سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی 45-14
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلا خَمْسِینَ عَامًا فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ (١٤) فَأَنْجَیْنَاهُ وَأَصْحَابَ السَّفِینَةِ وَجَعَلْنَاهَا آیَةً لِلْعَالَمِینَ (١٥) وَإِبْرَاهِیمَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (١٦) إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْکًا إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (١٧) وَإِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (١٨) أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ (١٩) قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٠) یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَیَرْحَمُ مَنْ یَشَاءُ وَإِلَیْهِ تُقْلَبُونَ (٢١) وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ (٢٢) وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُولَئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی وَأُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٢٣) فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (٢٤) وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَیَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٢٥) فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّی مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٢٦) وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْکِتَابَ وَآتَیْنَاهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ (٢٧) وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَکُمْ بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِینَ (٢٨) أَئِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّبِیلَ وَتَأْتُونَ فِی نَادِیکُمُ الْمُنْکَرَ فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (٢٩) قَالَ رَبِّ انْصُرْنِی عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ (٣٠) وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِیمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِکُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ إِنَّ أَهْلَهَا کَانُوا ظَالِمِینَ (٣١) قَالَ إِنَّ فِیهَا لُوطًا قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیهَا لَنُنَجِّیَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلا امْرَأَتَهُ کَانَتْ مِنَ الْغَابِرِینَ (٣٢) وَلَمَّا أَنْ جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِیءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَقَالُوا لا تَخَفْ وَلا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوکَ وَأَهْلَکَ إِلا امْرَأَتَکَ کَانَتْ مِنَ الْغَابِرِینَ (٣٣) إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ (٣٤) وَلَقَدْ تَرَکْنَا مِنْهَا آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (٣٥) وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الآخِرَ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ (٣٦) فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ (٣٧) وَعَادًا وَثَمُودَ وَقَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَسَاکِنِهِمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ (٣٨) وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الأرْضِ وَمَا کَانُوا سَابِقِینَ (٣٩) فَکُلا أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَیْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الأرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (٤٠) مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (٤١) إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٤٢) وَتِلْکَ الأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلا الْعَالِمُونَ (٤٣) خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ (٤٤) اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ) (٤٥)
مرحلۀ نخستین با سخن از قانون و سنّت خـدا دربارۀ آزمایش و آزمون کسانی به پایان آمد که واژۀ ایمان را برمی‌گزینند، و خدا ایشان را امتحان می‌فرماید تـا معلوم گرداند چه کسانی از ایشان صادق و راستگویند، و چه کسانی از آنـان کـاذب و دروغگویند. در ایـن مرحله به آزمایش و آزمون اذیّت و آزار، و آزمایش و آزمون خویشی و خویشاوندی، و آزمایش و آزمـون گول زدن و گمراه کردن و تحریک و تـرغیب، اشـاره گردیده است.
در این مرحله، نمونه‌هائی از آزمایشها و آزمونهائی عرضه می‌شود که بر سر راه دعوت ایمان در تاریخ دور و دراز مردمان از زمان نـوح علیه السّلام بـه بعد پـدیدار و نمودار گردیده است و تولید مشکلات و مشقّات نموده است. روند قرآنـی ایـن آزمـایشها و آزمـونها را بـه تـصویر مـی‌کشد و مجسّم مـی‌کند در چـیزهائی کـه پیغمبران، یعنی حاملان دعوت یـزدان، از فـجر تـاریخ بشریّت تا به امروز بدانها امتحان گردیده‌اند و آبدیده شده‌اند. در داستان ابراهیم و لوط تا اندازه‌ای مفصّل، و در داستانهای دیگر مختصر آمده است و از آنها سخن رفته است.
در داستان نوح علیه السّلام تـلاش فـراوانـی و ثـمرۀ انـدکی جلوه‌گر میآید. او در میان قوم خود نهصدوپنجاه سال می‌ماند، ولی جز مردمان اندکی بدو ایمان نمی‌آورند.
(فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ) (١٤)
سرانجام در حالی که (با کفر و معاصی) به خود سـتم می‌کردند، طوفان ایشان را دربر گرفت. (عنکبوت/14)
در داستان ابراهیم پاداش بد و طغیان ضلالت به چشـم می‌خورد. ابراهیم می‌کوشد ایشـان را رهـنمود کـند و هدایت بخشد ولی نمی‌تواند. ا آنان با دلیل و برهان و منطق مجادله می‌کند، ولی:
(فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ).
اما پاسخ قوم (ابـراهـیم بـه) او جز این نـبود کـه (بـه یکدیگر) گفتند: او را بکشید یا بسوزانید!. (عنکبوت/24)
در داستان لوط پستی و خواری و اعلان و اعلام آن، بی‌حجابی و لختیگری بدون هر گونه حـیا و شــرمی و ترس و بیمی، سقوط بشریّت به پائین‌ترین و ژرف‌ترین درۀ انحراف و همجنس بازی، و بــی‌شرمی و پـرروئی کردن با پیغمبر خدا، پدیدار و آشکار می‌گردد:
(فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ) (٢٩)
پـاسخ قوم او جز این نـبود کـه بگویند: اگر راست میگوئی، عذاب خدا را بر سر ما بیاور (و مـا مـردمان آلوده را امان مده!). (عنکبوت/29)
در داستان شعیب با ساکنان مدین، فساد و سرکشی بر حقّ و حقیقت و عدالت و دادگـری، و تکـذیب آیـات الهی، جلوه‌گر میآید:
(فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ) (٣٧)
زلزله آنان را فرو گرفت و در خانه و کاشانۀ خود به رو در افتادند و مردند.
(عنکبوت/37)
به عاد و ثمود اشاره می‌شود کـه چگونه به نـیرو و سرمستی نعمت می‌نازیدند و لاف می‌زدند.
به قارون و فرعون و هامان اشاره می‌شود که چگونه به سبب اموال و دارائی فراوان، و بـه خـاطر حکومت و قدرت ظالمانه، و به علّت نفاق متمرّدانه، بر اسب توسن غرور مـی‌نشستند و در مـیدان اسـتبداد و اسـتـضعاف می‌تاختند.
روند قرآنی بر این داستانها پیروی می‌زند با مثالی از ضعف و ناتوانی نیروهائی که در کمین دعـوت یزدان می‌نشینند و سر راه را بر آن می‌گیرند، و این نیروها هر اندازه برتری گیرند و به طول انـجامند، هـیچ و پـوچ بشمارند:
(کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ) (٤١)
هـمچون کار عنکبوت است کـه (بـرای حفظ خـود از تارهای ناچیز) خانه‌ای برگزیده است (بدون دیـوار و سقف و در و پیکری کـه وی را از گزند بـاد و بـاران و حوادث دیگر در امان دارد). بیگمان سست‌ترین خانه‌ها خـانه و کـاشانۀ عنکبوت است، اگر (آنان از سستی معبودها و پایگاه‌هائی که غیر از خدا برگزیده‌اند باخبر بودند، بـه خوبی) مـی‌دانستند (که در اصـل بـر تـار عنکبوت تکیه زده‌اند). (عنکبوت/41 (
این مرحله با فرا خواندن پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به این که کتاب قرآن را بخواند، و نماز را بـخواند و بگزارد، و بـعد از آن کار و بار را به خدا واگذارد، پایان می‌گیرد:
(وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ) (٤٥)
خدا می‌داند که شما چه کارهائی را انجام می‌دهید. (عنکبوت/45)
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلا خَمْسِینَ عَامًا فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ (١٤) فَأَنْجَیْنَاهُ وَأَصْحَابَ السَّفِینَةِ وَجَعَلْنَاهَا آیَةً لِلْعَالَمِینَ) (١٥)
ما نوح را به سوی قوم خود فرستادیم، و او نـهصد و پنجاه سال در میان آنان ماندگار شد (و جز گروه اندکی بدو ایمان نیاوردند). سرانجام در حالی که (با کـفر و معاصی) به خود ستم می‌کردند، طوفان ایشان را دربر گرفت. ما نوح و مسافران کشتی را (از امواج سهمگین طوفان) نجات دادیم و کشـتی (و داسـتان آن) را پـند و عبرتی برای جهانیان کردیم. (عنکبوت/14و15)
ارجح اقوال این است که نوح در میان قوم خود نـصد و پنجاه سال پیغمبر بوده است و به تبلیغ رسـالت خـود کوشیده است. پیش از رسالت چند سال زیسته است روشن و معلوم نیست. دوره‌ای هـم کـه بــعد از لنگـر انــداخــتن کشـتی و نـجات از طـوفان زیسـته است نامشخّص و نامعیّن است. همچون عـمری هـم دراز و طولانی است. امروزه چنین عمری برای ما غیرطبیعی است و در عمرهای افراد نامأنوس است. و لیکن ما این خبر را در صادق‌ترین و راست‌تـرین مـنبع در گسـترۀ هستی می‌یابیـم که قرآن است. این خود به تـنهائی بر صدق این خبر دلیل و برهان قاطعی است. اگر بخواهیم تفسیری برای آن پیدا کنیم، می‌توانیم بگوئیم: شـمارۀ انـسانها در آن روزگار اندک و محدود بوده است. بعید نیست که خدا بجای شمارۀ فراوان، طول عمر بدیشان داده باشد تا به آبادانی زمین پرداخته و زندگی ادامه پیدا کرده باشد. تا زمانی که مردمان زیـاد شـده‌انـد و زمین را آباد نموده‌اند، و دیگر نیازی بـه طـول عـمر نمانده است تا در سایۀ طول عمر زمین آبـاد شود و زندگی ادامه پیدا کند. این پدیده در عمر بسـیاری از جانداران دیده می‌شود. هر زمان تعداد کـم مـی‌شود و زاد و ولد ناچیز می‌گردد، عمرها طول مـی‌کشد و دراز می‌شود، هـمان گونه کـه در کـرکسها، و در بـرخی از خزندگان مثل لاک‌پشت چنین است. تا بدانجا که عمر برخیها به صدها سال می‌رسد. در صورتی که مگسـها که میلیونها میلیون زاد و ولد دارند، یک مگـس بیش از دو هفته عمر نمی‌کند. شاعر از این پدیده چنین تعبیری دارد:
(بغاث الطیر أکثرها فراخا) (وأم الصقر مقلاة نزور )
[پـرندگان کـوچکی کـه شکـار مـی‌شوند جوجه‌های بیشتری دارند، و مادر پرندگان شکاری از قبیل بـاشه جوجه‌های کمتری دارد]. (عباس‌بن مرداس)
بدین خاطر است که عمر باشه طولانی است، ولی عمر پرندگان کوچک و ضعیفی که شکار می‌شوند کم است. حکمت والا از آن خدا است. هـر چیزی در نـزد خـدا دارای مقدار و اندازۀ مشـخّص و معیّن، و حسـاب و کتاب دقیق و روشن است.[1] نهصد و پنجاه سال جـز تعداد کمی نتیجه نداده است، تعداد کمی کـه بـه نـوح ایمان آورده‌اند. طـوفان تـعداد بـیشماری را از مـیان میبرد که با کفر ورزیدن و خدا را انکار کـردن و از دعوت طولانی روی گـردان شـدن سـتمگر بـه شـمار آمده‌اند، و تعداد اندک مؤمنان نجات پیدا کرده‌انـد، و آنان کشتی نشستگانند. داستان طوفان و کشتی پـند و عبرتی برای جهانیان می‌گردد:
(آیَةً لِلْعَالَمِینَ) پند و عبرتی برای جهانیان.
و برایشان از فرجام کفر و ستم در طول تاریخ، صحبت می‌کند.
*
پس از داستان نوح، روند قرآنـی قـرون و اعـصار را درهم می‌نوردد تا به رسـالت بزرگ، یـعنی رسـالت ابراهیم می‌رسد:
(وَإِبْرَاهِیمَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (١٦) إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْکًا إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (١٧) وَإِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ) (١٨)
(خاطرنشان ساز داستان) ابراهیـم را، آن زمـانی که او به قوم خود گفت: خدا را بپرستید و خویشتن را از (عذاب) او بـپرهیزید. ایـن بـرای شما بـهتر است اگر بدانید. (نوح بدیشان گفت:) شما غیر از خدا بتهائی را هم مــی‌پرستید (کـه آنـها را بـا دست خود می‌تراشـید و می‌سازید) و دروغی را به هـم مـی‌بافید (و مـی‌گوئید: اینها معبودهای ما بوده و وسیلۀ تقرّب به خدایند). بجز خدا، کـسانی را که می‌پرستید توانائی روزی رسـاندن به شما را ندارند، و روزی را از پیشگاه خدا بخواهید و او را بندگی و سپاسگزاری کنید، (و بدانـید کـه سـرانجام بـرای حســاب و کتاب و ســزا و جـزا) بـه سـوی او برگردانده می‌شوید. و اگر شما (سخنان مـرا) تکـذیب کنید (مطلب تازه‌ای نیست)، ملّتهای پـیش از شـما (نیز پیغمبرشان را) تکذیب کرده‌اند (و عاقبت به سـرنوشت دردناکی گرفتار آمده‌انـد) و وظیفۀ پـیغمبر جز تـبلیغ روشن و روشنگر نمی‌باشد.
ابراهیم مردمان را سـاده و آسـان و واضـح و روشـن دعوت کرد، دعوتی که پیچیدگی و دشواری در آن نبود. در عرضه کردن آن ترتیب دقیقی است که زیـبا است یاران دعوت آن را ورانداز کنند و با دقّت بدان بنگرند. ابراهیم علیه السّلام با بیان حقیقت دعوتی کـه ایشـان را بدان دعوت می‌کند، کار را آغازید:
(اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ).
خدا را بپرستید و خویشتن را از (عذاب) او بپرهیزید. آن گاه ایـن حـقیقت را در نظرشان آراست، و خـیر و صلاح موجود در آن را براشان ستایش کـرد. کـاش می‌دانستند خیر و صلاح در چه و در کجا است.
(ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) (١٦)
این برای شما بهتر است اگر بدانید.
در این پیرو چیزی است که ایشان را تــرغیب مـی‌کند جهل و نادانی را از خود به دور دارند، و خیر و صلاح را برای خود بخواهند. این سـخن یک حـقیقت ژرفـی است نه این که شعار توخالی و سخنرانی مهیّجی باشد. در مرحلۀ سوم، ابراهیم برایشان فساد عـقیده‌ای را کـه دارند برایشان از چند نظر روشن می‌کند: نخست آنان اوثان یعنی تنهائی را می‌پرستند. آوثان جمع وثن است که بت چوبین است. پرستش بتها پرستش سبکسرانه و بی‌خردانه است. بویژه وقتی که پرستش آنها را برابر با پرستش خدا بدانند ... دوم این که در این پرستش بـه دلیل و برهان متّکی نیستند، و بلکه از خود چیزی را به هم می‌بافند و سر هم می‌کنند و پوچ می‌گویند و یـاوه می‌سرایند. چیزی را خـودسرانـه پـدید مـی‌آورند کـه سابقه یا پیشینه‌ای ندارد، و دارای اصلی و فصلی و پایه و بنیادی نیست ... سوم این که این بتها بدیشان سودی نمی‌رساند، و چیزی را بهرۀ آنان نمی‌گرداند.
(إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقًا).
بـجز خدا، کسـانی را که مـی‌پرستید تـوانـائی روزی رساندن به شما را ندارند.
در مرحلۀ چهارم، ابراهیم ایشان را متوجّه خدا می‌کند و رو به خدا میدارد تا از او طلب روزی کنند. کاری را باید بکنند که برایشان مهمّ است و به نیازشان مربوط است:
(فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ).
روزی را از پیشگاه خدا بخواهید.
روزی هم ذکر و فکر مردمان را به خود مشـغول میدارد، به ویژه مردمانی را به خود مشغول میدارد که ایمان دلهایشان را پر و لبریز نکرده باشد و فرا نگـرفته باشد. جستن روزی تنها از پیشگاه خدا، حقیقتی است نه فقط برانگیختن آرزوهـای نـهان در درون مـردمان باشد و بس.
در پایان ابراهیم ایشان را به سوی بخشندۀ روزیـها و دهندۀ نعـتها فریاد میدارد و از آنان درخواست می‌کند که تنها او را بپرستند و شکر و سپاس او را بگویند:
(وَاعْبُدُوهُ وَاشْکُرُوا لَهُ).
و او را بندگی و سپاسگزاری کشید.
در اینجا برایشان روشـن مـی‌سازد کـه از دست خـدا گریزی ندارند. پس خوبی ایشان در این است کـه بـه سوی او برگردند و دست از کارهای نادرست بردارند. بــدو ایــمان داشـته باشند و او را بـپرستند و از او سپاسگزاری کنند:
(إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (١٧)
(بدانید که سرانجام برای حساب و کتاب و سزا و جزا) به سوی او برگردانده می‌شوید.
اگر بعد از این همه به تکذیب بپردازند، چه سبکسری و رسوائی و خواری بدشگونی که مرتکب می‌شوند! این کار هیچ گونه زیانی به خدا نمی‌رساند، و کمترین زیانی به پیغمبرش هم وارد نمی‌گرداند. چه پیش از ایـن هـم بسیاری بوده‌اند که حق و حقیقت را تکذیب کرده‌اند و به پیـغبران زیانی نرسانده‌اند. بر رسولان پیام باشد و بس. وظیفۀ پیغمبران تبلیغ رسالت است و دیگر هیچ:
(وَإِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ) (١٨)
و اگر شما (سخنان مـرا) تکـذیب کنید (مـطلب تـازه‌ای نیست). ملّتهای پیش از شما (نیز پیغمبرشان را) تکذیب کرده‌انـد (و عـاقبت بـه سـرنوشت دردنـاکـی گرفتار آمده‌اند) و وظیفۀ پیغمبر جز تبلیغ روشـن و روشنگر نمی‌باشد.
بدین منوال و بر این روال گام به‌گام با آنان راه میافتد و ایشان را جلب خود می‌کند، و پله پله به دلهایشان از راه‌های مناسب وارد می‌شود، و بر تارهای دلهایشان با دقّت ژرفی می‌نوازد و می‌سراید. این مرحله‌ها و گامها نمونه‌ای برای شیوۀ دعوت بشمارند، و سزاوارنـد کـه یاران هر دعوتی آنـها را بررسی و وارسـی کـننند و ورانداز نمایند، و درگفتگوی با درونها و دلها روش و شیوۀ آنها را در پیش گیرند.
*
پیش از این که روند قرآنی به پـایان داسـتان بـرسد، اندکی می‌ایستد و در آن مخاطب قرار میدهد هر کسی را که به طور کلّی منکر دعوت ایمان به خدا بـاشد، و برگشت به سوی خدا و رستاخیز و فرجام کار را قبول نداشته باشد:
(أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ (١٩) قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٠) یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَیَرْحَمُ مَنْ یَشَاءُ وَإِلَیْهِ تُقْلَبُونَ (٢١) وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ (٢٢) وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُولَئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی وَأُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (٢٣)
آیا ندیده‌اند که خدا چگونه آفرینش را میآغازد و سپس آن را باز می‌گرداند؟ این کار برای خدا سـهل و آســان است. بگو: در زمین بگردید و بنگرید که خدا چگونه در آغاز موجودات را پـدید آورده است (چـه رنگ و بـو و سیما و ویژگیهائی به هر یک داده است، و چه اسـراری در آنها به ودیعت نهاده است تا از مشاهدۀ اشیاء پی به راز و رمز آنها ببرید و در برابر قـدرت مـافوق تـصوّر آفریدگارشان سر تسلیم فرود آورید، و بدانید کسی که اول این جهان را از نیستی به هستی آورده است) بعداً هم جهان دیگر را پدیدار مـی‌کند. چرا کـه خدا بـر هـر چیزی توانا است. (آن وقت که رستاخیز به پا شد، خدا) هر کس را بخـواهد (و مستحقّ بداند) عذاب می‌رساند، و هـر کس را بــخواهـد مــورد مـرحمت قرار مـی‌دهد. (سـرانـجام، جملگی) شـما به سـوی او بازگردانده می‌شوید. شما نمی‌توانید (از قلـرو حکومت خدا بیرون رویـد، و او را) درمـانده کنید، چـه در زمـین و چـه در آسمان (باشید)، و بغیر از خدا شما هیچ سـرپرستی و یاوری ندارید. کسانی که آیات خدا و ملاقات او را باور ندارند، ایشان از رحمت من مأیوس مـی‌باشند، و آنـان عذاب دردناکی دارند.
این خطاب به هر کسی است که منکر خدا و ملاقات با (و باشد. گسترۀ آن آسمانها و زمـین است، به شـیوۀ قرآنی که سراسر جهان را نمایشگاه نشانههای ایمان و دلائل و براهین آن می‌سازد، وگسترۀ هستی را صفحه باز و گشوده‌ای برای حواسّ و قلوب می‌گرداند تا از آن نشانههای خداشناسی را خواند، و دلائل وجود خدا را ببیند، و براهین یگانگی او را بداند، و صدق وعـده و وعید و مژده و تهدیدش را فهم و درک کـند و پـیش چشم بـدارد. صـحنه‌های جـهان و پـدیده‌های آن هـم همیشه حاضر و آماده‌انـد و از انسـان نـهان و پنهان نمی‌گردند، و لیکن این صحنه‌ها و پدیده‌ها بر اثر طول انس و الفت در دل مردمان گیرائی و زیبائی خود را از دست میدهد، و آهنگها و نواهای آنان بـر اثـر طـول تکرار برای دلها ضعیف می‌شود و کاستی میپذیرد. این است که قرآن مجید گاه به گـاه مـردمان را بـدین گـیرائــی و زیـبائی هـمه جا گسـتر تـوجّه مـی‌دهد و برمیگرداند، و با رهنمودهای الهام بخش خود ایشان را متوجّه این نشانههای دلربا و معجزه‌های فریبای هستی می‌کند، و با رهنمودها و توجّه دادنهای الهامگرانه دلها و درونهایشان را به مرات و به کرات به تماشاگه این صحنه‌ها و پـدیده‌ها مـی‌برد، و چشـم درون و بـیرون ایشان را به اسرار و آثار آنها خیره و حیران می‌کند، و از اسرار و آثار جهان دلائل و براهین خـود را ترتیب میدهد، دلائل و براهینی که چشمها آنها را می‌بینند، و عقل و شعور از آنها مـتأثّر مـی‌گردند. قـرآن راه‌هـای مجادلۀ ذهنی سرد و بیفائده و قضایای منطقی خشک و بی‌مزه را در پیش نمی‌گیرد که جنب و جوش و حیاتی و حرکتی در آنها نیست ... جدالهای ذهـنی و قـضایای منطقی چیزهائی هستند که از خارج به داخـل انـدیشۀ اسلامی نفوذ کرده‌اند و پـیوسته بـرای تـفکّر اسـلامی غریب مانده‌اند. برای انسان مسلمان مثال و بـرنامه و راه در قرآن است.
(أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ) (١٩)
آیا ندیده‌اند که خدا چگونه آفرینش را میآغازد و سپس آن را باز می‌گرداند؟ این کار برای خدا سـهل و آسـان ا ست.
مردمان می‌بیـند که خدا چگونه آفرینش را مـی‌آغازد. آن را در گیاهی می‌بینند که رشد می‌کند و مـی‌بالد، و آن را در تخم مرغی و جنینی مـی‌بینند. آن را در هـر چیزی می‌بینند که نبوده است و سپس به وجود میآید و می‌شود، چیزی که اگر همۀ مردمان جدا جدا یا یکجا گرد آیند و بـخواهند آن را بیافرینند یا ادّعاء کـنند کـه می‌توانند آن را بیافرینند، قدرت بشری ایشان نـاتوان از همچون کاری است و این کار از عهدۀ ایشان خارج است! راز حیات بـه تـنهائی مـعجزه‌ای است. هـمیشه معجزه بوده است و همیشه مـعجزه مـی‌ماند. شـناخت پیدایش حیات راز سر به مهری است. حیات چیست و چگونه پدید آمده است معجزه است و راز بوده است و راز می‌ماند. نه تنها کسی نمی‌تواند بکوشد حیات را پدید آورد یا ادّعای پدید آوردن حیات را داشته باشد، بلکه حیات تفسیری و تعبیری جز این نداشـته است و ندارد که گفته شود: حیات سـاختار خـدائـی است کـه آفرینش را در هر لحظه‌ای جلو چشمان مردمان و در پیشگاه عقل و شعور ایشان سر میدهد و میآغازد، و آنان آن را می‌بینند و نمی‌توانند آن را انکار کنند! وقتی که آنان پیدایش و آفرینش آن را با چشمان خود می‌بینند، باید که اعتراف کنند ان کس که چـنین کـرده است و چنین می‌کند می‌تواند آن را دوباره برگشت دهد و از نو پدیدار سازد و آفرینش بخشد:
(إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ )(١٩)
این کار برای خدا سهل و آسـان است.
در میان آفریدگان یزدان چیزی نیست که برای خداوند بزرگ مشکل و دشوار باشد، و لیکن انسانها چیزها را با مقیاسها و معیارهای خود می‌سنجند و ارزیابی می‌کنند. مگر نه چنین است که برگشت دادن دوبــاره از پـدید آوردن نخستین، برابر سنجش و ارزیابی ایشان ساده‌تر و آسانتر است؟ امّا برای قـدرت خـدا بـرگشت دادن بسان پدید آوردن است. کار آفرینش پیشین و پسـین برای خداوند رب‌العالمین این چنین است تنها بخواهد و دستور دهد: بشو! فوراً می‌شود!
(کن. فیکون).
باش. فوراً می‌شود. (بقره/117 ...)
آن گاه ایشان را به سـیر و سـیاحت در زمـین دعـوت می‌کند، و آنان را فرا می‌خواند ساخته‌ها و آفریده‌های خدا را بنگرند و آنها را بررسی و وارسی و پـژوهش کنند، و نشانههای او را در آفریدن و پدید آوردن، و در موجودات جامد و زنده یکسان مشاهده کنند و ببینند، تا بفهمند و درک کنند خدائی که این همه عجائب و غرائب جهان را از نیستی به هستی آورده است، او می‌توانـد بدون هیچ گونه رنج و مشکلی آنها را دوباره بـرگشت دهد و از تو بیافریند:
(قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٢٠)
بگو: در زمین بگردید و بنگرید که خدا چگونه در آغـاز موجودات را پدید آورده است (چه رنگ و بو و سیما و ویژکیهائی به هر یک داده است، و چه اسراری در آنـها به ودیعت نهاده است. تا از مشاهدۀ اشیاء پی بـه راز و رمز آنــها بـبرید و در بـرابر قدرت مـافوق تـصوّر آفریدگارشان سر تسلیم فرود آورید، و بدانید کسی که اول این جهان را از نیستی به هستی آورده است) بعدا! هم جهان دیگر را پدیدار مـی‌کند، چرا کـه خدا بـر هـر چیری توانا است.
سیر و سیاحت در زمین چشم و دل را رو به صحنه‌های تازه‌ای باز می‌کند که چشم با انها انس و الفت نداشته است و خوگر نشده است، و دل آنها را ورانداز ننموده است. این نگرش ژرفی به حقیقت دقیقی است. انسان در مکانی که بدان انس و الفت گـرفته است زنـدگی می‌کند و چه بسا متوجّه چیزی از صحنه‌های انـجا یـا عجائب و غرائب آنجا نمی‌گردد. تا سفری پیش میآید و بار سفر برمی بندد و از اینجا بدانجا می‌رود و به سیر و سیاحت میپردازد، حسّ و شعور و دل او بـیدار و هوشیار می‌گردد و محـو تماشای هـر صحنه‌ای و هـر پدیده و نمادی در سرزمین جدید مـی‌شود، صحنه و پدیده و نمادی که همانند آن را یا زیـباتر از آن را در سرزمین خود می‌بیند و از کنار آنها می‌گذرد، بدون این که بدانها توجّهی بکند یا نگاه هوشیارانه و آگاهانه‌ای بیندازد. چه بسا به سرزمین خود با حسّ و شعور جدید و با روح و روان تازه‌ای برگردد تا به بررسی و پژوهش بپردازد و بیندیشد و در شگفت بماند از چیزی که قبل از سفر و دوری از خـانه و کـاشانۀ خود بـدان اهـمّیّتی نمی‌داده است، و صحنه‌ها و عجائب و غرائب سرزمین خودش از این به بعد با او به سخن بپردازند، هـمان صحنه‌ها و عجائب و غرائبی که پیش از این از سخنشان غافل بوده است، یا برای او چیزی بازگو نمی‌کرده‌اند، و با او راز و نیازی در میان نمی‌نهاده‌اند!
(قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ).
بگو: در زمین بگردید و بنگرید که خدا چگونه در آغـاز موجودات را پدید آورده است.
تعبیر سخن در اینجا با فعل ماضی است:
(کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ).
چگونه در آغاز موجودات را پدید آورده است.
این تعبیر به دنبال دستور به سیر و سـیاحت در زمـین میآید، تا مردمان بنگرند کـه خـدا چگـونه در آغـاز موجودات را پدید آورده است. این کار اندیشۀ معیّنی را به نفس آدمی القاء می‌کند... نفس آدمـی آنـجا در زمین چیزی را می‌یابد و می‌بیند که دال بر پـیدایش نخستین حیات است، و می‌رساند که چگونه حیات پدید آمده است؟ و چگونه پخش و پراکنده گردیده است؟ و در زمــین آغـاز آفـرینش چگـونه بوده است؟ مـثل حفّاریهائی کـه امـروزه بـرخـی از دانشـمندان ادامـه می‌دهند تا در سایۀ آنها خطّ سیر حیات را بشناسند و بدانند:حیات چگونه پدید آمده است؟ و چگونه پخش و پراکنده گردیده است؟ و چگونه ترقّی حـاصل کـرده است؟ هـر چـند کـه به شـناخت چـیری از راز حـیات نرسیده‌اند، و ندانسته‌اند: حیات چیست؟ و از کـجا بـه زمین آمده است؟ و نخستین موجود زنده چگـونه در زمین یافته شده است؟... اگر این امر معلوم و مشخّص گردد و برابر رهنمود خدا پژوهش دربارۀ پیدایش حیات نخستین به نتیجه برسد، در پرتو شـناخت حـقیقت آن می‌توان به پیدایش آخرت پی برد و حیات نخستین را دالّ بر حیات واپسین گرفت.
در کنار این اندیشه، اندیشۀ دیگری پدیدار می‌گردد، و آن این که اولین مخاطبان ایـن آیـه شـایان گفتگوی همچون بحث علمی نبوده‌اند که به تازگی در گرفته است و آغاز گردیده است. آن روز آنـان تـوانائی ایـن را نداشته‌اند که در سایه هـمچون پـژوهشی بـه حـقیقت مقصود و به مراد منظور برسند - اگر این چیز مقصود و مراد باشد - پس باید قرآن مـطلوب و منظور دیگری را از ایشان خواسته باشد که در حیطۀ قدرت و در حوزۀ توان ایشان بوده باشد، و در پرتو آن می‌توانسـته‌انـد حیات آخرت، یعنی زندگی واپسین را به تصوّر بیاورند و بدان پی ببرند. مطلوب و مقصـود بدان هنگام چنین است که آنان بنگرند و بررسی کنند که حیات چگونه در گیاهان و حیوانات و انسانها در هر مکانی میآغازد. سیر و سیاحت در زمین - همان گونه که گـفتیم - بـرای بیدار باش و هوشیار باش حواسّ و شعور جهت پی بردن آنها به صحنه‌های تازه است. کشت و گذار در زمین حواسّ و شعور را به تامّل و تدبّر دربارۀ آثار قـدرت یزدان بر آفرینش حیات فرا می‌خواند، حیاتی که در هر لحـظه‌ای از لحـظات شب و روز، نـمودار و پـدیدار می گردد.
احتمال مهمّ تری در میان است که با سرشت این قرآن همگامی دارد، و آن این که قرآن رهنمودها و توجیهات خود را بیان میدارد، رهنمودها و توجیهاتی که مناسب با زندگی مردم در نسلهای پیاپی مردمان در همۀ ادوار است. با سطح معلومات همگان می‌خواند، و با شرائط و ظروف جملگی ایشان همخوانی دارد، و گـام بـه گـام وسائل و ابزارشان به جـلو مـی‌رود، و هـر دم پـرده از چیزی از آن به کنار می‌رود و کشف می‌شود. تا بدین وسیله در هر دوره‌ای مردمان فراخـور حـال و احوال زندگی و توانـائیهای خـود اسـتفاده‌های لازم را از آن ببرند، و رهنمودها و توجیهاتی از قرآن بماند و آیندگان بی‌بهره از این خوان یغمای آسـمانی نـمانند، و زمـام رهــبری زنــدگی و پــیشرفت و تـرقّی آن در دست رهنمودها و تـوجیهات کـلام ایـزد سـبحان در طـول روزگاران همیشه باقی بماند و شایستۀ همچون مـقام والائی باشد. بدین خاطر میان این دو اندیشه مخالفتی نخواهد بود. این نزدیکتر به ذهن است و شایسته‌تر می نماید.
(إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٢٠)
قطعاً خدا بر هر چیزی توانا است.
خداوند مـتعال زنـدگی را مـی‌آغازد و آن را دوباره برگشت میدهد و از نو سر میدهد و می‌سازد، بـا آن قدرت مطلقی که دارد و مـقیّد به انـدیشه‌های کـوتاه انسانها، و محدود بـه چـیزهائی کـه آنـها را قـوانـین می‌خوانند و در پرتو آنها این را ممکن و آن را ناممکن می‌دانند نیست، و در دائرۀ تجارب و علوم محدود آنان اسیر نمی‌ماند.
از زمرۀ قدرت خدا بر هر چیزی این است: او هر کسی را که بخواهد عذاب می‌رساند، و به هرکـس که بخواهد مرحمت می‌کند. برگشت همگان تنها به سوی او است. هیچ کس نمی‌تواند او را درمانده کـند، و هـیچ کسـی نمی‌تواند او را از کاری باز دارد و جلو او را بگیرد:
(یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَیَرْحَمُ مَنْ یَشَاءُ وَإِلَیْهِ تُقْلَبُونَ (٢١) وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ) (٢٢)
(آن وقت که رستاخیز به پا شد، خدا) هر کس را بخواهد (و مستحقّ بداند) عذاب می‌رساند، و هر کس را بخواهد مورد مرحمت قرار میدهد. (سرانجام، جملگی) شما به سـوی او بازگردانده مـی‌شوید. شـما نـمی‌توانـید (از قلمرو حکومت خدا بیرون روید، و او را) درمانده کنید، چه در زمین و چه در آسمان (بـاشید)، و بـغیر ار خدا شما هیچ سرپرستی و یاوری ندارید.
عذاب و رحمت پیرو مشیّت و ارادۀ خدا است. از آنجا که خدا راه هـدایت را و راه ضـلالت را روشـن کـرده است، و به انسان استعدادی داده است که در پرتو آن می‌تواند این را یـا آن را انـتخاب کـند، و هـر دو راه هدایت و ضلالت را یکسـان بـرای او سـاده و آسـان نموده است، این انسـان است کـه مـی‌توانـد آنـچه را می‌خواهد از این دو راه برگزیند و در پیش گیرد، و آن وقت مشیّت و ارادۀ خدا بدان تعلّق گیرد و عـذاب یـا رحمت را برای او بپذیرد. اگر انسان رو به خدا کند و به هدایت او رغبت ورزد، این روکردن و رغبت ورزیدن او را به یاری و مدد خدا بدو می‌رساند -همان گونه که خدا بر خود واجب فرموده است - و روی گردان شـدن انسان از دلائل هدایت یزدان و بازداشتن خود از براهین هدایت ایزد سبحان، او را به گسیختن از رحمت خدا و گمراه شدن می‌کشاند. از اینجا است که رحمت نصیب دسته‌ای و عذاب بهرۀ گروهی می‌گردد.
(وَإِلَیْهِ تُقْلَبُونَ) (٢١)
و (سرانـجام، جملگی) شما بـه سـوی او بازگردانده می‌شوید.
تعبیری از برگشت است که در آن شدّت و حدّتی است که با معنی پس از خود همخوانی دارد:
(وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ).
شما نمی‌توانید (از قلمرو حکومت خدا بیرون روید و او را) درمانده کنید، چه در زمین و چه در آسمان (باشید). در گسترۀ سراسر این هستی شما توان و قدرتی ندارید که با آن بتوانید از برگشت به بوی خدا خـویشتن را بازدارید و رهائی پیدا کنید. نه شما در زمین هـمچون توان و قدرتی دارید، و اگر هم فـرشتگان و پـریان را می‌پرستید و گمان میبرید آنـان در آسـمان تـوان و قدرتی دارند، ایشان نیز چـنین کـاری را نـمی‌توانـند بکنند.
(وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ) (٢٢)
و بغبر از خدا شما هیچ سرپرستی و یاوری ندارید.
بغیر از خدا کو سرپرست و یاوری؟ بغیر از خـدا چـه کسی از مردمان می‌تواند سرپرست و یاور شود؟ آیـا کدام یک از فرشتگان و پریان می‌تواند سـرپرست و یاور شود؟ همۀ آنان گانی از آفریدگان خدا هستند و برای خودشان هم مالک سود و زیانی نمی‌باشند چـه رسد به این که بتوانند به دیگری سود و زیانی برسانند.
(وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُولَئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی وَأُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (٢٣)
کسانی که آیات خدا و ملاقات او را باور ندارند ایشان از رحمت من مأیوس می‌باشند، و آنان عذاب دردناکی دارند.
انسان از رحمت خدا مأیوس نمی‌گردد مگر این که دل کافری داشته باشد، و پـیوند مـیان او و پروردگارش گسیخته گردد. همچنین انسان کافر نمی‌شود مگر این که از پیوند دل خود با خدا نـا امـید شـده بـاشد، و دلش خشکیده باشد و نمی در آن نمانده باشد، و راهی به سوی رحمت خدا برایش نمانده باشد. فرجام کـار هــم معلوم است.
َ(أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (٢٣)
و آنان عذاب دردناکی دارند.
*
پس از این خطابی که در لابلای داستان بیان گـردیده است، خطابی که متوجّه هر کسی است که منکر دعوت ایمان است، و از جمله قوم ابراهیم، روند قرآنی به بیان پاسخ قوم ابراهیم برمی‌گردد، پاسخ عجیب و غریبی که مایۀ شگفت است، و در ضمن پرده از خودستائی کافران و طاغیان برمی‌دارد و معلوم می‌نماید که آنان به سبب داشتن قدرت و قوّت و سـلطه و حکومت، به خـود می‌نازند:
(فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٢٤)
قوم (ابـراهـیم بـه) او جز ایـن نـبود که (بـه یکدیگر) گفتند: او را بکشید یـا بسـوزانـید پس (ایشـان سرانجام او را بـه آتش انـداختند و مـا آتش را سـرد و سالم برای ابراهیم کردیم و) او را از آتش رهانیدیم. در این (بی‌تأثّیر کردن آتش، و رهانیدن ابراهیم از نـیرنگ کافران) نشانه‌هائی (بر قدرت خدا) برای مؤمنان است.
او را بکشید یا بسوزانید!.. این هم پاسخ دعوت روشن و ساده و مرتّب و منظّمی است که با آن دلهـایشان و خردهایشان را مخاطب قرار میدهد، بدان شیوه‌ای کـه ارزش آن را در عرضه کردن دعوتها بیان داشتیم.
وقتی که طاغیان و یاغیان از چهرۀ ترش و اخموی خود پرده برداشتند، پو ابراهیم علیه السّلام نمی‌توانست به دفـع آن بکوشد، و خویشتن را بپاید و مصون و محفوظ نماید، چرا که او فرد یکه و تنها و بدون اسلحه و ابزار دفاعی بود، نه می‌توانست به دفع بلا کوشد، و نه می‌توانست نیرو و قدرتی تهیه ببیند، بدین هنگام است که قدرت یزدان بـی‌پرده و آشکار و عـیان دخـالت مـی‌کند، و معجزه‌ای را می‌نماید که خارج از انس و الفت معلوم و مشهور بشری است:
(فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ).
خدا او را از آتش رهانید.
در نجات ابراهیم از آتش به صورت خارق‌العاده، نشانۀ کاملی بود برای ایـمان آوردن کسـی کـه دلش آمـادۀ پذیرش حقیقت باشد. ولی قوم او با وجود این معجزۀ خارق‌العاده ایمان نیاوردند. ایـن امـر می‌رساند که خوارق عادات و معجزاف دلهـا را هدایت و رهـنمود نمی‌کنند. بلکه این استعداد و آمادگی است که انسان را به سوی هدایت و ایمان می‌کشاند و بدانها می‌رساند:
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٢٤)
در ایـن (بی‌تأثّیر کردن آتش، و رهـانیدن ابـراهـیم از نیرنگ کافران) نشانه‌هائی (بر قدرت خدا) برای مؤمنان است.
نخستین نشانه نجاف از آتش است، و دومـین نشـانه درمانده شدن طاغیان و یاغیان از رساندن اذیّت و آزار به مرد تنهائی است که خدا می‌خواهد او را بـرهاند و نجات را بهره او گرداند. و سومین نشانه خارق العاده‌ای است که دلهای منـکر و خدانشناس را هدایت نمی‌دهد. این درس عبرتی است برای کسـانی کـه مـی‌خواهند تاریخ دعـوتها و رسالتها را مـطالعه کـنند، و دربارۀ چرخاندن و گرداندن دلها بیندیشند، و راجع به عوامل و اسباب هدایت و ضلالت به تدبّر و تفکّر بپردازند.
روند قرآنی نجات ابراهیم از آتش را پیگیری می‌کند و داسـتان را ادامـه مـی‌دهد. ابـراهـیم از ایـمان آوردن مردمانی نا امید گردید که دلهایشان در برابر مـعجزۀ آشکار نرم نگردید. ناگهان با ایشان جبهه مـی‌گیرد، و پیش از این که به تـرک هـمگان بگوید و از ایشـان کناره گیری کند، حقیقت کار و بارشان را بدیشان گوشزد می کند:
(وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَیَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ نَاصِرِینَ) (٢٥)
(ابراهیم خطاب به قوم خود) گفت: شـما غـیر از خدا، بتهائی را برای خویشتن بـرگزیده‌ایـد تـنها بـه خـاطر محبّت (بزهکارانه‌ای) که در زندگی دنیا میان خـودتان (نسبت به آباء و اجداد و قوم و قبیلۀ خویش) داریـد، سپس در روز قیامت (دشمن یکدیگر مـی‌گردید و ایـن رشتۀ محبّت بـزهکارانـه از هـم گسیخته مـی‌شود، و) برخی از شما از برخی دیگر بیزاری می‌جوید و بعضی از شــما بــعضی دیگر را نـفرین مـی‌کند، و بـالاخره جایگاهتان آتش دوزخ خواهد بود و هیج یار و یـاوری نخواهید داشت (تا شما را از عذاب خدا برهاند).
ابراهیم بدیشان میگوید: شما غـیر از خـدا بـتهائی را برای خویشتن برگزیده‌اید و پرستش کرده‌اید، امّا نه از روی قانع شدن و باور پـیدا کـردن به حقانیّت ایـن پــرستش. بلکه برخـی بـرای سـازش و هـمزیستی مسالمت‌آمیز و موافقت و همگامی با برخی دیگـر در همچون عبادتی! دوستی نـمی‌خواهد بـه تـرک عـبادت دوست خود بگوید - هر چند هم حقّ برای او نـمایان و جلوه‌گر گردد - تا بدین وسیله مودّت و محبّت موجود در میانشان باقی بماند - هر چند هم به حسـاب حـقّ و عقیده باشد و حقّ و عقیده فدا شود! این چنین کاری در میان گروه‌ها و دسته‌هائی رخ میدهد که عقیده را جدّی نمی‌گیرند، و دوستی رفیق خود را بـه حساب عـقیده خشنود می‌کند، و کار عقیده را ساده‌تر و کـوچک‌تر از آن می‌بیند که بر سر آن با دوست خود مخالفت ورزد! عقیده بسیار جدّی است، آن اندازه جدّی که سستی و شل و ولی و خوشایند دیگران را نمی‌شناسد.
آنگاه ابـراهـیم صـفحۀ زنـدگی ایشان در آخـرت را بدیشان می‌نمایاند. ناگهان می‌بینند آن مودّت و محبّتی که می‌ترسیدند به سبب عقیده رخنه بدان برسد، و بر پرستش بتها ماندگار می‌ماندند تا آن مودّت و مـحبّت خلل نپذیرد و رخنه‌ای بدان نرسد، در روز قـیامت بـه دشــمنانگی و نـفرین یکـدیگر کـردن و گسـیختن از همدیگر تبدیل شده است:
(ثُمَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَیَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضًا).
سپس در روز قیامت (دشمن یکدیگر مـی‌کردید و ایـن رشتـۀ محبّت بـزهکارانـه از هـم گسیخته مـی‌شود، و) برخی از شما از برخی دیگر بیزاری می‌جوید و بعضی از شما بعضی دیگر را نفرین می‌کند.
روزی که قیامت است پیروان از پیروی شدگان بیزاری می‌جویند و آنها را دشمن می‌دارنـد، و ایـن یکی از دوستان آن دیگری را کافر مـی‌شمارد، و هـر دسـته و گروهی، دسته و گروه همعقیده و همفکر خود را مـتّهـم می‌کند و میگوید که آنان مـا را گمراه کـردند، و هـر گمراهی دوست گمراه کنندۀ خود را نفرین می‌فرستد! آن وقت هم همچون کافر شمردن همدیگری و نـفرین نمودن یکدیگری، سودی نمی‌بخشد، و عذابی را از سر کسی کوتاه و به دور نمی‌کند:
(وَمَأْوَاکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ نَاصِرِینَ) (٢٥)
و بالأخره جایگاهتان آتش دوزخ خواهد بود و هیچ یار و یــاوری نـخواهـید داشت (تـا شما را از عـذاب خدا برهاند).
جایگاهشان آتشی خواهد بود که خواسته‌اند ابراهیم را بدان بسوزانند، ولی خدا او را کمک کرده است و از آن آتش نجات داده است. ولی ایشان هیچ گونه کـمـک و نجاتی ندارند!
دعوف ابراهیم از قوم خود پایان پذیرفت، و معجزه‌ای به پایان آمد که در آن شکّ و گمانی نبود. هم این و هم آن سرانجام به ایمان آوردن یک فرد، بلی فـقط یک نفر، منتهی گردید، البّته جدای از همسرش. آن یک نفر هم لوط بود که برادرزاده‌اش بوده است، همان گونه کـه برخی از روایتها نقل کرده‌انـد. هـاحر از اورکـلدانـیان عراق تا آن سوی اردن با ابراهیم همراه بوده است. دو نفری در آنجا رحـل اقـامت افکـنده انـد و سکـونت گزیده‌اند.
(فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّی مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).
لوط به ابراهیم ایمان آورد (که خود از موحدان بزرگ بود). ابراهیم گفت: مـن بـه سـوی پروردگارم هجرت می‌کنم (و در راه رضای او گام بـرمی‌دارم) چرا که او مـقتدر (است و مـرا از دست دشـمنانم مـی‌رهاند و بـه آرزویم می‌رساند، و) حکیم است (و به من جژ کاری را فرمان نمی‌دهد که در آن خیر و صلاح باشد. ابراهیم از عراق به شام مهاجرت کرد و قوم و قبیلۀ خود را رهـا ساخت).
دربارۀ فرمودۀ ابراهیم[2] اندکی می‌ایستیم که میگوید:
(إِنِّی مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّی).
من به سوی پروردگارم هجرت می‌کنم.
تا ببینیم برای چه چیز مهاجرت کرده است. او که برای نجات و رهائی مهاجرت نکرده است. برای به دست آوردن زمینی یا رونق کسب و کار و یا برای تجارت و بازرگانی بار سفر بـرنبسته است. بـلکه او به سـوی پروردگارش مهاجرت نموده است. به سوی او مهاجرت کرده است تا در پناه او بغنود. قلب و عقیدۀ خود را پیش از گوشت و خون خود به مهاجرت برده است. سوی خدا مهاجرت کرد تا عبادت را و دل خود را و سراسـر وجود خود را در سرزمین هجرت برای خدا خـالص و مخلص کند، و دور از سرزمین کفر و ضلالت، خالصانه خدا را بپرستد. این وقتی بود که او امیدی به هـدایت یافتن و ایمان آوردن قوم خود برایش نمانده بود. خدا به ابراهیم بجای سرزمین و قـوم و اهـل خـودش عوض داد. بجای همۀ اینها بدو فرزندانی داد که رسالت خدا تا دنیا وجود دارد در میان آنان باشد و تـا دامـنۀ قیامت پیامبری خلعت نسل و نژاد او گردد. بس از او همۀ پیغمبران از نسل و نژاد او بوده‌اند، و همۀ دعوتهای آسمانی خلعت ایشان گردیده است. این هم عوض بزرگی در دنیا و آخرت است:
(وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْکِتَابَ وَآتَیْنَاهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ) (٢٧)
ما به ابراهیـم، اسحاق و (نوه‌اش) یعقوب را عطا کردیم، و در دودمان او نبوّت قرار دادیم و کتاب (آسمانی برای آنان فرستادیم) و در دنیا پاداش او را دادیـم، و وی در آخرت ار زمرۀ صالحان است.
این عطا فراوانی از فضـل و لطف خـدا است. در آن خشنودی یزدان سبحان در حقّ مردی جلوه‌گر میآید که خـلوص سـراپـای او را تشکیل داده است و وی را مجسّمه‌ای از اخلاص کرده است، آن مردی که طاغیان و یاغیان تصمیم گرفتند که او را با آتش بسوزانند و جـزغاله‌اش گـردانـند. ولی در میان آتش هـمه چـیز پیرامون او سرد و سالم، و مهر و عطوفت، و لطـف و نعمت گردد، به پاداش اخلاصی که ورزید.
*
سپس داستان لوط به دنبال داسـتان ابراهیم آغاز می‌گردد، پس از آن که او هـم بـا ابـراهیم بـه سـوی پروردگارش هجرت کرده بود. لوط و ابراهیم در فلات اردن فرود آمدند و سکونت گزیدند. بـعد از آن لوط خودش در میان قبیله‌ای از قبائل زندگی را ادامه داد که در سواحل بحرالمیّت یا دریاچۀ لوط در شهر سـدوم بسر می‌بردند. لوط از طریق دامادی و ادامۀ زندگی در میانشان فردی از ایشان گردید.
بعدها چنین شد که در میان این قوم انحراف جـنسی عجیبی شائع و پراکنده گردید. قـرآن مـی‌فرماید ایـن انحراف جنسی برای نخستین بار است کـه در تـاریخ بشریّت روی میدهد. انحراف جنسی، یـعنی ایـن کـه مردان با یکدیگر همجنس بازی کـنند و بـه یکـدیگر بگرایند، بجای این که مردان به زنان عشق ورزند و با آنان ازدواج نمایند، زنانی که خدا ایشان را برای مردان آفریده است، تا از دو جنس مخالف یگانهای سـرشتی ثمربخش پدید آیند و ادامۀ زندگی را با تـولید نسـل برابر سرشت مستمرّ در همۀ زنده‌ها تضمین کنند. زیرا خداوند زنده‌ها را به صورت زوجیّت آفـریده است و آنها را نر و ماده نموده است. انحراف جنسی همجنس بازی پیش از قوم لوط وجود نداشته است:
(وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَکُمْ بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِینَ (٢٨) أَئِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّبِیلَ وَتَأْتُونَ فِی نَادِیکُمُ الْمُنْکَرَ فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (٢٩) قَالَ رَبِّ انْصُرْنِی عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ) (٣٠)
آیا شما با مردان آمیزش می‌کنید، و راه (تولید و تکبیر نسـل) را مــی‌بندید، و در بــاشکاه‌ها و مجالس خود (آشکارا و در میان جمع، بدون ترس و خوف از یزدان، و حــیا و شـرم از مـردمان) کـارهای زشت انــحام می‌دهید؟ (و دامن عصمت به گناه مـی‌آلائید؟!) پـاسخ قوم او جز این نبود که بگویند: اگر راست میگوئی، عذاب خدا را بر سر ما بیاور (و ما مردمان آلوده را امان مده! لوط از آستانۀ خدا کمک طلبید و) گفت: پروردگارا! مرا بر قوم تباه پیشه پیروز گردان.
از گفتگوی لوط با قوم خود پیدا است که فساد و تباهی با تمام اشکال و انواعی که دارد به میان آنان سـرایت کرده است و پخش گردیده است. ایشـان بـه انـحراف جنسی می‌گرائیدند و همجنس بازی می‌کردند به گونه‌ای که کسی در میان جهانیان ییش از ایشان همچون کـار زشت و پلشتی را نکرده است:
با مردان نزدیکی مـی‌نمودند و لواط مـی‌کردند. ایـن چنین عمل زشت و پلشتی دالّ بر انحراف کامل فطرت و تباهی گرفتن واقعی آن است. فطرت گاهی تباهی و فساد می‌گیرد با تجاوز و تعدّی از حدّ اعتدال و پاکی در نزدیکی با زن، و این هم گناه زشـتی و عـمل پـلشتی است، و لیکن باز هم در دائرة فطرت و منطق آن است. و لیکن چنان انحرافی، انحراف دیگـری است و به در آمدن از فطرف همۀ زنـده‌ها است. فسـاد پـذیرفتن و تباهی گرفتن ترکیب‌بند نفسانی و هم ترکیب‌بند اندامی است. خداوند لذّت نزدیکی زناشوئی میان مرد و زن را هماهنگ و همنوا با شاهراه بزرگ زندگی کرده است، و آن را مایۀ ادامۀ این خطّ سیر سترگ بـا زاد و ولد‌ی نموده است که از این نزدیکی زناشوئی نشأت می‌گیرد و پدیدار میآید. هستی هـر یک از مـرد و زن را بـه گونه‌ای ساخته است و آمـاده کـرده است کـه از ایـن نزدیکی زناشوئی لذّت ببرند، هم لذّت نـفسانی و هـم لذّت اندامی موافق بـا آن شـاهراه بزرگ زنـدگی، و هماهنگ با آن خـطّ سـیر سترگ ادامـۀ حیات. ولی نزدیکی انحرافی و همجنس بازی بدشگون هـیچ گـونه هدفی را برآورده نمی‌کند، و خدا فـطرت را بـه سـبب نبودن هدف از آن کار ننگین آمادۀ همچون گسـتره‌ای ننموده است، و فطرت را بدان گسیل نداشته است. اگر کسی در همجنس بازی لذّتی ببرد، بدین معنی است که او کارش بدانجا کشیده است که از خطّ سـیر فـطرت بیرون افتاده است و به ترک فـطرت گـفته است، و از انسانیّت مسخ شده است، مسخی که با خطّ سیر حیات مرتبط نمی‌باشد و نمی‌سازد!
آنـان راهـزنی مــی‌کردند و به دزدی در گـردنه‌ها می‌پرداختند، و اموال مـردم را غـارت مـی‌نمودند، و مسافران و راهگذران را به ترس و هراس می‌انداختند، و به مردان تجاوز می‌کردند و با زور با ایشـان لواط می‌نمودند. این کار گام بلندی در بزهکاری پیشین به سوی سلب آبرو و حیثیت و غارت مال و جان، و تباهی و فساد در زمین است.
در باشگاه‌ها و مجالس خود مرتکب زشتی و پلشتی می‌شدند. این عـمل زشت و پـلشت را آشکـارا و بـه شکل دسته جمعی انجام می‌دادند و بر انعام آن همرأی و متّفق بودند. یکی از دیگری شرم و حیا نمی‌کرد. این هم بالاترین درجۀ بـزهکاری و فـاحشه‌گـری است، و بیانگر فساد کامل فطرت، و افتخار به پستی و رذیلت تا بدان اندازه است که با آن امـیدی بـه خیر و صـلاح مردمان و اصلاً حال و مآل ایشان نیست!
داستان قوم لوط در اینجا مختصر و چکیده است. پیدا است که لوط در آغاز کار با ایشان امر به معروف و نهی از مکر داشته است، ولی آنـان بـر بـزهکاری و نابکاری خود اصرار ورزیده‌اند و پافشاری کـرده‌انـد. آن وقت بوده است که ایشان را از عذاب خدا ترسانده است، و با پسـتی و پـلشتی بزهکاریهای بز‌رگشان مبارزه و پیکار نموده است:
(فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا: ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ) (٢٩)
پـاسخ قوم او جز ایـن نـبود کـه بگویند: اگر راست میگوئی، عذاب خدا را بر سر ما بیاور (و مـا مـردمان آلوده را امان مده!).
این افتخار کردن و نازیدن به خود در برابر بـیم دادن آسـمان است! مـبارزه طلبی هـمراه با تکذیب است. گــریزی است کـه برگشتی از آن انـتظار نـمی‌رود. پیغمبرشان بهانه‌ای برای ایشان بر جای نگذاشت و عذر آیشان را خواست. چیزی جز این نماند که رو به سوی پروردگارش کند و مدد و یاری نهائی او را بطلبد:
(قَالَ: رَبِّ انْصُرْنِی عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ) (٣٠)
(لوط از آستانۀ خدا کمک طلبید و) گفت: پروردگارا! مرا بر قوم تباه پیشه پیروز گردان.
در اینجا پرده بر دعا و درخواست لوط فرو میافتد، تا این پرده از پذیرش دعا و درخواست بالا رود و کـنار افتد. در راستای این راه فرشتگان موظّف می‌شوند که فرمان اجراء امر یزدان را به ابراهیم برسانند، و در ضمن اطّلاع دادن بدو، تولّد پسر صالح و شایسته‌ای را بدو مژده دهند که از همسرش به دنیا میآید، همسری که قبلا نازا بوده است:
(وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِیمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِکُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ إِنَّ أَهْلَهَا کَانُوا ظَالِمِینَ (٣١) قَالَ إِنَّ فِیهَا لُوطًا قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیهَا لَنُنَجِّیَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلا امْرَأَتَهُ کَانَتْ مِنَ الْغَابِرِینَ) (٣٢)
هنگامی که فرستادگان (فرشتۀ) مـا بـه پــش ابـراهیم آمدند و (تولّد اسحاق و یعقوب را) نوید دادند و (ضمناً) افزودند که ما اهل این شهر را هلاک خواهیم کرد چرا که اهل آن سـتمگرند. ابراهـیم گفت: لوط در آن شهر است! گفتند: (نگران مباش) ما بهتر (از تو) می‌دانیم کـه چه کسانی در آن هستند. او را و خانواده و پیروانش را نـــجات خـواهـیم داد، مگر هـمسر او را که از جملۀ ماندگاران و نابودشوندگان خواهد بود.
این صحنه، صحنۀ فرشتگان با ابراهیم است. محتصر و چکیده در اینجا آمده است زیرا این صـحنه در ایـنجا مقصود اصلی نیست. در داستان ابراهیم گذشت که خدا بدو اسحاق و یــوب را عطا کرد. تولّد اسحاق موضوع مژده است. بدین خاطر در اینجا داستان مژده دادن به درازا نیامده است و مفصّل بیان نشده است. زیرا هدف به اتمام رساندن داستان لوط است. ذا بـیان گــردیده است که عبور فرشتگان از سرزمین ابرهیم و ملاقات با وی تنها برای مژده دادن بوده است و بس. آنگاه بدو از وظیفۀ مهمّی که دارند خبر می‌دهند و وظیفۀ اصلی خود را یادآور می شوند:
(إِنَّا مُهْلِکُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ إِنَّ أَهْلَهَا کَانُوا ظَالِمِین) (٣١)
ما اهل این شهر را هلاک خواهیم کرد. چرا که اهـل آن ستمگرند.
رقّت قلب و رأفت سرشتی، ابراهیم را فـرا گـرفت. به فرشتگان گفت: در این شهر لوط هم سکونت دارد. او مرد صالحی است و شخص ظالمی نـیست! فـرشتگان مأمور بدو پاسخ دادند، پاسخی که بدو اطمینان بخشید کــه به لوط زیــانی نـمی‌رسانند و گزندی وارد نمی‌گردانند. برای او پرده از آگاهی خود از وظیفه‌ای که دارند برمی‌دارند و یادآور می‌شوند کـه کـار خود را می دانند و کاملاً به وظیفۀ اصلی آشنا هستند:
(قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیهَا لَنُنَجِّیَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلا امْرَأَتَهُ کَانَتْ مِنَ الْغَابِرِین) (٣٢)
گفتند: (نگران مباش) ما بهتر (از تو) مـی‌دانیم کـه چـه کسـانی در آن هسـتند. او را و خانواده و پـیروانش را نـجات خـواهـیم داد، مگر هـمسر او را که از جملۀ ماندگاران و نابودشوندگان خواهد بود.
زن لوط مردمان را دوست می‌داشت، در حالی که بـه بزهکاریها و انحرافهایشان معترف بود. ایـن هـم کـار شگفتی است.
روند قرآنی به صحنۀ سـوم مـی‌پردازد، صـحنه لوط، ان هنگام که فرشتگان به شکل نوجوانان زببا و بـا نمک درآمده بودند. لوط هم خلق و خوی قوم خود را می‌دانست. و متوجّه بود که چه بلائی در انـتظار ایـن مهمانان او است، بلائی کـه نـمی‌تواند آن را دفـع و برطرف سازد. دلش تنگ گردید و حضور ایشان در این شرائط و ظـروف نـابهنجار و سـخت، او را بدحال و آشفته کرد:
(وَلَمَّا أَنْ جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِیءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا).
هنگامی که فرستادگان مـا پـیش لوط آمـدند، لوط بـه خاطر آنان سخت ناراحت و دلتنگ شد.
روند قرآنی در اینجا یـورش قـوم را بـه مـهمانان، و گفتـگوی لوط با ایشان را به اخـتصار بـیان مـی‌کند، گفتگوی با ایشان بدان هنگام که آنان در آتش بیماری همجنس بازی می‌سوزند و سرا پا هوا و هوس می‌گردند ... روند قرآنی به سوی پـایانه کـار حـرکت مـی‌کند. ناگهان فرشتگان لوط را از حـقیقت امـر خود مـطّلع مــی‌سازند، و وظـیفۀ مــهمّ خـود را بـه آگـاهی او می‌رسانند، بدان هنگام که او به همچون اندوهی گرفتار آمده است و در همچون تنگنائی گیر کرده است:
(وَقَالُوا لا تَخَفْ وَلا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوکَ وَأَهْلَکَ إِلا امْرَأَتَکَ کَانَتْ مِنَ الْغَابِرِینَ (٣٣) إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ) (٣٤)
(فرشتگان) گفتند: مترس و غمگین مـباش! مـا تـو را و خانواده و پیروان تو را نجات خواهیم داد مگر همسرت را که از مـاندگاران و نابود شوندگان خواهد بود. ما بـر اهل این شهر عذابـی از آسـمان پـه خاطر نافرمانی و فسق و فجورشان نازل خواهیم کرد.
این آیه صحنۀ نابودی و هلاکی را ترسیم مـی‌کند کـه گریبانگیر شهر و همگی اهالی شهر گردیده است - مگر لوط و اهل و عیال مؤمن و پیروان با ایـمان او کـه از نابودی و هلاک رسته‌اند - این نابودی و هلاک با نزول بارانها و سنگهای آلوده به گل بوده است. گمان می‌رود یک پدیدۀ آتشفشانی شهر را زیر و رو کـرده است و آن را در خود فرو برده است، و آن گاه بارانهائی بر آن شهر باریده است و سنگ باران آتشفشانی بر سر شهر و اهالی درگرفته است بارانها و سقوط سنگهائی که با آتشفشانیها همراه است.
هنوز که هنوز است آثار این ویرانی و نـابودی بـاقی است و از مـعجزه‌ها و نشـانه‌های وجود خـدا سـخن میگوید برای نسلهائی که خردمندانه بدان آثار بنگرند و دربارۀ آنها بیندیشند و به تدبّر و تفکّر بنشینند:
(وَلَقَدْ تَرَکْنَا مِنْهَا آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ) (٣٥)
ما از آن شهر آثار نمایانی را بر جای گذاشتیم تـا درس عبرتی برای کسانی باشد که از روی خرد عمل می‌کنند. این سرنوشت طبیعی چـنین درخت نـاپاکـی است کـه تباهی پذیرفته است و گندیده است، و شایان میوه دادن و زنده ماندن نمانده است، و برای چیزی جز از ریشه کندن و تکّه تکّه نمودن نمی‌ارزد.
*
آنگاه اشاره‌ای به داستان شعیب و مدین می‌شود.
(وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الآخِرَ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ (٣٦) فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ) (٣٧)
(همچنین فرستادیم) شعیب را به سوی شهر مدین کـه خود از اهالی آنجا بـود. گفت: آی قوم مـن! خدای را پرستش کنید، و (سعادت) روز بازپسین را بخواهید، و در زمین اصلاً فساد و تباهی نکنید. او را تکذیب کردند و زلزله آنان را فرو گرفت و در خانه و کاشانۀ خود به رو در افتادند و مردند.
رو درافتادند و مردند.
ایــن اشـارهای است که وحدت دعوت را آشکار می‌سازد، و اصل عقیده را نمایان می‌گرداند:
(اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الآخِرَ).
خدای را پرستش کنید، و (سـعادت) روز بازپسین را بخواهید.
پرستش خدای یگانه اصل بنبادین عقیده است. امید به روز بازپسین ضامن برگشت دادن از چیزی بـود کـه ایشان در این زندی دنیوی به دنبالش بودند، و آن به دست آوردن مادیّات حرام از راه کـاستن از پیمانه و ترازو، و راهزنی و غارت اموال مسافران و رهگذرانی بود که برای بازرگانی رفت و آمد می‌کردند، وکاستن از اشیاء مردمان و تباهی در زمـین، و گـردن کشی بـا انسانها و یاغیگری با ایشان بود.
روند قرآنی پایان کار ایشان را چکیده‌وار بیان میدارد: آنان سرانجام پـغمبرشان را تکذیب کردند، و هلاک و خانه خراب گردیدند، آن گونه که سنّت و قانون خدا در گرفتار کردن تکذیب کنندگان و بر باد دادن هستی ایشان است.
(فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ) (٣٧)
زلزله آنان را فرو گرفت و در خانه و کاشانۀ خود به رو در افتادند و مردند.
قبلاً سخن از زلزله‌ای رفت که شهر و دیار آنان را به تکان انداخت، و به دنبال غرّشی که در همه جا پیچید و دلهایشان را از جای برد و ایشان را بیهوش نقش زمین کرد، و در خانه‌هایشان خشکیدند و از جنبش افـتادند، زلزله شدیدی در گرفت که شهر و دیارشان را به جولان درآورد!
*
اشاره‌ای نیز به هلاک شدن و نابود گردیدن عاد و ثمود می‌شود:
(وَعَادًا وَثَمُودَ وَقَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَسَاکِنِهِمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ) (٣٨)
(ما قبائل) عاد و ثمود را (نیز بـه گناهاثشان گرفتیم و نـابودشان کـردیم) و خـانه و کـاشانۀ (ویـران شـدۀ) ایشان (سر راه مسـافرت شما است و) برای شما نمایان است، اهـریمن اعـمال (زشت و پـلشت) ایشـان را در نظرشان آراست و بدین وسیله ایشان را از راه (حقّ و حقیقت) بازداشت، در حالی که چشم بینا داشتند (و حقّ و باطل را در پرتو تبلیغ انبیاء از هم تشخیص می‌دادند). قوم عـاد در احـقاف سکونت داشتند که در جـنوب جزیرة العرب نزدیک حضرموت است. قوم ثمود هم در حجر می‌زیستند که در شـمال جـزیرة العرب نـزدیک وادی القری است. قوم عاد به وسیلۀ تـند باد سرد و سرکش و پر سر و صدای ویرانگری نابود شدند.[3] قوم ثمود هم با صدای شدید و وحشتناک صاعقه و امواج هراسناک زلزله نابود گـرد‌یدند.[4] منازل قـوم ثـمود برجای مـانده بـود و عربها آن خـانه‌های ویـران را مـی‌دیدند و در کـوچ زمسـتانی و تـابستانی از کـنار خرابه‌های مـنازلشان مـی‌گذشتند، و آثـار ویـرانـی را می‌دیدند، و مشاهده می‌کردند که چگونه بعد از عزّت و قدرت ویـران و خـراب گـردیده است و مـایۀ عبرت دیگران شده است.
این اشارۀ مختصر راز ضـلالت و گـمراهـی ایشـان را معلوم همگان میدارد، و همچون کاری راز ضلالت و گمراهی دیگران نیز می‌گردد.
(وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ) (٣٨)
اهریمن اعمال (زشت و پـلشت) ایشـان را در نطرشان آراست و بدین وسیله ایشان را از راه (حـقّ و حقیقت) بازداشت، در حالی که چشم بینا داشتند (و حقّ و باطل را در پرتو تبلیغ انبیاء از هم تشخیص می‌دادند).
آنان که خرد داشتند، و دلائل هدایت جـلو دیـدگانشان بود. ولی اهریمن ایشان را به دنبال خود کشید، و اعمال و افعالشان را در نظرشان آراست. از این سوراخ نمایان بــه ســوی ایشــان رفت، ســوراخ غـرورشان و خود بسندیشان، و شگفت‌زده شدن از اعمال و افعالی که می‌کردند، و سوراخ گول خوردنشان به وسیلۀ قدرت و قوّت و مال و متاعی که داشتند.
(فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ).
و بدین وسیله ایشان را از راه (حقّ و حقیقت) بازداشت. آنان را از راه هدایت یگانهای بازداشت که بـه ایـمان مـنتهی می‌شد. فـرصت را از ایشـان گـرفت و وقت مناسب آنان را هدر داد.
(وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ) (٣٨)
در حالی که چشم بییا داشتند (و حقّ و باطل را در پرتو تبلیغ انبیاء از هم تشخیص می‌دادند).
می‌توانستند ببینند و تشخیص بـدهند. درک و شـعور داشتند و از عقل و خرد برخوردار بودند.
*
روند قرانی به قارون و فرعون و هامان هم اشـارهای کرده است.
(وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الأرْضِ وَمَا کَانُوا سَابِقِینَ) (٣٩)
موسی با دلائل و براهین روشن به سراغ آنان رفت. امّا ایشان در زمین اسـتکبار و بـرتری جوئی کـردند، ولی نـتوانستند پـیشی گیرند (و از دست خدا بگریزند و خویشـن را از عذاب او برهانند).
قارون از قوم موسی بود. با ثروت و با دانشی که داشت بــدیشان سـتم کـرد و بـر آنان سرکشی نمود. پـند اندرزگویان دلسوز را نشنید کـه بـدو گـفتند نیـکی و نیـکوکاری کند، و میانه‌روی و اعتدال داشـته بـاشد، تواضع و فروتنی نماید و ستمگری و سرکشی نکند و فساد و تباهی نورزد. فرعون شخص طاغی و یاغی و ظالم و ستمگری بود. مرتکب زشت‌ترین و بزرگ‌ترین بزهکاریها می‌شد و به مردمان زور می‌گفت و ایشان را به سخره و بیگاری می‌گرفت، و آنان را دسته دسته و گروه گروه و پراکنده و جدای از یکـدیگر مـی‌کرد، و قلدرانه و ستمگرا‌نه پسران بنیاسرائیل را مـی‌کشت و دخترانشان را زنده می‌گذاشت. هامان وزیر فرعون بود، و او نیرنگها و دوز و کلکهای فرعون را ترتیب می‌داد و مکر و کیدشان را ردیف می‌کرد، و یار و یاور فرعون در کار ظلم و ستم و دستگیر کردن و به کیفر رساندن و تاخت بردن و یورش نمودن بود.
(وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الأرْضِ).
موسی با دلائل و براهین روشن به سراغ آنان رفت، امّا ایشان در زمین استکبار و برتری جوئی کردند.
ثروت و قدرت و هوشیاری و زرنگی ایشان را محـوظ و مصون کرد. ایشان را محفوظ و مصون از دستگیری و به کیفر رساندن خدا ننمود، و آنان را از عذاب خـدا رها و گریزان نکرد. بلکه خدا ایشان را فراچنگ آورد و گرفتار عذاب و عقابشان کرد، همان گونه که خواهد آمد.
(وَمَا کَانُوا سَابِقِینَ) (٣٩)
ولی آنــان نــتوانسـتند پـیشی گیرند (و از دست خدا بگریزند و خویشتن را از عذاب او برهانند).
*
آنان که صاحب قدرت و قوّت و امـوال و دارائـی و اسباب و وسائل ماندن و چیره شدن بودند، خدا جملگی ایشان را گرفتار کرد و فرا چنگ آورد، پس از آن کـه ایشان مردمان را شکنـجه و گرفتار می‌کردند و مدّتهای مدید اذیّت و آزار می‌رساندند:
(فَکُلا أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَیْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الأرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) (٤٠)
ما هر یک از اینها را به گناهانشان گرفتیم: برای بعضی از ایشان طوفان هـمراه بـا سنگریزه حواله کردیم، و بــعضی از ایشـان را صدای (رعب‌انگیز صـاعقه‌ها و رمین‌لرزه‌ها) فرا گرفت، و بـرخی ار ایشـان را هــم بـه زمین فرو بردیم، و برخی دیگر را (در آب دریـا) غـرق کردیم. خداوند هرگز بدیشان ستم نکرده است و آنـان خودشان (با ارتکاب کفر و فسق و فـور) به خویشتن ستم کردند (و نتیجۀ آن را هم دیدند و چشیدند).
حاصب قوم عاد را فرا گرفت. حاصب باد تند و ویرانگر و سرد و پر سر و صدائی است که سنگریزه‌های زمین همراه با آن بـه هوا پـرتاب مـی‌شوند و بر مـردمان میافتند و ایشان را مـی‌کشند. قـوم ثـمود را صـدای صاعقه‌ها که با زمین لرزه در مرکز وقوع آن همراه است در برگرفت. خدا قارون و خانه و کاشانه‌اش را به زمین فرو برد. فرعون و هامان هم در دریا غرق شدند. همۀ آنان به کیفر ظلم و ستم خود گرفتار آمدند.
(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) (٤٠)
خـداونـد هرگز بـدیشان سـتم نکرده است و آنان خودشان (با ارتکاب کفر و فسق و فجور) به خویشتن ستم کردند (و نتیجۀ آن را هم دیدند و چشیدند(.
*
هم اینک که بر محلّهای نابودی سرکشان و ستمگران کافر ایستاده‌ا‌یم، و هم اینک که بر جایگاه نقش زمـین شدن و هلاک گردیدن بزهکاران و تباهی پیشگان طاغی و یاغی در طول قرنها و گذشت نسلها لنگر اندا‌خته‌ایم، و هم اینک کـه در سرآغـاز سـوره از فـتنه و بلا و آزمایش و آزمون و گـول زدن و فـریب دادن سـخن رانده‌ایم، الان روند قرآنـی دربـارۀ حققت نـیروهای دشمن و بدخواه در این جولانگاه مثلی می‌زند ... تنها یک نیروی واقعی و پایدار وجود دارد که نیروی ایزد دادار است و بس. همۀ نـیروهای جز آن مـتعلّق به آفریدگان است ناچیز و سست و ضعیف است. هر کس که بدان نیروها چنگ بزند یا پناه ببرد، او به عنکبوت ضعیفی می‌ماند که به لانه‌ای پناه میبرد که از تارهای سست و ناچیز ساخته و پرداخته شده است. هم عنکبوت و هم لانه‌ای که بدان پناه میبرد در ضـعف و سسـتی یکسان و برابرند:
(مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (٤١) إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٤٢) َتِلْکَ الأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلا الْعَالِمُونَ) (٤٣)
کار کسانی که جز خدا (اشخاص و اصنام و اشیائی را به دوستی برگرفته‌اند، و از میان آفریدگان، برای خود) سرپرستانی برگزیده‌اند، همچون کار عنکبوت است که (برای حفظ خود از تـارهای نـاچیز) خانه‌ای برگزیده است (بدون دیوار و سقف و در و پیکری که وی را از گزند باد و باران و حوادث دیگر در امان دارد). بیگمان سست‌ترین خانه‌ها خانه و کاشانۀ عنکبوت است. اگر آنان از سستی معبودها و پایگاه‌هائی که غیر از خدا برگزیده‌اند باخبر بودند، به خوبی) می‌دانستند (که در اصل بر تار عنکبوت تکیه زده‌اند). خداوند از چیزهائی که بجز خدا به فریاد می‌خوانند آگاه است و او چیرۀ کار بجا است (و بر نابودی آنان توانـا است، ولی حکمتش ایجاب می‌کند که به مردمان فرصت کافی بـدهد و بــر همگان اتمام حجّت کند)، اینها مثالهائی هسـتند که مـا بـرای مــردم مـی‌زنیـم، و جز فرزانگان، آنها را فهم نمی‌کنند (و سوای خردمندان از آنها عبرت نمی گیرند و درس زندگی نمی آموزند).
این تصویر شگفتی و درسـتی از حقیفت نـیروها در گسترۀ جهان هستی است. حقیقتی است کـه مـردمان گاه گاهی از آن غافل مـی‌شوند، در نتیجه ارزیابی و سنجش ایشان دربارۀ هـمۀ مـعیارها و مـقیاسها بـد و نادرست مـی‌شود، و تـصور و انـدیشۀ آنان دربـارۀ جملگی ارتباطها و پیوندها تباهی مـی‌گیرد، و هـمگی معیارها و مقیاسهائی که در دسترس دارند نـقص و عیب پیدا می‌کند، و نمی‌دانند به کجا رو می‌کنند. نمی‌دانـند چه چیزی را باید برگیرند و چـه چـیزی را باید رهـا سازند.
بدین هنگام است که نیروی فرماندهی و سـلطه گـری ایشان را گول مـی‌زند، و گـمان می‌برند که نـیروی فرماندهی و سلطه‌گری نیروی توانائی است کـه قـادر است در این زمین به کار بپردازد و کارا باشد. با شوق و علاقه و با ترس و هراس بدان نیرو رو می‌کنند و دفع بیمها و جلب خواستهای خود را از آن می‌خواهند، و در برابرش کرنش می‌برند و فـروتنی مـی‌کنند، و از آن می‌ترسند و به هراس مـی‌افـتند، و خشـنودی آن را می خواهند و می‌جویند تا در سایۀ خشنود کـردن ان اذیّت و آزارش را از خودشان بازدارند، یـا حـمایت و حفاظت آن را برای خویشتن تضمین کنند!
نیروی اموال و دارائی ایشان را گول مـی‌زند. گـمان می‌برند نـیروی امـوال و دارائـی نـیروی مسـلط بـو سرنوشت مردمان و بر سرنوشت زندگی است. بدان نیرو با شوق و عـلاقه و با نحس و هـراس نــزدیک می گردند، و می‌کوشند آن نیرو را به دست بیاورند تـا در سایۀ آن گردن بیفزایند و بر عمر خود خود بیفزایند و بر گردۀ مردمان سوار شوند و بر آنان چیره گردند، همان گونه که گمان می بردند!
نیروی دانش هم ایشان را گول می زند. گمان می برد که نیروی دانش منشأ توان و مـنشأ مـال است، و بـلـکه سرچشمۀ همۀ نیروهائی است که انسان دارندۀ آنها در سایۀ قدرتمند می شود و بیا و برو و بگسیر و ببند پیدا می کند. مردمان به نیروی دانش کرنش کنان و فروتنانه نزدیک می شوند، انگار که آنان بندگانی در محرابها هستند و به پرستش می ایستند!
این نیرویی ظاهری، مردمان را گول مـی‌زنند. ایـن نیروهائی که در دسترس افراد و در دسترس گروه‌ها و در دسترس دولتها است، مردمان را می‌فریبند. مردمان پیرامون این نیروها طواف می کنند و می گردند، و بر روی آنها فرو میافتند، بدان گونه که پروانه گرد چرا‌غ طواف می‌کند و می‌گردد، و خود را بر روی آتش فرو می اندازد!
مردمان نیروی یگانه ای را فراموش می کنند که سائر نیروهای کوچک را می آفریند، و مالک همۀ آنها است، و او است که همۀ آنها را عطا می کند، و آنها را رهنمون می شود و رهنمود می کند، و هر گونه که خود بخواهد راه می برد و به هر کجا که بخواهد روان می کند.
مردمان فراموش می کنند که پناه بردن به همچون نیروهائی، چه در دسترس افراد، و چه در دسترس گروه ها، و چه در دسترس دولتها باشد، بسان پناه بردن عنکبوت به لانۀ خود است... عنکبوت حشرۀ ضعیف و سست و ناتوانی است نه ساختار و ترکیب بند نرم و ضعیف آن به گونه ای است که او را بپاید و محافظت نماید، و نه خانۀ سست و ناچیز آن به گونه ای است که او را مصون و محفوظ سازد.
در گسترۀ جهان هستی، حمایت و حفاظت جز حمایت و حفاظت خدا، و پناه گاه و مـکان امنی جز پناه گاه و مکـان امنی جز پناه گاه و مکان امن خدا، و تکیه گاه و پشت و پناهی جز تکیه گاه و پشت و پشت و پناه خدا، وجود ندارد.
این همان حقیقت بزرگ و سترگی است که قـرآن به استقرار آن در دلهای گروه مؤمنان صدر اسلام عنایت فرموده است و توجّه داشته است و اهمّیّت داده است، و در پرتو آن ایشان نیرومندتر از هر نیروئی شدند که بر سر راه آنان ایستادند و رزمیدند و سدّها و مانعها ایجاد کردند. این گروه مؤمن پـیشتاز در سـایۀ آن حـقیقت بزرگ و سترگ بود کـه شکوه و عـظمت جـبّاران و زورگویان زمین را لگدمال کردند و سنگرها و دژها را درهم کوبیدند و خراب و ویران کردند.
این حقیقت بزرگ و سترگ، در هـر درونـی مسـتقرّ گردیده بود، و هر دلی را آباد کرده بود، و آمیزۀ خون شده بود، و همراه خون به رگها دویده بود. این حـقیت بزرگ و سترگ تنها واژهای نمانده بود که به زبان گفته شود، و تنها به شکل قضیه‌ای درنیامده بود که نیاز بـه مجادله و مباحثه داشته باشد. بلکه این حقیقت بزرگ و سترگ، چیز بدیهی آشکار و مستقرّ در زوایـای درون گردیده بود، و جز آن چیز دیگری در پهنۀ حسّ و خیال به جولان درنمی‌آمد و بر صفحۀ دل نمی‌گذشت.
تنها نیروی خدا نیرو است و بس. تنها ولایت و حمایت خدا ولایت و حمایت است و بس. جدای از ولایت و حمایت خدا همۀ ولایتها و حمایتها سست و ناچیز است و تنۀ فرسوده و پوسیده‌ای بیش نیست، هر چند کـه بـه ظاهر برتری گیرد و قد برکشد و گنده و ستبر به نـظر آید، و بتواند قلدری و زورگوئی‌کند و طاغی و یاغی شود، و هر اندازه هم از وسائل و ابزار تاخت و تـاز و طغیان و عـیان و توبیخ و تـنبیه را در اختیار گـرفته باشد.
این نیروها نیروی عنکبوت است. نیروهائی که عنکبوت در اختیار دارد جز تارهای خودش نیست:
(وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ) (٤١)
بیگمان سست‌ترین خـانه‌ها خـانه و کاشانۀ عنکبوت است. اگر (آنان از سستی معبودها و پایگاه‌هائی سه غیر از خدا برگزیده‌اند باخبر بودند، به خوبی) می‌دانشـتند (که در اصل بر تار عنکبوت تکیه زده‌اند(.
یاران دعوتها، آن کسانی که مورد فتنه و بلا و شکنجه و آزار قرار می‌گیرند، و با تشویق و ترغیب وگـول و فریب رویاروی می‌شوند، شایسته است در برابر ایـن حقیقت بزرگ و سترگ بایستند، و لحظه‌ای هـم آن را فراموش نکنند، بدان هنگام که با نــیروهای گوناگون روبرو می‌گردند این نیرو بدیشان زیـان مـی‌رساند و می‌کوشد که خرد و خمیر و نابودشان گرداند. آن نـیرو ایشــان را از راه بـه در میبرد و آواره و سرگردان می‌کند، و می‌کوشد آنان را بخرد و زرخرید خود کند ... همۀ این نیروها تارهای عنکوت هستند در برابر حساب و کتابی که خدا دارد، و برابر حـساب و کتابی که عقیده دارد، وقتی که عقیده صحیح باشد، و زمانی که حـقیقت نیروها شناخته شود، و ارزیابی و سنجش نیروها درست و بجا انجام بگیرد.
(إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ).
خداوند از چیزهائی که بجز خدا بـه فـریاد مـی‌خوانند آگاه است.
آنان کمک می‌طلبند و یاری می خواهند از اولیائی که بجز خدا بـرمی‌گیرند و بـرمی‌گزینند! خـدا حقیقت و ماهیّت این اولیاء را می‌داند. این حقیفت و ماهیّت همان است که در مثل پیشین به تصویر کشیده شده است ... عنکبوت است و به تارهای خود پناه میبرد!
(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٤٢)
او چیرۀ کاربجا است (و بر نـابودی آنـان تـوانـا است، ولی حکمتش ایجاب می‌کند که به مردمان فرصت کافی بدهد و بر همگان اتمام حجّت کند).
تنها خـدا است کـه چـیره و تـوانا است، وکـاربجا و گردانندۀ این هستی است.
(وَتِلْکَ الأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلا الْعَالِمُونَ) (٤٣)
اینها مثالهائی هستند که ما برای مردم مـی‌زنیم، و جز فرزانگان، آنها را فهم نمی‌کنند (و سـوای خـردمندان از آنها عبرت نمی‌گیرند و درس زندگی نمی‌آموزند).
گروهی از مشرکانی که دلهایشان بسـته شـده است و خردهایشان قفل گردیده است، این گونه مثلها و مثالها را مـادۀ تـمسخر و وسیلۀ ریشـخند کـردند، و گـفتند: پروردگار محمّد از مگس و عنکبوت سخن مـی‌گوید. این تصـویر شگفت، عقل و شعور ایشـان را به تکـان نینداخت چون نمی‌فهمیدند و نمی‌دانستند:
(وَمَا یَعْقِلُهَا إِلا الْعَالِمُونَ) (٤٣)
جز فرزانگان، آنها را فهم نمی‌کنند (و سوای خردمندان از آنها عبرت نمی‌گیرند و درس زندگی نمی‌آموزند).
*
آنگاه روند قرآنی این حقیقت بزرگ و سترگ را بدان حق عظیم و کبیری پیوند میدهد که در طرح و پروژۀ سراسر این جهان هستی است، بدان گونه که شیوه قران در ربط و پیوند هر حقیقتی بدان حقّ عظیم و کبیر است:
(خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ) (٤٤)
این آیه به دنبال داستانهای ییغـمبران این گونه میآید، و پس از مـثلی ذکـر مـی‌گردد کـه حقیقت و مـاهیّت نیروهای موجود در گسترۀ هستی را به تـصویر می‌کشد. این آیه هماهنگ با این نیروها و مربوط بدانـها ذکـر می‌شود در سایۀ پیوند قابل ملاحظه‌ای که با آنها دارد، همان پیوندی که همۀ حقائق پراکنده در جهان با آن حقّ نهان در آفرینش آسمانها و زمین دارند. آن حقّی که آسمانها و زمین بدان استوار و پابرجا گردیده‌اند و بر آن پایدار و ماندگار مانده‌اند، در میان آن نظم و نظام دقیقی که تخلّف نمی‌کند کندی نمی‌پذیرد و اختلاف و تضادّ ندارد و برخی از ان با بـرم دیگــرش بـرخـورد نمی‌نماید و ناهماهنگ و ناهمگون نمی‌شود، زیرا چنین نظم و نظامی حقّ همآوا و همنـوائـی است و هـیچ گونه کجی و کژی در آن وجود ندارد!
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ) (٤٤)
قطعاً در ایـن (آفـرینش زیـبا و بـجای کـائنات) نشـانۀ بزرگی برای ایمانداران است (تا با آن خالق جهان را بشناسند).
آن مؤمنانی که در برابر نشانههای خداشناسی جـهانی پراکنده در اینجا و آنجا و لابلا و زوایای سراسر هستی، دلهایشان می‌گشاید نشانه‌هائی که در هماهنگی جهان و در نظم و نظام آن دیده می‌شوند، و چشمها هر کجا را بنگرند آن نشانههای پراکنده در اطراف و اینان عالم را می‌بینند. مؤمنان کسانیند که آن نشانه‌ها را درک و فهم می‌کنند، زیرا آنان دارای چشمان باز و بـینش آگـاه و عقل و شعور بیدار و هوشیار برای دریـافت و درک و فهم هستند.
*
روند قرآنی در پایان ایـن مـرحـله، کتابی را کـه بـر محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم نازل گردیده است و همچنین نماز و ذکر و یاد خدا را با حـقّی پـیوند مـی‌دهد کـه در سـراسـر آسمانها و زمین موجود است، و از دیگر سو آنها را با زنجیرۀ دعوت به سوی خدا پیوند می دهد که از زمان نوح علیه السّلام تاکنون ادامه داشته است و حلقه‌های آن بـه یکدیگه متّصل بوده است:
(اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ) (٤٥)
(ای پیغمبر!) بخوان آنچه را که از کتاب (آسمانی قرآن) به تو وحی شده است، و نماز را چنان کـه بـاید بـرپای دار. مسـلّماً نـماز (انسـان را) از گناهان بزرگ و از کارهای ناپسند (در نظر شرع) بازمی‌دارد، و قطعاً ذکر خدا و یاد الله (از هر حیز دیگری) والاتر و بزرگتر است، و خداوند می‌داند که شما چه کارهائی را انجام می‌دهید (و سزا و جزایتان را خواهد داد).
بخوان آنچه را که از کتاب آسمانی قرآن به تو وحـی شده است. چه این کتاب وسیلۀ تو برای دعوت، و برای نشان دادن آیت یزدانی همراه با دعوت، و برای اظهار حقّی است که مرتبط با حقّ نهان در آفرینش آسمانها و زمین است.
نماز را بـخوان، قطعاً نماز - وقتی کـه چنان کـه بـاید خــوانـده شـود - انسـان را از بـزهکاریها و زشـتیها بازمی‌دارد. زیرا نماز ارتباط با خـدا است، و شـخص نمازگزار شرم می‌کند و خجالت می‌کشد از این کـه با وجود اقامۀ نماز گناهان بزرگ و بزهکاریهای سترگ را انجام دهد، و گناهان بزرگ و بزهکاریهای سترگ را با نماز بیامیزد تا با بار گناهان و بزهکاریها به پیشـگاه خدا رود و حاضر ملاقات و رویاروئی با او شود. نماز پاکی و پاکیزگی و خلوص و اخلاص است، ناپاکی و پلشتی گناهان بزرگ و بزهکاریهای سترگ با آن هماهنگ و سازگار نمی‌باشد، و بار سـنگین آنـها با نـماز جور درنمی‌آید و به مقصد نمی‌رسد.
(من صلى صلاة لم تنهه عن الفحشاء والمنکر لم یزدد بها من الله إلا بعداً).[5]
کسی که نمازی را بـخواند و آن نـماز او را از ارتکـاب گناهان بزرگ (چون شرک و زنا)، و از انجام کارهای ناشایست (ناسازگار با فطرت و عقل سلیم) باز ندارد، با همچون نمازی جز بر دوری از خدا نـیفزوده است. چنین کسی چنان که باید نماز را اقـامه نکـرده است و بجای نیاورده است، بلکه فقط آن را خوانده است و اداء کرده است ... میان اقامه کردن و بجای آوردن نماز و میان خواندن و اداء‌کردن آن فرق زیادی است ... چـه نماز وقتی که اقامه می‌گردد و بـجای آورده مـی‌شود، ذکر و یاد خدا است.
(وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ).
و قطعاً ذکر خدا و یاد الله (از هر چیز دیگری) والاتـر و بزرگتر است.
والاتر و بزرگتر است به طور مطلق از هر گونه تلاش و کوششی و از هر گونه جذبه و کششی و والاتر و بزرگتر از هر گونه پرستشی و فروتنی و کرنشی است.
(وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ) (٤٥)
خدا می‌داند که شما چه کارهائی را انـجام مـی‌دهید (و سزا و جزایتان را خواهد داد).
هیچ چیزی بر خدا پنهان نمی‌ماند، و هیچ کاری بــر او مشتبه نمی‌شود، و شما به سوی او بـرمی‌گردید، و او سزا و جزای کارهائی را به شما خواهـد داد کـه انـجام می‌دهید و می‌کنید.
*
پایان جزء بیستم
به دنبال آن جزء بیست‌ویکم میآید
که با این فرمودۀ خداوند بزرگوار آغاز می‌گردد:
(وَلا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ).
[1] مراجعه شود به رعد/٨ (مترجم)
[2] واژۀ «ابراهیـم» در متن عربی فی ظلال القران «لوط» ذکر شده است و اشتباه است.(مترجم)
[3] نگا: فصلّت/16،و قمر/19و حاقّه/6.(مترجم)
[4] نگا:هود/67.(مترجم)
[5] ابن‌جریر آن را روایت کـرده است و گـفته است:عـلی بـرایـمان روایت کـرده است و اسماعیل پسر مسلم از حسن برایمان نقل‌کرده است و گفته است: پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است ... آنگاه حدیث را ذکر کرده است...
فی ظلال القرآن
جز بیست و یکم
سورۀ عنکبوت آیات 69-46، سورۀ روم، سورۀ لقمان
سورۀ سجده و سورۀ احزاب تا آیۀ ٢٧
سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی 69-46
(وَلا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (٤٦)وَکَذَلِکَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ فَالَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمِنْ هَؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الْکَافِرُونَ (٤٧)وَمَا کُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتَابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذًا لارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ (٤٨)بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الظَّالِمُونَ (٤٩)وَقَالُوا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ (٥٠)أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (٥١)قُلْ کَفَى بِاللَّهِ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ شَهِیدًا یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالَّذِینَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَکَفَرُوا بِاللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (٥٢)وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ وَلَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٥٣)یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ (٥٤)یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَیَقُولُ ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٥٥)یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ (٥٦)کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ (٥٧)وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (٥٨)الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (٥٩)وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٦٠)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ (٦١)اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٦٢)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (٦٣)وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (٦٤)فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ (٦٥)لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ وَلِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (٦٦)أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (٦٧)وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکَافِرِینَ (٦٨)وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ) (٦٩)
این، واپسین مرحلۀ سورۀ عنکبوت است. در جزء بیستم دو مرحله از آن گذشت. محور سوره - همان گونه که گفتیم - سخن از امتحان و آزمون کسی است که واژۀ ایمان را بر زبان می‌رانـد و خویشتن را مسـلمان می‌خواند. امتحان و آزمون بدان خاطر است که دلهـا سـره شود، و راستگویان و راستروان از منافقان و دورویان با مقیاس و معیار صبر و شکیبائی بر امتحان و آزمون جداگردند . . . در کنار آن هم از شأن و منزلت نیروهای زمینی کاسته مـی‌شود، نیروهائی که رو در روی ایمان و ایمانداران می‌ایسـتند، و مؤمنان را با اذیّت و آزار از دیـن بـرمی‌گردانـند و از راه خدا بازمی‌دارند. در ضمن تأکید می‌شود که خدا بدان را گرفتار می‌سازد و به کیفرشان می‌رساند، و مؤمنان را کمک و یاری می‌کند، مؤمنانی که در برابر امـتحان و آزمون شکیبائی می‌نمایند و در مقابل اذیّت و آزار می‌ایستند و پایداری می‌کنند. این هم سنّت و قـانون خدا است و در همۀ رسالتها و دعوتها بوده است و از زمان نوح علیه السّلام تاکنون بر سر مسلمانان آمده است. این سنّت و قانون خدا است و دگرگون نمی‌شود. سنّت و قانونی است که مرتبط با حقّ بزرگ و سترگی است که با سرشت این جهان آمیخته شـده است، و در دعوت یگانۀ خدا نیز مجسّم گردیده است، دعوت یگانهای که سـرشت آن دگـرگون نـمی‌گردد و تـغییر و تـبدیل نمی شناسد.
مرحلۀ دوم به پایان آمد در جزء پـیشین، با دعوت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و دعوت مؤمنان بدو به تلاوت و قرائت چیزی که از کتاب قرآن به او وحی گردیده است، و این که نماز را برای یاد خدا بخوانند، و بدانند کـه خـدای مطّلع و آگاه، کارهائی را مـی‌پاید که آنـان انـجام می‌دهند.
در مرحلۀ واپسین، سخن از این کتاب اسـتمرار پـیدا می‌کند، و از ارتباط این کتاب با کتابهای پیشین صحبت می‌شود. به مسلمانان دستور داده می‌شود که بـا اهل کتاب به جدال و ستیز ننشینند مگر بـه شـیوه و روش زیباتر و بهتر، و با سخنان مسـتدلّ‌تر و دلپسـندتر از شیوه و روش و سخنان ایشان، مگر با اهل کتابی که ظلم و ستم کرده‌اند و به تبدیل و تغییر کتابهای خود دست یازیده‌اند، و به سوی شرک گرائیده‌اند و از راستای راه یگانه‌پرستی منحرف گردیده‌اند. معلوم است شرک هم ظلم و ستم بزرگی است. به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و به مؤمنان بدو دستور داده می‌شود ایمان خود را به همۀ رسالتها و دعوتهای آسمانی، و به همۀ کتابهای آسمانی، اعلام و اعلان دارند، چه کتابهای آسمانی حقّ هستند و از سوی خدا نازل گردیده‌اند و کتابی را تصدیق می‌کنند که با خود دارند و قرآن نام دارد.
آن گاه روند قرآنی از ایمان برخی از اهل کتاب بدین قرآن سخن میگوید که واپسین کتاب آسمانی است، در صورتی که مشرکانی بدان ایمان نمی‌آورند که خدا آن را بر پیغمبرشان نازل کرده است، و پاس این فـضیلت بزرگ را نمی‌دارند، و بدین فضیلت بسنده نمی‌کنند که در نزول قرآن بر پیغمبری از خودشان مجسّم می‌گـردد، پیغمبری که با قرآن ایشان را مخاطب قرار میدهد، و با کلام یزدان با آنان سنخن میگوید، و پیش از آن کتابی را نمی‌خوانده است و آن را نمی‌نوشته است، تا کمترین شبهه و تردیدی پدید آیـد کـه ایـن کـتاب سـاخته و پرداختۀ او است و جزو تألیفات وی بشمار است.
مشرکان را برحذر میدارد از شتابی که در فرارسیدن عذاب خدا می‌ورزند، و ایشان را از ناگهانی فرارسیدن آن عذاب بیم میدهد، و برای آنان نزدیکی آن عذاب را به تصویر می‌کشد، و بدیشان گوشزد می‌کند که دوزخ دربرشان خواهد گرفت، و آنان چه حالی خواهند داشت بدان هنگام که عذاب از بالای سرشان و از زیر پاهایشان ایشان را فرامیگیرد.
آن گاه به مؤمنان رو می‌کند، مؤمنانی که در مکّه دچار امتحان و آزمون و گرفتار اذیّت و آزارند. آنان را به هجرت تشویق می‌کند و ایشان را برمی‌انگیزد دین خود را سالم به در ببرند و به سوی خدا مهاجرت کنند تـا بتوانند او را به یگـانگی بـپرستند. با شـیوۀ شگفتی بدیشان رو مـی‌کند. به چاره‌جوئی هر خطره‌ای میپردازد که بر دلهایشان می‌گذرد، و هر سدّ و مانعی را از سر راهشان برمی‌دارد که ایشـان را از مـهاجرت بازمی‌دارد، و دلهـایشان را میان انگشتان خداونـد مهربان در پسوده‌هائی زیر و رو می‌کند که گواه بر این هستند که نازل‌کنندۀ این قرآن آفریدگار این دلها است، و کسی راه‌های نهان نفوذ و ورود به دلها را نمی‌داند، و دلهـا را ایـن گونه لمس نـمی‌کند و نـمی‌پساید مگر آفریدگار دقیق و آگاه از دلها.
از این کار به شگفت زده کردن از حال مشرکان منتقل می‌گردد، آن مشرکانی که در خیالبافیهای خود دست و پا می‌زنند. آنان اقرار می‌کنند که یزدان سبحان آسمانها و زمین را آفریده است، و خورشید و ماه را به زیر فرمان کشیده است، و آب را از آسمان نازل کرده است، و زمینهای مرده را حیات بخشیده است. هنگامی که سوارکشتی می‌شوند خدا را فریاد می دارند و به کمک می‌طلبند، و دیـن را خالصانه از آن او می‌دانند و مخلصانه در برابرش کرنش می‌برند . . . ولی آنان پس از نجات از دریا شرک می‌ورزند و برای خدا انباز قرار مـی‌دهند، و کـتاب او را نـمی‌پذیرند و بدان کافر مـی‌شوند، و پیغمبرش را اذیّت و آزار می‌رسانند، و مؤمنان بدو را به بلا و مـصیبت گرفتار می‌گردانـند.
مشرکان را به نعمت خدا تذکّر میدهد، و به یـادشان میآورد که یزدان در سایۀ این حرم پرامن و امان چـه نعمتی بدیشان روا داشته است، امن و امانی که در آن بسر می‌برند و در آن می‌زیند، در حالی که مـردمان پیرامون ایشان در ترس و هراس بسر می‌برند و دچار پریشانی و نابسامانی هسـتند. یـادآور می‌شود که همچون مشرکانی از زبان خـدا دروغ می‌گویند، و خدایانی را به هم می‌بافند و انباز او می‌سازند! در برابر این کار دوزخ را بـدیشان وعده میدهد، و آنـجا را اقامتگاه کافران معرّفی می‌کند.
سوره پایان میپذیرد با وعدۀ مؤکّدی که خدا به هدایت دادن مـجاهدان راه خـود میدهد، مجاهدانی که می‌خواهند خالصانه تسلیم فـرمان یـزدان شـوند، و از موانع و بلاها و سختیها و درازای راه بگذرند، و بر کسانی پیروز گردند که ایشان را از راه بازمی‌دارند و برایشان سختیها و گرفتاریها ایجاد می‌کنند.
*
(وَلا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (٤٦)
با اهل کـتاب (یـعنی بـا یـهودیان و مسـیحیان) جز بـه روشی که نیکوتر (و نرمتر و آرامتر و به قبول نزدیکتر) باشد، بحث و گفتگو مکن، مگر با کسانی از ایشـان کـه ستـم کنند (و متوسّل به زور یا گستاخی شوند و از حدّ اعتدال در جدال، خارج گردند. در این صورت شدّت و حدّت در مقابلۀ با آنان بلامانع است). بگوئید: بـه تـمام آنچه از سوی خدا بر ما و بر شما نازل شده است ایمان داریم (که قرآن و تـورات و انـجیل است). مـعبود مـا و معبود شما یکی است، و ما تنها تسلیم و فرمانبردار او
هستیم.
دعوتی که نوح علیه السّلام و پیغمبران بعد از او بـا خود بـه ارمغان آورده‌اند و پرچم آن را بر دوش کشیده‌اند تا به خــاتم پـیغمبران مـحمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم رسـیده است، دعـوت یگانهای و از سوی خدای یگانهای است. دعوتی است که دارای هدف یگانهای است که برگردانـدن بشریّت گمراه به سوی پروردگارشان، و رهنمود کردن آنان به راه خدا، و تربیت ایشان برابر برنامۀ او است. مؤمنان و باورمندان به هر رسالتی برادران مؤمنان و باورمندان به سائر رسالتها هستند: همۀ آنان ملّت یگانه‌انـد، و خدای یگانهای را پرستش می‌کنند. انسانها در میان همۀ نسلهای خود دو دسته‌اند: دسته‌ای مؤمنانند که حزب یزدانند، و دسته‌ای دشمنان یزدانند که حزب شیطانند، فرقی نمی‌کند که زمان و مکان آنان نزدیک بـاشد یـا دور. هر نسلی از نسلهای مؤمنان حلقه‌ای از حلقه‌های زنجیرۀ درازی است که در طـول زمـان کشـیده شـده است.
این حقیقت سترگ و بزرگ و والائی است که اسلام بر آن پایدار و استوار می‌گردد، و این آیۀ قرآنـی آن را مقرّر میدارد. این حقیقتی است که روابط انسـانها را فراتر از این میبرد که رابطه تنها رابطۀ خون یا نسب یا نژاد، یا میهن، یا تبادل افکار، و یا بازرگانی و تجارت باشد. این حقیقتی است که روابط انسـانها را از هـمۀ اینها بالاتر میبرد تا بدانجا که رابطه را به خداپرستی می‌کشاند که در عقیدۀ یگانهای مجسّم می‌گردد و همۀ نژادها و رنگها در آن ذوب می‌شوند، و نژادها و میهنها در آن نهان، و زمان و مکان در آن متلاشی می‌گردند، و چیزی برجای نمی‌ماند مگـر دستاویز بسیار محکمی که به آفریدگار دیّان، یعنی قاضی القضات جهان، متّصل و مرتبط است.
بدین خاطر است که قـرآن مسـلمانان را از مـجادله و ستیز با اهل کتاب بازمی‌دارد، مگر مجادله و ستیزی که با دلائل استوار و با شیوۀ زیبا و دل‌انگیزی که بـیانگر فلسفۀ رسالت نوین باشد، و پیوند میان ایـن رسـالت نوین و میان رسالتهای پیشین را بیان دارد، و اهل کتاب را قانع کند که پیروی کردن از واپسین شکل رسالتهای خدا ضروری است، واپسین شکلی که با دعوتهای قبل از خود موافق و هماهنگ است، و برابر حکمت خدا و اطّلاع او از نیاز بشریّت آمده است تا مکمّل دعوتهای پیشین گردد.
(إِلا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ ).
مگر با کسانی از ایشان که ستم کنند (و متوسّل به زور یـا گستاخی شـوند و از حدّ اعتدال در جدال، خـارج گردند. در این صورت شدّت و حدّت در مقابلۀ با آنان
بلامانع است).
مگر کسانی از ایشان که ستم کنند و از یگانه‌پرستی خارج شوند، یگانه‌پرستی‌ای که پـایۀ بنیادین عقیدۀ جاویدان است، و برای خدا انباز قائل شوند، و به برنامۀ خدا در زندگی زیان برسانند و خلل وارد گردانـند. با ایشان جدال و نیکو‌کاری و نیکرفتاری نمی‌شود. اسلام با همچون کسانی جنگید، بدان هنگام که دولتی و حکو‌متی در مدینه پیدا کرد.
برخی از اهل کتاب به پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم تهمت می‌زنند و می‌گویند: او بدان هنگام که در مکّه زندگی می‌کرد و از سوی مشرکان رانده و مانده بود، با اهل کتاب زیبا رفتار کرد و همزیستی مسـالمت‌آمیزی داشت. ولی زمانی که در مدینه قدرت به هم رساند با اهل کتاب جنگید، و مخالف تمام چیزهائی که در مکّه راجـع بدیشان گفته بود رفتار کرد! این سخن تهمت آشکاری است، و این نصّ مکّی گواه بر آن است. چـه زیبا و پسندیده مجادله و ستیزه کردن با اهل کتاب مربوط می‌گردد به کسانی از اهل کتاب که ستم نکنند، و از آئین یزدان منحرف نگردند، و از جادۀ یگانه‌پرستی سـره و توحید خالص که همۀ رسالتها آن را با خود به ارمغان آورده‌اند به کژراهه نیفتند و نروند.
(وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (٤٦)
و بگوئید: به تمام آنچه از سوی خدا بر ما و بر شما نازل شده است ایمان داریـم (که قرآن و تـورات و انـجیل است). معبود ما و معبود شما یکی است، و ما تنها تسلیم و فرمانبردار او هستیم.
در ایـن صورت هـیچ گونه نـیازی به دشمنانگی و کشمکشی و به مجادله و ستیزی نیست. همۀ آنان به خدای یگانهای ایمان دارند، و مسلمانان ایمان دارنـد بدانچه بر خودشان نازل گردیده است و بدانچه که بر کسانی نازل گردیده است که پیش از ایشان بوده‌اند. آنچه اکنون نازل گردیده است و آنچه در گذشته‌ها نازل شده است در اصل خود یکی هستند و برنامۀ خدایند، و برنامۀ خدا دارای حلقه‌های متّصل به هـم در زنجیرۀ رسالتها است.
(وَکَذَلِکَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ فَالَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمِنْ هَؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الْکَافِرُونَ) (٤٧)
ایـن چنین مـا کتاب (آسـمانی قـرآن) را بر تو نـازل کرده‌ایـم و کسـانی که پـیش از ایـن، کتاب (آسمانی همچون تورات و انجیل را) برای آنان فرو فرستاده‌ایـم (و ایشان به را‌ستی بدانها پایبند و معتقدند) به این کتاب (آســـمانی قـرآن نــام) ایمان مـی‌آورند (چرا که هـم نشـانه‌های آن را در کتابهای خـود یــافته‌اند و هـم محتوایش را از نظر اصـول کـلّی هماهنگ بـا محتوای کتابهای خویش می‌بینند). و از میان اینان (که اهل مکّه و مشرکان عرب هسـتند، همچنین) کسـانی بدان ایـمان دارند، و آیات ما را جز کافران انکار نمی‌کنند.
«کذلک: این چنین». این چنین، برابر برنامۀ یگانۀ متّصل به همدیگری، و برابر قانون و سنّت یگانهای که دگرگون نمی‌سود، و به شیوه‌ای‌که خدا برابر آن به پیغمبران خود وحی کرده است و پـیام داده است، مـا قرآن را بر تو نازل کرده‌ایم.
(وَکَذَلِکَ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ ).
ایـن چنین مـا کتاب (آسمانی قرآن) را بـر تو نازل کرده‌ایم.
مردمان در برابر قرآن دو دسته گردیدند: دسته‌ای از اهل کتاب و از قریشیان بدان ایـمان مـی‌آورند، و دسـته‌ای از آنـان بدان ایمان نـمی‌آورند و بدان نمی‌گروند و به انکارش میپردازند، هر چند که اهل کتاب به قرآن ایمان دارند و بر صدق آن گواهی می‌دهند، و می‌دانند که قرآن تصدیق می‌کند آنچه را که با خود دارند ..
(وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الْکَافِرُونَ) (٤٧)
آیات ما را جز کافران انکار نمی‌کنند.
این آیـات آن انـدازه روشـن هسـتند و از راسـتی و درستی برخوردارند که آنـها را جز کسانی انکار نمی‌کنند که بر ارواح خود پرده بکشند و ارواح خود را پو‌شیده دارند. تنها همچون کسانی هستند که این آیات روشن و استوار را نمی‌بینند و آنـها را ورانـداز هم نمی‌کنند! کفر در معنی واژگانی خود عبارت است از پوشاندن و پرده فرو انداختن. همچون چیزی در ایـن تعبیر قرآنی مراد است. کافران یعنی پـوشانندگان و پنهان‌کنندگان حقّ و حقیقت.
(وَمَا کُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتَابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذًا لارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ) (٤٨)
تو پیش از قرآن، کتابی نمی‌خواندی، و بـا دست راست خود چیزی نـمی‌نوشتی کـه اگر چنین مـی‌شد (و تـو مطالعۀ کتب می‌کردی و چیزی مـی‌نوشتی و بـالأخره ســوادی مـی‌داشـتی) بـاطلگرایـان بـه شکّ و تـردید مـی‌افـتادند (و مـی‌گفتند: ایـن قرآن حـاصل مطالعۀ شخصی و یادداشتهای فردی تو است).
بدین گونه قرآن مجید موارد شبهه‌های ایشان را دنبال می‌کند و حتّی ساده‌ترین و کودکانه‌ترین شبهه‌هایشان را پی می‌گیرد. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم مدّت زیادی از زندگانی خود را در میان ایشان بسر برده است. در این مدّت نه چیزی را خوانـده است و نه چیزی را نوشته است. خواندن و نـوشتنی نـمی‌دانسـته است. پس از مدّتها زندگی در میانشان این کتاب را برایشان میآورد، کتاب شگفتی که خوانندگان نویسنده را مات و مبهوت و درمانده و ناتوان می‌کند. اگر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم پیش از آن خواننده یا نویسنده می‌بود برایشان شبهه‌ای ایجاد می‌کرد. پس چرا باید شبهه‌ای داشته باشند، در حالی که سرگذشت پیشین او این است و جلو چشمانشان است؟ می‌گوئیم: قرآن موارد شبهه‌های ایشان را دنبال می‌کند، و حتّی موارد شبهه‌های ساده و کودکانۀ آنان را نـیز پیجوئی می‌نماید. اگر پـیـغمبر خـدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به فـرض خواننده و نویسنده هم می‌بود، برای ایشان صحیح نبود که دچار شکّ و شبهه شوند. چه این قرآن به ذات خود گواهی میدهد که ساختار بشری نـیست. بلکه قرآن بسیار فراتر از تاب و توان انسـان، و بسـی برتر از شناخت و دانش ایشان، و خیلی بالاتر از آفاق علم و معرفت آنان است. حقّ و حقیقتی که در قرآن است دارای سرشت مطلق است، بسان حقّ و حقیقتی که در جهان هستی است. هر انـدازه در برابر نصوص آن بایستند و آنها را بررسی و وارسی کنند، به دل الهـام می‌کنند که در پشت قرآن نیروئی است، و در عـبارات آن سلطه‌ای است، نیرو و سلطه‌ای که از انسانی سر بر نمی‌زنند!
(بَلْ هُوَ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الظَّالِمُونَ) (٤٩)
(ایــن کـتاب آسـمانی، شکّ و تـردیدی در حقّانیّت آن نیست و) بلکه (مجموعه‌ای از) آیـات هـویدا و روشنی است که در سینه‌های دانشوران (ثابت و استوار) است (و در پیش آگاهان و فرزانگان واضح و آشکار است که این قرآن کلام یزدانـی است؛ نـه کـلام انسـانی). و جز ستمگران آیات ما را آشکار نمی‌کنند.
اینها دلائل روشنی است برای کسانی که یزدان بدیشان دانش و فـرزانگی بخشیده است. دلائلی است که پیچیدگی و دشواری در آنها نیست، و شکّ و شبهه‌ای بدانها راه ندارد. دلائلی هستند که آنها را در سینه‌های خود آشکار و روشـن می‌یابند، و دلهایشان بـدانـها می‌آساید، و افزون بر آنها دلیلی و برهانی نمی‌طلبند. بالاتر از انتها دلیل و برهانی نیست. علم و دانشی که شایستۀ نام علم و دانش است، آن علم و دانشی است که سینه‌ها آن را در ژرفاهای خود بیابند، و از ژرفاهای سینه بردمیده و برجوشیده باشد، و در سینه‌ها جایگزین شود، و برای سینه‌ها راه را روشن سازد، و سینه‌ها را به رشته‌ای پیوند دهد که بدانجا متّصل است.
(وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا الظَّالِمُونَ) .
و جز ستمگران آیات ما را انکار نمی‌کنند.
ستمگرانی که در سنجش حقائق و ارزیابی امور عدالت و دادگری می‌ورزند، و از حقّ و حقیقت و از راه راست و درست درمی‌گذرند و منحرف می‌گردند.
(وَقَالُوا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ) (٥٠)
(انگار معجزۀ قرآن را کافی نمی‌دانند) و مـی‌گویند: چـه می‌شد اگر مـعجزاتـی (هـمچون عصای موسی و ید بیضاء) از سوی پروردگارش بدو عطاء می‌گردید! (تـا مــا بـا دیـدن چـنین مـعجزه‌های مـحسوسی ایـمان می‌آوردیم). بگو: معجزات همه متعلّق بـه خدا است (و آنــچه او بـخواهـد رخ میدهد)، و من تـنها بـیم‌دهندۀ روشنگری هستم و بس.
مرادشان از آیات، خوارق عادات و مـعجزات مادی است که قبلاً در دوران کودکی بشریّت با رسالتها همراه بوده‌اند، و حجّت و برهانی جز برای نسلی نبوده‌اند که آنها را دیده‌اند. در صورتی که این رسالت واپسین که حجّت و برهان آن برای هر کسی است که دعوت اسلام بدو رسیده است و می‌رسد تا آن زمان که یزدان وارث زمین و هر که در آن است می‌گردد. بدین جهت است که آیات آن، یعنی خوارق عادات و معجزات ایـن آئین، آیات خواندنی قرآن مجید است، قـرآن مجیدی که عجائب و غرائب آن پایان نمی‌پذیرد، و درهای گنجهای خود را به روی همۀ نسلها می‌گشاید. قرآن معجزۀ روشنی در سینه‌های کسانی و در پیش کسانی است که دانش و فرزانگی بدیشان بخشیده شده است. و همچون کسانی معجزات قرآن را احسـاس و لمس می‌کنند هر زمان که به بررسی و وارسی آیات آن میپردازند، و سرچشمۀ آنها را احساس و لمس می‌کنند، سرچشمه‌ای که آیات قرآنی سلطۀ شگفت و قدرت شگرف خود را از آن برمی‌گیرند.
(قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِنْدَ اللَّهِ ).
بگـو: معجزات همه متعلّق بـه خدا است (و آنـچه او بخواهد رخ میدهد).
معجزات همه متعلّق به خدا است و در وقت نیاز بدانها آنها را برابر قضا و قدر و تدبیر و تقدیر خود پـدیدار می‌سازد. مرا نرسد و نسزد که چیزی به خدا پـیشنهاد کنم و پیشنهاد دهم. این کار، کار من و از زمرۀ ادب من نیست.
(وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ) .
و من تنها بیم‌دهندۀ روشنگری هستم و بس.
من می‌ترسانم و برحذر می‌گردانم و روشن می‌سازم و توضیح مـی‌دهم، و بـدین وسـیله وظـیفه‌ای را انـجام می‌دهم که بر دوش دارم.
بعد از آن کار و بار و چرخش و گردش کارها با خدا است و هر چه بخواهد همان می‌شود.
این سره کردن و پالودن عقیده از هر گونه وهم و گمانی و از هر نوع شکّ و شبهه‌ای است. روشن ساختن حدود وظائف پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است. او انسانی است که از سوی یزدان گزیده شده است. وظائف او با صفات خداوند یگانۀ توانا نمی‌آمیزد، و شکّها و شبهه‌هائی پـیرامـون وظائف و تکالیف او برنمی‌انگیزد، شکّها و شبهه‌هائی که بر رسالتها سایه انداخته‌اند و آنها را مه‌آلود کرده‌اند بدان هنگام که خوارق عادات و معجزات مادی در آنها رخ داده است و جلوه گر آمده است، تا بدانـجا کـه آن خوارق عـادات و معجزات مـادی در ذهن و شعور مردمان با اوهام و خرافات درآمیخته‌انـد و ملتبس گردیده‌اند، و از آنها انحرافات و کجرویها پدیدار و نمودار شده‌اند.
آن کسانی که خوارق عادات و معجزات را می‌طلبند، از اندازه لطف و فضل خدا بر خود که با نزول این قـرآن بهرۀ آنان می‌گردد، غافل و بی‌خبرند:
(أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٥١)
آیا همین اندازه برای آنان کافی و بسنده نیست کـه مـا این کتاب را بر تو نـازل کرده‌ایـم و پـیوسته بـر آنـان خوانده می‌شود (و دائماً در طی قرون و اعصار، همگان را بــه مـبارزه مـی‌خوانـد و مـعجزۀ جـاویدان یـزدان می‌ماند؟) مسلّماً در (نزول) این (کتاب) رحمت بزرگی (در حقّ بندگان) و تذکّر سترگی است (برای کسانی که درهای قلب خود را به روی حقیقت می‌گشایند).
ناسپاسی نعمت و عنایت یزدان است، نعمت و عنایتی که فراتر از هر گونه شکر و سپاسی و ارج و ارزشـی است. آیا برای آنان این بس نیست که توسّط این قرآن با آسمان می‌زیند؟ قرآن که بر آنان نازل مـی‌گردد با ایشـان سخن میگوید دربارۀ آنچه در درونشان می‌گذرد، برایشان از چـیزی سـخن مـی‌گوید کـه در پیرامونشان می‌گذرد، و بدیشان می‌فهماند کـه چشـم خدا ایشان را می‌پاید و آنان را نظاره می‌نماید، و آنان را آگاه می‌سازد که ایشان مهمّ هستند، تا آنجا که خدا با آنان دربارۀ کار و بارشان صحبت می‌کند، و داستانها برایشان روایت میدارد، و بدانان بـا روایت داسـتانها تجربه‌ها می‌آموزد، در حـالی که آنـان آفریده‌های کوچک ناچیز سرگشته‌ای در میان ملکوت بزرگ خدا هستند. انان و زمینشان و خورشیدشان کـه زمـینشان پیرامون آن می‌گردد، ذرّات سرگشته‌ای در این فـضای هراس‌انگیزند و جز خدا کسی ایشان را نگاه نمی‌دارد و محافظت نمی‌نماید. گذشته از این، خدا ایشان را گرامی میدارد و ارزش می‌گذارد، تا بدانجا که سخنان خود را بر آنان نازل می‌کند، سخنانی که بر ایشـان تــلاوت و قرائت می‌گردد. امّا آنـان بسـنده نمی‌دانـند و اکـتفا‌ء نمی کنند!
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَرَحْمَةً وَذِکْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) .
مسلّماً در (نزول) این (کتاب) رحمت بزرگی (در حـقّ بندگان) و تذکّر سترگی است (برای کسانی که درهـای قلب خود را به روی حقیقت می‌گشایند).
کسانی که مؤمن هستند، آنان پسودۀ ایـن رحمت و عنایت را در درون خود می‌یابند، و لطـف و فضل و بزرگواری سترگ خدا را درک و فهم مـی‌کنند کـه با نزول این قرآن بر انسانها بهرۀ بشریّت می‌گردد، و بـه کرم و جود خدا پی می‌برند در آن حال که ایشان را به آستانۀ خود دعوت می‌کند، و به سـوی سفرۀ خـود می‌خواند، خدائی که والامقام و بزرگوار است. مؤمنان کسانیند که از این قرآن استفاده می‌کنند و بهره می‌برند، چون قرآن در دلهایشان می‌زید و حیات پیدا می‌کند، و درهـای گـنجهایش را برای ایشان گشاید، و اندوخته‌هایش را بدیشان می‌بخشد، و معرفت و نور را در جانهایشان تابان و رخشان می‌سازد.
ولی کسانی که همۀ این چیزها را نمی‌فهمند و بـدانـها دسترسی پیدا نمی‌کنند، خارق‌العاده‌ای و معجزه‌ای را می‌طلبند که در سایۀ آن این قرآن را تصدیق کنند! این نابینایان کسانیند که دریچه‌های دلهایشان را به سـوی نور نمی‌گشایند. دیگر سعی و تلاش ورزیدن با ایشان سودی نمی‌بخشد. پس باید کار داوری مـیان قـرآن و ایشان را به یزدان واگذاشت!
(قُلْ کَفَى بِاللَّهِ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ شَهِیدًا یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالَّذِینَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَکَفَرُوا بِاللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ) (٥٢)
بگو: همین بس که خدا مـیان مـن و شـما گواه است (و می‌داند که من فرمان او را به شما رسـانده‌ام و وظیفۀ خود را انجام داده‌ام). کسانی که (معبودهای) بـاطل را باور میدارند (و آنـها را پرستش مـی‌کنند) و بـه خدا اعـتقاد نـدارنـد، آنــان واقعاً زیـانکارند (و سـرمایۀ وجودشان را در برابر هیچ از دست می‌دهند).
گواهی خدائی که مطّلع از هر آن چـیزی است کـه در آسمانها و زمین است، بزرگ‌ترین گواهی است. خدا است که می‌داند آنان بر باطل هستند:
(وَالَّذِینَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَکَفَرُوا بِاللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ).
کسانی که (معبودهای) باطل را باور میدارند (و آنها را پرستش می‌کنند) و به خدا اعتقاد نـدارنـد، آنـان واقـعاً زیانکارند (و سرمایۀ وجـودشان را در برابر هـیچ از دست می‌دهند).
آنان به طور کلّی زیانمندند و زیانبارند، و هـمه چیز خود را می‌بازند. دنیا و آخـرت را از دست می‌دهند. خود را و هدایت و استقامت و اطمینان و حقّ و نور را می‌بازند.
ایمان به یزدان کسب است. در ذات خـود کسب است. گذشته از این، پاداش آن فضل و کرم یزدان است. ایمان به خدا به دل آرامش میدهد، و انسان را در راسـتای راه استقامت می‌بخشد، و در مقابل حوادث و رخدادها ثابت قدم و استوار میدارد. ایمان به خدا اعتماد به تکیه‌گاه، و اطمینان به پناهگاه، و یقین به عاقبت را پدید میآورد، و این خودش کسب است. این همان چیزی است که کافران از دست می‌دهند، و:
(أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ).
آنان واقعاً زیانکارند.
*
آن گاه قرآن دربارۀ آن مشرکان سخن را ادامه میدهد، و از شتابی که در نزول عذاب دارند صحبت می‌کند، عذاب دوزنی که بدیشان بسی نزدیک است:
(وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ وَلَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٥٣)یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ (٥٤)یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَیَقُولُ ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٥٥)
آنان عذاب را با عجله از تو می‌خواهند (و مسخره‌کنان مـی‌گویند: اگر عذاب خدا حقّ است و دامـن کـفّار را می‌گیرد، پس چرا هر چه زودتر به سـراغ مـا نـمی‌آید و نابودمان نمی‌نماید؟). اگر موعد مـقرّری تـعیین نشده بـود، عذاب (الهـی فوراً) بـه سـرغ ایشـان مـی‌آمد، و ناگهانی و بدون مقدّمه و بی‌آن که ایشان به خود آیند، عذاب به سراغشان می‌آمد. آنان عذاب را با شتاب از تو می‌خواهند، و حال این که مسلّماً دوزخ کافران را در بر خواهد گرفت. روزی عذاب دوزخ از بالای سرشان و از زیر پاهایشان (و به طور کلّی از هر سو) ایشان را فرا خواهد گرفت، و خداوند بدیشان خواهد فرمود: بچشید (جزای) کارهائی را که (در دنیا) می‌کردید.
مشرکان تهدید و بیم را می شنیدند، و لیکن حکمت خدا را در مـهلت دادن خود نـمی‌دانسـتند. بـا شتاب از پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم عذاب را به عنوان مبارزه می‌خواسـتند. در بسیاری از اوقـات مـهلتی که خدا به ستمگران میدهد استدراج بشمار است. یعنی کم‌کم به سـوی دوزخ کشیده می‌شوند و پلّه پـلّه تـا ملاقات عذاب می‌روند. بدیشان مهلت داده می‌شود تا بر سرکشی و تباهی بیفزایند. مهلتی هم که به مؤمنان داده می‌شود برای این است که بر ایمان و پایداری خود بیفزایند، و از صفهای مؤمنان خارج شوند و بیرون افتند آنان که توان صبر و شکیبائی و استقامت و پایداری را ندارند. یا به مردمان مهلت داده می‌شود تا منحرفانی بمانند که خدا در ایشان خیر و صلاح سراغ دارد و وقتی که هدایت از ضلالت برایشان معلوم شد به سوی هدایت برگردند و راهیاب شوند. یا گاهی مهلت دادن برای این است که از ایشان فرزندانی بزایند که خوب و صالح هستند و خدای را می‌پرستند و به حزب او می‌پیوندند، هر چند که پدرانشان از زمرهۀ گمراهان بوده باشند . . . یا مهلت دادن به خاطر چیزهای دیگری است که در پس پردۀ غیب است و جدای از این و از آن است و قضا و قدر خدا مقتضی است تا بعدها چه شود و گشت و گذار زمان چون رود.
امّا مشرکان از حکمت و قضا و قدر یزدان چیزی نمی‌دانستند. عذاب را به عـنوان مبارزه درخواست می‌کردند و در فرا رسیدن آن شتاب می‌ورزیدند.
(وَلَوْلا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ ).
اگر موعد مقرّری تعیین نشده بود، عذاب الهی فوراً) به سراغ ایشان می‌آمد.
در ایـنجا یـزدان ایشـان را از فرا رسـیدن عقابی می‌ترساند که در رخ دادن آن شتاب دارند. عذاب در وقت معیّن خود سر می رسد، بدان هنگام که انتظار آن را نمی‌کشند و توقّع فرا رسیدنش را ندارند. وقتی رخ میدهد که آنان را مات و مبهوت می‌کند و ناگهانی با آن روبرو می‌گردند:
(وَلَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ ).
عذاب ناگهانی و بدون مقدّمه و بی‌آن که ایشان به خود آیند به سراغشان می‌آمد.
بعدها همچون عذابی در بدر به سراغشان آمـد. خدا راست فرموده است. با چشمان خود دیدند که وعدۀ خدا چگونه تحقّق پیدا می‌کند. عذاب ریشه‌کـن به سراغ ایشان نیامد و یکسره آنان را نابود نکرد، بدان گونه که ملّتهای پیشین را نابود کرده است بدان هنگام که معجزه مادی را خواسته‌اند و دیده‌اند، ولی پس از وقوع معجزه رسالت را تکذیب کرده‌اند و از پذیرش حقّ و حقیقت دوری گزیده‌اند. چرا که مقدّر شده بود که سیاری از مشرکان بعدها ایمان بیاورند، و از زمرۀ سپاهیان خوب اسلام بشوند، و از ایشان فرزندانی بزایند که پـرچم اسلام را نسل بعد از نسل تا مدّتهای زیـاد بر دوش بکشند. همۀ این امور انجام پذیرفت برابر قضا و قدر و تدبیر و تقدیری که خدا می‌دانست و جز او کسی متوجّه آن نبود و آن را نمی‌فهمید.
بعد از بیم دادنشان و تهدید کردنشان به عذاب دنـیا، عذابی که ناگهانی سر می‌رسد و بدون این که به خود آیند ایشان را در بر می‌گیرد، خدا بارها و بارها شتاب ورزیدنشان را در فرا رسیدن عذاب ناپسند می‌شمارد. در فرا رسیدن عذاب شتاب می‌ورزند، در حالی کـه دوزخ در کمین ایشان است:
(یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ) (٥٤)
آنان عذاب را با شتاب از تو می‌خواهند، و حال این که مسلّماً دوزخ کافران را دربر خواهد گرفت.
برابر شیوۀ قرآن در به تصویر کشـیدن، و در حاضر آوردن آینده بدان گونه که انگار پدیدار است و مشاهده می‌شود، قرآن دوزخ را به تصویر می‌کشد که انگار هم اینک کافران را احاطه کرده است و آنان را دربر گرفته است. فرا رسیدن عذاب دوزخ با توجّه به حال و وضع مشرکان آیندۀ نهان و پنهانی است. ولی بـا تـوجّه به واقعیّت عیان برای یزدان جهان حاضر و دیدنی است. به تصویر کشیدن دوزخ بدان گونه که هست و از دیـدگان پنهان است، به ذهن و شعور انسان تـرس و هراسی می‌افکند که نگو، و شتاب ورزیدن آنـان را در فرا رسیدن عذاب صد چندان زشت جلوه‌گر می‌نماید. آخر چگونه کسانی که جهنم ایشان را احاطه کرده است و آنان را دربر گرفته است باید که در فرارسیدن عقاب شتاب بورزند، دوزخی که می خواهد ایشان را در خود جای دهد و درهایش بسته شود، در حالی که آنان غافل و گول خورده هسـتند و انـتظار همچون چیزی را نمی‌کشند؟!
قرآن سیمـا و حال و وضعشان را در آن دوزخی ترسیم می‌کند و به تصویر می‌کشد که ایشان را فرا گرفته است و احاطه کرده است، در حالی که آنان عذاب را با عجله می‌طلبند و شتابان درخواست فرا رسیدن آن را دارند:
(یَوْمَ یَغْشَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَیَقُولُ ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٥٥)
روزی عذاب دوزخ از بالای سرشان و از زیر پاهایشان (و به طور کلّی از هر سو) ایشان را فرا خواهد گرفت، و خـداونـد بـدیشان خواهد فرمود: بچشید (جزای) کارهائی را که (در دنیا) می‌کردید.
صحنۀ هراسانگیزی است. صحنه‌ای است کـه توبیخ خوارکننده‌ای و تهدید تلخی به همراه دارد:
(ذُوقُوا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) .
بچشید (جزای) کارهائی را که (در دنیا) می‌کردید. این فرجام شتاب و عجله‌ای است که در فرا رسیدن عذاب داشتید، و سزای سبک شمردن تـهدید و بیمی است که بدان یادآور می شدید.
*
روند قرآنی به ترک منکران و تکذکنندگان و هوا و هوس‌پرستان میگوید و ایشان را در صحنه‌ای برجای می‌گذارد و به ترکشان میگوید که عـذاب از بالای سرشان و از زیر پاهایشان ایشان را دربر گرفته است. به ترک ایشان میگوید تا به مؤمنانی سر بزند که آن تکذیب‌کنندگان می‌خواهند ایشان را از آئین خود برگردانند و از پرستش خداوندگارش منصرف گردانند
... روند قرآنی به مؤمنان رو می‌کند و آنان را دعوت می‌کند که فرار کنند و آئین خود را سالم از میدان به در ببرند، و عقیدۀ خویش را نجات دهند. ایشان را با ندای دل‌انگیز مهربانانه‌ای، و با عنایت و رعایت فراگیری، و با شیوه‌ای که سازگار با منزلت ایشـان باشد و هـمۀ تــارهای دلهــایشان را بــساید و لمس نماید، ندا در میدهد و فریاد میدارد:
(یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ (٥٦)کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ (٥٧)وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (٥٨)الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (٥٩)وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٦٠)
ای بندگان مؤمن من! زمین مـن فـراخ است (و اگـر در جائی تحت فشار کفّار و ستمگران بودید، می‌توانید بـه نقاط دیگری مسافرت کنید) و تنها مرا بپرستید. (چرا که پــرستش تـوحیدی، رمـز آزادگی و سـرفرازی است. سرانجام همۀ انسانها می‌میرند و) هر کسی مزۀ مرگ را می‌چشد سپس به سوی ما بازگردانده مـی‌شوید (و هر یک جزا و سزای خود را می‌گیرید). کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده باشند، ایشان را در کاخهای عظیم بهشت جای می‌دهیم. کاخهائی که در زیر آنها رودبـارها روان است. جاودانـه در آن بسر می‌برند (و هرگز از آن نمی‌کوچند. به به) پاداش آنان که (برای خدا) کار می‌کنند چـه پاداش خوبی است! آن کسانی (که در برابر مشکلات زندگی و مشقّات تکالیف و وظائف دینی) شکیبائی ورزیده‌اند و (در همۀ احوال) بر پروردگار خود تکیه و توکّل داشته‌اند. چه بسیارند جنبندگانی که (در زمین با شما زندگی می‌کنند و بر اثـر ضعف، حتّی) نـمی‌توانـند روزی خود را بـردارند (و جابجا کنند، تا آن را بخورند یا بـیندوزند). خدا روزی رسان آنها و شما است. (پس غم روزی را نـخورید و ننگ خواری و اسـارت را نـپذیرید) و خدا بس شـنوا و آگاه است. (لذا دعای شـما و صـدای سـایر آفریدگان خود را می‌شنود، و از حال و روز همگان باخبر است، و سهم و روزی کسی و چیزی را فراموش نمی‌نماید).
آفریدگار این دلها، و آگاه از آنچه در ابن دلها می‌گذرد، و مطّلع از نهانیهای این دلها، و باخبر از خاطره‌هائی که در این دلها در گشت و گذار است، و می‌داند در زوایا و پیچ و پناه‌های این دلها چه چیزهائی جای دارد، این دلها را با این ندای دوست داشتنی فریاد میدارد:
(یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا ...).
ای بندگان مؤمن من!. ..
بدین صورت این دلها را فریاد میدارد، در آن حال که دلها را ندا در میدهد که دین خود را بکوچانند و بـا هجرت از میدان به در گردانند، تا با هـمچون فــریاد دوست داشتنی‌ای دلها حقیقت خود را از نخستین لحظه بشناسند، و بدانند که منسوب به آفریدگارشان هستند و به سرورشان اضافه می‌گردند:
(یَا عِبَادِیَ!). ای بندگان من!.
این نخستین پسوده است. پسودۀ دوم، عبارت است از:
(إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ ).
زمین من فراخ است.
شما بندگان من هستید، و این زمین مـن است. زمـین فمن است. گسـترده است و شما را در خود جای میدهد. پس چه چیز شما را در جایگاه تـنگتان نگاه مـی‌دارد، جایگاهی که در آنـجا شـما را از دینـتان برمی‌گردانند، و در آنجا نمی‌توانید سرور خود خدا را پرستش کنید؟ این مکان تنگ را رها کنید و بـه درود گوئید ای بندگان من به سوی زمین فراخ من. آئین خود را نجات دهید، و در عبادت و پرستش خود آزاد گردید:
(فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ).
و تنها مرا بپرستید.
دغدغۀ خاطری از دوری میهن به انسان دست میدهد، نخستین دلهره‌ای است که در درونی پدیدار میآید که به هجرت خوانده مـی‌شود. از ایـنجا است کـه یـزدان دلهای ایشان را با ایـن دو پسـوده می‌پساید: نـدای دوست داشتنی نزدیک:
(یَا عِبَادِیَ!). ای بندگان من!.
دیگری خبر از فراخی زمین:
(إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ ).
زمین من فراخ است.
مادام که سراسر زمـین، زمـین خـدا است، عـزیزترین سرزمین کرۀ زمین جائی است که مؤمنان در آنجا توان پـرستش خدا را دارنـد و وادار به پـرستش جـز او نمی‌گردند.
آن گاه روند قرآنی دلواپسـیها و دغـدغه‌های دلهـا را دنبال می‌کند. دومین دلهره هراس از خطر هجرت است، خطر مرگی که در کمین تـلاش بیرون رفتن است - مشــرکان مـؤمنان را در مکـّـه نگاه مـی‌داشـتند و نمی‌گذاشتند بار سفر بربندند و بروند. بدیشان اجـازۀ هجرت نمی‌دادند. پس از آن که بیرون رفتن نـخستین ایشان را دیدند احساس خطر می‌کردند - بعد از خطر مرگ بیرون شدن، خطر راه در میان بود، اگر هم از مکّه می‌توانستند بیرون بروند. بدین لحاظ است که دومین پسوده درمی‌رسد:
(کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ) (٥٧)
(سرانجام همۀ انسانها می‌میرند و) هر کسی مزۀ مرگ را می‌حشـد، سپس به سوی ما بازگردانده می‌شوید (و هر یک جزا و سزای خود را می‌گیرید).
مرگ در هر مکانی قطعی و حتمی است. پس بـیهوده است که برای مرگ حسابی باز کنند. چرا کـه مـردمان اسباب و علل آن را نـمی‌شناسند. ســرانـجام بــرگشت همگان هم به سوی خدا است. مؤمنان به سوی یـزدان مهاجرت می‌کنند، و در سرزمین فراخ خدا به سوی او می‌کوچند، و در نهایت گشت و گذار ایـن چـند روزۀ زندگی به سوی او برمی‌گردند. آنـان بـندگان اویـند، بندگانی که در دنیا و آخـرت ایشـان را در پـناه خود میدارد. پس چرا باید ترس و هراس بر ایشان بتازد و بدیشان دست دهد، یا چرا باید دغدغه و دلهـره‌ای به درونشان بخزد و پریشان حال و پریشان روزگار شوند، پس از این که همچون پسوده‌هائی در می‌رسد؟
با وجود این، یزدان تنها با این پناه دادن و در پناه خود گرفتن به ترک ایشان نمی‌گوید. بلکه پرده از چیزهائی برمی‌دارد که در آنجا برایشان تهیّه دیده است و آماده کرده است. مؤمنان به ترک میهنی می‌گویند و از میهنی می‌کوچند، عوض آن در کرۀ زمین سـرزمین وسـیع و فراخی در پیش رو دارند. به ترک خانه‌هائی می‌گویند، بجای آنـها خـانه‌هائی در بهشت خواهـند داشت، خانه‌هائی از نوع آنها و بزرگتر از آنها:
(وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ).
کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انـجام داده باشند، ایشــان را در کــاخهای عـظیـم بهشت جـای می‌دهیم. کاخهائی که در زیر آنها رودبارها روان است. جاودانه در آن بسر می‌برند (و هرگز از آن نمی‌کوچند). در اینجا ایشان را به کار و شکیبائی و توکّل بـر خـدا فریاد میدارد:
(نِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (٥٨)الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ) (٥٩)
پاداش آنان کـه (برای خدا) کار می‌کنند چه پاداش خوبی است! آن کســانی (کــه در برابـر مشکـلات زندگی و مشقّات تکالیف و وظائف دینی) شکیبائی ورزیده‌اند و (در هـمۀ احـوال) بـر پروردگار خود تکـیه و تـوکّل
داشته‌اند.
ایـن پسـوده‌ای است کـه هـمچون دلهـائی را اسـتوار میدارد و جرأت می‌بخشد، در جـایگاهی کـه جـایگاه پریشانی و هراس است و نیاز به پایدار کـردن و دلیر نمودن دارد.
آن گاه به دل دغدغۀ فراهـم نـبودن روزی مـی‌انـدازد، وقتی که میهن و اموال و جولانگاه کار و تلاش عادی را رها می‌سازند و به ترک اسباب و علل معلوم روزی می‌گویند. این دغدغه و دلهـره را هـمین جـوری رهـا نمی‌سازد. بلکه پسوده‌ای میآورد که دلها در سایۀ آن می‌آسایند و آرامش پیدا می کنند:
(وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ یَرْزُقُهَا وَإِیَّاکُمْ ).
چه بسیارند جنبندگانی که (در زمـین بـا شـما زندگی می‌کنند و بر اثر ضعف، حتّی) نمی‌توانند روزی خود را بردارند (و جابـجا کنند، تا آن را بخورند یـا بـیندوزند). خدا روزی رسان آنها و شما است. (پس غـم روزی را نخورید و ننگ خواری و اسارت را نپذیرید).
پسوده‌ای است که دلهایشان را بیدار می‌کند و آنـها را مـتوجّه واقـعیّت دیـدنی در زندگانیشان می‌سازد. جانداران زیادی هستند که روزی خود را نمی‌توانند به دست بیاورند، و نمی‌توانند روزی خود را گرد بیاورند و آن را با خود بردارند و بدان اهـتمام نمانند. و نمی‌دانند چگونه روزی را برای خود افزایش دهند، و نمی‌دانند چگونه روزی خود را نپایند و از آن محافظت نمایند. با وجود این خدا بدیشان روزی مـی‌رساند، و نمی‌گذارد آنها از گرسنگی بمیرند. به همین سان خدا به مردمان روزی می‌رساند، هر چند که آنان گمان می‌برند که خودشان روزی خود را می‌آفرینند و آن را خودشان پدید می‌آورند. بلکه این خدا است که وسیلۀ کسب روزی و اسباب آن را بدیشان عطاء کند. خود ایـن عطاء کردن، روزی خداداد است. مردمان راهی به سوی روزی خود ندارند مگر در پرتو توفیق خدا. دیگر جای نگران شدن روزی به سبب هجرت نیست. زیـرا آنـان بندگان یزدانـند و به سوی زمـین یـزدان مهاجرت می‌کنند، و هر کجا که باشند یـزدان بدیشان روزی می‌رساند، همان گونه که به جاندارانی روزی می‌رساند که روزی خویش را نمی‌توانند با خود بردارند، و با این وجود خدا بدیشان روزی می‌رساند و آنها را به خود رها نمی‌سازد.
روند قرآنی ایـن پسوده‌های مهربانانۀ ژرف را با ارتباط دادن ایشان به یـزدان، و آگـاه کـردن آنان از عنایت و رعایت خداوند منّان، پایان می‌بخشد، خدائی که سخنانشان را می‌شنود، و حال و وضعشان را می‌داند و ایشان را تنها رها نمی‌کند:
(وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٦٠)
و خدا بس شنوا و آگاه است.
این چرخش و گردش کوتاه به پایان می‌رسد، چرخش و گردش کوتاهی که همۀ زوایای این دلها را پسوده است، و به همۀ دغدغه‌هائی که بر دلها در لحظۀ بیرون رفتن و آغاز هجرت گذشته است پاسخ داده است، و بر جای هر هراسی آرامشی جایگزین نموده است، و بر جای هر پریشانی و نگرانی‌ای یقین و اطمینانی جای داده است، و بر جای هر رنجی آسایشی نهاده است و جایگزین نموده است. این چرخش و گردش این دلها را نوازش نموده است و آنها را لبریز از احساس قربت و رعایت و امن و امان در کنف حمایت خداوند مهربان منّان کرده است.
هان که دغـدغه‌های دلهـا را ایـن چـنین درک و فهم نمی‌کند مگر آفریدگار دلها، و دلها را این چنین درمان نمی‌کند مگر خدائی که آگاه از هر آن چیزی است که در دلها است.
*
پس از این چرخش و گردش با مؤمنان، روند قرآنی برمی‌گردد به تناقضی که در موقعیّت مشـرکان و در جهان‌بینیهای ایشان است. آنان اعتراف می‌کنند که خدا آسمانها و زمین را آفریده است، و خورشید و مـاه را مسخّر ساخته است، و آب را از آسمان بارانده است، و زمین را پس از مرگ زنده کرده است. این امر هم مایۀ توسعۀ روزی ایشان یا سخت گرفتن بر ایشـان است. آنان در وقت ترس و هراس تنها رو به خـدای یگانه می‌کنند و فقط او را فریاد می‌دارنـد و به کـمک می‌طلبند . . . امّا بعد از همۀ اینها برای خدا انباز قائل می‌شوند و شرک می‌ورزند، و کسانی را می‌آزارند که خدای را به یگانگی می‌پرستند، و ایشان را از عقیده و باورشان برمی‌گردانند، عقیده و باوری که هـیچ گونه تناقضی و پریشانی در آن نیست، و نعمت خدا را در حقّ خود فراموش می‌کنند، نعمتی که در امن و امـانی نهفته است که به سبب بیت‌الله الحرام بدیشان بخشیده است. امن و امان به سبب بیت‌الله الحرام بدیشان عطاء گردد، در صورتی که خودشان بندگان یزدان را در بیت‌الله الحرام به ترس و هراس می‌اندازند:
(وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ (٦١)اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٦٢)وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (٦٣)وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (٦٤)فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ (٦٥)لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ وَلِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (٦٦)أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (٦٧)وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکَافِرِینَ) (٦٨)
هر گاه از آنان (که کسانی و یـا بـتهائی را شـریک خدا می‌دانند) بپرسی چه کسی آسمانها و زمـین را آفـریده است، و خورشید و مـاه را (بـرای منافع شـما انسـانها روان و) مسخّر کرده است؟ قطعاً خواهـند گفت: خدا! (چرا کـه مـی‌دانند که ایـن مـعبودهای دروغین هـمه مخلوقند و توانائی آفرینش کائنات و چرخش کـرات را نداشته و ندارنـد). پس چگونه (بـا وجود اعتراف بـه یگانگی خدا در آفرینش کائنات و تسخیر کرات، از اقرار بـه یگانگی خـدا در الوهیّت و فرمانروائـی) مـنحرف مــی‌گردند؟! خـداونـد روزی هر کس از بندگانش را بـخواهـد فراوان و گسترده مـی‌کند و یـا کــم و تنگ می‌گرداند (بـرابـر مـصلحت و صـلاح‌دیدی کـه خود می‌داند). خدا آگاه از هـر چـیز است. اگر از آنان (کـه مشکوکند) بپرسی چه کسی از آسمان آب بارانده است و زمین را به وسیلۀ آن بعد از مردنش زنـده گردانده است؟ قطعاً خواهند گفت: خدا! بگـو: ستایش خدای را (که حقّ آن اندازه روشن است که مشـرکان نـیز بـدان اعتراف دارند). امّا بیشتر آنان نمی‌فهمند و نمی‌دانند (که به چه تناقض عجیبی گرفتارند. چرا که بـه خـالق رازق واحدی معتقدند و چیزهای دیگری را هم پرستش می‌کنند). زندگی این دنیا جز لهو و لعب نیست، و زندگی سرای آخرت زندگی است، اگر فهم و شـعور داشـته باشند. (چرا که به دنبال زندگی جهان مرگ است، ولی آخرت جاودانگی است). هنگامی که (مشـرکان) سـوار کشـتی مــی‌شوند (و ترس و نگرانی بـدیشان دست مــی‌دهد) خـالصانه و صــادقانه خـدای را بـه فریاد می‌خوانند (و غیر او را فرامـوش مـی‌گردانند). سـپس هنگامی که خدا آنـان را نـجات داد و سـالم بـه خشکـی رساند، باز ایشـان شـرک مـی‌ورزند (و بـه انبازهائی بـرای خـدا مـعتقد مـی‌شوند). بگذار چیزهائی را کـه بدیشان داده‌ایم نادیده بگیرند و (کفران نـعمت کـنند، و چـــند روزی از لذّات زودگـــذر) بــهره‌مند گردند، (سرانجام) خواهند فهمید (که چه سرنوشت شومی در انتظار ایشان است). مگر (قریشیان بـا چشم عبرت و تفکّر) نمی‌بینند که ما (سـرزمین ایشـان، مکـّه را) حرم پرامن و امانی ساخته‌ایم، در حالی کـه دور و بـر آنـان مردم ربوده می‌گردند (و در همه جای بیرون این حرم غارت و کشتار می‌کنند؟!). آیا به (بـتهای) بـاطل ایـمان دارند و نعمت خدا (داد امنیّت مکّه و رسـالت مـحمّد) را نادیده و ناسپاس میگذارند؟ آخر چه کسی سـتمگرتر از کسی است که بر خدا دروغ بندد، و یا (دیـن) حقّ را چون بدو رسد تکذیب کند؟! آیـا جایگاه کافران دوزخ نیست؟.
این آیه‌ها شکلی از عقیدۀ عرب را به تصویر می‌کشد که بدان هنگام بوده است، و الهام‌بخش ایـن واقـعیّت هستند که این عقیدۀ اصلی از تـوحید و یگانه پرستی داشته است، سپس انحراف پـیدا کرده است. ایـن هم تعجّبی ندارد، زیرا عربها از فرزندان اسماعیل پسر ابراهیم علیه السّلام هستند، و عملاً معتقد بودند که ایشان بر آئین ابراهیم می‌باشند، و بر اساس این به عقیدۀ خودشان افتخار می‌کردند و به خودشان می‌بالیدند، و به دیانت موسوی یا عیسوی چندان توجّهی نمی‌کردند، در حالی که پیروان هر دو دیانت با ایشان در جزیرة‌العرب بسر می‌بردند. علّت عدم توجّه آنان به دیانت مـوسوی یـا عیسوی این بود که آنـان بر آئـین ابراهیم بودن را بزرگواری خویشتن می‌شمردند. دیگر متوجّه نبودند که عقیدۀ آنان به چه تناقض و انحرافی دچار آمده است. وقتی که از ایشان دربارۀ آفرینندۀ آسمانها و زمین، و مسخّرکنندۀ خورشید و ماه، و نازل‌کنندۀ آب از آسمان، و زنده‌کنندۀ زمین پس از مرگ آن با این آب، پرسیده شود، اقرار و اعتراف می‌کنند که آفریدگار همۀ ایـنها خدا است. و لیکـن با وجـود هـمۀ ایـنها بـتهایشان را می‌پرستند، یا جنّیان را پرستش می‌کنند، یا فرشتگان را می‌پرستند، و آنها را در عبادت و پرستش انبازهای خدا می سازند، هر چند هم آنها را در کار آفرینش، انبازهای خدا نمی‌کنند . . . این تناقض شگفتی است، تناقضی که خدا در این آیات از آن اظهار تعجّب می‌فرماید:
(فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ ).
پس چگونه (با وجود اعتراف به یگانگی خدا در آفرینش کـائنات و تسخـیر کـرات، از اقرار بـه یگانگی خدا در الوهیّت و فرمانروائی) منحرف می‌گردند؟!.
(بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ) (٦٣)
امّا بیشتر آنان نمی‌فهمند و نمی‌دانند (که به چه تناقض عجیبی گرفتارند. چرا که به خالق رازق واحدی معتقدند و چیزهای دیگری را هم پرستش می‌کنند).
کسی‌که عقل او همچون آمیزه‌ای را میپذیرد نمی‌فهمد و درک و شعور ندارد!
میان پرسش از آفرینندۀ آسمانها و زمین، و مسخّرکنندۀ خورشید و ماه، و نازل‌کنندۀ آب از آسمان، و زنده‌کنندۀ زمین پس از مرگ آن، روند قرآنی مقرّر میدارد کـه خدا روزی را وسعت میدهد برای کسی از بندگانش که بخواهد، یا روزی او را کم می‌کند. سنّت و قانون روزی را با آفرینش آسمانها و زمین و با سائر آثار قدرت و آفــرینش پـیوند مـی‌دهد، و ایـن را بـه عـلم خـدا
وامی‌گذارد، علمی که همه چیز را دربر گرفته است و مطّلع از همه چیز است:
(إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٦٢)
خدا آگاه از هر چیز است.
رزق و روزی با چرخش و گردش کرات ارتباط روشنی دارد. چرخش و گردش کرات با زندگی و آب و کشت و زرع نیز پیوند دارد. توسعۀ رزق و روزی در دست خدا است و برابر اوضاع و پدیده‌های هـمگانی مـذکور در آیات صورت میپذیرد. حاصل رزق و روزی از آبی است که نازل می‌گردد، و از رودبارهائی است که جریان می‌یابند، و از کشت و زرعهائی است که مـی‌رویند و سبز می‌شوند، و از حیوانـاتی است کـه تـولید نسـل می‌کنند و زاد و ولد دارند، از معدنها و فلزاتی است که در درون زمین نهفته‌اند، و از شکار و نخجیری است که در خشکی و دریا وجود دارد . . . و سائر موا‌ردی کـه رزق و روزی همگان از آنجاها به دست میآید. همۀ آنها هم از قوانین و سنن آسمانها و زمین، و از مسخّر کردن خورشید و ماه، پیروی آشکار و مستقیمی دارند. اگر این قوانین و سنن از آنچه بر آن هسـتند کـم‌ترین تغییری پیدا کنند تأثیر آن در سراسر زندگی موجود در سطح زمین، و در ثروتهای طبیعی دیگری که در درون زمین نهفته است، یکسان پدیدار و آشکار می‌گردد. چه ثروتهای طبیعی نهفته در درون زمین هم پدید آمدن و انباشته و اندوخته شـدن و اخـتلاف و دگـرگونیش در اینجا و آنجا طبق اسباب و عللی صورت میپذیرد که با سرشت زمین و مجموعۀ تأثیر پذیریهایش از خورشید و ماه هماهنگی و ارتباط تنگاتنگ دارد.[1]
قرآن جهان بزرگ و صحنه‌های سترگ آن را بـرهان و حجّت خـود می‌شمارد. صحنه‌های جـهان جـولانگاه نگریستن و اندیشیدن دربارۀ چیزی است که قرآن بـا خود به ارمغان آورده است. دل در برابر ایـن جـهان هستی می‌ایستد و سراپا اندیشه و نگرش می‌شود، و بـا بیداری و هوشیاری شگفتی به صحنه‌های جهان خـیره مـی‌گردد، و دست آفریدگار و قـدرت او را احسـاس می‌کند، و قوانین و سنن شگرف خـدا را درک و فـهم می‌نماید با نگرش ساده و بدون درد سری که نیاز به دانش سخت و دشواری ندارد، بلکه نیاز به احساس بیدار و دل بینا دارد و بس. قرآن هر زمان که نشانه‌ای از نشانههای شناخت خدا را در جهان هستی جلوه‌گـر کرد و آشکارا نشان داد، در برابر آن می‌ایستد و با حمد و ثنای یزدان به تسبیح و تقدیس میپردازد و دلها را با خدا پیوند میدهد:
(قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ) (٦٣)
بگو: ستایش خدای را (که حقّ آن اندازه روشن است که مشـرکان نـیز بـدان اعتراف دارنـد). امّا بـیشتر آنـان نــمی‌فهمند و نـمی‌دانـند (کـه به چه تـناقض عـجیبی گرفتارند. چرا که بـه خـالق رازق واحدی مـعتقدند و چیزهای دیگری را هم پرستش می‌کنند).
به مناسبت سخن از زندگی در زمین، و صحبت از رزق و روزی و افزایش و کاهش آن، قرآن در برابر انسـان برای سنجش کلیّۀ ارزشها ترازوی دقیقی می‌گذارد. به ناگاه انسان متوجّه می‌شود که زندگی دنیا با تمام رزقها و روزیها و کالاها و متاعهائی که در آن است سرگرمی و بازی است! این وقتی پـدیدار مـی‌گردد کـه دنـیا و رزقها و روزیها و کالاها و متاعهای آن با زندگی سرای آخرت سنجیده شود و مقایسه گردد:
(وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ) (٦٤)
زندگی این دنیا جز لهو و لعب نیست، و زندگی سرای آخرت زندگی است، اگر فـهم و شعور داشـته بـاشند. (چرا که به دنبال زندگی جهان مرگ است، ولی آخرت جاودانگی است).
زندگی این جهان به طور کلّی جـز سـرگرمی و بـازی نیست وقتی که در آن بدان جهان نگـریسته نشـود، و زمانی که زندگی این جهان والاتـرین هدف مردمان باشد، و وقتی که کالاها و متاعهای زندگی این جـهان هدف زیستن در آن شود. از آنجا کـه زنـدگی سـرای دیگر یک زندگی لبریز از سرزندگی و خوشی است «زندگی» است. آخر سرای آخرت سرزندگی و خوشی زیادی در آن است و پر از سرور و شادمانی و نعمت است.
مراد قرآن از این گفتار این نیست که انسانها را به ترک کالاها و متاعهای زندگی این دیا تشـویق کـند، و در ضمن از آنان بخواهد که از کالاها و متاعها بگریزند و آنها را دور بیندازند! این روح اسلام و رویکـرد آن نیست. بلکه مراد قرآن از این گفتار ایـن است کـه در استفادۀ از این کالاها و متاعها آخرت را در مدّ نـظر داشته باشند، و در کسب کالاها و متاعها و اسـتفادۀ از آنها حدود و مقرّرات خدا مراعات گردد. همچنین مراد قرآن از این گفتار این است کـه انسـانها بـر کالاها و متاعها برتری پیدا کنند و چیره شوند و انسـانها اسـیر کالاها و متاعها نگردند، و کالاها و متاعها بر انسـانها چیزهائی تحمیل نکنند که نتوانند از زیر بار آنها بیرون آیند و از فرمان آنها سرپیچی کنند. مسأله این است که قرآن ارزشها را با ترازوی درست ارزشها می‌سنجد و برمی‌کشد. ایـن ارج و ارزش دنـیا و ایـن هم ارج و ارزش آخرت است، و باید مؤمن این ارج و ارزش و آن ارج و ارزش را بشناسد، سپس در پرتو این شناخت از کالاها و متاعها بهره‌مند شود و استفاده کند، و در این بهره‌مندی و استفاده کردن مالک حرّیّت و آزادی خود بوده، و در نگاه و نگرش خود معتدل و میانه‌رو باشد: دنـــیا لهــو و لعب است، و آخرت زنـدگی لبـریز از سرزندگی و نشاط است.
قرآن پس از این ایستادن و ارزیابی کردن و سنجیدن به پیش می‌رود، و تناقضات کردار و رفتار مشرکان را بیان می دارد:
(فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ) (٦٥)
هنگامی که (مشرکان) سوار کشتی می‌شوند (و ترس و نگرانی بـدیشان دست مـی‌دهد) خـالصانه و صـادقانه خدای را بـه فریاد مـی‌خوانـند (و غیر او را فـرامـوش می‌گردانند). سپس هنگامی که خدا آنان را نـجات داد و سالم به خشکی رساند، باز ایشان شرک مـی‌ورزند (و به انبازهائی برای خدا معتقد می‌شوند).
این کار تناقض آشکار است و نابسامانی اندیشۀ ایشان را می‌رساند. چه آنان وقتی که سوار کشتی می‌شوند، و بر روی دریا همچون عروسکی می‌شوند که امواج آن را بدینجا و بدانجا پرت میگردانـد، جـز خدا را یـاد نمی‌کنند و به فریاد نمی‌خوانند، و جز نیروی یگانهای را نمی‌شناسند که بدان پناه ببرند، و آن نـیروی خدا است. با دل و جان و با بیان و زبان به طور یکسان خدا را یگانه می‌دانند و یگانه می‌خوانند، و از فطرت خود که وحدانـیّت خدا را احسـاس می‌کند فرمانبرداری می‌کنند.
(فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِکُونَ ).
سپس هنگامی که خدا آنـان را نـجات داد و سـالم بـه خشکـی رسـاند، بـاز ایشـان شـرک مـی‌ورزند (و بـه انبازهائی برای خدا معتقد می‌شوند!).
پیام درست فطرت را فـراموش می‌کنند. فراموش می‌نمایند که خدا را به یگانگی فریاد می‌داشتند و به کمک می‌طلبیدند و خالصانه از او اطاعت می‌کردند، و پس از اقرار و اعتراف به یگانگی یزدان جهان و تسلیم فرمان ایزد منّان گردیدن، دیگرباره منحرف می‌شوند و به کژراهه می‌روند!
سرانجام این انحراف و کژراهه رفتن، ایشان را به کفران و ناشکری نعمتهائی می‌کشاند که خدا بـدیشان داده است، و فطرت سالمی را نادیده می‌گیرند که خدا بدانان بخشیده است، و دلائل روشـنی را پشت گـوش می‌اندازند که یزدان بدیشان نـموده است. فراموش می‌کنند که بهره‌مندی و استفادۀ از کـالاها و مـتاعهای محدود دنیا تا اجل مقدّری است که خدا تعیین فرموده است، و بعد از فرارسیدن اجل می‌شود آنچه باید بشود، و آن شرّ و بلا و درد و رنج است.
(لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ وَلِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ) (٦٦)
بگذار چیزهائی را که بدیشان داده‌ایم نادیده بگیرند و (کـفران نـعمت کنند، و چند روزی از لذّات زودگـذر) بهره‌مند گردند، (سـرانـجام) خواهند فـهمید (کـه چـه سرنوشت شومی در انتظار ایشان است).
این تهدید نهانی است به بدی و بدحالی و شکنجه و آزاری که در انتظار دارند، و بالأخره خواهند دانست! آن گاه قرآن ایشان را به نـعمت خدا تذکّر میدهد. یادآور می‌شود که خدا با اعطاء این حرم پرامن و امانی بدیشان، حرمی که در آن زندگی می‌کنند، چه نـعمتی بدانان بخشیده است و از چه لطفی برخوردارشان کرده است. ولی آنان نعمت خدا را یاد نمی‌کنند و شکر آن را بجای نمی‌آورند، شکری که با به یگانگی شناختن خدا و پرستش او صورت میپذیرد. بلکه آنان مؤمنان را هم در این حرم به ترس و هراس می‌اندازند:
(أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ؟)(٦٧)
مگر (قریشیان با چشم عبرت و تفکّر) نمی‌بینند کـه مـا (ســرزمین ایشــان، مکّــه را) حـرم پـرامــن و امـانی ساخته‌ایم، در حالی کـه دور و بـر آنـان مردم ربـوده می‌گردند (و در هـمه جـای بیرون ایـن حرم غـارت و کشتار می‌کنند؟!). آیا به (بتهای) بـاطل ایـمان دارنـد و نعمت خدا (داد امنیّت مکّه و رسالت محمّد) را نـادیده و ناسپاس میگذارند؟.
اهالی حرم مکّه در امن و امان زندگی را بسر می‌بردند. مردمان به خاطر بیت‌الله برایشان احترام قائل می‌شدند، در حالی که پبرامون آنان قبائل همدیگر را می‌کشتند و سر میبریدند، و برخی از ایشان برخی دیگر را به ترس و هراس می‌انداختند، و مردمان در هیچ جائی در امن و امان نبودند مگر در سایۀ خانه‌ای که خدا ایشان را به سبب این خانه و در ایـن خـانه در امـن و امـان می‌داشت. جای شگفت بود که قریشیان خانۀ خدا را نمایشگاه بتها کرده بودند، و آن را عبادتگاهی برای غیر خدا - هر که و هر چه باشد -نموده بودند!
(أَفَبِالْبَاطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ ؟).
آیا به (بتهای) باطل ایمان دارند و نعمت خدا (داد امنیّت مکّه و رسالت محمّد) را نادیده و ناسپاس میگذارند؟.
(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکَافِرِینَ ؟)(٦٨)
آخر چه کسی ستمگرتر از کسی است که بر خدا دروغ بندد، و یا (دین) حقّ را چون بدو رسد تکذیب کند؟! آیـا جایگاه کافران دوزخ نیست؟.
آنان با نسبت دادن انبازها به خدا، به یزدان جهان تهمت می‌زنند. ایشان حقّ را تکذیب می‌کنند، حقّی که به سوی ایشـان آمده است و آن را نـمی‌پذیرند و به انکارش می‌نشینند. آیا جایگاه کافران دوزخ نـیست؟ بلی قطعاً و حتماً جایگاهشان دوزخ است!
*
قرآن سوره را با تصویری از گروه دیگـری بـه پـایان میبرد. از کسانی صحبت می‌کند که در راه خدا به تلاش و جهاد ایستاده‌اند تا به خدا برسند و با او ارتباط پیدا کنند. کسانیند که در راه رضای او تحمّل کرده‌انـد آنچه باید تحمّل کرد، و از اجـراء وظـائف و تکـالیف سرباز نزده‌اند و مأیوس و ناامید از لطف ربّ نشده‌اند. آنان در برابر بلا و آزمون نـفس، و در برابر بلا و آزمون مردمان شکیبائی ورزیـده‌انـد و راست قامت ایستاده‌اند. ایشان بارهای ناگواریـها و نـابهنجاریهای خود را بر دوش کشیده‌اند و در راه دور و دراز و سخت و دشوار و ناآشنا حرکت کرده‌اند، و طی طریق به سوی رفیق اعلی نموده‌اند . . . خدا هرگز آنان را تک و تنها به خود رها نمی‌کند، و هرگز ایمان ایشـان را ضائع و هدر نمی‌گرداند، و هرگز تلاش و جهادشان را فراموش نمی‌فرماید. خدا قطعاً از آن مرتبۀ والای والای خـود بدیشان به عنایت نظر می‌کند و خشنودشان می‌نماید، و به تلاش و جهادشان نظر میاندازد و ایشان را هدایت و رهنمود می‌سازد. به کوششها و پـویشهای پـیاپی و مستمرّشان مینگرد و دستهایشان را می‌گیرد و یاری و مددشان میدهد. به صبر و شکـیبائی و استقامت و پایداریشان، و به احسان و نیکو‌کاریشان از سر مرحمت مینگرد و بهترین پاداش را بدیشان عطاء می‌فرماید:
(وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ) (٦٩)
کسانی که برای (رضای) ما به تـلاش ایسـتند و در راه (پیروزی دین) ما جهاد کنند، آنان را در راه‌های مـنتهی به خود رهنمود (و مشمول حمایت و هـدایت خویش) می‌گردانیم، و قطعاً خدا با نیکوکاران است (و کسانی که خدا در صف ایشان باشد پیروز و بهروزند(.
*
[1] مراجعه شود به تفسیر این فرمودۀ خداوند مــتعال: «و خَلقَ کـّل شـی‌ءٍ فقدّرهُ تقدیراً» آیۀ ٢ سورۀ فرقان در جزء نوزدهم فی ظلال القرآن.
سوره‌ی روم آیه‌ی 32-1
سورۀ روم مکّی و شامل شصت آیه است.
بسم الله الرحمن الرحیم
(الم (١)غُلِبَتِ الرُّومُ (٢)فِی أَدْنَى الأرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ (٣)فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الأمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ (٤)بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (٥)وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (٦)یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ عَنِ الآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ (٧)أَوَلَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا إِلا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَکَافِرُونَ (٨)أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الأرْضَ وَعَمَرُوهَا أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (٩)ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوءَى أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِئُونَ (١٠)اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (١١)وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ (١٢)وَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ مِنْ شُرَکَائِهِمْ شُفَعَاءُ وَکَانُوا بِشُرَکَائِهِمْ کَافِرِینَ (١٣)وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَتَفَرَّقُونَ (١٤)فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ (١٥)وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَلِقَاءِ الآخِرَةِ فَأُولَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ (١٦)فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَحِینَ تُصْبِحُونَ (١٧)وَلَهُ الْحَمْدُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَعَشِیًّا وَحِینَ تُظْهِرُونَ (١٨)یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَیُحْیِی الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَکَذَلِکَ تُخْرَجُونَ (١٩)وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ (٢٠)وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (٢١)وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَاخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِلْعَالِمِینَ (٢٢)وَمِنْ آیَاتِهِ مَنَامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ (٢٣)وَمِنْ آیَاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَیُحْیِی بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (٢٤)وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّمَاءُ وَالأرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الأرْضِ إِذَا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ (٢٥)وَلَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ کُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ (٢٦)وَهُوَ الَّذِی یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الأعْلَى فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٢٧)ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلا مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَلْ لَکُمْ مِنْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ مِنْ شُرَکَاءَ فِی مَا رَزَقْنَاکُمْ فَأَنْتُمْ فِیهِ سَوَاءٌ تَخَافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (٢٨)بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْوَاءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٢٩)فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (٣٠)مُنِیبِینَ إِلَیْهِ وَاتَّقُوهُ وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَلا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٣١)مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَکَانُوا شِیَعًا کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ) (٣٢)
آیات نخستین این سوره بـه مناسبت ویـژه‌ای نـازل گردیده است. وقتی بوده است که ایران بر روم چیره شده است و بر مستعمره‌های جزیرة العرب روم دستیابی پـیدا کـرده است. این قـضیّه در گـیراگیر مجادل و مباحثه‌ا‌ی بوده است که پیرامون عقیده، میان مسلمانان صدر اسلام در مکّه پیش از هجرت، و میان مشـرکان درگرفته است. از آنجا که رومیان در آن وقت اهل کتاب و مسیحی بودند، و ایرانیان یکتاپرست نبوده‌اند و آئین زردشتی داشته‌اند، مشرکان ساکن مکّـه در روی دادن این حادثه فرصتی پیدا کرده‌اند که بگویند عقیدۀ شرک بر عقیدۀ یگانه پرستی غلبه پیدا کرده است، و آن را به فال نیک بگیرند و بگویند ملّـت کفر بر ملّت ایمان چیره گردیده است.
این است که آیات نخستین این سوره نازل می‌گردد و مژده میدهد به این که اهل کتاب رومی در چند سـال بعدی غلبه پیدا می‌کنند و مایه شادی و سرور مؤمنان می‌گردند، مؤمنانی که دوست میدارند ملّت ایـمان از هر آئینی که باشند پیروز گردند و نصرت پیدا کنند.
امّا قرآن مسلمانان را و دشمنان ایشان را در حدّ و مرز این وعده و این رخداد نگاه نمی‌دارد. بلکه این واقعه را مناسبتی میگردانـد تـا در پـرتو آن مسـلمانان را به افقهای فراخ‌تری و به فـاصله‌های وسـیع‌تری از ایـن حادثۀ موقّت ببرد و بگرداند، و ایشان را به سـراسـر گسترۀ جهان بکشاند، و میان قانون و سنّت یـزدان در کمک کردن و پیروز نمودن عقیدۀ آسمانی، و میان حقّ سترگی که آسمانها و زمین و آنچه در آنها است بر آن استوار است، ارتباط برقرار سازد، و گذشتۀ انسانها و زمان حاضر آنان و زمان آیندۀ ایشان را به یکـدیگر پیوند دهد. آن گاه انسانها را به جهان دیگری می‌رساند که پس از این جهان روی میدهد، و ایشان را به دنیای دیگری میبرد که پس از این دنیای زمینی محدود برپا می‌گردد. بعد از آن ایشان را در صحنه‌های هستی بـه گشت و گذار میبرد، و آنان را در ژرفاهای نفس یعنی در جـهان درون بـه سیر و سیاحت مـی‌کشاند، و در اوضاع و احوال انسانها و در میان شگفتیهای فطرتها به چرخش و گردش میاندازد . . . ناگهان مردمان خود را در میان آن اقیانوس بزرگ فراخ هراسانگیز می‌یابند، و شناخت و آگاهی فراوان را پیدا می‌کنند، آن انـدازه فراوان که جهان ایشان را بالا و والا می‌گرداند، و آن را آزاد و رها می‌سازد، و افقها و هدفهای زنـدگی را وسـعت مـی‌بخشد، و ایشـان را از ایـن گوشۀ تـنگ کــناره‌گیری و عزلت بیرون مـی‌آورد. آنـان را از کناره گیری و عزلت مکان و زمـان و حـوادث بـیرون می‌کشد، و ایشان را به سراسـر گسترۀ جـهان هسـتی میبرد: به گذشته و حال و آیـندۀ جهان، و بـه مـیان قوانین و سنن و روابط آن.
بدین جهت جهان‌بینی مردمان دربارۀ حقیقت ارتباطات و حقیقت روابط در جهان بزرگ اوج و برتری می‌گیرد، و سترگی قوانین و سننی را احساس می‌کنند که بر این جهان هستی و بر فطرت انسانها فرمانروائی می‌نمایند، و به دقّت قوانین و سننی پی می‌برند که زندگی مردمان را می‌گردانند و حوادث زندگی را پدید می‌آورند و رخدادهـای آن را مـی‌چرخـانند، و مـوارد پـیروزی و موارد شکست را معیّن و مقرّر مـی‌دارنـد. همچنین مردمان به عدالت و دادگری معیارها و مقیاسهای پـی می‌برند که اعمال آفریدگان بدانها سنجیده می‌گردد، و کوششها و تلاشهائی که در این دنیا دارند بدانها برآورد و ارزیابی می‌شود، کوششها و تلاشهائی که بر اساس آنها در دنیا و آخرت به سزا و جزای خود می‌رسند.
در ســایۀ ایـن جهان‌بینی والا و فراخ و فراگیر، جهان شمولی این دعوت و پیوند آن با اوضاع سراسـر دنیای پیرامونش روشن می‌گردد - ایـن هـم در وقـتی است که هنوز این دعوت نوپا در میان درّه‌ها و کوه‌های مکّه محصور است - جولانگاه این دعوت وسعت پیدا می‌کند و تنها به این سرزمین مربوط نمی‌گردد. بلکه به فطرت این جهان و قوانین و سنن بزرگ آن، و به فطرت نفس انسانها و به اوضاع و احوال آنان، و به گذشته و آیندۀ ایشان نیز ارتباط دارد. حتّی نه تنها بدین زمین مربوط است، بلکه به جهان دیگر هم مربوط است و با آن جهان ارتباط محکم و تنگاتنگی دارد.
همچنین دل مسلمان با آن افقها و فاصله‌ها ارتباط پیدا می‌کند، و در پرتو نور آنها، احساس او و جهان‌بینی او دربارۀ زندگی و ارزشها دگرگون می‌شود، و به آسمان و آخرت چشم می‌دوزد، و بر عجائب و غرائب و اسرار و رموز پیرامون خود آگاهی و بینش پیدا می‌کند، و از رخدادها و فرجـام آنـها مطّلع و باخبر می‌شود، و موقعیّت خود و موقعیّت ملّت خـود را در آن دریـای موّاج هراسانگیز درک و فهم می‌نماید، و ارزش خود را و ارزش عقیدۀ خود را در پـیشگاه مردمان و در پیشگاه یزدان می‌شناسد. در ایـن وقت نقش خود را آگاهانه اداء می‌کند، و با یقین و اطمینان و توجّه هر چه بیشتر به انجام وظائف و تکالیف خویشتن میپردازد.
روند سوره به عرضه کردن این ارتباطات، و به پـیاده کردن معانی آنها در نـظام هسـتی، و اسـتوار داشتن مفاهیم آنها در دلها ادامه میدهد و به پیش می‌رود . . . روند سوره در دو مرحلۀ مرتبط به یکـدیگر جـلو می‌رود:
در مرحلۀ اوّل میان پیروزی مؤمنان و مـیان پیروزی حقّی که آسمانها و زمین و آنچه در میان آنها است بر آن استوار است، ارتباط برقرار می‌سازد، و کار دنیا و آخرت را بدان پیروزی مربوط مـی‌گردانـد، و دلهـای مؤمنان را به قانون و سنّت خدا دربارۀ پیشینیان رهنمود می‌کند، پیشینیان قرون و اعصاری کـه پـیش از آنـان بوده‌اند. مسألۀ رستاخیز و برگشت به زندگی دوباره را بر آن قیاس می‌کند. بدین جهت صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت را و آنچه در آن برای مـؤمنان و کـافران روی میدهد بدیشان عرضه می‌نماید. سپس برمی‌گردد به چرخش و گردشی در میان صحنه‌های جهان هسـتی و نشانههای شناخت یزدان که در لابلاها و زوایای دنـیا پخش و پراکنده‌اند، و از رهـنمودهای آن صـحنه‌ها و پیامهائی که به دلها دارند سخن میگوید. آگاه از خودشان و از کنیزانشان برایشان مثالی را ذکر می‌کند کـه پـرده از کـوتاه فکری انـباز و کم‌خردی شـرک برمی‌دارد، و روشن می‌گرداند که اندیشۀ شرک و انباز بر هواها و هوسهائی استوار است که به حقّ و حقیقتی یا به علم و دانشی متّکی نیست . . . این مرحله را به پایان میبرد با رهنمون کردن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به طی کردن راه حقّ یگانۀ ثابت و روشنی که راه فطرت است و خدا مردمان را بـر آن سـرشته است. فطرتی که دگرگون نمی‌شود و با هوا و هوس نمی‌چرخد و نـمی‌آید و نمی‌رود، و پیروان از آن دسـته دسته و گـروه گـروه نمی‌شوند و متفرّق نمی‌گردند بسان کسانی که از هوا و هوس پیروی کرده‌اند و فرقه فرقه و طائفه طـائفه گردیده‌اند.
در مرحلۀ دوم پرده از چیزی برمی‌دارد که در سرشت انسان است، و آن دگرگونی و زیر و رو شدن است و سزاوار نیست که زندگی بر آن بـرپا و اسـتوار گـردد، مادام که مردمان مرتبط به معیار ثابتی و مقیاس درستی نشوند که با هواها و هوسها نچرخد و نگردد، و حال و احوالشان را در وقت برخورداری از نـعمت یـا دچـار آمدن به زیان و ضرر، و در زمان فزونی رزق و روزی با کم شدن و تنگ گردیدن آن به تصویر بکشد. بدین مناسبت قرآن وسائل خرج کردن و صرف نـمودن ایـن رزق و روزی، و اسباب رشد و نموّ آن را پیاپی ذکـر مـی‌کند و پـی می‌گیرد. به مسألۀ انباز و انـبازها برمی‌گردد، و آن را از این زاویه دنبال مـی‌نماید، و میگوید که انبازها نه رزق و روزی را می‌رسانند و نه می‌میرانند و نه زنده می‌گردانند. میان پیدایش فساد و تباهی در خشکی و دریا، و میان عمل و کارکرد مردمان ارتباط برقرار می‌سازد، و آنها را به همدیگر مـربوط می‌شمارد، و مردمان را به سـیر و سفر در زمـین می‌خواند، و ایشان را دعوت به نگریستن به عـواقب مشرکانی می‌کند که در گذشته‌ها بوده‌انـد و سـر خود گرفته‌اند. بدین خاطر قرآن پیغمبر یزدان صلّی الله علیه وآله وسلّم را بـه استقامت و ماندگاری بر دین فطرت رهنمود می‌گرداند و از او می‌خواهد که بر آئین فطرت استوار و پایدار بماند، پیش از این که روزی فرا رسد که در آن همگان برابر کارهائی که کرده‌اند سزا و جزا داده می‌شوند. بعد از آن قرآن مردمان را به سوی نشانههای شناخت خدا که در صحنه‌های جهان هستند برمیگرداند، همان گونه که در مرحلۀ نخست ایشـان را به سوی نشـانه‌های شناخت یزدان در صحنه‌های جهان گردانده بود. آن گاه بر آن صحنه‌ها پیرو می‌زند و در آن ذکر می‌کند که هدایت تنها هدایت خدا است، و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم کاری جز این نمی‌تواند بکند که پیام آسمانی را ابلاغ کند، و به مردمان فرمان ایزد سبحان را برساند. او که نمی‌توانـد کور را هدایت و رهنمود کند، و کر را شـنوا گردانـد. آن گاه قرآن مردمان را به چرخش و گـردش تـازه‌ای میبرد، چرخش و گردش نوینی دربارۀ خودشان، و بدیشان مراتب و اوضاع پیدایش آنان از آغاز تا پایان را تذکّر میدهد، از زمان کودکی سست و ضعیف تـا مرگ و رسـتاخیز و قیامت، و بدیشان صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت را می‌نمایاند. بعد از آن این مرحله نیز پایان می‌گیرد و سوره نیز با پایان گرفتن آن به پایان میآید و در اواخر آن، پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم رهنمود می‌شود به صبر و شکیبائی بـر دعوت خود، و اسـتقامت و پایداری در برابر آنچه از سوی مردمان در راه دعوت بدو می‌رسد. بدو اطمینان میدهد که وعدۀ خدا حقّ است و قطعاً فرا مـی‌رسد. پس نـباید کسـانی او را پریشان حال و هراسان بسازند و او را سبک بدارند و بازیچۀ دست خود بکنند که یقین و ایمان ندارند.
*
فضای سوره و روند آن هر دو با هم همیاری دارند در به تصویر کشیدن موضوع اصلی و بنیادین سوره که پرده‌برداری از ارتباطات محکمی است که میان احوال مردمان، رخدادهای زندگی، گذشته و حال و آیـندۀ انسانها، و قوانین و سنن جهان هستی، موجود است. در سایۀ این ارتباطات جلوه‌گر میآید کـه هر جنبش و صدائی، هر رخداد و هر حالت و وضعی، هر پیدایش و رویش و هر فرجام و نتیجه‌ای، و بالأخره هر پیروزی و هر شکستی، همۀ اینها با رشتۀ مـحکمی به یکـدیگر مرتبط شده‌اند و گره خورده‌اند و مطیع و فرمانبردار قانون دقیقی هستند، و همۀ ایـنها در دست خدا و به فرمان او است:
(لِلَّهِ الأمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ ).
همه چیز در دست خدا و به فرمان او است، چه قبل (که رومیان شکست خورده‌اند) و چه بعد (که آنـان پـیروز می‌گردند). (روم/4)
این نخستین حقیقتی است که سراسر قرآن آن را تأکید می‌کند، و آن را حقیقت واقعی در این عقیده می‌شمارد، حقیقتی که دیگران را به سوی آن می‌خواند، و هـمۀ جهان‌بینیها و احساسها و ارزشها و سنجشها برخاسته از آن و مربوط بدان است، و بدون آن اندیشه و بینشی راست و درست درنمی‌آید و راست و درست بشمار نمی‌آید.
*
هم اینک به بررسی مشروح سوره می‌پردازیم:
(الم (١)غُلِبَتِ الرُّومُ (٢)فِی أَدْنَى الأرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ (٣)فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الأمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ (٤)بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (٥)وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (٦)یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ عَنِ الآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ) (٧)
الف. لام. میم. رومیان (از ایرانیان) شکست خورده‌اند. (این شکست) در نزدیکترین سـرزمین (بـه سـرزمین عرب که نواحی شام است، رخ داده است) و ایشان پس از شکستشان پیروز خواهند شد در مدّت چند سـالی. همه چیز در دست خدا و به فرمان او است، چه قبل (که رومیان شکست خورده‌اند) و چه بعد (که آنـان پـیروز می‌گردند. ضعف و قدرت و شکست و پیروزی و غیره آزمون خداوندی است). در آن روز (که رومیان پیرور می‌گردند) مؤمنان شادمان می‌شوند. (آری! خوشحال می‌شوند) از یاری خدا. خدا هـر کسی را که بخـواهد یـاری مـی‌دهد، و او بس چیره (بـر دشـمنان خود) و بسیار مـهربان (در حقّ دوسـتان خویش) است، ایـن وعده‌ای است که خدا داده است، و خداوند هرگز در وعده‌اش خلاف نخواهد کرد، و لیکن بیشتر مـردم (کـه کافران و مشرکان و مـنافقانند، ایـن را نـمی‌دانـند. ایـن اکثریّت کوتاه بین) تنها ظاهر و نمادی از زندگی دنیا را می‌دانند، و ایشان از آخرت کاملاً بی‌خبرند.
این سوره با حـروف مـقطعۀ الف و لام و میم آغاز گردیده است. در تفسیر حروف مقطّعه هـم گـفتیم کـه ارجح اقوال این است که خدا مردمان را توجّه میدهد به این که این قرآن - از جمله این سوره آن - از همچون حروفی فراهم آمده است، حروفی کـه عـربها آنـها را می‌شناسند، و با وجود این، قرآن معجزه‌ای برای ایشان است، و آنان نمی‌توانند بسان قرآن را بسازند، در حالی که این حروف در دسترس آنان است و زبان ایشان از آنها ساخته و پرداخته گردیده است.
آن گاه خبر صادقانۀ ویژه‌ای دربارۀ جیره شدن رومیان در چند سال بعدی در می‌رسد. ابن‌جریر - با اسنادی که دارد - از عبدالله ابن مسعود رضی الله عنه روایت کرده است که گفته است: ایرانیان بر رومـیان پـیروز شده بودند. مشرکان دوست می‌داشتند که ایرانیان بر رومیان پیروز گردند. مسلمانان هم دوست می‌داشتند که رومیان بر ایرانیان پیروز گردند، چرا که رومیان اهل کتاب بودند و به آئین مسلمانان نزدیک بشمار می‌آمدند. وقتی کـه نازل شد:
(الم (١)غُلِبَتِ الرُّومُ (٢)فِی أَدْنَى الأرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ (٣)فِی بِضْعِ سِنِینَ ).
الف. لام. میم‌ه رومیان (از ایرانیان) شکست خورده‌انـد. (این شکست) در نزدیکترین سـرزمین (بـه سـرزمین عرب که نواحی شام است، رخ داده است) و ایشان پس از شکستشان پیروز خواهند شد در مدّت چند سالی. مشرکان گفتند: ای ابوبکر، دوست تو میگوید: رومیان بر ایرانیان در چند سال بعدی پیروز می‌شوند. ابوبکر گفت: راست فرموده است. گفتند: آیا با تو شرط و قرار ببندیم؟ با ابوبکر بر سر چهار شتر شرط و قرار بستند که در مدّت هفت سال باید از پیروزی روی بدهد و الّا باخته است[1] هفت سال گذشت و چیزی روی نداد. مشرکان از این امر شادمان شدند، و کار بر مسـلمانان ســخت و دشــوار گـــردید. ابوبکر ایـن کـار را به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم عرض کرد. فرمود:
(ما بِضْعِ سِنِینَ عندَکُمْ؟).
چند سال را شما چقدر حساب می‌کنید؟.
گفتند: کمتر از ده سال. فرمود:
(اذهب فزایدهم وازدد سنتین فی الأجل).
برو بر تعداد شـتران بیفزا، و دو سـال مـدّت پـیمان را اضافه کن.
ابوبکر گفته است: دو سال به پایان نرسید که مسافران برگشتند و خبر پیروزی رومیان بر ایرانیان را آوردند. مؤمنان از این کار شادمان و مسرور گردیدند.
روایتهای زیادی دربارۀ این رخداد آمده است. مـا از میان آنها روایت امام ابن‌جریر را برگزیده‌ایم. پیش از این که از این رخداد بگذریم و در سوره به رهنمودهای بعد از آن بپردازیم، دوست می‌داریم مقابل بـرخـی از پیامهای نیرومند این حادثه بایستیم.
نخستین پیام از میان این پیامها، پیوندی است که میان شرک و کفر در هر مکانی و در هر زمـانی در بـرابـر دعوت توحید و ایمان وجود دارد. با وجود این که در قدیم دولتها ارتباط سریع و پیوند محکمی با یکدیگر نداشتند بدان گـونه کـه در روزگـار کـنونی مـا است، مشرکان در مکّه احساس می‌کردند که پیروزی مشرکان در هر مکانی بر اهل کتاب پیروزی خـودشان بشـمار است، و مسلمانان نیز احساس می‌کردند که میان ایشان و میان اهل کتاب پیوندی است. لذا بدحال و نـاراحت می‌شدند که مشرکان پیروز شوند در هـر مکـانی کـه باشد. و می‌دانستند که دعوت آنـان و مسأله ایشـان کنار از چیزهائی نیست که در گوشه و کـنار جهان پیرامونشان می‌گذرد. بلکه آنچه در گوشه و کنار جهان پیرامون ایشان می‌گذرد در مسأله کفر و در قضیّۀ ایمان تأثیر دارد.
از این حقیقت برجسته بسیاری از اهل زمان ما غافلند، و متوجّه این حقیقت نیستند بدان گونه که مسـلمانان و مشرکان در روزگار پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم چهارده قرن پیش از این متوجّه آن شده بودند. بدین جهت این گونه افراد در داخل مرزهای جغرافیائی یا نژادی بسر می‌برند و مجبورند، و نمی‌دانند که مسأله در اصل خود مسألۀ کفر و ایمان است، و پیکار در حقیقت پیکار حزب و دار و دستۀ خدا با حزب و دار و دستۀ اهریمن است.
مسلمانان امروزه در تمام نقاط جهان بسی نیازمند این هستند که سرشت پیکار را و حقیقت قـضیّه را درک و فهم کنند، و نامهای دروغین احزاب شرک و کفر، ایشان را گول نزند، و پـرچـمهای نـادرستی کـه برافراشته میدارند و خویشتن را در زیر آنها پنهان می کنند، آنان را غافل نگرداند. چه احزاب شرک و کفر با مسـلمانان نمی‌جنگند مگر به خاطر عقیده‌ای که مسلمانان دارند، هر اندازه علل و اسباب جنگ جوراجور و گـوناگون جلوه داده شود.
پیام دیگر، یقین و اعتماد کامل باید به وعدۀ خدا داشت. این یقین و اعتماد در سخن ابوبکر رضی الله عنه پیدا و هویدا است. او بدون هر گونه لکنت و تردیدی پیمان را بست و وعده داد. مشرکان می‌خواهند او را از سخن دوستش به شگفت بیندازند. ولی او بر سخن خود جـز ایـن را نمی‌افزاید که بگوید: راست فرموده است. بعد از آن با او شرط و پیمان می‌بندند، و او با ایشان شرط و پیمان می‌بندد و مطمئنّ است که برنده می‌شود. بعدها وعدۀ خدا تحقّق پیدا می‌کند در مدّت زمانی که آن را تعیین فرموده است:
(فِی بِضْعِ سِنِینَ ).
در مدّت چند سالی.
این یقین و اطمینان مطلق و بدین شیوه خوشایند است کـه به دلهـای مسـلمانان نـیرو و یـقین و ثـبات در رویاروئی با گردنه‌ها و دشواریهای سر راه و دردها و رنجها می‌داد، تا بدانجا که فرمان خدا اجراء و وعدۀ خدا تحقّق پیدا کرد و پیاده شد. این هـم توشۀ هر صـاحب عقیده‌ای در جهاد سخت طولانی است.
پیام سوم در جملۀ معترضه‌ای است که در لابلای ذکر خبر قرار گرفته است، و آن این فرمودۀ یزدان سـبحان است:
(لِلَّهِ الأمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ ).
همه چیز در دست خدا و به فرمان او است، چه قبل (که رومیان شکست خورده‌اند) و چه بعد (که آنـان پیروز می‌گردند).
همچنین پیام سوم در شتاب برگشت همه چیز به خدا و به فرمان خدا در این حادثه و در حوادث و امور غیر از آن است. بیان این حقیقت کلّی بدان خاطر است که این حقیقت معیار این موقع و مقیاس هر موقعیّتی بشود. چه پیروزی و شکست، و چیره شدن دولتها و افزایش دارائیهای آنها، و ضعف و قـوّت دولتـها، بسـان هـمۀ حوادث و احوالی که در این جهان هستی روی میدهد، همه و همه به خدا بـرمی‌گردد و بـدو واگـذار است و هر گونه که بخواهد در آنها دخل و تصرّف می‌کند، برابر حکمت و موافق با اراده‌ای که دارد. رخدادها و احوال جز آثار این ارادۀ مطلق نیست، ارادۀ مطلقی که کسی بر آن سلطه و قدرت نـدارد، و کسـی نـمی‌دانـد کـه در فراسوی آن چه حکمتی نهفته است، و محلّ صـدور و محلّ ورود آن را کسی جـز خـدا نـمی‌داند. در ایـن صورت نهایت چیزی که از انسان ساخته است و بشر می‌تواند در مقابل احوال و حوادثی که خدا آنها را بر طبق قضا و قدر معیّن می‌گرداند و می‌چرخاند، تسلیم شدن و فرمان بردن است.
(الم (١)غُلِبَتِ الرُّومُ (٢)فِی أَدْنَى الأرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ (٣)فِی بِضْعِ سِنِینَ ).
الف. لام. میم. رومیان (از ایرانیان) شکست خورده‌اند.
(این شکست) در نزدیکترین سـرزمین (بـه سـرزمین عرب که نواحی شام است، رخ داده است) و ایشان پس از شکستشان پیروز خواهند شد در مدّت چند سالی.
(لِلَّهِ الأمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ ).
همه چیز در دست خدا و به فرمان او است، چه قبل (که رومیان شکست خورده‌اند) و چه بعد (که آنـان پـیروز می‌گردند. ضعف و قدرت و شکست و پیروزی و غیره آزمون خداوندی است(.
(وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ (٤)بِنَصْرِ اللَّهِ ).
در آن روز (کــه رومـیان پـیروز مـی‌گردند) مؤمنان شادمان می‌شوند از یاری خدا.
وعدۀ خدا تحقّق پیدا کرد، و مؤمنان از یاری و مدد خدا شادمان گردیدند.
(یَنْصُرُ مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (٥)
خدا هر کسـی را کــه بخواهد یـاری مـی‌دهد، و او بس چیره (بـر دشمنان خود) و بسـیار مهربان (در حقّ دوستان خویش) است.
در قبل و در بعد، فرمان از آن خدا، و کار واگذار بدو است. او یاری میدهد و پیروز می‌گرداند هر که را که بخواهد. هیچ کسی و هیچ چیزی نمی‌تواند مشیّت و ارادۀ یزدان سبحان را مقیّد و محدود سازد. مشیّت و اراده‌ای که می‌خواهد نتیجه حاصل بشود، خود همان مشیّت و اراده‌ای است که اسباب و وسـائل را میسّر می‌گرداند. پس هیچ گونه تعارضی میان پیروزی را به مشیّت و اراده حواله کردن، و وجود اسباب را به مشیّت و اراده ا‌رجاع دادن نیست. قوانـینی که سراسـر ایـن هستی را اداره می‌کنند و راه می‌برند از مشیّت و اراده آزاد و رها از بند قیدها سرچشـمه مـی‌گیرند. هـمین مشیّت و اراده مطلقه است که خواسته است قوانین و سننی باشد که تخلّف‌ناپذیرند، و همو خواسته است که مقرّرات و نظم و نظامهائی باشند و پـایدار و اسـتوار بمانند. پیروزی و شکست احوالی است که از انگیزه‌ها برمی‌دمند طبق قوانین و سننی که آن مشـیّت و ارادۀ مطلقه اقتضاء می‌کند.
عقیدۀ اسلامی در این جولانگاه روشن و منطقی است. عقیدۀ اسلامی همۀ کارها را به خدا بـرمی‌گردانـد و وامی‌گذارد، و لیکن انسان را از استفاده و بهره‌گیری از اسباب و وسائل سرشتی و طبیعی معاف نمی‌دارد، اسباب و وسائلی که به طور عادی باید که نتائج خود را بدهند و خاصیّت خویش را در جهان دیدنی و در دنیای واقعیّت ظاهر و جلوه‌گر سازند. امّا عملاً نتائج و خواص آنها پیاده شود یا پیاده نشود داخل در دائرۀ تکالیف و وظائف انسان نیست، زیرا برگشت این امر در نهایت به تدبیر و تقدیر خدا واگذار است. عربی شتر مادۀ خود را بر در مسـجد الرسول صلّی الله علیه وآله وسلّم آزاد رهـا کرد، و وارد مسجد شد تا نماز بخواند. گفت: «توکّل بر خدا». پیغمبر
خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم بـدو فرمود:
(اعْقِلْها وَ تَوَکَّلْ ). [2]
آن را بیند و توکّل کن.
توکّل در عقیدۀ اسلامی، مقیّد به چنگ زدن به اسباب و وسائل است. انسان باید اسباب و وسـائل را مـورد استفاده قرار دهد، آن گاه کار را به خدا واگذار کند و حواله دهد.
(یَنْصُرُ مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (٥)
خدا هر کسـی را کـه بـخواهـد یـاری مـی‌دهد، و او بس چیره (بـر دشمنان خود) و بسـیار مـهربان (در حقّ دوستان خویش) است.
این پیروزی محتاج عنایات و الطاف قدرت تـوانائی است که آن را پدید آورد و در دنیای واقـعیّت ظاهر گرداند. محتاج سایههای رحمت و محبّتی است که با آن پیروزی مصالح مردمان را پیاده کند و تحقّق بخشد، و آن پیروزی را رحمتی برای پیروزمندان و هم برای شکست‌خوردگان سازد.
(ولولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لفسدت الأرض).
و اگر خداوند برخی از مردم را به وسیلۀ برخی دیگر دفع نکند، فساد زمین را فرامیگیرد.(بقره/251)
اصلاح زمین در نهایت رحمت برای پـیروز شدگان و شکست خوردگان است.
(وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (٦)یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ عَنِ الآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ) (٧)
این وعده‌ای است که خدا داده است، و خداوند هرگز در وعده‌اش خلاف نخواهد کرد، و لیکن بیشتر مـردم (کـه کافران و مشرکان و منافقانند، این را) نـمی‌دانند. (ایـن اکثریّت کوتاه بین) تنها ظاهر و نمادی از زندگی دنیا را می‌دانند، و ایشان از آخرت کاملاً بی‌خبرند.
این پیروزی، وعدۀ خـدا است. وعـدۀ خدا قطعاً در واقعیّت زندگی تحقّق پیدا می‌کند و پیاده می‌شود:
(لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ ).
خدا هرگز در وعده‌اش خلاف نخواهد کرد.
وعدۀ خدا از ارادۀ آزاد او بـرمی‌جوشد، و از حکـمت ژرف او سر برمی‌زند. خدا برای تحقّق بخشیدن و پیاده نمودن آن توانـا است، و هیچ کسی و هیچ چیزی نمی‌تواند جلو مشیّت و خواست او را گیرد، و هیچ کسی و هیچ چیزی نمی‌تواند حکم و فرمان او را تعقیب و پیگرد کند، و حکم و فرمان او را به تأخیر بیندازد، و در جهان جز آن چیزی نخواهد بود و نخواهد شد که خدا آن را بخواهد.
تحقّق یافتن و پیاده شدن این وعده، بخشی از قانون بزرگی است که دگرگون نمی‌شود.
(وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٦)
و لیکن بیشتر مردم (که کافران و مشرکان و منافقانند، این را) نمی‌دانند.
هر چند هم در ظاهر، آنان فرزانگان و عـلماء باشند، و بسیار بدانند و بسی آگاه باشند. این بدان خاطر است که علم و دانش آنان سطحی است و مربوط به ظواهر زندگی است، و دربارۀ قوانین و سنن ثابت زندگی، و قوانین و سنن اصلی زندگی، ژرف و عمیق نیست، و به قوانین و سنن بزرگ زندگی، و به پیوندها و رابطه‌های محکم و استوار زندگی پی نمی‌برد:
(یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ).
(این اکثریّت کوتاه بین) تنـها ظاهر و نمادی از زندگی دنیا را می‌دانند.
آن گاه از این ظاهر و نماد فراتر نمی‌روند، و با بینش خود فراسوی آن ظاهر و نماد را نمی‌بینند.
ظاهر و نماد زندگی دنیا محدود و محصور و کوچک و اندک است، هر اندازه که برای مردمان فراخ و فراگیر جلوه‌گر و پدیدار آید، و گوشه‌ای از آن همۀ تلاشها و کوششهایشان را دربر گیرد و صرف خود کند، و نتوانند در زندگی محدود خود همین گوشه از جـهان را نـیز بشناسند و آن گونه که باید با آن آشنا شوند.
اصلاً همۀ زندگی‌بخش نـاچیزی و گوشۀ کوچکی از هستی هراس انگیزی است که قوانین و سنن مستقرّ و نهان در پیکره و ساختار جهان بر آن حکومت می‌کند و فرمان می راند.
کسی که دلش با نهان جهان هستی پیوند نداشته باشد، و احساس و شعورش با قوانین و سننی مرتبط نباشد که جهان هستی را می‌گردانـند و آن را اداره می‌کنند، او مینگرد ولی انگار کـه نمی بیند، و شکـل ظاهری و حرکت مستـمرّ را می‌بیند ولی حکمت و فلسفۀ جهان را درک و فهم نمی‌کند، و با حکمت و فلسفۀ آن نمی‌زید و با آن همگام و همراه نمی‌شود. اکثر مردمان این چنین هستند، زیرا این تنها ایمان حقّ و باور راستین است که ظاهر زندگی را با اسرار وجود پیوند میدهد، و به علم و دانش روح و جانی می‌بخشد که اسرار وجـود را درک می‌کند. مؤمنانی که این چنین ایمانی دارنـد در میان مجموعۀ انسانها کم و اندکند. بدین جهت است که اکثریّت مردمان از شناخت حقیقی در پس پرده‌اند و به درون پرده راه نمی‌برند.
(وَهُمْ عَنِ الآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ) (٧)
و ایشان از آخرت کاملاً بی‌خبرند.
آخرت حلقه‌ای از زنجیرۀ پیدایش جهان، و صفحه‌ای از صفات بیشمار هستی است. کسانی که فلسفۀ پیدایش جهان را درک و فهم نـمی‌کنند، و قانون هسـتی را نمی‌شناسند و با آن آشنائی پیدا نمی‌نمایند، از آخرت غافل می‌مانند، و آن را ارزیابی نمی‌کنند و ارزش آن را تشخیص نمی‌دهند، و حساب آن را نمی‌کنند و آن را به حساب نمی‌آورند، و نمی‌دانند که آخرت نقطه‌ای در خطّ سیر وجود است، و این نقطه هرگز تخلّف نمی‌پذیرد و کنار نمی‌افتد و نادیده گرفته نمی‌شود.
غفلت از آخرت همۀ مقیاسها و معیارهای غـافلان را مـختلّ مـی‌کند، و شـاهین تـرازوی ارزشـها را در دستهایشان بالا و پائین میاندازد، و بدین خاطر آنـان نمی‌توانند جهان‌بینی درستی و اندیشۀ صحیحی دربارۀ زندگی و رخدادها و ارزشهای آن داشته باشند، و دانش و بینش آنان دربارۀ جهان هستی، ظاهری و سطحی و ناقص خواهد بود. زیرا حساب آخرت در درون انسان دیدگاه او را دربارۀ هر چیزی که در ایـن زمین روی میدهد دگرگون می‌کند. زندگی انسـان بر روی ایـن زمین جز مرحلۀ کوتاهی از کـوچ دور و دراز او در جهان هستی نیست. و بهرۀ انسان در ایـن زمین جز مقدار اندکی از بهرۀ سترگی که او در گسترۀ هستی دارد بشمار نمی‌آید. رخدادها و اوضاع و احوالی که در این زمین صورت میپذیرد و شکل می‌گیرد، جز فصل کوتاهی از روایت بزرگی نیست. شایان انسان نیست که فرمانروائی خود را به مرحلۀ کوتاهی از کـوچ دور و درازی اختصاص دهد، و به مقدار نـاچبزی از بهرهۀ سترگ بسنده کند، و به فصل کوچکی از روایت بزرگ اکتفاء نماید.
بدین خاطر انسانی که به آخرت ایمان دارد و برای آن حساب ویژۀ خود را باز می‌کند، هرگز با کسی به هـم نمی‌رسد و سازگار نمی‌گردد که تنها برای ایـن دنـیا زندگی می‌کند، و چشم به راه فراسوی آن نـمی‌باشد، این فرد مؤمن و آن فرد کافر هرگز در ارزیابی کاری از کارهای این دنیا به هم نـمی‌رسند و سر سازگاری ندارند، و در ارزشی از ارزشهای بیشمار این جهان با یکدیگر نمی‌سازند، و در حکمی از احکام دنیا راجع به حادثه‌ای، یا حالت و وضعی، و یا کاری از کارها متّفق و متّحد نمی‌شوند. چه هـر یک از آن دو نفر تـرازوئـی دارند، و هر یک از آن دو نفر زاویه‌ای برای نگریستن دارند، و هر یـک از آن دو نفر نوری دارند که در پرتو آن چیزها و رخدادها و ارزشها و احوال و اوضـاع را می‌نگرند و می‌بینند . . . این یک ظاهری و نمادی از زندگی دنیا را می‌بیند، و آن یکی روابط و قوانینی را می‌بیند که در فراسوی ظاهر و نماد است، و قوانـین و سننی را درک و فهم می‌کند که ظاهر و باطن، دیدنی و نادیدنی، دنیا و آخرت، مرگ و زندگی، گذشته و حال و آینده، و بالأخره جهان انسانها و جهان بزرگتری را فرا می گیرد که زنده و غیر زنده‌ها را مشتمل می‌گردد . . . این افق والا و فراخی است که اسـلام انسـانها را بـه سوی آن کوچ میدهد، و آنان را در آنجا به منزلت و مکانت ارزشمندی می‌رساند که شایستۀ انسـان است، انسانی که در زمین خلیفه است به حکم روحی که در هستی او قرار دارد، روحی که متعلّق به یزدان است.
*
روند قرآن برای ارتباط پیاده شدن وعدۀ خدا بـا حـقّ بزرگ که این هستی بر آن پـایدار و استوار است، و همچنین برای ارتباط کار آخرت با ایـن حقّ بزرگ، مردمان را به سیر و سفر دیگری در فراخنای این جهان هستی میبرد. این سیر و سفر در آسمانها و در زمین و در میان آن دو تا صورت می پذیرد. آن گاه ایشان را به جهان درون خودشان برمی‌گردانـد تـا به ژرفاهای درونشان بنگرند و بیندیشند، تا آن حقّ بزرگ را بشناسند، حقّ بزرگی که از آن غافل می‌شوند زمانی که از آخرت غافل می‌گردند، و از دعوتی غافل می‌شوند که آنان را به سوی دیدار آن حقّ رهبری می‌کند و به اندیشیدن دربارۀ آن می‌کشاند:
(أَوَلَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا إِلا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَکَافِرُونَ) (٨)
آیا با خود نمی‌اندیشند که خداوند آسمانها و زمـین و چیزهائی را که در میان آن دو است، جز به حقّ و برای مدّت زمان معیّنی نیافریده است؟ (بلی! آفرینش کائنات برای حکمت عالیه است و پایان مشخّصی دارد، و هـر کسی آن درود عاقبت کار که کشت). بسیاری از مردم به ملاقات با خدا (در روز قیامت، برای حساب و کتاب و سزا و جزا) باور ندارند.
سرشت ساختار وجود خودشان، و سرشت سراسر ایـن جهان هستی که پیرامون ایشان است، پـیام میدهد و اشاره می‌کند به این که این جهان هستی بر حقّ استوار است و بر قانون پایدار است. نه نابسامان و پـریشان می‌شود، و نه راه‌های گوناگون و جوراجور آن را پخش و پراکنده کند، و نه چرخش و گردش آن تخلّف میپذیرد و پیش و پس میافتد، و نه بخشی از آن با بخش دیگر آن برخورد می‌کند، و نه برابر تصادف کور، و نه برابر هوا و هوس دگرگون شونده، سیر و حرکت می‌نماید. بلکه با نظم و نظام دقیق و محکم و مقدّر و کاملاً سنجیده و معیّن خود به پیش می‌رود. این حقّی که جهان هستی بر آن استوار و پایدار است مقتضی ایـن است که آخرتی در میان باشد، آخرتی که در آن پاداش عمل به تمام و کمال داده شود، و خوبی و بدی و خیر و شرّ به فرجام کامل و نتیحۀ شامل خود برسند. قطعاً برابر حکمت مدبّرانه‌ای که در میان است هر چیزی تـا وقت مشخّص و سررسید معیّن خود برجای و ماندگار است، و هر چیزی در وقت خود پدید میآید، و لحظه‌ای جلو و لحظه‌ای عقب نمی‌افتد. اگر انسانها ندانند چه زمانی قیامت فرا می‌رسد، این امر بدین معنی نیست که قیامت فراز نمی‌آید و نمی‌شود! و لیکن به تأخیر افتادن آن تا وقّت معیّن خود کسانی را می‌فریبد و گول می‌زند که جز ظاهری و نمادی از زندگی دنیا را نمی‌دانند:
(وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَکَافِرُونَ) (٨)
بسیاری از مردم به ملاقات با خدا (در روز قیامت، برای حساب و کتاب و سزا و جزا) باور ندارند.
*
از این چرخش و گردش در نهانگاه آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو است که چرخش و گردش بسیار دور و درازی در فـاصله‌ها و افـقهای پـیکرۀ جـهان هراسانگیز، و در میان محتویات گوناکونی که زنده‌ها و چیزها، افلاک و اجـرام، نـجوم و کواکب، بزرگ و کوچک، ناپیدا و پـیدا، و معلوم و مجهول را دربر می‌گیرد، برمی‌گردد و مردمان را به چرخش و گـردش دیگری در نهانگاه زمان، و در فاصله‌های دور و دراز تاریخ میبرد. آنان در آن دورنماهای زمانی بخشی از قانون و سنّت جاری و ساری خدا را مشاهده می‌کنند، قانون و سنّتی که یک بار هم تخلّف نـمی‌نماید و از هدف این سو و آن سو نمی‌رود و نمی‌افتد:
أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الأرْضَ وَعَمَرُوهَا أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (٩)ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوءَى أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِئُونَ (١٠)
آیا در زمین به گشت و گذار نپرداخته‌اند تا بنگرند کـه سرانجام کار مردمان پیش از ایشــان بـه کـجا کشـیده است؟ آن کســانی کــه از ایشــان نـیروی بـیشتری داشته‌اند، و زمین را بهتر کاویده و زیر و رو کرده‌انـد (تا آب و مواد معدنی را استخراج، و درختان و گیاهان را در آن کشت و زرع کنند،) و زمین را بـیش از ایشـان آبــاد کـــرده‌انـد و در عـمران آن کـوشیده‌انـد، و پیغمبرانشـان مـعجزه‌ها بـدیشان نـموده‌انـد (و دلائـل روشنی را بر صحّت رســالت خود ارائـه داده‌انـد، امّـا بجای تسلـم فرمان خدا شـدن، علم طـغیان و کـفران برافراشته‌اند و راه کشتن پیغمبران در پیش گرفته‌اند و عاقبت به مجازات دردناک خود گرفتار آمده‌اند) و خدا بدیشان سـتم نکرده است، و لیکن خودشان (بـا انـجام کفر و معاصی) به خویشتن ستم نموده‌اند. سپس عاقبت کار کسـانی کـه مـرتکب کـارهای بســار زشت می‌شدند، بـدانـجا کشـید که آیـات خدا را هـم تکـذیب می‌کردند و آنها را به باد تمسخر میگرفتند.
این هم دعوت به اندیشیدن دربارۀ فرجام کارهای گذشتگان است. آنان انسانهائی از زمـرۀ مردمان، و آفریده‌هائی از جمله آفریدگان خدا بوده‌اند. فرجـام گذشتۀ آنان پرده از فرجام آیـندۀ جانشینان ایشـان برمی‌دارد. چه قانون و سنّت خدا، قانون و سنّت خدا دربارۀ همگان است. قانون و سنّت خدا ثابت و ماندگار است و جهان هستی بر آن استوار است. قانون و سنّت خدا از هیچ نسلی از مردمان جانبداری نمی‌نماید و با ایشان سازش نـمی‌کند، و هوا و هوسی و تمایل و گرایشی در میان نیست تا فرجام کارها با آن دگرگون و زیر و رو شود و همگام با آن بیاید و برود. حاشا که خداوند جهانیان چنین کند!
این آیات دعوتی است به سوی درک حقیقت این زندگی و روابطی که این زندگی در طول زمان دارد، و دعوتی است به سوی درک حقیقت آدمیزادگان که منشأ و سرنوشت ایشان در قرون و اعصار مختلف یکی بوده است. این دعوت بدان خاطر است که نسلی از مردمان خویش را و زنـدگی خود را و ارزشـها و معیارها و جهان‌بینیهای خویشتن را کنار نکشد و بر کنار ندارد، و از پیوند استواری غافل نماند که میان همۀ نسـلهای انسانها است، و بی‌خبر نگردد از وحدت قانون و سنّتی که بر جملگی این نسلها فرمانروائـی دارد، و وحدت ارزشهای ماندگار و معیارهای پابرجا در زندگی همۀ نسلها را پیش چشم جلوه‌گر کند و فراچشم سر و بینش درون دارد.
اینان اقوامی هستند که قبل از نسـل مشـرکان مکّه زندگی کرده‌اند و:
(کَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً ).
کسانی بوده‌اند که از ایشان نیروی بیشتری داشته‌اند. زمین را شخم زده‌اند، و درون آن را شکافته‌ا‌ند، و ذخائر و معادن آن را کنف کرده‌اند:
(وَعَمَرُوهَا أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا ).
و زمین را بیش از ایشان آباد کرده‌اند و در عمران آن کوشیده‌اند.
آنان از تمدّن بیشتر و بالاتری از تمدّن عربها برخوردار بوده‌اند، و در عنان و آبادی زمین تواناتر از ایشـان بوده‌اند . . . با این وجود آنان از ظاهر و نماد زنـدگی دنیا تجاوز نکرده‌اند و به فراتر از آن گام ننهاده‌اند:
(وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ).
و پیغمبرانشان معجزه‌ها بـدیشان نموده‌انـد (و دلائـل روشنی را بر صحّت رسـالت خود ارائـه داده‌انـد، امّـا بجای تسلیم فرمان خدا شـدن، علم طغیان و کـفران برافراشته‌اند و راه کشتن پیغمبران درپیش گرفته‌اند و عاقبت به مجازات دردناک خود گرفتار آمده‌اند).
بینشهای ایشان باز نشده است و این معجزه‌ها را نادیده گرفته‌اند و این دلائل روشـن را نـدیده‌اند، و ایـمان نیاورده‌اند تا دلهایشان با نوری منوّر شود که راه را با آن مشاهده کنند. این است که قانون و سنّت خدا دربارۀ تکـذیب‌کنندگان اجـراء گـردیده است، و قدرت و نیرویشان بدیشان سودی نرسانیده است، و علم و دانش و تمدّنشان بدانان فائده‌ای نبخشیده است، و جزا و سزای دادگرانه‌ای را دیده‌اند که مستحقّ آن بودند:
(فَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) (٩)
و خدا بدیشان ستم نکرده است، و لیکـن خودشان (بـا انجام کفر و معاصی) به خویشتن ستـم نموده‌اند.
(ثُمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوءَى ).
سپس عاقبت کار کسانی که اعمال بد انـجام مــی‌دادنـد بدترین سرنوشت شد.
بدی عاقبتی شد که بدکاران بدان رسیدند، و ایـن هم سزا و جزای مطابق اعمال ایشان بود، و بدین خاطر بدان گرفتار آمدند که:
(أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِئُونَ) (١٠)
این هم بدان علّت بود که آیات خدا را تکـذیب و آنـها را تمسخر می‌کردند.
قرآن مجید تکذیب کنندگان تمسخرکنندۀ آیات الهی را دعوت به سیر و سیاحت در زمین می‌کند و از ایشان می‌خواهد که همچون حلزون در جای خود گوشه‌گیری نکنند. بروند و بسند و دربارۀ فرجام کسانی بیندیشند که تکذیب‌کنندگان حقّ و حقیقت بوده‌اند و آیات الهی را به تمسخر گرفته‌اند. اینان هم که چنین کنند انـتظار سرنوشتی همچون ایشان را داشته باشند، و بدانند کـه قانون و سنّت خدا یکی و یکسان است و با کسی سازشکاری نمی‌کند و از کسی جانبداری نـمی‌نماید. بروند و ببینند و افقهای اندیشۀ خود را وسعت و فراخی بخشند تا وحدت بشریّت، و وحدت دعوت، و وحدت سرنوشت را دربارۀ همۀ انسانها، درک و فهم کنند. این جهان‌بینی‌ای است که اسلام بر آن حرص و جوش دارد و می‌خواهد دل مؤمن و خرد او را بر آن سرشته و قالبریزی کند. قرآن مجید نیز نواها و آواهای زیادی را پیرامون این مسأله زمزمه و تکرار می‌نماید .
روند قرآنی مردمان را از ایـن چرخش و گردش در ژرفناهای جهان و در دورنماهای تاریخ آن برمی‌گردد و آنان را متوجّه حقیقتی می‌کند که غـافلان از آن غـافل می‌گردند، حقیقت رستاخیز و بازگشت همگان به سوی یزدان جهان در سرای جاویدان. این حقیقت گوشه‌ای از حقّ بزرگی است که هسـتی بر آن پـایدار و استوار می‌گردد:
(اللَّهُ یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (١١)
خـداونـد آفرینش (انســان) را مـی آغازد، سـپس او را (می‌میرانـد و وی را بـه حیات) دوبـاره بـرمی‌گردانـد. آنگاه به سوی خدا بازگردانده می‌شوید.
این هم حقیقت سادۀ روشنی است. پیوند و هماهنگی میان دو جزء یا دو حلقۀ آن هم هویدا و پیدا است. چه برگرداندن بسان سو دادن هیچ شگفتی ندارد. برگرداندن و سر دادن، دو حلقه از زنجیرۀ پیدایش هستند، هیچ دو حلقه‌ای که به یکدیگر مـتّصل می‌باشند و هیچگونه فاصله‌ای در میان آن دو وجود ندارد. سرانجام برگشت به سوی پـروردگار جهانیان است، پـروردگاری کـه نخستین پیدایش را سر داده است و دومین پیدایش را پدید آورده است، تا بندگانش را تربیت کند و بپاید و سرانجام ایشان را در برابر کارهائی که کرده‌اند پاداش و پادافره عطاء فرماید.
وقتی که روند قرآنی به رستاخیز و برگشت همگان به سوی یزدان می‌رسد، صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت را عرضه می‌نماید، و سرنوشت مؤمنان و سرنوشت تکذیب‌کنندگان را در زمانی ترسیم می‌کند که همگان به سوی یزدان برگردانده می شوند، و از بیهودگی گزیـنش انبازها و پوچی عقیدۀ مشرکان پرده برمی‌دارد:
(وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ (١٢)وَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ مِنْ شُرَکَائِهِمْ شُفَعَاءُ وَکَانُوا بِشُرَکَائِهِمْ کَافِرِینَ (١٣)وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَتَفَرَّقُونَ (١٤)فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ (١٥)وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَلِقَاءِ الآخِرَةِ فَأُولَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ) (١٦)
آن روز که قیامت برپا می‌شود، بـزهکاران بـهت‌زده و ناامید و سرگردان می‌گردند، و از انـبازهائی که بـرای خدای خود گـمان مـی‌بردند، مـیانـجیگرانـی نـخواهـند داشت، انبازهائی که (در دنیا) به سـبب اعـتقاد بـدانـها کافر شده بودند. روزی که قیامت برپا می‌شود، مـردم از همدیگر جدا می‌گردند (و هـر گروهی سـرنوشت جداگانه‌ای برای خود در جهان ابدی خواهـد داشت و حال و وضع کافران، جدای از حـال و وضـع مـؤمنان خواهد بـود). گروهی کـه ایـمان آورده‌انـد و کـارهای شایسته کرده‌اند، آنان در باغ بهشت مالامال از شادی و سرور می‌گردند (و آثار شادمانی در سراپای ایشان هویدا و پیدا است). و امّا کسانی که کافر بوده‌اند و آیات ما را تکذیب کـرده‌انـد و بـه فرا رسـیدن قیامت ایـمان نداشته‌اند، آنان به عذاب دوزخ گرفتار می‌گردند.
هـان! ایـن قـیامتی است که غافلان از آن غافل می‌گردیدند، و تکذیب‌کنندگان آن را دروغ می‌دانستند. هان! این قیامت است که فرا می‌رسد. هان! این قیامت است که برپا می‌شود! این بزهکارانند که سرگردان و ناامیدند. هیچ گونه امیدی به رهائی ایشان نیست. و هیچگونه امیدی برای نـجات آنان نیست. از سوی انبازهایشان امیدی به میانجیگری نیست، انبازهائی که در دنیا ایشان را گمراه و گول خورده کرده‌اند! بزهکاران سـرگردان و نـاامـیدند و هیچ رهائی‌بخشی و هیچ شـفاعت‌کننده‌ای ندارنـد. گذشته از ایـن، بزهکاران انبازهائی را که در دنیا پرستش کرده‌اند و آنها را شرکاء خدای جهانیان می‌دانسته‌اند، هم اینک قبول ندارنـد و آنها را انکار می‌کنند.
از این گذشته، این دو راهۀ جدائـی مؤمنان و کافران است که در رسیده است و فراز آمده است:
(فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِی رَوْضَةٍ یُحْبَرُونَ) (١٥)
گروهی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند، آنان در باغ بهشت مالامال از شادی و سرور می‌گردند (و آثار شادمانی در سراپای ایشان هویدا و پیدا است). در باغ بهشت به چیزهائی دسـترسی و دستیابی پـیدا می‌کنند که دل را شادمان و خاطر را مسرور و درون را خوشبخت می‌سازد.
(وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَلِقَاءِ الآخِرَةِ فَأُولَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ) (١٦)
و امّا کسـانی که کـافر بـوده‌انـد و آیـات ما را تکذیب کرده‌اند و به فرا رسیدن قیامت ایمان نداشته‌انـد، آنـان به عذاب دوزخ گرفتار می‌گردند.
این پایان گشت و گذار است، و عـاقبت نـیکوکاران و بدکاران است.
*
روند قرآنی مردمان را از ایـن چـرخش و گـردش در صحنه‌های قـیامت در جـهان آخـرت، به ایـن جـهان برمیگرداند، و ایشان را به دیدن صحنه‌های هسـتی و زندگی می‌کشاند، و به دیـدار شگـفتیهای آفرینش و اسرار و رموز نفس انسان میبرد، و سپس آنان را بـه تماشای خـوارق عـادات حوادث و رخـدادهـا، و بـه تماشای معجزه‌های جهان هستی وامی‌دارد. این چرخش و گردش را میآغازد با تسبیح و تقدیس خدا به هنگام جایگزین همدیگر شـدن شب و روز، و با تسـبیح و تقدیس خدا در جهان فراخ و گسترده در شامگاهان و هنگام ظهرها و نیمروزها:
(فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَحِینَ تُصْبِحُونَ (١٧)وَلَهُ الْحَمْدُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَعَشِیًّا وَحِینَ تُظْهِرُونَ (١٨)یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَیُحْیِی الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَکَذَلِکَ تُخْرَجُونَ (١٩)وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ (٢٠)وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (٢١)وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَاخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِلْعَالِمِینَ (٢٢)وَمِنْ آیَاتِهِ مَنَامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ (٢٣)وَمِنْ آیَاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَیُحْیِی بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (٢٤)وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّمَاءُ وَالأرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الأرْضِ إِذَا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ (٢٥)وَلَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ کُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ (٢٦)وَهُوَ الَّذِی یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الأعْلَى فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٢٧)
پس به تنزیه خدا (از هر عیب و نقصی و چیزهائی کـه لائق جلال و کمال او نیست) سحرگاهان و شـامگاهان (و همۀ اوقات و اوان) بپردازید. در آسمانها و زمین (و در همۀ اوقات بویژه) عصرگاهان و زمانی که بـه دم ظهر رسیده‌اید، خدای را حمد و ستایش کنید. خداونـد همواره زنده را از مرده، و مرده را از زنده می‌آفریند، و زمین موات را حیات می‌بخشد، و همین گونه (سـهل و ساده، به سادگی آفرینش مکـرّر و همیشگی حیات از ممات، شما آفرینش دوباره می‌یابید و از کورها) بیرون آورده می‌شوید (و رسـتاخیز برپا مـی‌گردد). یکـی از نشانههای (دالّ بر عظمت و قدرت) خـدا ایـن است کـه (نیای) شما را از خاک آفرید و سپس شما انسـانها (بـه مرور زمان زیاد شدید و در روی زمین برای تلاش در پی معاش) پراکنده گشتید. و یکی از نشانههای (دالّ بر قدرت و عظمت) خدا این است کـه از جنس خودتان همسرانی را برای شما آفرید تا در کنار آنان (در پـرتو جاذبه و کشش قلبی) بیارامید، و در میان شما و ایشان مـهر و مـحبّت انـداخت (و هـر یک را شـیفته و دلبـاختۀ دیگری ساخت، تا با آرامش و آسایش، مایۀ شکوفائی و پـرورش شـخصیّت همدیگر شوید، و پیوند زندگی انسـانها و تعادل جسـمانی و روحـانی آنها بـرقرار و محفوظ باشد). مسلّماً در این (امور) نشانه‌ها و دلائـلی (بر عظمت و قدرت خدا) است برای افرادی که (دربارۀ پدیده‌های جهان و آفریده‌های یزدان) می‌اندیشند. و از زمرۀ نشـانه‌های (دالّ بر قدرت و عظمت) خدا آفرینش آسمانها و مـختلف بودن زبـانها و رنگهای شما است. بیگمان در این (آفرینش کواکب فراوان جهان که با نظم و نظام شگفت‌آور گردانند، و در این تنوّع خلقت) دلائلی است بـرای فرزانگان و دانشـوران. و از نشـانه‌های (قدرت و عظمت) خدا، خواب شما در شب و روز است، و تلاش و کوششتـان برای (کسب و کار و) بـهره‌مندی از فضل خدا. قطعاً در این (امور، یعنی مسألۀ خواب، و تلاش در پی معاش) دلائلی است برای کسانی که گوش شنوا داشته بـاشند (و حـقیـت را بـپذیرند). و از زمرۀ نشانههای (دالّ بر قدرت و عظمت) خدا، یکی ایـن است که خدا برق را که هم باعث ترس است و هم مایۀ امید، به شما می‌نمایاند، و از آسمان آب مـهمّی را مـی‌بـارانـد، و زمین را بعد از مرگش، (یعنی خشک و سوزان بودن) به وسیلۀ آن آب زنده (و سرسبز) می‌گرداند. بیگمان در این (درخشش آذرخش آسمان و نزول بارآن و آبیاری زمین و سرسبز شدن آن) دلائلی است برای فهمیدگان و خردمندان و از جمله دلائل و نشانههای (کمال قدرت و نهایت عظمت) خدا، یکی هـم این است کـه آسـمان و زمین (بدین ساختـار استوار و صورت زیبا) سـاخته و پرداختۀ او و به فرمان وی برپا است. بعدها وقتی (که بخواهـد مـردمان را مـی‌میرانـد، و این نـظم و نـظام را خراب می‌گرداند، و برای زنده شدن) شما را از زمین با ندائی فرا می‌خواند و شما فوراً (مطیعانه و شـتابان از زمین) بیرون مـی‌آئید. هـر که و هـر چـه در آسـمانها و زمـین است از آن خدا است، و جملگی فرمانبردار او هستند. او است که آفرینش را آغاز کرده است و سپس آن را بازمی‌گرداند، و این برای او آسانتر است. (زیـرا کسی که بتواند کاری را در آغاز انجام دهد، قدرت بـر اعادۀ آن را نیز دارد). بالاترین وصـف، در آسـمانها و زمین متعلّق به خدا است، و او بسیار با عزّت و اقتدار، و سنجیده و کاربجا است. (لذا در عین قدرت نـامحدود، کاری بی‌حساب انجام نمی‌دهد، و بلکه همۀ کارهایش از روی حکمت است(.
چرخش و گردش بزرگ و هراسانگیز و لطیف و عمیقی است، و دارای فاصله‌های دور و درازی است. چرخش و گـردشی است که دل انسـان را در شامگاهان و بامدادان، و در آسمانها و زمین، و در دم غروبها و در دم ظهرها، به گشت و گذار میاندازد. دل انسان را باز می‌کند تا دربارۀ زندگی و مرگ، و دربارۀ عـملیّات پیوسته و پیاپی پیدایش و فرسایش و حیات و مـمات بیندیشد. دل را به نخستین پیدایش انسان برمیگرداند، و انسان را به گرایش و کششها، و نیروها و توانهائی که در او سرشته شده است، و به علائق و روابطی که برابر آن گرایشها و کششها و این نیروها و توانـها مـیان دو جنس مرد و زن پدید میآید، برگشت میدهد. انسان را متوجّه نشانههای شناخت خدا می‌کند کـه در آفـرینش آسمانها و زمین و در اختلاف زبانها و رنگهای سیماها است و متأثّر از اختلاف محیط و مکان است. انسان را به اندیشیدن دربـارۀ خواب و بـیداری و آسـایش و رنجی می‌گـرداند که گریبانگیر آدمیزاد می‌شود. همچنین انسان را متوجّه چیزهائی می‌گرداند که در جهان هستی روی میدهد، از قبیل: پدیده‌های آذرخش و بـاران. اشاره می نماید که این پدیده‌ها چه ترس و هراسی در درون انسانها برمی‌انگـیزد، و در سـاختار زمـین چه زندگی و شکـوفائی شگفتی پـدیدار مـی‌سازد. این چرخش و گردش شگرف در پایان دل انسان را متوجّه برپائی و برجائی آسمانها و زمین می‌سازد که همه و همه به فرمان خدا پدیدار گردیده‌اند و استوار مانده‌اند. و دل انسان را توجّه میدهد به این که هر که و هر چه در آسمانها و زمین است همه متعلّق به خدا است. آن گاه این چرخش و گردش با بیان حقیقتی پایان میپذیرد که روشن و آسان و ساده جلوه‌گر میآید، و آن این که خدا است انسانها را آفریده است و هم او است که آنان را زنده می‌کند و به زندگی نوین برمیگرداند، و معلوم است که زندگی نوین بخشیدن و زندگی را دوباره پدید آوردن برای خـدا آسانتر از عدم زندگی را برای نخستین بار پدید آوردن است. بالاترین وصف، در آسمانها و زمین متعلّق به خدا است، و او بسیار با عزّت و کاربجا است:
(فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَحِینَ تُصْبِحُونَ (١٧)وَلَهُ الْحَمْدُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَعَشِیًّا وَحِینَ تُظْهِرُونَ) (١٨)
پس در تنزیه خدا (از هر عیب و نقصی و چیزهائی که لائق جلال و کمال او نیست) سحرگاهان و شامگاهان (و همۀ اوقات و اوان) بپردازید. در آسمانها و زمین (و در همۀ اوقات بویژه) عصرگاهان و زمـانی کـه بـه دم ظهر رسیده‌اید، خدای را حمد و ستایش کنید.
این تسبیح و تقدیس و این حمد و ثنا به میان میآید به عنوان پیروی بر صحنۀ قیامت در بند پیشین، و دستیابی مؤمنان به باغ بهشتی که در آنجا شاد و مسرور می‌گردند، و منتهی شدن کار کافران تکذیب‌کننده به دیدن عذاب. همچنین جنبۀ د‌یـباچه‌ا‌ی دارد برای ایـن چرخش و گردشی که در ملکوت آسمانها و زمین، و در ژرفاهای نفس و در میان عجائب آفرینش، صورت میپذیرد. در نتیجه این تسبیح و تقدیس، و این دیباچه، کاملاً هماهنگ می‌شوند با پیروی که بر صـحنه و بر دیباچۀ چرخش و گردش میآید.
نصّ قرآنی، تسبیح و تقدیس و حمد و ثنا را از یک سو با اوقات شـامگاهان و صبحگاهان و سر شبها و دم ظهرها پیوند میدهد، و از دیگر سو با آفاق آسمانها و زمین مرتبط می‌کند. در نتیجه با این دو جنبه ارتباط، زمان و مکان را به نهایت می‌رساند، و دل انسان را به یزدان در هر جائی و در هر لحظه و آنی پیوند میدهد، و این رابطه با آفریدگار و با پـیکرۀ جـهان هستی، و گردش افلاک، و پدیده‌های شب و روز و سر شبهـا و دم ظهرها را پیوسته به دل پیام میدهد و دل را هوشیار و بیدار نگاه می دارد . . . بدین خاطر همچون دلی باز و بیدار و حسّاس می‌ماند، و همۀ صحنه‌ها و پـدیده‌های پیرامون او، و همۀ اوقات و ایّـام، و همۀ احوال و اوضاعی که به سوی او می‌آیند و می‌روند، او را به یاد تسبیح و تقدیس و حمد و ثنای خدا می‌اندازند، و او را با آفریدگارش و با آفـریدگار صحنه‌ها و پـدیده‌ها و زمانها و احوال و اوضاع مرتبط می‌سازد.
(یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَیُحْیِی الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَکَذَلِکَ تُخْرَجُونَ) (١٩)
خداوند همواره زنـده را از مـرده، و مـرده را از زنده مــی‌آفریند، و زمـین مـوات را حـیات مـی‌بخشد، و همین گونه (سهل و ساده، به سادگی آفرینش مکـرّر و همیشگی حیات از ممات، شما آفرینش دوباره می‌یابید و از گورها) بیرون آورده می‌شوید (و رستاخیز بـرپا می‌گردد).
(یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَیُحْیِی الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا ).
خداوند هـمواره زنـده را از مـرده، و مـرده را از زنـده می‌آفریند، و زمین موات را حیات می‌بخشد.
این یک کار همیشگی و پیوسته‌ای است که یک لحظه از لحظات شب و روز در هیچ مکانی بر روی زمین، و در لابلاهای فضا و در ژرفاهای دریاها، باز نمی‌ایستد و سست نمی‌گردد . . . چه در هر لحظه‌ای این تبدّل و تحوّل انجام می‌گیرد. بلکه ایـن معجزۀ خارق‌العاده صورت میپذیرد و ما به سبب طـول الفت و تکرار
متوجّه آن نمیشویم. در هر لحظه‌ای زنده از مـرده، و مرده از زنده بیرون آورده مـی‌شود. در هر لحظه‌ای جوانۀ ساکن در داخل دانه‌ای یا هسته ای می‌جنبد و د‌انه یا هسته را می‌شکافد و سر بر می زند و به سطح زندگی گام می‌نهد. در هر لحظه‌ای شاخه‌ای یا درختی و گیاهی خشک می‌گردد و به سررسید عـمر خود می‌رسد و خشک و پرپر می‌شود و تـخته و چوبی می‌شود. از لابلای آن گیاه خشک و پرپر شده و آن شاخه و چوب خشکیده، دانۀ تازۀ آرمیده، آمادۀ پا نهادن به زندگی و سبز شدن و بالیدن است. گازی یافته می‌شود که در هوا پخش و پراکنده می‌شود یا خاکی از آن تغذیه می‌کند و آمادۀ حاصلخیزی می‌شود. در هر لحظه‌ای زندگی به پیکر جنین می خزد، جنین انسانی یـا حیوانـی و یا پرنده‌ای. آن لاشه‌ای که به گوشه‌ای از زمـین پـرت می‌گردد و با خاک می‌آمیزد و خاک را از گازها باردار می‌سازد، مادۀ تازه‌ای برای زندگی و خوراک تازه‌ای برای گیاه و از آن پس برای حیوان و انسان مـی‌شود! همچون کاری در ژرفاهای دریاها و در لابلاهای هوا یکسان صورت میپذیرد.
این چرخۀ شگفت و هولناک دائم و همیشگی است، و کسی آن را می داند که دربارۀ آن با احساس آگاه و با خرد بیدار و با دل بینا بدان بیندیشد و آن را وارسی و ورانداز کند، و در سایۀ هدایت قرآن و در پرتو نور آن که از نور خدا مدد می‌گیرد بدان بنگرد.
(وَکَذَلِکَ تُخْرَجُونَ) .
و همین گونه (سهل و ساده، به سادگی آفرینش مکرّر و همیشگی حیات از ممات، شما آفرینش دوباره می‌یابید و از گورها) بیرون آورده می‌شوید (و رستاخیز برپا می‌گردد).
کار بسیار عادی و واقعی است. جای شگفت نیست، و چیز نوظهور و نوینی نیست در بین چیزهائی که جهان هستی در هر لحظه‌ای از لحظات شب و روز و در هر مکانی آن را به خود می‌بیند!
(وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ) (٢٠)
و یکی از نشانههای (دالّ بر عظمت و قدرت) خدا ایـن است که (نـیای) شما را از خاک آفـرید و سـپس شما انسانها (به مرور زمـان زیـاد شـدید و در روی زمین برای تلاش در پی معاش) پراکنده گشتید.
خاک، مرده و بیحرکت است. از خاک، انسان پدید آمده است و سر بر زده است. در جای دیگری از قرآن آمده است:
(ولقد خلقنا الإنسان من سلالة من طین ).[3]
ما انسان را از عصاره‌ای از گِل آفریده‌ایم.(مؤمنون/12)
گل اصل دوری برای انسان است. و لیکن در اینجا این اصل ذکر می‌شود و به دنبال آن مستقیماً خلقت انسانها از آن آورده می‌شود، انسانهائی که پخش می‌شوند و حرکت می‌کنند. این امر برای مقابله در صحنه، و برای مقابله معنی موجود میان خاک مردۀ آرمیده، و انسان زندۀ پویا است. این هم به دنبال همچون سخنی آمده است:
(یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ ).
خداوند هـمواره زنـده را از مـرده، و مرده را از زنـده می‌آفریند.
تا همان گونه که شیوۀ قرآن است هماهنگ در عرضۀ مطالب شکل گیرد و صورت پذیرد.
این معجزۀ خارق‌العاده، نشانه‌ای از نشانههای قدرت است، و اشاره هم دارد به پـیوند استواری که میان انسانها و زمینی در میان است که بر روی آن زندگی می کنند، و در اصل آفرینش خود بدان مـی‌رسند، و قوانین و سنن مشترکی بر زمین و بر انسانها در گسترۀ هستی فرمانروائی می‌کند.
کوچ بزرگ دور و درازی که از شکل خاک ساکن ناچیز میآغازد و به شکل انسان پویای والامقام منتهی می‌شود، کوچک است که مـایۀ تفکّر و تدبّر دربارۀ آفریده‌های خدا می‌گردد، و درون انسانها را به حمد و ثنا و تسبیح و تقدیس خـدا وامـی‌دارد، و دل را برای تمجید آفریدگار بزرگوار و بخشایشگر به جنبش و خروش میاندازد.
آن گاه روند قرآنی از جولانگاه آفرینش اوّلیّۀ انسـانها میپردازد، و منتقل می‌شود به ذکر جـولانگاه زنـدگی مشترکی که میان دو جنس انسانها است:
(وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) (٢١)
و یکی از نشانههای (دالّ بر قدرت و عظمت) خدا ایـن است که از جنس خودتان همسرانی را برای شما آفرید تا در کنار آنان (در پرتو جاذبه و کشش قلبی) بیارامید، و در میان شما و ایشان مهر و محبّت انداخت (و هر یک را شـیفته و دلبـاختۀ دیگری سـاخت، تـا بـا آرامش و آسایش، مایۀ شکوفائی و پرورش شـخصیّت همدیگر شـوید، و پـیوند زندگی انســانها و تـعادل جسمانی و روحانی آنها برقرار و محفوظ بـاشد). مسـلّماً در ایـن (امور) نشانه‌ها و دلائلی (بر عظمت و قدرت خدا) است برای افرادی که (دربارۀ پدیده‌های جهان و آفریده‌های یزدان) می‌اندیشند.
مردمان احساسات خـود را در برابر جـنس مـخالف می‌دانند. پیوند موجود میان دو جنس مخالف اعصاب و احساسات ایشان را به خود مشغول میدارد، و ایـن احساسات و عواطفی که به گـونه‌های گـوناگـون و از رویکردهای جوراجور در میان مـرد و زن خودنمائی می‌کند، گامهایشان را به سوی یکـدیگر بـرمی‌دارد، و فعّالیّت و پویش ایشان را به حرکت و جنبش میاندازد. و لیکن مردمان کمتر یادآور می‌شوند که این قدرت خدا است که از نوع خودشان همسرانی برای آنان آفـریده است، و این عـواطـف و احسـاسات را در وجـودشان سرشته است و به ودیعت گذاشته است، و در این پیوند آرامش جان و اعصاب را قرار داده است، و آن را مایۀ آسایش جسم و دل کرده است، و زندگی و زندگانی را بدان استقرار و استمرار بخشیده است، و بالأخره آن را باعث انس و الفت روحـها و درونـها، و آرامش و آسایش هم مردان و هم زنان کرده است.
تعبیر ظریف و لطیف قرآنی این پـیوند را بـه شکـل الهام‌بخشی به تصویر می‌کشد. انگـار آن شکـل را از ژرفاهای دل و از لابلاهای حسّ و شعور می‌کشد و به تصویر می‌زند:
(لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا ).
تا در کنار آنان (در پرتو جاذبه و کشش قلبی) بیارامید.
(وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً ).
و در میان شما و ایشان مهر و محبّت انداخته است (و هر یک را شیفته و دلباختۀ دیگری سـاخته است، تـا بـا آرامش و آسایش، مایۀ شکوفائی و پرورش شخصیّت همدیگر شــوید، و پـیوند زندگی انسـانها و تـعادل جسمانی و روحانی آنها برقرار و محفوظ باشد).
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) (٢١)
مسلّماً در این (امور) نشـانه‌ها و دلائلی (بـر عظمت و قدرت خدا) است برای افـرادی کـه (دربـارۀ پـدیده‌های جهان و آفریده‌های یزدان) می‌اندیشند.
چون می‌اندیشند حکمت آفریدگار در آفرینش هر یک از دو جنس مخالف را درک و فهم می‌کنند، به گونه‌ای که این یکـی را مـوافـق و هماهنگ با آن دیگـری می‌یابند، و هر یک از آن دو را پاسخگوی نیاز سرشتی روحی و عقلی و جسمی همدیگر می‌بینند، به گونه‌ای که این یکی در کنار آن دیگری به آسایش و آرامش و استقرار و ماندگاری خود می‌رسد، و هر دو تای آنـان در همایش خودشان مـی‌آرامـند و زنــدگی را بـسنده می‌دانند، و مـودّت و محبّت پـیدا مـی‌کنند. زیـرا در ترکیب‌بند ساختاری روحی و عصبی و عضوی، علائق هر یک از آن دو به یکدیگر در نظر گرفته شده است و مورد نظر بوده است، و انس گرفتن آن دو با یکدیگر و آمیزش ایشان، در نهایت برای پیدایش زندگی جدیدی است که در نسل جدیدی جلوه‌گو میآید . . .
(وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَاخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوَانِکُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِلْعَالِمِینَ) (٢٢)
و از زمـرۀ نشـانه‌های (دالّ بـر قدرت و عظمت) خدا آفـرینش آسمانها و زمین و مختلف بودن زبـانها و رنگهای شـما است. بیگمان در ایــن (آفرینش کواکب فراوان جهان که با نظم و نظام شگفت‌آور گردانند، و در ایـن تـنوّع خـلقت) دلائــلی است بـرای فرزانگان و دانشوران.
به نشانههای آفـرینش آسمانها و زمین، در موارد بسیاری از قرآن بدانها اشاره می‌گردد، و اغلب مـا از کنار این نشانه‌ها تند و سریع می‌گذریم، بدون این که بسیار در برابر آنها بایستیم و بیندیشیم . . . ولی واقعاً سزاوار ایسـتادن بسـیار و انـدیشیدن ژرف و نگـرش عمیق هستند.
معنی آفرینش آسمانها و زمین، پدید آوردن این جهان هراسانگیز و بزرگ و سترگ و دقیقی است کـه از آن جز اندک ناچیزی نمی‌دانـیم. ایـن مـجموعۀ کرات و مدارات و ستارگان و سیّارات و سحابیها و کهکشانها جهان بشمار است، جهانی که زمین کوچک ما در برابر آن بیش از ذرّۀ سرگشته‌ای در میان آن نیست، ذرّه‌ای که هیچ گونه وزن و شبحی ندارد! جهانی بدین عظمت و هولناکی هماهنگی شگفتی در میان افلاک و کـرات و گردشها و چرخشهای آن است. میان افلاک و کرات و مـدارات فـاصله‌ها و مسـافتهائی است کـه آنـها را از برخورد و تخلّف و نابسامانی محفوظ میدارد، و هـر چیزی از اشیاء جهان به اندازۀ لازم و مقدار معیّن است. اینها از لحاظ شکل همگانی و نظام ظاهری بود، و امّا اسرار و رموز این پدیده‌های شگرف و هراس‌انگـیز و سرشتهائی که بر آن هستند و چیزهائی که در آنها نهان می‌گردند یا بر آنها نهان می‌گردند یا بر آنـها پـدیدار می‌آیند، و قوانین و سنن عظیمی که آنها را می‌پایند و مصون و محفوظ می‌نمایند، و بر آنـها فـرمانروائی می‌کنند و آنها را اداره می‌کنند و می‌دانـند، ایـنها چیزهائی است که فراتر و بزرگتر از آن هستند کـه انسانها بدانها بپردازند، و جز انـدکی از آنـها شـناخته نشده است. حتّی این ستارۀ کوچک ناچیزی که بر سطح آن زندگی می‌کنیم، تا به امروز جز بررسی اندکی راجع بدان صورت نپذیرفته است!
این نگاه گذرائی دربارۀ نشانههای آفرینش آسمانها و زمین بود، نگاه گذرائی که تند و سریع می‌انـدازیـم و می‌رویم. در صورتی که بسیار سخن می‌گوئیم، واقعاً بسیار سخن می‌گوئیم دربارۀ دستگاه کـوچکی که انسانهای دانشمند و فرزانه آن را می‌سازند و اجزاء و ابزارهای آن را به یکدیگر متّصل می‌کنند، و در ساختار آن هماهنگی لازم را میان اجزاء گوناگونش مراعات میدارند تا پیکرۀ آن دستگاه به کار بیفتد و منظّم و مرتّب به حرکت درآید و هیچ گونه برخوردی و نـقصی در وقتی از اوقات نداشته باشد. ایـن هـمه تـلاش و کوشش و دقت برای یک دستگاه کوچـک لازم است. با وجود این برخی از سرگشـگان کج‌اند‌یش و کجرو می‌آیند و ادّعـاء مـی‌کنند که این جـهان بزرگ و هول‌انگیز و منظّم و مرتّب و دقیق و عجیب خود به خود پدید آمده است و سازندۀ اندیشمندی نداشـته است! فرزانگانی را هم می‌یابند که سخن ایشان را بشنوند و بدین سر و صدا گوش فرا دهند!
در میان نشانههای شناخت خدا در آسـمانها و زمـین، پدیدۀ شگفت و شگرف اختلاف زبانها و رنگهای موجود در میان مردمان مطرح گردیده است. حتماً این امر رابطه و پیوندی با آفرینش آسمانها و زمین دارد. اختلاف جوها و فضاهای زمین، و اختلاف محیطها از سرشت وضعیّت نجومی زمین نـاشی مـی‌گردد، و بـا اختلاف زبانها و رنگها ارتباط دارد و زبانها و رنگهای ایشان را به گونه‌های مختلف درمی‌آورد، هـر چند کـه اصل و اساس و سرچشمۀ آغازین پیدایش آدمیزادگان یکی است.
دانشمندان این زمان، تفاوت زبانها و دگـرگونی رنگهای انسانها را می‌بینند، ولی از کنار آنها می‌گذرند بـدون این که دست خدا را در این تفاوت و دگرگونی مشاهده کنند. چه بسا این پدیده را موضوع پژوهش خود قرار می‌دهند و به بررسی آن میپردازند، و لیکن نمی‌ایستند و درنگ نمی‌کنند تـا آفریدگار مدبّر ایـن نمادهای بیرونی و رازهای درونی را بستایند، چون اکثر مردمان نمی‌دانند و نمی‌فهمند:
(یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ).
تنها ظاهر و نمادی از زندگی دنیا را می‌دانند. (روم/٧)
نشانۀ شناخت خدا را که در آفرینش آسمانها و زمین و در تفاوت زبانها و در دگرگونی رنگهای انسانها است جز کسانی نمی‌بینند که دانایند:
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِلْعَالِمِینَ ).
بیگمان در این (آفرینش کواکب فراوان جهان که با نظم و نظام شگفت‌آور گردانند، و در این تنوع خلقت) دلائلی است برای فرزانگان و دانشوران.
(وَمِنْ آیَاتِهِ مَنَامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ) (٢٣)
و از نشانههای (قدرت و عظمت) خدا، خواب شـما در شب و روز است، و تلاش و کوششتان برای (کسب و کار و) بهره‌مندی از فضل خدا، قطعاً در این (امور، یعنی مسألۀ خواب، و تلاش در پی معاش) دلائلی است برای کســانی که گـوش شنوا داشـته بـاشند (و حقیقت را بپذیرند).
این هم آیه‌ای است که میان پدیده‌های جهانی، و میان چیزهائی که احوال و اوضاع انسـانها بدانـها مربوط می‌گردد، ارتباط برقرار می‌سازد، و این را بدان پیوند میدهد، و در اصل این جهان بزرگ میانشان هماهنگی برقرار می‌کند . . . دو پدیدۀ شب و روز را با خواب انسانها و تلاش آنـان برای به دست آوردن رزق و روزی خدا پیوند میدهد، رزق و روزی‌ا‌ی که آن را به بندگان عطاء می‌فرماید بعد از آن کـه تـلاش خود را نشان دهند و رنج بکشند و به جستجو بپردازند. خدا مردمان را هماهنگ با جهانی آفریده است که در آن زندگی می‌کنند. نیاز ایشان به کار و تلاش را نور و روز برآورده می‌کند، و نیاز آنان به خواب و آسایش را شب و تاریکی پاسخ میگوید. داستان مردمان همسان داستان همۀ زنده‌هائی است که بر پشت ایـن سـتاره هستند و هر یک به نسبتهای مـتفاوت و به درجات مختلف از آن بهره‌مندند. همۀ آنها در نظام همگانی جهان چیزی را می‌یابند که به سرشت آنـها پاسخ میگوید و بدان اجازۀ زندگی میدهد.
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ ).
قطعاً در این (امور، یعنی مسألۀ خواب، و تلاش در پـی معاش) دلائلی است برای کسانی که گوش شنوا داشته باشند (و حقیقت را بپذیرند).
خواب و تلاش، آرمیدن و جنبیدن هستند، و با گوش فرا دادن درک و فهم می‌شوند. بدین خاطر این پیرو در آیۀ قرآنی با آیه‌ای که از نشانههای جهانی به شیوۀ قرآن مجید سخن میگوید هماهنگ می‌گردد.
(وَمِنْ آیَاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَیُحْیِی بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ) (٢٤)
و از زمرۀ نشانههای (دالّ بر قدرت و عظمت) خدا، یکی این است که خدا برق را که هم باعث تـرس است و هـم مایۀ امید، به شما می‌نمایاند، و از آسـمان آب مـهمّی را می‌باراند، و زمین را بـعد از مرگش، (یـعنی خشک و سـوزان بودن) به وسـیلۀ آن آب زنـده (و سـرسبز) می‌گرداند. بیگمان در این (درخشش آذرخش آسمان و نزول باران و آبیاری زمین و سرسبز شدن آن) دلائلی است برای فهمیدگان و خردمندان.
پدیدۀ برق آسمان پدیده‌ای است که از نظم و نـظام جهان برمی‌خیزد. برخی از مردمان آن را ناشی از یک جرقّۀ الکتریکی میان دو ابری می‌دانند کـه دارای بار الکتریکی هستند، یا از یک ابر و یک جسم زمینی از قبیل قلّۀ کوه پدید میآید. بر اثر آن تخلیه‌ای در هوا به وجود میآید که در رعدی مجسّم می‌شود که به دنبال آذرخش صورت میپذیرد. در اغلب اوقات از ایـن برخورد ریزش باران درمی‌گیرد. سبب هر چه باشد، برق یک پدیده است و این پدیده از نظم و نظام این جهان پدید میآید بدان گونه که خدا آن را آفریده است و در آن تقدیر و اندازه گیری را مراعات داشته است.
قرآن مجید برابر برنامه‌ای که دارد زیاد دربارۀ سرشت و ماهیّت پدیده‌های جهان و علل و اسباب آن سخن نمی‌گوید. بلکه از پدیده‌های جهان و علل و اسباب آن ابزاری می‌سازد برای پیوند دادن دل انسان به هستی و به آفریدگار آن. بدین خاطر در اینجا مقرّر میدارد که این نشانه‌ای از نشانههای خدا است که برق را بدیشان نشان می دهد:
(خَوْفًا وَطَمَعًا ).
هم باعث بیم و هم مایۀ امید است. (بیم از آتش سوزیها و بارانهای نابهنگام و جریان سیلابها و جزغاله شـدن برکات فراوانی که باعث آن می‌گردد. از قبیل: آبـیاری زمینها، سمپاشی با آب اکسیژنۀ حاصل از آن، و تغذیۀ گیاهان توسّط کود حاصل از برخورد برق با هوای آسمان و غیره).
بیم و امید دو احساسی هستند که به نفس انسان در برابر همچون پدیده ای دست می دهند. احساس بیم از صاعقه‌هائی که فگهی هنگام رعد و برق انسانها و چیزها را می‌سوزانند. یا ترس پنهانی که از مشاهدۀ آذرخش و احساسی که به انسان دست میدهد مبنی بر این که نیروئی بر پیکرۀ این جهان حوفناک سلطه و قدرت دارد و در آن دخل و تصرّف می کند. احساس امید به خیر و برکتی که به دنبال برق پدیدار می آید، از قبیل بارانی که در اغلب اوقات همراه با رعد و برق می بارد و زمینها را آبیاری می‌کند. قرآن بدین چیز که به دنبال رعد و برق در می‌رسد اشاره کرده است و گفته است:
(وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَیُحْیِی بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا ).
و از آسمانها آب مهمّی را می باراند، و زمین را بعد از مرگش، (یعنی خشک و سوزان بودن) به وسیلۀ آن آب زنده (و سرسبز) می گرداند.
تعبیر با واژهای مرگ و زندگی دربارۀ زمین تعبیری است که چنین به ذهن القاء می‌کند که زمـین موجود زنده‌ای است و حیات و ممات دارد. بلی زمـین در حقیقت خود چنین است بدان گونه که قرآن مجید آن حقیقت را به تصویر می‌کشد. چه ایـن جـهان آفریدۀ زنده‌ای است که دارای عاطفه است و پاسخ میگوید و فرمانبردار پروردگار خود است و در برابر دسـتور او کرنش میبرد و فروتنانه اطاعت می‌کند. فرمان خدا را پاسخ میگوید، و تسبیح‌گو و پرستشگر است. انسانی که بر روی ایـن سـتارۀ زمـینی است یکی از ایـن پدیده‌های خدا است. انسان با این پدیده‌ها در کاروان یگانهای رو به خداوند جهانیان حرکت می‌کند.
گذشته از همۀ اینها، آب وقتی که با زمین تماس پـیدا می‌کند در زمین سرسبزی و خرّمی می‌آفریند. کشت و زرع زنده و بالنده را می‌رویاند، و سـطح زمـین را از زندگی موجود در گیاهان به موج می‌انـدازد. آن گاه زندگی را در حیوان و انسان با استفادۀ از گیاهان به جنبش و تکان درمی‌آورد. آب پیام‌آور زندگی است. هر کجا که آب باشد زندگی خواهد بود.
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ) (٢٤)
بیگمان در ایــن (درخشش آذرخش آسمان و نـزول باران و آبیاری زمین و سرسبز شدن آن) دلائلی است برای فهمیدگان و خردمندان.
در اینجا برای اندیشیدن و برآورد کردن جولانگاهی است. بجا است که انسان بیندیشد و پژوهش کند.
(وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّمَاءُ وَالأرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الأرْضِ إِذَا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ (٢٥)وَلَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ کُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ) (٢٦)
و از جملۀ دلائل و نشـانه‌های (کـمال قدرت و نـهایت عظمت) خدا، یکی هم این است که آسمان و زمین (بدین ساختار استوار و صورت زیبا) ساخته و پرداختۀ او و بـه فرمـان وی برپا است. بـعدها وقتی (کـه بـخواهـد مـردمان را مـی‌میرانـد، و ایـن نـظم و نـظام را خراب می‌گرداند، و برای زنده شدن) شما را از زمین با ندائی فرا می‌خواند و شما فوراً (مطیعانه و شتابان از زمـین) بیرون می‌آئید. هر که و هر چه در آسمانها و زمین است از آن خدا است، و جملگی فرمانبردار او هستند.
برپائی آسمان و زمین، آن هـم با ایـن نظم و نـظام شگفت، و بدون هر گونه نقص و عیبی، و با حرکات سنجیده و موزون و همآوا و همنوائی، جز با قدرت و تدبیر خدا صورت نمی‌پذیرد و ممکن نمی‌گردد. هـیچ آفریده‌ای نمی‌تواند ادّعاء کند که او یا دیگری همچون کاری را کرده است و آسمان و زمین را برپا داشـته است. هیچ عاقلی نمی‌تواند بگوید: همۀ ایـنها بدون تدبیر و تقدیر صورت میپذیرد و ناسنجیده و سرسری انجام می‌گیرد. در این صورت آفرینش آسمانها و زمین و دستگاه بزرگ و شگفت کیهان نشانه‌ای از نشانههای شناخت یزدان است، و آسـمانها و زمین به فرمان خداوند سبحان پدید آمده است و پابرجا گردیده است. آسمانها و زمین فرمان او را برده‌اند، و فرمانبردارانه به حرکت درآمده‌اند و از دسـتور او اطـاعت نـموده‌انـد. تشکیلات عظیم آسمانها و زمین بدون کمترین انحراف و درنگ و نابسامانی سر بر به فرمان می‌نهند و به کار خود میپردازند.
(ثُمَّ إِذَا دَعَاکُمْ دَعْوَةً مِنَ الأرْضِ إِذَا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ) (٢٥)
بعدها وقتی (که بخواهد مردمان را می‌میراند، و این نظم و نظام را خراب می‌گرداند، و برای زنده شدن) شـما را از زمین با ندائی فرا می‌خواند، و شما فوراً (مـطیعانه و شتابان از زمین) بیرون می‌آئید.
کسی که این تقدیر و تدبیر را در نظام جهان ببیند، و این سلطه و قدرت بر امور و شؤون کیهان را ملاحظه کند، هیچ شکّ و تردیدی نمی‌ورزد در این که هر گاه خداونـد توانـای بزرگوار فرمان بیرون آمدن از گورستانها و دعوت خروج از گورها را صادر فرماید، انسانهای ضعیف اطاعت می‌کنند و سر بر خطّ فرمان می‌نهند.
آن گاه واپسین آهنگ در می‌رسد و این کلام و بیان را خاتمه می‌بخشد. ناگهان همۀ کسانی که در آسمانها و زمین هستند مطیع فرمان خدا می‌گردند و کـرنش‌کنان دستور را لبیّک می‌گویند.
(وَلَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ کُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ) (٢٦)
هـر که و هر چـه در آسـمانها و زمـین است، از آن خدا است، و جملگی فرمانبردار او هستند.
ما می‌بینیم که بسیاری از مردمان در برابر خدا کرنش نمی‌کنند و فرمان نمی‌برند و او را پـرستش نـمی‌کنند. ولی این بیان قرآنی جملگی را فرمانبردار خدا قـلمداد می‌کند! مراد این است که هر که و هر چه در آسمانها و زمین است فرمان اراده و مشیّت او را میبرد، اراده و مشیّتی که کار و بارشان را طبق قانون و سنّت معیّن و مشخّصی می‌گرداند که تخلّف‌ناپذیر است و پس و پیش نمی‌شود و از هدف این سو و آن سو نمی‌رود و آنچه بخواهد همان می‌شود. انسانها نیز محکوم این قانون و فرمانبردار این سنّت می‌باشند هر چند هم سرکش و کافر بــاشند. تـنها خـردهایشان سـرکشی مـی‌کند، و فـقط دلهایشان کفر می‌ورزد، و لیکن با وجود ایـن محکوم قـانون همگانی و مطیع سـنّت الهی می‌باشند، و آفریدگارشان هر گونه که بخواهد با آنان رفتار می‌کند، و هر چه بخواهد بسان سائر بندگان بر سرشان میآورد و در حقّ آنان روا میدارد، و ایشان جز کرنش بردن و سر بر خطّ فرمان نهادن کاری نمی‌توانند بکنند و راهی نمی‌توانند بروند.
پس از آن، روند قرآنی این چرخش و گردش بزرگ و هراسناک و لطیف و عمیق را به پایان میبرد با سخن گفتن از رستاخیز و قیامتی که غافلان از آن غافلند:
(وَهُوَ الَّذِی یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الأعْلَى فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٢٧)
او است که آفرییش را آغاز کـرده است و سـپس آن را باز می‌گرداند، و این برای او آسانتر است. (زیرا کسی که بتواند کاری را در آغاز انجام دهد، قدرت بـر اعـادۀ آن را نیز دارد). بالاترین وصف، در آسمانها و زمـین متعلّق بـه خدا است، و او بسـیار بـا عزّت و اقتدار، و سنجیده و کاربجا است. (لذا در عین قدرت نـامحدود، کاری بی‌حساب انجام نمی‌دهد، و بلکه همۀ کارهایش از روی حکمت است).
قبلاً در این سوره از آغازیدن و برگرداندن سخن رفت. ولی در اینجا به دنبال چنین چرخش و گـردش دور و درازی دوباره آغازیدن و برگرداندن تکرار می‌گردد، و بر آن چیز تازه‌ای افزوده می‌شود که عبارت است از:
(وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ ).
و این برای او آسانتر است.
اصلاً چیزی برای خدا آسانتر و مشکل‌تر نیست؛ زیرا:
(إنما أمره إذا أراد شیئا أن یقول له:کن . فیکون).
هر گاه خدا چیزی را بخواهد که بشود، کار او تنها این است که خطاب بدان بگوید: بشو! و آن هم می‌شود. (یس/82)
امّا قرآن مردمان را طبق درک و فهم ایشـان مخاطب قرار میدهد. در عرف مردمان و برابر عادت آنان، سر دادن و آغازیدن مخلوقات سخت‌تر از برگشت دادن و برگرداندن دوباره به زندگی است. ولی دلیل چیست که مردمان برگشت دادن و برگرداندن دوباره به زندگی را برای خدا نیز سخت و دشوار گمان ببرند، در صورتی که به طور طبیعی برگشت دادن و برگرداندن آسانتر و ساده‌تر است؟!
(وَلَهُ الْمَثَلُ الأعْلَى فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ ).
بالاترین وصف، در آسـمانها و زمـین مـتعلّق بـه خدا است.
خداوند سبحان در آسـمانها و در زمین مـنحصر به صفاتی است که کسی در آنها با او شرکت ندارد، و هیچ کسی بسان و همگون او نیست، بلکه یگانه و تکیه‌گاه است.
(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٢٧)
و او بسیار با عزّت و اقتدار، و سنحیده و کاربحا است. با عزّت و چیره‌ای است که هر چه بخواهد انجام میدهد. کار بجائی است که درست و سنجیده و استوار کار و بار مردمان را می‌چرخاند و امـور و شؤون آفریدگان را اداره می‌گرداند.
*
هنگامی که این چرخش و گردش به پـایان میآید، چرخش و گردشی که دل انسان آفاق جهان و فواصل آن را گردیده است، و ژرفاها و فراخناها را دور زده است، و سیماها و نماها را دیده است، و احوال و اوضـاع را بررسی کرده است، روند قرآنی دل را با آهنگ و نوای تازه‌ای آشنا و روبرو می‌گردند:
(ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلا مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَلْ لَکُمْ مِنْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ مِنْ شُرَکَاءَ فِی مَا رَزَقْنَاکُمْ فَأَنْتُمْ فِیهِ سَوَاءٌ تَخَافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ) (٢٨)
خداوند برای شما (انسانهای مشرک) مثلی میآورد که از (اوضاع و احوال) خود شما برگرفته شـده است، (و آن مثل این است کـه اگر بـردگانی داشـته بـاشید) آیـا بردگانتان در چیزهائی که بهرۀ شما ساخته‌ایم شریک شما می‌باشند، بدانگونه که شما و ایشان هر دو در آن یکسان و برابر باشید، و همچنان که شـما آزادگان از یکدیگر می‌ترسید، از بردگان هم بیمناک باشید (و بدون اجازۀ ایشان دست به کـاری نـبرید و نـزنید و دخل و تصرّفی در اموال خود نکنید؟ نـه! ابـداً چنین چیزی تصوّر نمی‌رود. پس چطور جائز می‌دانید که بعضی از آفریدگان خدا، همچون فرشتگان و پریان و پیغمبرانی چون عیسی و عزیر، و بتها و صنمها، شـریک خدا در ملک و مملکت و سلطه و قدرت او باشند؟!). ما این سـان (روشن و گویا) آیات را برای مردمانی بیان مـی‌داریـم که می‌فهمند (و معانی ضرب‌المثلها را درک می‌کنند). این مثل برای کسانی زده شده است که آفـریدگانی از آفریده‌های خدا را انباز خدا می‌کردند. کسانی از میان جنّیان و فرشتگان، و چیزهائی اعم از بتها و درختها را شریک خدا می‌نمودند. در حالی که آنان نمی‌پسندیدند که بردگان خودشان در اموالی که داشتند شریک ایشان شوند، و بندگان خود را با خویشتن در چیزی از اعتبارات برابر نمی‌دانستند و نمی‌نهادند. کارشان جای تعجّب و مایۀ شگفت بود. برای خدا از میان بندگان خدا انبازهائی قرار می‌دادند، خدائی که تنها او آفریدگار و روزی‌ده و روزی‌رسان است. ولی نمی‌پذیرفتند که از میان بندگانشان شریکانی در اموالشان داشته باشند، در صورتی که اموالشان ساختۀ خودشان نیست و بلکه اموالشان رزق و روزی خدا است. این هـم تـناقض عجیبی در جهان‌بینی و ارزیابی است.
(ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلا مِنْ أَنْفُسِکُمْ ).
خداوند برای شما (انسانهای مشرک) مثلی میآورد که از (اوضاع و احوال) خود شما برگرفته شده است.
این مثل دور از ذهن شما و خارج از محیط شما نیست. نیازی به سیر و سفر و کوچی نـیست تـا بروید در دوردستها ان را ببینید و درباره‌ا‌ش بیندیشید.
(هَلْ لَکُمْ مِنْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ مِنْ شُرَکَاءَ فِی مَا رَزَقْنَاکُمْ فَأَنْتُمْ فِیهِ سَوَاءٌ ).
آیا بردگانتان در چیزهائی که بـهرۀ شـما سـاخته‌ایـم شریک شما می‌باشند، بدانگونه که شما و ایشان هر دو در آن یکسان و برابر باشید.
آنان راضی نیستند در هیچ چیزی که دارند بردگانشان در آن شریک آنان گردند، چه رسد به این که در تمام اموال و چیزهائی که دارند بردگانشان شریک ایشـان شوند.
(تَخَافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ ؟).
همچنان که شما آزادگان از یکدیگر مـی‌ترسـد، آیـا از بردگان هم بیمناک می‌باشید؟.
آیا حساب ایشان را با خودتان بسان حساب شریکانی می‌انگارید و می‌گیرید که آزادند؟ و آیا می‌ترسید که بردگانتان بر شما جور و ظلم کنند؟ و آیا می‌پرهیزید از این که بر بردگان جور و ظلم کنید، بدان سبب که آنان همتا و انباز شمایند؟ آیا چیزی از این چیزها در محیط نزدیک به خودتان و در کار و بار ویژۀ خودتان روی میدهد؟ اگر چیزی از این چیزها روی نمی‌دهد پس چگونه دربارۀ خدا می‌پذیرید که روی بدهد، خدائی که وصف اتمّ و اکمل، و اعلی درجۀ صفات حمیده را دارد؟ این مثل، بسیار روشن و ساده و قاطعانه است، و در آن جائی برای مباحثه و مجادله باقی نمانده است. این مثل مبتنی بر منطق ساده و بدون پیرایه، و متّکی بر عـقل سالم است:
(کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ) .
ما این سان (روشن و گویا) آیات را برای مردمانی بیان می‌داریم که می‌فهمند (و مـعانی ضـرب‌المثلها را درک می کنند).
در این حدّ و حدود عـرضۀ تـناقضات ایشـان دربارۀ ادّعای بی‌اساس و بی‌ارزش آنان، روند قرآنی پرده از علّت اصلی همچون دوگـانگی و تـناقضی برمی‌دارد، تناقضی که شک‌ّبرانگیز و تردیدآمیز است: این تناقض از هوا و هوسی برمی‌خیزد که بر عقل و اندیشه تکیه ندارد:
(بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْوَاءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ) (٢٩)
(مشرکان ستمگر برای شرک‌ورزی خود دلیلی ندارنـد و) بلکه ستمگران از هوا و هوس خود بدون علم و آ‌گهی (از عاقبت بد شرک) پیروی می‌کنند. چه کسی می‌تواند کسانی را که خدا آنان را گمراه کرده باشد هدایت کند؟ اصلاً برای ایشان هیچ یار و یـاوری نخواهـد بود (تـا برای آنان میانجیگری کند و ایشان را از عذاب برهاند). هوا و هوس هیچ گونه ضابطه و قـاعده‌ا‌ی و مـقیاس و معیاری ندارد. هوا و هوس، شـهوت و لذّت دگـرگون شوندۀ نفس، و جهش و پرش پریشان و لرزا‌ن نفس، و خواستها و هراسهای نفس، و ارزوها و چشم داشـتهای آن است، آرزوها و چشم داشتهائی که به حقّ و حقیقتی تکیه ندارد، و در حدّ و حدودی نمی‌ایستد، و با ترازو و معیاری سنجیده نمی‌شود. این هم ضلالتی است که هدایتی با آن امید نمی‌رود، و گریختنی است که با آن برگشتنی چشم داشته نمی‌شود:
(فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ ).
چه کسی می‌تواند کسانی را که خدا آنان را گمراه کرده باشد هدایت کند؟.
کسانی را کـه خـدا به سبب پـیروی از هواها و هوسهایشان گمراه ساخته است.
(لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ) .
اصلاً برای ایشان هیچ یار و یـاوری نـخواهـد بـود (تـا برای آنان میانجیگری کند و ایشان را از عذاب برهاند).
یاران و یاورانی ندارند تا ایشان را از سرنوشت بدشان برهانند.
*
در این حدّ و مرز، روند قرآنی از کار آن کسـانی میپردازد که از هواها و هوسهای زیر و رو شونده و لرزنده و پریشان و نابسامان پیروی می‌کنند، و خطاب به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم میگوید بر آئین یزدان راست بایستد و در راستای آن به پیش برود، آئینی که ثابت و استوار است، و مستند به فطرت خدا است، آن فطرتی کـه مردمان را بر آن سرشته است. دین خدا عقیدۀ یگانۀ ثابتی است که راه‌ها با وجود آن پراکـنده نمی‌گردد، همان گونه که مشرکان به سبب هواها و هوسها و کششها و جهشها دسته دسته و گروه گروه شده‌اند!
(فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (٣٠)مُنِیبِینَ إِلَیْهِ وَاتَّقُوهُ وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَلا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٣١)مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَکَانُوا شِیَعًا کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ) (٣٢)
روی خود را خالصانه متوجّه آئین (حقیقی خدا، اسلام) کن. این سرشتی است کــه خداوند مـردمان را بـر آن سرشته است. نباید سرشت خدا را تغییر داد (و آن را از خداگرائی به کفرگرائی، و از دینداری بـه بـی‌دینی، و از راستروی به کجروی کشـاند). ایـن است دیـن و آئین محکم و استوار، و لیکـن اکثر مـردم (چنین چیزی را) نمی‌دانند. (ای مردم! رو به خدا کنید و با توبه و اخلاص در عمل) به سوی خدا برگشته، و از (خشم و عذاب) او بپرهیزید، و نماز را چنان که باید بگزاریـد، و از زمـرۀ مشرکان نگردید، از آن کسانی که آئین خود را پراکنده و بـخش بـخش کرده‌اند و به دسته‌ها و گروههای گوناگونی تقسیم شده‌اند. هـر گروهی هـم از روش و آئینی کـه دارد خرسند و خـوشحال است (و مـکتب و مذهب ساختۀ هوا و هوس خود را حقّ می‌پندارد).
این رهنمود به رو کردن به آئـین راست و درست در موعد و در جای مـناسب خود میآید به دنبال آن چرخشها و گر‌دشهائی که در لابلای جهان هستی و در صحنه‌های آن، و در ژرفاهای نفس و در زوایای فطرت آن، صورت گرفته است . . . ایـن رهنمود در وقت مناسب خود میآید بدان هنگام که دلهائی کـه دارای فطرت سالم هستند آمادگی پذیره رفتن و پذیرش آن را پیدا کرده‌اند، همان گونه که دلهای مـنحرف هر گونه حجّتی و هر گونه دلیلی را از دست داده‌انـد، و بدون هر گونه توشه‌ای و بدون هر گونه اسلحه‌ای که داشته باشند متوقّف مانده‌اند و برجای ایسـتاده‌اند . . . ایـن دلیل نیرومندی است که قـرآن آن را آشکـارا بیان میدارد، دلیل نیرومندی که دلهـا در برابرش توان ایستادن ندارند، و درونها نمی‌توانند آن را نپذیرند.
(فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا ).
روی خود را خالصانه متوجّه آئین(حقیقی خدا، اسلام) کن.
راست و درست رو به آئین خدا کن. چه این آئین است که جلوگیری می‌کند از هواها و هوسهای گوناگون و پراکنده‌ای که بر حقّ و حقیقت تکیه ندارند، و از علم و دانش مدد و یـاری نمی‌گیرند، و بلکه از شهوتها و لذّتها، و از کششها و جهشها، بدون هر گونه ضابطه و قاعده‌ای، و بدون هر گونه دلیـلی و حجّتی، پـیروی می‌کنند . . . به آئین خدا خالصانه رو کن، و از هر آئینی جدای از این آئین روی بگردان، و به اوامر و نواهی این آئین گوش فرا بده نه به چیز دیگری:
(فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ).
این سرشتی است که خداوند مردمان را بر آن سرشته است. نباید سرشت خدا را تعییر داد.
روند قرآنی بدین وسیله میان فطرت نـفس بشری و سرشت این دین ارتباط برقرار می‌سازد. هر دوی آنها ساختار خدایند، و هر دوی آنها با قانون هستی موافق و همآوایند، و هر دوی آنـها در سرشت و در رویکرد هماهنگ با یکدیگرند. خدائی که دل بشری را آفریده است، هم او است که این آئین را فرو فرستاده است تا بر دل فرمان براند و دل را بگرداند و بیماری آن را دوا بکند و آن را از انحراف بازدارد و بر راه راست بدارد.خدا آگاه‌تر از هر کسی دربارۀ بندگان خود است، و خدا دقیق و بس آگاه است. فطرت ثابت و استوار است، و دین هم ثابت و استوار است:
(لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ).
نباید سر شت خدا را تغییر داد.
هنگامی که درونها از فطرت منحرف می‌شوند جز این دین هماهنگ با فطرت، آنها را به سوی فطرت برنمی گرداند، فطرت انسان و فطرت جهان.
(ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٣٠)
این است دین و آئین محکم و استوار، و لیکن اکثر مردم (چنین چیزی را) نمی دانند.
این است که از هواها و هوسهایشان بدون دانش و آگاهی پیروی می کنند، و از راه راست و درستی که به خدا می رسد منحرف می شوند و گمراه می گردند. رهنمود به رو کردن به آئین راست و درست و محکم و استوار، هر چند روی سخن با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است، ولـی مقصود از آن جملگی مؤمنان است. بدین جهت روند قرآن رهنمود ایشان را ادامه میدهد و پی مـی‌گیرد، و معنی رو کردن به دین و آئین را برایشان توضیح و شرح و بسط می دهد:
(مُنِیبِینَ إِلَیْهِ وَاتَّقُوهُ وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَلا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٣١)مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَکَانُوا شِیَعًا کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ) (٣٢)
(ای مردم! رو به خدا کنید و با توبه و اخلاص در عمل) به سوی خدا برگشته، و از (خشم و عذاب) او بپرهیزید، و نماز را چنان که باید بگزاریـد، و از زمـرۀ مشـرکان نگردید، از آن کسانی که آئین خود را پراکنده و بـخش بخش کرده اند و به دسته ها و گروه های گوناگونی تقسیم شـده اند. هر گروهی هم از روش و آئینی که دارد خرسند و خوشحال است(و مکتب و مذهب ساختۀ هوا و هوس خود را حقّ می پندارد.)
رو کردن به خدا، برگشتن به سوی خدا و عودت در هر کاری بدو است. این هم تقوا و پرهیزگاری ، حسّاسیّت درون، در نظر داشتن خدا و حاضر و ناظر دیدن او در پنهان و آشکار، و او را در کنار هر حرکتی و هر سکونی آماده دیدن است. رو کردن به خدا، اقامۀ نـماز برای پـرستش خـالصانۀ خـدا است. رو کردن به خدا، یکتاپرستی خالصانه‌ای است که مؤمنان را از مشـرکان جدا می‌سازد.
روند قرآنی مشرکان را بدین گونه می‌شناساند:
(الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَکَانُوا شِیَعًا ).
آن کسانی کــه آئـین خود را پراکنده و بـخش بـخش کرده‌اند و به دسته‌ها و گروههای گـوناگونی تقسیم شده اند.
شرک دارای انواع و اقسـام و روشـها و شـیوه‌های بسیاری است. برخی از آنـان جـنّیان را شریک خـدا می‌گردانند، و برخی دیگـر فرشتگان را انباز خدا می‌نمایند، و بعضی از ایشان پدران و نیاکان را انباز او می‌گردانند. برخی از آنان هم شاهان و امیران را شریک خدا می‌کنند، و بعضی از آنان غـیبگویان و راهبان را شریک خدا می‌سازند. کسانی از ایشان هم درخـتان و سنگها را شریک می‌سازند، و بعضی از آنان ستارگان و سیّارگان را انباز می‌کنند. برخی از آنان هـم آتش را شریک می‌سازند، و کسانی از ایشان هم شب و روز را شریک می‌کنند. و بعضی از ایشان ارزشهای نادرست و علائق و آزها و طمعها را شریک می‌گردانند. گونه‌ها و شیوه‌ها و سیماهای شرک به پایان نمی‌آید . . . و:
(کُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ) (٣٢)
هر گـروهی هـم از روش و آئـینی کـه دارد خرسند و خوشحال است (و مکتب و مذهب ساختۀ هوا و هـوس خود را حقّ می‌پندارد).
در صورتی که دین اسـتوار و پابرجا و راست و درست یکی است و تغییر و تـحوّل نـمی‌شناسد و پراکنده و تکّه تکّه نمی‌شود، و پیروان خود را جز به سـوی خـدای یگـانه رهـنمون نـمی‌گردانـد و نمی‌راند، خدای یگانهای که آسمانها و زمـین بـه فرمان او پابرجا و استوارند، و هر که و هـر چـه در آسمانها و زمین است متعلّق بدو است، و همه در برابر او کرنش می‌برند و فرمانبرداری می‌کنند.
[1] مراد شرط و قرار بر سر مبلغی یا چیزی است. در خـبر دیگــری آمـده است که شرط و قرار بر سر مبلغی یا چیزی پیش از تحریم همچون شرط و قراری بوده است که نوعی قمار است.
[2] ترمذی از قول انس پسر مالک آن را استخراج کرده است.
[3] سورۀ مؤمنون آیۀ 12. برای تفسیر آن به جزء هـیجدهم، صفحۀ 301-310 مراجعه شود.
سوره‌ی روم آیه‌ی 60-33
(وَإِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ (٣٣)لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (٣٤)أَمْ أَنْزَلْنَا عَلَیْهِمْ سُلْطَانًا فَهُوَ یَتَکَلَّمُ بِمَا کَانُوا بِهِ یُشْرِکُونَ (٣٥)وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذَا هُمْ یَقْنَطُونَ (٣٦)أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (٣٧)فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ ذَلِکَ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (٣٨)وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ رِبًا لِیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ زَکَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (٣٩)اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذَلِکُمْ مِنْ شَیْءٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ (٤٠)ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (٤١)قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ (٤٢)فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ (٤٣)مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلأنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ (٤٤)لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ (٤٥)وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیَاحَ مُبَشِّرَاتٍ وَلِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَلِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (٤٦)وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَکَانَ حَقًّا عَلَیْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ (٤٧)اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَابًا فَیَبْسُطُهُ فِی السَّمَاءِ کَیْفَ یَشَاءُ وَیَجْعَلُهُ کِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ (٤٨)وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِینَ (٤٩)فَانْظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَةِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِی الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ ذَلِکَ لَمُحْیِی الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٥٠)وَلَئِنْ أَرْسَلْنَا رِیحًا فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ (٥١)فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ (٥٢)وَمَا أَنْتَ بِهَادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (٥٣)اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَیْبَةً یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَهُوَ الْعَلِیمُ الْقَدِیرُ (٥٤)وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَةٍ کَذَلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ (٥٥)وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالإیمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتَابِ اللَّهِ إِلَى یَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا یَوْمُ الْبَعْثِ وَلَکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (٥٦)فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ (٥٧)وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَلَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآیَةٍ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلا مُبْطِلُونَ (٥٨)کَذَلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ (٥٩)فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ) (٦٠)
این مرحله از سوره در حولانگاه اصیل خود به پـیش می‌رود، جولانگاه همگانی و عامی کـه قضا و قدر مردمان و قضا و قدرت رخدادها بدان وابسته است. جولانگاهی است که قوانین و سنن زندگی، و قوانین و سنن دین راست و درست و اسـتوار و پـابرجـا در آن هماهنگ و همآوا می گردد، بدون هر گونه تعارضی و بدون هر گونه برخوردی که پیش بیاید.
روند قرآنی در این مرحله، شکلی از دگرگونی هواها و هوسهای بشری را در برابر ثبات قوانـین و سـنن، و شکلی از عقائد شرک را در مقابل نیروی دین راست و درست و استوار و پابرجا ترسیم می‌کند. نفس انسانها را هم در شادی و اندوه و در وقت افزایش و کاهش رزق و روزی، به تصویر می‌زند. مردمان در ارزیابیها و جهان‌بینیهایشان پریشان و مضطرب می‌گردند مادام که به ترازوی خدا متوسّل نشوند و تکیه نکنند که هرگز
بالا و پائین نمی‌افتد و شاهین آن کج و کژ نمی‌شود، و مادام که مردمان به قضا و قدر خدا برنگردند، خدائی که رزق و روزی را برای هر کس که بخواهد توسعه میدهد و فراوان می‌کند، و برای هر کس که بخواهد توسعه میدهد و فراوان می کند، و برای هر کس که بخواهد رزق و روزی را تنگ مـی‌گردانـد و انـدک می‌نماید. رونـد قرآنی به مناسبت رزق و روزی، انسانها را به راهی رهنمود میدارد کـه دارائی را افزایش میدهد و آن را پاک و پاکیزه می‌سازد، راهی که سازگار با روش راست و درست و استوار و پابرجا است، و همساز با مشتری است که انسان را به حـقّ و حقیقت می‌رساند. روند قرآنی انسانها را بدین وسیله به شناخت خـدای روزی‌رسـانی برمیگرداند که می‌میراند و زنده می‌گرداند. و امّا انبازهائی که آنها را بجز خدا به خدائـی گرفته‌انـد و شـریک آفریدگار جهانشان می‌شمارند، چه کارهائی را انجام مـی‌دهند؟ روند قرآنی مردمان را متوجّه تباهی و فسادی می‌سازد که عقیده شرک در هر مکانی به بار میآورد. همانگونه قرآن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را و مسلمانان را بـه ماندگاری و استواری بر برنامۀ راست و درست و استوار و پایدار خودشان رهنمود می‌نماید. از ایشان می‌خواهد که بر این راستا بمانند و بروند پیش از این که روزی فرارسد که در آن هیچ گونه کاری و هیچ گونه کسبی صورت نمی‌پذیرد. بلکه در آن حساب و کتاب و جزا و سزای کارهائی در میان است که در دنیا می‌کرد‌ه‌انـد. روند قرآنی در وقت سخن از رزق و روزی خدا، دلهـای مردمان را به انواع و اقسامی از رزق و روزی توجّه میدهد. از آن جمله رزق و روزی مربوط به زندگی مادی آنان را مطرح می‌سازد، از قبیل آبی که از سوی آسمان نازل می‌گردد و زمـین را پس از مرگ زنـده می گرداند. کشتیها در آبها با اجازۀ خدا حرکت می‌کنند. رزق و روزی دیگــری ایــن آیـاتی است کـه بر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نازل می‌گردند تا دلهای مرده و جانهای فسرده را زنده گردانند، ولی آنان راهیاب نمی‌شوند و
رهـنـمودهای آن آیـات را نمی‌شنوند و برابر آنـها نمی‌روند. روند قرآنی مردمان را به چرخش و گردش دیگری میبرد که گشت و گذاری در اوضاع و احوال پیدایش خودشان و زندگی و حیات خـودشان است از آغاز تا آن زمان که به پیش آفریدگارشان برمی‌گردند، و در آن روز معذرت‌خواهی کسانی سودمند نمی‌افتد که ستم کرده‌اند، و برایشان جلب رضایت نـمی‌شود و خشنودی خدا درخواست نمی‌گردد . . . این مرحله به پایان میآید با رهنمود پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به استقامت و پایمردی و در پیش گرفتن صبر و شکیبائی تا بدان گاه که وعدۀ راست و درست و مورد اطمینان و اعتماد خدا تحقّق پیدا می کند و در می‌رسد.
*
(وَإِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ (٣٣)لِیَکْفُرُوا بِمَا آتَیْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (٣٤)أَمْ أَنْزَلْنَا عَلَیْهِمْ سُلْطَانًا فَهُوَ یَتَکَلَّمُ بِمَا کَانُوا بِهِ یُشْرِکُونَ (٣٥)وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذَا هُمْ یَقْنَطُونَ (٣٦)أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٣٧)
هر زمان که مصائب و بلایای بزرگی (همچون طوفانها و زلزله‌هــا و شـدائــد دیگـر) بــه انســانها بـرسد، پــروردگارشان را بـه فـریاد مـی‌خوانند (و جز او را کاشف مصائب و دافع بلایا نمی‌دانند) و بـدو پناهنده می‌گردند. سپس به مجرّد ایـن کـه (حوادث زیـانبار و مصائب برطرف شد و) خداوند مرحمتی از جانب خود در حقّ ایشان روا دید (و نعمتی بـدیشان داد) ناگهان گروهی از آنان بـرای پـروردگارشان شـریک و انباز قرار می‌دهند (و به خداگونه‌ها و بتها معتقد می‌شوند و از راسـتای راه بــه در مـی‌روند. بگذار ایـن افراد کم ظرفیت مشرک) نعمتهائی را که ما بدانان داده‌ایم کفران کنند و نــاسپاس گذارند. (ای منکران! از نـعمتهای زودگذر چند روزۀ دنیا) بهره‌مند شـوید و لذّت بـبرید، امّا بـه زودی نـتیجۀ شـوم و سـرانـجام وخیم اعمال خویش را) خواهید دانست. آیا ما دلیل گویا و روشـنی برای آنان نازل کرده‌ایم کـه شـرک ایشان را موجّه و پسندیده می‌شمارد؟! هر گاه به مردمان مرحمتی بکنیم و نعمتی برسانیم، از آن سرمست و مغرور می‌گردند، و اگر رنــج و بـلائی بـه خـاطر کـارهائی کـه کـرده‌اند گریبانگیرشـان شود، فوراً (از رحمت خدا) مأیوس و ناامید می‌گردند. آیا آنان نمی‌دانند که خداوند روزی را برای هر کس که بخواهد گسترده و فراخ و برای هر کس که بخواهد تنگ و کم می‌گرداند؟ (پس نباید نعمت دنـیا انسان را مغرور، یا فقر و فاقه انسان را مأیوس سازد). قطعاً در این (افزایش و کاهش نـعمتی کـه حکمت خدا مقتضی می‌داند) نشانههای آشکاری (و دلائل بـارزی است بر این کـه کـارها بـه دست دیگری) است، بـرای کسانی که (حقّ و حقیقت را) باور میدارند.
ایـن تـصویری است از نفس انسـانی کـه از ارزش استواری مدد و یاری نمی‌گیرد، و برابر روش روشنی حرکت نمی‌کند. تصویری از همچون نفسی است، نفسی که میان انفعالهای عارضی، و اندیشه‌های گذرا، و بالا و پائین افتادن با امواج حادثه‌ها و سیلابهای زندگی، حرکت می‌کند. هنگامی که زیان و ضرر و بلا و مصیبتی دست میدهد مردمان پروردگارشان را یاد می‌کنند، و به نیروئی پناه می‌برند که جز او پناهی نیست، و نجاتی ممکن نیست مگر با برگشت بدو و استمداد از او. ولی زمانی که ابر غم زدود، و شدّت و سختی برطرف شد، و خدا از جانب خود رحمتی بدیشان نمود:
(إِذَا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ) (٣٣)
ناگهان گروهی از آنان برای پـروردگارشان شـریک و انباز قـرار مـی‌دهند (و بـه خداگـونه‌ها و بتها مـعتقد می‌شوند و از راستای راه به در می‌روند).
این دسته همان گروهی هستند که به عقیدۀ درستی که ایشان را به سوی برنامۀ راست و استواری رهبری کند تکیه نمی‌کنند. خوشی و رفاه، ناچاری و اضطراری را از یادشان میبرد که ایشان را به خدا پناهنده مـی‌کرده است، و سختی و شدّتی را فراموش می‌کنند که ایشان را به خدا برمی‌گردانده است. این کار آنان را به کفران نعمت هدایت و رحمتی می‌کشاند که خدا بدیشان داده است. آنان بجای شکر نعمت هدایت و رحمت، و ماندگاری بر توبه و انابت، ناشکری می‌کنند و از آئین خدا می‌گریزند.
در اینجا روند قرآنی این گروه را تهدید می‌کند، و این تهدید را با مشرکانی میآغازد و با مشرکانی نمودار می سازد که با رسالت محمّدی رویاروی می‌شدند. خطاب بدیشان سخن میگوید، و آنان را از زمرۀ همچون گروهی قلمداد می‌کند:
(فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ) (٣٤)
(از نعمتهای زودگذر چند روزۀ دنیا) بهره‌مند شوید و لذّت ببرید، امّا (به زودی نتیجۀ شوم و سرانجام وخیم اعمال خویش را) خواهید دانست.
این تهدید ضمنی پیچیده‌ای است. تهدید وحشتناکـی است. انسان از تهدید حـاکـمی یا رئـیسی هراسان می‌شود، چه رسد به ایـن که ایـن تـهدید از سوی هستی بخش این جهان عظیم باشد، آن هستی بخش که همۀ جهان را با واژهای پدید آورد:
(کُنْ ! : بشو!).
(فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ) (٣٤)
بهره‌مند شوید و لذّت ببرید، امّا خواهید دانست!.
بعد از این تهدید هراسانگیز، روند قرآنی برمی‌گردد و با یک پرسش انکاری از سند ایشان در این شرکی که نعمت خدا و رحمت او را بدان پاسخ می‌گویند و پاداش می‌دهند، و از سند این کفری که بدان منتهی می‌شوند می‌پرسد:
(أَمْ أَنْزَلْنَا عَلَیْهِمْ سُلْطَانًا فَهُوَ یَتَکَلَّمُ بِمَا کَانُوا بِهِ یُشْرِکُونَ) (٣٥)
آیا ما دلیل گویا و روشنی برای آنان نازل کرده‌ایم که شرک ایشان را موجّه و پسندیده می‌شمارد؟!
هیچ کسی را نسزد که چیزی از کار و بار عقیدۀ خود را جز از خدا دریافت دارد. آیا ما دلیل و برهان قاطع و نیرومندی را برایشان نازل کرده‌ایم، دلیل و برهانی که دالّ بر این شرک و گواه بر این انبازی باشد که در پیش می‌گیرند و می‌ورزند؟ این سؤال یک پرسش انکاری ریشخند آمیزی است. پرده از سخافت و نادرستی عقیدۀ شرکی برمی‌دارد که مستند به هیچ دلیل و برهانی و استوار بر هیچ حجّت مستدلّی نیست. از دیگر سو این سؤال یک پرسش تقریری است و مقرّر میدارد که هیچ چیزی عقیده نمی‌گردد مگر آن چیزی که از سوی خدا نازل گردد و بیاید، و دلیل و برهانی از جانب خدا دربر داشته باشد. در غیر این صورت هر چیزی که باشد سست است.
گذشته از این، روند قرآنی صفحۀ دیگری از صفحات نفس بشری را نشان میدهد که در وقت فـرا رسـیدن رحمت خدا چگونه برخیها شاد و شنگول می‌شوند و از خود درمی‌گذرند و گول می‌خورند و سر از پـای نمی‌شناسند. و به هنگام شدّت بلا و گرفتاری یأس و نا امیدی از رحمت خدا بدیشان رو می‌کند:
(وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذَا هُمْ یَقْنَطُونَ) (٣٦)
هر گاه به مردمان مرحمتی بکنیم و نعمتی برسانیـم، از آن سرمست و مغرور می‌گردند، و اگر رنج و بلائی به خاطر کارهائی که کرده‌اند گریبانگیرشان شود، فوراً (از رحمت خدا) مأیوس و ناامید می‌گردند.
این هم تصویری از نفسی است که با خطّ سـیر ثابتی ارتباط ندارد، خطّ سیری که کارهای خود را در همۀ احوال با آن مقایسه کند و بسنجد، و ترازوی دقیقی در دست ندارد که شاهین آن با دگرگونیهای اوضاع بالا و پائین نیفتد و این سو و آن سو نرود. مراد از «النّـاس: مردمان» در اینجا کسانی است که با آن ـ سیر پیوند ندارند، و با آن ترازو نمی‌کشند و نمی‌رسنـد. آنان از رحمت خدا آن اندازه شاد و سرمست می‌شوند که منبع و سرچشمۀ رحمت، و حکمت و فلسفۀ آن را فراموش می‌کنند. از این رحمت پر و بال می‌گیرند و به پـرواز درمی‌آیند، و در آن غرق می‌گردند، و شکردهندۀ نعمت را نمی‌گویند، و متوجّه امتحان و آزمونی نیستند که در نعمت وجود دارد. تـا وقتی که اراده و مشـیّت خدا می‌خواهد به سبب کاری که کرده‌اند یقۀ ایشان را بگیرد و حالت «سیّئةٌ: بـدی» را بدیشان بـچشاند. ایـن گونه مردمان همچنین از حکمت و فلسفه‌ای که در امتحان و آزمون شدّت و سختی خدا وجود دارد بی‌خبر و نابینا می‌شوند، و همۀ امید خود را از دست مـی‌دهند، امـید این که یزدان جهان غم و اندوه را از ایشان بزداید و بلا و مصیبت را بـرکنار نـماید. از رحـمت خـدا نـاامـید می‌شوند و مأیوس از فرا رسیدن گشایش کار می‌گردند . . . ایـن کـار دلهـائی است کـه از خـدا مـی‌برند و می‌گسلند، و قوانین و سنن او را درک و فهم نمی‌کنند، و حکمت و فلسفۀ کارهایش را نمی‌شناسند. این چنین کسانی هستند که ناآگاه و نادان بشمارند، و تنها ظاهر و نمادی از زندگی دنیا را می دانند!
روند قرآنی با یک پرسش انکاری بر این تصویر پیرو می‌زند، و در آن پیرو از کار و کوتاه‌بینی و بینش کور ایشان اظهار شگفت می‌کند. کـارها در وقت شـادی و اندوه و داشتن و نداشتن از قانون ثابتی پیروی می‌کنند، و به اراده و مشیّت خداوند سبحان برمی‌گردند. او است که رحمت مرحمت می‌فرماید، و او است که با سختیها و دشواریها انسان را می‌آزماید، و رزق و روزی را برابر قوانین و سنن و حکمت و فلسفۀ خود افزایش و کاهش میدهد. این امر هم در هر وقت و زمانی روی میدهد، و لیکن آنان نمی‌بینند:
(أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَیَقْدِرُ ؟).
آیا آنان نمی‌دانند که خداوند روزی را برای هر کس که بخواهد گسترده و فراخ و برای هر کس که بخواهد تنگ و کم می‌گرداند؟ (پس نباید نعمت دنیا انسـان را مغرور، یا فقر و فاقه انسان را مأیوس سازد).
نباید به هنگام نعمت فراوان شاد و شنگول و سرمست و مغرور شد، و به هنگام کمی نعمت و تنگی معیشت مأیوس و ناامید گردید. چون اینها اوضـاع و احـوالی است که برابر حکمت خدا گریبانگیر مردمان می‌شود و بدیشان دست میدهد. دل با ایمان با آگاهی از ایـن حکمت می‌داند که همه چیز در دست خدا است و بدو برگشت داده می‌شود، و همه چیز برابر قـانون و سنّت ویژه، و مطابق با نظم و نظام ثابت، صورت میپذیرد، هر چند که اوضاع و احوال دگـرگون شـود و تبدیل و تحو‌یل به خود بیند:
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٣٧)
قطعاً در این (افزایش و کاهش نـعمتی که حکمت خدا مقتضی می‌داند) نشانههای آشکاری (و دلائل بـارزی است بر این کـه کـارها به دست دیگری) است، بـرای کسانی که (حقّ و حقیقت را) باور میدارند.
*
وقتی که خدا است که روزی را افزایش یا کـاهش میدهد، و او است که برابر اراده و مشیّت خود عـطاء می‌فرماید یا بازمی‌دارد، بدین منوال خدا برای مردمان راه را روشن می‌سازد، راهی که اموالشان در آن زیاد و فراوان می‌گردد و سودمند میافتد و سود میبرد. پس آن گونه نیست که آنان گمان می‌برند، بلکه آن گونه است که خدا ایشان را بدان رهنمود کند:
(فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ ذَلِکَ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (٣٨)وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ رِبًا لِیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ زَکَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ) (٣٩)
(چون چنین است) پس حقّ نزدیکان (که نیکوئی و صلۀ رحم است) و حقّ مستمندان و واماندگان در راه (که صدقه و زکات است) بده. این برای کسانی که ذات خدا را می‌جویند (و راه رضا و جزای الله را مـی‌پویند) بـهتر (از هر چیز دیگری است) و آنان (که چنین کنند) قطعاً رستگارند. آنچه را که به عنوان ربا می‌دهید تا از اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت (و بلکه خدا از آن می‌کاهد و نابودش می‌نماید)، و آنچه را که به عنوان زکات می‌پردازید و تنـها ذات خدا را منظور نـظر مـی‌داریـد، اینگونه کسـانی دارای پـاداش مضاعف خواهند بود.
مادام که اموال، اموال خدا است، و خدا آن اموال را به برخی از بندگانش داده است، و صاحب اصلی اموال که خدا است مقرّر فرموده است بخشی از این اموال بـه گروه‌ها و دسته‌هائی از بندگانش داده شود. این بخش را کسانی به آن گروه‌ها و دسته‌ها می‌دهند که اموال را در تصرّف دارند و از آن بهره‌مندند. بدین خاطر است که خدا این بخش از اموال را «حقّ» نامیده است. از زمرۀ همچون گروه‌ها و دسته‌هائی که در اینجا ذکر شده‌انـد، عبارتند از:
(ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ ).
نزدیکان و مستمندان و واماندگان در راه.
هنوز مقدار زکات تعیین نگردیده است، و مستحقّان آن محدود و مجبور نشده‌اند، ولی اصل اساسی زکـات مقرّر گردیده است. این اصل این است که اموال متعلّق به خدا است، چون که خدا دهندۀ اموال است، و گروه‌ها و دسته‌هائی از محتاجان و نیازمندان در آن اموال حقّ و حقوقی دارند، و آن حقّ و حقوق از سوی صاحب حقیقی اموال مقرّر شده است. از راه کسی به دستشان می‌رسد که آن اموال را در اختیار دارد . . . این اصل بنیادین دیدگاه اسلامی دربارۀ اموال است. همۀ شاخه‌ها و فروع در نظریّۀ اقتصادی اسلام بدین اصل بنیادین برمی‌گردد. پس مادام که اموال متعلّق به خدا است، در این صورت اموال تابع قوانین و مقرّراتی است که خدا دربارۀ اموال وضع می‌کند و مشخّص می‌فرماید. زیرا خدا مالک اصلی اموال است، و باید در راه و روش به دست آوردن اموال، و در راه و روش رشـد و نموّ و افزایش دادن اموال، و یا در راه و روش خرج کردن اموال، تابع قوانین و مقرّرات خدا شد و بر آن رفت که او فرمان میدهد. آن کسی که اموال را در اختیار دارد آزاد نیست هر گونه که خود بخواهد در اموال خود دخل و تصرّف کند و به خرج و هزینۀ آن بپردازد.
این خدا است که در اینجا صاحبان اموال، یعنی کسانی را که به عنوان امناء اموال برگزیده است، به بهترین راه‌ها و روشهای رشد و نـموّ دادن و رسـتگار شدن، راهنمائی می‌کند. ایـن بهترین راه و روش دادن حقّ خویشاوندان و مستمندان و واماندگان در راه است، و به طور کلّی خرج کردن اموال در راه ذوا‌لجلال است:
(ذَلِکَ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (٣٨)
این برای کسانی که ذات خدا را می‌جویند (و راه رضا و جزای الله را می‌پویند) بهتر (از هر چیز دیگری است) و آنان (که چنین کنند) قطعاً رستگارند.
برخی از مردمان تلاش می‌کردند اموال خود را با عطاء کردن هدایائی به اشخاص ثـروتمند افزایش دهند. هدایائی به افراد دارا بدهند تا هدایائی چـندین برابر هدایای خود بدیشان بازگردانده شود! خداوند بزرگوار برایشان روشن فرمود که این راه و روش، راه و روش حقیقی رشد و نموّ دادن و فزونی بخشیدن اموال نیست:
(وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ رِبًا لِیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ).
آنچه را که به عنوان ربـا مـی‌دهید تـا از امـوال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نـخواهد یافت (و بلکه خدا از آن می‌کاهد و نابودش مـی‌نماید).
این چیزی است که روایتها دربارۀ مقصود این آیه بیان میدارند، هر چند که این نصّ به طور عام شامل هـمۀ راه‌ها و روشهائی می‌شود که مردمان می‌خواهند در آن راه‌ها و بدان روشها و به هر شکلی از اشکال اموال و دارائی خود را افزایش دهند و فزونی بخشـد[1]. . . در عین حال برای مردمان بیان داشته است که راه و روش حقیقی رشد و نموّ بخشیدن و افزایش دادن کدام است:
(وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ زَکَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ) (٣٩)
و آنچه را که به عنوان زکات می‌پردازید و تنها ذات خدا را منظور نظر می‌دارید، اینگونه کسانی دارای پـاداش مضاعف خواهند بود.
این وسیلۀ تضمین شده برای چندین برابر کردن دارائی است: دادن امـوال بدون مقابل و بدون انـتطار چشم‌داشتی بجای آن. بلکه تنها منظور از آن رضای خداوند بزرگوار باشد و بس. مگر خدا نیست که رزق و روزی را افزایش و کاهش میدهد؟ آیا خدا نیست که به مردمان نعمت عطاء می کند یـا نعمت را از ایشـان بازمی‌گیرد؟ او است چیزی را که بخشندگان به خاطر یزدان می‌بخشند چندین برابر میگردانـد. او است که اموال رباخواران و ریاکـاران را کـاهش مـی‌دهد، آن کسانی که اموال خود را برای خودنمائی و روی آوردن مردمان بدیشان هزینه کرده‌اند و داده‌اند . . . این حساب دنیوی است، و حساب اخروی برجای خود باقی است، و در آنجا هم پاداش مؤمنان چون ایشان چندین برابر می‌شود. پس این معامله‌ای است که هم در اینجا و هم در آنجا سود میبرد!
*
از زاویۀ رزق و روزی و کسب و کار، به چاره‌جوئی و چاره‌سازی مسألۀ شرک میپردازد، و اثرات این مسأله را در زندگانی آنان و در زندگانی افراد پیش از ایشان پیجوئی می‌کند، و فرجام کار مشرکان پیشین را نشان میدهد، فرجامی که آثار برجای ماندۀ مشرکان بر آن گواه است:
(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذَلِکُمْ مِنْ شَیْءٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ (٤٠)ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (٤١)قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ) (٤٢)
خدا کسی است که شما را آفریده است، سپس (با عطاء کردن وسـائل مادی و معنوی کسب و تهیّۀ زمینۀ معاش و آماده‌سازی محیط زیست) بــه شما روزی رسـانده است. بعد شما را مـی‌میراند، سـپس دوبـاره زنده‌تان می‌گرداند. آیا در میان انبازهایتان (که برای خدا گمان میبرید) کسی هست که چیزی از این (کارهای آفرینش و روزی‌رسانی و میراندن و رنده گرداندن) را انجام دهد؟ خدا دورتر و برتر از این است که برای او به انباز معتقد شوند (و او را در کنار بتهای سنگی و معبودهای ساختگی قرار دهند. همیشه چنین بوده است که) تباهی و خرابی در دریا و خشکی به خـاطر کارهائی پـدیدار گشته است که مردمان انجام می‌داده‌اند. بـدین وسـیله خدا سـزای بـرخی از کارهائی را که انسـانها انجام می‌دهند بدیشان مـی‌چشاند تا این که آنان (بیدار شوند و از دست یازیدن به معاصی) برگردند. (ای پیغمبر! به مشرکان) بگو: در زمین بگردید و بنگرید سرانجام کار پیشینیان به کجا کشیده است. (خواهید دید که خدا آنان را هلاک، و خانه و کاشانۀ ایشان را ویران کـرده است، زیرا که) بیشتر آنان مشـرک بـوده‌اند (و شـرک مـایۀ تباهی است).
خدا مشرکان را با واقعیّت کارشان و حقائق حالشان رویاروی می‌گرداند، حقائقی که نمی‌توانند بدین چیز معتقد شوند که تنها خدا آن حقائق را آفریده است و پدیدار گردانده است. یا نـمی‌توانـند گمان برند که خدایان ادّعائی ایشان در آفرینش و پیدایش آن حقائق شرکت داشته‌اند. خدا مشرکان را رویاروی گردانـد به این که خدا ایشان را آفـریده است، و او است که بدیشان رزق و روزی رسانده است، و خدا است که آنان را می‌میرانـد، و او ایشـان را زنـده می‌دانـد. آفرینش و پیدایش برایشان روشن است و بدان اقرار و اعتراف می‌نمایند، و امّا رزق و روزی، آنان نمی‌توانند گمان برند که خدایان ادّعائی ایشـان، بدیشان رزق و روزی می‌رسانند. راجع به میراندن هم هیچ گونه دلیلی جز دلائل قرآن دربارۀ آن در دست ندارند، و جز آن چیزهائی که قرآن راجع بدان اظـهار میدارد سخنی نمی‌توانند بگویند. زنده گرداندن مانده است که مشرکان دربارۀ آن ستیزه و جدال می‌کردند. خدا در لابلای این چیزهای مسلّم از زنده گـردانـدن صحبت میدارد تا با این وسیلۀ یگانه و شگفتی که فطرتشان را مـخاطب مـی‌سازد و از فـراسـوی انحرافی که گریبانگیرشان گردیده است با فطرتشان سخن میگوید. فطرت هم نمی‌تواند کار زنده شدن دوباره و رستاخیز و برگشت به زندگی مجدّد را انکار نماید. آن گاه از ایشان می‌پرسد:
(هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذَلِکُمْ مِنْ شَیْءٍ ؟).
آیا در میان انبازهایتان (که برای خدا گمان مـی‌برید) کسـی هست کــه چیزی از ایـن (کـارهای آفرینش و روزی‌رسانی و مـیرانـدن و زنـده گـردانـدن) را انـجام دهد؟.
منتظر پاسخ ایشان نمی‌ماند. چه این پرسش برای نفی است و به صورت سرکوبی آمده است و نیازمند پاسخ نمی‌باشد! تنها پیروی، برای تقدیس و تسبیح خدا بر آن زده می‌شود:
(سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ) (٤٠)
خدا دورتر و برتر از این است که برای او به انباز معتقد شــوند (و او را در کنار بـتهای سنگی و معبودهای ساختگی قرار دهند).
آن گاه برایشان پرده از ارتباط احوال و اوضاع زندگی با اعمال و افعال مردمان و کسب و کارشان برمی‌دارد. بیان میدارد که تباهی دلها و عقائد و اعمال آنان فساد و تباهی در زمین را پدید میآورد، و خشکی و آبی زمین را از این فساد و تباهی پر مـی‌سازد، و فساد و تباهی را بر زمین چیره می‌گرداند:
(ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ ).
(همیشه چنین بوده است که) تباهی و خرابی در دریا و خشکی به خاطر کارهائی پدیدار گشته است که مردمان انجام می‌داده‌اند.
پیدایش تباهی و فساد و چیره شدن آن بدین شکل، بیهوده و سـرسری صـورت نمی‌پذیرد، و از روی تصادف پدیدار و نمودار نمی‌شود. بلکه برابر تدبیر و تقدیر و قوانین و سنن خدا روی میدهد و سلطه پیدا می‌کند:
(لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا ).
بدین وسیله خدا سزای برخی از کارهائی را که انسانها انجام می‌دهند بدیشان می‌چشاند.
شرّ و فساد کرده‌اند و به آتش آن باید بسوزند، و باید به سبب شرّ و فسادشان رنج و بلا ببینند:
(لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ) (٤١)
تـا ایـن که آنـان (بـیدار شـوند و از دست یازیدن بـه معاصی) برگردند.
تا این که آنان برگردند و تصمیم بر مبارزۀ با تباهی و فساد را بگیرند، و به سوی خدا و کار خوب و طیّ خطّ سیر راست و درست برگردند.
در پایان ایـن گشت و گـذار، ایشـان را مـی‌ترساند و برحذر میدارد از این کـه همان مصیبت‌ها و بلاهائی بدیشان برسد که به مشرکان پیش از ایشـان رسـیده است، و آنان عاقبت بسیاری از ایشان را می‌دانـند، و عاقبت ایشان را در آثار برجای مانده‌شان می‌بینند بدان هنگام که در زمین به سیر و سیاحت و کوچ و مسافرت میپردازند و در راه از کنار آثارشان می‌گذرند:
(قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ) (٤٢)
(ای پیغمبر! به مشرکان) بگو: در زمین بگردید و بنگرید سرانجام کار پیشینیان به کجا کشیده است. (خواهـید دید که خدا آنان را هلاک، و خـانه و کـاشانۀ ایشـان را ویران کرده است، زیرا که) بیشتر آنان مشرک بوده‌اند (و شرک مایۀ تباهی است).
عاقبت ایشان همان است که می‌بینند وقتی که در زمین به سیر و سیاحت و کوچ و مسافرت می‌روند. این هم عاقبتی است که کسی را تشویق و ترغیب نمی‌کند که این راه را طی کند.
*
هنگامی که بدین مقطع می‌رسند به راه دیگری اشاره می‌کند که رونـدگان آن گـمراه نمی‌شوند، و به افق دیگـری اشـاره می‌کند که قصدکنندگان آن ناامـید نمی‌شوند.
(فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ (٤٣) مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلأنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ (٤٤)لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ) (٤٥)
روی خود را به سوی آئین استوار و ماندگار (اسلام که سازگار با فطرت انسانی و مبنی بر یکتاپرستی است) متوجّه گردان، پیش از آن که روز عظیمی (قیامت نـام) فرارسد که هیچ کسی نمی‌تواند آن را از خدا (به هم زند و از وقوع آن) جلوگیری کـند. در آن روز مـردمان بـه دســته‌ها و گروههای مختلف تـقسیم مـی‌گردند: (بهشتیان و دوزخیان، و هـر یک بـا درجـات و درکـاتی خـاصّ). کسـانی کـه کـافر شـوند، کفرشان بـه زیـان خــودشان است (و وبــال آن عـاقبت دامـنگیرشان می‌گردد) و کسانی که (ایمان داشـته و) کارهای نـیکو انجام دهند، (راه بهشت سرمدی و نعیم ابدی را) بـرای خود مهیّا می‌سازند. (مردمان از هم جدا مـی‌گردند) تـا خداوند از فضل و لطف خود پاداش کسانی را بدهد که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته و بایسته کرده‌اند، (چرا که ایشان محبوبان خدایـند) ولی خدا کـافران را دوست نمی‌دارد (تا ایشان را به حساب آورد و از آنان سخن بگوید).
تصویری را کـه از رویکـرد به دین راست و درست می‌کشد، تصویر الهام‌بخشی است که از کمال رویکرد، و از جدّی بودن و استواری آن، تعبیر می‌کند:
(فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ ).
روی خود را به سوی آئین استوار و ماندگار (اسـلام که سازگار با فطرت انسانی و مبنی بر یکتاپرستی است) متوجّه گردان.
در این تـصویر اهـتمام ورزیـدن و بـیدار و هوشیار گردیدن و چشم امید دوختن، و نگریستن به جهت والا و افق بالا و رویکرد استوار در میان است.
این رهنمود برای نخستین بار در این سوره آمده است به مناسبت سخن از هواها و هوسهای جوراجـور و از حزبها و دسته‌های گوناگون. در اینجا هم این رهنمود آمده است به مناسبت انبازها، روزی و چندین برابر شدن آن، فساد و تباهی ناشی از شرک، آنچه مردمان می‌کشند و می‌چشند در زمین به سبب ظهور فسـاد و چیره گردیدن تباهی، و سرانجام مشـرکان در زمین. بدین مناسبتها ایـن رهنمود میآید و سزا و جزای اخـروی و بهرۀ مؤمنان و کافران را در آنجا بیان میدارد، و ایشان را می‌ترساند از روزی که هیچ کسی نمی‌تواند جلو آن را بگیرد و نگـذارد کـه خـدا چـنین روزی را پدیدار گرداند، روزی که مردمان در آن به دو دسته و گروه تقسیم می‌شوند:
(مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلأنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ) (٤٤)
کسانی که کافر شوند، کفرشان به زیان خودشان است (و وبال آن عاقبت دامنگیرشان می‌گردد) و کسانی کـه (ایمان داشته و) کارهای نیکو انجام دهند، (راه بـهشت سرمدی و نعیم ابدی را) برای خود مهیّا می‌سازند. «یَمْهدُونَ» به معنی «یُمَهّدُونَ» است که مراد آمـاده ساختن و مهیّا کردن است. انگار کسـانی کـه کـارهای نیک انجام می‌دهند، گهوارۀ آسایش خود را تـدارک می‌بینند، و راه یا جولانگاه خوش و آرامش خویش را مهیّا می کنند. همۀ این مفاهیم، سایه‌هائی است که فراهم میآید و هماهنگ می‌گردد تا سرشت کارهای نیکو و وظائف و تکالیف پسندیده را به تصویر بکشند. کسانی که کارهای پسندیده می‌کنند، در اصل برای خود گهوارۀ خوشبختی خودشان را آماده می‌کنند و تدارک می‌بینند، و اسباب و وسائل آسایش و آرامش خویشتن را مـهیّا می‌سازند، در همان لحظه‌ای که به کارهای نیکو و به انجام وظیفه میپردازند، نه بعد از گذشت آن لحظه. این هم سایه‌ای است که تعبیر سخن می‌افکند. آن تعبیر این است:
(لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ).
تا خداوند پاداش ،کسانی را بدهد که ایـمان آورده‌انـد و کارهای شایسته و بایسته کرده‌اند.
(مِنْ فَضْلِهِ).
از فضل و لطف خود.
چه هیچ کسی از فرزندان آدم با عـمل خود سزاوار بهشت نمی‌گردد، و هر اندازه کار بید نمی‌تواند شکر جزئی از فضل و لطف خدا را بجای آورد. خدا فضل و لطف و مرحمت خود را شامل مؤمنان مـی‌گرداند، و خداوند سبحان از کافران بیزار است و از ایشان بـدش می آید:
(إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکَافِرِینَ) .
قطعاً خدا کافران را دوست نمی‌دارد.
*
بعد از آن، روند قرآنی با ایشـان چرخش و گردش دیگری را میآغازد و در آن برخـی از نشـانه‌های شناخت یزدان را نشان میدهد، و بدانان می‌نمایاند که در این نشانه‌ها چه فضل و لطف و مهر و مرحمتی از خدا نهفته است، از قبیل روزی و رزقی که بدیشان عطاء می‌فرماید، و هدایت و رهنمودی که بر ایشـان نازل می‌نماید، و آنان با برخی از آن الطـاف و انعام آشنا می‌گردند، و با برخی از آنـها آشنا نـمی‌شوند. ایشان با وجود ایـن شکرگزاری نمی‌کنند و راهیاب نمی‌شوند:
(وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیَاحَ مُبَشِّرَاتٍ وَلِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَلِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (٤٦)وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَکَانَ حَقًّا عَلَیْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ (٤٧)اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَابًا فَیَبْسُطُهُ فِی السَّمَاءِ کَیْفَ یَشَاءُ وَیَجْعَلُهُ کِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ (٤٨)وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِینَ (٤٩)فَانْظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَةِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِی الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ ذَلِکَ لَمُحْیِی الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٥٠)وَلَئِنْ أَرْسَلْنَا رِیحًا فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ) (٥١)
از جملۀ نشانههای (دالّ بر قدرت) خدا ایـن است کـه خداوند بـادها را بـه عنوان مژده‌رسان (بـه نـعمتهای گوناگون، همچون نزول باران و تلقیح گیاهان و تکـان دادن آبهای فـراوان و تغییر هـوا و غیره) مـی‌فرستد. کشتیها هم با اراده و اجازۀ او به حرکت درآیند، و شما نیز از لطف و فضل الهی برخـوردار گـردید و (خدا را) سپاسگزار باشید. ما قبل از تو پیغمبرانـی را بـه سـوی اقوامشان فرستاده‌ایم و آنان دلائل واضح و آشکـاری (از معجزات ربّـانی و مـنطق عقلانی) بـرای ایـن اقوام آورده‌اند (و مردمان گروهی ایمان آورده و گروهی به مــخالفت بـرخـاسته‌انـد). پس مـا از بـزهکاران انـتقام گرفته‌ایم (و مؤمنان را یاری کرده‌ایم) و همواره یـاری مؤمنان بر مـا واجب بوده است. خدا کسـی است کـه بادها را وزان می‌سـازد و بادها ابرها را بـرمی‌انگـیزد. سپس خدا آن گونه که بخواهد ابرها را در (پهنۀ) آسمان مـی‌گسترانـد و آنـها را بـه صورت توده‌هائی بـالای یکدیگر انباشته و متراکم مـی‌دارد و (پس از تـلقیح، ای انســان) تـو مـی‌بینی که از لابلای آنـها بـارانــها فرو مـی‌بارد، و هنگامی که آن (بـاران حیات‌بخش) را بـر کسانی از بندگانش می‌باراند، آنان خوشحال و مسرور می‌کردند. هر چند که (لحـظاتی) پـیش از نـزول بـاران، ناامید و سرگردان بوده باشند. بـه آثـار (بـاران یـعنی) رحمت الهی بنگر کـه چگونه زمین را پس از مـردنش زنده می‌کند. آن کس (که زمین مـرده را این چنین بـا نـزول بـاران زنـده مـی‌کند) زنـده‌کنندۀ مردگان (در رستاخیز) است و او بر همه چیز توانـا است. اگر مـا بادی (داغ و سوزان) را وزان سازیم و بر اثـر آن (افراد ضعیف‌الایـمان) زراعت و بـاغ خود را زرد و پـژمرده ببینند، راه ناشکری و کفران پیش می‌گیرند.
یزدان سبحان در این آیات میان روان کردن بادها بـه عنوان مژده‌رسان، روانه کردن پیغمبران همراه با دلائـل روشن، کمک کردن و پیروز گرداندن مؤمنان تـوسّط پیغمبران، بارانـدن بارانـهای زنـدگی بخش و زندگی آفرین، و زنده گرداندن مـردگان و رسـتاخیز ایشان، گرد میآورد . . . این هم همایشی است که معنی ویژۀ خود را دارد . . . همۀ اینها از مرحمت خدا است، و همۀ اینها از قانون و سنّت خدا پیروی می‌کنند. مـیان نظم و نظام جهان، و رسالتهای پیغمبران که هدایت را به همراه داشته‌اند، و کمک کردن و پیروز گرداندن مؤمنان، پیوند استوار و رابطه محکمی است. همۀ اینها از زمرۀ آیات و نشانههای خدا است، و از جملۀ نعمت و رحمت او است. زندگی مردمان بدانها وابسته است، و همۀ آنها با نظام اصلی جهان تعلّق و ارتباط دارند.
(وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیَاحَ مُبَشِّرَاتٍ ).
از جملۀ نشانههای (دالّ بر قدرت) خدا ایـن است کـه خداوند بـادها را بـه عنوان مـژدهرسان (بـه نـعمتهای گوناگون، همچون نزول باران و تلقیح گیاهان و تکـان دادن آبهای فراوان و تغییر هوا و غیره) می‌فرستد.
بادها مژدۀ بارش بارانها را می‌دهند. آنان هم از روی تجربه و آگاهی خود می‌دانستند بـادهائی که موجب بارش بارانها می‌شوند کدامند، و از وزش آنها شـاد و خرّم می شدند.
(وَلِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ ).
تا شما را از رحمت خود بچشاند.
تا شما را از رحمت خود با آثار این مژده که سرسبزی و رشد و نموّ کشتزارها و گیاهان است برخوردار بگرداند و بچشاند.
(وَلِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ ).
و کشتیها هم با اراده و اجازۀ او به حرکت درآیند.
کشتیها به حرکت درمی‌آیند با نیروی بادها و به پیش راندن آنها، و یا با تشکیل رودبارها و رودخانه‌هائی که از آب بارانها فراهم می‌آیند، و کشـتیها در آنـها به حرکت درمی‌آیند. گذشته از ایـنها کشـتیها به فـرمان یزدان و برابر قانون و سنّت او به حـرکت درمـی‌آ‌یند، قانونی که جهان را بر آن سرشته است. کشتیها در سایۀ اندازه‌گیری دقیق اشیاء و آفرینش هر چیزی به اندازۀ لازم و با ویژگی خاصّ و انسجام وطـیفۀ ویژه، روان می‌شوند و به حرکت درمی‌آیند. در پرتو همین سنجش دقیق و آفرینش لازم و ویژگی خاصّ و انجام وظـیفۀ ویژه است که کشتیها بر سطح آبها روان می‌گردند و به حرکت درمی‌آیند و به پیش می‌تازند، و بادها آنـها را برمی‌انگیزند و آنها بر پشت امواج سوار می‌شوند و سینۀ امواج را می‌شکافند. هر چیزی در پیش خدا دارای اندازۀ ویژه و لازم است . . .
(وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ).
و تا شما نیز از لطف و فضل الهی برخوردار گردید.
تا از فضل و لطف الهی در کوچها و مسـافرتهای بازرگانی، و در کشت و زرع و درو کردن و برداشت محصولات، و در دریافت و پرداخت، بهره ببرید و استفاده بکنید. همۀ اینها از فضل و لطف خدائی است که همه چیز را آفریده است و هر چیزی را به مقدار لازم و با ویژگی خاصّ خود آفریده است و کاملاً همه چیز را سنجیده است و اندازه‌گیری کرده است.
(وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (٤٦)
و تا این که شما (خدا را) سپاسگزاری کنید.
بدان امید که شما نعمتهای خدا را در همۀ ایـن چیزها سپاسگزاری نمائید . . . این سخنان توجّه دادن مردمان به چیزی است که لازم است بندگان با آن با نعمت خداوند منّان رویاروی شوند.
روانه کردن بادها به عنوان مژده‌رسانهائی بسان روانه کردن پیغمبران همراه با دلائل روشن و براهین مـتقن است:
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ ).
مــا قـبل از تـو پـیغمبرانـی را به سوی اقوامشـان فـرستاده‌ایــم و آنــان دلائـل واضـح و آشکـاری (از مــعجزات ربــّانی و مـنطق عقلانی) بـرای ایـن اقوام آورده‌اند (و مردمان گروهی ایمان آورده و گروهی به مخالفت برخاسته‌اند).
ولی مردمان با این رحمت خدا - که بزرگتر و والاتر است - آن گونه رویاروی نشده‌اند و پذیره نرفته‌اند که با بادهای مـژدهرسان رویـاروی شـده‌انـد و پـذیرفته رفته‌اند. و از این رحمت - که سودمندتر و مـاندگارتر است - آن گونه سود نبرده‌اند و منتفع نگردیده‌اند که از باران و آب سود برده‌اند و منتفع شده‌اند! مـردمان در برابر پیـران دو گروه شده‌اند: مجرمان و بزهکارانی که ایمان نمی‌آورند و نمی‌اندیشند و از آزار رساندن به پـیغمبران و بازداشتن مـردمان از راه یـزدان بازنمی‌ایستند. دستۀ دیگر مؤمنانی هستند که آیات خدا را درک و فـهم مـی‌کنند، و رحمت او را سـپاس می‌گویند، و به وعدۀ خدا ایمان و اطمینان دارند، و از مجرمان و بزهکاران تحمّل می‌کنند آنچه تحمّل می‌کنند . . . آن گاه فرجامی پیش میآید که با دادگری خدا و با وعدۀ محکم و استوار او متّفق و همآوا است:
(فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا وَکَانَ حَقًّا عَلَیْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ) (٤٧)
ما از بـزهکاران انجام گرفته‌ایم (و مـؤمنان را یـاری کرده‌ایم) و همواره یـاری مؤمنان بر مـا واجب بوده است.
پاک و منزّه و والامقام خدائی است که بر خود پیروزی مـؤمنان را واجب گـردانـده است، و آن را حقّی بر خویشتن شمرده است. این هم از روی فضل و کرم او است. این حقّ را در این ساختار قاطعا‌نه‌ای که احتمال شکّ و شبهه‌ای بدان نـمی‌رود برای مـردمان مؤکّد فرموده است. مگر نه این است کـه گوینده خداوند نیرومند و چیره و توانا و بزرگوار است، آن خدائی که بر بندگان خود غالب و چیره است، و او فرزانه و آگاه است؟ خداوند این سخن را می‌فرماید و بدان از اراده و مشیّت خود که ردخور و برگشت ندارد، و از سنّت خود که تخلّف‌ناپذیر است، و از قانونی که بر هستی فرمانروا است، تعبیر می‌فرماید.
گاهی این پیروزی - برابر سنجش و ارزیابی انسانها - به تأخیر میافتد و کند در می رسد. ایـن بدان جهت است که مـردمان کارها را به گونه‌ای محاسبه می‌کنند و برآورد می‌نمایند که جدای از محاسبه و برآورد یزدان است. احوال و اوضاع را به گونه‌ای ارزیابی می‌کنند و مـی‌سنجند کـه خـدا بـدان گـونه ارزیابی نـمی‌کند و نمی‌سنجد. خدا وعدۀ خود را تحقّق می‌بخشد و پـیاده می‌گرداند طبق مشیّت و خواست و قانون و سنّت خود در وقتی که می‌خواهد و می‌داند. گاهی حکمت و فلسفۀ تعیین وقت و ارزیابی و سنجش خدا برای مردمان پیدا و روشن می‌گردد، و گاهی پدیدار و آشکار نمی‌شود. در هر صورت آنچه خدا می‌خواهد و خواست او است خوب و پسندیده است، و وقتی که او تعیین و مقرّر میدارد صحیح و درست است. وعدۀ قاطعانۀ یـزدان یقیناً روی میدهد و قطعاً بدان وفا می‌شود، و شکیبایان آن را چشم میدارند و مـی‌پایند با اطـمینان و یقین کاملی که بدان دارند.
بعد از آن، روند قرآنی به پیش می‌رود و مقرّر میدارد که خدا است که بادها را روانه مـی‌کند، و بارانها را می‌باراند، و زمین را پس از مرگش زنده می‌گرداند، و به همین صورت خدا مردگان را زنـده می‌گرداند و برانگیخته می‌شوند و به رستاخیز گسیل می‌گردند . . . این سنّت یگانه، و شیوۀ یگـانه است، و حـلقه‌هائی در زنجیرۀ قانون بزرگ و والایند:
(اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ ).
خدا کسی است که بادها را وزان می‌سازد.
خدا بادها را روان می سازد برابر قانونی که در هستی این جهان و در سـازماندهی و اداره کـردن آن دارد.
(فَتُثِیرُ سَحَابًا).
بادها ابرها را برمی‌انگیزند.
بادها بخارهای آبهای زمین را بالا می‌برند، بخارهائی که از توده‌های آبهای زمین برمی‌خیزند.
(فَیَبْسُطُهُ فِی السَّمَاءِ ).
سپس خدا ابرها را در (پهنةۀ) آسمان می‌گستراند.
ابرها را می‌گستراند و پهن و گسترده می‌گرداند.
(وَیَجْعَلُهُ کِسَفًا ).
و آنها را به صورت توده‌هائی بالای یکدیگر انـباشته و متراکم میدارد.
ابرها را گرد میآورد و انـباشته مـی‌کند و تکّه‌ها و لکّه‌هائی را روی تکّه‌ها و لکّه‌هائی متراکم می‌نماید. یا بعضیها با بعضیها برخورد می‌کنند و به یکدیگر می پیوندند، یا جرقّه‌های برق میان چینهای ابر، یا میان دو قطعه ابر درمی‌گیرد.
(فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ ).
تو می‌بینی که از لابلای آنها بارانها فرو می‌بارد.
«وَدْق» باران است که از لابلای ابرها پائین می‌ریزد.
(فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ) (٤٨)
هنگامی که آن (بـاران حیات‌بخش) را بر کسـانی از بندگانش مــی‌بارانـد، آنـان خـوشحال و مســرور می‌گردند.
این خوشحالی و سرور را جز کسانی چنانکه باید درک و فهـم نمی‌کنند که آنان سر و کار مستقیم با باران داشته باشند. عربها از همه کس بهتر با این اشاره آشـنایند. سراسر زنـدگی ایشـان به آب آسـمان بسـتگی دارد. اشعارشان و اخبارشان با گرمی و حرارت و با عشق و علاقه و با احترام و بزرگداشت شگفتی نام باران را در خود گرد آورده است!
(وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِینَ) (٤٩)
هر چند کـه (لحظاتی) پیش از نـزول بـاران، نـاامـید و سرگردان بوده باشند.
این بیان وضع و حال ایشان است کـه پـیش از نزول باران دارند: یأس و ناامیدی و جمود و رکود پیرامـون آنان را گرفته است و بر ایشـان خیمه زده است . . . سپس آنان شادمان و خوشحال می‌گردند . . .
(فَانْظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَةِ اللَّهِ ).
به آثار (باران یعنی) رحمت الهی بنگر.
به آثار رحمت خدا در درونهای شاد بنگر، درونهائی که بعد از نا امیدی لبریز از سرور و شادمانی گردیده‌اند. به آثار رحمت خدا بنگر که در سرزمین شاد پـدیدار گردیده است پس از جمود و رکودی که داشته است. به آثار رحمت خدا در حیاتی بنگر که به خاک و به دلها می خزد.
(فَانْظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَةِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِی الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا ).
به آثار (باران یعنی) رحمت الهی بنگر که چگونه زمـین را پس از مردنش زنده می‌کند.
این حقیقت، واقعی و دیدنی است. نیازی به بـیش از نگریستن و اندیشیدن ندارد. بدین جهت قرآن آن را دلیل و برهانی بر مسألۀ رستاخیز و زنده گردانـدن در آخرت قرار میدهد، هم بدان شیوه که اسلوب مجادله و مـباحثۀ قـرآنی است، مـجادله و مـباحثه‌ای کـه از صحنه‌های دیدنی هستی، و از واقعیّت زندگی دیدنی، ماده و برهان خود را برمی‌گیرد، و از گسترۀ فـراخ هستی، جولانگاه و میدان خود را ترتیب میدهد و تهیّه می‌بیند:
(إِنَّ ذَلِکَ لَمُحْیِی الْمَوْتَى ).
آن کس (که زمین مرده را این چنین با نزول باران زنده می‌کند) زنده‌کنندۀ مردگان (در رستاخیز) است.
(وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ).
و او بر همه چیز توانا است.
این آثار رحمت خدا در زمین است که صدق این وعده را بیان میدارد و این فرجام تأکید مـی‌کند.
روند قرآنی بعد از بیان این حقیقت، به پیش می‌رود در به تصویر کشیدن حال و احوال قومی که از بادهائی که آب را برمی‌دارند شادمان می‌گردند، و از آثار رحمت الهی به هنگام نزول آن از آسمان خوشحال می‌شوند و می‌آسایند . . . روند قرآنی در به تصویر کشیدن حال و احوالشان به پـیش می‌رود بدان هنگام که باد را زرد رنگ می‌بینند به سبب شن و خاکی که با خود حمل می‌کند نه به سبب آب و ابری که برمی‌دارد - همچون بادی کشت و زرع را نابود می‌کند، و پستانها را بدون شیر می‌گرداند -ی ا بادی که بر اثر وزیـدن آن کشت و زرع زرد می‌گردد، و به گیاهان خشک و پرپری تبدیل می‌شود:
(وَلَئِنْ أَرْسَلْنَا رِیحًا فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ یَکْفُرُونَ) (٥١)
اگر ما بادی (داغ و سوزان) را وزان سازیم و بر اثـر آن (افـراد ضــعیف‌الایـمان) زراعت و بـاغ خود را زرد و پژمرده ببینند، راه ناشکری و کفران پیش می‌گیرند.
بر اثر خشـم و نـاامـیدی نـاشکری می‌کنند و کفر می‌ورزند، بجای این که تسلیم قضا و قدر یزدان شوند، و با تضرّع و زاری به آستانۀ یزدان رو کنند تـا بلا و مصیبت را از ایشان بزداید و برطرف نماید. ایـن هـم حال و وضع کسی است که به قضا و قدر خـدا ایـمان ندارد، و با بینش خود به حکمت خدا در کار تـقدیر و تدبیرش پی نمی‌برد، و دست خدا را نـمی‌بیند که در پشت سر حوادث قرار دارد و سراسر ایـن جـهان را هماهنگ می‌سازد و نظم و نظام می‌بخشد، و هر کاری و هر حادثه‌ای را برابر آن هماهنگی و نظم و نظام شامل و فراگیر مقرّر و مقدّر مـی‌نماید، هماهنگی و نظم و نظامی که سراسر جهان را دربر می‌گیرد. آن جهانی که تمام اجزاء و نقشهای آن با یکدیگر پیوند و ارتباط دارد.
*
در همین حدّ و مرز به تصویر کشیدن زیر و رو شدن انسانها برابر هوا و هوسهایشان، و ایمان نیاوردن به نشانههای شناخت یـزدان که در جهان پیرامـونشان مجسّم و برجسته آنها را می‌بینند، و درک و فهم نکردن حکمت و فلسفه‌ای که یزدان در فراسوی حوادث و وقائعی قرار داده است که آنها را مشاهده می‌کنند، در همین حدّ و مرز، روند قرآنی خطاب را متوجّه پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌سازد و او را دلداری میدهد از این که تلاش او در هدایت بسیاری از مردمان شکست خورده است، و این شکست را به سرشت آنان برمیگرداند، سرشتی که او هیچ گونه چاره‌ای در آن ندارد، و همچنین این شکست را به کوری بینش ایشان حواله میدهد و می‌فرماید:
(فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ (٥٢)وَمَا أَنْتَ بِهَادِ الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ) (٥٣)
تو (ای پیغمبر!) نمی‌توانـی صدای خود را به گـوش مردگان بـرسانی (و کـافران را مـؤمن گردانـی) و نمی‌توانی صدا را به گوش کران بـرسانی، هنگامی که روی برمی‌گردانند و می‌روند. همچنین تـو نمی‌توانـی نابینایان (کور دلی را که صندوق دل خود را بـر روی حقّ بسته‌اند) از گمراهیشان (نجات و به راستای جادۀ حقّ) راهنمائی کنی. تو تنها می‌توانی (سخنان حقّ خود را) بـه گوش کسـانی بـرسانی کـه آیـات مـا را بـاور میدارند، چرا که آنان تسلیم (حقّ و حقّی) هستند.
روند قرآنی ایشان را به تصویر می‌کشد به صورت مردگانی که حیاتی در جسم خود ندارند، و کرانی که گوش شنوا ندارند، و کورانی که به راه راست راهیاب نمی‌شوند . . کسی که احسـاس او از جـهان ببرد و قوانین و سنن جهان را درک و فهم نکـند، مرده‌ا‌ی بشمار است که حیاتی در پیکر ندارد. بلکه حیاتی که دارد حیات حیوانی است. بلکه از حیوان هم گمراه‌تر و کمتر است. چه حیوان به فرمان فطرتی که کمتر بدو خیانت می‌کند راهیاب می‌شود! کسی که به آیـاتی از آیات خدا گوش فرا نمی‌دهد، آیاتی که دارای سلطه و قدرت نافذ در دلها است، کر است هر چند که دارای دو گوش باشد و فرکانس و امواج صداها را بشنود! کسی که نشانههای خداشناسی پراکنده در صفحات جهان را نبیند، کور است هر چند که هـمچون حیوان دو چشـم داشته باشد!
(إِنْ تُسْمِعُ إِلا مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ) (٥٣)
تو تنها می‌توانی (سخنان حقّ خود را) به گوش کسانی برسانی که آیات مـا را بـاور مـی‌دارند، چـرا کـه آنـان تسلیم (حقّ و حقیقت) هستند.
این چنین کسانیند که دعوت را می‌شنوند و می‌پذیرند، زیرا دلهایشان زنده است، و چشمانشان باز است، و فهم و شعو‌رشان سالم است. بدین خاطر آنان می‌شنوند و تسلیم می‌شوند، و دعوت جز ایـن نـمی‌کند که فطرتشان را بیدار گرداند و فطرتشان پاسخ میگوید و میپذیرد.
*
بعد از آن، روند قرآنی برمی‌گردد تـا ایشـان را به چـرخش و گـودش تـازه‌ای ببرد، و آنـان را نه در صحنه‌های جهان پیرامونشان، بلکه در زوایای اندرون خودشان به سیر و سیاحت بکشاند، و حالتهای پیدایش ایشان بر این زمین را بدانان بنمایاند. ایـن چرخش و گردش را تا نهایت خود در زندگی دنیوی طول میدهد، با پیوند استواری که میان دو زندگی ابن جـهان و آن جهان است:
(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَیْبَةً یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَهُوَ الْعَلِیمُ الْقَدِیرُ (٥٤)وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَةٍ کَذَلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ (٥٥)وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالإیمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتَابِ اللَّهِ إِلَى یَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا یَوْمُ الْبَعْثِ وَلَکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (٥٦)فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ) (٥٧)
خداوند همان کسی است که شما را از (چیزی سـراپـا) ضعف آفریده است و سپس بعد از این ضعف و ناتوانی قوّت و قدرت بخشیده است، و آنگاه ضعف و پیری را جایگزین این قوّت و قدرت ساخته است. آخر خداونـد هر چه را بخواهد می‌آفریند (و از هیحچ، چیز می‌سازد) و او بس آگاه و تـوانا است (و مـی‌دانـد چگونه شـما را بیافریند و چرخۀ وجود شما را چگونه بگرداند). روزی که قیامت برپا می‌شود، گناهکاران سوگند یاد مـی‌کنند که جز ساعتی در (دنیا و جهان برزخ) ماندگار نبوده‌اند! این چنین آنـان (در دنیا تـوسّط شـیاطین و شـیاطین صــفتان از درک حـقیقت و راه درست) بــازداشـته شده‌اند! (و هم اینک گرفتار عذاب ابدی گشته‌اند. بدا به حالشان!). کسانی که بدیشان علم و ایمان عطاء شـده است، می‌گویند: شما بدان اندازه که خدا مقدّر فرموده بود (در دنیا و جهان برزخ) تا روز رستاخیز ماندگار بــوده‌ایــد، ایــــن روز رسـتاخـز است ولی شـما نـمی‌دانسـته‌ایـد (کـه چنین روزی حقّ است و فـرا می‌رسد). در آن روز عذرخواهی ستمگران سودی بـه حالشان ندارد، و برایشان جلب رضایت نمی‌شود.
این چرخش و گردش طولانی است. اوائل این چرخش و گردش را در زندگانی دیدنی خود مشاهده می‌کنند، و اواخر آن را به صورت مؤثّری و بـه شکل واضحی می‌بینند و دید می‌زنند، بدان گونه که انگار هم اینک جلو آنـان حاضر و آمـاده است. چرخش و گردش الهامگرانه و پیام‌آوری است برای کسی که دلی داشته باشد، یا این که گوش فرادهد و غافل نباشد.
(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ).
خداوند همان کسی است که شما را از (چیزی سـراپـا( ضعف آفریده است.
نفرموده است: شما را ضعیف آفریده است. یا نفرموده است: شما را در حـالت ضعیفی آفـریده است. بلکه فرموده است:
(خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ).
شما را از ضعف آفرید است.
انگار ضعف مادّه اوّلیـّه‌ای است که وجـودشان از آن ساخته شده است . . . ضعفی که آیه بدان اشاره دارد دارای معانی گوناگون و نمودهای پراکنده در هستی این انسان است.
از جمله ضعف بنیاد بدن است که در نخستین سلول کوچک باریک و نازک مجسّم است و چـنین از آن تشکیل می‌گردد. آن گاه این ضعف در جنین و احوال و مراتب آن بسیار است کـه او در همۀ آن احـوال و مراتب بسیار سست و ضعیف است. سپس این ضف در نوزاد و کودک تا می‌رسد به سنّ جوانی، و درشتی ا‌ندام پدیدار است.
گذشته از اینها مراد ضعف ماده‌ای است که انسان از آن آفریده شده است که گِل است، گلی که اگر نفخه‌ای از روح متعلّق به خدا در آن دمیده نمی‌شد همیشه به صورت مادی خود می‌ماند یا به صورت حیوانی خود ماندگار می‌شد. این هم با مقایسۀ با خلقت بشری ضعیف ضعـف است.
از اینها هم بگذریم ضعف هستی روانی در برابر کششها و انگیزه‌ها، و آرزوها و هواها و هوسها است که اگر نفخۀ آسمانی روح در میان نبود، و اگر اراده‌هـا و استعدادها در بنیاد آدمی آفریده نمی‌شد، ایـن پدیده انسان نام از حیوانی که فرمانبردار الهام است ضعیف‌تر می‌شد.
(اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ).
خداوند همان کسی است که شما را از (چیزی سـراپـا) ضعف آفریده است و سپس بعد از این ضعف و ناتوانی قوّت و قدرت بخشیده است.
قوّت و قدرت بخشیده است در تمام معانی و مراتب ضعفی که از آنها سخن رفت، قوّت و قدرت در وجود جسمانی، و در ساختار انسانی، و در هستی روانی و عقلانی.
(ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ).
آن گاه ضعف و پـیری را جایگزین ایـن قوّت و قدرت ساخته است.
صعف و ناتوانی وجود انسانی به طور کلّی. چه پیری سرازیر شدن به دوران کودکی است با تمام نمادها و سیماهائی که دارد. گاهی سرازیر شدن روانی ناشی از ضعف اراده هم به همراه دارد، تا بدانجا که پیرگاه گاهی لغزشها و سکندریهائی دارد همان گونه که کودک لغزشها و سکندریهائی دارد، و با استمداد از ا‌راده‌اش نمی‌تواند خویشتن را بپاید. همراه پیری سفیدی موها است که بیانگر سیما و نمای پیری است.
این امـوال و مراتبی که کسی از فرزندان فنا و نابودی از دست آنها نمی‌تواند بگریزد و به در رود، و ایـن احوال و مراتبی که یک بار هم درنمی‌گذرد از کسی که
مهلت ماندن بدو داده می‌شود و عمر زیادی را سپری می‌کند، و یک بار هم کندی روا نمی‌دارد تا دیرتر از موعد مقرّر بیاید، این احوال و مراتبی که بر سـر ایـن پدیدۀ بشری میآید، گواهی میدهد که همۀ این احوال و مراتب و تحوّلات و دگرگونیها با دست قدرتی انجام میپذیرد که هر چه را بخواهد مـی‌آفریند، و هـر چـه را بخواهد مقدّر و مقرّر می‌فرماید، و برای هر آفریده‌ای اجل و احوال و مراتب حیات او را برابر دانش مورد وثوق و تقدیر و تدبیر دقیق، ترسیم می‌کند:
(یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَهُوَ الْعَلِیمُ الْقَدِیرُ) (٥٤)
خداوند هر چه را بخواهـد مـی‌آفریند، و او بس آگاه و توانا است.
این پیدایش استوار مقدّر و مقرّر هم بـاید که پایانی داشته باشد که تـرسیم و تـعیین گردیده است. رونـد قرآنی همچون پـایانی را در صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت ترسیم می‌کند، صحنه‌ای که سرشار از جنبش و گفتگو به شیوۀ قرآن است:
(وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَةٍ ).
روزی که قیامت برپا می‌شود، گناهکاران سوگند یـاد می‌کنند که جز ساعتی در (دنیا و جهان برزخ) ماندگار نبوده‌اند.
بدین منوال در نظرشان همه چیزهائی که تا به امــروز پشت سر نهاده‌اند کم و اندک و ناچیز می‌نماید. قسـم می‌خورند: غیر از یک ساعت ماندگار نبوده‌اند. احتمال دارد سوگند ایشان بر مدّت ماندگاری آنان در گورها باشد، و این احتمال هم دارد سوگند آنان بر مـدّت ماندگاری ا‌یـشان در زمین به صورت زنده و مرده باشد.
(کَذَلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ) (٥٥)
چنین آنان (در دنیا توسّط شیاطین و شیاطین‌صفتان از درک حقیقت و راه درست) بازداشته شده‌اند! (و هم اینک گرفتار عذاب ابدی گشته‌اند. بدا به حالشان!).
این گونه از حقّ، و از ارزیابی درست بازداشته می‌شوند و دور میافتند تا این که دارندگان دانش درست ایشان را به ارزیابی صحیح برمی‌گردانند:
(وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالإیمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتَابِ اللَّهِ إِلَى یَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا یَوْمُ الْبَعْثِ وَلَکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) (٥٦)
کسـانی کـه بـدیشان علم و ایمان عطاء شـده است، می‌گویـد: شما بدان اندازه که خدا مقدّر فرموده بود (در دنیا و جهان برزخ) تا روز رستاخیز ماندگار بوده‌ایـد. این روز رستاخیز است ولی شما نمی‌دانسته‌ایـد (که چنین روزی حقّ است و فرا می‌رسد).
این کسانی که علم و ایمان بدیشان عـطاء شـده است گمان می‌رود همان مؤمنانی باشند که به قیامت ایمان داشته‌اند، و فراسوی نماد زندگی دنـیا را درک و فهم نموده‌اند. معلوم است که آنـان دارای عـلم صـحیح و آگاهی درست می‌باشند و مؤمنان بینا و دانـا بشمار می‌آیند. هم ایشان هستند که در اینجا کار را به تقدیر و علم خدا حواله میدارند:
(لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتَابِ اللَّهِ إِلَى یَوْمِ الْبَعْثِ ).
شما بدان اندازه که خدا مقدّر فرموده بـود (در دنـیا و جهان برزخ) تا روز رستاخیز ماندگار بوده‌اید.
این مدّت مقرّری است که تعیین شده بود، حال ایـن مدّت چه طولانی بوده باشد و چه کوتاه مهمّ نیست. این همان موعد مشخّص است و هم اینک تحقّق پـذیرفته است و واقعیّت پیدا کرده است:
(فَهَذَا یَوْمُ الْبَعْثِ وَلَکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) (٥٦)
این روز رستاخیز است ولی شما نمی‌دانسـته‌ایـد (کـه چنین روزی حقّ است و فرا می‌رسد).
آن گاه روند قرآنی صحنه را با نتیجۀ کلّی پایان میدهد، به گونۀ چکیده و مختصری که به تصویر می‌کشد چیزی را که در فراسوی صحنه است و به ستمگرانی دست میدهد که روز سزا و حزا را تکذیب می‌کرده‌اند:
(فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ) (٥٧)
در آن روز عذرخواهی ستمگران سـودی بـه حـالشان ندارد، و برایشان جلب رضایت نمی‌شود.
معذرت ایشان پذیرفته نمی‌گردد، و کسی ایشان را در برابر کاری که کرده‌اند سرزنش نمی‌کند، یـا از ایشـان درخواست نمی‌گردد معذرت بخواهند. چه امروز روز عقاب و عذاب است نه روز سرزنش و عتاب!
*
از این صحنۀ بد و نـاامـیدکننده ایشـان را به چیزی برمیگرداند که در دنـیا می‌کرده‌اند که سرکشی و تکذیب است . . ٠ این هم عاقبت سـرکشی و تکذیب ایشان است:
(وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَلَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآیَةٍ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلا مُبْطِلُونَ (٥٨)کَذَلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ) (٥٩)
مـا در این قرآن برای مردمان هر گونه مـثالی را که (بیدارکننده بوده و به زندگی ایشان مربوط باشد) بیان کرده‌ایم. وقتی که آیه‌ای بـرای آنـان مـی‌آوری کـافران می‌گویند: شما بر باطل هستید (و این چیزهائی را که میگوئید بـی‌اسـاس است). ایـن چـنین (که از اینان می‌بینی) خداوند بر دلهای کسانی که آگاهی و شـعور ندارند مهر می‌نهد (تا صدای حقّ و ندای هدایت بدانها نفوذ نکند).
این هم کوچ طولانی و درازآهنگی در زمـان و مکـان است. و لیکن این کوچ دور و دراز در روند قرآنی میآید و انگار که بسی نزدیک است. زمان و مکـان درهم نوردیده می‌شود، ناگهان آنان بار دیگر رویاروی قرآن هستند. قرآنی که در آن هر گونه مـثلی و مثالی است، و در آن هر شیوه‌ای از شیوه‌های خطاب است، و در آن از هر وسیله‌ای برای بـیداری دلها و خردها استفاده می‌شود، و در آن پسوده های الهامگرانۀ بسیار مؤثّری است. قرآن هر دلی را و هر خـردی را در هر محیطی مخاطب قرار میدهد. قرآن نفس بشری را در هـر حـالتی از حالات، و در هر مرتبه‌ای از مراتب مخاطب می‌سازد. و لیکن آنان - با وجـود همۀ اینها - هر آیه‌ای را تکذیب می‌کنند، و به تکذیب کردن هم بسنده کنند، بلکه بر اهل علم صحیح نیز می‌تازند و گردن می‌افرا‌زند، و دربارۀ ایشان می‌گویند: آنان بـر باطل هستند:
(وَلَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآیَةٍ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلا مُبْطِلُونَ) (٥٨)
وقتی که آیه‌ای برای آنان می‌آوری کـافران مـی‌گویند: شما بر باطل هستید (و ایـن چیزهائی را کـه میگوئید بی‌اساس است).
روند قرآنی بر این کفر و گردنکشی و گردن افرازی پیرو می‌زند:
(کَذَلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ) (٥٩)
این چنین (که از اینان می‌بینی) خداوند بر دلهای کسانی که آگاهی و شعور ندارند مهر می‌نهد (تا صدای حقّ و ندای هدایت بدانها نفوذ نکند).
این چنین، و بدین شیوه، و به علّت همچون سببی . . . این کسانی که نمی‌دانند و نمی‌فهمند دارای دلهای بسته و مهر شده‌اند. بینش ایشان برای درک و فهم آیات خدا بازنمی‌گردد. آنان گردنکشان و گردن‌افرازان بر اهل علم و هدایت هستند. بدین خاطر سزاوار این هستند که خدا بینش ایشان را ببندد، و بر دلهایشان مهر نهد، به سبب چیزی که یزدان سبحان از این بینشها و از ایـن دلهـا می‌داند.
*
آن گاه واپسین آهنگ در این سوره میآید پس از آن چرخشها و گردشهای با مشرکان در جهان و تاریخ و در زوایای نفسهایشان و در احوال و مراتب زندگانیشان. امّا با وجود همۀ اینها هم کفر می‌ورزند و گردنکشی و گردن‌افرازی می‌کنند . . . واپسین آهنگ به صورت رهنمود دل پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم دل کسان مؤمنی که با ا وهستند میآید:
(فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ) (٦٠)
پس شکیبائی داشته باش. وعدۀ خدا به طور مسلّم حقّ است. هرگز نباید کسانی که ایمان ندارند، مایۀ خشم و ناراحتی تو کردند (و عدم ایمان ایشان، تاب و تـوان و صبر و شکیبائی را از تو سلب کند).
صبر ابزار مؤمنان در راه دور و دراز پر از خاری است که گاه‌گاهی چه بسا بدون پایان جلوه‌گر آید. وسیله‌های دیگر اطمینان به وعـدۀ راستین یزدان، و ثـبات و ایســتادگی بدون اضطراب و نگـرانی و تـزلزل و سرگردانی و شکّ و تردید به خود راه دادن است . . . صبر و اطمینان و ثبات پیشه کردن در برابر نابسامانی دیگران، و تکذیب کردن حقّ و حقیقت توسّط کافران، و شکّ و تردید ایشان در وعده یزدان، اسلحه برّنده و توشۀ راه مؤمنان است. باید دانست که همچون کارهائی از سوی کافران بدان خاطر است که آنان از علم و دانش در پس پرده‌اند، و از اسباب و وسائل یقین و اطمینان محروم و بی‌بهره‌اند. ولی مؤمنانی که به حقّ و حقیقت دست یافته‌اند و به ریسمان خدا قرآن چنگ زده‌اند، راه ایشان راه صبر و اطمینان و یقین است، هر اندازه هـم این راه به طول بینجامد، و هر اندازه هم پایان و جام آن در پشت مه‌ها و ابرها پنهان و نهان بماند.
*
بدین منوال سوره‌ای‌که با وعده دادن خدا به پیروزی رومیان بعدازچندسـالی، وبا وعـده‌دادن خدا به ییروزی مومنان آغازگردیده است، با توصیة صبر و شکیبائی به مؤمنان تا وعدۀ خدا فرا می‌رسد، و همچنین با توصیۀ صبر و شکیبائی بدیشان در برابر تلاشهائی که کافران و ناباوران می‌ورزند تا مؤمنان را سبک از جای بردارند و ایشان را به جزع و فزع اندازند و پـریشان کنند، خاتمه مـی‌پذیرد. بدین وسـیله آغـاز و انجام هماهنگ می‌شود. این سوره به پایان میآید، در حالی که در لابلای آن آهنگ اطمینان دادن نیرومندی است به وعــدۀ راسـتینی که دروغ نیست و نادرست درنمی‌آید، و وعده دادن به یقین و اطمینانی که در آن بیم خیانت نمی‌رود.
*
[1] جز این که این راه و روش، حرام بودنی بسان حرام بودن ربای معروف همگانی ندارد. امّا این راه و روش، راه و روش افزایش پـاک و محترمانه نیست.
سوره‌ی لقمان آیه‌ی 19-1
سورۀ لقمان مکّی و شامل 34 آیه است.
بسم الله الرحمن الرحیم
(الم (١)تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ (٢)هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ (٣)الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ (٤)أُولَئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (٥)وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ (٦)وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِ آیَاتُنَا وَلَّى مُسْتَکْبِرًا کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (٧)إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ (٨)خَالِدِینَ فِیهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٩)خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِی الأرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ (١٠)هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (١١)وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَمَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ (١٢)وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ (١٣)وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ (١٤)وَإِنْ جَاهَدَاکَ عَلى أَنْ تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (١٥)یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِنْ تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الأرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ (١٦)یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُورِ (١٧)وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلا تَمْشِ فِی الأرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ (١٨)وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الأصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ)(١٩)
این قرآن ارزشمند آمده است تا فطرت بشری را با منطق خود مخاطب قرار دهد. قرآن را کسی نازل کرده است که ایـن فطرت را آفریده است. آن کسی که می‌داند که چه چیز شایستۀ این فطرت است، و چه چیز آن را اصلاح و رو به راه می‌کند. و او می‌داند چگونه فطرت را مخاطب قرار دهد، و او آگاه از راه های نفوذ و ورود بدان، و مطّلع از گوشه‌ها و لابلاهای آن است. قرآن آمده است و حقیقتی را بدین فطرت عرضه میدارد که قبلاً در آن پنهان و نـهفته بوده است. و فطرت پیش از این که با این قرآن مخاطب گردد بـا همچون حقیقتی آشنائی داشته است، زیرا فطرت در اصل هستی خود بر آن حقیقت اسـتوار است . . . این است حقیقت اعترافی که فطرت به وجود آفریدگار و به یگانگی دارد، و همراه با همۀ کاروانیان جهان هستی که با حمد و سپاس و تسـبیح و تـقدیس روی بـه خدا میدارند، با توبه و پرستش روی به خدای میدارد . . . ولی لایه‌هائی از دود این زمین فطرت را می‌پوشانند، و ضلالتها و جهالتها و حیرتها و غفلتهائی بر اثر جـهش گوشت و جوشش خون، فطرت را دربر مـی‌گیرند، و انگیزه‌هائی از هواها و هوسها و شهوتها و لذّتها فطرت را از راه منحرف می‌کنند. در اینجا و بدین هنگام است که این قرآن میآید تـا فـطرت را با مـنطق خودش مخاطب بسازد، منطقی که فطرت با آن آشنا است و آن را می‌شناسد، و حقیقتی را بر فطرت عرضه میدارد که از آن غفلت ورزیده است، با شیوه‌ای که فطرت با آن انس و الفت دارد. قرآن بر اساس همین حقیقت سراسر برنامۀ زندگی را برپای میدارد و استوار مـی‌سازد، برنامه‌ای که با عقیده در یک راستا است، و با فطرت در یک راستا است، و راستای راهی را می‌پیماید که روی به سوی آفریدگار یگانه و گردانندۀ جهان و آگاه از همه چیز آن دارد.
این سورۀ مکّی نمونه‌ای از نمونه‌های شیوه‌های قرآنی در مخاطب قرار دادن دل بشری است، در آن حال که به مسألۀ عقیده در درونهای مشرکان میپردازد، مشرکانی که از این حـقیقت مـنحرف گردیده‌اند. ایـن مسأله قضیّه‌ای است که سوره‌های مکّی به شیوه‌های گوناگون به چاره‌جوئی آن میپردازد، و از زوایای مـختلف به چاره‌سازی آن می‌نشیند. دل بشری را از همۀ نواحـی می‌پساید، و با انگیزه‌ها و تأثیرگذاریهای گوناگونی که فــطرت را مخاطب قـرار مـی‌دهند و آن را بـیدار و هوشیار مـی‌کنند به سـوی جـوانب دل بشری خـیز برمی‌دارند، و به گوش دل انسانها نواهای بپا و به سوی حقّ بیا را زمزمه می‌کنند.
این مسألۀ یگانه - مسألۀ عقیده - در اینجا خلاصه می‌گردد در توحید آفریدگار و پرستش او به یگانگی، و سپاسگزاری کردن از نعمتهای وی. و خلاصه می‌گردد در یقین و ایمان داشتن به آخرت و بدانچه در آن از حساب و کتاب دقیق و پاداش و پادافره دادگرانه است. همچنین خلاصه می‌گردد در پیروی از آنچه خدا نازل کرده است، و دست کشیدن از همۀ چیزهائی که بدانها خوی گرفته‌اند و معتقد شده‌اند و جدای از آن و مغایر با آن است.
این سوره عرضه کردن این مسأله را به شیوه‌ای برعهده می‌گیرد که برای درک و فهم اسلوب شگفت و شگرف قرآنی در مخاطب قرار دادن فطرتها و دلها انسان را به تدبّر و تفکّر می‌خواند. هر کسی که دعوت کننده و فراخوان به سوی خدا است نیاز به اندیشیدن و بررسی این اسلوب دارد.
این سوره هـمچون مسألهای را در جـولانگاه عرضۀ قرآنی پیش می‌کشد و نشان می دهد، جولانگاهی که این جهان بزرگ است: آسمان و زمین آن، خورشید و ماه آن، شب و روز آن، هواها و فضاها و دریاهای آن، موجها و بارانهای آن، گیاهان و درختان آن . . . ایـن جولانگاه جهانی در قرآن مجید بارها و بارها تکرار می‌گردد و پیش چشم سر و دل داشته می‌شود، و سراسر جــهان هسـتی انگیزه‌ها و تأثیرگذارهای گـویائی می‌گردند، و نشانههای پراکنده‌ای در اینجا و در آنجای هستی برای ایمان آوردن و اخلاق پسندیده پیدا کردن مـی‌شوند، نشـانه‌هائی که با دلهای بشری سخن می‌گویند، و در آنها تأثیر می‌نمایند و آنـها را زنـده می‌کنند و حیات می‌بخشند، و همۀ راه‌هـا را بر آنـها می‌بندند، و تنها راه حقّ و حقیقت را برای دلهـا باز میگذارند.
با وجود این که مسأله یکی است، و جولانگاه عرضه کردن یکی است، امّا در مورد سوره چـهار بـار و در چهار جولانگاه عرضه می‌گردد. هر یک از این دفعا‌ت دل انسان را در آن جولانگاه فراخ به گشت و گذار میبرد، و هر بار انگیزه‌ها و تأثیرگذارهای تازه‌ای به همراه دارد، و شیوۀ تازه‌ای هم در عرضه کردن و نشان دادن را دنبال می‌کند. دنبال کردن این چرخشها و گردشها که به شـیوۀ شگفتی مـی‌آغازند و به گونۀ شگرفی به پایان می‌آیند لذّت دل و خرد را به ارمغان می‌آورند، گذشته از این که انگیزه‌های متأثّر گردیدن و پاسخ گفتن را نیز به همراه دارند.
*
چرخش و گـردش نـخستین پس از شروع سـوره، با حروف مقطّعه میآغازد، و مقرّر میدارد که آیات این سوره از نوع همین حروف فراهم آمـده است و آیـات کتاب پرحکمت قرآن بوده و هـدایت و رحـمت بـرای نیکوکاران هستند. نیکوکاران هم عبارتند از:
(الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ) (٤)
آن کسانی که نماز را چنان که باید می‌خوانند، و زکات را مـی‌پردازند، و به آخرت کاملاً ایمان دارند.
این چرخش و گردش مسألۀ باور کـامل بـه آخـرت و مسألۀ عبادت کردن برای یزدان را مقرّر مـی‌دارد. به همراه آن انگیزۀ روانی چشمگیری است، و آن عبارت است از:
(أُولَئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (٥)
آنـان هـدایت پـروردگارشان را فراچنگ آورده‌انـد و ایشان قطعاً رستگارند.
چه کسی است که نخواهد از زمرۀ رستگاران باشد؟ . .
از دیگر سو گروهی از مردمان هسـتند که خریدار سخنان پوچ و یاوه‌اند تا با چنین سخنانی بندگان خدا را جاهلانه از راه منحرف و سرگشته سازند و آن آیات را مسخره کنند. این چرخش و گردش با یک انگیزۀ روانی هراسانگیزی با ایشان رویاروی می‌شود که با تمسخر کـردن آنان به آیات خدا مناسبت دارد:
(أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ) (٦)
آنان عذاب خوار و رسواکننده‌ای دارند.
آن گاه دربارۀ بیان حرکات همچون گروهی جلو می‌رود:
(کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا ).
گوئی در گوشهایشان سنگینی است.
انگیزۀ دیگــری هـم بـه مـیان مـی‌آید کـه ایشـان را می‌ترساند، و در شیوۀ تعبیر آشکـارا تـمسخر پـیدا و هویدا است:
(فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ) (٧)
ایشان را به عذاب دردناکی مژده بده.
در مژده‌ای که در اینجا است ریشخندی که باید بـاشد هویدا است) . . آن گاه ایـن چـرخش و گـردش رو به مؤمنان می‌کند و انـدکی از رستگاری ایشـان سـخن میگوید، رستگاری‌ای که در سرآغاز این سوره فشرده و چکیده از آن ذکری به میان آورده بود. پاداش ایشان را در آخرت روشن میدارد، همان گونه که پـادافره تمسخرکنندگان خـودبزرگ‌بین را قبلاً روشـن داشـته است.
(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ (٨)خَالِدِینَ فِیهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٩)
کسانی که ایمان آورده و کارهای شـایسته و بـایسته بکنند، بـاغهای پـرنعمت بـهشت از آن ایشان است. جاودانه در آن خواهند ماند. این وعدۀ مسلّم الهی است، وعـده‌ای تـخلّف‌ناپذیر. (خداوند نـه وعدۀ دروغین میدهد، و نه از وفای به وعده‌های خود عـاحز است، چرا که) او عزیز و قدرتمند، و حکیم و آگاه است.
در اینجا پهنۀ جهان بزرگ را نشـان میدهد و آن را جولانگاه برهان و دلیلی می‌سازد که از هر سو به فطرت سرک می‌کشد، و با هر زبانی با فطرت سخن میگوید، و فطرت را با حقّ و حقیقت بسـیار بزرگ و سترگی رویاروی می‌کند، حقّ و حقیقت بسیار بزرگ و سترگی که مردمان از کنار آن غافل و بی‌خبر می‌گذرند:
(خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِی الأرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ) (١٠)
خداوند آسمانها را بدون ستونی که قابل رؤیت (بـرای شما) باشد آفریده است، و در زمین کوه‌های استواری را پراکنده است، تا زمین شما را نلرزانـد و سـراسیمه نگرداند، و در زمین انواع جنبندگان را پخـش و پراکنده کرده است.. و از آسمان آب فرو فرستاده‌ایـم و بـا آن اقسام گوناگونی از گیاهان پرارزش را رویانیده‌ایم.
در برابر این دلائل و براهین جهانی‌ای که احساس را به هراس میاندازد و ناگهانی با شعور رویاروی می‌شود، یقه‌های دلهـای گریزان و رمـان را می‌گیرد، دلهای گریزان و رمانی که برای خدا انباز قـرار مـی‌دهند، در حالی که آفریدگان هراسانگیز بزرگ خدا را می‌بینند:
(هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (١١)
اینها (که می‌نگرید و می‌بینید) آفریده‌های خدایند، شما به من نشان دهـید آنـانی که جز خدایـند چـه چیز را آفریده‌اند؟ (تا شایستۀ پرستش و شراکت در الوهیّت را داشته باشند). بلکه ستمگران (کـفرپیشه) در گمراهی آشکاری هستند.
در کنار این آهنگ و نوای جهانی و سترگ و ژرف، چرخش و گردش نخستین مسأله‌ها و انگیزه‌های خود را دربارۀ پهنۀ جهان بزرگ به پایان میبرد.
و امّا چرخش و گردش دوم با عبور از لابلای درونهای آدمیان میآغازد، و به خود همین مسأله در همان جولانگاه خود، با شیوۀ تازه‌ای و با انگیزه‌های تازه‌ای میپردازد:
(وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ ).
ما به لقمان فرزانگی بخشیدیم.
سرشت این فرزانگی و نماد یگانه آن کدام است؟ این فرزانگی در روی کردن به خدا و سپاسگزاری از او خلاصه می‌شود:
(أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ).
)بدو دستور دادیم) که خدا را سپاسگزاری کن.
فرزانگی این است، و روی کردن حکیمانه این است . . . گام بعدی روی آوردن لقمان به پند و اندرز پسـرش است، پند و اندرز حکیمانه‌ای به پسرش که عبارت است از پند و اندرز پاک و زدوده از هر عیب و ننگی، و به خود پند و اندرزگو هم فرزانگی داده شده باشد. همچون پند و اندرزی متّهم به چیزی نمی‌گردد. آخر پند و اندرز پدری به پسرش ممکن نیست متّهم به چیزی شود و کمترین گمان بدی بدان رود. این پند و اندرز مسألۀ توحید و یگانه‌پرستی را مطرح می‌کند، مسألهای که چرخش و گردش نخستین از آن سخن گفته بود و آن را مقرّر داشته بود. همچنین مسألۀ آخرت را پـیش می‌کشد، همراه با این انگیزه‌های روانـی، و هـمراه بــا انگیزه‌های تازۀ دیگری.
(وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ) (١٣)
(یادآور شو) زمانی را که لقمان بـه پسـرش گفت: - در حالی کـه او را پند مـی‌داد -پسر عـزیزم! (چیزی را و کسی را) انباز خدا مکن. واقعاً شرک ستـم بزرگی است. این مسأله را با انگیزۀ دیگری تأکید می‌کند، و پـیوند پدری و مادری را با شیوه‌ای بیان میدارد که لبربز از عطوفت و رحمت و مهر و رأفت است:
(وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ ).
ما به انسان دربارۀ پدر و مادرش سفارش کرده‌ایم (که در حقّ ایشان نیک باشد و نیکی کند، به ویژه مادر، چرا که) مادرش بدو حامله شده است و هر دم به ضـعف و سســتی تــازه‌ای دچـار آمـده است. پــایان دوران شیرخوارگی او دو سال است (و در این دو سـال نیز، کودک شیر، یعنی شیرۀ جان مادر را می‌نوشد. مادر در این مـدّت ٣٣ مـاهۀ حمل و شیرخوارگـی، مـهمّترین خدمات و بزرگ‌ترین فداکاری را مبذول میدارد). مسألۀ سپاسگزاری از خدا را همراه مـی‌گردانـد با سپاسگزاری از پدر و مادر، ولی سپاسگزاری از خدا را بر سپاسگزاری از پدر و مادر مقدّم می‌گرداند:
(أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ ).
(به انسان توصیۀ ما این است) که سپاسگزار من و هم سپاسگزار پدر و مادرت باش.
آن گاه پـایۀ نخستین را در مسألۀ عقیده بنیان‌گذاری می‌کند، و آن این است که پیوند عقیده نخستین پیوند است و مقدّم بر پیوند حسب و نسب و گوشت و خون است، هر چند هم این پیوند دارای گرایش و نیرو است، ولی بعد از پیوند پیشین قرار دارد:
(وَإِنْ جَاهَدَاکَ عَلى أَنْ تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ).
هر گاه آن دو، تلاش و کوشش کنند که چیزی را شریک مـن قـرار دهـی کـه کمترین آگاهی از بـودن آن و (کوچکترین دلیل بر اثبات آن) سراغ نداری، از ایشان فرمانبرداری مکن، (چـرا که در مسألۀ عقائد و کـفر و ایمان همگامی و همراهی جائز نیست، و رابطۀ بـا خدا، مقدّم بر رابطۀ انسـان بـا پدر و مـادر است، و اعتقاد مکتبی برتر از عواطف خویشاوندی است. ولی در عین حال) با ایشـان در دنـیا به طرز شـایسته و بـه گونۀ بایسته‌ای رفتار کن، و راه کسانی را درپیش گیر که بـه جانب من (با یکتاپرستی و طاعت و عبادت) رو کرده‌اند. به همراه ان، مسألۀ آخرت را پیش می‌کشد:
(ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (١٥)
بعد هم همه به سوی من بـرمی‌گردید و مـن شـما را از آنچه (در دنیا) می‌کرده‌اید آگاه مـی‌سازم (و بر طبق اعمالتان پاداش و کیفرتان می‌دهم).
این مسأله را با انگیزۀ هراسانگیزی دنبال می‌کند، و آن به تصویر کشیدن بزرگی و فراخی دانش خدا و دقت و فراگیری و احاطه آن است، تصویری که وجدان بشری از آن به لرزه میافتد، بدان گاه که انسان آن تصویر را در جولانگاه فراخ هستی پی می‌گیرد:
(یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِنْ تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الأرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ) (١٦)
پسر عزیزم! اگر به اندازۀ سنگینی دانـۀ خردلی (عمل نیک یا بـد انـجام گرفته) بـاشد و در دل سنگی، یـا در آسمانها، و یا این که در مـیان زمـین بـاشد، خدا آن را حـاضر مـی‌آورد (و بـه حسـاب و کتاب آن رسیدگی می‌کند). چرا که خداوند بس دقیق و آگاه است.
آن گاه لقمان سفارش خود را خطاب به پسـرش دنـبال می‌کند و تکالیف و وظائف عقیده را برمی‌شمرد، از قبیل: امر به معروف و نهی از منکر، و شکیبائی داشتن و استقامت ورزیدن بر هر آنچه این کار در پی دارد، و گرفتاریها و اذیّت و آزارهائی که به یار و یاور عقیده روی میآورد و رویاروی می‌گردد، وقتی کـه یار و باور عقیده گامهای طبیعی عقیده را به جلو برمی‌دارد و به پیش می‌کشاند، و عقیده را از خود فراتر میبرد و به گوش دیگران می‌رساند و بدیشان ابلاغ میدارد:
(وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُورِ) (١٧)
و در برابر مصائبی که به تو می‌رسد شکیبا باش. اینها از کارهای (اساسی و مهمّی) است که باید بر آن عزم را جزم کرد و ثبات ورزید.
همراه با امر به معروف و نهی از منکر و شکیبای بر مـصائب، ادب لازم باید داشت، ادبی که شـایـستۀ دعوت کنندۀ به سوی خدا است. دعوت‌کننده نـباید بر مردمان گردن افرازد و خویشتن را بالاتر از ایشان گیرد. چون اگر چنین کند آنچه را که با گفتار اصلاح می‌کند، با کردار تباه می‌سازد، و نمونه بودن و سرمشق شدن خود را می‌بازد:
(وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلا تَمْشِ فِی الأرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ (١٨)وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الأصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ) (١٩)
با تکبّر و بی‌اعتنائی از مردم روی مگردان، و مغرورانه راه مرو، چرا که خداوند هیچ متکبّر مغروری را دوست نمی‌دارد. و در راه رفتنت اعتدال را رعـایت کـن، و (در سخن گفتنت) از صدای خود بکاه (و فریاد مزن) چرا که زشت‌ترین صداها، صدای خران است.
انگیزۀ روانی تحقیر روی گردانی و باد به غبغب دمیدن، در تعبیر سخن مورد نظر است. با این کار، چرخش و گردش دوم هم پایان میپذیرد، چرخش و گردشی که به همان مسأله در گسترۀ شناخته شدۀ خود با انگیزه‌های نوین و با شیوۀ تازه‌ای پرداخته است.
سپس چرخش و گردش سوم میآغازد . . . با عـرضه کردن مسألۀ پـیشین در جولانگاه آسـمانها و زمـین میآغازد، مسألهای که همراه با انگیزه‌ای از پـیوند انسان با آسمانها و زمین و با آنچه در آنها از نعمت خدا برای مردمان است و آنان آن را سپاس نمی‌گویند، برگرفته شده است:
(أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُجَادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَلا هُدًى وَلا کِتَابٍ مُنِیرٍ) (٢٠)
آیا ندیده‌اید که خداوند آنچه را که در آسمانها و زمـین است مسخّر شما کرده است (و در مسیر منافع شما به حـرکت انداخته است) و نعمتهای خود را - چه نعمتهای ظاهر و چه نعمتهای باطن - بر شما گسترده و افزون ساخته است؟ برخی از مردم بـدون هـیچ گونه دانش و هدایت و کتاب روشن و روشنگری، دربارۀ (شناخت و یکتائی) خدا راه ستیز و جدال را پیش می‌گیرند.
در سایۀ این انگیزه، فطرت‌ستیز و مجادلۀ دربارۀ خدا را زشت می‌شمرد، و دلهای سالم آن را نمی‌پسندند و دور می‌اندازند . . . آن گاه زشت شمردن موضعگیری کفر و رکود را دنبال می‌کند:
(وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا ).
هنگامی که بدانان گفته می‌شود: از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید، می‌گویند: بلکه مـا از چیزی پـیروی می‌کنیم که پدران خود را بر آن یافته‌ایم.
این هم موضعگیری نابخردانه کورکورانـه‌ای است. آن را با انگیزۀ هراسانگیزی دنبال می‌کند:
(أَوَلَوْ کَانَ الشَّیْطَانُ یَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِیرِ) (٢١)
آیا (از نیاکان خود پیروی می‌کنند) ولو این که اهـریمن ایشان را به عذاب آتش فروزان (دوزخ) فراخواند؟.
بدین خاطر مسألۀ جزا و سزای آخرت را مـرتبط با مسألۀ ایمان و کفر عرضه میدارد:
(وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الأمُورِ (٢٢)وَمَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا).
کسی که (دل به خدا دهد و) مطیعانه رو به خدا کند، در حالی که نیکوکار باشد، به دسـتاویز بسـیار مـحکمی چنگ زده است. سرانجام همۀ کارها به خدا بازگشت داده می‌شود (و حسنات را پاداش، و سیّئات را پادافره میدهد). کسی که کافر شود (و ایـن حقائق روشـن را انکار کند) کفر او تو را غمگین نسازد. بازگشت آنان به سوی ما است و ما ایشان را از کارهائی که کرده‌انـد آگاه مــی‌سازیم (و نـتائج تـلخ و شـوم اعمالشان را بدیشان خواهیم چشاند).
به دانش فراخ و فراوان و دقیق خدا اشاره می‌نماید:
(إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (٢٣)
خدا مسلّماً از آنچه در درون سینه‌ها (از نیّات و رازها) است، کاملاً آگاه است.
(نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلَى عَذَابٍ غَلِیظٍ) (٢٤)
مــا ایشـان را انـدکی (در دنـیا از زنـدگی) بــهره‌مند می‌سازیم، سپس آنـان را وادار (بـه دخول) بـه عذاب سخت و شـدیدی مـی‌گردانـیم (و بـه آتش دوزخشـان می‌کشانیم).
نزدیک به پایان چرخش و گردش، ایشان را روبـروی منطق فطرت می‌نشاند، بدان گاه که فطرت با این جهان هستی رویاروی می‌گردد، و چاره‌ای جز اقرار و اعتراف به وجود آفریدگار یگانۀ بزرگوار را ندارد:
(وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (٢٥)
هر گاه از آنان (که معتقد به انـبازها و شـرکاء هستند) بپرسی: چـه کسـی آسـمانها و زمـین را آفریده است؟ حتماً مـی‌گویند: خدا. (چرا کـه بـتها و سـائر انـبازها ســازندۀ چـیزی نــبوده و بلکه خودشان سـاخته و مخلوقند). بگو: ستایش خدا را (کـه مسأله آن انـدازه روشن است که خودتان بـدان اعتراف مـی‌کنید). ولی اکثر آنان (چندان چیزی) نمی‌دانند (و ایـن است کـه بـه مقتضی اعتراف خود عمل نمی‌نمایند و عبادت را تـنها منحصر به خدا نمی‌کنند).
این چرخش و گـردش را با صـحنه‌ا‌ی از صـحنه‌های هستی پایان می‌بخشد، صحنه‌ای که طول دانش خدا را تا بی‌نهایت به تصویر می‌کشد، و مشــیّت و ارادۀ آزاد خدا را در آفریدن و پـدید آوردن بـدون حـدّ و مـرز ترسیم می‌کند، و از این آفرینش و پیدایش، یک دلیل جهانی را بر رستاخیز و زندگی دوباره، و بر آفریدن و پدید آوردن ترتیب میدهد:
(وَلَوْ أَنَّمَا فِی الأرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (٢٧)مَا خَلْقُکُمْ وَلا بَعْثُکُمْ إِلا کَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ) (٢٨)
اگر همۀ درختانی که روی زمین هسـتند قـلم شوند، و دریا (برای آن مرکّب گردد) و هفت دریا کمک این دریا شود (و بـا آن مـخلوقات خدا یـادداشت گردد، قلمها مـی‌شکنند و مـرکّبها مـی‌خشکند، ولی) مـخلوقات خدا پایان نمی‌گیرند. خداوند عزیز و حکـیم است (مـی‌دانـد چه چیزها را باید بیافریند و چگونه بیافریند). آفرینش شمـا (در آغاز) و زنده گرداندن شـما (در انجام) جز همسان (آفرینش و زنده گرداندن) فردی نیست. خدا شنوا و بینا است (و اقوال و اعمال بندگان از او نـهان نمی باشد ).
چرخش و گردش چهارم با صحنۀ جهانی‌ای میآغازد کـه دارای نوا و آوای ویـژه‌ای در دل بشری است. همچون صحنه‌ای صحنۀ شب است، بدان هنگام که دراز می‌شود و به پیکرۀ روز می‌خزد و امتداد پیدا می‌کند، و صحنۀ روز است، بدان هنگام کـه دراز مـی‌شود و بـه پـیکرۀ شب می‌خزد و امـتداد پـیدا می‌کند. صحنۀ خورشید و ماه است، خورشید و ماهی که در مدار خود مسخّرند و در حدّ و مرز تـرسیم شده تـا زمـانی در حرکت و جریان هستند که آفریدگار آگاه از آنها و مطّلع از مردمان و از هر آنچه آنان می‌کنند می‌داند:
(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ) (٢٩)
آیا ندیده‌ای کـه خداونـد شب را در روز، و روز را در شب داخل می‌گرداند، و خورشید و ماه را مسخّر کرده (و در مسیر منافع انسانها به جریان انداخته است؟) و این که هر کدام تا سرآمد معیّنی به حرکت خود ادامـه می‌دهند (و این نظم و نظام با پایان گرفتن دنـیا، پـایان می‌یابد) و خداوند از آنچه انـجام می‌دهید آگاه است؟. این صحنۀ جـهانی را دلیل فطری بر مسألۀ پـیشین می‌گیرد:
(ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ) (٣٠)
این (آفریده‌های عجیب و غریبی را که می‌بینید) دلیل بر آن است که خداوند حقّ است و آنچه را که بـجز او بـه فـریاد مـی‌خوانـید و عبادت مـی‌نمائید بـاطل است، و خداوند والامقام و بزرگوار (و بالاتر و برتر از آن است که به توصیف درآید).
دلها را با انگیزۀ دیگری از نعمتهای خـدا بر مـردمان می‌پساید، نعمتی در شکل کشتیهائی نمودار میآید که در دریاها حرکت می‌کنند:
(أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِنِعْمَةِ اللَّهِ لِیُرِیَکُمْ مِنْ آیَاتِهِ ).
آیا پدیده‌ای کشتیها بر صفحۀ دریاها به فرمان الله، و در پـرتو نـعمت خدا حرکت می‌کنند، تـا او گوشه‌ای از نشانههای (قدرت) خود را به شما بنمایاند.
بر این کار پیروی می‌زند با نگاه داشتن ایشان در برابر منطق فطرت بدان گاه که فطرت با هول و هراس دریـا رویاروی می‌گردد و از هر گونه غرور نـیرو و دانشی می‌پالاید که او را از آفریدگارش به دور بدارد . . . از ایـن مـنطق دلیلی بر مسألۀ توحید و یکتاپرستی برمی‌گیرد:
(وَإِذَا غَشِیَهُمْ مَوْجٌ کَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمَا یَجْحَدُ بِآیَاتِنَا إِلا کُلُّ خَتَّارٍ کَفُورٍ) (٣٢)
(منکران خدا) هنگامی کـه (سـوار کشـتی مـی‌شوند و) موجهائی همچون کوه آنان را فرا می‌گیرد، خالصانه خـدا را بــه فـریاد مـی‌خوانـند و عبادت را خـاصّ او می‌دانند. ولی هنگامی که آنان را نجات داده و سالم بـه خشکی رساندیم، برخـی از ایشان میانه‌روی را درپیش می‌گیرند (و بر ایمان خود وفادار و پایدار مـی‌مانند، و تعداد زیادی دوباره خدا را فـراموش کرده و راه کـفر درپــیش مـی‌گیرند). آیــه‌های مـا را هیچ کسـی جز خیانت‌پیشگان ناسپاس، انکار نمی‌کند.
به مناسبت موج دریا و هول و هراس آن، ایشان را به یاد هول و هراس بزرگ قیامت میاندازد، و مسألۀ آخرت را مطرح می‌سازد، هول و هراسی که پیوندهای گوشتی و خونی را قطع می‌کند، پیوندهائی که در دنیا هیچ هول و هراسی آنها را قطع نمی‌نماید:
(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْمًا لا یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَیْئًا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَلا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ) (٣٣)
ای مـردمان! (از خشـم و عذاب) خدا بـپرهیزید، و از روزی بترسید که نه پدری مسؤولیّت اعمال فرزندش را میپذیرد و کاری برای او می‌کند، و نه فرزندی اصلاً مسؤولیّت اعمال پدرش را مـی‌پذیرد و کـاری بـرای او برآورده می‌سـازد. وعدۀ خدا (بـه فرارسـیدن قیامت) حقّ است. پس زندگانی دنیا شما را گول نزند و (مال و مقام و نفس امّاره و اهریمن) فریبار شما را نفریبد.
در این بند، و با این انگیزه‌ای که وجود انسان از آن به لرزه و تکان درمـی‌آید، سوره را با آیه‌ای پـایان مـی‌بخشد که مسـائلی را با آهنگ نـیرومند ژرف هراسناکی مقرّر میدارد که به همۀ آنها پرداخته است:
(إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الأرْحَامِ وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَاذَا تَکْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ) (٣٤)
آگاهی از فرا رسیدن قیامت ویژۀ خـدا است، و او است که باران را می‌باراند، و مطّلع است از آنچه در رحمهای (مادران) است، و هیچ کس نمی‌داند فـردا چـه چیز را فراچنگ میآورد، و هیچ کسـی نـمی‌دانـد کـه در کدام سرزمینی می‌میرد. قطعاً خدا آگاه و بـاخبر (از موارد مذکور) است.
این چرخشها و گردشهای چهارگانه و شیوه‌ها و انگیزه‌ها و رهنمودها و نشانههای آنها نمونه‌ای از اسلوب قرآن مجید در پرداختن به دلها و چاره‌سازی آنها است. این اسلوب برگزیدۀ آفریدگار این دلها است و او کاملاً مطّلع از رازها و رمزهائی است که در زوایا و لابلاهای آنها است، و بسی آگاه از ا‌سلوبها و شیوه‌هائی است که دلها بدانها اصلاح می گردند و همچنین آنها سزوار دلهایند.
هم اینک به تفصیل این چکـیده می‌پردازیـم، و ایـن چرخشها و گردشهای چهارگانه را در دو درس بررسی و وارسی می کنیم ، دو درسی که میان آنها پیوند و هماهنگی است.
*
(الم (١)تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ (٢)هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ (٣)الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ (٤)أُولَئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (٥)
الف.لام.میم. این، آیات کتاب پرمحتوا و استوار (قرآن) است، هدایت و رحمت برای نیکوکاران است. آن کسانی کــه نـماز را چنان کــه بـاید مـی‌خوانـند، و زکـات را می پردازند، و به آخرت کاملاً ایمان دارند. آنان هدایت پـروردگارشان را فراچنگ آورده‌اند و ایشـان قطعاً رستگارند.
این حروف مقطّعه ، این سوره آغاز گردیده است:
(الم) (١) الف. لام. میم.
از این حروف خبر داده می شود آنها:
(تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ) (٢)
این، آیات کتاب پرمحتوا و استوار (قرآن) است.
این بدان خاطر است که یادآوری گردد این آیات کتاب از جنس همین حروف است – همانم گونه که در سوره هائی گذشت که با حروف مقطّعه آغاز گردیده‌اند - توصیف کتاب در اینجا با حکمت، بدان جهت است که حکمت در این سوره مکرّر می گردد، و لذا مناسب است که این توصیف از توصیفات کتاب، در فضای مناسب خود ذکر شود همان گونه که شـیوۀ قرآن مجید است.
توصیف کتاب با حکمت بر آن سایههای حیات و زندگی و مشیّت و اراده را می‌افکند. انگار این کتاب موجود زنده‌ای است و متّصف به حکمت در گفتار و رهنمود خود است، و از چیزی که گوید هدف دارد، و از چیزی که بدان می‌گراید و به سخن درمی‌آید قصد و هدف دارد، و در طرح و نقشه‌اش جان و حیات و حرکت است. دارای شش مسـتقلّ و ممتاز است. در آن انس و الفت است. صحبت و همدمی دارد. کسانی با قرآن زندگی می‌کنند و در سایۀ آن می‌آرامند، و با آن احساس مهر و عطوفت و همآوائی مـی‌نمایند، درست بدان شکل که موجود زنـده‌ای با موجود زنـده‌ای مهربانی و همآوائی می‌کند، و دوست با دوست مهر می‌ورزد و گفتگو می‌نماید، و با یکدیگر گفت و شنید می‌نمایند!
این کتاب پرحکمت، یا آیات آن:
(هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ) (٣)
هدایت و رحمت برای نیکوکاران است.
این حال اصلی و همیشگی قرآن است . . . حال اصلی و همیشگی قرآن هدایت و رحمت برای نیکوکاران است. هدایتی است که ایشان را به راهی رهنمود می‌سازد که روندگان در آن گمراه نـمی‌گردند. رحـمت است چون هدایت، آرامش و آسـایش و قرار و آرام را به دل میاندازد، و دل را به سوی کار و کسب و خیر و خوبی و نـجات و رسـتگاری سـوق مـی‌دهد، و ارتـباطها و پیوندهای میان دلهـای راهیافتگان بدان را محکم و استوار می‌سازد. گذشته از این، میان این دلها و قوانین جهانی که دلها در آن می‌زیند، و میان ارزشها و معیارها و احوال و حوادثی که دلهای راهیاب بدانها آشنایند، و فـطرتهای سـالم آنـها را می‌شناسند، پـیوند برقرار می‌نماید.
*
نیکوکاران عبارتند از:
(الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ) (٤)
آن کسانی که نماز را چنان که باید می‌خوانند، و زکات را میپردازند، و به آخرت کاملاً ایمان دارند.
خواندن نماز بدانگونه که شایسته است و ادای آن به تمام و کمال و در وقت خود، حکمت نماز و تأثیر نماز را در احسـاس و شــعور و روش و رفـتار برجای می‌گذارد، و پیوند اسـتواری مـیان دل و آفـریدگار پدیدار میآید، و بدان انس و الفت به خدا حاصل می‌گردد، و چشش شیرینی و حلاوتی دست میدهد که دلها را آویزۀ نماز می‌سازد . . . پرداختن زکات برتری نفس را بر بخل فطری آن چیره می‌گرداند. از دیگر سو استوار ماندن نظام زندگی اجتماعی، بر ضمانت اجتماعی و همکاری و همیاری تکیه می‌نماید، و در آن اجتماع، ثروتمندان و فقیران هر دو یقین و اطـمینان و مودّتها و محبّتهای دلهائی را می‌یابند که خوشگذرانی و نا امیدی آنها را تباه نساخته است . . . اطمینان به آخرت تضمین‌کننده بیداری دل انسان، و چشم دوختن او به چیزی است که در پیشگاه خدا است، و برتری یافتن او بر دامها و کمندهای زمین، و والائی پیدا کردن او بر کالاهای زندگی دنیا است، و خدا را در نظر داشتن در پنهان و آشکار، و بر کارهای کوچک و بزرگ، و وصول به درجۀ نیکی و خوبی است، درجه‌ای که از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم دربارۀ آن سؤال گردید و فرمود:
(الإحسان أن تعبد الله کأنک تراه فإن لم تکن تراه فإنه یراک ). [1]
نیکی و خوبی این است که خدا را به گونه‌ای پـرستش کنی انگار او را می‌بینی، و اگر تو او را نمی‌بینی او که تو را می‌بیند.
نیکان و خوبان کسانیند که کتاب قـرآن برای ایشـان هدایت و رحمت می‌شود. زیرا چون در دلهایشان گشایش و روشنی است در مصاحبت و همدمی ایـن کتاب آسایش و آرامش و یقین و اطمینان پیدا می‌کنند، و با هدایت و نوری تماس حاصل می‌نمایند که در سرشت این کتاب است، و اهداف و مقاصد حکیمانۀ آن را درک و فهم می‌کنند، و جانهایشان در پرتو این کتاب اصلاح می‌شود و راه صلاح و فلاح درپیش می‌گیرد، و همسازی و هماهنگی و همسوئی را احساس می‌کند، و روشنی راه را می‌بیند و راستای آن را درپیش می‌گیرد. این قرآن به هر دلی بدان اندازه بهره می‌رساند که در آن حسّاسیّت و گشایش و درخشش است، و بدان اندازه به هر دلی ارمغان میدارد و عطاء می‌کند که با محبّت و انتظار و بزرگواری بدین کتاب می‌گراید و بدان روی میآورد. این کتاب زنده است، و با دلهای دوست، مهر و محبّت می‌ورزد، و به احساسهای روی آورنـده به خود با بال و پر گرفتن به سویش و عشق و شور نشان دادن بدان، پاسخ میگوید و با آنـها همآوا و همنوا می‌شود!
آنان کسانیند که نماز را چنان که باید می‌خوانـند و زکـات مـی‌دهند و به آخرت یقین و اطمینان و اعتقاد دارند:
(أُولَئِکَ عَلَى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (٥)
آنـان هـدایت پروردگارشان را فراچنگ آورده‌انـد و ایشان قطعاً رستگارند.
کسی که هدایت داده شود قطعاً رستگار می‌گردد. چه او در پرتو نور حرکت می‌کند، و به هدف می‌رسد، و از گمراهی در دنیا نجات می‌یابد، و در آخرت از عواقب و پیامدهای گمراهی رهائی پیدا می‌کند. او در کوچی که بر این ستاره دارد با اطمینان خاطر و یقین کامل حرکت می‌کند، و گامهایش همگام و همراه با افلاک و قوانین هستی است. ایـن است که احسـاس انس و راحت و همآوائی با هر پدیده‌ای در هستی می‌کند.
*
آنان که راهیاب با این کتاب و آیات آن هستند، و نیکان و خوبان بشمارند، و نماز را چنان که باید می‌خوانند، و زکات را پرداخت می‌کنند، و به آخرت یقین و اطمینان و ایمان دارند، ایشان رستگارند در دنیا و در آخرت ... در مقابل آنان دسته و گروهی است:
(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ (٦)وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِ آیَاتُنَا وَلَّى مُسْتَکْبِرًا کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ) (٧)
در میان مردم کسانی هستند که خریدار سخنان پوچ و یاوه‌اند تا با چنین سخنانی (بندگان خدا را) جـاهلانه از راه خدا مـنحرف و سـرگشته سـازند و آن را مسـخره کنند. آنان عذاب خـوار و رسواکننده‌ای دارند. هنگامی که آیات ما بر او خوانـده مـی‌شود، مسـتکبرانـه روی برمیگرداند و می‌رود. انگار آنها را نشنیده است. گوئی در گوشهایش سنگینی است. ایشـان را بــه عـذاب دردناکی مژده بده.
لهو حدیث هر گونه سخنی است که دل را غافل کـند و وقت را بخورد، و نیکی و خوبی را به بـار نـیاورد، و نتیجه و محصولی به بار نیاورد که سزاوار وظـیفه و تکلّف انسان جانشین در این زمین باشد، انسانی که برای آبادانی زمین با خوبی و نیکی و عدالت و دادگری و اصلاح در زمین جانشین گردیده است، این وظیفه و تکلیفی است که اسلام سرشت و حدود و وسائل آن را مقرّر و مشـخّص مـی‌دارد، و راه را برای آن تـرسیم می‌کند. ایـن نصّ عـام است در به تصویر کشـیدن نمونه‌ای از مردمان که در هر زمانی و در هر مکانی پدید می‌آیند. برخی از روایتها اشاره دارند به این که این نصّ تصویر حادثۀ مـعیّنی را در اجتماع اسـلامی نخستین پیش چشم میدارد. نضر پسر حارث کتابهائی را خریداری می‌کرد که داستانها و افسانه‌های ایرانی و قهرمانان و جنگهای آنان را دربر داشت. بـر سـر راه کسانی می‌نشست که برای شـنیدن قـرآن بـه خـدمت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم می‌رفتند. تلاش مـی‌ورزیدند ایشـان را جلب و جذب شنیدن آن گونه داستانها و افسانه‌ها سازد و ایشان را از گوش فرا دادن به داستانهای قرآن مجید باز دارد . . . ولی این نصّ فراتر و فراگیرتر از ایـن رخداد ویژه است، اگر هـم ایـن روایت در این باره صحیح باشد. این نصّ گروهی از مردمان را به تصویر می‌زند که دارای نشانههای روشـن هسـتند، و در هـر زمانی وجود دارند. آنان در روزگار دعوت نخستین در جامعۀ مکّی وجود داشتند و این آیات دربارۀ ایشـان نازل گردیده است.
(وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ ).
در میان مردم کسانی هستند که خریدار سخنان پوچ و یاوه‌اند.
همچون کسانی خرافات و افسانه‌های بیفائده و سخنان پوچ و یاوه را با اموال خود و با اوقات خود و با زندگی خود می‌خرند! این پولهای ارزشمند و بـهاهای والا را میدهد به لهو و لعب بی‌ارزش و ناچیز، و به سخنانی که انسان را غافل از چیزهای سودمند دنیوی و اخروی می‌سازند. عمر محدود خویش را در راه آن گونه چیزهای ناچیز و بیسود به فنا مـی‌دهند، عـمری که برنمی‌گردد و برگردانده نمی‌شود. ایـن لهو و لعب و شی‌ء ناچیز و پوح را می‌خرند تا:
(لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا ).
تا با چنین سخنانی (بندگان خدا را) جاهلانه از راه خدا منحرف و سرگشته سازند و آن را مسخره کنند.
آنان نادانند و از رحمت خدا در پس پـرده هستند و بی‌بهره از لطف خدایند. ایشان از روی علم و دانش و با آگاهی و بینش دست‌اندر کار نمی‌شوند، و از روی حکمت نشانه نمی‌روند و به هدف نمی‌زنند. آنان بد نیّت و بد هدف هستند، و می‌خواهند که مـردمان را از راه خدا منحرف و سرگشته کنند. ایشان می‌خواهند که خویـشتن را و دیگران را با همچون سخنان یاوه، و با همچون کارهای پوچ و بـیسودی سرگشته و مـنحرف گـردانـند و زندگی را در راه آن خرج کنند! آنـان بی‌تربیت و بداخلاق هستند و راه خدا را به تـمسخر می‌گیرند، و برنامه‌ای را مورد استهزاء قرار می‌دهند که خدا آن را برای زندگی و برای مردمان، ترسیم و تنظیم فرموده است. بدین خاطر قرآن بدین گروه میپردازد و ایشان را خوار و رسوا می‌سازد، و با تهدید و توبیخ پیش از این که ترسیم شکل ایشان را کامل کند بر آنان می‌تازد:
(أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ) (٦)
آنان عذاب خوار و رسواکننده‌ای دارند.
موصوف کردن عذاب به این که خوار و رسـواکـننده است، در اینجا مورد نظر است و برای پاسخ به بی‌ادبی و تمسخری است که در حقّ برنامۀ خدا و راه آشکار و استوار او داشتند.
آن گاه در راه تکمیل تصویر آن گروه به پیش می‌رود:
(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِ آیَاتُنَا وَلَّى مُسْتَکْبِرًا کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا).
هنگامی کــه آیـات مـا بـر ایشـان خوانـده مـی‌شود، مستکبرانه روی برمی‌گردانند و می‌روند. انگار آنـها را نشنیده‌اند.
این صحنه‌ای است که در آن حرکتی است که هیئت و شکل مستکبران رویگردان عیبجو را تـرسیم می‌کند. آن گاه نیش خوارکننده‌ای را به همچون کسانی می‌زند و چنین هیئت و شکلی را تحقیر می‌نماید:
(کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْرًا ).
گوئی در گوشهایش سنگینی است.
انگار این سنگینی که در گوشهایشان است ایشان را از شنیدن آیات بزرگوار یزدان بازمی‌دارد، والّا کسی که انسان باشد و به قرآن گوش فرادارد و گوش شنوا داشته باشد بدین صورت نکوهیده و ناپسند از آن روی نمی‌گرداند . . . این اشارۀ تحقیرآمیز را با ریشخند مورد ملاحظه‌ای تکمیل می‌کند:
(فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ) (٧)
ایشان را به عذاب دردناکی مژده بده.
مژده دادن به همچون موضوعی جز نوعی از ریشخند خــوار و رسـواکـننده نـیست، ریشخند خوار و رسواکننده‌ای که سزاوار متکبّران تمسخرکننده است!
*
به مناسبت سخن از کیفر کافرانی که تکبّر می‌ورزند و از حقّ و حقیقت روی می‌گردانند، از پاداش مؤمنانی صحبت میدارد که کار می‌کنند و به تلاش می‌ایستند و اهل عملند، آن کسانی که در سرآغاز سوره از ایشان صـحبت کرده است. تـا انـدازه‌ای از کار و بار رستگاریشان سخن میگوید، رستگاری‌ای که در آنجا چکیده‌وار از آن سخن گفته بود:
(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ (٨)خَالِدِینَ فِیهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٩)
کسانی که ایمان آورده و کـارهای شـایسته و بایسته بکنند، بــاغهای پـرنعمت بــهشت از آن ایشــان است. جاودانه در آن خواهند ماند. این وعدۀ مسلّم الهی است، وعـده‌ای تـخلّف‌ناپذیر. (خداونـد نه وعـدۀ دروغین میدهد، و نه از وفای به وعده‌های خود عـاجز است، چرا که) او عزیز و قدرتمند، و حکیم و آگاه است.
در قرآن مجید هر کجا سزا و جزا ذکر شده است، پیش از آن کار نیک و ایمان بیان گردیده است. چه سرشت این عقیده می‌طلبد که ایمان در دل، حقیقت تـنهای راکد بیکارۀ پنهانی نباشد. بلکه ایمان باید حقیقت زنـدۀ کارای پویائی باشد. همین که ایـمان در دل جایگزین شود و اتمام پذیرد و تکمیل شود، باید به جنبش و پویش درآید تا خود را تحقّق بخشد و آشکارا بـنماید در کار و تـلاش و کنش و روش، و بیانگر سرشت خویش شود در آثار برجسته‌ای که در میدان جـهان واقعیّت نمودار و پدیدار می‌گرداند و خبر از آن حقیقت زندۀ کارای پویائی بدهد کـه در جهان درون از آن تشکیل گردیده و فراهم آمده است.
آن کسانی که اینان آورده‌اند و اینان خود را با عمل صالح و کار پسندیده نشان داده‌اند، آنان:
(لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ (٨)خَالِدِینَ فِیهَا ).
برایشان باغهای پرنعمت بهشت است.
برایشان این باغهای پرنعمت، و این جاودانگی است، برای تحقّق بخشیدن وعدۀ راستین خد:
(وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا ).
وعده‌ای که خدا میدهد تخلّف‌ناپذیر است. لطف آفریدگار نسبت به بندگان بدان درجه است که نیکی بدیشان را به پاداش نیکی آنان به خودشان نه به یزدان سبحان، بر خویشتن واجب می‌فرماید! آخر یزدان سبحان بی‌نیاز از همگان است!
(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٩)
او عزیز و قدرتمند، و حکیـم و آگاه است.
خدا توانا است بر پیاده کردن و تحقّق بخشیدن وعدۀ خود، و کاربجا و آگاه در آفرینش و وعده دادن و پیاده کردن و تحقّق بخشیدن است.
*
نشانۀ قدرت و توان، و نشانۀ حکـمت و کـاربجائی و آگاهی، و دلیل و برهان همۀ مسائلی که در روند سوره گذشت، نشانۀ همۀ اینها و دلیل و برهان همۀ اینها این جهان بزرگ و هراسانگیز است، جهان سترگ و شگفت و هراسانگیز و هولناکی که هیچ کسی از مـردمان نمی‌تواند ادّعاء کند که او آن را آفریده است، یـا کس دیگری جز او آن را پدید آورده است و هستی بخشیده است نه خداوند سبحان؛ جـهانی که بس بزرگ و هراسانگیز و دارای نظم و نظام دقیق و همآوائـی و هماهنگی شگفت است و دل را شیدا و ویـلان خود می کند، و عقل و هوش را می‌رباید و مات و مـبهو‌ت خـویش می‌نماید، و با فطرت بی‌پرده و آشکار رویاروی می‌شود، و فطرت از آن نمی‌تواند بگریزد یا از آن رویگردان شود، و جز تسلیم وحدانیّت آفریدگار بزرگوار چاره‌ای نخواهـد داشت، و جز اعـتراف به گمراهی کسانی که خدایان دیگری را شریک آفریدگار جهان می‌کنـد، و به حقّ و حقیقت روشن و آشکار ستم می‌نمایند، راهی پیدا نخواهد کرد:
(خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِی الأرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ (١٠)هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (١١)
خداوند آسمانها را بدون ستونی که قابل رؤیت (بـرای شما) باشد آفریده است، و در زمین کوه‌های استواری را پراکنده است، تا زمین شما را بلرزاند و سـراسـیمه نگرداند، و در زمین انواع جنبندگان را پخش و پراکـنده کرده است. و از آسمان آب فرو فرستاده‌ایم و با آن اقسـام گوناگونی از گیاهان پـرارزش را رویـانده‌ایـم. اینها (که می‌نگرید و می‌بینید) آفریده‌های خدایند، شما به من نشان دهید آنانی کـه جز خدایند چـه چیز را آفریده‌اند؟ (تا شایستۀ پرستش و شراکت در الوهیّت را داشته باشند). بلکه ستمگران (کفرپیشه) در گمراهی آشکاری هستند.
این آسمانها که - با ظاهر معنی و مدلولی کـه دارد، و بدون ژرف‌نگری و پرداختن به پژوهشی از پژوهشهای پیچیدۀ علمی - با چشم و احساس رویاروی می‌گردد، هراسانگیز و فـراخ و بلند است. فـرق نـمی‌کند ایـن آسـمانها، ایـن ستاره‌ها و سیّاره‌ها و کهکشانها و سحابیهای شناور در فضائی باشد که راز و اندازۀ آن را جز خدا کسی نمی‌داند، یا مراد این قبّه و بارگاهی باشد که چشمها آن را مـی‌بینند، و کسـی نمی‌دانـد واقعاً چیست و چگونه است. چه مراد از آسمانها این باشد یا آن باشد، آفریده‌های بزرگ و سترگ و هراسانگیز و هولناکی هستند که بدون ستونی که بر آن بلمند و تکیه بدهند[2] آویـزان و مـعلّق هـستند، و مـردمان آنـها را می‌بینند تا آنجا که در شب و روز چشمانشان می‌تواند ببیند، هر اندازه هم بر سطح این ستارۀ سیّار با آسمانها فاصله داشته باشند. ورانداز کردن آسمانها با چشم غیر مسلّح، و وارسی کردن آن بدون درک و فهم حقیقت ستبری و سترگی آسمانها هم سرها راگ یج می‌کند، برای به لرزه انداختن و به تکان درآوردن هستی بشری در برابر این ستبری و سترگی هـراس‌انگیز بی‌نهایت و بدون حدود و ثغور، و در برابر این زیبائی دلربائی که چشمها را به خود خیره می‌کند و چشـمها را مجذوب خود میدارد بدون این که چشمها از نگریستن سـیر و خسته شوند، و در برابر این ربائی دل‌انگـیز دل به اندیشه می‌ایستد و هرگز خسته و درمانده نمی‌گردد، و احساس و شعور غرق تامّل و تفکّر می‌شود، و انگار نمی‌خواهد از این تامّل و تدبّر دور و دراز گردد و دست بکشد! اگر انسان بداند که هر نقطه‌ای از ایـن نقطه‌های کوچک درخشان شناور در این فضای گسترده هراسانگیز، حجم آنها چندین برابر حجم زمینی است که او بر آن زندگی می‌کند، و وزن آنها میلیونها برابر زمین است، چه حالی پیدا می‌کند؟
روند قرآنی از این کوچ هراسانگیزی که در اقطار و کرانه‌های فضا با آهنگ و نوای آن اشارۀ سریعی کـه در پیش گرفته است و می‌فرماید:
(خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ).
خداوند آسمانها را بدون ستونی که قابل رؤیت (بـرای شما) باشد آفریده است.
برمی‌گردد و دل بشری را به زمین عودت می دهد. دل بشری هم بر زمـین اسـتقرار مـی‌پذیرد، ولی انگار نمی‌خواهد بر آن آرام بگیرد و سکونت بپذیرد! آخر زمین را کوچک کوچک می‌بیند، بسان ذرّه‌ای که گوئی گرد و خاک ناچیزی در میان تودۀ عظیم جهان هسـتی است! دل بشری چگونه به این زمین گردد؟ زمینی که انسان آن را بزرگ و سترگ و گسترده و فراخ می‌بیند، ولی در برابر کرات بیشمار جهان هستی ذرّه‌ای بیش نیست، امّا با وجود این اگر کسی در تمام عمر کوتاه خود روی این ستارۀ کوچک زمین بگردد و به سیر و سیاحت بپردازد به همۀ اطراف و اکناف آن نـمی‌رسد! روند قرآنی دل بشری را بدین زمین برمیگرداند تا با چشمان باز و بیدار به زمین بنگرد، و ملالت تکـرار و خستگی الفت با صحنه‌های شگفت این زمین بزداید و از آن به دور گردد:
(وَأَلْقَى فِی الأرْضِ رَوَاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ ).
و در زمین کوه‌های استواری را پراکنده است، تا زمین شما را نلرزاند و سراسیمه نگرداند.
«رَواسیَ»: کوه‌ها . . . دانشمندان لایه‌شناسی می‌گویند: کوه‌ها بریدگیهائی در سطح کرۀ زمین هستند که از سرد شدن درون زمین و منجمد شدن گازهای داخـل آن و کاهش گـازها پـیدا مـی‌شوند. سطح زمین فروکش می‌نماید و چین‌خوردگی پیدا می‌کند، و در آن بلندیها و پستیهائی برابر فـروکش کـردنهای گـازهائی کـه سـرد می‌شوند و حجم آنها کاستی میپذیرد، در اینجا و آنجا پدیدار و نمودار می‌گردد. این نظریّه چه درست باشد و چه نادرست، این کتاب مقرّر میدارد که وجـود ایـن کوه‌ها توازن زمین را حفظ می‌کند، و در نتیجه زمین به تکان و جولان درنمی‌آید و به رفت و برگشت و جنبش نمی‌افتد. چه بسا نظریّۀ دانشمندان زمین‌شناسی درست باشد و برجستگیهای کوه‌ها بـدین شکـل و بـدین گونه توازن زمین را مصون و محفوظ دارد بدان هنگام کـه گازها فروکش می‌کنند و سطح زمین در اینجا و آنجا منقبض می‌گردد، و برجستگیها و طاقدیسهای کوه‌ها در اینجا، با فرو رفتگیها و ناودیسهای سطح زمین در آنجا، موازنه برقرار می‌سازد. به هر حال فرمودۀ خـداونـد، بـالاتر و والاتـر از هـر سـخن دیگری است، و خـدا راستگوترین گویندگان است.
(وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ ).
و در زمین انواع جنبندگان را پـخش و پـراکنده کرده است.
این یکی از شگفتیهای بزرگ هستی است، وجود حیات بر این زمین رازی است که کسی - تا به امروز - ادّعاء نکرده است که آن را درک و فهم کـرده است و آن را تفسیر و تعبیر نموده است. حیات در نخستین شکلهای خود، در یک سلول سادۀ کـوچک، چگـونه بـدین راز بزرگ و حیات سترگ تبدیل می‌گردد، و حیات چگونه گوناگون و جوراجور می‌شود و ترکیب پـیدا می‌کند و به انواع و اقسام و اجناس و نژادها و نمونه‌های بیشمار تبدیل می‌گردد که انسانها از آنها چیزی مـی‌دانـند یـا سرشماری می‌نمایند؟ با وجود این اکثر مردمان از کنار این شگفتیها و شگرفیها چشم بسته و کوردل می‌گذرند، به گونه‌ای که انگار از کنار یک چیز معمولی که جلب توجّه نمی‌کند می‌گذرند. در حالی که آنان در بـرابـر دستگاه سادۀ کوچک ساختۀ انسانها شـیدا و حـیران و شگفت‌زده می‌مانند، دسـتگاهی کـه دارای تشکـیلات بسیار ساده ناچیزی است وقتی کـه با یک سـلول از سلولهای زنده مقایسه می‌گردد و با عـملکرد دقیق و منظّم و عجیب آن سنجیده می‌شود. تازه از موجودات زندۀ پیچیده نگو که جای خود دارند. از انسـان نگـو، انسانی که پیکرش صدها کـارگاه شیمیائی شگـفت، و صدها انبار نگاهد‌اری و پخش، و صدها مرکز مخابرات برای پیام دادن و پیام گرفتن، و صـدها وظیفه و کار پیچیده‌ای دارد که جز خدای دانـا و آگـاه راز آنـها را نمی‌داند و از آنها سر در نمی‌آورد!!!
(وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ) (١٠)
و از آسـمان آب فـرو فـرستاده‌ایـــم و بـا آن اقسام گوناگونی از گیاهان پرارزش را رویانده‌ایم.
نازل کردن آب از آسمان یکی از شگفتیهای جهان است که ما از کنار آن غافل و بی‌خبر می‌گذریم. این آبی که جویبارها و رودخانه‌ها از آن لبریزند، و دریاچه‌ها از آن پرند، و چشمه‌سارها آن را بـرمی‌جوشانند، از آسـمان برابر نظم و نظام دقیقی پائین میآید که با تشکیلات و نظام آسمانها و زمین، و با نسبتها و فاصله‌ها و سرشتها و هستیهائی که میان آسمانها و زمین است، ارتباط و پیوند دارد . . . رویاندن گیاهان از زمین به دنبال نزول آب، شگفتی دیگری است که پیوسته جای تعجّب بوده و خـواهـد بـود. شگفتی حیات، و شگفتی تـنوّع و دگرگونی، و شگفتی وراثت ویـژگیهای نهان در دانۀ کوچکی تا بتواند خود را در گیاه کوچکی و در درخت بزرگی نشان و برگشت دهد، و بررسی پخش رنگها در گل یک گیاه، دل گشوده و باز را به ژرفاهای حیات و به اعماق ایمان به خدا، یعنی نو آفرین این حـیات، سـوق میدهد و می‌کشاند.
نصّ قرآنی مقرّر میدارد که یزدان گیاهان را به صورت زوج آفریده است و زوجیّت بخشیده است:
(مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ) (١٠)
اقسام گوناگونی از گیاهان پرارزش.
زوجیّت در گیاهان حقیقت بزرگی است که علم به تازگی بر اثر تجربه بدان پی برده است و مدّت کمی از کشف ایـن حـقیقت بزرگ گـذشته است. هـر گـیاهی دارای سلولهای نر و سلولهای ماده است. این دو بخش گاهی در یک گل گرد می‌آیند یا در دو گل یک گیاه جداگانه وجود دارند، و یا در دو گیاه یا دو درخت جداگانه قرار می‌گیرند، یعنی گیاهان و درختان، یک پایه یا دو پـایه هستند. میوه و ثمره جز بعد از تلقیح زوج نـر و مـاده امکانپذیر نیست، بدان گونه که در انسان و حیوان حال چنین است.
توصیف زوج یا جفت با واژۀ «کریم : با ارزش» سایه روشن ویژه‌ای دارد و در اینجا مقصود و منظور است تا سزاوار این باشد که بدان:
« خَلْقُ الله » . آفریدۀ خدا.
گفته شود، و خدا آن را بالا ببرد و به پـیش چشـمان مردمان بدارد و بدان اشاره بفرماید:
(هَذَا خَلْقُ اللَّهِ ).
اینها (که می‌نگرید و می‌بینید) آفریده‌های خدایند. و ایشان را به مبارزه بطلبد و ادّعـاهای بـی‌ارزش و سبکسرانۀ آنان را پوچ گرداند:
(فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ ).
شما بـه من نشان دهید آنانی که جز خدایند چه چیز را آفریده‌اند؟ (تا شایستۀ پرستش و شراکت در الوهیّت را داشته باشند).
در مناسب‌ترین وقت بـرای ایـن مبارزه‌طلبی پـیرو می‌زند:
(بَلِ الظَّالِمُونَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (١١)
بلکه ستمگران (کفرپیشه) در گمراهی آشکاری هستند. چه گمراهی بزرگی و چه ستم سترگی فراتر از این شرک است در ایـن نـمایشگاه مـات و مـبهوت‌کنندۀ عـظیم جهانی؟
هنگام رسیدن بدین آهنگ نیرومند، نخستین چرخش و گردش در سوره پایان میپذیرد با این انگیزۀ ژرفی که به میان میآید.
*
بعد از این، گردش و چرخش دوم را می‌آعازد. آن را به روش و روال نوینی میآغازد که روش و روال داستان و رهنمود غیرمـسقیم است. به مسأله سـپاسگزاری از یزدان یگانه میپردازد، و او را از هر گونه شرکی منزّه می‌سازد. از مسألۀ سرای آخرت و کار و سزا و جزا، در لابلای داستان سخن به میان می‌کشد:
(وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَمَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ) (١٢)
ما به لقمان فرزانگی بخشیدیم (و بدو دستور دادیم) که خـــدا را سپاسگزاری کـن و (بـدان کـه) هــر کس سپاسگزاری کند، به سود خویش سپاسگزاری می‌کند، و هر کس ناسپاسی کند (به خود زیان می‌رساند نه بـه خدا). چرا که خدا بی‌نیاز و ستوده است.
لقمانی که قرآن او را برگزیده است تا از زبان او مـسألۀ توحید و یکتاپرستی را و مسألۀ آخـرت را بیان دارد، روا‌یات راجع بدو گوناگون است: روایتی میگوید که او پیغمبر بوده است. روایت دیگری میگوید که او بندۀ شایسته‌ای بوده است ولی پیغمبر نشـده است. بیشتر راویان سخن دوم را می‌پسندند. می‌گویند: او یک بنده حبشی بوده است. همچنین گفته‌اند: او اهل نوبه[3] بوده است. بعضی گفته‌اند: او در میان بنیاسرائیل یکـی از قضات ایشان بوده است . . . لقمان هر که و هر چه بوده است، قرآن مقرّر فرموده است که او مردی بوده است که خدا بدو حکمت و فرزانگی عطاء کرده است، حکمت و فرزانگی‌ای که شکر و سـپاس خـدای را مـی‌طلبیده است:
(وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ ).
ما به لقمان فرزانگی بخشیدیم (و بدو دستور دادیم) که خدا را سپاسگزاری کن.
این رهنمود قرآنی متضمّن سپاسگزاری از خدا است به پیروی از آن مرد فرزانۀ برگزیده‌ای که قرآن داستان او را و گفتار او را روایت می‌کند. در کنار ایـن رهنمود ضمنی، رهنمود دیگری است. چه سپاسگزاری از خدا پشتوانۀ اندوخته‌ای برای سپاسگزار است و خود او از آن سـود میبرد. زیـرا خدا بی‌نیاز از سـپاسگزاری دیگران است. خدا خود به خود سپاس او گفته می‌شود هر چند کسی از آفریدگان یزدان سپاس او را نگوید:
(وَمَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ) (١٢)
هر کس سپاسگزاری کند، به سود خویش سپاسگزاری مـی‌کند، و هر کس ناسپاسی کند (به خود زیان می‌رساند نه به خدا) چرا که خدا بی‌نیاز و ستوده است.
در این صورت نادان‌ترین نادانـان کسـی است که از حکمت سرباز می‌زند، و با فرزانگی مخالفت می‌ورزد، و همچون پشتوانه‌ای را برای خود اندوخته نمی‌سازد.
*
آن گاه مسألۀ توحید و یکتاپرستی به صورت موعظه و اندرزی از سوی لقمان حکیم به فزندش به مـیان-میآید:
(وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ )(١٣)
(یادآور شو) زمانی را که لقمان بـه پسـرش گفت -در حالی که او را پند می‌داد - پسر عزیزم! (چیزی و کسـی را) انباز خدا مکن، واقعاً شرک ستم بزرگی است.
این پند و اندرزی است که دور از هر گونه تهمتی است. چه پدر برای پسرش جز خیر و خوبی نمی‌خواهد. پدر جز دلسوز پسرش نمی‌باشد. این لقمان حکیم است که پسرش را از شرک نهی می‌کند و بازمی‌دارد. علّت این نهی و بازداشتن را این می‌شمارد که شرک ستم بزرگی است. دو بار هم این حقیقت را تأکید می‌کند. یک بار با نهی و بازداشش و بیان علّت آن، و بار دیگر با حروف «ان‌ّ» و «لَ» . . . ایـــن هـمان حـقیقتی است کــه محمّد صلّر الله علیه وآله وسلّم آن را به قوم خود گوشزد می‌کند و آنان دربارۀ آن با او به جدال و ستیز میپردازند و دربارۀ هـدفی که در پشت سـر آن دارد به شکّ و تـردید میافتند، و می‌ترسند که او هدفی که در پشت سر آن دارد بیرون کشیدن قدرت و فرماندهی از دست ایشان باشد و بخواهد بر آنان برتری و بزرگی کند! امّا دیگر چه باید گفت دربارۀ لقمان حکیم بدان هنگام کـه آن حقیقت را به پسـرش مـی‌گوید و او را بدان دسـتور میدهد؟ پند و اندرز پدر به پسرس پاک و برکنار از هر شبهه‌ای است، و دور از هر گمانی است. این حـقیقت، یک حقیقت قدیمی است و بر زبان هر کسی از مردهان که رفته است خدا بدو حکمت و فرزانگـی بـخشیده است. مراد از این حقیقت خیر محض است، و مـرد از آن چیز دیگری نیست . . . این هم یک انگیزۀ روانـی مورد نظر است.
در سایۀ پند و اندرز پدر به پسرش، پیوند میان والدین با اولاد را به شیوۀ مهربانانه‌ای بیان مـی‌دارد، و ایـن پیوند را با تصویر الهامگرانه‌ای که در آن گرایش و عطوفت است به تصویر بکشد. با وجود این، پیوند عقیده مقدّم بر آن پیوند استوار است:
(وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ (١٤)وَإِنْ جَاهَدَاکَ عَلى أَنْ تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (١٥)
ما به انسان در بارۀ پدر و مادرش سفارش کرده‌ایم (که در حقّ ایشان نیک باشد و نیکی کند، به ویژه مادر، چرا که) مادرش بدو حامله شده است و هر دم به ضـعف و سسـتی تـازه‌ای دچــار آمـده است. پـایان دوران شیرخوارگی او دو سال است (و در این دو سـال نیز، کودک شیر، یعنی شیرۀ جان مادر را می‌نوشد. مادر در این مـدّت ٣٣ مـاهۀ حمل و شـیرخوارگی، مـهمّترین خدمات و بزرگ‌ترین فداکاری را مبذول میدارد. لذا به انسان توصیۀ ما این است) که هم سپاسگزار من و هم سپاسگزار پدر و مادرت باش، و (بدان که سـرانـجام) بازگشت به سوی من است (و نیکان را جزا و بدان را سزا می‌دهم). هر گاه آن دو، تلاش و کوشش کنند که چیزی را شریک من قـرار دهـی کـه کمترین آگاهی از بـودن آن و (کـوچک‌ترین دلیـل بـر اثـبات آن) سـراغ نداری، از ایشان فرمانبرداری مکن. (چرا که در مسألۀ عقائد و کفر و ایمان همگامی و همراهی جائز نیست، و رابطۀ با خدا، مقدّم بر رابطۀ انسان با پدر و مادر است، و اعتقاد مکتبی برتر از عواطف خویشاوندی است. ولی در عین حال) با ایشان در دنیا بـه طـرز شـایسته و بـه گونۀ بایسته‌ای رفتار کن. و راه کسانی را درپیش گـیر که به جانب من (با یکتاپرستی و طـاعت و عبادت) رو کرده‌اند. بعد هم همه به سوی من برمی‌گردید و من شما را از آنچه (در دنیا) می‌کرده‌اید آگاه مـی‌سازم (و بر طبق اعمالتان پاداش و کیفرتان می‌دهم).
سفارش کردن فرزندان در حقّ پدران و مادران در قرآن مجید، و در سفارشهای پیغمبر خدا صلّر الله علیه وآله وسلّم مکرّر آمده است، ولی سفارش کردن پدران و مادران در حـقّ فرزندان جز مقدار اندکی نیامده است. بیشتر آنها هم در حالت زنده به گور کردن است، و آن نیز حالت ویژه‌ای در شرائط و ظروف ویژه‌ای است. این بدان خاطر است که فطرت به تنهائی رعایت و عنایت پدران و مـادران نسبت به فرزندان را تضمین و تأمین می‌کند. فطرت پـدران و مـادران را برمی‌انگیزد که نسل نـوزاد و نوخاسته را بپایند و بدیشان برای ادامۀ حیات عنایت نمایند، بدان گونه که خدا خواسته است. پدران و مادران فدای فرزندان خود می‌کنند جسم و اعصاب و عمر و هر چیز گرانبها و گرامی خود را که داشته باشند، بدون این که آه برکشند و ناله سر دهند، و بلکه بدون ایـن کـه متوجّه باشند و بدانند که چه چیزی را مبذول میدارند!
حتّی آنچه را که فدا می‌کنند و مـبذول می‌نمایند با شادی و شادمانی و فرح و سـرور بر طبق اخلاص می‌گذارنـد! انگار خودشان از آنچه به فرزندان می‌بخشند و تقدیم میدارند استفاده می‌کنند و بهره می‌برند! لذا فطرت به تنهائی ضامن سفارش به پدران و مادران است و به سفارش‌کنندگان دیگری نیاز نیست. ولی فرزندان به سفارشهای مکرّری نیاز دارند تـا به نسلی توجّه و التفات داشته باشند که خویشتن را ندا کرده‌انـد و پشت به زنـدگی نموده‌انـد و بار سفر بربسته‌اند و در حال جهان را به درود کردنند، پس از آن که شیرۀ عمر و روح و اعصاب خود را به جام نسلی ریخته‌اند که رو به جهان نـهاده‌اند و پـذیرۀ حیات رفته‌اند و به آینده خیره گردیده‌اند! اگر فرزندان همۀ عمر خود را وقف خدمت به پدران و مادران کنند نمی‌توانند برخی از آنچه پدران و مادران بذل ایشان کرده‌اند جبران کنند و جایگزین آن را بدانان دهند. این هم تصویر الهامگرانه‌ای است که می‌فرماید:
(حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ ).
مادرش بـدو حـامله شـده است و هـر دم بـه ضـعف و سســـتی تــازه‌ای دچـار آمـده است. پــایان دوران شیرخوارگی او دو سال است (و در این دو سـال نـیز، کودک شیر، یعنی شیرۀ جان مادر را می‌نوشد. مادر در این مـدّت ٣٣ مـاهۀ حمل و شـیرخوارگـی، مـهمّترین خدمات و بزرگ‌ترین فداکاری را مبذول میدارد).
این تصویر الهـامگرانه سایه‌روشنهای ایـن بذل و بخشش بزرگوارانه را ترسیم می‌کند. مادر با سرشتی که دارد قسمت بیشتری از فداکاریها را تحمّل می‌کند، و با شوق و شور والاتر و سخت‌تر و ژرف‌تر و مهربانانه‌تر و دوستدارانـه‌تری وجود خویشتن را فـدا و قربان می‌کنند . . . حافظ ابوبکر برار در مسـند خود - بـا اسنادی که دارد - از برید و او از پدرش روایت کرده است که مردی مادرش را در طواف کعبه بر دوش گرفته بود و او را دور کعبه می‌گرداند و طواف می‌داد. از پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم پرسید: آیا حقّ او را اداء کرده‌ام؟ فرمود:
(لا. وَ لا بِزَ فْرَةٍ واحِدَةٍ).
نه . . . و نه سزا و جزای یک ناله را.
این گونه و بس . . . نه سزا و جزای نــاله‌ای را داده‌ای، ناله‌ای که در حاملگی یـا در زادن سـر داده است . . . مادر بدو حامله شده است و باردار گشته است و هر دم به ضعف و سستی تازه‌ای دچار آمده است.
در سایۀ این تصویر مهربانانه، به سپاسگزاری از خـدا کــه نـخستین نـعمت‌بخش است مـی‌گرایـد و تـوجّه می‌نماید، و به سپاسگزاری از پدر و مادر می‌گراید و توجّه می‌نماید که نعمت بخشندگان بـعد از خـدایند. آن گاه وظائف و تکـالیف را تـرتیب مـی‌دهد و تـعیین مــی‌کند. نـخست ســپاسگزاری خــدا و بعد از او سپاسگزاری از بدر و مادر به میان میآید:
(أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ).
(توصیۀ ما به انسان این است) که هم سپاسگزار من و هم سپاسگزار پدر و مادرت باش.
با این حقیقت، حقیقت آخرت پیوند می‌خورد:
(إِلَیَّ الْمَصِیرُ) (١٤)
بازگشت به سوی من است (و نـیکان را جزا و بـدان را سزا می‌دهم).
آن روز، پشتوانۀ اندوختۀ سپاسگزاری سود می‌بخشد. پیوند پدر و مادر با فرزند - با همۀ این گرایشها و با همۀ این بزرگداشتها - از نظر مراتب پیوستگی بعد از پیوند عقیده قرار دارد. بقیّۀ سفارش به انسان، در بارۀ پیوند او با پدر و مادرش است.
(وَإِنْ جَاهَدَاکَ عَلى أَنْ تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا).
هر گاه آن دو، تلاش و کوشش کنند که چیزی را شریک مـن قــرار دهـی کـه کمترین آگاهی از بـودن آن و (کوچکترین دلیل بر اثبات آن) سراغ نداری، از ایشان فرمانبرداری مکن، (چـرا که در مسألۀ عقائد و کفر و ایمان همگامی و همراهی جائز نیست، و رابطۀ بـا خدا، مقدّم بر رابـطۀ انسـان بـا پـدر و مـادر است، و اعتقاد مکتبی برتر از عواطف خویشاوندی است).
در اینجا وجوب اطاعت به پایان میآید، و پیوند عقیده بر هر پیوند دیگری برتری دارد. این است که هر اندازه پدر و مادر بکوشند و تلاش کند و بخواهند چیره شوند و فرزند را قانع کنند و او را گول بزنند که بـرای خـدا چیزی را شریک سازد، چیزی که الوهیّت او را نمی‌داند - هر چیزی هم جز خدا الوهیّت نـدارد تـا الوهـیّت آن شناخته شود - از سوی خدا به فرزند دستور است که از پدر و مادر اطاعت نکند، و در این باره فرمان یزدان را ببرد که صاحب حقّ نخستین در اطاعت است.
امّا اختلاف در عقیده، و دستور به عدم اطاعت از پدر و مادر در مخالفت با عقیده، نباید حقّ پدر و مادر را در رفتار خوب و همدمی بزرگوارانه با ایشان ضائع بکند:
(وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا ).
بــا ایشــان در دنــیا بـه طرز شـایسته‌ای و بـه گونۀ بایسته‌ای رفتار کن.
این کوچ، کوچ کوتاه مدّتی بــر ایـن زمـین است و در حقیقت اصلی تأثیر نمی‌گذارد:
(وَاتَّبِعْ سَبِیلَ مَنْ أَنَابَ إِلَیَّ ).
راه کسـانی را در پــش گـیر کــه بـه جـانب من (با یکتاپرستی و طاعت و عبادت) رو کرده‌اند.
کسانی که رو به خدا کرده‌اند مؤمنانند.
(ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ ).
بعد هم همه به سوی من برمی‌گردید.
به سـوی مـن بـرمی‌گردید پس از ایـن کـوچ و سـفر محدودی که بر روی زمین دارید.
(فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (١٥)
و مـن شما را از آنــچه (در دنـیا) مـی‌کرده‌ایـد آگاه مـی‌سازم (و بــر طـبق اعـمالتان پـاداش و کیفرتان می‌دهم).
هر کسی سزا و جزای ناسپاسی یا سپاسگزاری خود را دریافت میدارد، و کیفر شرک یا پاداش توحید خویش را می‌گیرد.
روایت شده است که این آیه و آیۀ مشابه آن در سورۀ عنکبوت[4] و همچنین در سورۀ احقاف[5] ، در بارۀ سعد پســـر ابـی‌وقاص و مــادرش نـازل گـردیده است - همان گونه که در تفسیر آن در جزء بـیستم در سـورۀ عنکبوت گفتم - روایت شده است که این آیه دربـارۀ سعد پسر مالک نازل گردیده است. طبرانی در مبحث عشرت - با اسنادی که دارد - از داوود پسر ابوهند آن را روایت نموده است. در صحیح مسلم از قـول سـعد پسر ابی‌وقّاص، داسـتان روایت گـردیده است. ارجـح اقوال هم همین است، ولی مدلول و مـفهوم آیـه عـام است و شامل همۀ حالتهای همگون آن می‌شود. مدلول و مفهوم آیه خویشاوندیها و پیوندها را و همچنین وظائف و تکالیف را ترتیب میدهد و سامان می‌بخشد. پیوند با خدا نخستین خویشاوندی و ارتـباط است، و وظیفه و تکلیف راجع به حقّ خـدا نـخستین وظـیفه و تکلیف است. قرآن مجید این قانون و قـاعده را مـقرّر میدارد و آن را در هر مناسبتی و بـه شیوه‌ها و بـه صورتهای گوناگونی تأکید می‌کند تا در ذهن و شعور فرد مؤمن پـیدا و هویدا و قـطعی و حـتمی گـردد، و هیچ گونه شکّ و شـبهه و پـیچیدگی و ا‌بـهامی در آن نماند.
پس از ذکر این جملات معترضه در روند سفارش لقمان به پسرش، بخش دوم سفارش او به فرزندش به مـیان میآید تا مسألۀ آخرت و حساب و کتاب دقیق و سزا و جزای دادگرانۀ آن را مـقرّر و بیان دارد. و لیکـن ایـن حقیقت به همین سهل و سادگی و بدون هر گونه آرا‌یه و پیرایه‌ای ذکر نمی‌شود. بلکه این حقیقت در جـولانگاه فراخ هستی عرضه می‌شود، و به صورت مؤثّری بیان می‌شود که وجدان از آن به لرزه و جنبش میافتد، بدان هنگام که علم شامل و دقیق و لطیف و فراخ و فراگیر و شگفت و شگرف خدا را مطالعه می‌نماید:
(یَا بُنَیَّ إِنَّهَا إِنْ تَکُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الأرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ) (١٦)
پسر عزیزم! اگر به اندازۀ سنگینی دانـۀ خردلی (عمل نیک یا بد انـجام گـرفته) بـاشد، و در دل سنگی، یـا در آسمانها، و یا این که در مـیان زمین بـاشد، خدا آن را حـاضر مـی‌آورد (و بـه حسـاب و کـتاب آن رسیدگی می‌کند). چرا که خداوند بس دقیق و آگاه است.
هیچ تعبیری دربارۀ دقّت علم خدا و فراگیری ان، و راجع به قدرت یزدان سبحان، و در بارۀ دقّت حساب و کتاب و دادگری و عدالت تـرازو بــه پـای ایـن تـعبیر تصویرگر نمی‌رسد. این هم شیوۀ اعـجازانگـیز و زیبا بیان و ژرف آهنگ قرآن است[6]. . . دانۀ خـردلی، کوچک و ناچیز است و نه وزنی دارد و نه ارزشی.
(فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ ).
در دل سنگی باشد.
سنگی که سخت است و دانۀ خردل در وسّط آن فشرده و نهان گردد و بدان دسترسی نباشد.
(أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ ).
یا در آسمانها باشد.
در آسمانها که هراسانگیز و وسیع است و به گـونه ای گسترده و فراخ است که ستارۀ بزرگی که دارای حـجم عظـیمی است همچون نقطۀ شناوری یا ذرّۀ سرگشته‌ای به نظر میآید.
(أَوْ فِی الأرْضِ ).
یا این که در میان زمین باشد.
در میان خاکها و سنگ‌ریزه‌ها باشد که پیدا نیست.
(یَأْتِ بِهَا اللَّهُ).
خدا آن را حاضر میآورد.
علم خدا بدان مـی‌رسد، و از دائـرۀ قـدرت او بـیرون نمی رود.
(إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ) (١٦)
چرا که خدا بس دقیق و آگاه است.
پیروی است که با آن صحنۀ نهان و لطیف و ظریف مناسبت دارد.
خیال به دنبال آن دانۀ خردل راه میافتد و آن را در آن علم خدا را ورانداز می‌کند، علمی که آن دانۀ خردل را می پاید و تعقیب می نماید، تا بدانجا که دل به کرنش میافتد و به توبه و استغفار میافتد و به سوی یـزدان بس آگاه و دقیق و مطّلع از نهانیهای جهانهای غیب و دنیاهای ناپیدا برمی‌گردد. آن گاه آن حقیقتی که قرآن می‌خواهد در دل جـایگز‌ین گردد حاصل میآید و استقرار میپذیرد، آن هم با این شیوۀ شگفت و شگرف.
*
روند قرآنی به نقل قول لقمان که پسـرش را نـصیحت می‌کند ادامه میدهد. لقمان با پسرش گامهائی را دربارۀ عقیده برمی‌دارد، پس از آن که عقیده در درون پدیدار و استوار گردیده است ، و ایمان به خدای بدون انباز استقرار پذیرفته است، و شکّ و شبهه‌ای در مسألۀ یقین و اطمینان به آخرت برجای نمانده است، و به دادگری و عدالت سزا و جزای کار اگر به انـدازۀ دانۀ خردلی هم باشد اعتماد حاصل شده است ... گام بعدی با نماز رو به خدا کردن، و با دعوت مردمان به سوی خدا بدیشان توجّه نمودن، و صبر و شکیبائی ورزیدن بر انـجام وظـائف و تکالیف دعـوت و مشکلات و مشقّاتی است که قطعاً دعوت دارد و خواهد داشت:
یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُورِ (١٧)
ای پسر عزیزم! نماز را چنان که شاید بخوان، و به کار نیک دستور بده و از کار بد نهی کن ، و در برابر مصائبی که به تو می‌رسد شکیبا باش. اینها از کارهای (اساسی و مهمّی) است که باید بر آن عزم را جزم کـرد و ثبات ورزید.
این راه ترسیم شدۀ عقیده است: توحید و یکتاپرستی خدا، نظارت و مراقبت خدا را در نظر داشتن و احساس کردن، به چیزی چشم امید دوختن که در پیشگاه یزدان برای مؤمنان است، ایمان و اعتقاد به عدالت و دادگری خدا، و ترس و هراس از عذاب و عقاب او . . . آن گاه به دعوت مردمان و اصلاح حـالشان پـرداخـتن، امـر بـه معروف و نهی از مـنکر کردن، یـعنی مـردمان را به کارهای نیک و پسندیده رهنمود نمودن و ایشان را از کارهای بد و ناپسند بازداشتن، پیش از همۀ اینها توشه برگرفتن برای مبارزه و پیکار با شرّ و بـدی از تـوشۀ اصلی که توشۀ عبادت خدا و رو بدو نمودن با نـماز خوانـدن است. گذشته از آن شکیبائی و اسـتقامت ورزیــدن در برابر چـیزهائی است کـه گـریبانگیر دعوت‌کنندۀ مردمان به سوی یزدان مـی‌شود، از قـبیل کجرفتاری برخی از انسانها و دشمنانگی ایشان با حقّ و حقیقت، و انحراف دلها و رویگردانی آنـها، و اذیّت و آزاری کــه زبانها مـی‌رسانند و دسـتها بـدان دراز می‌گردند، و امتحان و آزمون با مال و جان وقتی کـه دعوت خواهان آن است.
(إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُورِ) (١٧)
اینها از کارهای (اساسی و مهمّی) است که بـاید بـر آن عزم را جزم کرد و ثبات ورزید.
( عَزْمِ الأمُورِ): آنچه باید در راه رسیدن بدان به تلاش ایستاد و جدّی بود»: به کارهائی گفته می‌شود که پس از تصمیم گرفتن بر انجام آنها باید راه شکّ و تـردید را بست.
*
لقمان در ادامۀ سفارش خود به پسرش که قـرآن آن را در ایــنجا بیان مـی‌دارد بـه آداب و رسـوم شـخص دعوت‌کنندۀ مردمان به سوی یزدان می پردازد. چـه در دعوت به انجام کارهای خوب و پسندیده، برتری جوئی
بر مردمان و فخرفروشی بر ایشان به نام رهبری و رهنمودشان به سوی خوبیها و نیکیها، درست نیست. به طریق اولی برتری‌جوئی و فخرفروشی بـدون دعـوت مردمان به سوی خوبیها و نیکیها زشت‌تـر و پست‌تر است:
(وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلا تَمْشِ فِی الأرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ (١٨)وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ الأصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ) (١٩)
با تکبّر و بی‌اعتنائی از مردم روی مگردان، و مغرورانه راه مرو، چرا که خداوند هیچ متکبّر مغروری را دوست نمی‌دارد. و در راه رفتنت اعتدال را رعایت کن، و (در سخن گفتنت) از صدای خود بکاه (و فریاد مزن) چرا که زشت‌ترین صداها، صدای خران است.
«صَعَر: بیماری گردن‌کجی و یا چهره یا گونه‌کژی» یک نوع بیماری است که گریبانگیر شتران می‌گردد و گردن آنـها را کج مـی‌سازد. شـیوۀ قـرآنی ایـن تعبیر را برمی‌گزیند تا مردمان را از حرکت مشابه بیماری صعر گریزان و بیزار گرداند. آن حرکت هم حرکت تکـبّر و کجروی، و رویگردانی از مردمان بـا برتری‌جوئی و خودبزرگ‌بینی است.
راه رفتن مغرورانـه بر زمـین، راه رفـتن با تکبّر و خودبزرگ‌بینی و سـرمستانه و بدون توجّه کـردن و اهمّیّت دادن به مردمان است. این هم حرکت زشت و ناپسندی است که یزدان آن را دشمن میدارد و مردمان آن را زشت می‌شمارند. همچون حرکتی بیانگر احساس و شعور نابسامان و بیمار است، احساس و شعوری که در راه رفتن مغرورانه و سرمستانه خودنمائی می‌کند!
(إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ) (١٨)
خداوند هیچ متکبّر مغروری را دوست نمی‌دارد. همراه با نهی از راه رفتن مغرورانه و سرمستانه، از راه رفتن معتدلانه هدفدار سخن می‌رود:
(وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ).
و در راه رفتنت اعتدال را رعایت کن.
قصد که مصدر فعل «اقْصِدْ» است در اینجا بـه معنی میانه‌روی کردن و زیاده‌روی نکردن، و هدر ندادن نیرو و توان در خودبزرگ‌بینی و سرمستانه خم و چم شدن و به خود بالیدن است. به معنی خود قصد کردن و هدف داشتن نیز میباشد. زیرا راه رفتن با قصد و اراده به سوی هدفی، لنگ لنگ کردن و چمیدن و نـازیدن و تکبّر و فخرفروشی ندارد. بلکه سهل و ساده به سوی هدف راه رفتن انجام می‌گیرد و روان و آزاد از هر قید و بندی صورت میپذیرد.
کاستن از صدا و پائین آوردن آن، دارای ادب و اعتماد ، اتّکاء به خود در صدق گفتار و داشتن تاب و تـوان است. فریاد نمی‌زند یا درشت نمی‌گوید و بلند مخاطب قرار نمی‌دهد مگر شخص بی‌ادب و بی‌تربیت، یـا شخصی که دربارۀ ارزش گفتار خود یا دربارۀ ارزش شخصیّت خود، شکّ و تردید دارد، و تلاش می‌کند این شکّ و تردید را با تندی و تیزی و داد و بیداد و هاف و هوف و فریاد پنهان دارد! شیوۀ قرآنی این کار را پست و زشت مـی‌شمارد، و آن را به شکل چندش‌آور و پلشت و رسواگرانه‌ای به تصویر می‌کشد، بدان گاه که با این فرموده‌اش همچون پیروی بر آن می‌زند:
(إِنَّ أَنْکَرَ الأصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ) .
زشت‌ترین صداها، صدای خرها است.
بدین وسیله صحنۀ خنده‌آوری را ترسیم می‌کند که سر به تمسخر و ریشخند می‌کشد، گذشته از نفرت‌انگیزی و زشتی و پلشتی که به همراه دارد. هر شخص صاحب احساس و شعوری وقتی که این صحنۀ خنده‌آور را از فراسوی تعبیر نـوآور و نـوآفرین قرآن پـیش چشم میدارد، می‌کوشد از عرعر این الاغ اندکی بکاهد. بدین منوال چرخش و گردش دوم به پایان میآید، بعد از آن که مسألۀ نخستین را با این گوناگونی عرضه کردن و تارک شیوه چاره‌جوئی کرده است.
[1] بخاری و مسلم آن را در مبحث ایمان ذکر کرده اند.
[2] «بغیر عمد ترونها» دارای دو معنی است: الف - آسمانها را می‌بینید که خداوند آنها را بدون ستون آفریده است. ب- آسمانها را آفـریده و با ستونهای نامرئی قوّۀ جاذبه به هم پیوند داده است. یعنی دارای ستون بوده ولی ستونها را نمی بینید.(مترجم)
[3] ایالتی است در شمال شرقی کشور سودان. (مترجم)
[4] آیۀ 8 (مترجم)
[5] آیه 51 (مترجم)
[6] مراجعه شود به کتاب: «الـتصویر الفنی فی القـرآن» فصل: «طریقة القرآن«.