی  یا  اقتصادی  خویشتن  را  از  سرچشمۀ  سومی  به  دست  آورد،  و  هـنرها  و  جـهان‌بینیها  و  انــدیشه‌ها  و  بینشهای  خود  را  ازسرچشمۀ  چهار می‌برگیرد  .  .  .  چه  همچون  آمیزه‌ای  انسانی  را  تشکیل  نمی‌دهد که  دارای  یک  دل  باشد.  بلکه  این  آمیزه،  تکّه‌پاره‌ها  و  قطعه‌هائی  خواهد  بود که  دوام  نخواهد  آورد  و  پایدار  نخواهد  ماند.  صاحب  عـده  نمی‌تواند  واقعاً  دارای  عقیده‌ای  باشد،  آن‌ گاه  از  مقتضیات  و  معیارها  و  ارزشـهای  ویـژۀ  آن  عقیده  در  موقعی  از  موقعیّتهای  سرا‌سر  زندگیش‌،  چه  کوچک  باشد  و  چه  بزرگ،  سرباز  بزند  و  دست  بردارد.  او  نمی‌تواند  سخنی  را  بگوید،  یا  حرکتی  را  انجام  دهد،  یا  نیّتی  را  به  دل ‌گیرد،  و  یا  اندیشه‌ای  را  بیندیشد،  در  عین  حال  در  همۀ  اینها  از  عقیده‌اش  فرمانبرداری  نکند  -  البتّه  اگر  این  عقیده  یک  عقیدۀ  حقیقی  و  واقعی  در وجود  او  باشد  -  زیرا  خداوند  بـرای  او  جـز  دلی  را  نـیافریده  است  و  بدو  نداده  است‌،  دلی‌ که  از  یزدان  یگانه‌ای  فرمان  می‏‎برد،  و  از  جهان‌بینی  یگانه‌ای  کـمک  و  یـاری  می‌جوید،  و  با  ترازوی  یگانه‌ای  می‌سنجد  و  ارزیابی  می‌کند.

صاحب  عقیده  نمی‌تواند  دربارۀ  کاری‌ که  کرده  است  بگوید:  چنین‌ کاری  را کرده‌ام  با  صفت  شخصیّت  خودم‌،  و  چنان‌ کاری  را  کرده‌ام  با  صفت  اسلامی  خودم‌!  همان‌ گونه  که  سیاستمدارا‌ن  یـا  صاحبان  شـرکتها  و  تجارت‌خانه‌ها،  یـا  سـردمداران  جمعیِتها  و  تشکیلات  اجتماعی  یا  علمی  و  چیزهای  دیگـری  از  این  قبیل‌،  امروزها  می‌گویند!  انسـان  شخص  یگانه‌ای  است  و  دارای  دل  یگانه‌ای  است‌،  و  دل  او  را  عقیدۀ  یگانه‌ای  آباد  می‌گرداند.  او  دارای  جهان‌بینی  یگانه‌ای  برای  زندگی  است‌،  و  ترازوی  یگانه‌ای  برای  معیارها  و  ارزشها  دارد.  جهان‌بینی  او که  از  عقیده‌اش  سرچشمه  می‌گیرد  آمیخته  با  همۀ  چیزهائی  است‌ که  از  او  روی  می‌دهد  و  صادر  می‌گردد،  د‌ر  هر  حالتی  از  حالاتی‌ که  دارد  بدون ‌کم‌ترین  فرق  و  جدائی‌ای‌ که  میان  آنها  باشد.

با  این  دل  یگانه  است‌ که  با  خویشتن  می‌زید،  و  در  میان  خانواده  زندگی  می‌کند،  و  در  میان  مردمان  زندگانی  را  سپری  می‌نماید،  و  در  میان  دولت  زیست  می‌کند،  و  در  جهان  زندگی  می‌نماید،  و  پنهان  و  آشکار  می‌زید،  و  کارگر  زندگی  می‌کند  و کارفرما  بسر  می‏‎برد.  فرمانروا  زندگی  را  سپری  می‌سازد  و  فرمانبردار  زندگی  را  به  سر  می‌برد.  در  شادی  و  رفاه  زندگی  مـی‌کند  و  در  غـم  و  اندوه  و  زیان  و  ضرر  بسر  می‏‎برد  .  .  .  در  همۀ  ایـنها  معیارها  و  مقیاسهایش  دگرگون  نـمی‌شود،  و  شاهین  ارزشهایش  بالا  و  پائین  نمی‌افتد،  و  اندیشه‌هایش  تعبیر  و  تبدیل  حاصل  نمی‌کند.

(مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ ).

خداوند  دو  دل  را  در  درون  کسی  قرار  نداده  است‌.

بدین  خاطر  برنامۀ  یگانه‌،  و  راه  یگانه‌،  و  وحی  یگانه‌،  و  رویکرد  و  جهت  یگانه‌ای  در  میان  است  و  بس.  و  آن  هم  کوتاه  و  مختصر  تسلیم  خدای  یگانه  شدن  است  و  بس.  چه  یک  دل  دو  خدا  را  نمی‌پرستد،  و  دو  آقا  و  سرور  را  خدمت  نمی‌کند،  و  دو  برنامه  را  درپیش  نمی‌گیرد،  و  دو  رویکرد  و  جهت  را  نمی‌سپرد‌.  اگر ‌کـاری  از  اینها  را  بکند،  پراکنده  حال  و  پریشان  خاطر  می‌شود  و  به  تکّه  پاره‌ها  و  قطعه‌ها  و  توده‌ها  تبدیل  می‌شود!

*

روند  سوره  پس  از  این  آهنگ  قاطعانه  در  تعیین  برنامه  و  راه‌،  به  ابطال  عادت  ظهار  و  رسم  فرزندخوانـدگی  می‌پردازد،  تا  جامعه  را  بر  بنیاد  روشن  و  سالم  و  راست  و  درست  خانواده  پابرجا  و  استوار  دارد:

(وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ذَلِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ (4) ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ وَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَکِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (5)

خداوند  هرگز  همسرانتان  را  با  اظـهار  «‌ظـهار،‌»  مــادران  شما  نمی‌سازد،  و  فرزندخواندگانتان  را  فرزندان  حقیقی  شـما  نـمی‌نماید.  ایـن  سـخنی  است  کـه  شما  بـه  زبـان  میگوئید  (‌چرا  کـه  رابطۀ  پـدری  و  فرزندی  یک  رابـطۀ  طبیعی  است  و  با  الفاظ  و  قراردادهـا  و  شـعارها  هرگز  حاصل  نمی‌شود)‌.  خداوند  حقّ  می‏‎گوید  و  به  راه  راست  راهنمائی  می‌کند.  آنان  را  به  نام  پدرانشان  بـخوانـید  که  این  کار  در  پیش  خدا  عادلانه‌تر  بشـمار  است‌.  اگر  هـم  پدران  ایشان  را  نشناختید،  آنان  برادران  دینی  و  یـاران  شما  هستند.  هر گاه  در  این  مورد  اشتباه  کردید  (‌و  مـثلاً  بر  اثر  عادت  گذشته،  یا  سبق  لسان‌،  به  لغزش  افتادید  و  به  خطا  رفتید)  گناهی  بر شـما  نـیست‌.  ولی  آنچه  را  که  دلتان  می‌خواهد  (‌یعنی  از  روی  عمد  و  اختیار  میگوئید،  گناه  است  و  کـیفر  دارد)‌.  بـه  هـر  حـال‌،  پـیوسته  خدا  آمرزگار  و  مــهربان  بـوده  و  هست  (‌و  قـلم  عفو  بـر  اشتباهات  و  لغزشها  می‌کشد  و  شما  را  می‌بخشد).

در  جاهلیّت  شوهر  به  همسر  خود  می‌گفت‌:  تو  برای  من  بسان  پشت  مادرم  هستی‌.  یعنی ‌که  به  طور کلّی  بـرای  من  حرام  می‌باشی  همان‌ گونه ‌که  مادرم  برای  من  حرام  است‌.  از  همان  لحظه  مسألۀ  نـزدیکی  زنـاشوئی  بر  او  قدغن  و  حرام  می‌گردید.  آن‌ گاه  همسر  پـا  در  هوا  می‌ماند.  نه  طلاق  داده  شده  بشمار  می‌رفت  تا  با  شخص  دیگری  ازدواج‌ کند،  و  نه  همسر  بشمار  می‌آمد  تا  برای  شــوهرش  حـلال  باشد.  در  ایـن  امر  سنگین‌ دلی  و  سخت‌گیری  پیدا  است  و  نیازی  به  توضیح  ندارد.  این  هم  یکی  از  راه‌های  بدرفتاری  با  زن  و  خودرأیی  و  استبداد  با  او،  و  تحمیل  هر گونه  رنج  و  مشـقّتی  بـدو،  در  دورۀ  جاهلیّت  بود.

هنگامی ‌که  اسلام  از  نو  به  سر  و  سامان‌دهی  و  نظم  و  نظام  بخشیدن  ارتباطها  و  پیوندهای  اجتماعی  در  محیط  خانواده  می‌پردازد،  و  خانواده  را  واحد  نخسـین  اجتماعی  بشمار  می‌آورد،  و  خانواده  را  مورد  عنایت  و  رعایت  قرار  می‌دهد،  عنایت  و  رعایتی  که  سزاوار  پرورشگاهی  است‌ که  نسلها  در  آن  رشد  و  نموّ می‌کنند،  همچون  ظلم  و  ستمی  را  از  زن  برمی‏دارد،  و  ارتـباطها  و  پـیوندهای  خانوادگی  را  با  دادگری  و  آسانگیری  اداره  می‌کند  و  رو  به  راه  می‌نماید.  از  جملۀ  مقرّراتی ‌که  اسلام  وضع‌ کرد  این  قاعده  بود:

(وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ ).

خداوند  هرگز  همسرانتان  را  با  اظـهار  «‌ظـهار»  مـادران  شما  نمی‌سازد.

چه  سخنی‌ که  بر  زبان  می‌دود  و  بر  آن  می‌رود،  حقیقت  واقعی  را  تغییر  نمی‌دهد  و  دگرگون  نمی‌سازد.  و  آن  این  که  مادر،  مادر  است‌،  و  همسر،  همسر  است‌،  و  سـرشت  ارتباط  و  پیوند  با  سختی  تبدیل  و  تغییر  نمی‌یابد.  بدین  خاطر  ظهار  تحریم  ابدی  نمی‌ماند  بسان  تحریم  مـادر،  بدان ‌گونه ‌که  در  دورۀ  جاهلیّت  چنین  بود.

روایت  شده  است ‌که  رسم  ظهار  وقتی  مقرّر گردیده  است  که  در  «‌سورۀ  مجادله‌«  آیاتی  نـازل  شده  است‌،  بدان  هنگام‌ که  اوس  پسر  صامت  همسر  خود  خوله  دختر  ثعلبه  را  ظهار کرد‌.  خوله  دختر ثعلبه  به  خدمت  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمد  و  زبان  به  شکایت‌ گشود  و گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  او  ثـروت  و  دارائی  مرا  خورده  است‌،  و  جوانی  مرا  به  باد  فنا  داده  است‌،  و  آنچه  در  شکم  داشتم  زیر  پایش  ریختم‌،  تا  بدانجا که  سن  و  سالم  بالا  رفت  و  پیر  شدم  و  دیگر  فرزندی  نزائیدم‌.  در  این  وقت  او  مـرا  ظهار کرد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(ما أراک إلا قد حرمت علیه).

جز  این  نظری  ندارم  که  تو  بر  او  حرام  شده‌ای‌.

خوله  دختر  ثعلبه  بارها  سخن  خود  را  تکرار کرد.  خـدا  چنین  نازل  فرمود:

(قد سمع الله قول التی تجادلک فی زوجها وتشتکی إلى الله , والله یسمع تحاورکما , إن الله سمیع بصیر . الذین یظاهرون منکم من نسائهم ما هن أمهاتهم , إن أمهاتهم إلا اللائی ولدنهم , وإنهم لیقولون منکرا من القول وزورا . وإن الله لعفو غفور . والذین یظاهرون من نسائهم ثم یعودون لما قالوا فتحریر رقبة - من قبل أن یتماسا - ذلکم توعظون به . والله بما تعملون خبیر . فمن لم یجد فصیام شهرین متتابعین من قبل أن یتماسا ; فمن لم یستطع فإطعام ستین مسکینا . ذلک لتؤمنوا بالله ورسوله . وتلک حدود الله وللکافرین عذاب ألیم ).

خداوند  گفتار  زنی  را  می‌پذیرد  که  دربارۀ  شوهرش  بـا  تو  بحث  و  مجادله  می‏‎کند  و  به  خدا  شکایت  می‌برد.  خدا  قطعاً  گفتگوی  شما  دو  نفر  را  می‌شنود،  چرا  که  خدا  شنوا  و  بینا  است‌.  کسانی  که  زنان  خود  را  ظـهار  مـی‌کنند  (‌و  بدیشان  می‌گویند:  شما  بـرای  ما  هـمسان  مـادرانـمان  هستید)  آنان  مادرانشان  نمی‌کردند،  و  بلکه  مادرانشـان  تنها  زنانی  هستند  که  ایشان  را  زائیده‌اند.  چنین  کسـانی  سـخن  ناهنجار  و  دروغی  را  می‏‎گویند  (‌چرا  که  مـادر  و  فرزند  بودن‌،  چیزی  نیست  که  با  سـخن  درست  شـود)‌.  خـداونـد  بسـیار  بـا  گذشت  و  آمرزگار  است  (‌و  اگر  مسلمانی  پیش  از  نزول  این  آیات‌،  مرتکب  این  عمل  شده  باشد،  خداوند  او  را  می‌بخشد)‌.  کسانی  که  زنان  خود  را  ظـهار  مـی‌کنند،  سپس  از  آنـچه  گفته‌اند،  پشـیمان  می‌شوند،  باید  بـنده‌ای  را  آزاد  کنند،  پیش  از  آن  که  با  یکدیگر  نزدیکی  و  آمیزش  انجام  دهند.  این  درس  و  پندی  است  که  به  شما  داده  می‌شود،  و  خدا  آگاه  از  آن  چیزی  است  که  می‌کنید.  اگر  هم  کسی  بنده‌ای  را  نیابد  و  توانائی  آزاد  کردن  او  را  نداشته  باشد،  باید  دو  ماه  پیاپی  و  بدون  فاصله  روزه  بگیرد،  پیش  از آن  که  شوهر  و  هـمسر  با  همدیگر  نزدیکی  و  آمیزش  کـند.  اگر  هم  نتوانست‌،  بـاید  شصت  نفر  فقیر  را  خوراک  دهد.  این  (‌قانونگذاری‌)  بدان  خاطر  است  که  به  گونۀ  لازم  به  خدا  و  پـیغمبرش  ایـمان  بیاورید  (‌و  برابر  دستور  اسلام‌،  نه  جـاهلیّت  زندگی  را  بسر  برید)‌.  اینها  قوانین  و  مقرّرات  خدا  است  (‌و  آنـها  را  مراعـات  داریـد.  هـر که  آنها  را  مـراعـات  نکند  و  نـاچیز  انگارد،  به  سوی  کـفر  رهسـپار  است‌)  و  کـافران  عذاب  دردناکی  دارند. (مجادله‌/1-‌4) 

خداوند  ظهار  را  تحریم  موقّت  نزدیک  زناشوئی ‌کرد  -  نه  ا‌ین‌ که  ظهار  وسیلۀ  تحربم  ابدی  باشد  یا  مایۀ  طلاق  شود  -‌ کفّارۀ  ظهار  آزاد کردن  بنده ای،  یا  دو  ماه  پـیاپی  روزه‌ گرفتن‌،  و  یا  خوراک  دادن  به  شصت  نفر فقیر  است‌.  آن ‌گاه  همسر  دیگر باره  حـلال  می‌گردد،  و  زندگانی  زوجیّت  به  حال  سابق  خود  برمی‏گردد.  و  حکم  ثابت  و  مستقیم‌،  بر  حقیقت‌  واقعی  استقرار  می‌پذیرد:

(وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللَّائِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ ).

خداوند  هرگز  همسرانتان  را  با  اظـهار  «‌ظـهار»  مـادران  شما  نمی‌سازد.

دیگر  بـه  وسـیلۀ  آن  رسـم  جاهلیّت‌،  خانواده  از  هم  نمی‌باشد،  رسمی ‌که  بیانگر گوشه‌ای  از  ظلم  و  ستم  و  رنـج  و  زحمـتی  است‌ کـه  به  زن  مـی‌رساندند  و  می چشاندند،  و  بیانگر  نابسامانی  و  پـریشانی  روابط  خانوادگی‌،  و  پیچیدگی  و  هرج  و  مرج  خانه  و  خانواده  است‌ که  به  سبب  سرکشیها  و گردن‌افرازیهای  مردان  و  خو‌دبزرگ‌بینی  و  تکبّر  ایشـان  در  جامعۀ  جاهلی  خودنمائی  می‌کرد  و  جلوه‌گر  می‌آمد.

ایـن  مسألۀ  ظـهار  بود که  گذشت‌.  و  امّا  مسألۀ  فرزندخواندگی‌،  و  صدا  زدن  پسران  به  نام  غیر  پـدران‌،  این  هم  از  لرزان  و  نابسامان  بودن  سـاختار  خانواده‌،  و  ساختار  جامعه  به  طور کلّی  سـرچشـمه  می‌گرفت  و   پدیدار  می آمد.

هر چند که  مشهور  است  در  جامعۀ  عربی  چه  اندازه  به  عفّت  و  پاکدامنی  افتخار  می‌کردند،  و  چـه  انـدازه  به  حسب  و  نسب  می‌نازیدند،  امّا  در کنار  این  افتخار کردن  و  به  خود  نازیدن  پدیده‌های  دیگری  وجود  داشت‌ که  برعکس  رسم  و  رسوم  جامعه  بود،  مگر در میان  خانواده‌ها  و  خاندانهای  اندکی‌ که  دارای  حسب  و  نسب  معروف  و  سرشناسی  بودند.

در  جامعه  پسرانی  یافته  می‌شدند که  پدرانشان  شناخته  نمی‌شدند!  گاهی  مردی  از  یکی  از  این  پسران  خوشش  مــی‌آمد  و  او  را  مـی‌پسندید،  وی  را  به  پسـری  می‌پذیرفت  و  او  را  فرزند  خود  صدا  می‌زد،  و  به  حسب  و  نسب  خویش  ملحق  می‌نمود.  از  آن  لحظه  بـه  بعد  هـمچون  پسـری  و  هـمچون  پـدری  از  یکـدیگر  ارث  می‏بردند  بسان  ارث  بردنی‌ که  در  میان  حسب  و  نسب  موجود  و  معلوم  بود.

همچنین  در  جامعۀ  جاهلی  پسرانی  یافته  می‌شدند  که  پدرانشان  مشخّص  بودند،  و لیکن  مردی  از  یکی  از  آن  پسران  خوشش  مـی‌آمد  و  او  را  برمی‌گرفت  و  به  فرزندی  می‌پذیرفت  و  به  حسب  و  نسب  خویش  ملحق  می‌نمود.  دیگر  از  آن  به  بعد  در  میان  مردمان  همچون  پسری  به  نام  مردی  معر‌وف  و  شناخته  می‌شد که  او  را  به  فرزندی  قبول‌ کرده  است‌،  و  او  جزو  خانوادۀ  آن  مرد  بشمار  می آمد  و  در  میان  خانواده‌اش  زندگی  می‌کرد  و  بسر  می‏‎برد.  این  قسمت  بیشتر  در  میان  اسیران  صورت  می‌گرفت‌.  زمانی ‌که‌ کودکان  و  جوانـان  در  جـنگها  و  یــورشها  و  ایـلغارها گرفتار  می‌آمدند،  هر کس  که  می‌خواست ‌کسی  را  از  اینان  به  حسب  و  نسب  خویشتن  منسوب ‌کند،  او  را  پسر  خو‌د  صدا  می‌زد  و  پسـر  خود  می‌نامید،  و  نام  خویشتن  را  بر  او  می‌گذاشت‌،  دیگر  از  همان  لحظه  آن‌ کودک  یا  جوان  به  نام  آن  شخص  شناخته  و  معروف  می‌شد،  و  حقوق  و  تکالیف  و  وظائف  فرزندی  برای  وی  حاصل  می‌آمد  و  واجب  می‌گردید.

از  جملۀ  همچون  پسرانی‌،  زید  پسر  حارثۀ  ‌کلبی  است‌.  او  از  یک  قبیلۀ  عربی  بود.  در کوچ  در  ایـلغاری  از  ایلغارهای  روزگاران  جاهلیّت  اسیر گردید.  حکیم  پسر  حزام  او  را  برای  خاله‌اش  خدیجه  -‌ رضی  الله  عنها  -  خریداری ‌کرد.  وقتی‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  خدیجه  ازدواج  فرمود،  خدیجه  زید  را  بدو  بخشید.  بعدها  پـدر  زید  و  عموی  او،  زیـد  را  درخواست ‌کردند.  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  زید  اختیار  داد  تا  هر گونه‌ که  بخواهد  عمل  بکند.  یعنی  بـه  پـیش  پد‌رش  برگردد  یـا  در  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بماند.  زید  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  برگزید.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌او  را  آزاد کرد  و  وی  را  پسرخوانـدۀ  خویش  نمود.  به  زید  می‌گفتند:  زید  پسر  محمّد.  زید  نخستین  بنده‌ای  از  بندگانی  بود که  ایمان  آوردند.

هنگامی‌ که  اسلام  به  نظم  و  نظام  و  سر  و  سامان  دادن  روابط  خانوادگی  و  پیوندهای  خانه  و  خانواده  بر  بنیاد  سرشتی  خود  پـرداخت‌،  و  روابط  و  پـیوندهای  آن  را  محکم  و  استوار  داشت‌،  و  آن  را  روشن  و  آشکار  و  سره  و  خالص‌ کرد،  و  آن  را  از  هر گونه  آمیزه  و  آلودگی  پالود  و  صاف  نمود،  رسم  فرزندخواندگی  این  چنانی  را  باطل  اعلام‌ کرد،  و  روابط  و  پیوندهای  حسب  و  نسب  را  به  اسباب  و  علل  حقیقی  خود  برگرداند  .  .  .  یعنی  روابط  و  پیوندهای  خونی  و  پدری  و  پسری  و  فرزندی  واقعی‌،  نه  چیز  دیگری  ملاک  گردید.  در  این  باره  فرمود:

(وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءکُمْ أَبْنَاءکُمْ ).

و  فرزندخواندگانتان  را  فرزندان  حقیقی  شما  نمی‌نماید. 

(ذَلِکُمْ قَوْلُکُم بِأَفْوَاهِکُمْ ).

این  سخنی  است  که  شما  بـه  زبـان  میگوئید  (‌چـرا  کـه  رابطۀ  پدری  و  فرزندی  یک  رابطۀ  طبیعی  است  و  با  الفاظ  و  قراردادها  و  شعارها  هرگز  حاصل  نمی‌شود)‌.

سخن  واقعیّتی  را  تغییر  نـمی‌دهد،  و  چیزی  ارتـباط  و  پیوند  را  پدیدار  و  نمودار  نمی‌گرداند  مگر  ارتباط  و  پـیوند  خونی‌،  و  ارتباط  و  پـیوند  وراثـتی‌ که  نطفه  ویژگیهای  آن  را  با  خود  حمل  می‌کند،  و  ارتباط  و  پیوند  احساسات  و  ادراکات  سرشتی  ناشی  از  وجود  فرزند که  تکّه  گوشت  زنده‌ای  از  پیکر  زنده  پدر  خودش  است‌. 

(وَاللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ) (4)

خداوند  حقّ  می‏‎گوید  و  به  راه  راست  راهنمائی  می‏‎کند.  خدا  حقّ  مطلقی  را  مـی‌گوید،  حـقّی‌ که  باطلی  بدان  نـمی‌آمیزد.  از  جملۀ  حقّ‌،  برقرار  و  اسـتوار  داشتن  ارتباطها  و  پیوندها  است  بر آن  ارتباط  و  پیوند  حقّی‌ که  از گوشت  و  خون ‌کمک  و  یاری  می‌جوید،  و  بر گوشت  و  خون  تکیه  دارد،  نه  این ‌که  بر  سخنی  تکیه ‌کند که  بر زبان  می‌دود  و  بر  آن  می‌رود.

(وَهُوَ یَهْدِی السَّبِیلَ) .

و  او  به  راه  راست  راهنمائی  می‌کند.

خدا  به  راه  راست  رهنمود  و  رهنمون  می‌کند که  متّصل  به  قانون  اصیل  فطرت  است‌،  قانون  اصیلی ‌که  هیچ  راه  و  روش  دیگری ‌که  سـاختار  انسـان  است  جـای  آن  را  نمی‌گیرد،  راه  و  روشی‌ که  مردمان  آن  را  با گفتارها  و  گفته‌هایشان  می‌سازند،  و  با  واژه‌ها  و  جمله‌های  بدون  مدلول  و  مفهوم  بدان  می‌پردازند.  سخن  حقّ  و  سخن  فطرت ‌که  خدا  آن  را  مـی‌گوید  و  در  پـرتو  آن  به  راه  راست  رهنمود  و  رهنمون  می‌فرماید،  بر  تمام ‌گفتارها  و  گفته‌هایشان  غلبه  می‌کند  و چیره  می‌شود.

(ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ ).

آنان  را  به  نام  پدرانشان  بخوانید  که  ایـن  کـار  در  پـیش  خدا  عادلانه‌تر  بشمار  است‌.

این  عدالت  و  دادگری  است ‌که  پسر  به  نـام  پـدرش  خوانده  شود.  عدالت  و  دادگری  است  با  پدری ‌که  ایـن  پسر  از  تکّه‌ گوشت  زنده‌ای  از  پیکر  او  پـدیدار  آمـده  است  و  رشد  و  نموّ گرفته  است‌.  عدالت  و  دادگری  است  با  پسری ‌که  نام  پدرش  را  با  خود  حمل  می‌کند،  و  از  پدرش  ارث  می‏‎برد  و  برای  پدرش  به  ارث  می‌گذارد،  و  با  پدرش  همیاری  و  کاری  می‌کند  و  ادامـۀ  زندگی  پدرش  بشمار  است  در  پرتو  وراثتهائی‌ که  در  وجود  او  نهفته  و  نهان  هستند،  و  پسر  بیانگر  ویژگیهای  پدرش  و  ویژگیهای  پدربزرگان  و  نیاکان  خود  می‏‎باشد.  عدالت  و  دادگری  در  ذات  خود  است‌،  عدالت  و  دادگری‌ای‌ که  هر  چیزی  را  در  جایگاه  خود  قرار  می‌دهد  و  می‌گذارد،  و  هر گونه  ارتباط  و  پیوندی  را  بر  اصل  سرشتی  خود  استوار  و  برقرار  می‌سازد،  و  هیچ ‌گونه  مزیّتی  را  از  پدر  یا  پسر  سلب  نمی‌کند  و  هدر  نمی‌دهد.  همان‌ گونه  هم  بر  پدر غیرحقیقی  رنـج  و  زحمت  فرزندی  را  تـحمیل  نمی‌نماید،  و  به  پدر  غیرحقیقی  مزایـای  فـرزندی  را  نمی‌دهد،  و  بر  غیر  فرزند  حقیقی  هم  رنـج  و  زحمت  فرزندی  را  تحمیل  نمی‌کند  و  خیرات  فرزندی  را  نیز  بدو  نمی‌دهد.

اسلام  نظام  و  سـیستـی  است‌ که  مسؤولیّتها  را  در  خانواده  همسنگ  و  همطراز  می‌کند  و  توازن  می‏بخشد،  و  خانواده  را  بر  پـایه  و  اساس  ثابت  و  دقیقی ‌که  از  واقـعیّت  یـاری  و کمک  می‌گیرد  اسـتوار  و  برفراز  می‌گرداند.  اسلام  د‌ر  عین  حال  بنای  جامعه  را  بر  قاعدۀ  حقیقی  محکمی  استوار  و  برقرار  می‌گرداند  چون  در  آن  قاعده  حقّ  وجود  دارد،  و  آن  قاعده  با  واقعیّت  فطری  ژرفی  مطابقت  می‌نماید  .  .  .  هر  سیستم  و  نظامی‌ که  حقیقت  سرشت  خانوا‌ده  را  بشناسد  و  نـادیده  بگیرد،  سیستم  و  نظام  ناموفّق  و  ضعیفی  خوا‌هد  بود،  و  پایه‌های آن نابجا و نامیزان، و ارکان و اصول  آن نادرست و دروغین است، و ممکن نیست که برجای بماند و به زندگی ادامه دهد.^[2]

با توجّه به هرج و مرج موجود در روابط و پیوندهای خانواده در دورۀ جاهلیبت ، و همچنین با توجّه به هرج و مرج  جنسی در آن که سبب گردیده بود حسبها و نسبها  آمیزه  یکدیگر  شود،  و  در  برخی  مواقع  پدران  ناشناخته  بمانند، اسلام سهل و ساده مسأله را حلّ و رو به راه کرده  است  -  بدان  هنگام  که  در  صدد  برگرداندن  نظم  و  نظام  به  کانون  خانواده  است‌،  و  می‌خواهد  نظام  و  سیستم  ا‌جتماعی  بر اساس  و  پایۀ  اصلی  خود  ا‌سـتوا‌ر  و  بـرقرا‌ر  گردد  -‌ وقتی  که  پدران  حقیقی  شـناخته  نـمی‌شوند  و هیچ گونه راهی برای شناسائی آنان در میان نیست، اسلام  برای  فرزندخواندگان  مکانت  و  منزلتی  در  مـیان گروه مسلمانان مقرّر و مشخّص می دارد، مکانت و  آ‌ئینی  برجا  و  برپا  می‌گردد:

(فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ ).

اگر  هم  پدران  ایشان  را  نشناختید،  آنان  برادران  دینی  و  یاران شما هستند.

این ارتباط و پیوند، ارتباط و پیوند اخلاقی و احساسی است، و تعهّدات مشخّصی بر آن مترتّب نمر گردد، بسان تعهّدات ارث گذاری و ارث بری و ضمانت اجتماعی در کار پرداخت دیه ها – این تعهّدات هم تعهّدات حسب و نسب در پرداخت خونبها بود، همان ‌گونه  که  این  تعهّدا‌ت  با  فرزندخواندگی  نیز  پـدید  می‌آمد  و  لازم  می‌گردید  -  این  برا‌دری  دینی  و  دوستی  آئینی  بدان  خاطر  است‌ که  این گونه  فرزند خواندگان  پس  از  لغو  ارتباط  و  پیوند  فرزندخواندگی‌،  بدون  ارتباط  و پیوند ، در میان گروه مسلمان به خود رها نشوند.

این نصّ قرآنی که می فرماید:

(فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ ...).

اگر  هم  پدران  ایشان  را  نشناختید  .  .  ..

حقیقت  تزلزل  را  در  جامعۀ  جاهلی،  و  حقیقت  هرج  و  مرج  در  روابط  و  تماسهای  جنسی  را  به  تصویر  می‌کشد.  اسلام  به  چـاره‌جوئی  این  هرج و  مـرج  و  آن  تـزلزل  پرداخته  است  با  پابرجا  داشتن  نظام  و  سـیستم  خانواده  بر اساس  فرزندی‌،  و  پابرجا  داشتن  نظام  و  سیـستم  جامعه  بر اساس  خانوادۀ  سالم‌.

بعد  از  تلاش  و کو‌شش  در  شناسائی  حسبها  و  نسبها  و  برگرداندن  آنها  به  حـقائق  خودشان‌،  در  حالتهائی  که  مسلمانان  نمی‌توانند  به  حسب  و  نسب  صحیح  دستیابی  پیدا کنند  و  حسب  و  نسب  واقعی  را  بشناسند،  بر  آنـان  گناهی  نیست‌:

(وَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ فِیمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَکِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُکُمْ ).

هر گاه  در  این  مورد  اشتباه  کردید  (‌و  مثلاً  بر  اثر  عـادت  گذشته،  یا  سبق  لسان‌،  به  لغزش  افتادید  و  به  خطا  رفتید)  گناهی  بر  شما  نیست‌.  ولی  آنچه  را  که  دلتان  می‌خواهـد  (‌یعنی  از  روی  عمد  و  اختیار  میگوئید،  گناه  است  و  کیفر  دارد)‌.

این  بزرگواری  و  گذشت  برمی‌گردد  به  این‌ که  یـزدان  سبحان  متّصف  به  رحمت  و  غفران  است‌.  چون  رحـیم  و  غفور  است  مردمان  را  با  چیزی  دچار  مشکل  و  مشـقّت  نمی‌کند که  از  عهدۀ  آن  برنمی‌آیند  و  نمی‌توانند  آن  را  انجام  بدهند:

(وَکَانَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (5)

پیوسته  خدا  آمرزگار  و  مـهربان  بـوده  و  هست  (‌و  قلم  عـفو  بـر  اشـتباهات  و  لغـزشها  مــی‌کشد  و  شـما  را  می‌بخشد)‌. 

پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در کار ثبوت  حسب  و  نسب  و تکیۀ  مؤکّدانه  بر  آن  بسی  تأکید  می‌فرمود  و  سختگری  می‌کرد.  چون  روشنی  حسب  و  نسب  یک  امر جدّی  در  نظم  و  نظام  و  سر  و  سامان‌دهی  اسلام  است‌،  اسلامی‌ که  همۀ  آثار  تزلزل  و  نابسامانی  جاهلی  اجتماعی  را  باطل  می‌گرد‌انـد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ کسـانی  را  به  نـنگ ‌کفر  می‌ترساند که  حقیقت  حسب  و  نسب  را کتمان ‌کـنند  و  پنهان  دارند.  ابن‌جریر گفته  است‌:  یعقوب  پسر  ابراهیم  برایمان  از  ابن‌علیّه‌،  و  او  از  عینیه  پسر  عبدالرحمن،  روایت  کرده  است  و گفته  است‌:  ابوبکر  رضی الله عنه ‌گفته  است  خداوند  بزرگوار  فرموده  است‌:

(ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءهُمْ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ).

آنان  را  به  نام  پدرانشان  بـخوانید  که  ایـن  کار  در  پـیش  خدا  عادلانه‌تر  بشـمار  است‌.  اگر  هــم  پـدران  ایشان  را  نشناختید،  آنان  برادران  دینی  و  یاران  شما  هستند.  (احزاب/5)

من ‌کسی  هستم‌ که  پدرم  شناخته  نمی‌شود.  پس  من  از  زمرۀ  برادران  دینی  شما  میباشم  ...  پدرم گفته  است  -  سخن  عیینه  پسر  عبدالرحمن  است  -‌ :  به  خدا  سوگند  گمان  می کنم  اگر  او  می‌دانست ‌که  پدرش  الاغی  است  خویشتن  را  بدو  نسبت  می‌داد.  در  حدیث  آمده  است‌:

(من ادعى إلى غیر أبیه - وهو یعلم - إلا کفر ).

هر کس  خویشتن  را  به  غیر  از  پـدرش  نسـبت  دهـد  -‌ در  حالی  که  بداند  که  چنین  نیست  -‌ قطعاً  کافر  می‏‎گردد.  این‌ گونه  سختگیریها  با  عنایت  اسلام  به  حفظ  خانواده  و  مصون  داشـتن  آن  از  هر گونه  شبهه‌ای  و  از  هر گونه  وصله‌ای‌،  و  با  احاطۀ  خانواده  با  همۀ  اسباب  و  ابزار  حفاظت  و  سلامت  و  استوار  ماندن  و  توانمند  بودن  و  پایداری  خانواده‌،  همگامی  و  همخوانی  دارد.  اسلام  بدین  وسیله  می خواهد  بنای  محکم  و  سالم  و  پاک  و  پاکدامن  جامعه  را  بر  پایۀ  خانواده  بنیاد کند  و  استوار  و  ماندگار  بدارد.

* 

اسلام  بعد  از  آن ‌که  سیستم  فرزندخواندگی  را  باطل  اعلام  می‌کند،  سیستم  برادری  را  مقرّر  می‌دارد.  سیستم  برادری  یک  رسم  جاهلی  نیست‌.  بلکه  سیستمی  است‌ که  اسـلام  پس  از  هجرت  آن  را  پـدید  آورد،  به  خاطر  رویاروی  شدن  با  حالت  مهاجرانی ‌که  اموال  و  اهل  و  عیال  خود  را  در  مکّه  رها کرده  بو‌دند.  همچنین  به  خاطر  حالتی ‌که  میان  مسلمانان  در  خود  مدینه  پـدید  آمد،  مسلمانانی  که  میان  ایشان  و  میان  خانواده‌هایشان  به  سبب  اسلام  آوردنشان‌ گسیخته  بود  و  به  ترک  آنان ‌گفته  شده  بود  .  .  .  همراه  با  قانون  برادری‌،  امر  سـرپرستی  همگانی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مقدّم  داشتن  امر  سرپرستی  او  بر  جملگی  سرپرستیهای  حسب  و  نسب  ذکر  می‌شود.  بعد  از  آن  مادری  روانی  میان  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  میان  همگی‌ مؤمنان  بیان  می‌گردد:‌.

(النَّبِیُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفاً کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً) (6)‏

پیغمبر  از  خود  مؤمنان  نسبت  بدانـان  اولویّت  بـیشتری  دارد  (‌و  اراده  و  خواست  او  در  مسائل  فردی  و  اجتماعی  مـؤمنان‌،  مـقدّم  بـر  اراده  و  خواست  ایشـان  است‌)  و  هـمسران  پیغمبر،  مـادران  مـؤمنان  مـحسوبند  (‌و  بـاید  احترام  مادری  آنان  را  از  نظر  به  دور  نداشت‌،  و  یکـایک  ایشــان  را  بزرگ  و  ارجـمند  شمرد)‌.  و  خویشاوندان  نسبت  به  همدیگر  (‌از  نظر  ارث  بردن  بعضی  از  بعضی‌)  از  مـؤمنان  و  مــهاجران‌،  در  کـتاب  یـزدان  (‌قرآن‌)  از  اولویّت  بیشتری  برخوردارنـد)‌،  (‌و  پـیمان  مؤاخـات  و  برادری  موجب  ارث  نمی‌باشد)‌.  مگر  این  که  بخواهید  در  حقّ  دوستان  خود  کار  نـیکی  انـجام  دهید  (‌و  از  طریق  وصیّت‌،  مقداری  برای  آنان  به  ارث  بگذارید  و  بدیشان  خوبی  کنید،  که  این  عمل  مانعی  ندارد)‌.  این  (‌حکم  توارث  خویشاوندان‌)  در  کتاب  (‌قرآن‌)  مکتوب  و  مقرّر  است  (‌و  تغییر  و  تبدیلی  نمی‌شناسد).

مهاجران  از  مکّه  به  مدینه  هجرت‌ کردند.  همه  چیز  خود  را  پشت  سر  خود  بجای ‌گذاشتند.  آئین  خود  را  به  سوی  خدا گریز  دادند  و  بردند.  عقیدۀ  خویش  را  بر  روابط  و  پیوندهای  خویشاوندی‌،  اندوخته‌های  مالی‌،  اسباب  و  ابزار  زندگی‌،  خاطره‌ها  و  یادمانهای  کودکی  و  جوانی‌،  و  بر  دوستیها  و  محتبّهای  یاران  و  دوستان  ترجیح  و  برتری  دادند.  تنها  و  تنها  عقیدۀ  خود  را  نجات  دادند،  و  ا‌ز  هـر  چیز  جز  آن  دست  برداشتند  و  دست  کشیدند.  با  انـجام  چنین  هجرتی  و  آن  هم  بدین  شیوه  و  بدین گونه ‌که  از  هر  چیز  قیمتی  و گرانبها  برای  جانها  دست‌ کشـیدن  و  دست  شستن‌،  از  جمله  از  اهل  و  عیال  و  همسر  و  فرزند  خـود  بریدن  و  به  ترک  ایشان‌ گفتن‌،  مثال  زندۀ  واقعی  و  عملی  در  زمین  است  برای  پیاده  کردن  عقیده  به  صورت‌ کامل  خود،  و  چیره  و  پیروز کردن  عقیده  بر  دل‌،  به  شکلی ‌که  در  دل  محلّی  برای  غیر  عقیده  برجای  نماند،  و  مثال  زندۀ  وا‌قعی  و  عملی  است  بر  اتّحاد  شخصیّت  بـشریّت  بـرای  تـصدیق  کردن  و  راست  گـردانـدن  فـرمودۀ  خـداونـد  بزرگوار:

(مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ).

خداوند  دو  دل  را  در  درون  کسی  قرار  نداده  است‌.

همچنین  در  مدینه  چیز  دیگری  شبیه  ایـن‌،  به ‌گونۀ  دیگری  روی  داد.  افرادی  از  اهل  مدینه  ایمان  آوردند،  و  افرادی  نیز  بر  شرک  ماندگار  شدند.  بدین  سبب  پـیوند  اینان  و  آنان  گسیخت  و  خویشاوندی  برجای  نماند.  به  هر  حال  تفرقه  و  تزلزلی  در  روابط  خانوادگی  به  ظهور  رسید،  و  بالاتر  از  آن  تـفرقه  و  تـزلزلی  در  ارتـباطات  اجتماعی  روی  داد.

جامعۀ  اسلامی  هنوز  نوپا  بود.  دولت  اسلامی  که  تـازه  پدیدار  آمده  بود  به  یک  اندیشۀ  چیره  بر  نفس  نزدیک‌تر  بود  تا  به  یک  نظام  و  سیستم  حکومتی‌ که  بر اوضاع  و  احوال  مقرّر  و  معیّن  متّکی  است‌.

در  اینجا  موجی  از  جذر  و  مدّ  روانی  عقیدۀ  جدید  بـالا  گرفت‌،  موجی ‌که  همۀ  عواطف  و  احساسات  را،  و  همۀ  اوضاع  و  احوال  و  آداب  و  رسوم  را،  و  همۀ  پیوندها  و  ارتباطها  را  فراگرفت  و  تحت  جاذبۀ  خود  قرار  داد،  تـا  تنها  عقیده  را  رابطه‌ای  سازد که  دلهـا  را  به  یکدیگر  پیوند  دهد،  و  در  عـین  حـال  افـراد  و  اشخاصی  را  بـه  یکدیگر  مرتبط  و  متّحد  سازد  که  از  تنه‌های  سـرشتی  خانواده  و  قبیله  بریده‌اند،  و  عقیده  برجای  خون  و  نسب  بنشیند،  و  جایگز‌ین  مصلحت  و  دوستی  و  نژاد  و  زبان  گردد،  و  این  افراد  و  اشخاص  داخل  دائرۀ  اسلام  را  آمیختۀ  همدیگر  سازد،  و  از  آنان  یک  مجموعۀ  حقیقی  و  متّحد  و  متّصل  و  سازگار  و  همیار  و  هـمکار  و  ضـامن  امور  اجتماعی  یکدیگر  را  تشکیل  دهد،  نه  با  بندها  و  ماده‌های  قانونگذاری‌،  و  نه  با  دستورات  و  اوامر  دولتی‌،  و لیکن  با  یک  انگیزۀ  داخلی  و  با  یک  جذر  و  مدّ  روانی  و  با  یک  طوفان  بینش  درونی‌ که  بر  همۀ  چیزهائی ‌کـه  مردمان  در  زندگی  خـویش  بـدا‌ن  عادت ‌گرفته‌انـد  و  خویگر  شده‌انـد،  بـرتری‌ گیرد  و  فراتر  رود.  گروه  مسلمانان  بر  این  پایه  و  اساس  برپا  و  برجا  گردیدند،  به  گونه‌ای ‌که  همچو‌ن  گروهی  امکان  نداشت‌ که  بر  نظم  و  نظام  بخشیدن  و  سر  و  سامان  دادن  دولت‌،  و  قدرت  و  قوّت  اوضاع  و  احوال  پدیدار  و  نمودار  شوند  و  پا  به  عرصۀ  وجود  گذارند.

مهاجران  به  نزد  برادران  انصار  خود  آمدند،  انصاری  که  پیش  از  ورود  مهاجران،  خانه  و کاشانه  را  آماده  کرده  و  ایمان  آورده  بودند.  انصار  از  مهاجران  در  خانه‌هایشان  و  بلکه  در  دلهایشان  پذیرائی  کردند،  و  در  اموال  خـود  ایشان  را  شرکت  دادند،  و  در  پناه  دادن  آنان  به  مسابقه  پرداختند،  و  تا  بدانجا  در  پذیرائی  از  ایشـان  و  خدمت  بدیشان  بر  یکدیگر  سبقت‌ گرفتند که  هر  مهاجری‌ که  به  خانۀ  یک  انصاری  می‌رفت  به  قید  قرعه  می‌توانست  بدانجا  برود  و  مهمان  آنجا  بشود!  زیرا  تعداد  مهاجران  کم‌تر  از  شمارۀ  انصار  مشتاق  پناه  دا‌دن  و  پذیرائی  کردن  بود.  انصار  مهاجران  را  در  همه  چیز  خود  با  رضـایت  درون  و  با  طیب  خاطر  و  با  شادی  و  شادمانی  حقیقی  و  زدوده  از  بخل  فطری‌،  و  همچنین  پاک  از  لاف  و گزاف  و  تکبّر  و  ریا  و  خودنمائی‌،  شریک‌ کردند!

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه واله وسلّم  میان  مردان  مهاجر  و  مـردان  انـصار  برادری  برقرار کرد.  این  برادری  پیوند  شگفت  و کمیابی  در  تاریخ  ضمانت  اجتماعی  در  میان  یاران  و  طرفداران  عقائد  بود.  این  برادری  به  منزلۀ  برادری  خونی  پدیدار  و  پایدار گردید،  و  ارث‌گذاری  و  ارث‌بری  و  تـعهّدات  و  وظائف  دیگری  را  شامل  می‌شد که  تنها  از  پیوند  حسب  و  نسب  مایه  می‌گرفت  و  پدید  می‌آمد،  از  قبیل‌:  دیه‌ها  و  خونبهاها  و  جز  آنها.

جذ‌ر  و  مدّ  روانی  در  این  باره  تا  نـوک  قلّۀ  بلند  اوج  گرفت‌.  مسلمانان  این  ارتباط  و  پـیوند  نـوین  را  بسی  جدّی ‌گرفتند  -  همان‌ گونه ‌که  کارشان  در  هر  چیزی  که  اسلام  برای  آنان  با  خود  به  ارمغان  می‌آورد  جدّی  بود،  و  ایشان  آن  را  جدّی  می‌گرفتند  -‌ این  جـذر  و  مدّ  در  پدید  آوردن  و  برپای  داشتن  جامعۀ  اسلامی  و گسترش  آن‌،  بسـان  دولت  مـقتدر  و  قـانون  مسـتقرّ  و  اوضـاع  مسلّمی‌،  و  بلکه  بالاتر  و  والاتر  از  آن  هم  بود‌.  این ‌کار  برای  حفاظت  و  صیانت  ایـن‌ گروه  نوخاسته‌،  و  برای  اتـّحاد  و  اتـّفاق  آنـان  در  هـمچون  شـرائط  و  ظـروف  استثنائی  درهم  تنیده‌ای  که  پـدیدار گـردیده  بود،  لازم  می‌نمود  و  ضرورت  داشت‌.

چنین  جذر  و  مدّ  روانی  برای  پدید  آوردن  هر گروهی ‌که  با  همچون  شرائط  و  ظروفی  رویـاروی  شـوند،  لازم  و  ضروری  است‌،  تـا  بدان  هنگام‌ که  دولت  مقتدر  و  پابرجـائی  و  قـانون  مستقرّ  و  اوضـاع  مسـلّمی  ایـجاد  می‌شود  و  می‌تواند  تضمینهای  اسـتثنائی  برای  ادامۀ  حیات  چنین‌ گروهی‌،  و  رشد  و  نموّ  همچون  جماعتی‌،  و  حمایت  و  حـفاظت  از  آن  فراهم  می‌آید  و  پـدیدار  می‌گردد.  این‌ کار  تا  بدانجا  ضروری  است‌ که  احـوال  و  اوضاع  طبیعی  نمودار  و  برقرار  می‌شود.

اسلام  با  وجود  پیدا کردن  با  چنان  جذر  و  مدّ  روانی‌،  و  بـرجای  داشتن  سرچشـمه‌های  آن  د‌ر  دل‌،  در  حالت  پیوسته  باز  و  همیشه  جوشان  و  خروشان‌،  و  دائماً  آمادۀ  بردمیدن  و  فوّاره  زدن‌،  امّا  با  این  وجود،  اسلام  حریصانه  و  آزمندانه  می‌خواهد  بنای  خود  را  بر  پایۀ  تاب  و  توان  عادی  و  معمولی  نفس  بشری  برپای  دارد،  نه  بر  پـایۀ  فـوریّتهای  استثنائی  کـه  نـقش  خـود  را  در  دوره‌هـای  استثنائی  بازی  می‌کنند،  سپس  جای  خود  را  به  حـالت  طبیعی  و  به  نظم  و  نظام  عادی  می‌سپارند،  هر  زمان ‌که  دورۀ  ضروری  خاصّ  آنها  به  پایان  آمد.

بدین  خاطر  است ‌که  قرآن  مجید  به  مجرّد  این‌ که  احوال  و  اوضاع  در  مـدینه  پس  از  جنگ  بدر  تـا  انـدازه‌ای  استقرار  پذیرفت‌،  و  اسباب  و  ابزار  معقول  و  بـخردانه  برای  معاش  پدیدار  آمد،  و  به  دنبال  اعـزام  گـروه‌های  رزمی  پس  از  جنگ  بدر کبری‌،  و  به‌ ویژه  بعد  از  این ‌که  مسلمانان  بنی‌قینقاع  را  بیرون  راندند  و  اموال  ایشان  را  به  غنیمت ‌گرفتند،  هزینۀ  زنـدگی  تـا  انـدازه‌ای  تأمین  گردید  .  .  .  قرآن  مجید  به  محض  وفور  این  تضمینهای  اجتماعی،  سیستم  برادری  را  از  لحاظ  تعهّداتـی ‌که  از  ناحیۀ  خون  و  حسب  و  نسب  پدیدار  و  نمودار  نمی‌گردد  الغاء  و  باطل‌ کرد،  ولی  برادری  را  از  ناحیۀ  عواطـف  و  احساسات  و  افکار  برجای  گذاشت  و  باقی  نگاه  داشت‌،  تا  دیگر  باره  به ‌کار  بپردازد  و  به ‌کار  آید  هر  وقت ‌که  ضرورت  مقتضی‌ گردد.  سائر کارهای  دیگر  آن  را  به  حالت  عادی  و  وضع  طبیعی  خود  در  میان ‌گروه  اسلامی  برگرداند.  از  جمله  ارث گذاری  و  ارث‌بری  و  ضمانت  دیه  و  تضمین  خونبها  را  به  خویشاوندی  خون  و  حسب  و  نسب  واگذاشت‌،  همان ‌گونه  که  این  امر  در کتاب  قدیم  خدا  و  در  قانون  طبیعی  او  اصلی  از  اصول  است‌:

(وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُهَاجِرِینَ إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفاً کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً) (6)‏

و  خویشاوندان  نسبت  به  همدیگر  (‌از  نـظر  ارث  بـردن  بــعضی  از  بـعضی‌)  از  مـؤمنان  و  مـهاجران‌،  در  کتاب  یزدان  (‌قرآن‌)  از  اولویّت  بـیشتری  خوردارند)  (‌و  پیمان  مؤاخات  و  برادری  موجب  ارث  نـمی‌باشد)‌.  مگر  این  که  بخواهید  در  حقّ  دوستان  خود  کار  نیکی  انجام  دهید  (‌و  از  طریق  وصیّت‌،  مقداری  بـرای  آنـان  بـه  ارث  بگذارید  و  بـدیشان  خوبی  کـنید،  کـه  این  عمل  مـانعی  ندارد)‌.  این  (‌حکم  توارث  خویشاوندان‌)  در  کتاب  (‌قرآن‌)  مکتوب  و  مقرّر  است  (‌و  تغییر  و  تبدیلی  نمی‌شناسد)‌.  در  همان  زمان  ولایت  عامۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌را  مقرّر  می‌دارد.  این  ولایت  بر  خویشاوندی  خونی  مقدّم‌تر  است‌،  بلکه  از  خویشاوندی  خودی  هم  مهمّ‌‌تر  و  جلوتر است!:

(النَّبِیُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ ).

پیغمبر  از  خود  مؤمنان  نسبت  بدانـان  اولویّت  بـیشتری  دارد  (‌و  اراده  و  خواست  او  در  مسائل  فردی  و  اجتماعی  مؤمنان‌،  مقدّم  بر  اراده  و  خواست  ایشان  است‌)‌.

مـادری  روانـی  همسران  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  نـیز  برای  جملگی  مؤمنان  مقرّر  و  معیّن  می‌دارد:

(وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ ).

و  همسران  پیغمبر،  مادران  مـؤمنان  مـحسوبند  (‌و  بـاید  احترام  مادری  آنان  را  از  نظر  به  دور  نداشت‌،  و  یکـایک  ایشان  را  بزرگ  و  ارجمند  شمرد)‌.

ولایت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ولایت  عامه‌ای  است‌ که  شـامل  خطّ  سیر  برنامۀ  زندگی  به  تمام  و کمال  می‌گردد. کار  و  بار  مؤمنان  در  زندگی  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  واگذار گردیده  است  و  آنان  حقّ  ندارند  جز  چیزی  برگزینند  و  بخواهند  مگر  آنچه  را که  او  در  پـرتو  وحی  پروردگار  بدو  برمی‌گزیند  و  می‌خواهد:

(لا یؤمن أحدکم حتى یکون هواه تبعا لما جئت به ) .

هیچ ‌یک  از  شما  مؤمن  بشمار  نمی‌آید  تا  خواست  او  پیرو  چیزی  نگردد  که  آن  را  با  خود  آورده‌ام‌.

این  ولایت  شامل  افکار  و  احساسات  ایشان  نیز  می‌گردد.  ذات  او  صلّی الله علیه وآله وسلّم  باید  عزیزتر  برای  آنان  از  خودشان  باشد.  نباید  خویشتن  را  بر  او  ترجیح  دهند،  و نباید  به  خویشتن  بیش  از  او  عشق  بورزند.  در  دلهایشان  کسی  یا  چیزی  نباید  مقدّم  بر  ذات  او  شود.  در  حـدیث  صـحیح  آمـده است:

(والذی نفسی بیده لا یؤمن أحدکم حتى أکون أحب إلیه من نفسه وماله وولده والناس أجمعین).

بدان  کسی  سوگند  که  جان  من  در  دست  قدرت  او  است‌،  هیچ  یک  از  شما  مؤمن  بشمار  نمی‌آید  تا  من  در  پیش  او  عـزیزتر  و  مــحبوب‌تر  از  خودش  و  از  دارائـیش  و  از  فرزندش  و  از  جملگی  مردمان  نباشم‌.

باز  هم  در  حدیث  صحیح  آمده  است‌ که  عمر  رضی الله عنه ‌گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا،  به  خدا  سوگند که  تو  برای  من  عزیزتر  و  گـرامـی‌تر  از  هـمه  چـیز  هسـتی  مگر  از  خودم‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(لا یا عمر حتى أکون أحب إلیک من نفسک ).

نه‌،  ای  عمر،  (‌تو  مؤمن  بشمار نمی‌آئی‌)  تا  من  برای  تو  از  خود  تو  عزیزتر  و  گرامی‌تر  نباشم‌.

عمر گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا  به  خدا  سوگند  تو  برای  من  از  همه  چیز  حتّی  از  خودم  نیز  عزیزتر  و گرا‌می‌تر  می‌باشی‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(الآن یا عمر ).

هم  اینک  (‌مؤمن  بشمار  می‌آئی‌)  ای  عمر.

این  امر  واژه‌ای  نیست‌ که‌ گفته  شود  و  بس.  بلکه  این  امر  مرتبۀ  والائی  است‌ که  دل  بدان  نمی‌رسد  مگر  با  یک  پسودۀ  خدائی  مستقیمی ‌که  دریچۀ  دل  را  رو  بـه  روی  این  افق  بالای  درخشان  و  رخشان  باز  می‌کند،  افقی ‌که  در  آنجا  دل  از  جاذبۀ  خویشتن  و  عشق  بدانکه  پیچها  و  زوایای  پیکرش  را  فرا‌گرفته  است  می‌پیراید  و  خویشتن  را  فراموش  می‌نماید.  چه  انسان  خود  را  دوست  می‌دارد  و  هر  چیزی  را  دوست  می‌دارد که  متعلّق  به  خودش  باشد  بالاتر  از  آنچه  تصوّر  می‌کند  و  بالاتر  از  آنـچه  درک  و  فهم  می‌نماید.  همین‌ که  چیزی  شخصیّت  او  را کم‌ترین  خدشه‌ای  برساند  و  به  عظمت  و  عزّت  او  نـاچیزترین  لطمه‌ای  وارد  گرداند،  ناگهانی  برمی‌جهد  و  به  هیجان  درمی‌آید،  انگار  مـار  او  را  نیش  زده  است‌!  احساس  می‌کند  این  پسوده  نیش  و گزش  دارد  و  در  برابر  آن  نمی‌تواند  آرام  بگیرد  و  خویشتن  را  نگـاه  دارد.  اصـلاً  حبّ  ذات  و  عشق  به  خویشتن  در  وجود  انسان  ریشه  دوانده  است  و  به  ژرفاهای  پیکرش  خزیده  است‌!  انسان  خود  را  برای  قربانی  نمودن  و  فدا کردن  زندگی  و  همۀ  وجودش  تمرین  می‌دهد  و  آماده  می‌کند،  ولی  برای  او  سخت  و  ناگوار  است ‌که  خود  را  تمرین  بدهد  و  آ‌ماده  بکند  برای  پذیرش  چیزی‌ که  به  شخصیّت  او  مربوط  گردد  و  آن  را  برای  خصیّت  خود  حقارت  بداند،  یـا  عیبی  و  ننگی  برای  یکی  از خصوصیّات  آ‌ن  بشمارد،  یا  انتقادی  از  سیمائی  و  نشانه‌ای  از  سیماها  و  نشانه‌های  شخصیّت  خویش  محسوب  نماید،  و یا  چیزی  را  نقص  و  کاستی  برای  صفتی  از  صفات  آن  به  حساب  آورد.  هر چند که  صاحب  آن  شخصیّت  گمان  برد  بدان  چیزها  اهمّیّت  نمی‌دهد  و  از  آنـها  اصلاً  مـتأثّر  نـمی‌گردد  و  سوزش  و کنشی  نخواهد  داشت‌.  غلبه‌ کردن  و  چیره  شدن  بر  این  عشق  عمیق  خودپرستی  تنها  واژه‌ای  نیست ‌که  با  زبان‌ گفته  شود.  بلکه  - ‌همان ‌گو‌نه ‌که‌ گفتیم  - ‌درجۀ  والا  و  افق  بالائی  است  که  دل  نمی‌تواند  بدان  برسد،  مگر  با  یک  پسودۀ  آسمانی‌،  یا  تلاش  و کوشش  زیاد  و  تمرین  همیشگی  و  بیداری  مستمرّ  و  رغبت  مخلصانه‌ای‌ که  یاری  خدا  و  مساعدت  او  را  به  دنبال  دارد.  این  هم  جهاد  اکبر  است  همان‌ گونه ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است  و  آن  را  چنین  نامیده  است‌.  این  بس که  عمر  -‌ که  عمر  است  -  در  این  پسوده  به  توجّه  دادن  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نیاز  پیدا  می‌کند،  و  آن  پسوده  چنین  دل  پاکی  را  بازمی‌گرداند  و  گشایش  می‏بخشد.

ولایت  عامه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  تعهّدات  و  وظائف  و  تکالیف  مؤمنان  را  نیز  دربر  می‏‎گیرد.  در  حدیث  صحیح  آمـده  ا‌ست:

(ما من مؤمن إلا وأنا أولى الناس به فی الدنیا والآخرة . اقرأوا إن شئتم (النبی أولى بالمؤمنین من أنفسهم)فأیما مؤمن ترک مالا فلیرثه عصبته من کانوا . وإن ترک دینا أو ضیاعا فلیأتنی فأنا مولاه ).

هیچ  مؤمنی  وجود  ندارد  مگر  این  که  من  برای  او  از  همۀ  مـردمان  در  دنـیا  و  آخـرت  اولویّت  بـیشتری  دارم  و  نزدیک‌تر  بدو  هستم‌.  اگر  می‌خواهید  (‌ایـن  را  در  قرآن‌)  بخوانید:  «‌پیغمبر  از  خود  مؤمنان  نسبت  بدانان  اولویّت  بیشتری  دارد»‌.  پس  هر  مـؤمنی  کـه  (‌بـمیرد  و  از  خود)  دارائـی  و  ثـروتی  بجای  گذارد،  نـزدیکانش  از  او  ارث  می‌برند،  هر کس  که  باشند.  و  اگر  قرضی  و  وامی  یا  اهل  و  عیالی  از  خود  بجای  گذارد  (‌که  فقیر  و  نادار  باشند)  به  پیش  من  بـیایند  (‌تـا  کمک  و  یـاریشان  نـمایم‌)‌.  چـه  مـن  سرپرست  او  هستم  (‌و  ولایت  او  را  دارم‌).

معنی  آن  این  است ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌عوض  او  آن  قرض  و  وام  را  پرداخت  می‌فرماید،  وقتی‌ که  او  مرده  است  و  دارائی  و  ثروتی  از  خود  بجای  نگذاشته  است‌ که  قرض  و  وام  از  آن  پرداخت  شود  و  بسنده  باشد.  همچنین  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بعد  از  او  عهده‌دار  فرزندانش  می‌گردد  اگر  کوچک  باشند،  و  هزینۀ  اهل  و  عیالش  را  می‌پردازد.  در  غیر  این  مورد،  زندگی  بر  اصول  و  ارکان  طبیعی  خود  استوار  و  برقرار  می‌گردد،  و  به  جذر  و  مدّ  عالی  روانی  نیازی  پیدا  نمی‌کند،  و  به  جوش  و  خروش  احسـاسی  استثنائی  احتیاجی  نخواهد  داشت‌.  روابط  و  پـیوندهای  مودّت  و  محبّت  در  میان  دوستان  و  خویشان  بعد  از  الغاء  قانون  برادری  و  رسم  اخـوّت‌،  به  حال  خود  باقی  و  ماندگار  می‌ماند.  ایـن  را  نـیز  باید گفت ‌که  دوسـتی  می‌تواند  برای  دوست  خود  وصیّت  بکند  پس  از  مرگش  چیزی  بدو  داده  شود،  یا  در  زمان  حیات  خود  چیزی  بدو  عطاء  نماید:

(إِلَّا أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفاً ).

مگر  این  که  بخواهید  در  حقّ  دوسـتان  خود  کـار  نـیکی  انجام  دهید  (‌و  از  طریق  وصیّت‌،  مقداری  برای  آنـان  بـه  ارث  بگذارید  و  بدیشان  خوبی  کنید،  که  این  عمل  مانعی  ندارد).

همگی  این  مـقرّرات  را  به  دسـتاویز  نـخستین  محکم  می‌بندد،  و  مقرّر  می‌دارد  که  اراده  و  خواست  خدا  است  که  این  را  در کتاب  قدیم  خود  پیشاپیش  ثبت  و  ضبط  فرموده  است‌:

(ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُوراً) (6)‏

این  (‌حکم  توارث  خویشاوندان‌)  در  کتاب  (‌قرآن‌)  مکتوب  و  مقرّر  است  (‌و  تغییر  و  تبدیلی  نمی‌شناسد).

دلها  آرام  می‌گیرند  و  اطمینان  پیدا  می‌کنند،  و  به  اصـل  بزرگی  چنگ  می‌زنند که  هر گونه  قوانین  و  مـقرّرات  و  تنظیمات  و  تشکیلاتی  بدان  برمی‌گردد  و  با  آن  ارزیابی می شود.

بدین  وسیله  زندگی  بر  اصول  طبیعی  خود  استقرار  می‌پذیرد،  و  به  آرامی  و  آسانی  و  سازگاری  بـه  پـیش  می‌رود  و  جریان  می‏‎یابد.  دیگر  زندگی  بسته  و  آویـزۀ  افقهائی  نمی‌گردد که  به  طور  عادی  و  معمولی  بدان  نمی‌رسد  مگر  د‌ر  اوقات  اسـتثنائی  مـحدودی  که  در  زندگانی  گروه‌ها  و  افرادی  پیش  می‌آید.

آن ‌گاه  اسلام  چنان  سرچشـمۀ  جـوشان  و  خـروشانی  را  باقی  می‌گذارد  تا  هر  زمان‌ که  ضرورتی  پـیش  آمـد  و  ناگهانی  حادثه‌ای  روی  داد  در  زندگانی  گروه  مسلمانان‌،  آمادۀ  جوشیدن  و  خروشیدن  باشد.

به  مناسبت  چیزی ‌که  در کتاب  خدا  نوشته  شده  است‌،  و  اراده  و  مشیّت  خدا  بر  آن  رفـته  است  و  پـیشی ‌گرفته  است‌،  تا  قانون  باقی  و  ماندگاری‌،  و  برنامۀ  مستمرّ  و  بر  دوامی ‌گردد،  به  پیمان  یزدان  با  پیغمبران  به  طور  عام  و  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  انبیاء  اولوالعزم  به  طور  خاصّ  اشاره  می‌کند.  با  آنان  بر  سر  حمل  امانت  این  برنامه،  استقامت  بر  آن‌،  تبلیغ  و  رساندن  آن  به  مردمان‌،  و  پایبندی  بدان  و  اجراء  آن  در  میان  ملّتهائی ‌که  به  سوی  آنها  فرستاده  شده‌اند،  پیمان  می‌بندد،  تا  مردمان  در  برابر  هـدایت  و  ضلالت  و  ایمان  و کفر  خود  مسؤول  بوده  و  مورد  پرسش  قرار گیرند،  بعد  از  آن‌ که  به  وسیلۀ  تبلیغ  پیغمبران  علیهم السّلام  حجّت  و  برهانی  برایشان  نماند:

(وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ وَمِنکَ وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً (7) لِیَسْأَلَ الصَّادِقِینَ عَن صِدْقِهِمْ وَأَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً أَلِیماً) (8)

(‌یادآور  شو)  هنگامی  را  که  از  پیغمبران  پیمان  گرفتیم  و  همچنین  از  تو  و  از  نوح  و ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  پسر  مریم‌،  (‌آ‌ری‌!)  از  آنان  پیمان  محکم  و  اسـتواری  گرفتیم  (‌که  در  ادای  مسؤولیّت  تبلیغ  رسالت‌،  و  دعوت  مردم  به  خداشناسی  و  یکـتاپرستی  کـوتاهی  نکـنند)‌.  هـدف  ایـن  است  کــه  خـداونـد  از  راسـتکاری  و  راستگوئی  افراد  راستکار  و  راستگو  پرسش  کند  (‌و  پاداش  نـیک  آنــان  را بدهد)،  و خداوند عذاب دردناکی برای کافران آماده ساخته است.

این پیمان ، پیمان یگانۀ مستمرّی از زمان نوح علیه السّلام تا زمان  خاتم  پیغمبران  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌.  پـیمان  یگانه‌ای‌،  و  برنامۀ  یگانه‌ای‌،  و  ا‌مانت  یگانه‌ای  است  که  پیغمبری  از  پیغمبر  دیگری  دریافت  می‌دا‌رد  و  تحویل  می‌گیرد  و  آن  پیغمبر آن را به پیغمبر بعد از خود تحویل می دهد.

(وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ ).

(‌یادآور  شو)  هنگامی  را  که  از  پیغمبران  پیمان  گرفتیم.

آن گاه به ارمغان آورندۀ قرآن مجید، و با خود به  ارمعان  آورندۀ  دعوت  همگانی  برای  هـمۀ  جـهانیان  را  تخصیص می دهد‌:

(وَمِنکَ).

و از تو.

سپس به سوی پیغمبران اولوالعزم برمی گردد و می گراید. پیغمبران اولوالعزم کسانیند که بزرگ ترین رسالتها را – پیش از واپسین رسالت – با خود به ارمغان آورده اند:

(وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِیمَ وَمُوسَى وَعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ).

و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم پیمان گرفتیم.

روند قرآنی پس از ذکر صاحبان پیمان، به توصیف خود پیمان برگشته است:

(وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً) (7)

از آنان پیمان محکم و استواری گرفتیم.

توصیف پیمان با واژۀ « غَلیظ : سخت و استوار» اشاره به اصل واژگانی لفظ غلیظ در پیمان مراد بوده است. غلیظ به ریسمان تافته و تابیده می گویند ، و برای عهد و پیمان و پیوند و ارتباط به صورت استعاره به کار رفته است. واژۀ غلیظ از دیگر سو برای مجسّم و محسوس نشان دادن چیز معنوی به کار برده شده است، و  از  این  جانب  هم  بر  پیامی  می‌افزاید که  به  ذهن  و  شعو‌ر  دارد  .  .  .  این  پیمان‌،  پیمان  متین  و  محکمی  است‌.  پیمانی  است ‌که  میان  خدا  و  برگزیدگان  بندگانش  انبیاء  بسته  شده  است‌.  مبنی  بر  این ‌که  پیغمبران  باید  وحی  خدا  را  دریافت  دارند،  و  از  جانب  خدا  آن  را  به  مردمان  برسانند،  و  با  امانت  و  استقامت  بر  راستای  آن  پـیمان  ماندگار  و  پایدار  بمانند.

(لِیَسْأَلَ الصَّادِقِینَ عَن صِدْقِهِمْ ).

هدف  این  است  که  خداوند  از  راسـتکاری  و  راستگوئی  افراد  راستکار  و  راستگو  پـرسش  کند  (‌و  پـاداش  نـیک  آنان  را  بدهد)‌.

صادقین  مؤمنان  هستند.  آنان‌ کسانیند  که  سخنان  راست  گفته‌اند،  و  عقیدۀ  راست  را  پذیرفته‌اند  و گردن  نهاده‌اند.  امّا  جز  ایشان  دروغگو  بشمار  می‌آیند.  زیرا  معتقد  بـه  باطل  هستند  و  سخن  باطل  می‌گویند.  بدین  سبب  ایـن  توصیف  دلالت  و  معنی  و  اشاره  و  الهام  خود  را  دارد.  از  صادقان  دربارۀ  صـدق  آنـان  پـرسش  کردن  در  روز  قیامت‌،  بدان  می‌ماند که  آموزگار  از  دانش‌آموز  خوب  و  پیروز  خود  از  پاسخهائی ‌که  داده  است  و  در  پرتو  آنـها  موفّق‌ گردیده  است  و  برتری  پیدا کرده  است  پرسش‌ کند  در  جلو کسانی  که  به  جشـن  نـتائج  امـتحانات  دعـوت  شده‌اند.  همچون  پرسشی  از  یک  سو  برای  بزرگداشت  و  احترام  است‌،  و  از  دیگر  سو  اعلان  و  اعلام  در  حضور  همگان‌،  و  بیان  اسـتحقاق‌،  و  سـتودن  و  تــعریف  کـردن  کسانی  است  که  سزاوار  بزرگداشت  و  احـترام  در  روز  بزرگ  قیامت  گردیده‌اند!

و  امّا  غیر  صادقین‌،  کسانیند  که  عقیدۀ  باطلل  را  گردن  نهاده‌اند  و  پذیرای  آن  گردیده‌اند،  و  سخن  دروغ  دربارۀ  بزرگ‌ترین  مسأله‌ گفته‌اند،  مسأله‌ای‌ که  در  آن  راست  یا  دروغ ‌گفته  می‌شود،  و  آن  مسألۀ  عقیده  است‌.  اینان  سزا  و  جز‌ای  دیگری  دارند که  برایشان  حاضر  و  آماده  است‌،  و  در  انتظار  آنان  است‌:

(وَأَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً أَلِیماً) (8)

و  خداوند  عذاب  دردناکی  بـرای  کـافران  آمـاده  سـاخته است.

---

^[1] در وقت شرح و بسـط این آیه‌، حکم همچون ‌وضع و حالتی را روشن خواهیم‌ کرد.

^[2] سیستم ‌کمونسیتی می‌کوشد که بنیاد خانواده را در ساختار جامعه انکار نماید. بدین منظور  پیوسته دست‌ و پا می‌زند و به ‌تلاش مذبوحانۀ خود ا‌دامه می‌دهد. علی ‌رغم ارکان و اصول رژیم  مکتب فلسفی‌، فطرت در شوروی به مبارزه برخاسته است و کم‌کـم سلطه پیدا می‌کند و خـود  را نشـان مـی‌دهد. (‌مؤلف‌) . . .کاش مجاهد نستوه سیّد قطب زنده بود و هم اینک می‌دید که  شوروی چگونه از هم پاشیده است. (‌مترجم(

تفسیر سوره‌ی احزاب آیه‌‌ی 27-9

سوره‌ی احزاب آیه‌‌ی 27-9

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَجُنُوداً لَّمْ تَرَوْهَا وَکَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیراً (9) إِذْ جَاؤُوکُم مِّن فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنکُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10) هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِیداً (11) وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (12) وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ یَا أَهْلَ یَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَیَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِّنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً (13) وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَیْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا یَسِیراً (14) وَلَقَدْ کَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لَا یُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَکَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولاً (15)‏ قُل لَّن یَنفَعَکُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذاً لَّا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلاً (16) قُلْ مَن ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرَادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَلَا یَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً (17) قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنکُمْ وَالْقَائِلِینَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنَا وَلَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلاً (18) أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَیْرِ أُوْلَئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً (19) یَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ یَذْهَبُوا وَإِن یَأْتِ الْأَحْزَابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ یَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِکُمْ وَلَوْ کَانُوا فِیکُم مَّا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِیلاً (20) لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً (21) وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً (22)‏ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً (23) لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ إِن شَاء أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (24) وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنَالُوا خَیْراً وَکَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ وَکَانَ اللَّهُ قَوِیّاً عَزِیزاً (25) وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقاً (26) وَأَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَدِیَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضاً لَّمْ تَطَؤُوهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

درگیر  و  دار  زندگی  و  در کشاکش  حوادث‌،  شـخصیّت  مسلمان  ساخته  می‌شد.  روز  به  روز  و  رخدادی  در  پی  رخدادی‌،  این  شخصیّت  پخته  می‌گردید  و  رشد  و  نـموّ  پیدا  می‌کرد. گروه  مسلمانان  از  همچون  شخصیّتهایی  تشکیل  می‌گردید  و  با  ارکان  و  اصول  ویژۀ  خود،  و  بـا  ارزشها  و  معیارهای  خاصّ  خویش‌،  و  با  قالب  و  سیمای  ممتاز  و  جدا  از  سائر گروه‌ها  ظهور  پیدا  می‌کرد  و  پای  به  عرصۀ  وجود  می‌نهاد.

حوادث  با گروه  مسلمانان  سختگیری  می‌کرد  و  بر  ایشان  سخت  می‌تاخت  تا  بدانجا که  گاهی  به  درجۀ  فتنه‌،  یعنی  ذوب  کردن  می‌رسید،  بسان  ذوب  کردن  طلا که  غـل  و  غش  را  از  عنصر  اصلی  جدا  می‌کند  و  سـره  می‌نماید.  همین ‌گونه  هم  حوادث  مسلمانان  را  در  بـوتۀ  آزمـایش  گداخته  می‌کرد  و  حقائق  درونها  و گوهرهای  آنها  را  جدا  می‌ساخت  و  خس  و  خاشاک  را کنار  می‌انداخت‌،  و  دیگر  آمیزه‌ای  نمی‌ماند  تا  ارزش  آن  مجهول  و  ناپیدا  بماند.  قرآن  مجید  نازل  می‌گردید  در گیر  و  دار  آزمونها  و  آزمایشها  و  یا  پس  از  پایان ‌گرفتن  آنها.  حوادث  را  بـه  تصویر  می‌کشید،  و  پرتوهائی  بر  پیچ  و  خمها  و گوشه  و  کــنارها  مـی‌انـداخت‌،  بـدین  وسـیله  مـوضعگیریها  و  موقعیّتها  و  اندیشه‌ها  و  احساسها  و  نیّتها  و  دلها  و  درونها  پدیدار  و  نمودار  می‌گردید.  سپس  دلها  را  که  در  پـرتو  نور  جلوه‌گر  می‌آمدند  و  لخت  و  عریان  از  هر گونه  جامه  و  پرده‌ای  آشکار  می‌گردیدند،  مخاطب  قرار  می‌داد،  و  جایگاه‌های  متأثّر  شدن  و  پـاسخ ‌گفتن  را  می‌پسود  و  لمس  مـی‌نمود،  و  روز  به  روز،  و  رخدادی  پس  از  رخدادی  ان  دلها  را  تربیت  می‌کرد،  و  تأثـیرپذیریها  و  پاسخگوبیهای  آنها  را  برابر  برنامه‌ای  کـه  مـی‌خو‌است  نظم  و  ترتیب  می‌داد.

مسلمانان  بدین  قرآن  واگذار  و  رها  نگشته‌اند  تا  اوامر  و  نواهی  و  مقرّرات  و  قوانین  و  رهنمودها  و  رهنمونها  را  یکجا  برایشان  نـازل  کـند  و  بیاورد.  بـلکه  خـداونـد  مسلمانان  را  با  تجربه‌ها  و  آزمایشها  و  بلاها  و  مصیبتها  گرفتار  می‌کند  و  امتحان  می‌نماید.  خدای  بزرگوار  می‌دانسته  است  که  این  آفریدۀ  بشری‌،  ساختار  سـالمی  پیدا  نمی‌کند،  و  چنان ‌که  باید  ساخته  نمی‌شود،  و  به ‌گونۀ  صحیح  و  درستی  پخته  و  رسیده  نمی‌گردد‌،  و  بر  راستای  برنامه‌ای  راست  و  روان  نمی‌ایستد،  مگر  با  آن  نوع  از  تربیت  تجربی  عملی‌ای‌ که  در گیر  و  دار  زنـدگی  و  در  کشاکش  حوادث  در  میان  دلها  به ‌کند  و کاو  می‌پردازد،  و  در  داخل  اعصاب  به  نقش  و  نگار  می‌نشیند،  و  از  جانها  چیزهائی  می‌گیرد  و  به  جانها  چیزهائی  می‌دهد  .  .  .  قرآن  نازل  می‌گردید  تا  برای  این  جـانها  پــرده  از  حقیقت  و  معنی  چیزی  بردارد که  رخ  می‌داد،  و  این  دلها  را  رهنمود  و  رهنمون  گرداند،  دلهائی  که  در  آتش  بـوتۀ  آزمـایش  ذوب  می‌گردیدند،  و  با  گرمی  آزمون،  داغ  و  تـافته  می‌شدند،  و  شایان  راه‌،  و  آمادۀ  ساختن  می‌گردیدند!  ایـن  دوره  واقـعاً  دورۀ  شگـفتی  است‌،  دوره‌ای  که  مســـلمانان  آن  را  در  قـید  حـیات  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  می‌گذراندند،  و  دورۀ  تماس  آسمان  با  زمبن  بود.  آسمان  مستقیماً  و  آشکارا  با  زمـین  تماس  مـی‌گرفت‌،  و  ایـن  تماس  در  حوادث  و  رخدادهـا  و  در  واژه‌هـا  و  جـمله‌ها  جلوه‌گر  می‌آمد.  این  دوره‌،  زمانی  بود  که  هر  مسلمانی  که  به  شب  می‌رسید  احساس  مـی‌کرد کـه  چشم  خـدا  حـرکات  او  را  می‌پاید،  و گوش  خدا  سخنان  او  را  می‌شنود،  و  هر  وا‌ژه  و  هر  حرکت  او،  و  بلکه  هر  اندیشه  و  هر  نیّت  او،  بامدادان  برای  مردمان  روشن  و  آشکـار  می‌گردد،  و  قرآن  دربارۀ  او  بر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نـازل  می‌گردد  و  از  او  سخن  می‌گوید.  این  دوره‌،  زمانی  بود  که  هر  مسلمانی  رابطۀ  مستقیم  خود  را  با  پروردگار  خود  احساس  می‌کرد.  هر گاه‌ کار  مهمّی  برای  او  پیش  می‌آمد،  یا  مشکلی ‌گریبانگیرش  می‌گردید،  انتظار  می‌کشید  که  درهای  آسمان  فردا  یا  پس  فـردا  گشـوده  شود  و  حلّ  مشکل  او  از  آن  د‌رها  نازل‌ گردد،  و  فـتوائی  دربارۀ  کارش‌،  و  دا‌وری  و  قضاوتی  راجع  بدو  ا‌ز  آسـمان  در  رسد.  این  دوره‌،  زمانی  بود که  یزدان  سبحان  بـا  همۀ  جلالت  و  عظمت  خود  شخصاً  می‌فرمود:  ای  فلانی‌!  تو  خودت  چنان‌ گفتی‌،  و  چنان‌ کردی‌،  و  چنین  به  دل  راه  دادی‌،  و  چنین  اعلام  و  اعلان  داشتی‌.  این  گونه  باش،  و  آن ‌گونه  مباش  .  .  .  وای‌!  چه  کار  هراسناک  و  شگـفتی  است‌!  وای‌!  چه  اندازه  ترسناک  و  شگرف  است‌ که  خدا  خطاب  مشخّص  خود  را  متوجّه  فرد  مشخّصی  فرماید  .  .  .  آن  فرد،  و  هر که  بر  روی  این  زمین  است‌،  و  هر چه  در  ا‌ین  زمین  است‌،  و  سراسر  این  زمین‌،  ذرّۀ ‌کوچکی  در  ملک  و  مملکت  بزرگ  خدای  سترگ  است‌!

واقعاً  دورۀ  عجیبی  بود.  هر کس  امروز  آن  دورۀ  عجیب  را  ورانداز کند،  و  رخدادها  و  موقعیّتهای  آن  را  به  تصور  درآورد،  او  هرگز  نمی‌تواند  بفهمد  آن  دوره  چگو‌نه  بوده  است‌،  دوره‌ای  فـراتـر  از  هر  خیالی  و  برتر  از  هر  اندیشه‌ای  است‌!

و لیکن  یـزدان  مـنّان  مسـلمانان  را  بدین  ا‌حسـاسها  و  ادراکها  وانگذاشته  است  تا  تنها  و  تنها  این  احساسها  و  ادراکها  مسلمانان  را  تربیت ‌کند،  و  شخصیّت  اسلامی  ایشان  را  پخته  و  آماده  سـازد.  بلکه  مسـلمانان  را  با  تجربه‌های  عملی  و  واقعی‌،  و  با  آزمایشها  و  آزمونهائی  رویاروی  و  درگیر  ساخته  است ‌که  چیزهائی  را  از  ایشان  می‌گرفته  ا‌ست  و  چیزهائی  را  بدیشان  می‌داده  است‌،  و  همۀ  این ‌کارها  و  بده  و  بستانها  حکمت  و  فلسفه‌ای  داشته  است‌ که  خود  از  آنها  آگاه  است  و  بس .  او  بهتر  از  هـر  کسی  با کسی  و کسـانی  آشـنا  است‌ که  او  و  آنـان  را  آفریده  است‌،  و  او  بسیار  دقیق  و  بسیار  آگاه  است‌.  این  فلسفه  و  حکمت  سزاوار  است  بسی  در  جلو  آن  بایستیم  و  به  درک  و  فهم  آن  بپردازیم  و  راجـع  بدان  بیندیشیم  و  به  تـفکّر  بنشینیم.  حوادث  زندگی  و  آزمایشها  و  آزمونهای  آن  را  در  پرتو  عقل  و  ادراک  و  تدبیر  و  تفکّر  ورانداز کنیم  و  وارسی  نمائیم‌.

*

این  بند  از  سورۀ  احزاب  به  شرح  و  بسط  حادثه‌ای  از  حوادث  بزرگی  می‌پردازد که  در  تاریخ  دعوت  اسلامی  پیش  آمده‌اند،  و  در  تاریخ‌ گروه  مسلمانان  روی  داده‌اند.  این  بند  موقعیّتی  از  موقعیّتهای  سخت  امتحان  را  ترسیم  می‌کند که  جنگ  احزاب  است  و  در  سال  چهارم  یا  پنجم  هجری  درگرفته  است‌،  و  برای  امتحان  این‌ گروه  نوپا،  و  برای  امتحان  همۀ  مـعیارها  و  ارزشـها  و  انگاره ها  و  اندیشه‌های  ایشان  بوده  است‌.  اگر  دربارۀ  ایـن  نصّ  قرآنی  بیندیشیم  و  پژوهش‌ کنیم‌،  و  شیوۀ  عرضه‌ کـردن  این  نصّ  را  پـیش  چشم  داریـم‌،  و  اسلوب  آن  را  در  توصیف  و  تعقیب  و  ایستادن  آن  در  برابر  برخی  از  صحنه‌ها،  حادثه‌ها،  حرکتها،  خاطره‌ها،  اندیشه‌ها،  و  جلوه‌گر  ساختن  معیارها  و  ارزشـها،  و  آشکـار  نـمودن  قانونها  و  سنّتها  بنگریم،  از  همۀ  اینها  متوجّه  می‌شویم  و  می‌فهمیم‌ که  خدا  چگونه  این  ملّت  را  با  حوادث  و  القرآن  در  یک  زمان  تربیت  می‌کرده  است‌.

برای  این‌ که  شیوۀ  ویـژۀ  قـرآن  را  در  عـرضه ‌کـردن  و  رهنمود  نمودن  درک  و  فهم‌ کنیم‌،  لازم  ا‌ست  پـیش  از  شروع  به  شرح  و  بسط  نصّ  قرآنی‌،  روایت  حادثه  را  با  اختصار  مناسبی  بیان  داریم  بدان ‌گونه ‌که  د‌ر کتابهای  سیره  و  تاریخ  زندگانی  پـغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمـده  است‌،  تا  فرق  بیان  حوادث  و  وقائع  از  سوی  یزدان  سبحان،  و  بیان  حوادث  و  وقائع  از  سوی  مردمان‌،  پدیدار  آید.

از  محمّد  پسر  اسحاق  روایت  شده  است‌ که  با  اسنادی‌ که  داشته  است  دربارۀ ‌گروه  نخستین  مسلمانان‌ گفته  است‌:  از  جمله  چیزهائی‌ که  دربارۀ  جنگ  خندق  آمده  است  این  است  که‌:  گروهی  ار  یهودیان‌،  از  قبیل‌:  سلام  پسر  أبیّ  حقیق  نضری،  حیی  پسر  أخطب  نضری‌، ‌کنانه  پسر  ابیّ  حقیق  نصری،  هوذه  پسر  قیس  وائلی‌،  ابوعمّار  وائـلی‌،  همراه  گروهی  از  بنی‌نضیر،  و  جماعتی  از  بنی‌وائل‌،  گروه‌ها  و دسته‌های  احزاب  را  بر  ضدّ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  گردآوری  و  متّحد کردند.  اینان  به  نزد  طائفۀ  قریش  در  مکّه  رفتند،  و  ایشان  را  به  جنگ  پـیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دعوت ‌کردند  و گفتند:  ما  با  شما  خواهیم  بود  تا  او  را  ریشه‌کن  و  نابود  می‌گردانیم‌.  قریش  بدیشان‌ گفتند:  ای  گروه  یهودیان‌،  شما  اهل ‌کتاب  پیشین  هستید  و  از  چیزی  که  ما  با  محمّد  بر  سر  آن  اختلاف  داریم  علم  و آگاهی  دارید،  آیا  آئین  مـا  بهتر  است  یا  آئین  او؟  یهودیان  بدیشان  پاسخ  دادند  و گفتند:  آئین  شما  بهتر  از  آئین  او  است‌،  و  شما  حقّ‌تر  از  او  هستید.  یـزدان  بزرگوار  دربارۀ  این‌ گروه  از  یهودیان  در  قرآن  چنین  نازل  فرموده است:

(ألم تر إلى الذین أوتوا نصیبا من الکتاب یؤمنون بالجبت والطاغوت , ویقولون للذین کفروا:هؤلاء أهدى من الذین آمنوا سبیلا).

آیا  در  شگفت  نیستی  از  کسـانی  که  بـهره‌ای  از  (‌دانش‌)  کتاب  (‌آسمانی‌)  بدیشان  رسیده  است  (‌چگونه  خویشتن  را  از  هدایت  کتاب‌های  یزدان  و  راهنمائی  خـرد  و  فطرت  و  ندای  وجدان  به  دور  داشـته‌انـد  و)  بـه  بـتان  و  شـیطان  ایمان  می‌آورند  (‌و  به  دنبال  اوهام  و  حرافات  راه  می‌افتند  و  به  پرستش  معبودهای  باطل  مـی‌پردازند)  و  دربـارۀ  کــافران  (‌قـریش‌)  می‏‎گویند  که  اینان  از  مسـلمانانی  برحقّ‌تر  و  راه  یافته‌ترند  (‌که  اسلام  را  قبول  و  مـحمّد  را  به  پیشوائی  پذیرفته‌اند!)‌.(‌نساء/51) 

تا  می‌رسد  به  این  فرمودۀ  خدا:

(أم یحسدون الناس على ما آتاهم الله من فضله ; فقد آتینا آل إبراهیم الکتاب والحکمة وآتیناهم ملکا عظیما . فمنهم من آمن به ومنهم من صد عنه وکفى بجهنم سعیرا).

آیا  آنان  بر  چیزی  حسـد  مـی‌برند  کـه  خداونـد  از  روی  فضل  و  رحمت  خود  (‌بـا  برانگیختن  مـحمّد)  بـه  مـردم  (‌عرب‌)  داده  است‌؟  ما  که  به  آل  ابراهیـم  (‌که  ابراهیم  نیای  شـما  و  ایشــان  است‌)  کتاب  (‌آسمانی‌)  و  پـیغمبری  و  پـادشاهی  عظیمی  دادیـم‌.  (‌مـانند:  سلطنت  یـوسف  در  مصر،  و  شاهی  داوود  و  سلیمان  در شام‌)‌.  ولی  جمعی  از  آنان  که  (‌ابراهیم  و  آل  ابراهیم  در  میانشان  مبعوث  شده  بودند)  به  کتاب  (‌آسمانی  منزل  بر  خود)  ایمان  آوردند،  و  در  مـیانشـان  کســانی  بـودند  کـه  دیگران  را  از  کـتاب  آسـمانی  بـازداشـته‌انـد  و  خود  نـیز  از  آن  رویگردان  شده‌اند،  آتش  فروزان  و  زبانه‌کشان  دوزخ  (‌برای  چنین  افراد  روگردان  و  بازدارنده‌)  بسنده  است‌.(‌نساء/54و55) 

وقتی ‌که  این  سخنان  را  به  قـریشیان ‌گـفتند،  قـریشیان  شادمان  گردیدند  و  آمادۀ  پذیرش  چیزی  شدند  که  یهودیان  ایشان  را  بدان  فراخواندند که  جنگ  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بود،  و  با  همدیگر  عهد  و  پیمان  بر  سـر  آن  بستند.  آن‌ گاه  آن‌ گروه  از  یهودیان  از  مکّه  بیرون  آمدند  و  به  پیش  قبیله  غطفان  رفتند که  از  نـژاد  قـیس  عـیلان  بودند.  آنان  را  به  جنگ  با  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دعـوت  کردند،  و  بدیشان  خبر  دادند که  ما  با  شما  خواهیم  بود  و  با  او  خواهیم  جنگید،  و  طائفۀ  فریش  هم  در  این ‌کار  با  ما  و  شما  خواهند  بود.  قبیلۀ  غطفان  نیز  پذیرفتند  و  در  این  باره  با  ایشان  متّحد  و  متّفق  شدند.

قریشیان  با  پیشوائی  ابوسفیان  پسر  حرب  بیرون  آمدند.  اهالی  قبیلۀ  غطفان  با  رهبری  عیینه  پسر  حصن  از  خاندان  بنی‌فزاره‌،  و  حارث  پسر  عـوف  از  خـاندان  بـنی‌مره‌،  و  مسعر  پسر  رخیله  همراه  با کسانی‌ که  از  قوم  او  به  نـام  اشجع  بودند،  بیرون  آمدند.

هنگامی‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  شنید  این  قبائل  بـیرون  آمده‌اند،  و  چه  هدفی  دارند،  پیرامون  مدینه  خندق  کند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خودش  در کندن  خندق  شرکت  فـرمود،  و  مسلمانان  در  خدمتش  بـه  کندن  خندق  پرداختند.  شبانه  روز  او  و  مسلمانان  به‌ کار کندن  سرگرم  شدند.  کسانی  از  منافقان  در کار کندن  کندی  می‌کردند  و 

از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ و  مسلمانان  خویشتن  را  می‌دزدیدند،  و  خویشتن  را  به  ضعف  می‌زدند،  و  به  بهانه  این‌ که  خندق  زد‌ن  فائده‌ای  ندارد  واپس  می‌کشیدند،  و  بدون  آگاهی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  اجازۀ  او  به  سوی  اهل  و  عیال  خود  می‌رفتند.  ولی  اگر  فردی  از  مسلمانان ‌کاری  می‌داشت  و  لازم  می‌دید  برای  انجام  آن  و  برآورده‌ کردن  نیازش  به  خانه  و کاشانۀ  خویشتن  گردد،  این  کار  ضروری  را  با  پیغمبر  در  میان  می‌گذاشت  و  اجازۀ  مرخّصی  درخواست  می‌کرد  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  اجازه  می‌فرمود.  پس  از  انجام  کارش  و  برآوردن  نیازش  به  کار  خود  برمی‌گشت  به  خاطر  عشق  و  علاقه‌ای‌ که  بدان  داشت‌،  و  برای  به  دست  آوردن  خشنودی  یزدان  و  دریافت  داشتن  اجر  و  پاداش  خدای  مهربان‌.  خداوند  دربارۀ  همچون  مؤمنانی  نازل  فرموده  است‌:

 (إنما المؤمنون الذین آمنوا بالله ورسوله , وإذا کانوا معه على أمر جامع لم یذهبوا حتى یستأذنوه . إن الذین یستأذنونک أولئک الذین یؤمنون بالله ورسوله فإذا استأذنوک لبعض شأنهم فأذن لمن شئت منهم , واستغفر لهم الله , إن الله غفور رحیم).

مؤمنان  واقعی  کسانی  هستند  که  بـه  خدا  و  پـیغمبرش  ایمان  دارند  و  هنگامی  که  در  کار  مهمّی  (‌چون  جهاد)  بـا  او  باشند،  بدون  اجازۀ  وی  (‌به  جائی‌)  نمی‌روند  (‌و  تک  و  تنها  رهایش  نمی‌کنند)‌.  کسانی  که  از  تو  اجازه  می‏‎گیرند  آنان  واقعاً  به  خدا  و  پیغمبرش  ایمان  دارند.  پس  هر گاه  از  تو  برای  انجام  بعضی  از  کارهـای  خود  اجازه  خواستند،  به  هر کس  از  ایشان  که  می‌خواهـی  (‌و  صـلاح  مـی‌بینی‌)  اجازه  بده‌،  و  از  خدا  برای  آنان  آمرزش  بـخواه  بی‏گمان  خدا  بخشایشگر  و  مهربان  است  (‌و  با  مغفرت  و  رحمت  خود،  اجازه  خواستن  و  به  دنبال  مصالح  خویش  رفتن  ایشان  را  که  نوعی  قصور  در  چنین  اوقات  بشمار  است  می‌بخشد)‌.(‌نور/62‌)

  آن‌ گاه  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  منافقانی‌ که  خود  را  از  کار  می‌دزدند،  و  بدون  اجازه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌روند  و  به  ترک ‌کار  می‌گویند،  می‌فرماید:

 (لا تجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعاء بعضکم بعضا . قد یعلم الله الذین یتسللون منکم لواذا , فلیحذر الذین یخالفون عن أمره أن تصیبهم فتنة أو یصیبهم عذاب ألیم).

 (‌ای  مؤمنان‌!)  دعوت  پیغمبر  را  در  میان  خویش  (‌بـرای  اجتماع  و  شرکت  در  کارهای  مهمّ‌)  همسان  دعوت  برخی  از  برخی  از  خود  بشـمار  نیاورید  (‌چرا  که  فرمانش  فرمان  خدا  و  دعوتش  دعوت  پروردگار  است‌)‌.  خداوند  آگاه  از  کسـانی  است  کـه  در  مـیان  شـما  خویشتن  را  می‌دزدند  و  پشت  سر  دیگران  خود  را  پنهان  می‌دارند  (‌تا  پیغمبر  آنان  را  نبیند  و  از  انصراف  و  گریز  ایشان  نپرسد  و  کاری  بدانان  حواله  نکند)‌.  آنان  که  با  فرمان  او  مخالفت  می‌کنند  باید  از  این  بترسند  که  بلائی  (‌در  برابر  عصیانی  که  می‌ورزند)  گریبانگیرشان  گردد،  یـا  ایـن  که  عذاب  دردناکی  دچارشان  شود  (‌اعم  از  قحطی  و  زلزله  و  دیگر  مصائب  دنیوی‌،  و  دوزخ  و  دیگر  شکنجه‌های  اخروی‌)‌.   (نور/63)

وقتی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از کندن  خندق  فارغ‌ گردید،  قریشیان  آمدند  و  در  محلّ  تقاطع  سیلابهای  رومه  فرود  آمدند.  آنان  ده  هزار  نفر  از  سپاهیان  متفرّقه  و  نامنظّم  و  از کسانی‌ که  از بنی‌کنانه  و  اهالی  تهامه  از  ایشان  پیروی  کرده  بودند  ترتیب  داده  بودند.  قبیلۀ  غطفان  و کسانی ‌که  از  اهالی  نجد  همراهشان  آمده  بودند  فرارسـیدند  و  در  دنبالۀ  نَقْما  در گوشه‌ای  از  احد  فرود  آمدند.  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مسلمانان  بیرون  آمدند  و  سپاه  سه  هزار  نفری  ایشـان  فـرود  آمدند  و  پشت  به  سَلع ‌کـردند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سپاه  خود  را  در  آنجا  فرود  آورد،  آنجائی  که  خندق  میان  ایشان  و  میان  قریشیان  و  سائر  مردمان  دیگر  قرار  داشت‌.  دستور  فرمود کودکان  و  زنـان  را  به  اژدها  و  جایگاه‌های  محکم  و  استوار  ببرند.

دشمن  خدا  حیی  پسر  اخطب  نضری  بیرون  آمـد،  و  به  پیش‌ کعب  پسر  اسد  قرظی  رفت‌. کعب  همان‌ کسی  است  که  میان  قریظه  و  میان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ پیمان  بسته  بود  و  از  جانب  قوم  خود کار  قول  و  قرار  را  جمع  و  جور  و  استوار  داشته  بود  .  .  .  حتی  پسر  اخطب‌، ‌کعب  را  رها  نکرد  و  قد  و  بالای  او  را  ستود  تا  بدانجا که  او  را  پخت  و  با  یکدیگر  ساختند.  حیی  به‌ کعب  قول  داد  و  عهد  و  پیمان  بست‌ که  اگر  قریش  و  غطفان  برگردند  و کار  مـحمّد  را  یکسره  نکنند  و  از  میانش  نبرند،  به  دژ کعب  بیاید  تا  بدو  همان  بلائی  برسد که  به  کعب  می‌رسد. کعب  پسر  اسد  پیمان  خود  را  با  مسلمانان  شکست‌،  و  از  قول  و  قرار  خود  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم دست  برداشت  و  بر  عـهد  و  پیمان  او  قلم  بطلان‌ کشید.

بدین  هنگام  بلا  بیش  از  پیش  بزرگ ‌گردید،  و  تـرس  و  هراس  به  اوج  خود  رسید.  دشمنان  مسلمانان  از  بالا  و  پائین  ایشان  به  سویشان  آمدند،  تا  بدانجا که  مؤمنان  دچار گمانهای ‌گوناگونی  شدند،  و  از  سوی  بتی  از  منافقان  نفاق  جلوه‌گر  آمد.  در  اینجا  بود که  معتب  پسر  قشیر  همپیمان  بنی‌عمرو  پسر  عوف‌ گفت‌:  محمّد  به  ما  وعده  می‌داد  که  ما  از گنجهای  کسری  و  قیصر  خواهیم  خورد.  در  حالی‌ که  امروز کسی  از  ما  بر  خود  اطمینان  ندارد  به  پـیشاب  بـرود!  اوس  پسـر  قیظی  یکی  از  بـنی‌حارثه  پسـر  حـارث  نـیز گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  خانه‌های  ما  ناامن  است  و  از  سوی  دشمن  در  خطر  است  - ‌این  سخن  را  در  میان  جمعی  از  مردان  قوم  خود گفت  -  پس  به  ما  اجازه  بده‌ که  برویم  و  به  خانه‌هایمان  داخل  شویم‌.  زیرا  خانه‌های  ما  در  بیرون  از  مدینه  است‌.

پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم و  مشـرکان  بیست  و  چـند  شـبی‌،  نزدیک  به  یک  ماه‌،  اقامت  گزیدند.  مـیان  او  و  ایشـان  هیچ‌ گونه  جنگی  درنگرفت  مگر  تک  تیرهائی‌ که  گاهی  انداخته  می‌شد،  و  محاصره  نیز  ادامه  داشت‌.

وقتی‌ که  بلا  شدّت‌ گرفت‌،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌کسی  را  به  پیش‌ عیینه  پسر  حصن‌،  و  به  پیش  حـارث  پسـر  عـوف  فرستاد‌.  عیینه  و  حارث  پیشوایان  غطفان  بودند.  بدیشان  قول  داد که  یک‌ سوم  میوه‌های  مدینه  را  بدیشان  خواهد  داد،  اگر  خود  و  همراهانشان  بروند  و  برگردند  و  دست  از  سر  او  و  یارانش  بردارند.^[1] مـیان  آن  دو  نـفر  و  مـیان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌صلح  شد  تا  بدانجا که  متن  صلح  نـوشته  شد.  ولی  هنوز  امضاء  و  اجراء  نگر‌دیده  بود.  تنها  سازش  در  این  باره  انجام  پذیرفته  بود.  هنگامی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خواست‌ که  متن  صلح  را  به  امضاء  برساند،  کسی  را  به  پیش  سعد  پسر معاذ  - ‌بزرگ  قوم  اوس  -‌ و  به  پیش  سعد  پسر عباده  - ‌بزرگ  قوم  خزرج  - ‌فرستاد  و  موضوع  را  با  ایشـان  در  میان  نـهاد.  از  ایشـان  نـظر  خواست  و  به  مشورت  پرداخت‌.  بدو  عرض  کردند:  ای  پیغمبر  خدا!  آیا  این ‌کـار  چـیزی  است  کـه  تـو  دوست  می‌داری  تا  ما  نیز  انجام  دهیم‌؟  یا  این‌ کار  چیزی  است ‌که  خدا  انجام  آن  را  به  تو  دستور  داده  است  و  ما  نیز  چاره‌ای  جز  اطاعت  و  فرمانبرداری  نداریم‌؟  و  یا  این  که  این  کار  را  به  خاطر  ما  می‌کنی‌؟  فرمود:

(بل شیء أصنعه لکم , والله ما أصنع ذلک إلا لأننی رأیت العرب قد رمتکم عن قوس واحدة وکالبوکم من کل جانب , فأردت أن أکسر عنکم من شوکتهم إلى أمر ما ).

بلکه  این  چیزی  است  کـه  بـه  خـاطر  شـما  آن  را  انـجام  می‌دهم‌.  به  خدا  سوگند  ایـن  کـار  را  نـمی‌کنم  مگـر  بـدان  خاطر  که  مـن  دیده‌ام  کـه  عربها  از  کمان  یگانه‌ای  بـه  سویتان  تیراندازی  کرده‌اند  و  از  هر  سو  بـر  ضـدّ  شـما  گرد  آمده‌اند.  من  می‌خواهم  شکوه  و  توان  ایشـان  را  تـا  اندازه‌ای  درهم  شکنم  و  از  میان  ببرم  و  بس‌.

سعد  پسر  معاذ گفت‌:  ای  فرستادۀ  خدا!  ما  و  اینان  مشرک  بودیم،  و  بتان  را  پـرستش  مـی‌کردیم‌.  خـدا  را  نمی‌پرستیدیم  و  او  را  نمی‌شناختیم‌.  آنان  در  این  اوضاع  و  احوال  هم  نمی‌توانستند  چشم  طمع  بدوزند  و  بتوانند  خرمائی  از  مدینه  را  بخورند،  مگر  این‌ که  مهمان  بشوند  و  یا  بخرند.  آیا  زمانی ‌که  خداوند  ما  را  در  پرتو  اسلام  عزّت  و  احترام  بخشیده  است‌،  و  ما  را  به  سوی  اسـلام  هـدایت  داده  است‌،  و  در  سـایۀ  خدا  و  تـو  عـزیز  و  مقتدرمان  فرموده  است‌،  اموال  خود  را  بدیشان  خواهیم  داد؟  به  خدا  سوگند  ما  را  بدین ‌کار نیازی  نیست‌،  به  خدا  سوگند  جز  شمشیر  را  بدیشان  نمی‌دهیم‌،  تا  خدا  میان  ما  و  ایشان  چگونه  قضاوت ‌کند  و کار  را  فیصله  دهد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌فرمود:

(فأنت وذاک).

پس  این  تو  و  آنچه  می‌خواهی‌.

سعد  پسر  معاذ  نامه  را  برگرفت،  و  نوشتۀ  آن  را  پـاک  کرد.  سپس‌ گفت‌:  بگذار  بر  ضدّ  ما  بکوشند  و  به  تلاش  ایستند.

پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  اصحاب  او  در تـرس  و  هـراس  و  سختی  و  شدّتی  ماندند که  خدا  آن  را  بیان  فرموده  است‌.  به  خاطر  این ‌که  دشمنانشان  بر  ضدّ  ایشان  جمع  شده  بودند،  و  از  بالا  و  از  پـائین  آنـان  به  سویشان  آمده  بودند.^[2]

نعیم  پسر  مسعود  پسر  عامر که  از قبیلۀ  غطفان  بود،  به  خدمت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمد  و  بدو  عرض ‌کـرد:  ای  پیغمبر  خدا  من  مسلمان  شده‌ام‌.  قوم  من  هنوز  از  مسلمان  شدن  من  اطّلاع  ندارند.  هر چه  می‌خواهی  به  من  دستور  بده.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:

(إنما أنت فینا رجل واحد فخذل عنا إن استطعت , فإن الحرب خدعة ) .

تو  در  میان  ما  مردی  پیش  نیستی‌،  اگر  می‌توانی  دیگران  را  برای  ما  خوار  گردان.  چه  جنگ  نیرنگ  است‌.

نعیم  پسر  مسود  چنین‌ کرد.  مـیان  احزاب  و  میان  بنی‌قریظه  سلب  اعتماد  و  اطمینان‌ کرد،  و  آنـان  را  به  یکدیگر  بدبین  نمود،  با  شرح  و  تفصیلی‌ که  روایـتهای  سیره  از  ا‌و  نقل  کرده‌اند،  و  مـا  چکیده‌وار  آ‌ن  را  بیان  می‌کنیم  تا  سخن  به  درا‌زا  نکشد.

خداوند  ایشان  را  خوار  داشت‌،  و  دیگر  همدیگر  را کمک  و  یاری  نکردند.  خداوند  بادی  را  در  یک  شب  سـرد  و  سرمای  زمستانی  بر  ایشان  است.  باد  دیگهای  ایشان  را  سرنگون  می‌کرد،  و  چادرهایشان  را  فرو  می‌انداخت‌،  و  اجاقهایشان  را  ویران  می‌نمود  و  ...

وقــتی ‌که  خبر  اخـتلاف  میان  ایشـان‌،  و  پـریشانی  احوالشان‌،  به ‌گوش  مبارک  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسید،  حذیفه  پسر  یمان  را  به  حضور طلبید،  و  او  را  به  سـوی  آنـان  فرستاد  تا  ببیند  آن  اقوام  شب  هنگام  چه ‌کار  می‌کنند.  ابن‌اسحاق  روایت  کرده  است  و گفته  است‌:  زید  پسر  زیاد  از  قول  محمّد  پسر کعب  قرظی  برایم  روایت ‌کرده  است  و گفته  است‌:

مردی  از  اهل ‌کوفه  بـه  حذیفه  پسر  یمان  گفت‌:  ای  ابوعبدالله‌!  آیا  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  دیـده‌اید  و  با  او  همدم  شده‌ا‌ید؟  حذیفه  پسر  یمان  پاسخ  داد  و گفت‌:  بلی  ای  برادرزاده‌ام‌.  آن  مرد  گفت‌:  چگونه  عمل  مـی‌کردید؟  پاسخش  داد  و گفت‌:  در  خـدمتش  به  سعی  و  تلاش  می‌پرداختیم  و  رنج  و  زحمت  می‌کشیدیم‌.  آن  مرد گفت‌:  به  خدا  سوگند  اگر  به  خدمتش  می‌رسیدیم  و  شرف  حضور  او  را  درک  می‌کردیم‌،  نمی‌گذاشتیم  او  بر  روی  زمـین  راه  برود.  بلکه  او  را  بر  دوشـهایمان  سوار  می‌کردیم‌.  ابن‌اسحاق  گفته  است‌:  حذیفه  بدو  گـفت‌:  ای  برادرزاده‌ام‌،  به  خدا  سوگند  مـا  در  خـندق  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم بودیم‌.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  بخشی  از  شب  نماز  خواند.  سپس  به  ما  رو کرد  و  فرمود:

(من رجل یقوم فینظر لنا ما فعل القوم , ثم یرجع , یشرط له رسول الله [ ص ] الرجعة . أسأل الله تعالى أن یکون رفیقی فی الجنة ?).

چه  کسی  برمی‌خیزد  و  برای  ما  می‏نگرد  که  این  اقوام  حه  کار  کـرده‌اند  و  می‌کنند  و  آن ‌گاه  برگردد؟  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بـا  او  شـرط  مـی‌بندد  کـه  برمی‏گردد،  و از  خداوند  بزرگوار  درخواست  می‌نمایم  که  او  رفیق  من  در  بهشت  باشد. 

ولی ‌کسی  از  شـدّت  تـرس  و  هراس‌،  و  از  شدّت  گرسنگی،  و  به  خاطر  سردی  هوا  از  جای  بـرنخاست‌!  زمانی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم دید که ‌کسی  بلند  نشد،  مرا  به  خدمتش  طلبید.  وقتی‌ که  مرا  خواست  چاره‌ای  جـز  بلند  شدن  نداشتم‌.  فرمود:

(یا حذیفة اذهب فادخل فی القوم فانظر ماذا یصنعون , ولا تحدث شیئا حتى تأتینا).

ای  حذیفه  برو  و  به  میان  جمعیّت  آن  مردمان  داخل  شو  و  بنگر  که  چه  کار  می‌کنند،  و  چیزی  مگو  تا  به  پـیش  مـا  برمی‌گردی‌.

حذیفه‌ گفته  است‌:  پس  رفتم  و  به  میان  آن  مردمان  داخل  شدم‌.  باد  و  سپاهیان  خدا  بر  سر  آن  اقوام  مـی‌آوردند  آنچه  که  می‌آوردند!  نه  دیگی  بر  اجاق  مستقرّ  می‌ماند،  و  نه  آتشی  روشن  می‌گردید  و  جای  می‌ماند،  و  نه  چادر  و  سرپناهی  بـرجـا  و  بر‌پا  مـی‌ماند)  ابوسفیان  برخاست  و گفت‌:  ای  جماعت  قریشیان‌!  هر کسی  بنگرد  همدم  و  هممجلس  او کیست‌.  حذیفه ‌گفته  است‌:  مردی  را  که  در کنارم  بود گرفتم  و گفتم‌:  تو کیستی‌؟‌ گفت‌:  مـن  فلانی  پسر  فلانی  هستم‌!  سپس  ابوسفیان ‌گفت‌:  ای  جماعت  قریشیان!  شما  به  خدا  سوگند  جای  امنی  ندارید  و  نمی‌توانید  در  اینجا  بمانید.  اسبان  و  شتران  دارند  نابو‌د  می‌گردند.  بنی‌قریظه  با  ما  خلاف  وعده  کرده‌انـد.  از  سـوی  آنـان  خبری  به  ما  رسیده  است‌ که  آن  را  نمی‌پسندیم  و  بلکه  آن  را  زشت  و  بد  می‌دانیم‌.  شدّت  و  محنتی  از  باد  دیـده‌ایـم  کـه  می‏‎بینید.  نه  دیگی  بر  اجاقهایمان  مـاندگار  می‌ماند،  و  نـه  آتشی  برجـای  می‌ماند،  و  نه  چادری  مستقرّ  می‌گردد  و  جای  خود  محکم  می‌ماند  .  .  .  پس  بکوچید که  من  دارم  می‌کوچم  ...  سپس  به  سوی  شتر  خود  رفت‌ که  زانـوهایش  بسـته  شده  بود.  بالای  آن  نشست  و  بدو  زد.  شتر  بـرجست  و  سه  بار  جهید.  به  خدا  سوگند  زانوبند  شتر  باز  نشـده  بود  ولی  شتر  برخاست  و  ابوسفیان  را  بـلند کـرد.  اگر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌با  من  عهد  و  پـیمان  نـمی‌بست ‌کـه  چیزی  را  نگویم  تـا  به  خدمتش  برمیگردم،  و  مـن  می‌خواستم‌ کاری  بکنم،  ابوسفیان  را  با  تیری  می کشتم.  حذیفه‌ گفته  است‌:  به  سوی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برگشتم‌.  او  در  جامه‌ای  نماز  می‌خواند کـه  متعلّق  به  یکی  از  زنانش  بود  و  پارچه‌ای  یمنی  داشت‌.  هنگامی ‌که  مرا  دید  مرا  در  میان  پاهای  خود  جای  داد،  و گوشه‌ای  از  آن  جامه  را  بر  من  انداخت‌.  سپس  به  رکوع  و  سجود  رفت  و  من  هم  همان  جا  بودم ‌که  بودم.  وقتی ‌که  سلام  داد،  خبر  را  بدو  اطّلاع  دادم  .  .  .  غطفان  شنیدند کـه  قـریشیان  چـه  کرده‌اند.  خود  را  آماده‌ کردند  و  به  سوی  دیار  و  سرزمین  خود  بار  سفر  بربستند  و  بدانجا  برگشتند.

*

نصّ  قرآنی  از  نامهای  اشخاص‌،  و  از  خود  افراد،  صرف  نظر  می‌کند  و  به  آنان  نمی‌پردازد،  تا  نمونه‌های  بشری  و  مثالهای  سرشتها  را  بـه  تـصویر  بکشد.  از  تـفصیلات  حوادث  و  از  جزئیّات  و قانع  هم  درمی‌گذرد،  تا  ارزشهای  ثابت  و  استوار  و  قوانین  باقی  و  پایدار  را  بـه  تـصویر  بزند،  ارزشـهای  ثابت  و  اسـتوار  و  قـوانـین  باقی  و  پایداری ‌که  با  پایان  گرفتن  حادثه  پایان  نمی‌گیرند،  و  با  مردن  اشخاص  نمی‌گسلند،  و  با  اتمام  شرائط  و  ظروف  منقطع  نمی‌شوند،  و  بدین  خاطر  به  عنوان  قاعده  و  مثالی  برای  هر  نسلی  و  برای  هر  قبیله‌ای  برجا  و  برپا  می‌مانند.  نصّ  قرآنی  اهمّیّت  می‌دهد  به  ارتباط  دادن  موقعیّتها  و  رخدادها  با  قضا  و  قدر  یزدان ‌که  چـیره  بر  حوادث  و  اشخاص  است‌،  و  در  آنها  دست  توانای  خدا  و  تدبیر  و  تقدیر  دقیق  او  ظاهر  و  نمایان  می‌گردد.  نصّ  قرآنـی  همچنین  در کنار  هر  مرحله  و  منزلی  از  پیکار  می‌ایستد  تا  به  راهنمائی  و  رهنمود  بنشیند  و پیرو  بزند  و  با  اصل  سترگ  ارتباط  دهد  و  پیوند  برقرار  سازد.

هر چند  که  قرآن  داستان  را  برای  کسانی  بیان  می‌داشـته  است‌ که  با  خود  آن  داستان  بود‌ه‌اند  و  در  آن  زیسته‌اند،  و  حوادث  آن  را  دیده‌اند،  ولی  بر  آگاهی  ایشان  می‌افزاید  و  بیش  از  پیش  مطّلعشان  می‌نماید،  و  برایشان  پرده  از  گوشه‌هائی  از  داستان  کنار  می‌زند  که  از  آنها  اطّلاعی  داشته‌ا‌ند  و  درک  و  فهمش  نکرده‌اند،  هر چند  که  قهرمانان  و  شرکت کنندگان  آن  داسـتان  بوده‌انـد!  بر  سردابها  و  کانالهای  نفسها،  و  بر  پیچ  و  خمهای  دلها،  و  بر نهانیها و پنهانیهای درونها، پرتو می اندازد، و با نور   اسرار  و  رموز  و  بیت‏ها  و  خطره‌های  نـهان  در  ژرفا‌های سینه ها را شناسائی و پدیدار  می کند.

این امر، در کنار زیبائی به تصویر کشیدن، و قدرت و حرارت آن ، همراه با ریشخند کمرشکن، و به تصویر کشیدن ترسوئی و هراس و دوروئی و نفاق و کج مداری و   کج‌سرشتی‌،  و  همراه  با  جلال  و  شکوه  دلربا  و  دل‌انگیز  و  به  تصویر  کشیدن  الهامگرانۀ  ایمان  و  شجاعت  و  صبر،و اطمینان و یقین بخشیدن به نفسهای مؤمنان، قرار دارد.

این  نصّ  قرآنی  آماده  برا‌ی  عمل  است‌،  نه  تنها  در  میان  آ‌ن  کسانی  که  با  حادثه  معاصر  بو‌دند  و  آن  را  مشاهده  نموده  بودند  و  بس.  و لیکن  این  نصّ  قرآ‌نی  آما‌ده  برای  عمل  است  در  میان  هر  مجموعه‌ای  کـه  بعد  از  آنـان  می‌آیند،  و  در  هر  دوره‌ا‌ی  از  تاریخ  که  در  آ‌ینده  روی  می‏‎نماید.  اصل  ا‌ین  نصّ  آماده  عمل  در  نفس  بشری  به  طور  کلّی  است‌.  آماده  عمل  در  نفس  بشری  به  طور  کلّی  ا‌ست  هر  زمان  که  با  حادثه‌ای  همچون  ایـن  حادثه  یـا  همگون  آن  در  روزگا‌ران  دور  و  دراز،  در  مکا‌نهای  گوناگون‌،  رویاروی  شود.  با  قوّت  و  قدرت  عمل  می‌کند  که  در  نفس  گروه  مسلمانان  نخستین  عمل  کرده  ا‌ست‌. 

نصوص  قرآنی  را  چنان  که  باید  درک  و  فـهم  نـمی‌کند  مگر  کسی  که  با  همچون  شرائط  و  ظروفی  رویا‌روی شود که نخستین بار نصوص قرآنی با آن شرائط و ظروف رویاروی گردیده است. در این وقت است که  نصوص  قرآنی  پرده  از  پشتوانۀ  اندوختۀ  خود  برمی‌دارد،  و  دلها  برای  درک  و  فهم  مفاهیم  و  مقاصد  کامل آ‌ن  باز  می‌شود.  در  اینجا  آن  نصوص  از  واژگان  و  جمله‌ها  به نیروها و توانها تبدیل و تغییر پیدا می کنند، و رخدادها و واقعه های به تصویر کشنده به جنبش و تکان  درمی آیند. به جنبش و تکان بسان موجودات جاندار  درمـی‌آیند،  و  پـیام‌رسان  و  برانگـیزنده  و  جوشان  می‌شوند  و  در  واقعیّت  زندگی  به  کار  می‌پردازنـد،  و  زندگی  را  به  سوی  حرکت  حقیقی  پیش  می‏‎برند،  هم  در  جهان  واقعیّت  بیرون  و  هم  در  جهان  حقیقی  درون‌.

قرآن  تنها کتاب  خواندن  و  فـرهنگ  نیست  و  بس  .  .  .  بلکه  قرآن  پشـتوانه‌ای  از  ســرزندگی  است ‌که  پـیش  می‏‎برد  و  پـیشرفت  می‏بخشد،  و  پـیامی  است‌ که  در  موقعیّت‏ها  و  حادثه‌ها  تازه  می‌شود  و  تجدید  حیات  پـیدا  می‌کند!  نصوص  قرآنی  آمادۀ  عمل‌ کردن  در  هر  لحظه‌ای  است‌،  هر  زمان ‌که  دلی  یافته  شود که  با  قرآن  هـمسو  و  همآوا گردد  و  بدان  پاسخ  دهد  و  لبیّک  گو‌ید،  و  شرائط  و  ظروفی  یافته  شود که  انـرژی  و  توان  نهان  در  آن  نصوص  را  آزاد  سازد،  انرژی  و  توانی‌ که  راز  شگفتی  و  سرّ  عجیبی  است‌.

انسان  نصّ  قرآنی  را  صد  بار  می‌خوا‌ند.  سپس  در  همان  موقعیّت  قرار  مـی‌گیرد،  یـا  با  همان  رخداد  روبرو  می‌گردد.  ناگهان  نصّ  قرآنی  را  تازه  می‏‎یابد.  بدو  چیزی  الهام  می‌کند  و  پیام  می‌دهد که  هرگز  پیش  از  آن  همچون  الهامی  نبخشیده  است  و  چنین  پـیامی  نـداده  است‌،  و  پاسخ  پـرسش ‌گیج‌کننده  را  مـی‌دهد،  و  دربـارۀ  مسألۀ  دشوار  و  پیچیده‌ای  فتوا  می‌دهد  و  حکم  صادر  می‌کند  و  راه  حلّ  پیش  می‌کشد،  و  راه  پنهان  را  روشن  و  مشخّص  می‌نماید،  و  جهت  مـراد  و  سمت  مـقصود  را  تـرسیم  می‌کند،  و  دل  را  به  یقین  قاطعانه  در کاری  برمی‌گرداند  که  با  آن  رویاروی  می‌گردد،  و  بدو کاملاً  اطـمینان  می‌دهد. 

این  چیزها  در گذ‌شته  و  حال  برای  غیر  قرآن  نبوده  است  و  نخواهد  بود. 

* 

روند  قرآنی  سخن  را  دربارۀ  واقعۀ  احزاب  می‌آغازد  با  یادآوری ‌کردن  مؤمنان  به  نعمت  خدا  در  حقّ  ایشان‌.  این  نعمت  منعکس  است  در  این ‌که  سـپاهیانی  را  از  جانب  آنان  برگردانـد که  مـی‌خواسـتند  مؤمنان  را  یکسره  ریشه‌کن  و  نابود  کنند.  این ‌کار  را  به  انجام  می‌رساندند  اگر  یاری  و  مدد  خدا  و  تدبیر  و  تقدیر  دقـیق  او  شامل  حالشان  نمی‌شد.  بدین  خاطر  قرآن  در  آیۀ  یکم  سرشت  آن  حادثه‌ را  مختصر  بیان  می‌کند،  و  آغاز  و  انجام  آن  را  پیش  از  شرح  و  بسط  حادثه  و  نشان  دادن  موقعیّتهای  آن  چکیده‌وار  می‌گوید.  تا  بدین  وسیله  نعمت  خدا  نـمایان  گردد،  نعمتی‌ که  آنان  را  بدان  تذکّر  می‌دهد  و  از  ایشان  می‌خواهد  آن  را  به  یاد  داشته  باشند.  همچنین  تا  پدیدار  و  آشکار  شود که  خدائی  به  مؤمنان  دستور  می‌دهد  از  وحی  او  پیروی‌ کنند،  و  تنها  بر  او  توکّل‌ کـنند  و  پشت  ببندند،  و  از کافران  و  منافقان  اطـاعت  نـنمایند،  همان  خدائی  است‌ که  پاسداران  دعوت  و  برنامۀ  خود  را  از  تجاوز  و  تعدّی‌ کافران  و  منافقان  می‌پاید  و  محافظت  و  مراقبت  می‌نماید:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَاءتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَجُنُوداً لَّمْ تَرَوْهَا وَکَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیراً) (9)

ای  مؤمنان‌!  بــه  یـاد  آورید  نـعمت  خدای  را  در  حقّ  خودتان‌،  بدانگاه  که  لشکرها  به  سراغ  شما  آمدند  (‌تـا  کار  اسلام  را  برای  همیشه  یکسره  کنند.  یعنی  پـیغمبر  را  بکشند  و  مسلمانان  را  درهم  بکوبند  و  مـدینه  را  غارت  کنند،  و  بالأخره  چراغ  اسلام  را  خاموش  سازند)‌.  ولی  ما  تندباد  (‌سخت  سردی‌)  را  بر  آنان  گماشتیم  و  لشکرهائی  (‌از  فرشتگان‌)  را  به  سویشان  روانه  کردیم  که  شما  آنان  را  نمی‌دیدید.  (‌فرشتگان  رعب  و  هراس  را  به  دلهـایشان  انداختند  و  طوفان  باد  خیمه  و  خرگاه  ایشان  را  بـازیچه  قرار  داد  و  بدین  وسیله  آنان  را  درهم  کوبیدیم‌)‌.  خداوند  می‌دید  کارهائی  را  که  می‌کردید.

بدین  مـنوال  در  ایـن  سرآغـاز  مـختصر،  سـرآغـاز  و  سرانجام  پیکار،  و  عناصر  قاطعانه  و  حتمی  مؤثّر  در  آن  را  ترسیم  می‌کند  .  .  .  آمدن  سـپاهیان  دشـمنان‌،  روانـه  شدن  باد  و  لشکریان  خدا،  لشکریانی ‌که  مؤمنان  آنان  را  نمی‌دیدند،‌ کمک  و  یاری  خدا که  مرتبط  با  علم  و  آگاهی  خدا  از  ایشان  است‌،  و  این  که  خـدا  کـارهای  ایشـان  را  می‏‎بیند  و  می‌پاید.

بعد  از  این  چکیده‌،  به  شرح  و  بسط  می‌پردازد،  و  بـه  تصویر کشیدن  را  پیش  می‌کشد:

(إِذْ جَاؤُوکُم مِّن فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنکُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10) هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِیداً (11) وَإِذْ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (12) وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ یَا أَهْلَ یَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَیَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِّنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً) (13)

(‌به  خاطر  بیاورید)  زمانی  را  که  دشمنان  از  طرف  بالا  و  پائین  (‌شهر)  شـما،  بـه  سوی  شـما  آمـدند  (‌و  مدینه  را  مـحاصره  کردند)‌،  و  زمــانی  را  کـه  چشـمها  (‌از  شـدّت  وحشت‌)  خیره  شده  بود،  و  جانها  به  لب  رسیده  بـود،  و  گمانهای  گوناگـونی  دربـارۀ  (‌وعدۀ‌)  خدا  داشتند  (‌قوی‌الایمان  به  وعدۀ  الهـی  مـطمئن‌،  و  ضعیف‌الایمان  نـامطمئن  بـود)‌.  در  ایـن  وقت  مـؤمنان  (‌در  کورۀ  داغ  حوادث  جنگ  و  مـبارزه  و  هـلاک  و  هـراس‌)  آزمـایش  شدند  و  سخت  به  اضطراب  افتادند.  و  (‌بـه  یـاد  آوریـد)  زمانی  را  که  منافقان  و  آنان  که  در  دلهـایشان  بـیماری  (‌نفاق‌)  بود  می‌گفتند:  خدا  و  پـیغمبرش  جز  وعده‌های  دروغین  به  ما  نداده‌اند.  و  (‌به  یاد  آورید)  زمـانی  را  کـه  گروهی  از  آنان  (‌که  منافق  و  ضـعیف‌الایمان  بـودند)  گفتند:  ای  اهل  یثرب‌!  اینـجا  (‌کنار  خندق‌)  جای  ماندگاری  شما  نیست  (‌و  ایستادگی  در  کارزار،  همگان  را  زیـانبار  می‌سازد)‌.  لذا  (‌به  منازل  خود)  برگردید.  دسته‌ای  از  ایشان  هم  از  پیغمبر  اجازۀ  (‌بازگشت  به  خانه‌های  خود)  خواستند،  و  گفتند:  واقعاً  خانه‌های  مـا  بـدون  حفاظ  و  نااستوار  است  (‌و  باید  برای  نگهبانی  از  آنها  بـرگردیم‌.)  در  حالی  که  بدون  حفاظ  و  نااستوار  نبود  و  مـرادشـان  جز  فرار  (‌از  جنگ‌)  نبود.

این  تصویری  است  از  هول  و  هراسی‌ که  مـدینه  را  به  ترس  و  لرز  انداخت‌،  و  کسـی  از  اهـالی  مـدینه  از  آن  برکنار  نماند  و  رهائی  پـیدا  نکرد.  مشـرکان  قریش  و  غـطفان  و  یـهودیان  بنی‌قریظه  از  هـر  سو  مدینه  را  محاصره‌ کرده  بودند  و  از  بالا  و  پـائین  آن  را  دور  زده  بودند.  دیگر  دلی  با  دلی  در  احساس  غم  و  اندوه  فرق  و  جدائی  نداشت‌.  بلکه  چیزی‌ که  فرق  و  جدائی  داشت  پاسخگوئی  این  دلها  بود،  و  این‌ که  این  دلها  دربارۀ  خدا  چگو‌نه  می‌اندیشیده‌اند،  و  در  سختی  و  تـنگنا  چگونه  رفتار  می‌کرده اند،  و  اندیشه‌های  آنها  دربارۀ  ارزشها  و  اسباب  و  علل  و  نتائج  چگو‌نه  بوده  است‌.  بدین  خـاطر  باید گفت‌ که  بلا  فراگیر،  و  آزمایش  دقیق‌،  و  جداسازی  مؤمنان  از  منافقان  قاطع  بوده  است‌،  و  جای  هیچ ‌گونه  شکّ  و  تردیدی  نیست‌.

امروزه  ما  به  موقعیّت  نگاه  می‌کنیم‌،  و  همۀ  نشانه‌ها  و  سیماها،  و  همۀ ‌کنشها  و واکنشها،  و  همۀ  خطرها  و  خاطره‌ها،  و  همۀ  حرکتها  و  جنبشهای  آن  را  در  برابر  خود  مجسّم  می‌بینیم‌. گوئی  پیکار  را  از  لابلای  این  نصّ ‌کوتاه  ملاحظه  می‌کنیم  و  وارسی  می‌نمائیم‌.

می‌نگریم  و  بیرون  موقعیّت  را  ورانداز  می‌کنیم‌:

(إِذْ جَاؤُوکُم مِّن فَوْقِکُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنکُمْ ).

(‌به  خاطر  بیاورید)  زمانی  را  که  دشمنان  از  طرف  بالا  و  پائین  (‌شهر)  شـما،  به  سـوی  شـما  آمـدند  (‌و  مـدینه  را  محاصره  کردند(‌.

آن‌ گاه  می‌نگریم  تا  تأثیر  موقعیّت  را  در  درونها  مشاهده  کنیم‌:

(وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ ).

و  زمانی  را  که  چشمها  (‌از  شـدّت  وحشت‌)  خیره  شـده  بود،  و  جانها  به  لب  رسیده  بود.

این  تعبیری  است ‌که  حالت  خوف  و  غم  و  ضیقت  را  به  تصویر  می‏کشند،  و  آن  را  با  سیـماهای  چـهره‌ها،  و  با  جنٻشهای دلها، ترسیم می کند.

(وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا) (10)

و  گـمانهای  گوناگـونی  دربـارۀ  (‌وعدۀ‌)  خدا  داشتند  (‌قویّ‌الایمان  به  وعدۀ  الهـی  مـطمئن‌،  و  ضـعیف‌الایمان  نامطمئن  بود).

روند  قرآ‌نی  این‌ گمانها  را  شرح  و  بسط  نمی‌دهد.  آنها  را  مجمل  و  مختصر  رها  می‌کند،  تا  حـالت  اضطراب  و  پریشانی  را  در  آنچه  احساس  می‌شده  است  و  در  آنچه  بر  دلها  می‌گذشته  است  ترسیم‌ کند،  و  بیانگر  این  باشد  که  برخی  از  دلها  بدین  سو  و  برخی  از آنها  بدان  سـو  می‌رفته  است‌،  و  اندیشه‌ها  در  دلهای گوناگون‌،  فرق  و  جدائی  داشته  است‌.

آن ‌گاه  نشانه‌های  موقعیّت  را  آشکارتر  می‌نمایاند،  و  ویژگیهای  هول  و  هراس  پیکار  را  روشن‌تر  به  تصویر  می‌کشد:

(هُنَالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِیداً) (11)

در  ایـن  وقت  مـؤمنان  (‌در  کـورۀ  داغ  حوادث  جنگ  و  مبارزه  و  هلاک  و  هراس‌)  آزمایش  شـدند  و  سـخت  بـه  اضطراب  افتادند. 

هول  و  هراسی ‌که  مؤمنان  را  برداشته  است  و  سخت  ایشان  را  به  اضطراب  انداخته  است  قطعاً  باید  هـول  و  هراس  وحشتناک  و  ترسناک  بوده  باشد.

محمّد  پسر  مسلمه  و  جز  او گفته‌اند:  در  جنگ  خندق  شب  ما  روز  بود.  مشرکان  به  نوبه‌ کشیک  می‌دادند  و  جایگزین  یکدیگر  می‌شدند.  یک  روز  ابوسفیان  پسر  حرب  همراه  با  یـارانش  عهده‌دار کار  و  بار  پیکار  می‌گردید.  یک  روز  خالد  پسر  ولید  سردمدار  جنگ  می‌شد.  روز  دیگری  عمرو  پسر  عاص  رهبری  را  تـقبّل  می‌کرد.  روز  د‌یگری  هبیره  پسر  ابووهب  فرماندهی  را  برعهده  می‌گرفت‌.  یک  روز  هم  عکرمه  پسر  ابوجهل  جلودار  و  پیشوای  معرکه  می‌شد.  و  دیگر  روز  نیز  ضرار  پسر  خطّاب  امیر گیر  و  دار  پیکار  می‌گردید  ...  تا  بدانجا  که  بلا  بسی  بز‌رگ  و  خیلی  سخت  شـد،  و  مـردمان  را  ترس  و  هراس  شدیدی  برداشت  و  آنان  را  به  وحشت  شگفتی  انداخت‌.

آنچه  را که  مقریزی  در کتاب‌:  «‌امتاع  الأسماع‌»  روایت  کرده  است‌،  حال  و  وضع  مسـلمانان  را  به  تصویر  می‌کشد.  مقریزی‌ گفته  است‌:

مشرکان  بامدادان  رسیدند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اصحاب  را  تدارک  دید  و  آنان  را  جمع  و  جور  و  راست  و  ریـز  کرد.  آن  روز  تا  پاسی  از  شب  جنگیدند.  نه  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  نه  کسی  از  مسلمانان  تـوانست  از  جای  خود  تکان  بخورد  و  حرکت ‌کند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نتوانست  نماز  ظهر  و  عصر  و  مغرب  و  عشاء  را  بخواند!  اصحاب  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌گفتند:  ای  پیغمبر  خدا  ما  نماز  را  نخوانده‌ایم!  او  می‌فرمود:  به  خدا  سوگند  من  هم  نماز  را  نخوانده‌ام‌!..  تا  زمانی‌ که  خدا  مشرکان  را  از  ایشان  به  دور  داشت‌،  و  هر  دسته‌ای  از  دو گروه  از  یکدیگر  جدا  شدند  و  به  جایگاه  خود  رفتند.  اسید  پسر  حضیر  همراه  با  دویست  نفر  بر  لبۀ  خندق  دید‌بان  شـد.  سوارانـی  از  مشرکان  به  سرپرستی  خالد  پسر  ولید  ناگـهانی  تـاخت  آوردند.  می‌خواستند  در  غفلت  از  مؤمنان ‌کار  مسلمانان  را  بسازند.  اسید  پسر  حضیر  مدّتی  با  ایشان  رزمـید  و  جنگید.  وحشی‌،  طفیل  پسر  نعمان  پسر  خنساء  ا‌نصاری  سلمی  را  با  نیزه‌ای  زد،  و  همان ‌گونه ‌که  حمزه  رضی الله عنه  را  در  احد  شهید کرده  بود،  طفیل  را  نیز  به  شهادت  رساند.  آن  روز  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:

(‌شَغَلنا ا‌لمُشرکُون  عَنْ  صَلاة  الْوُسطی  صَلاة  الْعصر‌.  مَلأ اللهُ ‌أجوافَهُم  وَ  قُلُوبهُم  ناراً )‌.^[3]

مشـرکان  مــا  را  از  نـماز  عـصر  بــازداشـتند.  خـدا  شکمهایشان  را  و  دلهایشان  را  از  آتش  پر  کند.

دو  دسته  از  طلایه‌داران  و  نگهبانان  مسـلمانان  در  شب  برای  دیدبانی  بیرون  آمدند  و  به  یکدیگر  برخورد  کردند.  در  حالی ‌که  هیچ  یک  از  دو گروه  همدیگر  را  نمی‌شناختند،  و گمان  بردند که  طرف  مقابل  از  جملۀ  دشمنان  هستند.  در  میانشان  جنگ  درگرفت  و  زخمی  شدن  و کشتن  به  وقوع  پـیوست‌.  هر  دو گروه  شعار  اسلامی  سر  دادند!  گفتند:

(حم . لا ینصرون...).

حا.میم‌.  پپروز نمی‌گردند     ..

از  یکدیگر  دست  برداشتند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دربارۀ  ایشان  فرمود:

(جراحکم فی سبیل الله ومن قتل منکم فإنه شهید ).

زخمی  شدنهایتان  در  راه  خدا  است‌،  و  کسی  که  از  شـما  کشته  شده  است  شهید  است‌. 

سخت‌ترین  اندوه  و  بدترین  بلا  برای  مسـلمانان  بود.  آنان  در  محاصرۀ  مشرکان  در  داخل  خندق  بودند.  ناگهان  بدیشان  خبر  رسید که  بنی‌قریظه  پیمان  را  شکسته‌ا‌ند  و  از  پشت  چه  بسا  بر  آنان  بتازند  و کارشان  را  بسازند.  مسلمانان  در  هیچ  لحظه‌ای  از  لحظات  ایمن  نبودند  که  مشرکان  در  خندق  بر  ایشان  یورش  آورند  و  بر  سرشان  بریزند،  و  یهودیان  به  سـویشان  بـتازند.  مسـلمانان  در  میان  این  گروه‌ها  و  دسته‌هائی  قـرار  داشـتند  کـه  آمـده  بودند  به  قصد  این‌ که  ایشان  را  ریشه‌کن  و  نابود کنند  در  پیکار  قاطعانه‌ای  که  واپسین  پیکار  باشد.

اینها  به  جای  خود،  در کنار  این‌ گروه‌ها  و  دسته‌ها  نیرنگ  منافقان  و کسانی‌ که  در  مدینه  خبره‌ی  ناگوار  و  نادرست  در  میان  مردم  می‌پراکندند  تا  ایشان  را  دچـار  اضطراب  و  تزلزل  افکار گردانـند،  و  در  مـیان  صفوف  سپاهیان  اسلام  خبرهای  نادرست  و  وحشت‌انگیز  پخش  می‌کردند،  بر  شدّت  بلا  و  بر  ناگواری  اندوه  می‌افزود:

(وإذ یقول المنافقون والذین فی قلوبهم مرض:ما وعدنا الله ورسوله إلا غرورا).

و  (‌به  یاد  آوریـد)  زمـانی  را  کـه  منافقان  و  آنـان  که  در  دلهایشان  بیماری  (‌نفاق‌)  بود  می‌گفتند:  خدا  و  پیغمبرش  جز  وعده‌های  دروغین  به  ما  نداده‌اند.

اینان  در  طوفان  غم  و  اندوه  تکان‌ دهنده  و  پریشان ‌کننده‌،  و  در  سیلاب  شدّت  و  حدّت  و  سختی‌ای ‌کـه‌ گـلوها  را  می‌فشرد،  فرصت  خوبی  برای  پرده  برداشتن  از  ناپاکی  درونهایشان  پیدا  کرده  بودند.  زیرا  آنـان  ایمن  از  ایـن  بودند که  کسی  ایشان  را  سرزنش‌ کند،  و  فرصتی  هم  دست  داده  بود که  به  سست‌ کردن  و  خوار گردانـدن  و  پـخش  شکّ  و  تردید  دربارۀ  وعدۀ  خـدا  و  وعـدۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ شروع‌ کنند.  ایشان  خاطر جمع  بودند که  کسی  نیست ‌که  آنان  را  در  برابر  چیزی‌ که  می‌گویند  بگیرد  و کیفر  دهد.  واقعیّت  محیط  هم  در  ظاهر  توهین  و  تحقیر  و  خوار  داشتن  ایشان  را  تصدیق  می‌کرد.  آنان  با  وجود  همۀ  ایـن  چـیزها  با  خود  راست  بودند  و  با  احساسات  و  افکارشان  منطقی  بشمار  مـی‌آمدند.  چه  ترس  و  هراس  پردۀ  نازک  آراستگی  ظـاهری  و  خوبی  نمادین  ایشان  را کنار  زده  و  به  دور  افکنده  بود،  و  دلها  و  درونهایشان  را  به ‌گونه‌ای  به  خوف  و  هول  انداخته  بود  که  ایمان  متزلزل  ایشان  در  برابرش  پـایدار  و  اسـتوار  نمی‌ماند.  این  بود که  ماهیّت  آنچه  احساس  می‌کردند  و  بدان  باور  داشتند،  آشکار گردید،  و  تظاهر  به  اسلام  را  مراعات  نکردند  و  خویشتن  را  نیکو  و نیک‌ روش  نشان  ندادند،  و  بلکه  چنان‌ که  بودند  خویشتن  را  نمودند!

همسان  همچون  منافقانی  و  بسان  چنین  شایعه ‌پراکـنانی  در  میان  هر گروه  و  دسته‌ای  یافته  می‌شوند.  موضعگیری  ایشان  در  سختی  و  محنت  همان  موضعگیری  برادران  و  یاران  این  چنانی  است‌ که  دیدیم‌.  آنان  در  طول  تـاریخ  نمونه‌های  مکرّری  در  میان  همۀ  نسلها  و گروه‌ها  هستند! 

(وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ یَا أَهْلَ یَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا ).

و  (‌به  یاد  آورید)  زمانی  را  که  گروهی  از  آنان  (‌که  منافق  و  ضعیف‌الایمان  بودند)  گفتند:  ای  اهل  یثرب  اینجا  (‌کنار  خندق‌)  جـای  ماندگاری  شـما  نـیست  (‌و  ایستادگی  در  کارزار،  همگان  را  زیانبار  می‌سازد)‌.  لذا  (‌به  منازل  خود)  برگردید.

آنان  اهالی  مدینه  را  ترغیب  و  تشویق  به  ترک  صفوف  مسلمانان  و  برگشت  به  خانه‌های  خود  می‌کردند،  با  تکیه  بدین  دلیل  و  برهان ‌که  ماندگاری  ایشان  در  جلو  خندق  و  مرزداری  و  نگاهبانی  بدین ‌گونه  و  بدین  روال‌،  بیجا  و  بی‌مورد  است‌،  و  خانه‌هایشان  کـه  در  فـراسوی  خـود  برجای‌ گذاشته‌اند  در  معرض  خطر  قرار  دارد  .  .  .  ایـن  دعوت‌،  دعوت‌ کثیف  و  ناپاکی  است‌.  از  سوراخ  ضعیفی  که  در  نفسها  به  درونها  می‌خزد،  و  آن  سوراخ  تـرس  و  خوف  بر  زنان  و  فرزندان  است‌.  خطر  ایشان  را  دور  زده  بود،  و  هول  و  هراس  اوج‌ گرفته  بود.  انـدیشه‌ها  درست  کار  نمی کرد،  و  افکار  برجای  نمی‌ماند.  بلکه  پریشان  و  نابسامان  بود،  و  گمانهای  نابهنجار گوناگونی  بر  دلها  می‌گذشت‌.

(وَیَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِّنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنَا عَوْرَةٌ ).

دسته‌ای  از  ایشان  هـم  از  پـیغمبر  اجـازۀ  (‌بـازگشت  بـه  خانه‌های  خود)  خواستند  و  گفتند:  واقـعاً  خانه‌های  مـا  بدون  حفاظ  و  نااستوار  است  (‌و  باید  برای  نگهبانی  از  آنها  برگردیم‌)‌.

آنان  اجازه  می‌خواستند  به  دلیل  ایـن  که  خانه‌هایشان  بر‌ای  دشمنان  پیدا  است‌،  و  بدون  نگاهبانی  و  محافظت  رها  گردیده  است‌.

در اینجا  قرآن  حقیقت  را  روشن  و  آشکار می‌سازد،  و  دلیل  و  حجّت  را  از  دست  ایشان  می‌گیرد:

(وَمَا هِیَ بِعَوْرَةٍ).

در  حالی  که  بدون  حفاظ  و  نااستوار  نبود.

آنان  را  به  عنوان  دروغگو  و  نیرنگباز  و  ترسو  و گریزان‌،  ثبت  و  ضبط  می‌کند:

(إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً) (13)

آنان  مرادشان  جز  فرار  (‌از  جنگ‌)  نبود.

روایت  شده  است‌ که  بنی‌حارثه‌،  اوس  پسر  قیظی  را  به  خدمت  پیغمبر  خدا  فرفرستاد‌ند  و  بدو  عرض‌ کردند: 

(إن بیوتنا عورة).

واقعاً  خانه‌های  ما  بدون  حفاظ  و  نااستوار  است‌.

خانه‌های  کسی  از  خانه‌های  انصار  مثل  خانه‌های  ما  نیست‌.  میان  ما  و  غطفان ‌کسی  نیست‌ که  جلو  ایشان  را  بگیرد  و  به  دفع  آنان  بکوشد.  لذا  اجازه  فرما  ما  برگردیم  به  خانه‌هایمان  تـا  فرزندان  و  زنـان  خود  را  بپائیم  و  محافظت  و  مراقبت  نمائیم‌.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ بـدیشان  اجازه  داد.  این  امر  به ‌گوش  سعد  پسر  معاذ  رسـید.  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  عرض ‌کـرد:  ای  فـرستادۀ  خدا  بدیشان  اجازه  مده‌.  به  خدا  سوگند  هر  وقت  بلا  و  مصیبت  سختی  دامنگیرمان  و  دامنگیرشان  شده  است  آنان  چنین‌ کرده‌اند  .  .  .  پس  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌ایشان  را  برگرداند.

آنان  این  چنین  بودند،  آنان‌که  قرآن  با  ایشان  رویاروی  می‌شود  و  نسبت  بدیشان  می‌گوید:

(إِن یُرِیدُونَ إِلَّا فِرَاراً) .

آنان  مرادشان  جز  قرار  (‌از  جنگ‌)  نبود.

*

روند  قرآ‌نی  در کنار  این  عکس  هنری  می‌ایستد،  عکس  هنری‌ای  که  موقعیّت  تـفرقه‌اندازی  و  آشـفته‌سازی  و  اتّحاد  ترس  و  هراس  و  نیرنگبازی  را  به  تصویر  می‌کشد.  روند  قرآنی  می‌ایستد  تا  یک  عکس  روحی  و  روانی  از  این ‌گونه  منافقان  و  از کسانی  بکشد که  در  دلهایشان  بـیماری  ا‌ست‌.  یک  عکس  روا‌نـی  داخلی  از  سسـتی  عقیده‌،  و  از  سستی  دل‌،  و  از  آمادگی  بـیرون  رفـتن  از  صف  را  از  ایشان  بیندازد،  بیرون  رفتن  از  صف  به  محض  این که  برخوردی  پیش  بیاید  و  پیکاری  درگیرد.  آنان  در  این  هنگام  بر  چیزی  ماندگار  نـمی‌مانند،  و  به  خاطر  چیزی  خوبی  و  نیکی  د‌رپیش  نمی‌گیرند:

(وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَیْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا یَسِیراً) (14)

(‌آنان  آن  اندازه  سست  اراده  و  ایمانند  که  نه  آمادۀ  پیکار  با  دشمن  و  نه  پذیرای  شهادتند)  و  اگر  احزاب  از  جوانب  مدینه  وارد  آن  شوند  (‌و  شهر  را  اشغال  کنند)  و  بدیشان  پـیشنهاد  نـمایند  که  از  دیـن  برگردید  (‌و  بت‌پـرستی  و  شرک  را  بپذیرید)  به  سرعت  می‌پذیرند  و  جز  مدّت  کمی  برای  انتخاب  این  پیشنهاد  درنگ  نخواهند  کرد!.

این ‌کارشان  با  دشمنانشان  در  خارج  از  مدینه  بود،  در  آن  حال  و  احوالی‌ که  هنوز  بر  ایشان  حمله  نشده  بود.  معلوم  است‌ که  غم  و  اندوه  و  بلا  و  مصیبت  هر  اندا‌زه  هم  بزرگ  باشد،  خطری‌ که  انتظار  می‌رود  جدای  از  خطری  است  که  روی  داده  است‌.  اگر  خطر  واقعاً  روی  بدهد  و  از  هر  سو  به  مدینه  تاخت  آورده  شود:

(ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ ).

آنگاه  بدیشان  پیشنهاد  نمایند  که  از  دیـن  برگردید  (‌و  بت‌پرستی  و  شرک  را  بپذیرید)  ... 

و  از  ایشان  خواسته  شود که  از  آئین  خود  برگردید:

  (لَآتَوْهَا). به  سرعت  می‌پذیرند.

با  شتاب  مـی‌پذیرند  و  درنگ  نـمی‌کنند،  و  تأخیر  نمی کنند:

(إِلَّا قَلِیلاً). جز مدّت  کمی‌.

مگر  مدّت  کمی‌.  یا  مگر  اندکی  از  آ‌نان ‌که  تا  اندازه‌ای  درنگ  می‌کنند  پیش  از  این ‌که  بدیشان  پاسخ  بدهند  و  سخنانشان  را  بپذیرند  و  تسلیم  شنوند  و کافر  شوند.  این  چنین  عقیدۀ  سسـتی  بر  دوام  نمی‌ماند  و  پـایداری  نمی‌کند.  این  ترسوئی  فراگیری  است  و  با  بودن  آن  نمی‌توانند  استوار  و  پایدار  بمانند  و  مقاومت  کنند.  قرآن  این  چنین  ایشان  را  معرّفی  می‌کند  و  آنان  را  نشان  می‌دهد،  و  درونهایشان  را  بدون  هر گونه  پرده‌ای  جلوه‌گر  و  نمایان  می‌سازد  .  .  .  آن‌ گاه  ایشان  را  با  عهدشکنی  و  خلاف  وعده‌ کردن  ننگین  می‌دارد.  آنان  با  چه‌ کسـی  عهدشکنی  و  خلاف  وعده  می‌کنند؟  با  خدائی ‌که  قبلاً  جز  این  را  بدو  وعده  داده  بودند  و  بر  آن  پیمان  بسته  بودند!  امّا  بعداً  عهد  و  پیمان  خود  را  با  خدا  مراعات  نکر‌دند  و نگاه نداشتند:

(وَلَقَدْ کَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لَا یُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَکَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولاً) (15)‏

آنان  قبلاً  با  خدا  عهد  و  پیمان  بسته  بـودند  کـه  پشت  به  دشمن  نکنند  و  نگریزند  (‌و  در  دفاع  از  اسلام  و  مسلمین  بایستند)‌.  عهد  و  پـیمان  خدا  پـرسش  دارد  (‌و  از  وفـای  بدان  بازخواست  می‌شود)‌.

ابن ‌هشام  از  قول  ابن ‌اسحاق  در  سیره  روایت‌ کرده  است‌:  آنان  بنو  حارثه  هستند.  ایشان ‌کسانیند که  در  جنگ  احد  با  بنو  سلمه  خواستند که  واپس  بکشند.  بعد  از  آن  قول  دادند  که  به  چنین  کاری  هرگز  برنگردند.  قرآن  ایشان  را  به  یاد  عهد  و  پیمان  می‌اندازد که  بسته‌اند  و  قـولی‌ کـه  دا‌ده‌ا‌ند.

امّا  در  جنگ  احد  خدا  ایشـان  را  مشـمول  مـرحمت  و  عنایت  خود  قرار  داد  و  ایشان  را  حمایت  و  رعایت ‌کرد  و  پایدار  و  استوارشان  بداشت،  و  آنان  را  از  عواقب  واپس  کشیدن  و  سستی  و  تنبلی‌ کردن  مصون  و  محفوظ‌ کرد.  این  امر  درسی  از  دروس  تربیتی  در  اوائل  دوران  جهاد  بود.  ولی  امروز،  و  بعد  از  زمان  درازی‌،  و  به  دنبال  تجربۀ کافی‌،  قرآن  ایشان  را  این‌ گو‌نه  با  درشتی  مخاطب  قرار  می‌دهد.

*

هنگام  رسیدن  بدین  بند  - ‌در  حالی‌که  آنان  جلو  عهد  و  پیمان  شکسته  هستند  به  امید  نـجات  از  خطر  و  ایـمن  ماندن  از  هول  و  هراس  -‌ قرآن  یکی  از  ارزشـهای  ماندگاری  را  در  وقت  مناسب  خود  مقرّر  می‌دارد،  و  اندیشه‌ای  را  تصحیح  می‌کند که  ایشان  را  به  عهدشکنی  و گریختن  فرا  می‌خواند:

(قُل لَّن یَنفَعَکُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذاً لَّا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلاً (16) قُلْ مَن ذَا الَّذِی یَعْصِمُکُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرَادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَلَا یَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِیّاً وَلَا نَصِیراً) (17)

بگو:  اگر  از  مرگ  یا  کشـته  شـدن  فرار  کـنید،  ایـن  فرار  سودی  به  حال  شما  نخواهد  داشت‌،  و  اگر  (‌هم  به  فرض‌)  سودی  داشته  باشد،  خدا  بیش  از  چند  روزی  (‌از  زندگی  دنیا)  بهره‌مندتان  نمی‌گرداند،  (‌و  روزگار  زندگی  هر چند  طولانی  هم  بـاشد  کـم  و  نـاچیز  است‌)‌.  بگو:  چـه  کسـی  می‌تواند  شما  را  در  برابـر  ارادۀ  خدا  حفظ  کند،  اگر  او  مصیبت  یا  رحمتی  را  برای  شما  بخواهـد؟  آنـان  غیر  از  خدا  هیچ  سرپرست  و  یاوری  برای  خود  نخواهند  یافت‌. 

قضا  و  قدر  خدا  چیره  بر حادثه‌ها  و  سرنوشتها  است‌.  قضا  و  قدر  خدا  حادثه‌ها  و  سرنوشتها  را  در  راستای  راه  معیّن  به  پیش  می‌راند،  و  آنها  را  به  نهایت  قطعی  و  به  خطّ  پایانی  حتمی  می‌رساند.  مردن  یا کشـته  شدن  قضا  و  قدری  از  قضاها  و  قدرها  است  و گریزی  از  ملاقات  آن  در  وقت  مقرّر  خود  نیست‌.  مردن  یـا کشته  شدن  نه  لحظه‌ای  جلو  می‌افتد  و  نه  لحظه‌ای  به  تأخیر  می‌افتد.  گریختن  در  دفع  قضا  و  قدر  قطعی  و  حتمی  به ‌گریزنده  سودی  نمی‌بخشد.  آنان  اگر  بگریزند  ایشان  قطعاً  مرگ  نوشته  شده  و  تعیین ‌گشتۀ  خود  را  در  موعد  نزدیک  خود  ملاقات  کنند.  هر  موعدی  هم  در  دنیا  نزدیک  بشمار  است‌،  و  هر کالائی  و  هر  نوع  بهره‏مندی  نیز  در  دنیا  اندک  و  ناچیز  است‌.  هیچ‌ کسی  نیست‌ که  بتواند  ایشـان  را  از  دست  خدا  نجات  دهد  و  از  اراده  و  مشیّت  خدا  باز  دارد.  حه  خدا  بخواهد  بدیشان  بلا  و  بدی  برساند  یا  بخواهـد  بدانان  رحمت  و  خوبی  عطاء ‌کند.  آنان  هیچ  یـاوری  و  هیچ  مددکاری  ندارند که  ایشان  را  در  برابر  خدا  حمایت  و  رعایت ‌کند  و  از  قضا  و  قدر  او  برهاند  و  بازدارد.

پس  باید که  تسلیم  شوند  و  تسلیم‌.  و  اطاعت  بکنند  و  اطاعت‌.  و  به  عهدی ‌که  با  خدا  بسته‌اند  در  خوشی  و  رفاه  و  در  ناخوشی  و گرفتاری  وفا  بکنند  و  وفا.  و  باید که ‌کار  و  بار  را  به  خدا  حواله  دهند،  و کاملاً  بدو  توکّل ‌کند  و  پست  بندند  .  .  .  این  خدا  است ‌که  هر چه  بخواهد  می‌کند. 

*

رونـد  قرآنـی  آنگاه  به  سخن  از  آگـاهی  خدا  از  بازدارندگان  می‌پردازد،  آن  کسانی ‌که  خودشان  از  جهاد  دوری  می‌گزینند  و  دیگر‌ان  را  نیز  به  نشستن  در  خانه‌ها  و  نرفتن  به  جهاد  دعوت  می‌کنند،  و  به  مردمان  می‌گویند: 

(‌لا  مُقام ‌لَکُم  فارجعو‌ا  )  .

ایـنجا  (‌کنار  خندق‌)  جـای  ماندگاری  شـما  نـیست  (‌و  ایستادگی  در  کارزار،  همگان  را  زیانبار  می‌سازد)‌.

از  آنان  یک  عکس  روحی  زیبائی  می‌کشد.  این  عکس  -  با  وجود  راست  بودن  -‌ خنده‌آور  است‌،  و این  نمونه  از  مردمان  را  تمسخر  می‌کند،  نمونه‌ای‌ که  پیوسته  تکرار  می‌گردد.  این  عکس  ترس  و گوشه‌گیری  و  جزع  و  فزع  و  شتابزدگی  و  دستپاچگی  چنین‌ کسانی  را  در  وقت  شدّت  و  رفاه  و  امن  و  امـان‌،  و  تـنگچشمی  در  خیر  و  خیرات  و  نشان  ندادن‌ کوچک‌ترین  تـلاش  در  راسـتای  نیکی  و  نیکو‌ئی‌،  و  جزع  و  فزع ‌کردن  و  آرام  و  قرار  نگرفتن  آنان  را  در  وقتی ‌که‌ گمان  بسیار  بعید  خطر  رود،  به  تصویر  مـی‌کشد  و  آشکـارا  مـی‌نمایاند  .  .  .  تـعبیر  قرآنی  این  عکس  را  می‌کشد  در  پسوده‌های  هنری  زیبا  و  زیبانگاری ‌که  راهی  برای  تبدیل  و تغییر  آن  یـا  بیان  کردن  و  توضیح  آن  جز  در  رونـد  اعجازانگیز  قرآن  نیست‌:

(قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنکُمْ وَالْقَائِلِینَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنَا وَلَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلاً (18) أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَیْرِ أُوْلَئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً (19) یَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ یَذْهَبُوا وَإِن یَأْتِ الْأَحْزَابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ یَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِکُمْ وَلَوْ کَانُوا فِیکُم مَّا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِیلاً) (20)

خداوند  کسانی  را  به  خوبی  مـی‌شناسد  که  مـردم  را  از  جنگ  بازمی‌داشتند،  و  کسانی  را  کـه  بـه  بـرادران  خود  می‌گفتند:  به  سوی  ما  بیائید  و  (‌به  ما  بپیوندید  و  خود  را  از  معرکه  بیرون  بکشید)‌،  و  جز  مـقدار  کـمی  (‌آن  هـم  از  روی  اکراه  یـا  ریـا)  دست  بـه  جنگ  نمی‌یازیدند.  آنـان  نسبت  به  شما  بخیلند  (‌و  برای  تهیّۀ  ادوات  و  ابزار  جنگی  کمترین  کمکی  نـمی‌کنند)  و  هنگامی  که  لحظات  بـیم  و  هـراس  فرا  مـی‌رسد  (‌و  جنگجویان  بـه  سـوی  یکدیگر  می‌روند  و  چکاچاک  اسـلحۀ  همدیگر  را  مـی‌شنوند،  آن  چنان  ترسو  هستند  که‌)  می‌بینی  به  تو  نگاه  مـی‌کنند  در  حالی  که  چشمانشان  بـی‌اختیار  در  حدقه  بـه  گردش  درآمده  است  همسان  کسی  که  دچار  سکرات  موت  بوده  و  می‌خواهد  قالب  تـهی  کـند.  امـا  هنگامی  که  خوف  و  هراس  نماند  (‌و  جنگ  به  پایان  رسید  و  زمان  امن  و  امان  فرا  رسید)  زبانهای  تند  و  تیز  خود  را  بی‌ادبانه  بـر  شـما  مـی‌گشایند  (‌و  مقامات  شـجاعت  و  یـاری  خویشتن  را  می‌ستایند،  و  پررویانه  سهم  هر چه  بیشتر  غنائم  را  ادّعا  مــی‌نمایند!)  و  بــرای  گرفتن  غنائم  سـخت  حریص  و  آزمندند.  آنان  هرگز  ایمان  نیاورده‌اند،  و  لذا  خدا  اعمال  ایشان  را  باطل  و  بـیمزد  مـی‌کند  و  این  کار  بـرای  خدا  آسان  است‌.  آنان  (‌از  شدّت  خوف  و  هراس  هنوز)  گمان  می‌کنند  لشکریان  احزاب  نـرفته‌انـد،  و  اگر  احزاب  بـار  دیگر  برگردند،  ایشان  دوست  می‌دارند  در  میان  اعراب  بــادیه‌نشین‌،  صــحرانشـین  شـوند  (‌تـا  اذیّت  و  آزاری  بدیشان  نرسد،  و  بدین  اکتفاء  می‌کنند  کـه  از  شـما  خبر  بگیرند)  و  اخبار  شما  را  جویا  شوند.  اگر  آنان  (‌قبلاً  فرار  نمی‌کردند  و  بـه  مـدینه  بـرنمی‌گشتند  و)  در  مـیان  شما  می‌ماندند،  جز  مقدار  کم  و  ناچیزی  نـمی‌جنگیدند  (‌و  این  هم  برای  ریا  و  خودنمائی  و  ...)‌.

این  نصّ  می‌پردازد  به  سخن  از  آگاهی  مؤکّدانۀ  یزدان  از  منصرف‌ کنندگان  و  بازدارندگان‌،  آ‌ن  کسانی ‌که  تـلاش  می‌کردند  در  صفهای ‌گروه  مسلمانان  تزلزل  و  سستی  به  وجود  آورند،  و  دوستان  و  برادران  خود  را  به  نشستن  و  از  جنگ  دست ‌کشیدن  دعوت  می‌کردند.

(وَلَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلاً) (18)

و  جز  مقدار  کمی  (‌آن  هم  از  روی  اکراه  یا  ریا)  دست  بـه  چنگ  نمی‌یازیدند.

در  جهاد  جز  زمان  اندکی  شرکت  نمی‌کردند.  آنان  برای  دانش  خدا  آشکارند،  و  خدا  از  خود  آنان  و  از  نیرنگشان  آگاه  ا‌ست‌.

آن‌ گاه  قلم ‌موی  اعجازانگیز  به  تـرسیم  سـیماهای  ایـن  نمونه  از  مردمان  می‌پردازد:

(أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ).

آنان  نسبت  به  شما  بخیلند.

آنان  در  درونهایشان  از  مسلمانان  ناراحتند  و  بر  ایشان  لب  به  دندان  می‌گزند.  نـمی‌خواهند  در  راه  مسـلمانان  تلاش  بکنند،  و  دوست  نمی‌دارند  با  دارائی  و  اموال  بدیشان  کمک  بکنند  و  یاری  برسانند. گذشته  از  این‌ که  کمک  و  یاری  عملی  و  مالی  خود  را  از  شما  دریـغ  می‌دارند،  در  عواطف  و  احساسات  نیز  نسبت  به  مسلمانان  دریغ  می‌ورزند  و  تنگچشمی  نشان  می‌دهند. 

(فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ کَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ ).

هنگامی  کــه  لحــظات  بـیم  و  هـراس  فرا  مـی‌رسد  (‌و  جنگجویان  به  سوی  یکدیگر  می‌روند  و  چکاچاک  اسلحۀ  همدیگر  را  مــی‌شنوند،  آن  چنان  تـرسو  هسـتند  کـه‌)  می‌بینی  به  تو  نگاه  مـی‌کنند  در  حـالی  کـه  چشـمانشان  بی‌اختیار  در  حدقه  بـه  گردش  درآمـده  است  هـمسان  کسی  که  دچار  سکرات  موت  بـوده  و  مـی‌خواهـد  قـالب  تهی  کند.

این  هـم  عکس  روشن  و  نـمایانی  است  با  سـیماهای  آشکار  و  اندامهای  جنبان.  در  عین  حال  خنده‌آور  است  و  این  نوع  ترسویان  را  به  تمسخر  می‌گیرد،  ترسویانی‌ که  بندهای  اندامش  و  اعضاء  بدنشان  در  لحظۀ  خوف  و  هراس  از  ترس  به  لرزه  و  تکان  درمی‌آید،  و  از  ضعف  و  سستی  و  زبونی  ایشان  سخن  می‌گوید!

بیش  از  اندازه  وقتی  مسخره  به  نظر  می‌آیند که  هول  و  هراسی  نمی‌ماند  و  امن  و  امان  به  میان  می‌آید:

(فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوکُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ).

امّا  هنگامی  که  خوف  و  هراس  نماند  (‌و  جنگ  بـه  پـایان  رسید  و  زمان  امن  و  امان  فرا  رسید)  زبانهای  تند  و  تـیز  خود  را  بی‌ادبانه  بر  شما  می‌گشایند  (‌و  مقامات  شجاعت  و  یاری  خویشتن  را  می‌ستایند،  و  پررویانه  سهم  هر چه  بیشتر  غنائم  را  ادّعا  می‌نمایند!)‌.

از  سوراخهای  خود  بیرون  می‌آیند،  و  صداهایشان  پس  از  آن  لرزش  و گـنگی  بلند  می‌گردد،  و  شاهرگهای  گردنهایشان  از  عظمت  باد  می‌کند  و  می آماسد،  و  بعد  از  این‌ که  خویشتن  را  پنهان  می‌کردند  هم  ایـنک  بـاد  بـه  غبغب  مـی‌انـدازنـد  و  خویشتن  را  چاق  و  فربه  می‌نمایانند،  و  بی‌شرمانه  ادّعاهائی  می‌کنند  آنچه  را  که  بخواهند.  ادّعـاء  مــی‌کنند که  در  جنگ  چه  از  خودگذشتگیها  و  فداکاریها  و کارهای  بزرگ  و  سترگی  داشته‌اند،  و  چه  دلیریها  و  قهرمانیهائی  که  نشان  داده‌اند!  گذشته  از  این‌،  آنان‌:

(أَشِحَّةً عَلَى الْخَیْرِ ).

برای  گرفتن  غنائم  سخت  حـریص  و  آزمندند.

هیچ‌ گونه  تاب  و  توانی  و  تلاش  و کوششی  و  دارائی  و  اموالی  و  جانی  در  راه  خیر  و  صلاح  نـمی‌بخشند  و  مبذول  نمی‌دارند،  با  وجود  آن  همه  ادّعـای  عـریض  و  طویلی‌ که  دارنـد،  و  با  وجود  آن  همه  خودستائی  و  خودخواهی  و  زبان‌درازی  و  روده‌درازی  که  دارند!

این  نمونه  از  مردمان  در  میان  هیچ  نسلی  و  در  میان  هیچ  قبیله‌ای  قطع  نمی‌شود.  بلکه  همچون  نمونه‌ای  پیوسته  یافته  می‌شود.  این ‌گروه  از  مردمان  در  وقت  امن  و  امان  و  رفاه  و  خوشی‌،  دلیر  و گویا  و  برجسته  و  آشکارند،  ولی  آنان  در  وقت  شـدّت  و  حدّت  و  هـول  و  هـراس‌،  ترسان  و  ساکت  و گوشه‌گیرند.  بخیل  و  تنگچشـم  در  خیر  و  خیرات  هستند،  و  نسبت  به  نیکان  و  خوبان  حسود  و  کینه ‌توزند،  و  جز  نیش  زبان  بهرۀ  شایستگان  و  نابستگان  نمی‌کنند!

(أُوْلَئِکَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ ).

آنان  هرگز  ایمان  نیاورده‌اند،  و  لذا  خدا  اعمال  ایشـان  را  باطل  و  بیمزد  می‌کند.

این  علّت  نخستین  است‌.  علّت  این  است ‌که  خوشی  ایمان  با  دلهایشان  نیامیخته  است‌،  و  دلهایشان  با  نور  ایـمان  راهیان  و  رهنمون  نگردیده  است‌،  و  خطّ  سیر  برنامۀ  ایمان  را  نپیموده  است‌.

(فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ ).

لذا  خدا  اعمال  ایشان  را  باطل  و  بیمزد  می‌کند.  آنان  پیروز  نگردیده‌اند،  بدان  خاطر که  عـنصر  اصـیل  پیروزی  در  میان  نبوده  است  و  وجود  نداشته  است‌. 

(وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً) (19)

و  این  کار  برای  خدا  آسان  است‌.

اصلاً  چیزی  وحود  ندارد که  برای  خدا  مشکل  باشد،  و  فرمان  یزدان  انجام  پذیرفتنی  و  شدنی  است‌.

و  امّا  جنگ  احزاب،  نصّ  قرآنی  در  به  تصویر کشـیدن  احزاب  و گـروه‌ها  پـیش  مـی‌رود  و  تـصویر  خـنده‌آور  ننگینی  را  از  ایشان  می کشد:

(یَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ یَذْهَبُوا ).

آنان  (‌از  شـدّت  خوف  و  هـراس  هـنوز)  گمان  مـی‌کنند  لشکریان  احزاب  نرفته‌اند.

آنان  هنوز که  هوز  است  بر  خود  می‌لرزند،  و کوچ  و  حقارت  نشان  می‌دهند،  و  دیگر‌ان  را  به  خواری  و  ذلّت  می‌خوانند!  نمی‌خواهند  بپذیرند  و  باور کنند  که  احزاب  رفته‌اند  و  میدان  را  خالی ‌گذاشته‌اند،  و  ترس  و  هراسی  در  میان  نمانده  است‌،  و  امن  و  امان  فرا  رسیده  است‌!

(وَإِن یَأْتِ الْأَحْزَابُ یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِی الْأَعْرَابِ یَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِکُمْ ).

و  اگر  احزاب  بار  دیگر  برگردند،  ایشان  دوست  می‌دارند  در  میان  اعراب  بادیه‌نشین‌،  صحرانشین  شوند  (‌تا  اذیّت  و  آزاری  بدیشان  نرسد،  و  بـدین  اکتفاء  می‏‎کنند  که  از  شما  خبر  بگیرند)  و  اخبار  شما  را  جویا  شوند.

وای  چه  تمسخری‌!  وای  چه  تصویر نـنگینی‌!  وای  چه  عکس  خنده‌آوری‌!  اگر  احزاب  بار  د‌یگر  بیایند  ایـن  ترسویان  دوست  می‌دارند کاش  هیچ  وقت  اهل  مدینه  نـمی‌بودند.  دوست  مـی‌دارنـد  کاش  جزو  اعراب  بادیه‌نشین  می بودند،  و  با  اهل  مدینه  در  زندگی  شرکت  نمی‌کردند  و  نمی‌زیستند  و  سرنوشتشان  با  اهالی  آنجا  گره  نمی‌خورد،  و  حتّی  نمی‌دانستند  در  میان  اهالی  مدینه  چه  می‌گذرد! کاش  از  آنچه  در  مـیان  اهالی  آنـجا  می‌گذشت  چیزی  نمی‌دانستند،  و  تنها  از  آن  همچون  غریبا‌نی‌ که  از  غریبا‌ن  می‌پرسند،  آنان  از  خبری‌ که  در  مدینه  می‌گذشت  می‌پرسیدند!..  این  سخن  هم  برای  مبالغه  در  دوری  و  جدائی‌،  و  رهائی  از  هولها  و  هراسها است.

این  چنین  آرزوهای  خنده‌آوری  داشتند،  بدان  هنگام  که  در  خانه  و کاشانۀ  خود  نشسته  بودند  و  از  جرگۀ‌ کارزار  بدور  بودند،  و  مستقیماً  درگیر  پیکار  نبودند.  بلکه  هو‌ل  و  هراس  دورادور،  و  ترس  و  لرز  از  حضور  در  جنگ  در  آینده  بود!

(وَلَوْ کَانُوا فِیکُم مَّا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِیلاً) (20)

اگر  آنان  (‌قبلاً  فرار  نمی‌کردند  و  به  مدینه  بـرنمی‌گشتند  و)  در  میان  شما  مـی‌ماندند،  جز  مـقدار  کـم  و  نـاچیزی  نمی‌جنگیدند  (‌و  آن  هم  برای  ریا  و  خـودنمائی  و  .. .)‌.  با  این  خطّ  و  خطوط‌،  ترسیم  عکس  به  پایان  می‌رسد، 

عکس  آن  نمونه‌ای  که  در  مـیان  گروه  مسـلمانانی  می‌زیستند که  تازه  در  مدینه  پـدید  آمده  بودند،  آن  نمونه‌ای ‌که  در  میان  هر  نسلی  و  در  بین  هـر  قـبیله‌ای  همیشه  تکرار  می‌شوند،  با  همان  سیماها  و  با  همان  نشانه‌ها  .  .  .  ترسیم  عکس  پایان  می‌گیرد،  ولی  در  دلها  و  درونها  تحقیر  این  نمونه  از  مردمان‌،  و  تمسخر  ایشان‌،  و  بیزاری  از  آنان‌،  و  حقارت  و  نـاچیزی  ایشـان  در  نزد  یزدان‌،  و  هم  در  پیش  مردمان  را  برجای ‌گذاشته  است‌. 

*

این  حال  و  احوال  منافقانی  است ‌که  در  دلهایشان  بیماری  است‌،  و  حال  و  احو‌ال  شایعه ‌پراکنان  دروغ‌ پردازی  است  که  در  میان  صفهای  مسلمانان  خبرهای  نادرست  پخش  می‌کردند.  این  هم  عکس  نازیبا  و  بد  ایشان  بود.  و لیکن  هول  و هراس  و  غم  و  اندوه  و  شدّت  و  سختی  و  به  تنگنا  افـتادن‌،  جـملگی  مـردمان  را  بدین  صورت  زشت  درنـیاورده  بود  ...  در  آنجا  صورتهای  نـورانی  و  درخشانی  هم  در  دل  تاریکیها  بودند.  صورتهای  نورانی  و  درخشان  کسانی ‌که  در  وسط  زلزلۀ  ترسها  و  هراسـها  آرمیده  بودند،  و  به  خدا  ایمان  و  اطمینان  داشتند،  و  به  قضا  و  قدر  او  راضی  بودند،  و  یقین  داشتند که  به  دنبال  خوف  و  هراس  و  آشفتگی  و  اضطراب  و  دلهره‌،‌ کمک  و  یاری  خدا  در  می‌رسد.

روند  قرآنی  سخن  از  این  صورتهای  نورانی  می‌گوید،  و  آن  را  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌آغـازد:

(لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً) (21)

سرمشق  و  الگوی  زیـبائی  در  (‌شـیوۀ  پـندار  و  گفتار  و  کردار)  پیغمبر  خدا  برای  شـما  است‌.  بـرای  کسـانی  کـه  (‌دارای  سـه  ویژگی  باشند:‌)  امید  به  خدا  داشته‌،  و  جویای  قیامت  باشند،  و  خدای  را  بسیار  یاد  کنند.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  وجود  هول  و  هراس  بیشمار،  و  در  تنگنا  قرار گرفتن  و  دچار  مضیقت  شـدن  طاقت ‌فرسا،  پناهگاه  پرامن  و  امان  مسلمانان‌،  و  منبع  یقین  و  اطمینان  و  امـید  و  وثـوق  ایشـان  بود.  بررسی  موقعیّت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  ا‌ین  حادثۀ  بزرگ  چیزی  است‌که  برای  رهبران‌ گروه‌ها  و  سردستگان  جنبشها  و  نهضتها،  راهشان  را  تـرسیم  مـی‌کند  و  راستای  مسـیرشان  را  روشـن  می‌گرداند.  رسول  اکرم  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سرمشق  و  الگوی  زیبائی  برای ‌کسانی  است‌ که  امید  به  خدا  داشته  باشند  و  خواهان  قیامت  باشند،  و  در  پی  سرمشق  و  الگوی  زیبا  و  خوبی  برای  خود  باشند،  و  خدای  را  یـاد کنند  و  او  را  از  یـاد  نبرند. 

زیبا  است ‌که  به  پرتوهائی  از  این  موقعیّت‌،  برای  مثال  نگاهی  بیندازیم‌.  چرا ‌که  ما  در  اینجا  نمی‌توا‌نیم  به  شرح  و  بسط  بپردازیم‌:

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بیرون  آمد  و  با  مسلمانان  در  خندق  به ‌کار  پرداخت‌. کلنگ  می‌زد  و  می‌کند،  و  خاک  را  با  بیل  جمع  می‌کرد  و  با  زنبیل  برمی‏داشت  و  بیرون  می‌ریخت‌.  با  رجز خوانان  با  صدای  بلند  رجز  می‌خواند  و  می‌سرود.  عادت  مسلمانان  چنین  بود که  در  وقت‌ کار کردن  با  صدای  بلند  رجز  بخوانند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برگردان  رجز  را  تکرار  می  کرد.  آنان  آهنگهائی  از  آهنگهای  ساده‌ای  می‌خواندند که  برگرفته  از  حوادث  جاری  بود.  مردی  از  مسلمانان  جُعَیْل‌^[4]  نام  داشت‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نـام  او  را  نـپسندید  و  وی  را  عمرو  نـامید. کارگران  خندق  با  یکدیگر  این  رجز  ساده  را  سر  دادند  و  خواندند:

(سماه من بعد جعیل عمرا

                           وکان للبائس یوما ظهرا ).

«‌بعد  از  آن‌ که  جعیل  نام  داشت  او  را  عمرو  نامید،  و  او  روزی  و  روزگاری  پشتیبان  فقیر  و  د‌رمانده  بود»‌.

وقتی‌ که  در  برگردان  رجز  به ‌کلمۀ  «‌عمرو»  می‌رسیدند،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌فرمود‌:  ‌«‌عَمراً‌»‌.  و  وقتی‌ که  به  واژۀ  «‌ظَهْر»  می‌رسیدند،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌فرمود:  «‌ظهراً»‌.

ما  باید  همچون  فضائی  را  پیس  چشم  داریم‌،  فضائی‌ که  در  آن  مسـلمانان‌ کار  مـی‌کردند،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  میانشان  بود. کلنگ  می‌زد.  با  بیل  می‌روبید.  با  زنبیل  خاکها  را  برمی‏داشت  و  سپرد.  با  ایشان  همچون  نغمه‌ای  را  سر  می‌داد  .  .  .  باید  تصوّر کنیم  ا‌ین  فضا  به  جانهایشان  چه  تاب  و  تـوانـی  مـی‌بخشید  و  چـه  نـیروئی  را  آزاد  می‌کرد،  و  چه  چشمه‌ساری  را  با  رضا  و  رغبت  و  یقین  و  اطمینان  و  بزرگواری  در  هستی  ایشان  برمی‌جوشاند.  زید  پسر  ثابت  از  جمله‌ کسانی  بود که  خاکها  را  می‏‎برد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(أما إنه نعم الغلام ! ).

امّا  او  بهترین  جوان  است‌!.

خواب  بر  چشمهای  زید  غلبه ‌کرد  و  در  داخل  خندق  به  خواب  رفت‌.  هوا  سخت  سرد  بود.  عـماره  پسـر  حـزم  اسلحۀ  زید  را  برداشت‌.  زید  متوجّه  نگردید.  وقتی ‌که  از  خواب  بیدار  شد،  نگران  و  پریشان‌ گـردید.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(یا أبا رقاد ! نمت حتى ذهب سلاحک ).

ای  پدر  خواب‌!  خوابیدی  تـا  اسـلحه‌ات  از  دست  بشـد  و  رفت‌!. 

سپس‌ فرمود:

(من له علم بسلاح هذا الغلام " ? ).

چه  کسی  از  اسلحۀ  این  جوان  علم  و  اطّلاعی  دارد؟‌.  عماره  عرض ‌کرد:  ای  پیغمبر  خدا،  اسلحه  در  نـزد  مـن  است‌.  فرمود:

(فرده علیه ).

آن  را  بدو  برگردان.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌نهی  فرمود که  مسلمان  ترسانده  شود،  و  کالای  او  شوخی‌ کنان  برداشته  شود.

این  هم  حادثه‌ای  است ‌که  بیداری  چشم  و  دل ‌کسانی  را  به  تصویر  می‌کشد که  در  صف  مسلمانان  بوده‌اند،  چه  کـوچک  و چه  بزرگ.  همچنین  شوخی‌ شـیرین  و  مهربانانه  و  بزرگوارانه  را  به  تصویر  می‌کشد:

(یا أبا رقاد ! نمت حتى ذهب سلاحک ).

ای  پدر  خواب‌!  خوابیدی  تـا  اسـلحه‌ات  از  دست  بشـد  و  رفت‌!. 

در  پایان‌،  آن  فضائی  را  به  تصویر  می‌زند که  مسلمانان  در  آن  در کـنف  حـمایت  و  عـنایت  پـیغمبرشان  در  تـنگ‌ترین  و  سـخت‌ترین  شـرائـط  و ظروف  بسر  می‏بردند.

در  آن  هنگام  روح  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پـیروزی  را  دورادور  می‌نگرد،  و  چشمانش  آن  را  در  پرتو  جرقّه‌هائی  می‏‎بیند  که  بر  اثر  ضربه‌های  پتکها که  بر  صخره  سـنگها  آشنا  مـی‌شود  برمی‏خیزد.  از  آن  بـرای  مسـلمانان  سخن  می‌گوید،  و  به  دلهایشان  یقین  و  اطمینان  می‏بخشد. 

ابن  اسحاق‌ گفته  است‌:  از  سلمان  فارسی  برایم  روایت  کرده‌اند  که  گفته  است‌:  در  گوشه‌ای  از  خندق  پـتک  می‌زدم‌.  صخره  سنگ  بزرگی  را  می‌زدم‌ که  سـخت  و  ناجور  بود.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  مـن  نـزدیک  بود.  هنگامی ‌که  دید  ضربه‌هائی  می‌زنم  و  جایگاه  من  برایم  سخت  است  پائین  آمد  و  پتک  را  از  دست  من‌ گرفت‌.  با  آن  ضربه‏ای  زد.  از  زیر  پتک  جرقّه‌ای  برخاست‌.  آن‌ گاه  پتک  دیگری  بدان  صخره  سنگ  زد.  حرقّۀ  دیگری  برخاست‌.  ضربۀ  سومی  را  زد.  جرقّۀ  دیگری  برخـاست‌.  بدو  عرض  کردم‌.  ای  پیغمبر  خدا  پدر  و  مادرم  فـدایت  شوند،  این  چه  بود که  دیدم  از  پتک  برخاست  بدانگاه‌ که  ضربه‌ها  را  به  صخره  سنگ  زدی‌؟  فرمود:

(أو قد رأیت ذلک یا سلمان ).

ای  سلمان  تو  آن  را  دیدی‌؟‌.

گفتم‌:  بلی‌.  فرمود:

(أما الأولى فإن الله فتح علی بها الیمن . وأما الثانیة فإن الله فتح علی بها الشام والمغرب . وأما الثالثة فإن الله فتح علی بها المشرق).

در  پرتو  چرقّۀ  اول  خدا  یمن  را  برای  من  فتح  کرد.  و  در  پرتو  جرقّۀ  دوم  خدا  شام  و  باختر  را  برای  من  فتح  کرد.  و  در  پرتو  جرقّۀ  سوم  خدا  خاور  را  برای  من  گشود.  در کتاب‌:  «‌امتاع  الأسماع‌»  مقریزی‌،  این  حادثه  به  عمر  پسر  خطاب‌،  با  حضور  سلمان  -‌رضی ‌الله‌ ‌عنهما  -  نسبت  داده  شده  است‌.

ما  امروزه  باید  تصوّر کنیم ‌که  مثل  چـنین  سـخنی  چـه  تأثیری  در  دلها  داشته  است‌،  در  آن  حال  و  احوالی‌ کـه  خطر  از  هر  سو  دلها  را  احاطه‌ کرده  است‌.

باید  بر  ایـن  تصویرهای  نورانـی‌،  تصویر  حذیفه  را  بـیفزائـیم‌.  وقتی ‌که  حذیفه  از کسب  خبر  احزاب  برمی‏گردد،  و  سرمای  شدید  او  را  در بر گرفته  است‌،  و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدین  هنگام  به  نماز  ایستاده  است  و  در  جامه‌ای  از  جامه‌های  یکی  از  زنـان  خـود  نمـاز  می‌خواند.  وقتی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ در  نماز  است  و  با  خدای  خود  در  تماس‌،  حذیفه  را  رها  نمی‌کند که  بر  خود  از  سـرما  بلرزد  تـا  او  از  نـمازش  می‌پردازد.  بلکه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  حذیفه  را  در  مـیان  پـاهای  خـود  جای  می‌دهد  و گوشه‌ای  از  آن  جامه  را  بر  او  می‌انـدازد  تـا  مهربانانه  او  را  گرم‌ کند،  و  به  نماز  خود  ادامه  می‌دهد.  وقتی‌ که  نماز  را  به  اتمام  می‌رساند،  حذیفه  او  را  از  خبر  می‌آگاهاند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  حذیفه  را  از  مـژده‌ای  مطّلع  می‌فرماید که  دلش  از  آن  خبر  داده  است  و  با  آن  آشـنا  شده  است‌.  آن‌ گاه  حذیفه  را  می‌فرستد  تا  ببیند  چه  خبر  است‌!

و  امّا  دلیری  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم در  هـنگامۀ  هول  و  هـراس  چگونه  بوده  است‌،  و  چگونه  اسـتقامت  و  شکـیبائی  و  پایداری  کرده  است‌،  این  شجاعت  در  سراسـر  داسـتان  نمودار  و  آشکار  است‌،  و  نیازی  نیست ‌که  ما  آن  را  نقل  کنیم‌.  چرا که  فـراوان  و  شـناخته  و  مشـهور  و  معروف  همگان  است‌.

خداوند  راست  فرموده  است‌:     

(لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً) (21)

سرمشق  و  الگوی  زیبائی  در  (‌شـیوۀ  پـندار  و  گفتار  و  کردار)  پیغمبر  خدا  برای  شـما  است‌.  برای  کسـانی  که  (‌دارای  سه  ویژگی  باشند:‌)  امید  به  خدا  داشته‌،  و  جویای  قیامت  باشند،  و  خدای  را  بسیار  یاد  کنند.

*

آن ‌گاه  تصویر  ایمان  استوار  و  پایدار  و  دارای  اعتماد  و  اطمینان  جلوه‌گـر  می‌آید.  تـصویر  درخشـان  و  رخشـان  مؤمنان  در  رویاروی  ایشـان  به  هول  و  هراس‌،  و  در  هنگامۀ  ملاقات  آنان  با  خطری ‌که  دلهای  با  ایمان  را  نیز  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد.  این  تصویر  از  ایـن  لرزه  و  تکان  ماده‌ای  برای  آرام‌ گرفتن  و  آرمـیدن  و  اعتماد  و  یقین  می‌سازد،  و  آن  را  مایۀ  مژده  و  شادی  و  انگیزۀ  یقین  و  وثوق  می‌نماید:

(وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً) (22)‏

هنگامی  که  مؤمنان  احزاب  را  دیـدند،  گفتند:  ایـن  هـمان  چیزی  است  که  خدا  و  پیغمبرش  بـه  مـا  وعده  فرموده  بودند.  (‌خدا  و  رسـول  او  بـه  مـا  وعده  داده  بـودند  کـه  نخست  سـختیها  و  رنـجها،  و  بـه  دنبال  آن  خوشیها  و  گنجها  است‌)  و  خدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده‌اند.  ایـن  سختیها  جز  بر  ایمان  (‌به  خدا)  و  تسلیم  (‌قضا  و  قدر  شدن‌)  ایشان  نمی‌افزاید.

هول  و  هـراسی ‌که  مسلمانان  در  ایـن  حادثه  با  آن  رویاروی  شدند  آن  اندازه  بزرگ  بود،  و  غم  و  اندوه  و  مصیبت  و  بلائی‌ که  با  آن  روبرو گردیدند  آن  انـدازه  سخت  و  شدید  بود،  و  تهدید  و  بیم  و  جزع  و  فزعی ‌که  گریبانگیرشان  شد  آن  اندازه  نابهنجار  و  ناگوار  بود که  ایشان  را  سخت  به  لرزه  و  تکان  انداخت  و  در  دلهایشان  زلزله‌ای  افکند  که  راستگوترین‌ گویندگان  از  آنان  سخن  گفته  است  و  دربارۀ  ایشان  فرموده  است‌:

 (هنالک ابتلی المؤمنون وزلزلوا زلزالا شدیدا).

در  ایــن  وقت  مؤمنان  (‌در  کورۀ  داغ  حـوادث  جنگ  و  مبارزه  و  هلاک  و  هراس‌)  آزمایش  شـدند  و  سـخت  بـه  اضطراب  افتادند.

مردمان  انسانهائی  از  آدمیزادگان  بودند.  آدمیزاده  دارای  تاب  و  توان  محدودی  است‌.  خداوند  آدمیزادگان  را  به  کارهائی  بالاتر  از  توانشان  فرا  نمی‌خواند،  و  بیش  از  حدّ  و  مرز  تابشان  از  ایشان  چیزی  نمی‌خواهـد.  بـا  وجـود  اعتماد  و  اعتقادشان  به  یاری  و مدد  خدا  در  فرجام‌ کار،  و 

با  وجود  مژدۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدیشان،  آن  مژده‌ای ‌که  از  موقعیّت  موجود  به  طور کلّی  فراتر  می‌رود  و  به  فتح  یمن  و  شام  و  باختر  و  خاور  می‌پردازد،  با  وجود  همۀ  اینها  هول  و  هراسی‌ که  فرا  رسیده  بود  و  آماده  و  حاضر  شده  بود  و  بدیشان  دست  داده  بود،  آنان  را  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد  و  ایشـان  را  پـریشان  حال  و  نگر‌ان  می‌گرداند  و  دم  و  بازدمشان  را  با  غم  و  غصّه  می‌آلاید  و  گلوهایشان  را  می‌فشارد  و  ایشان  را  خفه  می‌نماید.

چیزی ‌که  بیش  از  همۀ  چیزها  این  حالت  را  روشن‌تر  و  رسـاتر  به  تصویر  مـی‌کشد،  خبر  حذیفه  است‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  حالت  یاران  خود  را  احسـاس  مـی‌کند،  و  می‌داند  د‌ر  درونهایشان  چه  می‌گذرد.  ایـن  است ‌که  می‌فرماید:

(من رجل یقوم فینظر لنا ما فعل القوم ثم یرجع . یشرط له رسول الله [ ص ] الرجعة . أسأل الله تعالى أن یکون رفیقی فی الجنة ).

چه  کسی  برمی‌خیزد  و  برای  ما  می‏نگرد  که  این  اقوام  چه  کــار  کـرده‌انـد  و  مـی‌کنند  و  آنگاه  برگردد؟  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بـا  او  شـرط  مـی‌بندد  که  برمی‏گردد،  و  از  خداوند  بزرگوار  درخواست  می‌نمایم  که  او  رفیق  من  در  بهشت  باشد.

با  وجود  چنین  شرط  و  تـعهّدی  از  سوی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برای  برگشتن،  و  با  وجود  آن  دعـائی‌ که  متضمّن  رفاقت  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  بهشت  است‌،  کسی  از  جای  بلند  نـمی‌شود  و  دعوت  او  را  پـاسخ  نمی‌گوید!  در  این  وقت  حذیفه  با  نام  تعیین  مـی‌گردد.  حذیفه‌ گفته  است‌:  وقتی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نام  مرا  برد  و  مرا  فراخواند،  چاره‌ای  جز  برخاستن  نـداشـتم  ...  هان‌!  همچون  چیزی  روی  نمی‌دهد  مگر  وقتی ‌که  پریشانی  و  نگرانی  به  اوج  خود  رسیده  باشد  و  سخت‌ترین  موقعیّت  به  وجود  آمده  باشد.

و لیکن  در کنار  همۀ  این  زلزله‌ها  و  لرزشها،  و  انـحراف  چشمها  و کژی  بینشها،  و  قطع  شدن  نفسها  بـا  غـمها  و  اندوه‌ها،  پیوند  و  ارتباطی  با  خدا  مانده  بود که ‌گسیخته  نمی‌گردد،  و  درک  و  فهمی  مانده  بود که  از  قوانـین  و  سنن  خدا  سر  نمی‌کند  و  به‌ گمراهی  نمی‌افتد؟  و  یقین  و  باوری  مانده  بود که  ثبات  و  پایدا‌ری  ا‌ین  قوانین  و  سنن  را  متزلزل نمی‌گرداند،  و  اواخر  آن  تحقّق  پیدا  می‌کند  اگر  اوائل  آن  تحقّق  پیدا کند.  بدین  خاطر  بود که  مسلمانان  از  این  احساس  تکان  و  لرزه‌ای‌ که  داشتند  سبب  پیروزی  را  ساختند،  و  در  انتظار  فرا  رسـیدن  پـیروزی  نشسـتند  و  پایداری  کردند.  آخر  آنان  قبلاً  فرمودۀ  خدا  را  تصدیق  کرده بودند:

 (أم حسبتم أن تدخلوا الجنة ولما یأتکم مثل الذین خلوا من قبلکم , مستهم البأساء والضراء وزلزلوا حتى یقول الرسول والذین آمنوا معه:متى نصر الله ? ألا إن نصر الله قریب).

آیا  گمان  برده‌اید  که  داخل  بهشت  می‌شوید  بدون  آن  که  به  شما  همان  برسد  که  به  کسانی  رسیده  است  که  پیش  از  شما  در  گذشته‌اند؟  (‌شما  که  هنوز  رنجها  و  دردهائی  را  ندیده‌اید  و  بـاید  چشـم  بـه  راه  تحمّل  حوادث  تـلخ  و  ناگوار  در  راه  کردگار  باشید  و  بـدانـید:  نخست  رنـج  سپس  گنج‌)‌.  زیانهای  مالی  و  جانی  (‌و  شدائد  و  مشکلات‌،  آن  چنان  ملّتهای  پیشین  را  احاطه  کرده  است  و)  به  آنان  دست  داده  است  و  پریشان  گشته‌اند  که  پیغمبر  و کسانی  که  با  او  ایمان  آورده  بودند  (‌همصدا  شده  و)  می‌گفته‌اند:  پس  یاری  خدا  کــی  (‌و  کجا)  است‌؟‌!  (‌لیکـن  خدا  هرگز  مـؤمنان  را  فـرامـوش  ننموده  است  و  پس  از  تــعلیم  فداکاری  به  مؤمنان  و  آبدیدگی  ایشان  کـه  رمـز  تکـامل  است‌،  به  وعدۀ  خود  وفـا  کـرده  است  و  بدیشان  پـاسخ  گفته  است  که‌:‌)  بیگمان  یاری  خدا  نزدیک  است‌.(بقره/214)

هم  اینک  این  مؤمنان  هستند که  به  تکان  و  تب  و  تاب  درآمده‌اند  و  پریشان ‌حال  و  مضطرب  شده‌انـد.  پس  در  این  صورت  یاری  و  مدد  خدا  بدیشان  نزدیک  است‌!  بدین  خاطر گفته‌اند:

(هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ).

این  همان  چیزی  است  که  خدا  و  پیغمبرش  به  مـا  وعده  فرموده  بودند.

(وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً) (22)‏

این  سختیها  جز  بر  ایمان  (‌به  خدا)  و  تسلیم  (‌قضا  و  قدر  شدن‌)  ایشان  نمی‌افزاید.

(هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ).

این  همان  چیزی  است  که  خدا  و  پیغمبرش  به  مـا  وعده  فرموده  بودند. 

این  هول  و  هراس‌،  و  این  غم  و  اندوه  و  درد  و  بلا،  و  این  لرزه  و  تکان  و  پریشان‌ حالی‌،  و  ا‌ین  مضیقت  و  مشقّت‌،  چیزهائی  هستند که  خدا  در  برابر  آنها  به  ما  وعدۀ  یاری  و  مددکاری  و  پیروزی  داده  ا‌ست‌.  پس  به  ناچار  باید که  یاری  و  مددکاری  و  پیروزی  فرا  برسد: 

(وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ ).

و  خدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده  بودند.

خدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده‌اند  در  نشـانۀ  یـاری  و  مـددکاری  و  پــیروزی‌،  و  خـدا  و  پیغمبرش  راست  فرموده‌اند  در  دلالت  نشانۀ  آن  .  .  .  بدین  خاطر  دلهایشان  به  یاری  و  مددکاری  و  پیروز گرداندن  خدا  و  به  وعدۀ  خدا  اطمینان  پیدا کرده  است  و  آرمیده  است‌:

(وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً) (22)‏

این  سختیها  جز  بر  ایمان  (‌به  خدا)  و  تسلیم  (‌قضا  و  قدر  شدن‌)  ایشان  نمی‌افزاید.

آنان  انسانهائی  از  آدمیزادگان  بودند،  و  نمی‌توانستند  از  احساسات  بشری  خلاصی  و  رهائی  یابند،  و  ضعف  بشری  نداشته  باشند.  از  آنان  خواسته  نمی‌شود  از  حدود  و  ثغور  نوع  بشری  بگذرند  و  فراتـر  روند‌،  و  از  چهارچوب  ایـن  نوع  خارج  شـوند،  و  خصائص  و  ویـژگیهای  جنس  بشری  را  از  دست  بدهند  و کنار  بگذارند.  چه  خدا  ایشان  را  برای  همین  چیزها  و  با  همین  ویژگیها  آفریده  است‌.  خدا  ایشـان  را  آفریده  است  تـا  انسان  باشند  و  انسان  بمانند،  و  به  نوع  دیگری  تبدیل  نشوند.  نه  فرشتگانی  شوند،  و  نه  شیاطینی ‌گردند،  و  نه  چهارپایانی  شوند،  و  نه  سنگهائی‌ گردند.

آنان  انسانهائی  از  آدمیزادگان  بودند،  می‌ترسیدند  و  در  برابر  سختی  و  دشواری  به  تنگنا  می‌افتادند  و  نـاراحت  می‌شدند.  در  برابر  خطری  که  از  تـاب  و  توان  انسـان  درمی‌گذ‌شت  به  لرزه  و  تکان  می‌افتادند.  ا‌مّـا  آنـان  با  وجود  همۀ  اینها  با  دستاویز  استوار  قرآن‌ که  ایشان  را  با  یزدان  مرتبط  می‌کرد  و  پـیوند  می‌داد،  و  ایشـان  را  از  سقوط  رهائی  می‌بخشید،  و  در  آنـان  امید  و  آرزو  را  تجدید  می‌کرد،  و  ایشان  را  از  نا  امیدی  نجات  می‌داد  .  .  .  با  این  ویژگیها  و  با  آن  خـصائص‌،  در  تـاریخ  بشری  منحصر  به  فرد  می‌گردیدند  و  همگو‌نها  و  همسانهائی  نمی‌داشتند.

بر  ما  لازم  است  با  چنین  چیزی  آشنا گردیم  و  چنین  چیزی  را  فهم ‌کنیم‌،  تا  آ‌ن  مردمان  نمونه  در  تاریخ  قرون  و  اعصار  را  خوب  بشناسیم.  بر  ما  است ‌که  بدانیم  آنان  انسان  بوده‌اند،  و  از  سرشت  انسان  خارج  نگردیده‌انـد.  در  سرشت  بشری  هم  قوّت  و  ضعف  هست‌.  امتیاز  آنان  در  این  است‌ که  در  بشریّت  خود  در  این  بخش  به  اوج  خود  رسیده‌اند،  و  بالای  نوک  هرم  محافظت  از  خصال  آدمیزادگان  در  زمین  قرار گرفته‌انـد  و  بـا  تمام  تـوان  محکم  به  دستاویز  آسمانی  قرآ‌ن  چنگ  زده‌ا‌ند.

وقتی‌ که  یک  بار  ضعف  خود  را  دیدیم،  یا  یک  بار  به  لرزه  و  تکان  درآمدیم،  یا  دفعه‌ای  به  جـزع  و  فزع  و  وحشت  افتادیم‌،  با  دفعه‌ای  در  تنگنای  هول  و  هراس  و  خطر  و  سختی  و  مضیقت  و  مشقّت‌ گیر کردیم‌،  بـر  ما  واجب  است‌ که  از  خویشتن  ناامید  نگردیم‌،  و  شتابزده  و  دست‌پاچه  نشویم  و  گمان  نبریم که  ما  قطعاً  می‌میریم  و  هلاک  می‌گردیم‌.  یا  فکر  نکنیم ‌که  ما  دیگر  هیچ  وقت  به  درد کار  بزرگی  نمی‌خوریم‌!  بلکه  بر  مـا  است ‌که  در  همان  وقت  در کنار  ضعف  نایستیم‌،  و  نگوئیم  ضعف  جزو  سرشت  بشری  ما  است‌!  بر  ضعف  خود  نـباید  مـاندگار  شویم  و  اصرار  بورزیم  و  دلیل  ما  این  باشد که  ضعف  گریبانگیر  افراد  بهتر  از  ما  می‌گردد!  باید  بد‌انـیم  که  دســتاویز  اسـتوار  قـرآن  در  دسـترس  است‌،  دسـتاویز  آسمانی‌.  بر  ما  است ‌که  بدان  محکم  چنگ  بزنیم  تـا  از  این  افتادگی  و  سکندری  برخیزیم  و  بلند گردیم‌،  و  یقین  و  وثوق  و  اطـمینان  و  آرامش  خود  را  برگردانیم  و  بازیابیم،  و  لرزه  و  تکـان  و  پریشی  و  آشـفت  را  مژده‌ رسان  پیروزی  بدا‌نیم‌،  و  ثابت ‌قدم  و  استوار  بمانیم،  و  به  خویشتن  نیرو  و  اطمینان  دهـیم‌،  و  در  راه  حـرکت این  همان  توازنی  است‌ که  آن  دسته  از  انسانهای  نمونه  را  در  صدر  اسلام  ساخت‌،  انسانهای  نمونه‌ای  که  قرآن  مجید  موقعیّتهای ‌گذشته  و  رشادت  و  آزمایـش  نیک  و  جهادشان  را  تذکّر  می‌دهد،  و  از  ثبات  و  ماندگاریشان  بر  عهد  و  پیمانشان  با  خدا  سخن  می‌گوید. کسانی  از  آنان  به  خدا  رسیده‌اند، و  کسانی  از  ایشان  در  انتظار  رسیدن  به  خدا  هستند:

(مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً) (23)

در  مـیان  مـؤمنان  مـردانـی  هسـتند  که  بـا  خـدا  راست  بوده‌اند  در  پیمانی  که  با  او  بسته‌اند. برخی  پیمان  خود  را  بسر  برده‌اند  (‌و  شربت  شهادت  سر  کشیده‌اند)  و  برخی  نیز در  انتظارند (‌تا  کی  توفیق  رفیق  می‏‎گردد  و  جان  را  به  جان‌ آفرین  تسلیم  خواهند  کرد)‌.  آنان  هیچ ‌گونه  تغییر  و  تـبدیلی  در  عـهد  و  پـیمان  خود  نـداده‌انـد  (‌و  کمترین  انحراف  و  تزلزلی  در  کار  خود  پیدا  نکرده‌اند(.

اینان  در  مقابل  آن  دسته  از  مردمان‌ که  نـمونۀ  زشت  آدمیزادگانند، نمونۀ  ‌کسانی  هستند که  قبلاً  با  خدا  عهد  و  پیمان  بسته‌اند که  پشت  نکند  و  نگریزند،  ولی  بعداً  به  عهد  و  پیمان  خدا  وفا  نکرده‌اند:

(وَکَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولاً) (15)‏

عــهد  و  پــیمان  خـدا  پـرسش  دارد  (‌و  از  وفای  بـدان  بازخواست  می‌شود).

امام  احمد  -  با  اسنادی ‌که  دارد  -  از  ثابت  روایت  کرده  است ‌که ‌گفته  است‌:  «‌عمویم  انس  پسر  نضر  رضی الله عنه ‌که  من  با  نسبت  بدو  ثابت  پسر  انس  نامیده  شـده‌ام  در  جنگ  بدر  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  شرکت  نکرد.  از  ایـن  بابت  سخت  ناراحت  شد،  و گفت‌:  اوّلین  جنگی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  آن  شرکت‌ کرد،  در  آن  شرکت  نکـردم  و  غائب  بودم‌!  اگر  خداوند  بزرگوار  از  این  به  بعد  صحنه‌ای  از  جنگ  در  خدمت  پیغمبر  خدا  نصیب  مـن  فـرماید،  یزدان  بزرگوار  خواهد  دید که  چه  خواهم‌ کرد.  ثابت ‌گفته  است‌:  عمویم  ترسید  بیش  از  ایـن  بگوید.  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  جنگ  احد  شـرکت‌ کرد.  سـعد  پسر  معاذ  رضی الله عنه  به  سویس  آمد.  انس  رضی الله عنه  بدو گفت‌:  ای  ابو  عمرو کجا؟  چه  بوی  بهشتی‌!  مـن  بوی  بهشت  را  از  جانب  احد  می‌بویم‌.  ثابت ‌گفته  است‌:  عمویم  جنگید  تـا  کشته  شد.  ثابت ‌گفته  است‌:  در  بدن  او هشتاد  و اند  ضربۀ  شمشیر  و  نیزه  و  تیر یافته  شد.  خواهر  انس  -‌ خالۀ  من  به  نام  ربیع  دختر  نضر  - ‌گفته  است‌:  برادرم  را  نشناختم  مگر  با  انگشتانش‌.  ثابت  گفته  است‌:  آن‌ گاه  ایـن  آیه  نـازل  گردید:

(مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ ...).

در  مـیان  مـؤمنان  مـردانـی  هسـتند  که  بـا  خـدا  راست  بوده‌اند  در  پیمانی  که  با  او  بسته‌اند..‌.‌.

ثابت ‌گفته  است‌:  چنین  نظر  دارند که  این  آیه  دربارۀ  انس  و  یاران  او  رضی ‌الله‌ عنهم  نازل  گردیده  است‌.  (‌مسـلم  و  ترمذی  و  نسـائی  آن  را  از  قـول  سلیمان  پسـر  مـغیره  روایت  کرده‌اند)‌.

این  تصویر  درخشـان  و  رخشـان  از  ایـن‌ گـروه  نـمونۀ  مؤمنان‌،  در  اینجا  ما  را  به  یاد  تکمله  و  متمّمی  از  تصویر  ایمان  می‌اندازد  که  در  مقابل  تصویر  نـفاق  و  ضعف  و  عهدشکنی  آن‌ گروه  پست  و  نادرست  می‌اندازد.  تا  در  عرضۀ  تربیت  با  حوادث  و  با  قرآن‌،  تقابل  صورت  پذیرد.  بر  این  تصویر  درخشان  و  رخشان  با  بیان  فلسفۀ  بلا  و  مصیبت  و  آزمون  و امتحان‌،  و  فرجام  عـهدشکنی  و  وفای  به  پیمان،  و  در  همۀ  اینها کار  را  حواله ‌کردن  به  اراده  و  مشیّت  یزدان‌،  پیرو  می‌زند:

(لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ إِن شَاء أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً) (24)

هـدف  ایــن  است  کــه  خداونـد  صادقان  را  بـه  خـاطر  صدقشان  پاداش  بـدهد،  و  مـنافقان  را  هر گاه  بخواهـد  عذاب  کند،  و  یا  (‌اگر  توبه  کنند)  ببخشد  و  توبۀ  ایشان  را  بپذیرد.  چرا  که  خداوند  آمرزگار  و  مهربان  است‌.

بسان  چنین  پیروی  در  لابلای ‌حادثه‌ها  و صحنه‌ها  قرار  می‌گیرد،  تا  کار  را  یکسره  به  یزدان  جهان  برگرداند‌،  و  پرده  از  حکمت  حوادث  و  وقائع  بردارد.  هیچ  رخدادی  نیست ‌که  بیهوده  یا  تصادفی  به  وقوع  پیوندند.  بلکه  هر  رخدادی  برابر  حکمت  مقدّر  و  فلسفۀ  مقرّر،  و  مطابق  با  تدبیر  مـنظور  و  تـقدیر  مـقصود،  روی  می‌دهد  و  سر  برمی‌زند،  و  به  چیزی  می‌انجامد  و  منتهی  می‌شود که  خدا  از  عواقب  و  فرجامها  میل  داشته  است  و  خواسـته  است‌،  عواقب  و  فرجامهائی‌ که  در  آنها  رحمت  خدا  نسبت  به  بندگانش  جلوه‌گر  می‌آید.  مرحمت  و  مـغفرت  خدا  نزدیک‌ترین  چیز  به  بندگان  و  بزرگ‌ترین  چیز  برای  ایشان  است‌:

(إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً) .

چرا  که  خداوند  آمرزگار  و  مهربان  است‌.

سخن  از  رخداد  سترگ  را  با  عاقبتی  خاتمه  می‌دهد که  گمان  مؤمنان  را  در  حقّ  پروردگارشان  راست  می‌گرداند،  و گمراهی  منافقان  و  شایعه ‌پراکنان  را،  و  خطا  و  اشـتباه  انـدیشه‌های  ایشـان  را  روسـن  و  برملا  و  جلوه‌گر  می‌سازد،  و  ارزشهای  ایـمانی  را  در  نـهایت  واقعی  و  عملی‌،  اثبات  می‌نماید:

(وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنَالُوا خَیْراً وَکَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ وَکَانَ اللَّهُ قَوِیّاً عَزِیزاً) (25)

خداوند  کافران  را  با  دلی  لبریز  از  خشم  و  غم  بازگرداند،  در  حالی  که  به  هیچ  یک  از  نـتائجی  که  در  نـظر  داشـتند  نرسیده  بودند.  خداوند  (‌در  ایـن  مـیدان‌)  مـؤمنان  را  (‌بـا  طوفان  باد  و  ارسال  فرشتگان‌)  از  جنگ  بی‌نیاز  ساخت‌،  و  خداوند  نیرومند  و  چیره  است‌.

پیکار  درگرفت‌،  و  راه  خود  را  درپیش‌ گرفت‌،  و  به  پایان  خود  رسـید.  زمـام  پـیکار  در  تـمام  مـراحل  در  دست  پروردگار  بود.  هر گونه ‌که  می‌خواست  آن  را  می‌چرخاند.  نصّ  قرآنی  این  حقیقت  را  با  اسلوب  تعبیر  خود  نگاشته  است  و  اثبات  فرموده  است‌.  تمام  حوادث  و  عـواقب  را  مستقیماً  به  خدا  نسبت  داده  است‌،  تا  این  حقیقت  را  بیان  گرداند،  و  آن  را  در  دلها  مـاندگار  و  استوار  بدارد،  و  جهان‌بینی  درست  اسلامی  را  روشـن  و  آشکـار  نشـان  دهد. 

* 

سنگ  آسیاب  حادثه‌،  تـنها  بالای  مشرکان  قریش  و  غطفان  نچرخید  و  نگردید.  بلکه  بـالای  بـنی‌قریظه‌ که  یهودی  و  همپیمان  مشرکان  بودند  دور  زد  و  ایشان  را  نیز  خرد  کرد:

(وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقاً (26) وَأَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَدِیَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضاً لَّمْ تَطَؤُوهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

خداوند  کسانی  از  اهل  کتاب  (‌بنی‌قریظه‌)  را  که  احزاب  را  پشتیبانی  کرده  بودند  از  دژهایشان  پائین  کشـید،  و  بـه  دلهایشان  ترس  و  هراس  انداخت  (‌و  کارشان  بـه  جائی  رسید  که‌)  گروهی  را  کشتید  و  گروهی  را  اسیر  کردید.  و  زمینها  و  خانه‌هایشان  و  دارائی  آنان‌،  و  همچنین  زمینی  را  که  هرگز  بـدان  گـام  نـنهاده  بـودید،  بـه  چنگ  شما  انداخت‌.  بدگمان  خداوند  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

و  امّا  این  داستان  تا  اندازه‌ای  نیاز  به  روشنگری  داستان  یهودیان  با  مسلمانان  دارد:

بعد  از  ایـن ‌که ‌گروه‌ها  و  دسـته‌ها  به  سوی  مدینه  لشکرکشی‌ کردند،  یهودیان  مدینه  با  اسلام  بر  سر  پیمان  نماندند  و  آرام  ننشستند  مگر  مدّت  زمان  اندکی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هنگامی‌ که  به  مدینه  تشریف ‌فرما  شد،  هر چه  زودتر  با  یهودیان  آنجا  پیمان  صـلح  و  صفا  بست.  در  پیمان‌ نامه  واجب  و  لازم  فرمود  که  ایشـان  را  کـمک  و  یاری  بکند  و  در  حمایت  و  حفاظت  بکـوشد،  مشـروط  بدانکه  پیمان  نشکنند  و  سـتمگری  نکنند  و  فسق  و  فجور  راه  نیندازند  و  جاسوسی  نـنمایند  و  دشمنان  را  کمک  و  یـاری  نـدهند،  و  در  اذیّت  و  آزار  همدست  گروهی  نشوند.

ولی  یهود‌یان  طولی  نکشید  احسـاس  کـردند کـه  دیـن  جدید  برای  مکانت  و  منزلت  تقلیدی  ایشان  خطر  دارد.  یهودیان  چون  اهل ‌کتاب  پیشین  بودند،  بدین  خـاطر  از  مقام  بزرگی  در  میان  اهالی  مـدینه  برخوردار  بـودند.  یهودیان  همچنین  احساس ‌کردند  که  سیستم  و  نظام  تـازه‌ای‌ که  اسلام  بر‌ای  جامعه  با  رهبری  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  ارمغان  آورده  است‌،  برای  ایشان  خطر  دارد.  یهودیان  پیش  از  ورود  اسلام  به  مدینه  از  اختلاف  موجود  در  میان  اوس  و  خزرج  استفاده  و  بهره‌برداری  می‌کردند.  می‌خواستند  این  اخـتلاف  در  مـیان  ایـن  دو  قبیله  بماند،  تا  سخن  والا  و  فرمان  بالا  در  مدینه  از آن  خودشان  باشد  و  یکه‌تاز  میدان  باشند.  هنگامی  که  اسلام  اوس  و  خزرج  را  تـحت  فرمانروائـی  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بزرگوار  مسلمانان  متّحد  گرداند‌،  دیگر  یـهودیان  آب  گل‌آلودی  را  نـیافتند که  از  آب  ماهی  بگیرند،  آب  گل‌آلودی‌ که  در  فاصلۀ  بین  اوس  و  خزرج  پیدا  می‌کردند  و  در  آنجا  به  شکار  ماهیها  می‌پرداختند!

قَشَوی‌ که  پشت  شتر  را  شکست  اسلام  آوردن  پیشوای  دینی  و  فرزانۀ  ایشان  عبدالله  پسر  سلام  بود.  این  مسأله  چنین  بود که  خداوند  بزرگوار  به  عبدالله  پسر  سلام  توفیق  عنایت  فرمود که  اسلام  را  حقّ  ببیند  و  اسـلام  را  بپذیرد  و  مسلمان  شود،  و  به  اهل  و  عیال  خانوادۀ  خود  نیز  دستور  داد  مسلمان ‌گردند  و  آنان  هم  مسلمان  شدند  و  اسلام  را  پذیرا گردیدند.  امّا  عبدالله  پسر  سلام  ترسید  که  اگر  اسلام  آوردن  خویش  را  اعـلان  و  اعـلام  دارد،  یهودیان  تهمتهائی  بدو  بزنند  و  سخنان  ناروائی  در  حقّ  او  سر هم‌ کنند  و  به  هم  ببافند.  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخـواست  کرد  دربارۀ  او  از  یـهودیان  پـرسشهائی  بفرماید  پیش  از  این ‌که  اسلام  آوردن  وی  را  بدیشان  خبر  دهد.  یهودیان ‌گفتند:  عبدالله  پسر  سلام  بزرگ  ما  است  و  فرزند  بزرگ  پیشین  ما  است‌.  او  پیشوای  دینی  و  عالم  ما  بشمار  است‌.  بدین  هنگام  عبدالله  پسر  سلام  به  میان  جمعیّت  ایشان  آمد،  و  از  آنان  تقاضا کرد که  بدان  چیزی  ایمان  بیاورند  که  او  بدان  ایمان  آورده  است‌.  یهودیان  به  جان  او  افتادند،  و  سخنان  زشـتی‌ گفتند،  و  اهالی  روستاها  و  آبادیهای  یـهودیان  را  از  او  برحذر  داشتند.  در  این  وقت  بود که  خطر  حقیقی  را  احساس  کردند،  خطری‌ که  متوجّه  وجود  دینی  و  سیاسی  ایشـان  بود.  به  مکر  و کید  و نیرنگ  مستمرّی  و  بزرگی  و  بی‌امانی  دربارۀ  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پرداختند.

از  آن  روز  به  بعد  جنگ  میان  اسلام  و  یهودیان  درگرفته  است  و  تا  به  امروز  آتش  آن  لحظه‌ای  فروکش  نکرده  است  و  آرام  نگرفته  است‌.

در  آغاز کار،  این  جنگ‌،  جنگ  سردی  بود،  همان ‌گونه ‌که  امروز  مصطلح  است  و  می‌گویند.  جنگ  تبلیغاتی  بر  ضدّ  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم   و  بر  ضدّ  اسلام  درگـرفته  است  و  ادامـه  داشته  است‌.  یهودیان  در  جنگ  شـیوه‌های  گو‌ناگونی  درپیش  گرفته‌اند،  بدانگونه  که  در  سراسر  تاریخ  ایشان  از  آنان  دیده  شده  است  و  شناخته  گردیده  است‌.  آنـان  نقشۀ  شکّ  و  تردید  را  دربارۀ  رسـالت  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌کشند  و  ایـن  خطّ  سـیر  نـیرنگبازانه  را  درپـیش  می‌گیرند.  شبهه‌ها  و گمانهائی  پیرامون  عقیده  جدید  به  مـیان  می‌کشند،  و  در  میان  مسـلمانان  دسـیسه‌ بازی  می‌کنند  و  برخی  از  ایشان  را  بر  برخی  دیگر  گمان  و  بداندیش  می‌نمایند.  در  آن  زمان  گاهی  مـیان  اوس  و  خزرج‌،  و گاهی  میان  انصار  و  مـهاجران‌،  به  دسیسه  می‌نشستند  و  دشمنانگی  و کینه‌توزی  پدید  می‌آوردند.  در  مـیان  مسـلمانان  برای  دشمنان  مشرک  ایشـان  جاسوسی  می‌کردند.  با  منافقانی ‌که  به  ظاهر  اسلام  را  می‌پذیرفتند  راه  دوستی  نهان  را  درپیش  می‌گرفتند  و  به  وسیلۀ  منافقان  در  میان  صفوف  مسلمانان  فتنه  و  آنتون  می‌انداختند  و  فساد  و  تباهی  می‌کردند  .  .  .  در نـهایت‌،  روبند  را  از  چهرۀ  خود  برگرفتند  و  راه  لشکرکشی  بر  مسلمانان  را  درپیش ‌گرفتند.  دسته‌ها  و گروه‌ها  و  قبیله‌ها  را  متّحد  می‌کردند  و  به  جنگ  مسلمانان  تحریک  و  ترغیب  می نمودند،  همان ‌گونه ‌که  در  جنگ  احزاب  از  ایشان  سر  زد. 

مهمّ‌ترین  طوائف  ایشان  عبارت  بودند از:  بـنی‌قینقاع‌،  و  بنی‌نضیر،  و  بنی‌قریظه‌.  هر یک  از  طـوائـف  کاری  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  مسلمانان  داشت‌.  بنوقینقاع‌ که  دلاورترین  یهودیان  بودند،  بر  پیروزی  مسلمانان  در  بدر  حسادت  می‌ورزیدند  و کینۀ  ایشان  را  به  دل  می‌گرفتند،  و  دیگران  را  بر  ضدّ  ایشان  تیک  و  ترغیب  می‌کردند،  و  عـهد  و  پـیمان  خـود  را  با  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم انکار  می نمودند،  از  ترس  این  که  نکند  کـار  او  بـالا گـیرد  و  نتوانند  در  برابرش  تاب  مقاومت  بیاورند،  بعد  از  آن ‌که  در  نخستین  برخورد  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم با  قریش‌،  بر  قریشیان  پیروز گردیده  بود.

ابن‌ هشام  در  سیره  از  قول  ابن  اسحاق‌،‌ کار  و  بار  یهودیان  را  ذکر کرده  است  و گفته  است‌:

از  جملۀ  قصّۀ  بنی  قینقاع  این  بود:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌بنی  قینقاع  را  در  بازار  بنی  قینقاع  جـمع‌ کرد  و  بدیشان  فرمود: 

(یا معشر یهود , احذروا من الله مثل ما نزل بقریش من النقمة , وأسلموا , فإنکم قد عرفتم أنی نبی مرسل , تجدون ذلک فی کتابکم وعهد الله إلیکم).

ای  گروه  یهودیان‌،  از  خدا  بترسید  که  همان  انتقامی  را  از  شما  بگیرد  و  هـمان  کـیفری  را  بـه  شـما  بـرساند  کـه  از  قریشیان  گرفت  و  بدیشان  رساند.  مسلمان  شوید،  چه  شما  قطعاً  دانسته‌اید  و  پی  برده‌اید  که  من  پیغمبر  مرسلی  هستم‌.  این  امر  را  در  کتاب  خود  یافته‌اید  و  در  عهد  خدا  با  خود  دیده‌اید.

یهودیان‌ گفتند:  ای  محمّد،  تـو گـمان  مـی‌بری ‌کـه  مـا  همچون  قوم  تو  هستیم‌؟  این ‌که  با  قومی  برخورد کرده‌ای  و  رزمیده‌ای ‌که  با  جنگ  آشنا  نبوده‌اند  و  فنون  جنگی  را  ندانسته‌اند،  بدین  سبب  بر  ایشان  فرصتی  پیدا کرده‌ای  و  بر  آنان  چیره  مـده‌ای‌،  این‌ کار  تو  را  مـرور  نکند  و گو‌ل  نزند.  ما  به  خدا  سوگند  اگر  با  تو  بجنگیم  خواهی  دانست  که  چه  مردمانی  هستیم‌.

ابن‌ هشام  از  قول  عبدالله  پسر  جعفر  روایت ‌کرده  است  و  گفته  است‌: 

یکـی  از کارهای  بنی  قینقاع  ایـن  بود:  زن  عرب  بادیه‌نشینی  چیزی  را  برای  فروش  با  خود  به  مدینه  آورد  و  آن  را  در  بازار  بنی‌قینقاع  فروخت‌.  در  نزد  زرگری  در  آن  بازار  نشست‌.  یهودیان  از  او  خواستند  روبند  را  از  چهره‌اش  به‌ کنار  زند.  او  خودداری‌ کرد.  زرگر  گوشه‌ای  از  جامۀ  او  را  به  پشتش‌ گره  زد.  وقتی ‌که  زن  برخاست  عورتش  پدیدار گردید.  یـهودیان  از  آن  خندیدند.  زن  فریاد  برآورد.  مردی  از  مـسلمانان  بر  زرگر  پرید  و  او  را  کشت.  آن  زرگر یهودی  بود‌.  یهودیان  بر آن  فرد  مسلمان  فشار  آوردند  و  بر  او  تاختند  و  وی  را کشتند.  اهالی  خانوادۀ  آن  فرد  مسلمان  بر  ضدّ  یـهودیان  دادخواهـی  کردند  و  فریاد  سر  دادند.  مسلمانان  به  خشم  آمـدند،  و  میان  ایشان  و  بنی‌قینقاع  شرّ  و  بلا  درگرفت‌.

ابن‌ اسحاق  روند  حادثه  را  تکمیل‌ کرده  است  و گفته است:

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ایشان  را  محاصره ‌کرد  تا  فرمان  او  را  پذیرفتند.  عبدالله  پسر  ابیّ  پسـر  سلول‌ کـه  سردستۀ  منافقان  بود  وقتی‌ که  دید  خدا  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  بر  آنان  پیروز  فرمود،  برخاست  و گـفت‌:  ای  محمّد،  دربارۀ  دوستان  من  خوبی‌ کن  -‌ بنی  قـینقاع  همپیمان  خزرج  بودند  -  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  پاسخ  نـداد  و  اندکی  درنگ  کرد.  دوباره  گفت‌:  ای  محمّد،  دربارۀ  دوستان  من  خوبی ‌کن‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  او  روی  برگرداند  و  بدو  پشت ‌کرد.  دست  خود  را  به  جیب  زره  پیـغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرو کرد  و  بدان  چنگ  زد.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه واله وسلّم  فرمود:

‌(أرْسِلْنی‌)‌.  (‌مرا  رها  کن‌)‌.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خشمگن  شد  تا  بدانجا که  چهره‌اش  از  خشم  سیاه‌ گردید.  سپس  فرمود:

(وَیْحَک ! أرْسِلْنی‌)‌.  (‌وای  بر  تو،  مرا  رها  کن‌)

گفت‌:  نه  به  خدا  سوگند  تو  را  رها  نمی‌کنم  تـا  در حقّ  دوستان  من  خوبی  نکنی‌.  چهارصد  مرد  بدون  زره‌،  و  سیصد  مرد  دارای  زره‌،  مرا  از  سرخ‌پوست  و  سیاه‌پوست 

محافظت‌ کرده‌اند،  بگذارم  تو  آنـان  را  در  یک  بامداد  درو کنی‌.  من ‌کسی  هستم‌ که  از  چرخش  زمان  و  تـغییر  احوال  و  تبدیل  اوضاع  می ترسم‌.  پس  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌هُمْ ‌لَکَ‌)‌.  (‌آنان  برای  تو)‌.

عبدالله  پسر  ابیّ ‌تا  آن  زمان  هنوز  شأن  و  مقامی  در میان  قوم  خود  داشت‌.  میانجیگری  او  را  دربارۀ  بنی  قینقاع  پذیرفت  به  شرط  آن ‌که  از  مدینه  بکوچند  و  بروند،  و  با  خود  اموالشان  را  بجز  اسلحه‌هایشان  ببرند.  بدین  وسیله  مدینه  از  یک ‌گلّۀ  یهودی  نـیرومند  بزرگ  پاکیزه  و  پیراسته  شد.

و  امّا  بنونضیر،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  چهار  سـال  بعد  از  جنگ  احد  به  سویشان  رفت  و  برابر پیمانی‌ که  میان  او  و  ایشان  بسته  شده  بود  شرکت  آنان  را  در  پرداخت  دیۀ  دو  نفر کشته  درخواست ‌کرد.  وقتی ‌که  بدیشان  رسید، ‌گفتند:  ای  ابوالقاسم  باشد  تو  را  در  آنچه  دوست  داری  و  از  ما  در  پـرداخت  آن‌ کـمک  طلبیده‌ای  شرکت  می‌کنیم  و  می‌پذیریم‌.  آن‌ گاه  برخی  با  برخی  خلوت ‌کردند  و گفتند:  شما  این  مر‌د  را  در  مـوقعیّتی  بـهتر از ایـن  مـوقعیّت  نخواهید  یافت‌.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در کنار  دیـواری  از  دیوارهای  خانه‌ها  نشسته  بود.  به  هـمدیگر گـفتند:  چه  کسی  بالای  ا‌ین  خانه  می‌رود  و  سنگ  بزرگی  را  بر  سر  او  می‏کوبد  و  ما  را  از  دست  او  راحت  می‌کند؟

آنگاه  برای  اجرای  این  توطئۀ  زشت  و  پلید  متّحد  شدند  و  تصمیم  بر  عملی ‌کردن  آن‌ گرفتند.  آنچه  می‌خواستند  بکنند  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  الهام ‌گردید.  بلند  شد  و  رفت  و  به  مدینه  برگشت،  و  دستور  فر‌مود  مسلمانان  آمادۀ  جنگ  با  ایشان  شوند.  بنونضیر  خـویشتن  را  به  میان  دژها  انداختند  و  در  آنجاها  پناه‌ گرفتند.  عبدالله  پسر  ابیّ  پسر سلول  - ‌سردستۀ  منافقان  - ‌کسی  را  به  پـیش  ایشان  فرستاد  و  بدانان  پیام  داد که  ثـابت ‌قدم  بمانید  و  استقامت  داشته  باشید،  ما  شما  را  تسلیم  دیگران  نخواهیم  کرد  و به  ترک  شما  نخواهیم‌ گفت‌.  اگر  با  شما  بجنگند  ما  در  دفاع  از  شما  خواهیم  جنگید،  و  اگر  اخراج  شوید  با  شما  خوا‌هیم  آمد.  ولی  منافقان  به  عهد  خود  وفا  نکردند.  خدا  به  د‌لهای  بنی‌نضیر  هول  و  هراس  اند‌اخت‌.  آنـان  بدون  جنگ  و  مــبارزه  تسلیم  شـدند.  از  پـیغمـر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخواست‌ کردند که  ایشان  را  تبعید کند  ولی  ایشان  را  نکشند.  اسباب  و  اثاثیه‌ای ‌که  مـی‌توانند  بر  شتران  بار کنند  و  با  خود  ببرند  بجز  اسلحه‌،  این  کـار  را  بکنند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پذیرفت‌.  بنی‌نضیر  به  خیبر  رفتند.  برخی  از  ایشان  به  شام ‌کوچیدند.  از  جملۀ  رؤساء  ا‌یشان  که  به  خیبر  رفتند،  سلام  پسر  ابوالحقیق‌،  و کنانه  پسر  بیع  پسر  ابوالحقیق‌،  و  حییّ  پسر  اخطب  بودند  .  .  .  ایـنان  همان  کسانیند که  در  متّحد کردن  و  جمع‌آوری  نـمودن  مشرکان  قریش  و  غطفان  در  جنگ  احزاب،  نام  و  نشانی  دارند  و  از  ا‌یشان  نام  برده  می‌شود.

هم  اینک  به  جنگ  بنی‌قریظه  می‌پردازیـم‌.  در  جنگ  احزاب  ا‌ز کاری‌ که  می‌کردند  سخن  رفت‌.  آنان  همدست  مشرکان  بر  ضدّ  مسلمانان  شدند.  ایشان  رؤساء  بنی‌نضیر  را  تحریک‌ کردند  و  برانگختند.  سردستۀ  آنان  حییّ  پسر  اخطب  بود.  پیمان‌ شکنی  بنی‌قریظه  در  عهد  و  پیمانی ‌که  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌داشتند،  آن  هم  در  این  اوضـاع  و  احوال  سخت  و  دشوار،  از  حملۀ  احزاب  از  خارج  از  مدینه‌،  برای  مسلمانان  ناگوا‌رتر  و  نابهنجارتر  بود.

چیزی‌ که  تا  اندازه‌ای  می‌تواند  بزرگ  خـطری  را  بـه  تصویر  بکشد که  مسلمانان  را  تهدید  می‌کرد،  و  هول  و  هـراس  و  تـرس  و  لرزی  را  پـیش  چشم  بـدارد که  پیمان‌شکنی  بـنی‌قریظه  پدید  آورده  بود،  روایـتی  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌.  وقتی ‌که  خبر  عهدشکنی  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسید،  سعد  پسر  معاذ  رئیس  قبیلۀ  اوس،  و  سعد  پسر عباده  رئیس ‌قبیلۀ  خزرج  را  همراه  عبدالله  پسر  رواحه‌،  و  خوات  پسر  جبیر  - ‌رضی‌الله‌ ‌عنهم  -‌ فرستاد  و  بدیشان  فرمود:

(انطلقوا حتى تنظروا أحق ما بلغنا عن هؤلاء القوم أم لا ? فإن کان حقا فالحنوا لی لحنا أعرفه ولا تفتوا فی أعضاد الناس . وإن کانوا على الوفاء فیما بیننا وبینهم فاجهروا به للناس).

بروید  تا  ببینید آیا  آنچه  دربارۀ  این  قوم  به  ما  رسیده  است  درست  است  یــا  نـادرست‌؟  اگر  درست  بـود  به  شیوه‌ای  با  من  سخن  بگوئید  که  آن  را  بدانم  و  بـدان  پـی  ببرم‌.  به  گونه‌ای  نگوئید  که  مردمان  را  دست‌ پاچه  کند  و  در هم  شکند.  اگر  هم  بر  عهد  و  پیمان  خود  وفادار  مـانده  بودند،  عهد  و  پیمانی  که  میان  ما  و  ایشان  است‌،  آشکارا  آن  را  به  مردمان  بگوئید.

ایــن  روایت  به  تصـویر  مـی‌کشد  چـیزی  را که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  انتظار  داشت  این  عهدشکنی  در  درونـها  برا‌نگیزد  و  مردمان  را  بر  دست  و  پای  اندازد.

آنان  بیرون  رفتند  و  رهسپار  آنجا  شدند.  وقتی ‌که  به  نزد  بنی‌قریظه  رسیدند  دیدند که  بد‌تر  از  آن  چیزی  هستند که  بدیشان‌ گفته‌اند.  بد  و  بیرا‌ه  در  حقّ  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌گفتند  و  بیان  می داشتند:  پیغمبر  خدا  چه ‌کسی  است‌؟  میان  ما  و  محمّد  هیچ‌ گونه  عهد  و  پیمانی  نیست‌!..گروه  اعزامی  برگشتند  و  با گوشه  و کنایه  نه  واضح  و  آشکار  خبر  را  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رساندند.  پــیغمبر  خـدا  فرمود:

(الله أکبر . أبشروا یا معشر المسلمین).

(‌خدا  بزرگتر  (‌از  همه  کس  و  از  هـمه  چـیز)  است‌.  ای  گروه  مسلمانان  مژده  باد!)‌.

این  را  بدان  خاطر  فرمود  تا  مسلمانان  را  جای  بدارد  و  کاری ‌کند  از  پـخش  خبر  ناگوار  در  میان  صفوف  مسلمانان  جلوگیری  شود.

ابن  اسحاق ‌گفته  است‌:  بدین  هنگام  بلا  بزرگ ‌گردید،  و  هول  و  هراس  شدّت ‌گرفت‌،  و  دشمنان  مسلمانان  از  بالا  و  از  پائین  آنان  به  سویشان  آمدند.  تا  بدانجا که  مؤمنان  هر  نوع ‌گمانی  را  بردند،  و  نـفاق  از  سوی  بر‌خی  از  منافقان  پدیدار  و  نمودار گردید.  و  .  .  .

کار  این  چنین  بود  در  هنگامۀ  پیکار  و کارزار  با  احزاب‌.  هنگامی‌ که  خداوند  بزرگوار  بـا  کــمک  و  یـاری  خـود  پشتیبانی‌ کرد،  و  دشمنانش  را  با  دلی  لبریز  از  خشـم  و  کینه  و  بدون  به  هدف  رسیدن  و  خیری  را  نصیب  خـود  کردن  برگرداند،  و  خدا  در  جنگ‌،  مسـلمانان  را  بسنده  شد،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیروزمندانه  به  مدینه  برگشت،  و  مردمان  اسلحه‌های  خود  را  زمین ‌گذاشتند.  در  آن  وقت  که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ خویشتن  را  از  چرک  و کثافت  و  گرد  و  غبار  مرزداری  و نگاهبانی‌،  در  خانۀ  ام  سلمه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -  می‌شست‌،  نـاگهان  جبرئیل  علیه السّلام  پیدا  گردید  و گفت‌:

(أوضعت السلاح یا رسول الله ? ).

ای  پیغمبر  خدا!  آیا  اسلحه  را  زمین  گذاشته‌ای‌؟‌.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌نَغَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

جبرئبل  گفت‌:

(ولکن الملائکة لم تضع أسلحتها ! وهذا أوان رجوعی من طلب القوم " ).

و لیکن  فرشتگان  سلاحهای  خود  را  رمین  نگذاشته‌اند!  و  هم  اینک  من  از  دنبال  کردن  آن  قوم  برمیگردم.

آن‌ گاه  گفت‌:

(إن الله تبارک وتعالى یأمرک أن تنهض إلى بنی قریظة ).

خداونـد  سترگ  و  بزرگ  بـه  تـو  دسـتور  مـی‌دهد  کـه  برخیزی  و  به  سوی  بنی‌قریظه  بروی‌.

بنی‌قریظه  در  چند  مایلی  مدینه  بودند  .  .  .  آن  وقت  بعد  از  نماز  ظهر  بود.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(لا یصلین أحدکم العصر إلا فی بنی قریظة).

(‌کسی  از  شما  نماز  عصر  را  نخوانـد  مگر  در  میان  بنی‌قریظه‌).

مردمان  رهسپار  شدند.  در  راه  وقت  نـماز  عـصر  فرا  رسید.  برخیها  نماز  عصر  را  در  راه  خواندند،  و گفتند:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌چیزی  جز  عجله ‌کردن  و  شتاب  نمودن  نخواسته  است‌.  مرادش  زود  حرکت  کـردن  و  رهسپار  شدن  بوده  است  و  بس.  دیگر‌ان‌گفتند:  ما  نماز  عصر  را  جز  در  میان  بنی‌قریطه  نمی‌خوانیم‌.  هیچ  یک  از  دو گروه‌،  با  دستۀ  مقابل  درشتی  ننمود  و  بر  آنان  سخت  نگرفت‌.  پیغمبر  خـدا  صلّر الله علیه وآله وسلّم  ابن  امّ ‌مکتوم  رضی الله عنه  را  بـر  مـدینه  گماشت  و  به  دنبال  مسلمانان  حرکت ‌کرد.  ابن  امّ  مکتوم  همان  کسی  است‌ که  دربارۀ  او  نازل‌ گردیده  است‌:

(عبس وتولى أن جاءه الأعمى . . . ).

چهره  درهم  کشید  و  روی  برتافت‌!  از  این  که  نابینائی  به  پیش  او آمد  ...  .                      (‌عبس/  ١  و  ٢) 

پیغمبرخدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌پرچم  را  به  علی  پسرابـوطالب  رضی الله عنه  تحویل  داد.  آن‌ گاه  با  بنی‌قریظه  جنگید  و  بیست ‌و پنج  شبانه  روز  ایشان  را  محاصره ‌کرد.  وقتی ‌که  اوضاع  و  احوال  بر  بنی‌قریظه  به  طول  انجامید،  حکم  سـعد  پسـر  معاذ  رضی الله عنه  رئیس  قبیلۀ  اوس  را  دربارۀ  خود  پـذیرفتند،  چون  در  دورۀ  جاهلیّت  همپیمان  قبیلۀ  اوس  بودند.  معتقد  بودند که  سعد  پسر  معاذ  در  این  باره  بدیشان  خوبی  می‌کند،  همان ‌گونه ‌که  عبدالله  پسر  ابیّ  پسر  سلول  دربارۀ  دوستان  خود  بنی  قینقاع  خوبی ‌کرد  و  ایشان  را  از  دست  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نجات  داد  و  آزادشان‌ کرد.  اینان  هم  گمان  بردند  سعد  پسر  معاذ  همان‌ کاری  را  خواهد کرد که  عبدالله  پسر  ابیّ  در  حقّ  بـنی‌قینقاع  کرده  است‌.  امّا  ندانستند که  سعد  رضی الله عنه  در  جنگ  خندق  تیری  به  شاهرگ  بازویش  خورده  است‌،  شاهرگی  که  اگر  قطع‌ گردد  خون  آن  بند  نمی‌آید.  و  لذا  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌شاهرگ  بازوی  او  را  داغ‌ کرده  است  و  سوزانـده  است‌،  و  او  را  داخل  خیمه‌ای  در  مسجد  جای  داده  است  تا  از  نزدیک  بتواند  از  او  عیادت ‌کند.  سعد  رضی الله عنه  در  دعائی‌ که‌ کرده  بود گفته  بود:  خداوندا  اگر  از  جنگ  قریش  چیزی  مانده  است  ما  را  برای  شرکت  در  آن  زنده  بدار.  و اگر جنگ  میان  ما  و  ایشان  را  به  اتمام  رسانده‌ای‌،  آن  را  دیگـر باره  پدیدار  آر.  و  مرا  نمـیران  تـا  چشـمم  را  از  حقارت  و  شکست  بنی‌قریظه  روشن  می‌فرمائی  و  شادمانم  مـی‌نمائی  .  .  .  خداوند  بزرگوار  دعای  او  را  پـذیرفت‌.  چنین  مقدّر  فرموده  بـود کـه  بـنی‌قریظه  حکـم  او  را  دربارۀ  خود  بپذیرند  و  به  انتخاب  و  اختیار  خویش  داوری  او  را  دربارۀ  خویشتن‌ گردن  نهند  و  خودشان  نام  او  را  ببرند  و  وی  را  برگزینند.

در  این  وقت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سعد  پسـر  معاذ  را  از  مدینه  طلبید  تا  دربارۀ  ایشان  قضاوت  کند.  هنگامی  که  آمد،  سوار  الاغی  بود  و  برایش  پشتی  و  متکائی‌ گذاشته  بودند.  قبیلۀ  اوس  بدو  پناه  بردند  و گـفتند:  ای  سعد،  بنی‌قریظه  دوستان  تو  هستند،  پس  در  حقّ  ایشان  خوبی  کن‌.  پیـوسته  سعی  می‌کردند  سعد  را  بر سر مهر بیاورند  و  رحم  و  شفقت ‌او  را  برانگیزند.  سعد ساکت  بود و پاسخی  بدا‌نان  نمی‌داد.  وقتی  که  سخن  را  بـه  درازا  کشـاندند،  سعد  رضی الله عنه ‌گفت‌:  زمان  آن  فـرا  رسیده  است‌ که  در  او  سرزنش  سرزنشگری  درنگیرد  و  تأثـیر  نکـند.  از  این  سخنان  دانستند که  سعد  بـنی‌قریظه  را  باقی  نخو‌اهد  گذاشت‌!

وقتی‌ که  به  خیمه‌ای  نزدیک  شد که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  آنجا  تشریف  داشت‌،  پیغمبر  خدا  فرمود:

(قوموا إلى سیدکم ).

(‌برای  احترام  رئیس  خود  بلند  شوید)‌.

مسلمانان  برای  احترام  و  بزرگداشت  او  برخاستند  و  او  را  پائین ‌آوردند  و  بر  جایگاه  ولایت  و قضاوت  نشاندند،  تا  بدین  وسیله  حکم  سعد  دربارۀ  بنی‌قریظه  نافذتر  بوده  و  قوّۀ  اجرائی  بیشتری  داشته  باشد.

وقتی ‌که  سعد  نشست‌،  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌بدو  فرمود:

(إن هؤلاء - وأشار إلیهم - قد نزلوا على حکمک . فاحکم فیهم بما شئت).

(‌اینان  -  اشاره  به  بنی‌قریظه‌ کرد  -‌ داوری  تو  را  دربارۀ  خود  پذیرفته‌اند.  پس  آن  چنان ‌که  می‌خواهی  دربارۀ  ایشان  حکم  صادر کن‌(‌.

سعد  رضی الله عنه‌ گفت‌:  آیـا  حکم  ما  دربارۀ  ایشـان  اجراء  می‌گردد؟  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌نَعَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

سعد  گفت‌:  حکم  من  دربارۀ ‌کسانی  هم  اجراء  می گردد که  در  درون  این  خیمه  هستند؟

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(‌نَعَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

سعد  گفت‌:  حکم  من  اجراء  می‌گردد  دربارۀ  کســانی  کـه  همین  جا  هستند؟  به  جانبی  اشاره‌ کرد که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم 

در  آن  سو  بود.  ولی  برای  تعظیم  و  اکرام  و  احترام  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  او  روی  برگرداند  و  بدو  نگاه  نکرد.  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌فرمود:

(‌نَعَمْ‌)‌.  (‌بلی‌)‌.

سعد رضی الله عنه ‌گفت:

من  حکم  می‌کنم  جنگجویانشان ‌کشته  شوند،  و کودکان  و  زنانشان  اسیر  و  برده  شوند،  و  اموال  و  دارائیشان  ضبط  گردد  و  به  غنیمت  برده  شود‌.  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  فرمود:

(لقد حکمت بحکم الله تعالى من فوقسبعة أرقعة ).

(‌تو  دربارۀ  ایشان  هما‌ن  حکمی  را  صادر  کـرده‌ای  که  خداوند  بزرگوار  بالای  هفت  آسمان  آن  حکـم  را  صـادر  فرموده  بود)‌.

سپس  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دستور  فرمود گودالهائی  کنده  شود. گودالهائی  در  زمین‌ کنده  شـد،  و  بنی‌قریظه  را  دست  بسته  آوردند  و گردنهایشان  را  زدند.  آنان  در  حدود  هفت‌ صد  یا  هشت ‌صد  نفر  بودند.  پسرانی‌ که  موی  سبیلهایشان  درنیامده  بود  -  یعنی  به  سنّ  بلوغ  نـرسیده  بودند  -  و  زنان  اسیر  و  برده‌ گردیدند،  و  اموال  و  دارائی  ایشان  به  غنیمت ‌گرفته  شد.  در  میان‌ کشتگان  حتّی  پسر  اخطب  قرار  داشت‌.  او  به  میان  بنی‌قریظه  رفته  بود،  و  همان ‌گونه  که  با  ایشان  پیمان  بسته  بود  داخل  دژ  آنان  شده  بو‌د.

از  آن  روز  به  بعد  یهودیان  خوار  و  حقیر  شدند،  و  حنبش  نفاق  در  مدینه ‌کاستی  پذیرفت  و  ضعیف‌ گردید.  منافقان  سرهایشان  را  به  زیر  انداختند،  و  ترسیدند که  بسیاری  از  کارهائی  را  بکنند که  پیش  از  آن  می‌کردند.  به  دنـبال  اینان  و  آنان‌،  مشرکان  دیگر  جرأت  نکردند  اند‌یشۀ  جنگ  با  مسلمانان  را  به  دل  خود  راه  دهـند.  بلکه  ایـن  مسلمانان  بودند که  می‌خواستند  با  ایشان  بجنگند  و  با  ایشان  می‌جگیدند،  تا  آن  زمان ‌که  فتح  مکّه  و  طـائف  پیش  آمد.  می‌توان  گفت‌:  مـیان  حرکات  یـهودیان  و  حرکات  منافقان  و  حرکات  مشـرکان‌،  ارتـباط  و  پـیوند  وجود  داشت‌.  با  تبعید  یهودیان  از  مدینه‌،  این  ارتباط  و  پیوند  قطع‌ گردید.  فرق  میان  این  دو  دوره  از  زمان‌،  در  پیدایش  دولت  اسلامی  و  استقرار  آن‌،  روشن  و  آشکار است.

این  مصداق  فرمودۀ  یزدان  سبحان  است‌:

(وَأَنزَلَ الَّذِینَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مِن صَیَاصِیهِمْ وَقَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِیقاً (26) وَأَوْرَثَکُمْ أَرْضَهُمْ وَدِیَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضاً لَّمْ تَطَؤُوهَا وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

خداوند  کسانی  از  اهل  کتاب  (‌بنی‌قریظه‌)  را  که  احزاب  را  پشتیبانی  کرده  بودند  از  دژهایشان  پائین  کشید‌،  و  بـه  دلهایشان  ترس  و  هراس  انداخت  (‌و  کارشان  بـه  جـائی  رسید  که‌)  گروهی  را  کشتید  و  گروهی  را  اسیر  کردید.  و  زمینها  و  خانه‌هایشان  و  دارائی  آنان  و  همچنین  زمـینی  را  که  هرگز  بـدان  گام  نـنهاده  بـودید،  بـه  چنگ  شـما  انداخت‌.  بی‏گمان  خداوند  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

«‌صیاصی‌»‌:  دژها  .  .  .  زمینی ‌که  مسـلمانان  بدان  گام  ننهاده  بودند  و  آن  را  تصاحب‌ کردند،  حه  بسا  همان  زمینی  باشد که  متعلّق  به  بنی‌قریظه  و  بیرون  از  مـحلّ  ایشان  بو‌د،  و  آن  هم  همراه  اموال  بنی‌قریظه  به  دست  مسلمانان  افتاد  و  ا‌ز آن  ایشان  شد.  چه  بسا  هم  اشاره  به  این  باشد که  بنی‌قریظه  زمینهای  خود  را  بدون  جـنگ  تحویل  دادند  و  تسلیم‌ کردند.  در  این  صورت  معنی  وَطْأ  که  به  معنی ‌گام  نهادن  است  به  معنی  جنگ  خواهد  بود،  چون  در  جنگ  بر  زمین ‌گام  نهاده  می‌شود.

(وَکَانَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیراً) (27)

بی‏گمان  خداوند  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.

این  پیروی  است‌ که  از  واقعیّت  سرچشمه ‌گـرفته  است‌.  پیروی  است ‌که  هـمه  چـیز و  هـمه  چـیز  را  به  خدا  برمی‌گردا‌ند  و  حواله  می‌دهد.  روند  قرآنی  در  نشـان  دادن  سراسر  پیکار  همۀ ‌کارها  را  به  خدا  برمی‌گرداند  و  حواله  می‌د‌ارد،  و  افعال  و  اعمال  را  در کارزار  مستقیماً  و  بدون  واسطه  به  خدا  نسبت  می‌دهد،  تا  ایـن  حقیقت  بزرگ  را  ثابت  و  استوار  بدارد،  حقیقت  بزرگی‌ که  خدا  می‌خواهد  آن  را  در  د‌لهای  مسلمانان  با  رخـدادهـای  واقعی  ثابت  و  استوار  فرماید،  و  پس  از  رخـدادهای  واقـعی  آن  را  با  قرآن  پایدار  و  برقرار  بدارد،  تـا  جهان‌بینی  اسلامی  در  دلها  و  درونها  برپا  و  برجا گردد  و  ماندگار  و  پایدار  شود.

بدین  منوال  نشان  دادن  آن  رخداد  بزرگ  پایان  می گیرد.  این  رخداد  بزرگ  قوانین  و  سنن  و  ارزشها  و  معیارها  و  رهنمودها  و  رهنمونها  و  قواعد  و  مقرّراتی  را  دربرگرفته  است ‌که  قرآن  آمده  است  تا  آنـها  را  در  دلهـای ‌گر‌وه  مسلمانان  و  همچنین  در  زندگانی  ایشان  برجا  و  برپا  بدارد  و  پایدار  و  ماندگار  بکند.

بدین  نحو  حادثه‌ها  مادۀ  تربیت  و  مـایۀ  پرورش  می‌شوند،  و  قرآن  راهنما  و  مترجم  زندگی  و  رخدا‌دها  و  رویکردها  و  اندیشه‌ها  و  جهان‌بینیهای  آن  می‌گردد،  و  با  بلاها  و گرفتاریها  و  با  قرآن‌،  به  طور  یکسان‌،  ارزشها  و  معیارها  مقرّر  و  مستقرّ  می‌گردد،  و  دلها  و  درونها  آرام  و  اطمینان  پیدا  می‌کند!

پایان  جزء  بیست‌ و یکم

و  به  دنبال  آن  جزء  بیست‌ و دوم  می‌آید  که  با  این  فرمودۀ  خداوند  بز‌رگوار  می‌آغازد 

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ...).

---

^[1] یهودیان بدانان وعده داده بودند که اگر ایشان را کمک کنند، میوۀ یک سال خیبر را بدانان خواهند  داد. (‌به نقل از: امتاع الاسماع‌، تألیف مقریزی‌). 

^[2] امّ‌سلمه‌ -‌ رضی الله ‌عنه  - گفته است ‌من در خدمت پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم در  جنگـها و ترسهای زیادی شرکت‌ کرده‌ام از جمله‌: مریسیع، خیبر، حدیبیه، فتح، ‌و حنین‌. . . هیچ  یک از اینها برای پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌خستگی‌آورتر، و برای ما خوفناکتر از  خندق نبوده است‌. در خندق مسلمانان ‌همچون بیشه‌ای از هر سو احاطه شده ‌بودند. بر کودکان  می‌ترسیدیم‌ که از بنی‌قریظه بدیشان صدمه‌ای برسد. مدینه ‌تـا بامدادان نگهبانی می‌شد. در  مدینه صدای تکبیر از ترس و هراس تا دم صبح به‌ گوش می‌رسید. تا زمانی‌ که خداوند ایشان‌ را  پا دلی لبریز از خشم بازگرداند، در حالی ‌که ‌به هیچ یک از نتائجی ‌که در نظر داشتند نرسیده  بودند.

^[3] در روایت جابر چنین است ‌که پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم در آن روز از نـماز عصر  باز داشته  شد. . .چنین پیدا است ‌که بازداشـته شـدن از نـماز تکـرار گردیده است‌. یک بار پیغمبر  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم ا‌ز نماز عصر بازداشته شده است و همچون دعائی‌ فرموده ‌است‌،‌و  دیگـر باره ‌از همۀ نمازهای ‌ظهر و عصر و مغرب و عشاء بازداشته شده است...

^[4] سرگین‌ گردانک‌. 

تفسیر سوره‌ی احزاب آیه‌ی 35-28

فی  ظلال  القرآن  

جزء  بیست  و  دوم 

سورۀ  احزاب  آیات  ٧٣-‌٢٨،  سورۀ  سبا  و  سورۀ  فاطر

سوره‌ی احزاب آیه‌ی 35-28

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ إِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَأُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحاً جَمِیلاً (28) وَإِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنکُنَّ أَجْراً عَظِیماً (29) یَا نِسَاء النَّبِیِّ مَن یَأْتِ مِنکُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ یُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَیْنِ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً (30)‏ وَمَن یَقْنُتْ مِنکُنَّ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحاً نُّؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَیْنِ وَأَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقاً کَرِیماً (31) یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً (32) وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِینَ الزَّکَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (33) وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفاً خَبِیراً (34) إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً) (35)‏

ایـن  درس  سـوم  سورۀ  احـزاب  است‌.  این  درس  به  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اختصاص  دارد.  و لیکن  در  آخر  آن  پاداش  جملگی  مردان  و  زنـان  مسـلمان  به  مـیان  می‌آید  و  از  آن  سخن  می‌رود.  در  اوائل  این  سوره  از  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  تحت  عنوان‌:  «‌أمّهات  المؤ‌منین‌»  یعنی  مادران  مسلمانان‌،  سخن  رفته  است‌.  این  مـادری‌،  وظائف  و  تکالیف  و  مشکلات  و  مشقّات  خود  را  دارد. 

مرتبۀ  والائی‌ که  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌بـا  ایـن  توصیف  استحقاق  آن  را  پیدا  می کنند،  و  همچنین  منزلتی ‌که  در  سایۀ  همسری  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم به  دست  می‌آورند،  این  دو  چیز  نیز وظائف  و تکالیف  و  مشکلات  و  مشقّات  خود  را  می‏طلبد.  در  این  درس  چیزی  از  این  وظائف  و  تکالیف  و  مشکلات  و  مشـقّات  بیان  می‌شود،  و  از  ارزشهائی  سخن  می‌رود که  خداوند  خواسته  است  خانۀ  پاک  نبوّت  آنها  را  در خویشتن  مجسّم  و  نمودار گرداند،  و  بر اساس  آنها  برقرار  و  پـایدار  شود،  و  در  آن  خـانه  نورافکنی ‌گردند که  رهروان  در  پرتو  آن  نورافکن  رهنمود  و  راهیاب  شوند.

*

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ إِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَأُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحاً جَمِیلاً (28) وَإِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنکُنَّ أَجْراً عَظِیماً) (29)

ای  پیغمبر!  به  همسران  خود  بگو:  اگر شما  زندگی  دنیا  و  زرق  و  برق  آن  را  می‌خواهید،  بیائید  تا  به  شما  هـدیّه‌ای  مناسب  بدهم  و  شما  را  به  طرز  نیکوئی  رها  سازم‌.  و  امّا  اگر  شما  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  می‌خواهید  (‌و  به  زندگی  ساده  از  نظر  مادی‌،  و  احیاناً  محرومیّتها  قـانع  هسـتید)  خداونـد  بـرای  نیکوکاران  شما  پـاداش  بزرگی  را  آماده  ساخته  است‌.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برای  خود  و  برای  اهل  بیت  خـویش  زندگانی  معمولی  و  بسنده  را  در پیش ‌گرفته  بود.  این  هم  نه  بدان  خاطر  بود که  از  متاع  دنیوی  بی‌بهره  باشد.  بلکه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌تا  بدانجا  زنده  ماند  و  زنـدگی ‌کرد که  سـرزمینهائی  فـتح‌ گردید،  و غنائم  فراوان  شد،  و  درآمدهای  سرزمینهائی‌ که  مردمان  آنجاها  بدون  جنگ  تسلیم‌ گردیده  بودند  فزونی  یافت‌،  و کسـانی ‌که  قبلاً  اموال  و  دارائی  نداشتند  ثروتمند  شدند.  با  وجود  همۀ  اینها گاهی  یک  ماه  می‌گذشت  و  آتشی  برای  پخت  و  پز  در  منازل  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  روشن  نمی‌گردید.  هر چند که  آن  حضرت  صدقه‌ها  و  بخشش‏ها  و  هدیّه‌هائی  می‌داد.  امّا  انتخاب  چنین‌ کاری  بدان  خاطر  بود که  بر  لذائذ  زندگی  دنیوی  و  بر  جاذبه  و کشش  اموال  دنیوی  چیره  شود  و  غلبه  پیدا کند،  و  رغبت  خالصانه‌ا‌ی  و  عشق  مخلصانه‌ای  به  چیزی  داشته  باشد که  در  نزد  خدا  است‌،  رغبت  و  عشق‌ کسی ‌که  دارا  و  توانـا  است  و لیکـن  پـاکدامـنی  می‌ورزد  و  بر نفس  خود  چیره  می‌شود  و غلبه  می‌کند  و  راه  خداپسندانه  را  می‌سپرد  .  .  .  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  سوی  عقیده‌اش  و  از  سوی  شریعتش  مکلّف  و  مجبور  نبود که  این  نوع  زندگی  را  برای  خود  و  برای  اهل  بیت  خویش  برگزیند  و  در پیش‌ گیرد.  چه  در  عقیده‌ا‌ش  و  در  شریعتش  لذائذ  و  خوشیها  و  استفادۀ  از کالاها  و  متاعها  حرام  نبوده  است‌،  و  آنها  را  بر  خـود  حرام  و  قدغن  نفرموده  است  وقتی‌ که  بدون  تکلّف  و  به  طور  معمولی  برای  او  حاصل  آمده  است‌،  و  به‌ گو‌نۀ  تصادفی  و  اتّفاقی  برایش  مهیّا گردیده  است‌.  نه  این‌ که  به  دنبال  آنها  بدود،  و  شیفته  و  شیدای  آنها  بشود،  و  سراپا  غرق  در  آنـها  و  سرگرم  بدانها گردد  .  .  .  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  امّت  خود  را  نیز  مکلّف  نکرده  است  و  وادار  نفرموده  است‌ که  بسان  او  زندگی ‌کنند،  زندگی‌ای‌ که  آن  جناب  برای  خود  ا‌ختیار  و  در پیش‌ گرفته  بود.  امّا  اگـر کسی  خواست  همچون  زندگی‌ای  را  برگزیند  و  بخواهد  بر  لذائـذ  و کالاها  و  متاعها  چیره  شود  و  غلبه‌ کند،  و  خویش  را  از  جاذبه‌ها  و  سنگینیهای  آن  برهاند  و  آزاد گرداند،  و  خویشتن  را  بـه  جائی  برساند که  در  آنجا  آزادی‌ کامل  از  خواسـتها  و  آرزوهای  نفس  است‌،  هیچ  مانعی  نیست‌.

و لیکن  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم زنانی  از  آدمیزادگان  بودند،  و  همان  خواستها  و  آرزوهائی  داشتند که  انسانها  دارند.  با  وجود  فضیلت  و کرامت  و  قربتی ‌که  به  سرچشمه‌های  نبوّت  بزرگ  و  سترگ  داشتند،  علاقه  و  رغبت  سرشتی  به  لذائذ  و کالاهای  زندگی  در  دلها  و  درونهایش  زنـده  بود.  وقتی ‌که  فراخی  نعمت  و  رفاهی  را  دیدند که  خدا  برای  پیغمبرش  و  برای  مؤمنان  ریزان  و  فراوان  فرموده  است‌،  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مراجعه ‌کردند  و  درخواست  نفقه  و  هزینۀ  زندگی‌ کردند.  این  درخواست  را  با  خوشی  و  روی‌ گشاده  نپذیرفت  و  پذیرۀ  آن  نرفت‌،  و  بلکه  با  این  درخواست  با  غم  و  اندوه  و  ناخشنودی  روبرو  گردید.  چرا که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌خوا‌ست  نـفس  او  آن ‌گو‌نه  زندگی ‌کند که  او  برای  آن  انتخاب ‌کرده  بود.  نـفس  او  آزاد  و  رها  و  والا  و  بالا  از  لذ‌ائذ  و کالاهای  دنیا  زندگی  نماید،  و  به‌ کفاف  معاش  راضی  و  خشنود  باشد،  و  از  سرگرم  شدن  به  لذائذ  و کالاها  بپراید  و کم‌ترین  توجّهی  بدانها  ننماید.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌خواست‌ که  زنـدگی  خودش  و  زندگی ‌کسـانی‌ که  بدو  پـناه  می‌آورند  و  می‌گرایند  بالای  آن  افق  بالای  درخشان  پاکی  باشد که  زدوده  از  همۀ  سـایه‌های  ایـن  جـهان  و  از  آلودگیها  و  آمیختگیهای  آن  است‌.  نه  از  این  لحاظ‌ که  این ‌کار  حلال  یا  حرام  است‌؛  چه  حلال  و  حرام  روشن‌ گـردیده  است‌.  بلکه  از  این  لحاظ‌ که  زندگی  آزاد  و  رها  از  خواستهای  ناچیز  و  از  سروشهای  بی‌ارج  این  زمین  باشد  و  بس.  غم  و  غصّه  تا  بدانجا  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌از  درخواست  نـفقه  و  هزینۀ  زنـانش  دست  داد که  خویشتن  را  از  اصـحاب  خود  پـنهان  داشت‌.  خود  را  نـهان  داشتن  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برا‌ی  اصحابش  آن  ا‌ندازه  دشوار  و  ناگوار  بود که  هیچ  چیز  دشوار  و  ناگواری  به  پای  آن  نمی‌رسید.  اصحاب  به  خانه‌اش  آمدند  ولی  بدیشان  اجازۀ  ورود  داده  نشد!  امام  احمد  با  اسنادی  که  دارد  از  جابر  رضی الله عنه  روایت  کرده  است ‌که‌ گفته  است‌:  ابوبکر  رضی الله عنه  آمد  و  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اجازۀ  ورود  خواست‌.  بدو  اجازه  داده  نشد.  مردمان  دم  در  نشسته  بودند،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هم  در  خانه  نشسته  بود.  سپس  عمر  رضی الله عنه  آمد  و  اجازۀ  ورود  خواست‌.  بدو  هم  اجازۀ  ورود  داده  نشد.  پس  از  مدّتی  به  ابوبکر  و  عمر  -  رضی ا‌لله عنهما  -  اجازه  داده  شد.  آن  دو  نفر  داخل  خانه  شدند.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   ساکت  نشسته  بود،  و  زنـانش  پـیرامون  او  بودند.  عمر  رضی الله عنه‌ گـفت‌:  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سخن  می‌گویم‌،  بلکه  او  بخندد.  عمر رضی الله عنه  گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا! کاش  دختر  زید  - ‌همسر  عمر  -‌ را  مـی‌دیدی‌ کـه  چـندی  پـیش  از  من  نـفقه  و  هـزینه  را  درخواست ‌کرد  و  من‌ گردنش  را  شکستم‌)  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خندید  تا  بدانجا که  دندانهای  عقل  او  دیده  شدند.  سپس  فرمود:

(هن حولی یسألننی النفقة ).

ایـنان  کـه  پـیرامـون  مـن  هسـتند،  از  مـن  نفقه  و  هزینه  می‌خواهند!.

ابوبکر  رضی الله عنه  برخاست  و  به  سوی  عائشه  دوید  تـا  او  را 

بزند.  عمر  نیز  برخاست  و  به  سوی  حفصه  دوید  تا  او  را  بزند.  ابوبکر  و  عـمر  به  عـائشه  و  حفصه ‌گفتند:  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  چیزی  مـی‌خواهـید  که  نـدارد؟‌!  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدانان  دستور  داد که  بنشینند  و  ایشان  را  نزنند.  زنان‌ گفتند:  به  خدا  سوگند  بعد  از  این  نشست  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ چیزی  را  درخواست  نـمی‌کنیم‌ که  نداشته  باشد  ...  جابر گفته  است‌:  آن گاه  خدای  بزرگوار  مسألۀ  انتخاب  را  نازل  فرمود.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ کار  را  از  عائشه  -‌ رضی‌ الله‌ عنها  - ‌آغاز کرد،  و  بد‌و  فرمود:

(إنی ذاکر لک أمرا فلا علیک أن لا تستعجلی حتى تستأمری أبویک).

من  کاری  را  برایت  بیان  می‌دارم‌،  نمی‌خواهم  که  دربارۀ  آن  شتاب  کنی  تا  راجع  بدان  با  پدر  و  مـادرت  مشـورت  می‌کنی‌.

عائشه  گفت‌:  آن  کار کدا‌م  است‌؟  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بر  او  خواند:

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ...).

ای  پیغمبر!  به  همسرانت  بگو    ...

تا  آخر  دو  آیه‌(‌ی  ٢٨  و  ٢٩)

عائشه  -‌رضی ‌الله ‌عنها  - ‌گفت‌:  آیا  راجع  به  تو  با  پدر  و  مادرم  مشورت‌ کنم‌؟‌!  من  خدای  بزرگوار  و  پیغمبرش  را  برمی‌گزینم‌،  و  از  تو  تقاضا  دارم  چیزی  را  که  گزیده‌ام  به ‌کسی  از  زنانت  نفرمائی‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(إن الله تعالى لم یبعثنی معنفا , ولکن بعثنی معلما میسرا . لا تسألنی واحدة منهن عما اخترت إلا أخبرتها).^[1]

«‌خداوند  بزرگوار  مـرا  نـفرستاده  است ‌که  سختگیر  و  مشکل ‌آفرین  باشم،  بلکه  مرا فرستاده  است ‌که  آموزگار  و  آسانگیر  و  مشکل‌ گشا  باشم.  فردی  از  آنان  از  چیزی  که  تو  برگزیده‌ای  نمی‌پرسد  مگر  این ‌که  بدو  اطّلاع  خواهم  داد»‌. 

در  روایت  بخاری  با  اسنادی‌ که  داشته  است  از  ابوسلمه  پسـر  عبدالرّحمن  نقل ‌کرده  است‌ که  عائشه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -‌ همسر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدو  خبر  داده  است‌،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  پیش  او  آمد،  زمانی‌ که  خداوند  متعال  بدو  دستور  فرمود که  این  مسألۀ گزینش  را  به  همسران  خود  خبر  د‌هد.  عائشه‌ گفته  است‌:  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ از  من  آغاز کرد  و  فرمود:

(إنی ذاکر لک أمرا فلا علیک أن لا تستعجلی حتى تستأمری أبویک).

«‌من  برای  تو کاری  را  بیان  می‌کنم‌،  هیچ  مانعی  نـیست  عجله  نکنی  (‌و  تصمیم  نگیری‌)  تا  با  پدر  و  مادرت  مشورت  می‌نمائی‌«‌.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌دانست ‌که  پدر  و  مادرم  به  من  دستور  نمی‌دهند که  از  او  جدا  شوم  و  به  ترک  او  بگو‌یم‌.  عائشه  گفته  است‌:  آن ‌گاه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(إن الله تعالى قالَ : یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ...).

«‌خداوند  بزرگوار  فرموده  است‌:  ای  پیغمبر  به  همسرانت  بگو...».

تا  آخر  دو  آیۀ  (‌٢٨  و  ٢٩)‌.

بدو  عرض‌ کردم‌:  دربارۀ ‌کدام  یک  از  اینها  با  پـدر  و  مادرم  مشورت ‌کنم‌؟  مـن  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  می خواهم  و  بس.

قرآن  مجید  نازل‌ گردیده  است  تـا  ارزشـهای  بنیادین  جهان‌بینی  اسلام  را  دربارۀ ‌زنـدگی  مشـخّص  و  مقرّر  گرداند.  این  ا‌رزشها  لازم  است  ترجمۀ  زندۀ  خود  را  در  خانۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  زندگی  ویژۀ  او  بیابد  و  ببیند،  و  به  طور  دقیق  و  روشن  در  این  خانه  پیاده  شود  و  تحقّق  حاصل‌ کند،  خانه‌ای‌ که  نورافکن  مسلمانان  و  اسلام  بوده  است  و  خواهد  ماند  تا  آن  زمان ‌که  یزدان  زمین  را  و  کسـانی  را  به  ارث  مـی‌برد که  روی  زمـین  زندگی  می کنند.

دو  آیۀ ‌گزینش  نازل‌ گردیدند  تا  راه  را  معیّن  و  مشخّص  دارند.  یا  زندگی  دنیا  و  زینت  و  آرایش  آن  را  برگزینند،  و  یا  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  انتخاب  نمایند.  چه  یک  دل ‌گنجایش  دو  جهان‌بینی  دربـارۀ  زندگی  را  ندا‌رد  و  خدا  هم  د‌ر درون‌ کسی  د‌و د‌ل  را  نیافریده  است‌.  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ گفتند:  به  خدا  سوگند  بعد  از  ایـن  نشست  چــیزی  را  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخواست  نمی‌کنیم ‌که  نداشته  باشد.  قران  مجید  نـازل‌ گردید  تا  اصل  مسأله  را  مقرّر و  معیّن  دارد.  مسأله  این  نیست ‌که  او  داشته  باشد  یا  نداشته  باشد.  بلکه  مسأله  این  است ‌که  یکسره  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  برگزینند،  و  یا  زینت  و  آرایش  و کالاها  و  متاع  و  لذائذ  و  خوشیها  را  انتخاب  و  اختیار کنند.  چه  همۀ  خز‌ینه‌ها  و گنجینه‌های  زمین  در  دست  و  در  دسترس  ایشان  باشد،  یا  ایـن ‌که  خـانه‌هایشان  خـالی  از  تو‌شه  و  زاد  باشد.  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خدا  و  پیغمبرش  و  سـرای  آخرت  را  به  طور  مطلق  برگزیدند،  بعد  از  این  اختیار  قاطعانه‌ای ‌کـه  برای‌ گزینش  بدیشان  داده  شد.  آنان  همان  جـائی  قـرار  گرفتند  و  سزاوار  همان  جایگاهی  شدند که  شایان  منزلت  و مرتبتی  بود که  با  شرف  حـضور در  خدمت  رسول  نصیب  ایشان‌ گردیده  بود.  ایشان  در  آن  افق  بالا  و  والای  ارزشمندی  بسر  می‌بردند کـه  لائق  و  شایستۀ  خانۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بزرگوار  بود.  در  برخی  از  روایتها  آمده  است‌ که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  این‌ گزینش  شادمان  شد.

می‌خواهیم  لحظه‌هائی  در  جلو  این  حادثه  بـایستیم  و  از  بعضی  ا‌ز  زوایای  آن  بدا‌ن  بنگریم  و  به  تدبّر  و  تفکّر بنشینیم.

این  حادثه  جهان‌بینی  روشن  اسلامی  را  دربارۀ  ارزشها  و  مـعیارها  مشـخّص  و  مـقرّر  مـی‌دارد،  و  راه  بـینش  خردمندانـه  در  بـرداشت  از  دنـیا  و  آخـرت  را  تـرسیم  می‌کند.  به  انسان  می‌گوید  چگونه  در  بارۀ  دنیا  و  در  بارۀ  آخرت  بیندیشد.  هر گونه  تزلزلی  و  هر گونه  تردّدی  میان  ارزشهای  دنیا  و  ارزشهای  آخرت  را،  و  میان  روی کردن  به  زمین  و روی  نهادن  به  آسمان  را  در دل  مسلمان  قطع  می‌کند  و  از گسترۀ  آن  می‌زداید،  و  همچون  دل  مسلمانی  را  از  هر گونه  پیوند  غریب  و  ناآشنائی  می‌پالاید  و  سره  می‌نماید  که  میان  آن  و  میان  خالصانه  پرستش  یزدان  و  بریدن  از  معبودی  جز  ایزد  جهان  فاصله  می‌اندازد.

این  از  این  سو،  و  از  دیگر  سو  این  حادثه  حقیقت  زندگی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ و  زنـدگی ‌کسانی  را  برایمان  به  تصویر  می‌کشد که  با  او  زیسته‌اند  و  روزگـار  را  بسر  برده‌اند  و  با  او  ارتبا‌ط  و  پیوند  داشته‌انـد.  زیـباترین  چیزی ‌که  در  این  حقیقت  جایگزین  است  ایـن  است ‌کـه  این  زنـدگی‌،  زندگی  انسـانی  و  زندگی  مردمانی  از  آدمیزادگان  است‌.  آنان  که  ا‌ز  بشریّت  خود  و  از  احساسات  و  ادراکات  خویش  و  از  نشانه‌های  ا‌نسـانیّت  خویشتن  نزدوده‌اند  و  بیرون  نیامده‌اند،  ولی  با  وجود  این  عظمت  منحصری ‌که  به  سوی  آن  اوج‌ گرفته‌اند  و  بدا‌ن  رسیده  است‌،  و  با  وجود  همۀ  این  خلوصی‌ که  در  برا‌بـر  خدا  داشـته‌اند،  و  از  غـیر  او  پالوده‌اند  و  تنها  او  را  پرستیده‌اند،  احساسات  و  عواطف  بشری  در  درون  این  نفسها  نمرده  است  و  نابود  نگـردیده  است‌.  بلکه  ایـن  نفسها  اوج ‌گرفته‌اند  و  بالا  رفته‌اند  و  والا  شده‌اند،  و  از  اوباش  پالوده  و  سره‌ گردیده‌اند،  و  سرشت  شیرین  بشری  برای  آنان  برجای  مانده  است‌،  و  این  نـفسها  را  از  اوج  گرفتن  و  به  بالاترین  درجات ‌کمال  ممکن  برای  انسـان  رسیدن  بازنداشته  است‌.

در  مواقع  بسیاری  ما  راه  خطا  می‌پوئیم  و  دچار  ا‌شـتباه  می‌شویم‌،  بدان  هنگام ‌که  برای  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  بـرای  اصحاب  او  -  رضی  الله  عنهم  -‌ یک  تصویر  نادرست  و  غیرحقیقی‌،  و  یا  یک  تصویر ناکامل  و  ناتمام  می‌کشیم‌،  و  در  آن  تصویر  ایشان  را  از  همۀ  احساسات  و  عواطـف  بشری  زدوده  و  کنار  می‌کنیم‌،  به ‌گمان  این‌ که  ما  با  این  کار  ایشان  را  پاکیزه  از  هر  چیزی  می‌داریم‌ که  ما  آ‌ن  را  نقص  و  ضعف  بشمار  می‌آوریم‌!

این  خطا  و  اشتباه  یک  تصویر  غیرواقـعی  را  از  ا‌یشـان  می‏‎کشد،  تـصویری ‌که  با  هاله‌های  مبهم  و  غیرواضـحی  احاطه  شده  است‌،  و  ما  از  لابلاهای  آ‌نها  سیماهای  اصیل  انسانی  آنان  را  نمی‏‎بینیم.  بدین  سبب  پیوند  بشری  مـوجود  در  مـیان  مـا  و  ایشـان‌ گسـیخته  مـی‌گردد،  و  پیک‌هایشان  در  حسّ  و  شعو‌رمان  میان  آن  هاله‌ها  باقی  می‌مانند،  پیکرهائی  که  به  خیالها  و  شبحها  نزدیک‌ترند  تا  به  انسانها،  خیالها  و  شبحهائی‌ که  ملموس  نیستند  و  با  دستها گرفته  می‌شوند!  بدان  شکل  ایشان  را  به  ذهـن  مـی‌سپاریم  و  به  دل  راه  می‌دهیم ‌که  انگار  آنان  آفریده‌هائی  جدای  از  ما  انسانها  هستند  .  .  .گـمان  می‌کنیم‌ که  ا‌یشان  مثلاً  فرشتگانند  یا  آفریدگانی  بسان  فرشتگانند  و  از  احساسات  و  عواطف  انسانها  به  هر  حال  زدوده  و  پالوده  هستند‌!  این  تصویر  خیالی  با  وجود  شفّافی  و  روشنی‌،  آنان  را  از  محیط  ما  دور  می‌دارد،  و  ما  مأیوس  می گردیم  از  این ‌که  همسان  ایشان  شویم  یا  از  آنان  عملاً در  زندگی  واقعی  پیروی ‌کنیم  .  .  .  بدین  سبب  زندگانی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ و اصحاب  علیهم السّلام  مهمّ‌ترین  عنصر  محرّک  خود  را  از  دست  می‌دهد که  عبارت  است  از  به  جوش  و  خروش  و  جهش  و کنش  ا‌نداختن  ا‌حساسات  و  عواطف  ما  در  پیروی  و  تقلید  از  ایشان  است‌.  بر  جـای  آن  عنصر  محرّک‌،  ترس  و  خودباختگی  می‌نشیند،  ترس  و  خودباختگی  نتیجه‌ای  نمی‌د‌هند  مگر  احساس  مبهم  پیچیدۀ  جادوگرانه‌ای ‌که  تأثیر  عملی  در  زندگی  واقعی  ما  ندارد  .  .  .گذشته  از  ایـن  ما  همگامی  و  همراهی  و  هماهنگی  و  همآوائی  زنده‌ای  را  از  دست  می‌دهیم ‌که  میان  ما  و  آن  شخصیّتهای  بزرگ  موجود  است‌.  این  همگامی  و  همراهی  و  هماهنگی  و  همآوائی  وقتی  به  وقوع  می‌پیوندد که  ما  احساس ‌کنیم  آن  انسانهای  حقیقی  بوده‌اند،  و  با  عوا‌طف  و  ا‌حساسات  و  ا‌نفعالات  حقیقی  از  نوع  همان  عواطف  و  احساسات  و  انفعالات  حقیقی  ما  زیسته‌اند.  با  این  فرق ‌که  آنان  عواطف  و  احسـاسات  و  انفعالات  خود  را  اوج  داده‌اند  و  بالا  برده‌اند  و  آنها  را  از  آلودگیهائی  زدوده‌اند  و  پاکیزه  داشته‌اند  که  به  ذهـن  و  شعور  ما  می‌گذرد.

حکمت  خدا  در گزینش  پیغمبران  از  میان  آدمیزاد‌گان‌،  نه  ا‌ز  میان  فرشتگان‌،  و  نه  از  میان  موجود‌ات  دیگری  جز  انسان‌،  پیدا  و  هویدا  است‌.  این  بدا‌ن  خاطر  است‌ که  ارتباط  حـقیقی  مـیان  زنـدگی  پیغمبران  و  زندگی  پیروانشان  ماندگار  بماند،  و  پیروان  ایشان  احساس ‌کنند  که  دلهای  پیغمبران  را  عـواطف  و  احساساتی  آبادان  می‌کرده  است ‌که  از  نوع  همان  عواطف  و  احسـاسات  آنان  بوده  است‌،  هر چند که  صاف ‌گردیده  است  و  لطافت  پیدا کرده  است  و  اوج ‌گرفته  است  و  والا  رفـته  است‌.  در نتیجه  پیغمبرا‌ن  را  دوست  می‌دارند،  بدان ‌گونه‌ که  انسانهائی  انسانهای  دیگری  را  دوست  می‌دارنـد،  و  از  ایشان  تقلید  می‌کنند  بدان‌ گونه‌ که  انسانهای‌ کوچک  از  انسانهای  بزرگ  تقلید  می‌کنند.

در  حادثه  اختیار  دادن‌،  جلو  علاقۀ  سرشتی  سرشته  در  نفسهای  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نسـبت  به  بهره‏مندی  از  کالاها  و  لذائذ،  اندکی  می‌ایستیم‌،  همان ‌گونه‌ که  جلو  تصویر  زندگی  خانوادگی  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  ‌و  همسرانش  -  رضی ‌الله  عنهنّ  -  اندکی  ایستادیم‌.  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  همسران  او  هستند.  به  خدمت  شوهر  خود  می‌رسند  و  از  وی  درخواست  نفقه  و  هزینه  می کنند.  این  درخـواست  او  را  نـاراحت  مـی‌سازد،  و لیکـن  از  ابوبکر  و  عمر  -  رضی ‌الله‌ عنهما  - ‌قبول  نمی‌فرماید که  عائشه  و  حفصه  را  به  سبب  این  مراجعه  بزنند.  چه  ایـن  مسأله  یک  قضیّۀ  احساسی  و  آرزوی  بشری  است‌.  انسان  جویای  آن  است‌.  این  خواست  پاک  و  صاف  می‌گردد  و  اوج  داده  می‌شود  و  بالا  برده  می‌شود،  ولی  خاموش  و  سـرکوب  نمی‌گردد.  مسألۀ  درخوا‌ست  به  حال  خود  باقی  می‌ماند  تا  زمانی ‌که  خدا  به  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ا‌ختیار  می‌دهد  و  در  انتخاب  خود  آزا‌د  گذارد،  و  آنان  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  برمی‌گزینند،‌ گزینشی‌ که  هـیچ‌ گونه  وادار کردن  و  سرکوب  نمودن  و  فشار  آوردنـی  در  آن  وجود  ندارد.  دل  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  از  اوج‌ گرفتن  و  والائی  یافتن  دلهای  زنانش  و  از  رسیدن  آن  دلها  بدان  افق  بالای  درخشان  و  رخشان  شادمان  می‌گردد.

اندکی  هم  در  برابر  آن  عاطفۀ  شیرین  بشری  می‌ا‌یسـتیم  که  در  دل  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ وجود  دارد.  او  عـائشه  را  آشکارا  دوست  می‌دارد،  و  می‌خواهد که  عائشه  بدان  سطح  والای  ارزشهائی  برسد که  یزدان  برای  پیغمبرش  و  برای  اهل  بیت  او  می‌خواهد.  ایـن  است ‌که  در  مسألۀ  اختیار  دادن  از  عائشه  می‌آغازد،  و  می‌خواهد کـه  او  را  در  اوج‌ گرفتن  و  خلوص  داشتن‌ کمک  و  یاری‌ کند.  بدین  علّت  از  عائشه  می‌خواهد  در  مسألۀ  اختیار  و  انـتخاب  شتاب  نکند  و  تا  با  پدر  و  مادر  خود  مشورت  نکرده  است  تصمیم  نگیرد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌دانست ‌که  پدر  و  مادر  عائشه  بدو  دستور  نمی‌دهند که  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  جدا  شود  و  دوری‌ گزیند،  همان‌ گونه ‌که  عائشه  خودش  هم  این  امر  را  اظهار  داشته  است‌.  این  عاطفۀ  شیرین‌ که  در  دل  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است  عــائشه  را  به  اشتباه  نمی‌اندازد.  بلکه  در  درک  و  فهم  آن  به  عـائشه  کـمک  می‌کند  و  او  را  شادمان  می سازد،  و  در  سخن  خود  به  نگارش  آن  توجّه  می‌کند  و  اهتمام  نشان  می‌دهد.  از  لابلای  این‌ گفتار،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  انسانی  جلوه‌گر  می‌آید  که  همسر کوچک  خود  را  دوست  می‌دارد،  و  می‌خواهد  که  این  همسر کم  سنّ  و  سالش  بدان  افق  بالا  و  والائی  اوج‌ گیرد  و  برسد که  خودش  در  آن  بسر  می‏‎برد،  و  همسرش  با  او  در  آن  افق  درخشان  و  رخشان  بماند  و  مـاندگار  شود،  و  در  درک  و  فـهم  ارزشهای  اصیلی  مشارکت  داشته  باشد که  در  حسّ  و  شعور  او  است‌،  آن  ارزشهای  اصیلی  که  پروردگار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آنـها  را  برای  او  و  برای  اهل  بیت  او  می‌خواهـد.  عائشه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -  انسـانی  جلوه‌گـر  مـی‌آید  که  دوست  می‌دارد  در  دل  شوهرش  مکـرّم  و  مـعزّز  باشد.  بدین  منظور  شادان  و  خندان  حرص  و  آز  شوهرش  را  نسبت  به  خود  و  عشق  و  علاقۀ  او  را  به  خویشتن  می‌نگارد،  و  رغبت  شوهرش  را  پیش  چشم  می‌دارد که  او  بدو  اختیار  داده  است  که  در گـزینش  افـق  والا  از  پـدر  و  مـادرش  کمک  بگیرد،  ولی  او  بی‌درنگ  آن  افق  درخشان  و  تابان  را  برمی‏گزیند  و  بالای  آن  ماندگار  می‌ماند. گـذشته  از  این‌،  احساسات  زنانۀ  او  را  نیز  مشاهده  می‌نمائیم‌،  بدان  هنگام ‌که  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  درخواست  می‌کند  بـه  همسران  دیگر  خود  اطّلاع  ندهد که  عائشه  او  را  برگزیده  است  وقتی‌ کـه  همسرانش  را  در  ایـن  مسأله  مختار  می‌فرماید  و  حقّ  انتخاب  می‌دهد!  ایـن  درخـواست  می‌رساند که  عائشه  چه  اندازه  رغبت  و  علاقه  دارد  نشان  داده  شود که  تنها  او  است‌ که  حقّ  اختیار  و  انتخاب  دارد  و گزینش  منحصر  بدو  است  و  بس،  و  پیدا  و  هویدا  گردد که  او  در  همچون  مقام  و  منزلتی  از  سائر  همسران  دیگرش  و  یا  از  برخی  از  آنان  جدا  و  بـرتر  است‌!..  در  اینجا  از  د‌یگر  سو  عظمت  نبوّت  را  در  پـاسخ  پـیغمبر  خــدا  صلّی الله علیه واله وسلّم مـی‌بینیم‌،  بدان  هنگام  که  به  عائشه  می‌فرماید:

(إن الله تعالى لم یبعثنی معنفا , ولکن بعثنی معلما میسرا . لا تسألنی واحدة منهن عما اخترت إلا أخبرتها).

«‌خداوند  بزرگوار  مرا  نـفرستاده  است ‌که  سختگیر  و  مشکل ‌آفربن  باشم‌،  بلکه  مرا  فرستاده  است‌ که  آموزگار  و  آسانگیر  و  مشکل ‌گشا  باشم.  فردی  از  آنان  از  چیزی  که  تو  برگزیده‌ای  نمی‌پرسد  مگر  این ‌که  بـدو  اطّلاع  خواهم  داد»‌.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌دوست  نمی‌دارد  چیزی  را  بر  هیچ  یک  از  همسران  خود  پوشیده  بدارد که  حه  بسا  او  را  در کار  خیر  کمک  بکند  و  یاری  بدهد.  او  هیچ  یک  از  همسران  خود  را  به  گونه‌ا‌ی  امتحان  نمی‌کند  و  نـمی‌آزماید که  او  را  سر در گم‌ کند  و  به  مشکل  دچار  نماید،  بلکه  او  یاری  و  مدد  خود  را  به  هر کسی  از  آنان  تقدیم  می‌دارد که  او  خواهان  یاری  و  مدد  باشد،  تا  او  بر  خویشتن  غلبه‌ کند  و  والائی ‌گیرد،  و  از کـششها  و  جاذبه‌های  زمین  و  از گول  زدنها  و  نیرنگبازیهای‌ کالاها  و  لذّتها  رهائی  یابد!

لازم  است  این  سیماهای  سرشتی  و  خواستهای  طبیعی  بشری  را  پوشیده  و  پنهان  نـداریـم‌،  و  آنـها  را  نـادیده  نگیریم  و  ناچیز  نینگاریم‌،  و  از  ارزش  آنها  نکاهیم‌،  بدان  هنگام‌ که  از  زندگانی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  صحبت  می‌داریـم‌.  چه  درک  و  فهم  ارزشهای  سیماها  و  سرشتهای  بشریّت  چنان ‌که  هست  ما  را  با  شخصیّت  ارتباط  می‌دهد،  پیوند  و  ارتباط  زنده‌ای  که  در  آن  هـمسوئی  و  هـمآوائـی‌ای  است‌ که  دل  را  برای  پیروی  عملی  و  اقتداء  واقعی  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد.

*

از  این  جرّ  مقال  و  بیان  حال  و  مآل‌،  به  سوی  نصوص  قرآن  برمی‌گردیم‌.  این  نصوص  پس  از  مشخّص‌ کردن  ارزشهای  کار  و  بار  دنیا  و  آخرت‌،  و  پیاده  کردن  عملی  این ‌کفّار  خداوند  بزرگوار  در  زندگانی  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  اهل  بیت  او:

(مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ ).

خداوند  دو  دل  را  در  درون  کسی  قرار  نداده  است‌.

می‌بینیم ‌که  این  نصوص  قرآنی  به  بیان  سـزا  و  جـزای  آماده  و  مهیّا  برای  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌پردازد.  در  ایـن  نصوص  ویـژگیهائی  که  هـمسران  او  دارنـد  یـا  مسؤولیّتهای  خاصّی‌ که  متوجّه  ایشان  است‌،  و  با  مقام  و  مکانت  بزرگو‌ار  آنان‌،  و  با  قربت  و  مـنزلت  ایشان  در  پیش  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مـی‌خوانـد  و  تـناسب  دارد،  ذکـر  می‌شود:

(یَا نِسَاء النَّبِیِّ مَن یَأْتِ مِنکُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ یُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَیْنِ وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً (30)‏ وَمَن یَقْنُتْ مِنکُنَّ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحاً نُّؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَیْنِ وَأَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقاً کَرِیماً) (31)

ای  هـمسران  پـیغمبر  هـر  کدام  از  شـما  مرتکب  گناه  آشکاری  شود  (‌از  آنجا  که  مفاسد  گناهان  شما  در  محیط  تأثیر  سوئی  دارد  و  به  شخص  پیغمبر  هـم  لطمه  می‌زند)  کیفر  او  دو  برابر  (‌دیگران‌)  خواهد  بود،  و  این  برای  خدا  آسان  است‌.  و  هر کس  از  شما  در  برابر  خدا  و  پیغمبرش  خشوع  و  اطاعت  کند  و  کار  شایسته  انجام  دهد،  پـاداش  او  را  دو چندان  خواهیـم  کرد،  و  برای  او  (‌در  قیامت‌)  رزق  و  نعمت  ارزشمندی  فراهـم  ساخته‌ایم‌.

این  چیزها  پیامد  مکانت  و  منزلت  بزرگواری  است ‌کـه  آنان  در  آن  هستند.  ایشان  همسران  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ و  مادران  مؤمنانند.  همسر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم بودن  و  مادر  مؤمنان  شدن  هر  دو  تای  این  صفتها  برای  آنان  وظائف  و  تکالیف  دشواری  و  مسؤولیّتهای  سنگینی  را  پـدید  می‌آورد،  و  ایشان  را  از  ارتکاب‌ گناهان  نیز  به  دور  و  مصون  می‌دارد.  به  فرض  هر گاه  یکی  از  آنان  مـرتکب  گناه  بزرگ  و  آشکار  و  روشنی  شود،  سـزاوار  عـذاب  دو چندانی  می‌گردد.  این  فرض  کردن  و  انگاشتن  است  و  بیانگر  مکانت  و  منزلت  بزرگواری  است‌ که  آنان  دارند. 

(وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً) (30)‏

این  برای  خدا  آسان  است‌.

مکانت  و  منزلتی ‌کـه  آنـان  نسبت  به  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برگزیدۀ  خدا  دارند،  خدا  را  از  همچون  عذاب  دو چندانی  بازنمی‌دارد.  این  امر  چه  بسا  به  ذهنها  متبادر گردد.  یعنی   چنین  بینگارند که  قـرب  و  مقام  ایشـان  در  خدمت  رسول  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ آنـان  را  از  دست  انـتقام  خدا  برهاند  و  ایشان  را  معاف  گرداند!

(وَمَن یَقْنُتْ مِنکُنَّ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحاً ).

و  هر کس  از  شما  در  برابر  خدا  و  پـیغمبرش  خضوع  و  اطاعت  کند  و  کار  شایسته  انجام  دهد،  ...  .

قُنُوت‌ که  مصدر  فعل  «‌یَقْنُت‌»  است  به  معنی  اطاعت  و  خشوع‌،  یعنی  فرمانبرداری  کردن  و کرنش  بردن  است‌.  کار  نیکو  و  پسندیده‌،  مترجم  عملی  اطـاعت  و  خشـوع است.

(نُّؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَیْنِ ).

پاداش  او  را  دو  چندان  خواهیم  کرد.

همچنین  عذاب  او  هم  در  برابر  ارتکاب ‌گناه  دو  چـندان  خواهد  بود.

(وَأَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقاً کَرِیماً) .

و  برای  او  (‌در  قیامت‌)  رزق  و  نعمت  ارزشمندی  فراهـم  ساخته‌ایم‌.

این  رزق  و  نعمت  ارزشمند،  افزون  بر  اجر  و  پـاداش  است  و  آماده  و  مهیّا  است  و  چشم  به  راه  او  است‌.  این  هم  از  فضل  و  بزرگواری  خدا  است‌.

*

آن‌ گـاه  نـصوص  قـرآنـی  برای  مادران  مؤمنان  ویژگیهایشان  را  بیان  می‌دارد،  ویژگیهائی ‌که  زنان  دیگر  آنها  را  ندارند.  وظائف  و  تکالیف  مادران  مؤمنان  را  در  رفتار  با  مردمان  مقرّر  می‌نماید،  و  با  ایشان  از  رعایت  و  عنایت  ویژۀ  خدا  در  حقّ  این  خـاندان  بزرگوار  سخن  می‌گوید،  و  بدیشان  گوشزد  می‌فرماید که  خدا  ایـن  خاندان  را  محافظت  و  مراقبت  نباید  و  از  نـاپاکیها  مصون  و  محفوظ  می‌کند.  بدانان  تذکّر  مـی‌دهد که  در  خانه‌هایشان  آیات  یزدان  تلاوت  می‌شود  و  حکمت  ایزد  منّان  قرائت  می‌گردد.  این‌ کار  هم  مسؤولیّتهای  خاصّی  بر  دوش  آنان  می‌اندازد  و  پیامدهای  ویژه‌ای  برای  ایشـان  دارد،  و  آنان  را  در  میان  زنان  جهانیان  ممتاز  می‌گرداند: 

(یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً (32) وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِینَ الزَّکَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (33) وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفاً خَبِیراً) (34)

ای  همسران  پیغمبر!  شما  (‌در  فضل  و  شرف‌)  مثل  هـیچ  یک  از  زنـان  (‌عـادی  مردم‌)  نیستید.  اگر  مـی‌خواهـید  پرهیزگار  باشید  (‌به  گونۀ  هـوس‌انگـیز)  صدا  را  نـرم  و  نــازک  نکـنید  (‌و  بـا  اداء  و  اطواری  بـیان  نـنمائید)  که  بیماردلان  چشم  طمع  به  شما  بدوزند.  و  بلکه  به  صورت  شایسته  و  برازنده  سخن  بگوئید  (‌بدان  گونه  کـه  مورد  رضـای  خدا  و  پـیغمبر  او  است‌)‌.  و  در  خـانه‌های  خود  بمانید  (‌و  جز  برای  کارهائی  که  خدا  بیرون  رفتن  بـرای  انجام  آنها  را  اجازه  داده  است‌،  از  خانه‌ها  بیرون  نروید)  و  همچون  جاهلیّت  پیشین  در  میان  مردم  ظاهر  نشوید  و  خودنمائی  نکـنید  (‌و  انـدام  و  وسـائل  زینت  خود  را  در  معرض  تماشای  دیگران  قرار  نـدهید)  و  نـماز  را  بـرپا  دارید  و  زصایت  را  بپردازید  و  از  خدا  و  پیغمبرش  اطاعت  نمائید.  خداوند  قطعاً  می‌خواهد  پلیدی  را  از شما  اهل  بیت  (‌پیغمبر)  دور  کند  و  شما  را  کاملاً  پاک  سازد.  و  آیات  خدا  و  سخنان  حکمت‌انگیز  (‌پـیغمبر)  را  که  در  منازل  شـما  خوانده  می‌شود  (‌بیاموزید  و  بـرای  دیگران‌)  یـاد  کنید.  بی‏گمان  خداوند  دقیق  و  آگاه  است‌.

اسلام  وقتی ‌که  ظهور کرد،  جامعۀ  عربی  را  -‌ بسـان  جامعه‌های  دیگر  آن  زمان  -‌ دید.  جامعۀ  عربی  به  زن  به  عنوان  وسیلۀ  لذّت  و  سیر کردن  غـریزه  نگاه  می‌کرد.  بدین  سبب  از  نـاحیۀ  انسـانی  نگاه  پسـتی  به  زن  می‌انداخت  و  دیدگاه  بدی  دربارۀ  او  داشت‌.

در  جامعه  نوعی  هرج  و  مرج  در  روابط  جنسی  دید.  نظم  و  نـظام  خانواده  را  نابسامان  و  فروپاشیده  یـافت‌،  همان ‌گونه ‌که  قبلاً  در  این  سوره  بیان  آن‌ گذشت‌.

گذشته  از  این  هرج  و  مرج‌،  و  از  آن  فروپاشی‌،  به  زن  نگرش  بدی  و  پستی  داشتند،  و  بد  ذوق  بودند،  و  تنها  به  بدنهای  لخت  توجّه  داشتند  و  اهتمام  می‌ورزیدند،  و  به  زیبائی  والا  و  آرام‏ بخش  و  پاک  نمی‌نگریستند  و  اهمّیّت  نمی‌دادند  .  .  .  این  امر  در  اشعار  شعراء  جاهلی  پیدا  است  کــه  پـیرامون  بدن  زن  است‌،  و  به  زمـخت‌ترین  و  پلشت‌ترین  جاهای  بدن  توجّه  می دادند،  و  با  زشت‌ترین  معانی  به  بیان  آن  می‌پرداختند!

وقتی ‌که  اسلام  ظ‌هور کرد  دیدگاه  جامعه  را  در  حقّ  زن  بالا  برد،  و  جنبۀ  انسـانی  را  در  پـیوندهای  دو  جنس  مخالف  مورد  نظر  قرار  داد.  پیوند  زناشوئی  تنها  برای  سیر کردن  غریزه‌،  و  برطرف  نمودن  گرسنگی  جسمانی‌،  و  برای  خاموش‌ کـردن  آتش  سـرکش ‌گـوشت  و  خون  نیست‌.  بلکه  پیوند  میان  دو  موجود  زندۀ  انسان  نام  است  که  از  یک  جنس  بوده  و  همنوع  هسـتند،  و  میانشان  محبّت  و  مرحمت  و  مـهر  و  عطوفت‌،  و  در  تماسشان  آرامش  و  آسایش  است‌.  این  پیوند  دارای  هدفی  است  که  خدا  آن  را  در  آفـرینش  انسـان  قرار  داده  است‌،  و  آبادانی  زمین  را  بدان  مربوط  فرموده  است‌،  و  خلافت  انسان  برابر  قانون  یزدان  در  زمین  را  بر  آن  استوار  داشته است.

همچنین  اسلام  به  روابط  خانوادگی  پرداخت‌،  و  خانواده  را  پایۀ  بنیادین  نظم  و  نظام  اجتماعی ‌کـرد،  و  آن  را  کودکستانی  بشمار  آورد که  در  آن  نسلها  پدید  می‌آیند  و  رشد  و  نموّ  می‌نمایند  و  پا  به  پا  می‌روند  و  پلّه  پـلّه  اوج  می‌گیرند  و  مدارج  زندگی  را  طیّ  می‌کنند.  اسـلام  تضمینهای  حمایت  و  حفاظت  این ‌کو‌دکستان  را  بیشتر  و  بیشتر  می‌نماید،  و  در  راه  پاک  و  پاکیزه  نگاه  داشتن  آن  از  هر گونه  احساسها  و  جهان‌بینیهائی ‌کـه  فـضای  آن  را  بیالاید کوشش  می‌کند  و  به  تلاش  می ایستد.

قـــانونگذاری  برای  خـانواده  بخش  زیـادی  از  قانونگذ‌اریهای  اسلام  را  به  خود  اختصاص  می‌دهد،  و  گسترۀ  قابل  ملاحظه‌ای  از آیات  قرآن  را  دربر  می‌گیرد.  در کنار  قانونگذاری‌،  رهنمود  مستمرّی  به  تقویت  ایـن  قاعدۀ  اصلی  است‌،  قاعده‌ای  که  جامعه  بر  آن  استوار  و  پایدار  می‌گردد،  به ‌ویژه  در  مسأله‌ای‌ که  به  پاکی  روحی‌،  و  به  نظافت  روابط  دو  جنس‌،  و  به  مصون  و  محفو‌ظ  داشتن  روابط  آن  دو  جنس  از  هر گونه  آلودگی  و  هرزه‌درائی  و  نابهنجاری،  و  زدودن  آن  روابط  از  جهش  و  پرش  شهوانی‌،  حتّی  در  تـماسهای  سره  جسـمانی‌،  مربوط  می‌گردد.

در  ایــن  سوره،  نـظم  و  نـظام  اجتماعی‌،  و کارهای  خانوادگی‌،‌ گسترۀ  فراخی  و  بخش  عظیمی  را  به  خود  اخـتصاص  می‌دهد.  در  ایـن  آیـاتی‌ که  ما  بدانها  می‌پردازیـم‌،  سخنی  با  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  زده  مـی‌شود،  و  ایشـان  رهنمود  می‌گردند  به  چگونگی  رفتاری‌ که  با  مردمان  خواهند  داشت‌،  و  خویشتن  را  چگونه  باید  نپایند  و  چگو‌نه  رفتار  نـمایند،  و  با  خدا  چگونه  باید  بـاشند.  رهنمودی  است ‌که  خـدا  در  آن  بدیشان  می‌فرماید:

(إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (33)

خداونـد  قطعاً  مـی‌خواهـد  پـلیدی  را  از  شما  اهـل  بـیت  (‌پیغمبر)  دور  کند  و  شما  را  کاملاً  پاک  سازد.

بیائید  با  یکدیگر  به  وسائلی  بنگریم ‌که  نـاپاکی  را  می‌زدایند،  و  وسائلی  را  مشاهده  نمائیم ‌که  پاکی  را  به  وجود  می‌آورند،  وسائلی ‌که  یزدان  سبحان  از  آنـها  با  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم‌ سخن  می گو‌ید،  و  ایشـان  را  بدانها  می‌خواند.  آنان‌ که  اهل  بیت  هستند،  و  هـمسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ و  پاک‌ترین  زنانی  هستند که  زمین  ایشان  را  به  خود  دیده  است‌.  معلوم  است‌ که  زنان  دیگر  به  این  وسائل  نیاز  بیشتری  از  خانمهائی  دارنـد که  در کنف  حـمایت  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم و  در  خـانۀ  والای  او  زیسته‌اند.

خداوند  بزرگوار  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ را  به  مقام  بالا  و  مکا‌نت  والائی  توجّه  می‌د‌هد که  از  آن  برخوردارند.  و  برتری  ایشان  را  بر  همۀ  زنـان  دیگر  بیان  و  بدیشان  گوشزد  می‌فرماید،  و  امتیاز  آنان  را  در  میان  زنان  جهان  بیان  می‌نماید.  این  مقام  والا  و  این  امتیاز  بالا  وقتی  بر  ایشان  محفو‌ظ  و  بدیشان  اختصاص  دارد  اگر  حقّ  ایـن  مقام  و  این  امتیاز  را  به  تمام  و کمال  مراعات  بدارند  و  برابر  مقضیات  آن  عمل  بکنند:

(یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ ).

ای  همسران  پیغمبر!  شما  (‌در  فضل  و  شرف‌)  مثل  هــیچ  یک  از  زنان  (‌عادی  مردم‌)  نیستید.  اگر  پرهیزگار  باشید. 

شما  مثل  هیچ  یک  از  زنان  نیستید  اگرپ رهیزکار  باشید  ...  چه  شما  در  مکانت  و  منزلتی  هستید که ‌کسی  با  شما  در  آن  شرکت  ندارد  و  بدان  نمی‌رسد،  و  شما  هم ‌کسی  را  در  آن  شرکت  نمی‌دهید  و  بدانجا  نمی‌رسانید.  ولی  ایـن  مکانت  و  مـنزلت  در  پـرتو  تقوا  و  پـرهیزگاری  دست  می‌دهد  و  ماندگار  می‌ماند.  مسأله  تنها  نزدیکی  و  قرابت  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نیست‌.  بلکه  باید  حـقّ  و  حقوق  ایـن  نزدیکی  و  قرابت  را  در خویشتن  مراعات ‌کنید  و  پـاس  آن  را  بدارید.

این  حقّ  و  حقوق  حتمی  و  قاطعانه‌ای  است‌ که  این  آئین  بر  آن  استوار  و  ماندگار  می‌ماند،  و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه واله وسلّم   آن  را  مقرّر و  بیان  می‌فرماید،  بدان  هنگام ‌که  اهل  و  خویشان  خود  را  فریاد  می‌دارد که  مکانت  و  مـنزلت  خویشاوندی  ایشان  با  او  آنان  را گول  نزند.  چه  او  اصلاً  نمی‌تواند  برایشان  در  پیشگاه  یزدان ‌کاری  بکند:

(یا فاطمة ابنة محمد . یا صفیة ابنة عبد المطلب . یا بنی عبد المطلب . لا أملک لکم من الله شیئا . سلونی من مالی ما شئتم ).^[2]

  ای  فاطمه  دختر  محمّد!  ای  صفیه  دختر  عبدالمـطّلب‌!  ای  پسـران  عبدالمطّلب‌!  مـن  در  پیشگاه  خدا  بـرای  شما  نـمی‌توانـم  کاری  بکنم‌.  از  دارائـی  و  ثروتم  هـر چـه  را  می‌خواهید  از  من  درخواست  نمائید.

در  روایت  دیگری  آمده  است‌:

(یا معشر قریش أنقذوا أنفسکم من النار . یا معشر بنی کعب أنقذوا أنفسکم من النار . یا معشر بنی هاشم أنقذوا أنفسکم من النار . یا معشر بنی عبد المطلب أنقذوا أنفسکم من النار . یا فاطمة بنت محمد أنقذی نفسک من النار . فإنی والله لا أملک لکم من الله شیئا , إلا أن لکم رحما سأبلها ببلالها " .). ^[3]

ای  گروه  قریش  خویشتن  را  از  آتش  برهانید.  ای  گروه  بــنی‌کعب  خـویشتن  را  از  آتش  بـرهانید.  ای  گروه  بنی‌هاشم  خویشتن  را  از  آتش  برهانید.  ای  گروه  پسران  عـبدالمطّلب  خویشتن  را  از  آتش  بـرهانید.  ای  فـاطمه  دختر  محمد  خود  را  از  آتش  برهان‌.  زیـرا  مـن  بـه  خدا  سوگند  در  پیشگاه  خدا  نمی‌توانم  برای  شما  کاری  بکنم‌.  تنها  چیزی  که  هست  این  است  شما  بـا  مـن  صلۀ  رحم  دارید  و  آن  چنان  که  لازم  است  آن  را  مراعات  می‌دارم  و  حقّ  آن  را  بجای  می‌آورم‌.

بعد  از  آن‌ که  خداوند  مکانت  و  مـنزلت  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  بیان  می‌فرماید،  مکانت  و منزلتی‌ که  با  حـقّ  و  حقوق  لازمـه‌اش  بـدان  مـی‌رسند که  تقوا  و  پرهیزگاری  است‌،  وسـائلی  را  بیان  می‌دارد که  خدا  می‌خواهد  با  آنها  ناپاکی  و  پلیدی  را  از  اهل  بیت  به  دور  نماید  و  ایشان  را کاملاً  پاک  و  پاکیزه  بدارد:

(فلا تخضعن بالقول , فیطمع الذی فی قلبه مرض).

صدا  را  نـرم  و  نـازک  نکنید  (‌و  بـا  اداء  و  اطـواری  بـیان  ننمائید)  که  بیماردلان  چشم  طمـع  به  شما  بدوزند.

خداوند  ایشان  را  نهی  می کند  از  این‌ که  با  مردان  بیگانه  سخن  بگو‌یند  به‌ گونه‌ای‌ که  در  تـن  صـدا  و  آ‌هـنگ  و  نوای‌ کلام  ایشان  نرمی  و  نازکی  باشد.  یعنی  نباید  با  ناز  و کرشمه  سخن  بگویند.  چه  ناز  و  غنجه  هوسهای  مردان  را  برمی‌انگیزد  و  غریزه‌هایشان  را  تحریک  می‌کند،  و  بیماردلان  را  به  طمع  می‌انـدازد  و  هوسهایشان  را  به  هیجان  و  تکان  می‌افکند!

آن  زنانی  که  خدا  ایشان  را  این‌ گونه  برحذر  می‌دارد  چه  کسـانیند؟  آنـان  همسران  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مـادران  مؤمنانند.  آن  خانمهائی  هستند که  فوراً  متبادر  به  ذهـن  مـی‌شود که  هیچ  طمعکاری  بدیشان  چشـم  طمع  نمی‌دوزد،  و  هیچ  خاطر  بیماری  به  سویشان  بـال  و  پـر  نـمی‌گشاید.  در کـدام  روز  و  روزگـاری  هـمچون  برحذرداشـتی  و  دوربـاشی  در  می‌رسد؟  در  روزگار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  د‌ر  روزگار  دستۀ  برگزیدۀ  بشریّت  و  گلهای  سرسبد  تمام  قرون  و  آثار  .  .  ،  و لیکن  خدائی  که  مردان  و  زنان  را  آفریده  است  می‌داند که  در  صدای  زن  بدا‌ن  هنگام‌ که  نـاز  و کـرشمه  و  غـنجه  مـی‌کند،  و  واژه‌ها  را  نازک  می‌گرداند،  چیزی  وجو‌د  دارد  که  آنـی  دارد  و  طمع  و  آز  را  در  دلهائی  برمی‌انگیزد،  و  فتنه  و  آشوبی  در  دلهائی  به  پا  می‌کند.  خدا  مـی‌کند  دلهای  بیماری‌ که  برانگیخته  و  تحریک  می‌گردند  و  چشم  طمع  نمی‌دوزند.  در  هر  عصر  و  زمانی  وجود  دارند،  و  در  هر  محیطی  یافته  می‌شوند،  و  در  برابر  هر  زنی  چنین  حال  و  وضعی  را  پیدا می‌کنند،  هر چند  این  زن  همسر پیغمبر  بزرگوار  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مادر  مؤمنان  باشد.  رهائی  از ناپاکی  و  پلیدی‌،  و  نجات  از کثافت  و  آلودگی  دست  نـمی‌دهد،  مگر  وقتی ‌که  اسباب  و  وسائل  تحریک‌آمیز  از  بنیاد  منع  و  قدغن ‌گردد  و  از  سر  راه  برداشته  شود.

راستی  دربارۀ  جامعه‌ای‌ که  امروزه  در  آن  بسر  می‏بریم  باید  چه  گفت  و کرد؟‌!  ما  در  روزگار  نـاپاک  و  پسـتی  هستیم‌.  در  این  زمانه  فتنه‌ها  به  هیجان  درمی‌آید،  و  شهوتها  برانگیخته  می‌شود،  و  فتنه‌ها  برپا  می‌گردد،  و  هوسها  تنوره  مـی‌زند،  و  حـرصها  و  آزهـا  به  پـرواز  درمی‌آید  و  بال  و  پر  می‌گیرد!  چه  چیز  بر  سر  ما  می‌آید  در  این  فضائی‌ که  همه  چیز فـتنه  را  برمی‌انگیزد،  و  شهوت  را  به  جنبش  و  تکان  درمی‌افکـند،  و  غـریزه  را  بیدار  می‌سازد،  و  آتش  شعله‌ور  جنسی  را  دامن  می‌زند؟  کارمان  به‌ کجا  می‌کشد  در  این  جامعه  و  در  این  عصر  و  در  این  فضائی‌ که  زنان  در  نغمه ها  و  آواها  و  آهنگهای  سخنانشان  نـاز  می‌کنند  و کرشمه  مـی‌فروشند،  و  در  صداهایشان  خود  را  لوس  و  ملوس  می‌کنند  و  زنـانگی  خویشتن  را  در کلامشان  به  دیگران  نشـان  مـی‌دهند،  و  همۀ  فتنه‌گریهای  زنانگی‌،  و  همۀ  نداهای  جنسی‌،  و  همۀ  آتشهای  شهوتها  و  هوسها  را گرد  می‌آورند،  و آنـها  را  در  صداها  و  نغمه‌های  سخنانشان  طنین‌انداز  مـی‌کنند؟  این  چنین  زنانی  کجا  و  پاکی ‌کجا؟  اصلاً  چگونه  ممکن  است ‌که  پاکی  در  همچون  فضای  آلوده‌ای  بال  و  پر  بزند  و  به  پرواز  درآید،  در  حالی که  زنان  با  اندامهایشان  و  حرکاتشان  و  صداهـایشان  آن  نـاپاکی  و  آلودگی  را  تشکیل  می‌دهند که  یزدان  می‌خواهد  آن  را  از  بندگان  گزیده‌اش  بزداید؟‌!

(وَقُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً) (32)

و  به  صورت  شایسته  و  برازنده  سخن  بگوئید  (‌بـدان  گونه  که  مورد  رضای  خدا  و  پیغمبر  او  است‌)‌.

خداوند  بزرگوار  پـیشتر  همسران  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  از  سخنان  با  ناز  و کرشمه  و  غنجه،  و  با  لهجۀ  نـازنازان  و  غمزه‌کنان  نهی  فرمود،  و  بدیشان  در  این  بخش  دستور  داده  است  که  سخنانشان  دربـارۀ  کـارهای  پسندیده  و  خوب  باشد  نه‌ کارهای  ناپسند  و  زشت‌.  زیرا  موضوع  سخن  نیز  می‌تواند  بسان  لهجۀ  سخن‌،  دیگر‌ان  را  به  طمع  اندازد  و  به  بددلی  بخواند.  میان  زن  و  مرد  بیگانه  نباید  لهجۀ  نازنازان  و کرشمه‌کنان‌،  و  ا‌یماء  و  اشاره‌،  و  یاوه  و  شوخی‌،  و  بازی  و  مزاح  باشد،  تا  دور  یا  نزدیک  راهی  برای  چیزی  باز  نشود که  در  فراسوی  آن  نهفته  است‌.  یزدان  سبحان ‌که  آفریدگار  انسانها  است  و  بس  آگاه  ا‌ز  آفریدگان  خود  و  از  سرشت  ایشـان  است‌،  او  است  کـه  همچون  سخنی  را  خطاب  به  مادران  پاک  مؤمنان  می‌گوید  تا  آن  را  در گفتگوی  با  اهل  زمان  خود که  بهترین  زمانها  به  طور کلّی  است  رعایت‌ کنند.

(وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ ).

و  در  خانه‌های  خود  بمانید  (‌و  جز  برای  کارهائی  که  خدا  بیرون  رفتن  بـرای  انـجام  آنـها  را  اجـازه  داده  است‌،  از  خانه‌ها  بیرون  نروید)‌.

«‌قَرْنَ‌»  از  وَقَرَ  یَقِرُ  است ‌کـه  به  مـعنی  سـنگین  شـد  و  استقرار  پذیرفت  می‌باشد.^[4] این  دستور  هم  بدین  معنی  نیست ‌که  زنان  در  خانه  بنشینند  و  اصلاً  از  آنجا  بیرون  نروند.  بلکه  اشارۀ  زیبائی  است  بدین  امر که  خانه  در  زندگانی  زنان  اصل  است‌،  و  خانه  مقرّ  و  مکان  ماندگاری  آنان  است‌،  و  سوای  آن  استثنائی  و  موقّتی  است  و  هـر  وقت  پیش  آمد  نباید  در  آنجا  لنگر  بیندازند  و  قـرار  و  آرام  بگیرند.  بلکه  مکان  موقّتی  است  و  به  اندازۀ  نیاز  در  آنجا  باید  ماند  نه  بیش  از  آن‌.

خانه  محلّ  همایش  و  جایگاه  پسندیدۀ  زن  است‌،  محلّ  و  جایگاهی  است‌ که  زن  در  آن  خود  را  آن  چنان‌ که  هست  و  خدای  بز‌رگوار  برای  او  خواسـته  است  مـی‌یابد.  نــه  پریشان  حال  و  پریشان  روزگار  می‌شود،  و  نه  منحرف  و  آلوده‌دامان  می‌گردد.  خسته  و کوفته  در  غـیر  وظـیفه‌ای  نمی‌شود که  خدا  او  را  به  طور  سرشتی  برای  انجام  آن  آماده  و  آراسته  فرموده  است‌.

«‌اسلام  برای  این‌ که  فضای  خانه  را  آماده  و  آراسته ‌کند،  و  در  خانه  برای  نورستگان  و  نوباوگان  رعایت  و  عنایت  را  مهیّا  و  میسّر گرداند،  بر  مـرد  نفقه  را  واجب  نموده  است‌،  و  تهیّۀ  هزینه  را  بر  دوش  او  انداخته  است‌،  تا  بـه  مادر  فرصت  تلاش‌،  و  وقت  لازم‌،  و  آرامش  خاطری  داده  شود که  در  سـایۀ  آن  بتواند  بر  نورستگان  و  نوباوگان‌،  یا  به  عبارت  دیگر  بر  جوجگانی‌ که  به  تازگی  موی  درآورده‌اند  و  بال  و  پری  پیدا کرده‌اند،  نظارت  کند  و  در  نگهداری  آنان  بکوشد،  و  از  دیگر  سو  در  سـایۀ  هـمچون  فرصت  و  وقت  و  آرامش  خـاطری  خانه  جایگاهی  شود که  نظم  و  نظام  و عطر  و عبیر  و  خوشی  و  آرامش  خود  را  داشته  باشد.  چه  مادری‌ که  بـا کسب  و  کار  خسته  و  درمانده  می‌گردد،  و  به  مقتضیات ‌کار  لاغر  و  شکسته  می‌شود،  و  به  غـل  و  زنـجیر  اوقـات  معیّن  حضوری  درمی‌آید که  همۀ  تاب  و  توان  او  را  به  خـود  اختصاص  می‌دهد  و  بالأخره  به  قید  و  بند  افعال  و  اعمال  مشخّص  ناسازگار  با  سرشت  خدادادیش  کشیده  می‌شود،  ممکن  نیست  بتوا‌ند  فضا  و  عطر  مناسب  خانه  را  به  خانه  ببخشد،  و  ممکن  نیست  به‌ کودک  نـوزاد  خانه  حـقّ  و  حقوق  واقعی  او  را  بدهد  و  از  او  چنان‌ که  باید  مواظبت  و  مراقبت  نماید.  محلّهای  نگاهداری ‌کودکان  زنان‌ کارگر  و کـارمند  هـم  فـضائی  بیش  از  فـضای  هتلها  و  مسافرخانه‌ها  ندارد،  و  در  آنجاها  آن  عطر  و  عبیری  پخش  نمی‌گردد که  در  خانه  به  مشام  مـی‌رسد  و  جـان  می‏بخشد.  حقیقت  خانه  پدیدار  و  نمودار  نمی‌آید  مگـر  زنی  آن  را  بیافریند  و  در  آن  بنشیند.  بوی  خوش  خانه  پخش  نمی‌شود  مگر  این‌ که  همسری  آن  را  بپراکند،  و  مهر  و  عطوفت  خانه  پدیدار  و  نمودار  نمی‌آید  مگر  این  که  مادری  عهده‌دار  خانه  گردد.  زن  یا  همسر  یا  مادری  که  وقت  خود  را  و  تاب  و  تـوان  خود  را  و  نشاط  و  فعّالیّت  روحی  خود  را  صرف  کار کردن  در  بیرون  از  خانه  می‌کند،  در  فضای  خانه  جز  د‌رماندگی  و  خستگی  و  ملولی  و  رنجوری  ندارد  و  بدان  نمی‏‎بخشد.

بیرون  رفتن  زن  برای ‌کار کردن  بلای  خانه  است  و  چه  بسا  ضرورت  و  ناچاری  آن  را  پدید  آورد  و  زن  را  وادار  بدان ‌کند.  ولی  مردمان  خودشان  توانا  بوده  و  بتوا‌نند  از  آن  اجتناب‌ کنند  و  بپرهیزند  و  به  دلخواه  آن  را  برگزینند  و  در پیش ‌گیرند،  این  امر  نفرینی ا‌ست  که گریبانگیر  جانها  و  دلها  و  خردها  می‌گردد  در  قرون  و  اعصاری ‌که  قرون  و  اعصار  واپسگرائی  و  سـرنگونی  و  شـرارت  و  ضلالت  است‌»^[5].‌ 

و  امّا  بیرون  رفتن  زن  برای  غیر کـار،  بیرون  رفتن  او  برای ‌گشت  و گذار  با  مردان  و  اختلاط  با  ایشان‌،  و  برای  رفــتن  بـه  تـفرّجگاه‌ها  و  جایگاه‌های  سرگرمیها  و  خوشگذرانیها،  و  برای  پـلکیدن  در  بـاشگاه‌ها  و  در  مجالس ‌گـردهمآئیها،  و  .  .  .  ایـن  نوع  بیرون  رفـتنها  سرنگون  شـدن  به  لجنزاری  است‌ کـه  بشـر  را  به  چراگاه‌های  چهارپایان  برمی‌گرداند.

زنان  در  زمان  حیات  پیغمبر  خدا  صلّی اله علیه وآله وسلّم  برای  نثار  بیرون  می‌آمدند،  و  شـرع  اینان  را  از  ایـن‌ کار  بـازنمی‌داشت‌.  و لیکـن  آن  روز  و  روزگـار،  روز  و  روزگار  عفّت  و  پاکدامنی  و  تقوا  و  پرهیزگاری  بود.  زن  برای  نـماز  پـوشیده  بیرون  مـی‌آمد  و کسی  او  را  نمی‌شناخت‌،  و  مکانی  از  مکانهای  فتنه‌انگیز  او  پدیدار  و  نمایان  نمی‌شد.  با  وجود  این  بعد  از  وفات  پیغمبـر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  عائشه  -  رضی ‌الله‌ ‌عنها  -  دوست  نـمی‌داشت  زنان  برای  نماز  هم  بیرون  بیایند!

در  صحیح  مسلم  و  بخاری  نیز  آمده  است‌ که  عـائشه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -‌ گفته  ا‌ست‌:  زنان  مؤمنان  در  نماز  صبح  حاضر  می‌آمدند  و  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نماز  را  بجای  می‌آوردند  و  سپس  برمی‌گشتند،  در  حالی ‌که  چادرهای  خود  را  بر  خویشتن  می‌ا‌نداختند  و  به  سبب  تاریکی  شناخته  نمی‌شدند.

در  صحیح  مسلم  و  بخاری  باز  هم  آمده  است ‌که  عائشه  -  رضی ‌الله ‌عنها  -‌ گفته  است‌:  اگر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌دید  که  زنان  چه  می کنند،  ایشان  را  از  حضور  در  مسـاجد  بازمی‌داشت‌،  همان ‌گو‌نه  که  زنان  بنی‏اسرائیل  بازداشته  شده اند!

در  روزگار  عائشه  -  رضی ‌ا‌لله‌ عنها  -  زنان  چه  کرده‌انـد؟  چه  چیز  ممکن  است  بکنند  تا عائشه‌- ‌رضی ‌الله ‌عـنها  -  معتقد  شود  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ اگر  این  را  می‌دید  ایشان  را  از  حضور  در  مساجد  برای  ادای  نماز  بازمی‌داشت‌؟‌!  آنچه  در  زمان  عائشه  -‌رضی ‌الله‌ عنها  -  بو‌ده  است ‌کجا  و  آنچه  ما  در  زمان  خود  می‌بینیم ‌کجا؟‌!

(وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَى ).

و  همچون  جاهلیّت  پیشین  در  میان  مردم  ظاهر نشوید  و  خودنمائی  نکنید  (‌و  انـدام  و  وســائل  زینت  خود  را  در  معرض  تماشای  دیگران  قرار  ندهید).

این  امر  وقتی  است ‌که  ناچار  باید  بیرون  رفت‌،  و  پس  از  مـاندن  در  خانه‌ها  ضرورت  خروج  از  مـنازل  پـیش  می‌آید.  زن  در  دورۀ  جاهلیّت  در  مـیان  مردمان  ظـاهر  می‌شد  و  خود‌نمائی  می‌کرد.  ولی  تمام  تصویرها  و  شکلهائی ‌که  دربارۀ  ظاهر  شدن  و  خودنمائی  کردن  زن  در  دوران  جاهلیّت  پیشین  روایت  می‌گردد،  ساده  یا  موقّر  بشمار  می‌آیند  زمانی که  با  ظاهر  شـدن  و  خودنمائی  کردن  زنان  روزگار  مـا  سـنجیده  می‌شوند  و  مقایسه  می‌گردند،  یعنی  روزگار  جاهلیّت‌ کنونی  ما!

مجاهد گفته  است‌:  زن  بیرون  می‌آمد  و  در  میان  مردان  رفت  و  آمد  می‌کرد.  این ‌کار  ظاهر  شدن  و  خودنمائی  کردن  دورۀ  جاهلیّت  بشمار  آمده  است‌.

قتاده‌ گفته  است‌:  زنان  با  ناز  و کرشمه  و  لنجه  و  عشوه  می‌خرامیدند،  و  خداوند  بزرگوار  از  آن  نهی  فرمود.  مقاتل  پسر  حیّان ‌گفته  است‌:  ظاهر  شـدن  و  خودنمائی  کردن  این  بود که  زن  روسری  بر  سرش  می‌انداخت  ولی  آن  را  محکم  نمی بست  و  جواهرات  و  زیـنت‌آلات  و  گوشواره‌ها  و گردنش  را  بدین  سو  و  بدان  سو  می‌گرداند  و  می‌چرخاند  و  همۀ  ایـنها  نمایان  می‌گردید  و  دیده  می‌شد.  ظاهر  شدن  و  خودنمائی ‌کردن  همین  بود!

ابن کثیر  در  تفسیر  خود گفته  است‌:  زنی  از  زنان  از  میان  مـردان  می‌گذشت  در  حالی‌ که  سـینه‌اش  را  لخت  و  پـدیدار  می‌کرد  و  چیزی  آن  را  نـمی‌پو‌شاند.  گـاهی  گردنش  و کاکلها  و گوشواره‌هایش  را  نیز  نشان  می‌داد.  این  بود که  حدا  به  زنان  مؤمن  دستور  فرمود که  سیماها  و  احوال  و  اوضاع  خود  را  بپایند  و  پنهان  نمایند.

اینها  صورتها  و  شعلهای  خوآارائی  و  خـودنما‌ئی  در  جاهلیّتی  ا‌ست  که  قرآ‌ن  مجید  به  چاره‌جوئی  آنها  پرداخته  ا‌ست‌،  تا  جامعه  اسلامی  را  از  پیامدها  و  آثار  آنها  پاک  بدا‌رد،  و  انگیزه‌های  فتنه  و  فساد  را  ا‌ز  آن  به  دور  نماید،  و  عوامل  گمراهی  را  از  سر  را‌ه  آن  برد‌ارد،  و  عادات  و  آداب  و  جـهان‌بینیها  و  ا‌ندیشه‌ها  و  بینشهای  جامعۀ  اسلامی  را  بالا  برد،  و  ذوق  آن  را  والا  گرداند. 

می گوئیم : ذوق... چه ذوق آدمی که شیدای زیبائیها و دلربائیهای  تن  لخت  می‏‎گردد  یک  ذوق  زمخت  ابتدا‌ئی  است‌.  بدون  شکّ  همچون  ذوقی  پائین‌تر  از  ذوقی  ا‌ست  که  شیدای  جمال  متین  حشمت  و  وقار  می‌گردد،  جمالی که اشاره به جمال روحی، و جمال عفّت، و جمال  ا‌حساسها  و  ادراکها  و  فهمها  و  شعو‌رها  دارد.

این مقیاس و معیار، در شناخت اوجگیری سطح بشری و ترقّی آن به اشتباه نمی رود، و راه خطا نمی پوید. زیرا حشمت و وقار زیبا است و زیبائی آن حقیقی و والا است‌،  و لیکن  دارندگان  ذوق  زمخت  جاهلی  آن  را  درک  و  فهم  نمی‌کنند،  آن  کسانی  که  جز  زیبابی  گوشت  لخت  را  نمی‏بینند،  و  جز  صدای  گوشت  پدیدار  را  نمی‌شنوند!  نصّ  قرآنی  به  خودآرائی  و  خودنمائی  جاهلیّت  اشـاره  می کند ، و پیام می دهد و اشاره می نماید که این خودآرائی  و  خودنمائی  از  جملۀ  بازمانده‌های  جاهلیّت  است‌،  جاهلیّتی  که  هر کس  عصر  آن  را  پشت  سر  گذاشته  جهان‌بینیها  و  آرمانها  و  بینشهای  جاهلیّت  فراتـر  رفته  باشد،  خویشتن  را  بالاتر  از  آن  می‌دا‌ند  و  والاتر  از  آن می گیرد.

جاهلیّت  تنها  یک  دورۀ  معیّن  از  زمان  نـیست‌.  بلکه  جاهلیّت  یک  حالت  اجتماعی  معیّنی  ا‌ست  که  جهان‌بینیها  و  ا‌ندیشه‌های  معیّنی  دربارۀ  زندگی  دا‌رد.  ممکن  ا‌ست  این  حالت  و  ا‌ین  جهان‌بینی  در  هر  زمانی  و  در  هر  مکانی  یافته  شود  و  پدید  آید  و  دا‌لّ  بر  وجود  جاهلیّت  گرد‌د،  هر کجا و هر آن که این حالت و این جهان بینی باشد.

با  توجّه  بدین  مقیاس  و  بدین  معیار  مـی‌فهمیم  و  درک  می کنیم ‌که  ما  اکنون  در  دورۀ  جاهلیّت  کوری  هستـم‌،  جاهلیّت  کوری ‌که  احساس  زمخت  و  جهان‌بینی  حیوانی  دارد،  و  در  شناخت  بشریّت  به  پائین‌ترین  پلّه  فرو افتاده  است‌.  همچنین  خواهیم  دانست‌ کـه  هـیچ‌ گونه  پـاکـی  و  پاکیزگی  و  خیر  و  برکتی  در  جامعه ای  نیست که این گونه زندگی می کند، و از وسائلی بهره نمی جوید که انسان را  به   پاکی  و  پاکیزگی  می‌رسانند،  وسائلی ‌که  خداوند  آنها  را  ابزار  راه  بشریّت  به  سوی  تمییز  شدن  از  ناپاکـی‌،  و  نجات  از  جاهلیّت  پیشین‌ کرده  است‌،  و  استفادۀ  از  آنها  را  پیش  از  هر کس  دیگری  بر  عهدۀ  اهل  بیت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  انداخته  است‌،  با  وجود  این ‌کـه  اهل  بیت  او  پـاک  و  درخشان  و  تمییز  بوده‌اند  و  هیچ ‌گونه  آلودگی  و  ناپاکی  نداشته‌اند.

قرآن  مجید  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  بدا‌ن  وسائل  رهنمود  می‌سازد،  و  آن‌ گاه  دلهایشان  را  با  خدا  پیوند  می‌دهد،  و  چشمانشان  را  بدان  افق  درخشان  و  رخشانی  مـی‌دوزد  که  از  آنجا  نور  می‌طلبند،  و  از  آنجا  برای  بالا  رفتن  از  پلّه‌های  آن  افق  درخشان  و  رخشان  مدد  می‌جویند:

(وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِینَ الزَّکَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ).

و نماز  را  برپا  داریـد  و  زکات  را  بـپردازیـد  و  از  خدا  و  پیغمبرش  اطاعت  نمائید. 

عبادت  و  پرستش  خدا  بر کنار  از  رفـتار  اجـتماعی  یـا  اخلاقی  در  زندگی  نیست‌.  بلکه  عبادت  و  پرستش  او  راه  اوج‌ گرفتن  و  بالا  رفتن  بـدان  سـطح  است‌،  و  تـوشه  و  زادی  است‌ کــه  راهــرو  راه  را  بـا  آن  طـیّ  مـی‌کند  و  می‌پیماید.  باید که  پیوند  با  خدا  باشد،  پیوندی ‌که  از  آن  مدد  و  یاری  و  توشه  و  زاد  می‌رسد.  باید که  پـیوند  با  خدا  باشد،  پیوندی ‌که  دل  را  پاکیزه  مـی‌دارد  و  آن  را  طـهارت  و  پاکی  می‌بخشد.  باید که  پیوند  با  خدا  باشد،  پیوندی‌ که  شخص  با  آن  بر  عرف  و  عادت  مردمان  و  بر  آداب  و  رسوم  جامعه  و  بر  فشار  محیط  اوج  می‌گیرد  و  برتر  می‌رود،  و  احساس  می‌کند  و  پی  می‌برد که  او  راهیاب‌تر  و  والاتر  از  مردمان  و  جامعه  و  محیط  است‌،  و  سزا‌وار  ا‌ست  او  دیگرا‌ن  را  به  سوی  نوری  رهنمود  سازد  که  آن  را  می‌بیند،  نه  این‌ که  دیگران  او  را  به  سوی  تاریکیها  و  جاهلیّتی  برانند  و  رهنمود گردانند که  زندگی  در  آن‌ گم  می‌گردد  و  غرق  می‌شود،  هر  زمان  که  زندگی  از  راه  خدا کج‌ گردد  و  منحرف  شود.

اسلام  یگانی  است  که  شعائر  و  مراسم  و  آ‌داب  و  اخلاق  و  قوانین  و  مقرّرات  و  ضوابط  را گرد  می‌آورد  .  .  .  همۀ  آنها  را  در  چهارچوب  و  قلمرو  عقیده  جمع‌آوری  می کند  و  همایش  می‌بخشد،  و  هر یک  از  آنها  نقشی  دارد  و  آن  را  در  تحقّق  بخشیدن  و  پیاده‌ کردن  ایـن  عقیده  اداء  و  بازی  می‌کند،  و  همۀ  آنها  در  رویکرد  یگانه‌ای  همگام  و  هماهنگ  می‌شوند  و  همسو  به  یک  جهت  می‌روند.  با  همچون‌ گردهمآئی  و  هماهنگی‌،  هستی  همگانی  این  آئین  برجا  و  برپا  می‌ماند،  و  بدون‌ گردهمآئی  و  هماهنگی،  این  هستی  استوار  و  ماندگار  نمی‌ماند.

بدین  خاطر  به  برپای  داشـتن  نـماز،  و  دادن  زکات‌،  و  اطاعت  از  خدا  و  پیغمبرش‌،  دستور  داده  شـده  است  و  فرمان  صادر گردیده  است.  این  دستور  و  فرمان‌،  واپسین  رهنمودها  و  رهنمونهای  احساسی  و  اخلاقی  و  رفتاری  است ‌که  خطاب  به  اهل  بیت  بزرگوار  صـادر  مـی‌شود.  زیرا  چیزی  از  این  رهنمودها  و  رهنمونها  بدون  عبادت  و  اطاعت  برجا  و  برپا  نمی‌ماند  .  .  .  همۀ  اینها  هم  دارای  حکمت  و  قصد  و  هدفی  است  و  بس‌:

(إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (33)

خداونـد  قطعاً  مـی‌خواهـد  پلیدی  را  از  شـما  اهـل  بـیت  (‌پیغمبر)  دور  کند  و  شما  را  کاملاً  پاک  سازد.

در  لابلای  این  سخن  پیامهای  فراوانی  است‌.  همۀ  آنـها  والا  و  مهرانگیز  و  دلنوازند.

خداوند  ایشان  را  «‌اهل  بیت‌‌«  می‌نامد  بدون  این‌ که  بیت  را  موصوف  یا  مضاف  به  چیزی  کند.  انگار  ایـن  خـانه‌،  یگانه  «‌بیت‌»  یعنی  خانه  در  این  جـهان  و  سزاوار  ایـن  صفت  است‌.  اگر گفته  شود:  «‌بیت‌»  معرفه ‌گردیده  است  و  معیّن  و  توصیف  شده  است‌،  و  به ‌کعبه  نیز  بیت ‌الله ‌گـفته  شده  است‌،  و  بیت‌،  و  بیت‌الحرام  نامیده  شـده  است‌.  در  این  صورت‌،  تعبیر  از  خانه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  بیت  بیانگر  تعظیم  و  تکریم  و  اختصاص  و  افتخار  است‌.

خدا  است  که  می‌فرماید:

(إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (33)

خداونـد  قطعاً  مـی‌خواهـد  پلیدی  را  از  شـما  اهـل  بـیت  (‌پیغمبر)  دور  کند  و  شما  را  کاملاً  پاک  سازد.

در  این  عبارت  با  بیان  علّت  تکلیف  و  هدف  آن‌،  مهر  و  عطوفتی  نهفته  است‌،  مهر  و  عطوفتی‌ که  اشاره  دارد  به  این  که  یزدان  سبحان  بدیشان  می‌فهماند  خود  خدای  والامقام‌،  پاک  داشتن  و  پاکیزه  نمودن  آنان  را،  و  زدودن  ناپاکی  و  پلشتی  از  ایشان  را  برعهده  می‌گیرد!  این  هـم  عنایت  و  رعایت  آسمانی  مستقیم  و  بدون  واسطه‌ای  در  حقّ  اهل  این  بیت  است‌.  وقتی ‌که  به  تصوّر  درمی‌آوریم  گویندۀ  این  فرموده  چـه  کسی  است‌،  و  پـیش  چشـم  می‌داریم  او  پروردگار  این  جهان  است‌.  آن  کسی  است  که  به  جهان  فرمود:  بشو!  جهان  هم  شد  و  پدیدار  آمد.  او  خداوند  بز‌رگوار  است‌.  او  مـراقب  و  نگـاهدار  جهان  است‌.  او  مقتدر  و  توانا  و  والامقام  و  صاحب ‌کبریاء  است  .  .  .  وقتی‌ که  به  تصوّر  درمی‌آوریم  چه ‌کسی‌ گویندۀ  این  فرموده  است‌،  متوجّه  می‌گردیم  این  تکریم  و  تعظیم  چه  اندازه  سترگ  و  بزرگ  و  فرخ  و  فراوان  است‌.

او که  یزدان  سبحان  است‌،  این  سخن  را  در کتاب  خود  می‌گوید،  کتابی‌ که  در  میان  فرشتگان  در  جـهان  بالا  خوانده  می‌شود‌،  و  د‌ر  این  زمین‌،  د‌ر  هر  جائی  و  در  هر  زمانی  تلاوت  می‌گردد،  و میلیونها  دل  با  آن  به  پرستش  می‌پردازند،  و  میلیونها  لب  بدان  می‌جنبند.

در  واپسین  بند  این  بخش،  ایـن  اوامـر  و  رهنمودها  را  وسیله‌ای  می کند  برای  از  میان  بردن  ناپاکی  و  پـاکیزه  نمودن  این  بیت  شریف‌.  تطهیر،  یعنی  پاکیزه  داشتن‌،  از  تطهّر  به  معنی  پاک  بودن  است‌.  از  میان  بردن  و  زدودن  رجس‌،  یعنی  پلیدی  و  پـلشتی‌،  صورت  می‌پذیرد  با  وسـائل  و  راه‌هـائی‌ که  مردمان  درپیش  می‌گیرند  و  خویشتن  را  به  انجام  آنـها  وامی‌دارنـد،  و  آنـها  را  در  واقعیّت  زندگی  عملی ‌پیاده‌ می‌کنند.  این  راه  اسلام  است  .  .  .  احساس  و  اندیشه  و  تقوا  و  پرهیزگاری  در  دل  باشد،  و  روش  و  رفتار  در  زندگی  دیده  شود،  این  دو  چیز  با  همدیگر  اسلام  کامل  را  تشکیل  می‌دهند،  و  با  هر  دوی  اینها  هدفها  و  رویکردهای  اسلام  در  زندگی  تحقّق  می‌پذیرد  و  پیاده  می‌گردد.

خداوند  بزرگوار  ایـن  رهنمودها  و  رهنمونهای  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ را  با  چیزی  به  پایان  می‌برد که  همگون  همان  چیزی  است ‌که  رهنمودها  و  رهنمونها  را  بدان  آغازیده  است  .  .  .  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌را  متوجّه  مکانت  و  منزلتی  می‌فرماید که  دارند.  امتیاز  ایشان  را  بر  سائر  زنان  ذکر  می‌کند،  امتیازی ‌که  به  سبب  جایگاهی  که  در  پیش  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دارند  نصیب  ایشان  شده  است‌،  و  این  امتیاز  همچنین  به  علّت  این  است ‌که  خدا  بدانـان  لطف  فرمود‌ه  است  و  خانه‌هایشان  را  جایگاه  نزول  قرآن‌،  و  فرودگاه  حکمت  و  فرزانگی‌،  و  مکان  طلوع  نـور  و  هدایت  و  ایمان  نموده  است‌:

(وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفاً خَبِیراً) (34)

و  آیات  خدا  و  سخنان  حکمت‌انگیز  (‌پیغمبر)  را  که  در  منازل  شما  خوانده  می‌شود  (‌بیاموزید  و  برای  دیگـران‌)  یاد  کنید.  بیگمان  خداوند  دقیق  و  آگاه  است‌.

این  بهرۀ  بزرگی  است  و کافی  است‌ که  بدان  تذکّر  داده  شود،  تا  د‌ل  جلالت  و  عظمت  خدا  را  احساس‌ کند،  و  دقّت  ساختار  خدا  را  در  آن  مشاهده  نماید،  و  فراخی  و  فراوانی  نعمتی  را  پیش  چشم  بدارد که  هیچ  نعمتی  با  آن  برابری  نمی‌کند.

این  یادآوری  و  تذکّر  نیز  در  پایان  خطابی  فرا  می‌رسد  که  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  اختیار  می‌دهد  یـا کالاها  و  لذّتها  و  زینتها  و  آرایه‌های  این  جهان  را  برگزیـند،  و  یا  خدا  و  پیغمبرش  و  سرای  آخرت  را  انتخاب  و  تـرجـیح  دهند.  بدین  وسیله  فراخی  و  فراوانی  نعمتی  جلوه‌گر  می‌آید که  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  ممتاز  می‌گرداند،  و  ناچیزی  زندگی  دنـیا  را  می‌رساند  با  تـمام ‌کالاها  و  زینتهائی  که  دارد.

*

در  صدد  پاک  داشتن  گروه  اسلامی‌،  و  اسـتوار  داشـتن  زندگی  ایشان  بر  ارزشهائی ‌که  اسلام  آنها  را  به  ارمغان  آورده  است‌،  بیان  می‌شود که  مردان  و  زنان  در  این  امر  یکسانند،  چون  در  این  راستا  آنان  برابرند  .  .  .  قرآن  صفاتی  را  ذکر  می‌کند که  ا‌ین  ارزشها  را  با  دقّت  و  با  تفصیل  پیاده  می‌کنند  و  تحقّق  می‌بخشند:

(إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً) (35)‏

مردان  مسلمان  و  زنان  مسلمان‌،  مردان  باایمان  و  زنان  بــاایـمان‌،  مـردان  فـرمانبردار  فـرمان  خدا  و  زنـان  فرمانبردار  فرمان  خدا،  مردان  راستگو  و  زنان  راستگو،  مردان  شکیبا  و  زنـان  شکیبا،  مـردان  فـروتن  و  زنـان  فروتن‌،  مردان  بخشایشگر  و  زنان  بخشایشگر،  مـردان  روزه‌دار  و  زنان  روزه‌دار،  مـردان  پاکـدامـن  و  زنـان  پـاکدامن‌،  و  مردانی  که  بسیار  خدا  را  یاد  می‌کنند  و  زنانی  که  بسیار  خدا  را  یاد  می‌کنند،  خداونـد  بـرای  همۀ  آنـان  آمرزش  و  پاداش  بزرگی  را  فراهم  ساخته  است‌.

این  صفات  فراوانی  که  در  این  آیه  گرد  آمـده‌انـد،  در  ساختن  شخص  مسلمان‌،  با  یکدیگر  همکاری  و  همیاری  می‌کنند.  این  صفات  عبارتند  از:  اسلام‌،  ایمان‌،  قنوت‌،  صدق‌،  صبر،  خشوع‌،  تصدّق‌،  صوم‌،  حفظ  فرج‌،  و  ذکر  زیاد  خدا  .  .  .  هر یک  از  ایـنها  در  سـاختن  شخصیّت  اسلامی  ارزش  و  جایگاه  خود  را  دارد.

اسلام که  مصدر  مسلمین  و  مسلمات  است‌،  به  معنی  تسلیم  فرمان  خدا  شدن  است‌.  ایمان‌ که  مصدر  مؤمنین  و  مؤمنات  است‌،  به  معنی  تصدیق ‌کردن  است.  میان  اسلام  و  ایمان  پیوند  استواری  است‌.  به  عبارت  دیگر،  یکی  شکل  دوم  دیگری  است‌.  بلکه  تسلیم  فرمان  خدا  شدن  مقتضی  تصدیق‌ کردن  است‌.  از  تصدیق ‌کردن  راسـتین‌،  تسلیم  فرمان  خدا  شدن  برمی‌جوشد.

قنوت‌ که  مصدر  قانتین  و  قانتات  است‌،  به  معنی  اطاعت  ناشی  از  اسلام  و  ایمان  از  روی  رضایت  درونی  است  نه  رضایت  اجباری  بیرونی.

صدق ‌که  مصدر  صادقین  و  صادقات  است‌،  صفتی  است  کسی  را که  متّصف  بدان  نباشد  از  صفهای  ملّت  مسلمان  بیرون  می‌اندازد.  چرا که  خداوند  بزرگوار  فرموده  است‌:

(إنما یفتری الکذب الذین لا یؤمنون بآیات الله).

تنها  و  تنها  کسانی  (‌بر  زبان  خدا)  دروغ  می‌بندند  کـه  بـه  آیات  خدا  ایمان  نداشته  باشند. (‌نحل‌/105) 

چه  دروغگو  از  صف  بیرون  رانده  شده  است‌،  صف  این  ملّتی ‌که  صادق  و  راستگو  است‌.

صبر که  مصدر  صابرین  و  صابران  است‌،  صـفتی  است  که  مسلمان  نمی‌تواند  عقیدۀ  خود  را  بر  دوش‌ گـیرد  و  حمل  نماید،  و  وظائف  و  تکالیف  عـقیده  را  به  انجام  رساند  مگر  با  وجود  آن‌.  عقیده  در  هر  گامی  از گامهای  خود  به  صبر  نیاز  دارد.  در  برابر  خواستها  و  آرزوهای  نفس  باید  صبر کرد.  در  مقابل  سختیها  و  دشواریـهای  دعوت  باید  صبر  داشت‌.  در  برابر  اذیّت  و  آزار  مردمان  باید  صبر کرد  و  شکیبائی  ورزید.  بر کجی  و کژی  دلها  و  درونها،  و  بر  ضعف  و  انحراف  و  هر دم  به  رنگی  و  شکلی  درآمدن  انسانها،  و  در  برا‌بر  بلاها  و  آ‌زمایشها  و  فتنه‌ها  و  نیرنگها  باید  صبر کرد  و  استقامت  داشت‌.  در  برابر  خوشیها  و  بهره‌مندیها  و  نعمتها  و  ناخوشیها  و  زیا‌نها  و  ضررها  باید  صبر  نمود  و  شکیبائی  در پـیش‌ گرفت‌،  و  صبر  و  شکیبائی  در  برابر  هر دو گونۀ  آنـها  سـخت  و  دشوار  است‌.

خشوع‌ که  مصدر  خاشعین  و  خاشعات  است‌،  صفتی  است  که  هم  مربوط  به  دل  و  هم ‌منوط  به  اندا‌مها  است‌.  خشوع  و  فروتنی  دالّ  بر  متأثّر  شدن  دل  از  جلالت  و  عظمت  خدا،  و  احساس  ترس  و  هراس  از  هیبت  و  شوکت  ذات  کبریاء  است‌.

تصدّق‌ که  مصدر  متصدّقین  و  متصدّقات  است  و  معنی  بخشایش  و  دهش  دارد،  دالّ  بر  پاک  شدن  از  بخل  درون‌،  و  احساس  ترحّم  به  مردمان‌،  و  ضمانت  اجتماعی  در  میان ‌گروه  مسلمانان‌،  و  وفای  به  حقّ  و  حقوق  ا‌موال‌،  و  سپاسگزاری  از  دهندۀ  نعمتها  است‌.

صوم‌ که  مصدر  صائمین  و  صائمات  است‌،  نصّ  قرآنـی  آن  را  صفتی  از  صفات  قرار  می‌دهد  تا  اشاره‌ای  باشد  به  این ‌که  روزه  در  رشتۀ  نصّ  قرار  دارد  و  از  جملۀ  خصال  حمیده  و  ستودۀ  اشخاص  مسـلمان  است‌.  صوم  یعنی  روزه‌،  برتری‌ گرفتن  و  نیازها  و  خواسـتهای  ضـروری  است‌.  روزه  صبر  و  شکیبائی  در  برابر  حوائج  اوّلیّۀ  زندگی  است‌.  روزه  اسـتوار  داشتن  اراده  است‌.  روزه  نشانۀ  داشتن  اراده  است‌.  روزه  تأکید  می‌کند که  انسان  بر  حیوان  غلبه  می‌کند  و  چیره  می‌شود.

حفظ  فرج‌ که  مصدر  حافظین  و  حافظات  فروج  است‌،  به  معنی  پاکدامنی  ا‌ست‌.  در  حفظ  عورت‌،  پاکی  است‌.  حفظ  عـورت  خـویشتنداری  و  اسـتقامت  است  در  برابر  نیرومندترین  خواستها  و گرایشها،  و  د‌ر  برابر  ژرف‌ترین  امیال  و  آرزوهائی‌ که  در  ترکیب‌بند  پیکرۀ  انسان  است‌.  حفظ  عورت  غلبه ‌کردن  بر  جهش  و  پرشی  است‌ که  جز  پرهیزگارانی‌ که  یاری  و  مدد  خدا  ایشان  را  دریـافته  باشد،  بر  آن  غلبه  نمی‌کنند  و  چـیره  نـمی‌شوند.  حفظ  عورت  نظم  و  نظام ‌دادن  بـه  روابط  و  پیوندها  است‌.  حفظ  عورت  هدف  قرار  دادن  چیزی  است ‌که  والاتـر  و  برتر  از  جهش‌ گوشت  و  جوشش  خون  در کار  نـزدیکی  مرد  و  زن  است‌.  حفظ  عورت  ایـن  نـزدیک  را  پـیرو  شریعت  خدا  می‌سازد،  و  تنها  برای  حکمت  والائی‌ که  در  آفرینش  دو  جنس  است  صورت  می‌پذیرد،  و  آن  آباد  کردن  زمین  و  ترقّی  بخشیدن  زندگی  است‌.

ذکر که  مصدر  ذاکرین  و  ذاکرا‌ت  است‌،  و  زیاد  ذکر  خد‌ا  کردن‌،  حلقۀ  اتّصال  موجود  در  میان  همۀ  فعّالیّتها  و  تلاشهای  انسان  و  میان  عقیدۀ  او  به  یزدان  جهان  است‌.  زیاد  ذکر  خدا کردن  یاد  دل  انسان  از  ایزد  سبحان  در  هر  لحظه  و  آن  است‌.  بدین  خاطر  است‌ که  د‌ل  در  هیچ  اندیشه  و  جنبشی  دست  از  دستاویز  محکم  برنمی‌دارد.  زیاد  ذکر  خدا کردن  باعث  می‌گردد که  دل  با  نور  یاد  خدا  بدرخشد  و  شاد  و  شنگو‌ل  شود  و  از  حیات  و  سرزندگی  لبریز گردد.

اینان  که  همچون  صفاتی  در  ایشان ‌گرد  می‌آید،  صفاتی  که  در  سـاختن  شخصیّت  انسـان  دست  به  دست  هـم  می‌دهند  و  هـیاری  و  همکاری  می‌کنند،  اینان  هستند که‌: 

(أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً) .

خداوند  بـرای  هـمۀ  آنان  آمـرزش  و  پـاداش  بزرگی  را  فراهم  ساخته  است‌. 

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  نصّ  به  طور  عام  از  صفت  مرد  مسلمان  و  زن  مسلمان  و  ارکان  و  اصول  شخصیّت  ایشان  سخن  می‌گو‌ید،  بعد  از  آن ‌که  به  طور  خـاصّ  از  زنان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  سرآغاز این  مرحلۀ  سوره  سخن  گفته  است‌.  در  ا‌ین  آ‌یه  د‌ر کنار  مرد،  زن  ذکر  می‌شود.  انگار  این  عمل  بسی  از  تلاش  اسلام  در  بالا  بردن  ارزش  زن‌،  و  ترقّی  دادن  نگرش  بدو  در  جامعه‌،  و  اعطاء  منزلت  و  مکانت  حقیقی  زن  در کنار  مرد  در  چیزی  است  که  مرد  و  زن  هر  دو  در  آن  یکسان  و  برابرند،  از  قبیل‌:  ارتباط  با  خدا،  و  تکالیف  و  وظائف  این  عقیده  در  پاکی  و  پرستش  و  رفتار  درست  و  روش  پسندیده  در  زندگی‌. 

*

---

^[1] مسلم آن را از گفتۀ زکریّا پسر اسحاق روایت‌ کرده است‌. 

^[2] مسلم آن را اخراج‌ و روایت کرده است. 

^[3] مسلم و ترمذی آن را  روایت کرده اند.

[4] «‌قَرْن‌»‌: قرار بگیرید. بمانید. ا‌صل آن (‌اً‌قـرَرْن‌َ) است و برای تخفیف راء اول را حذف و فتحۀ آن را به  قاف منتقل کرده‌اند. مراد نهی از خـروج زیـاد بی‌هدف است‌. (‌مترجم‌)

[5] ‌به نقل از کتاب‌: «‌ألسّلام العالمی والاسلام‌» فصل‌: «‌صلح و صفای خانه‌» صفحات 54 و 55