تفسیر سوره‌ی شعراء آیه‌ی 68-10

سوره‌ی شعراء آیه‌ی 68-10

وَإِذْ نَادَى رَبُّکَ مُوسَى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (١٠) قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلا یَتَّقُونَ (١١) قَالَ رَبِّ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ (١٢) وَیَضِیقُ صَدْرِی وَلا یَنْطَلِقُ لِسَانِی فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ (١٣) وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ یَقْتُلُونِ (١٤) قَالَ کَلا فَاذْهَبَا بِآیَاتِنَا إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ (١٥) فَأْتِیَا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٦) أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ (١٧) قَالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ (١٨) وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَأَنْتَ مِنَ الْکَافِرِینَ (١٩) قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ (٢٠) فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْمًا وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ (٢١) وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ (٢٢) قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِینَ (٢٣) قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ (٢٤) قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلا تَسْتَمِعُونَ (٢٥) قَالَ رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الأوَّلِینَ (٢٦) قَالَ إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ (٢٧) قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ (٢٨) قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَیْرِی لأجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ (٢٩) قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُکَ بِشَیْءٍ مُبِینٍ (٣٠) قَالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (٣١) فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُبِینٌ (٣٢) وَنَزَعَ یَدَهُ فَإِذَا هِیَ بَیْضَاءُ لِلنَّاظِرِینَ (٣٣) قَالَ لِلْمَلإ حَوْلَهُ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ عَلِیمٌ (٣٤) یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ (٣٥) قَالُوا أَرْجِهْ وَأَخَاهُ وَابْعَثْ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ (٣٦) یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ (٣٧) فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ (٣٨) وَقِیلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ (٣٩) لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إِنْ کَانُوا هُمُ الْغَالِبِینَ (٤٠) فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ أَئِنَّ لَنَا لأجْرًا إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِینَ (٤١) قَالَ نَعَمْ وَإِنَّکُمْ إِذًا لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (٤٢) قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ (٤٣) فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِیَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ (٤٤) فَأَلْقَى مُوسَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ (٤٥) فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ (٤٦) قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ (٤٧) رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ (٤٨) قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ (٤٩) قَالُوا لا ضَیْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ (٥٠) إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ (٥١) وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ (٥٢) فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ (٥٣) إِنَّ هَؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ (٥٤) وَإِنَّهُمْ لَنَا لَغَائِظُونَ (٥٥) وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ (٥٦) فَأَخْرَجْنَاهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (٥٧) وَکُنُوزٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ (٥٨) کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا بَنِی إِسْرَائِیلَ (٥٩) فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ (٦٠) فَلَمَّا تَرَاءَى الْجَمْعَانِ قَالَ أَصْحَابُ مُوسَى إِنَّا لَمُدْرَکُونَ (٦١) قَالَ کَلا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ (٦٢) فَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ (٦٣) وَأَزْلَفْنَا ثَمَّ الآخَرِینَ (٦٤) وَأَنْجَیْنَا مُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ (٦٥) ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِینَ (٦٦) إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (٦٧)وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (٦٨)

این  حلقه‌ا‌ی  از  زنجیرۀ  داستان  موسی  علیه السلّم   است‌.  در  این  سوره  هماهنگ  با  مـوضوع  سوره‌،  و  بـارویکرد  ذکر  می‌شود.  رویکرد  سوره  می‌گراید  به  سوی  بیان  فرجـام  تکذیب‌کنندگان  رسالت‌،  و  دلجوئی  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   و  غمزدائی  از  او  در  برابر  رنجها  و  اندوه‌هائی  که  از  روی  گردانی  مشرکان  و  از  تکذیب  ایشان  دیده  است‌،  و  ذکر  عنایت  و  رعایتی ‌که  یزدان  نسبت  به  دعوت  خود  و  در  حقّ  مؤمنان  دارد  هر  چند  آنان  دارای  شوکت  و  قدرت  نباشند  و  دشمنانشان  در  زمین  نیرومند  و  مقتدر  باشند  و  با  اذیّت  و  آزار  بر  ایشان  چیره  شوند.  این  همان  موقعیّتی  است  که  مسلمانان  در  مکّه  داشتند،  بدان  هنگام  که  این  سوره  نازل  می‌گردید.  داستانهای  قرآنی  یکی  از  وسائل  تربیت  قرآنی  است  ‌که  در قرآن  مجید  ذکر  گردیده   است‌.  حلقه‌هائی  از  زنجیرۀ  داستان  موسی  علیه السلّم  تاکـنون  در  سوره‌های  بقره‌،  مائده‌،  اعراف‌،  یونس‌،  اسراء‌،  ‌کهف  و  طه  ذکر  گردیده  است‌،  جدا‌ی  از  اشاره‌هائی‌  که  در  سوره‌های  دیگر  به  داستان  موسی علیه السلّم  رقته  است‌.

هر  بار  حلقه‌هائی  از  زنجیرۀ  داستان  یا  اشاره‌هائی  بدان  ذکر  می‌شود  که  هماهنگ  با  موضوع  سوره‌،  یا  با  روندی  است  ‌که  سوره  در  آن  ذکر  می‌گردد،  بدان‌گونه  ‌که  در  این  سوره  آمده  است‌.  این  حلقه  ها  یا  اشاره‌ها  در  به  تصویر  کشیدن  موضوعی  ‌که  روند  قرآنی  به  سوی  آن  می‌گراید  و  جهتگیری  می نماید  شرکت  می کند.[1]

حلقه‌ای‌که  در  اینجا  عرضه  شده   است  حلقۀ  رسالت  و  تکذیب  و  سرگذشت  غرق  شدن  فرعون  و  فرعونیان  به  عنوان  سزا  و  جزایشان‌،  و  به  عنوان  عـقاب  و  عذاب  توطئه‌ای  است ‌که  درباره  موسی  و  مؤمنانی  روا  دیده  است  که  با  موسی  بوده‌اند. گوشۀ  دیگری  از  این  حلقه  نجات  موسی  و  بنی‏اسرائیل  از  نیـرنگ  ستمگران  است‌.  در  این  بخش  تصدیق  ‌گفتار  یزدان  سبحان  است  کـه  در  این  سوره  دربارۀ  مشرکان   ذکر  شده   است:

(وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) (٢٢٧)

و  کسانی  کـه  ستم  می‌کنند  خواهند  دانست  که  بازگشتشان  به  کجا  و  سرنوشتشان  چگونه  است!.(شعراء/277)

و  تصدیق  این‌  گفتار  یزدان  است‌:

فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتِیهِمْ أَنْبَاءُ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ (٦)

آنان  (‌آیات  قرآنی  را)  دروغ  می‌نامند،  وهر  چه  زودتر  خبر  (‌مجارات‌)  چیزی  که  بدان  استهزاء  و  تمسخر  می‏‎کنند  بدیشان  خواهد  رسید  (‌و کیفر  کمرشکن  و  دردناک  کار  خود  را  خواهند  دید)‌. (شعراء/6)                   

این  حلقه  به  صحنه‌های  نمایشی  تقسیم  ‌گردیده  است‌.  در  وسط  آنها  فاصله‌هائی  است  بدان  اندازه  که  پرده  بـر  صحنه  فرو  افتد،  و  سپـس  پرده  از  صحنۀ  دیگری  به  ‌کنار 

رود  که  در  پی  آن  می‌آید.  این  هم  یک  پدیدۀ  هنری  دیدنی  در  شیوۀ  قرآنی  به  هنگام  عرضۀ  داستان  است‌.[2]  در  اینجا  هفت  صحنه  است‌:  اول  صحنۀ  ندا  در  دادن  و  وحی‌ کردن  و  مناجات  موسی  علیه السلّام   با  پروردگار  خودش  است‌.  دوم  صحنۀ  رویاروی  شدن  موسی  با  فرعون  و  فرعونیان  به  وسیلۀ  رسالتش  و  دو  معجزۀ   عصا  و  ید  بیضاء  است‌.  سوم  صحنۀ  توطئه  چینی  و  نیرنگبازی  و  همایش  جادوگران  و  جمع  فراوانی  از  مردمان  برای  مبارزه  بزرگ  است‌.  چهارم  صحنۀ  جادوگران  در  دربار  فرعون  است‌.  جادوگران  به  اجر  و  پاداشی  که  دریافت  می‌دارند اطمینان  پیدا  می‌کنند  و  فرعون  را  به  غلبه  ‌کردن  و  چیره  شدن  خود  اطمینان  میدهد.  پنجم  صحنۀ  خود  مسابقه  و  مبارزه  و  ایمان  آوردن  جادوگران  و  تهدید  کردن  و  بیم  دادن  ایشان  توسّط  فرعون  است‌.  ششم  صحنه‌ای  با  دو  بخش  است  :  بخش  نخست  صحنۀ  پیام  دادن  خدا  به  موسی  است  مبنی  بر  این ‌که  بندگان  او  را  در  شب  حرکت  بدهد  و  بکوچاند..  بخش  دیگر  صحنۀ  ارسال  قاصدان  از  طرف  فرعون  به  شهرها  است  برای  جمع‌آوری  سپاهیان  جهت  پیوستن  به  بنی‏اسرائیل.  هفتم  صحنۀ  رسیدن  به  دریا،  و  سرانجام  دو  تکّه  شدن  دریا  و  غرق  ‌گردیدن  ستمگران  و  نجات  مؤمنان  است‌.

این  صحنـه‌ها  در  سوره‌های  اعراف  و  یونس  و  طه  نشان  داده  شده  است‌.  ولیکن  در  هر  جائی  گوشه‌ای  عرضه  می‌شود که  مناسب  با  آن  جا  باشد،  و  به  شیوه‌ای  اداء  می‌گردد که  هماهنگ  با  رویکرد  آن  جایگاه  باشد.  هم  در  اینجا  و  هم  در  آنجا  نقطه‌های  معیّنی  است‌  که  بر  آنها  تکیه  می‌شود.

برای  مثال  در  سورۀ  اعراف  با  صحنۀ  رویارویی  موسی  و  فرعون  چکـیده‌وار  آغاز گردیده  است‌،  و  صحنۀ  جادوگران  ادامه  می‏‎یابد  و  تند  و  سریع  پایان  می‌گرد.  در  صورتی‌ که  توطئه‌ها  و  نیرنگهای  فرعون  و  فرعونیان  بعد  ا‌ز  آن  با  شرح  و  بسط  به  میان  آمده  است‌،  و  از  معجزات  موسی  و  اقامت  در  مصر  بعد  از  توفیق  در  مبارزه  ،  و  پیش  از  صحنۀ  غرق  شدن  فرعون  و  فرعونیان  و  نجات  از  دریا،  در  حلقه‌های  زیادی  استمرار  پیدا  کرده  است  ...  این  امر  را  در  اینجا  خلاصه  نموده  است  و  بدان  اشاره  نکرده  است‌.  در  صورتی‌  که  در  صحنۀ  سـتیز  و  جدال  موسی  و  فرعون  پیرامون  وحدانـیّت  یزدان  سبحان  و  وحی  او  به  ییغمبرش  ‌گسترده  سخن  رفته  است‌.  وحی  در  این  سوره  موضوع  ستیز  و  جدال  مشرکان  و  پیغمبر  یزدان  صلّی الله علیه و آله و سلّم   است‌.

در  سورۀ  یونس‌،  روند  قـرآنی  با  صحنۀ  رویاروئی  آغازیده  است  و  چکیده‌وار  بدان  پرداخته  است  و  معجزه‌های  عصا  و  ید  بیضاء  را  رها  کرده  است‌،  و  صحنۀ  مبارزه  را  نیز  چکیده  وار  بیان  داشته  است‌.  در  صورتی  که  در  این  جا  به  هر دو  تای  اینها  به  طور  مشروح  و  مسبوط  پرداخته  است‌.

روند  قرآنی  در  سورۀ  طه  صحنۀ  اوّل  مناجات  میان  موسی  و  پروردگارش  را  بسط  داده  است‌.  بعد  از  دو  صحنه  رویارویی  و  مبارزه  ،  به  پیش  رفته  است  و  با  بنی‏اسرائیل  در  کوچ  دور  و  درازشان  همسفر  گردیده  است‌.  از  صحنۀ  غرق  شدن  فرعون  و  فرعونیان  و  نجات  موسی  و  مؤمنان‌،  در  اینجا  فراتر  نرفته  است‌.

همچنین  در  عرضۀ  داستان  هرگز  تکرار  نمی‏‎بینیم،  با  وجود  کثرت  عرضۀ  داستانها  در  سوره‌های  قرآن‌.  زیرا  گوناگونی  ‌گزینش  حلقه‌هائی  ‌که  عرضه  مـی‌گردند،  و  صحنه‌هائی ‌که  در  هر  حلقه‌ای  نشان  داده  مـی‌شوند،  و  گوشه‌ای‌ که  از  هر  صحنه‌ای  برگزیده  می‌شود،  و  شیوۀ  عرضۀ  هر  صحنه‌ای‌،  اینها  همه  داستان  را  در  هر  جائی  تازه  و  خوشایند  می‌کند،  و  با  این  جایگاه  هماهنگ  و  همآوا  می‌سازد.

*

(وَإِذْ نَادَى رَبُّکَ مُوسَى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (١٠) قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلا یَتَّقُونَ (١١) قَالَ رَبِّ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ (١٢) وَیَضِیقُ صَدْرِی وَلا یَنْطَلِقُ لِسَانِی فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ (١٣) وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ یَقْتُلُونِ (١٤) قَالَ کَلا فَاذْهَبَا بِآیَاتِنَا إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ (١٥) فَأْتِیَا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٦) أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٧)

برای  قوم  خود  بیان  دا‌ر)  هنگامی  را  که  پروردگارت  موسی  را  (‌نزدیک  کوه  طور)  ندا  داد  که  به  سوی  قوم  ستمکار  (‌فرعون  و  فرعونیان‌)  برو.  (‌قومی  که  با  کفر  و  معاصـی  بر  خود  ستم  کرده‌اند،  و  با  به  بندگی  کشاندن  بنی‌اسرائیل‌،  بدانان  ظلم  نموده‌اند)‌.  قوم  فرعون  (‌شگفتـا  چـگونه  در  ظلم  فرو  رفته‌اند!)  آیا  (‌از  سرانجام  کار  و  کیفر  ستم  خود  نـمی‌ترسند  و  از  خشـم  و  عـذاب  خدا)  نمی‌پرهیزند؟  (‌موسی‌)  گفت‌:  پروردگارا!  من  می  ترسم  که  مرا  تکذیب  کنند  (‌و  از  روی  تکبّر  و  تفرعن  رسالتم  را  نپذیرند.  اگر  تکذیپم  کنند،  از  غم  و  غصه‌)  سینه‌ام  تنگ  می‌شود،  و  (‌بدین  هنگام  چنان  که  باید  در  مجادلۀ  بـا  آنان‌)  زبانم  نمی‏گردد  (‌و  روان  و  گویا  صحبت  نمی‌کنم‌)  پس  (‌جبرئیل  را)  به  پپش  (‌برادرم‌)  هـارون  بفرست  (‌و  پیغمبرش  گردان،  تا  یاری  و  کمکم  کند)‌.  آنان  (‌به  گمان  خود،  قصاص‌)  گناهی  بر  من  دارند  و  می‌ترسم  (‌پیش  از  انجام  وظیقۀ  تبلیغ  )  مرا  بکشند.  (‌خداونـد  این  تقاضای  صادقانۀ  موسی  را  اجابت  کرد  و  گفت‌:‌)  این  چنین  نیست ‌(‌کـه  بتوانند  تو  را  به  قتل  برسانند.  درخواستت  را  راجع  به  هارون  پذیرفتم‌)‌.  دو  نفری  با  (‌توشۀ‌)  معجزات  ما  (‌که  عصا  و  ید  بیضاء  است  ،  به  سـوی  فرعون  و  فرعونیان‌)  پروید  (‌و  بدانید  که‌)  ما  با  شما  هستیم  و  (‌شما  را  در  پناه  خود  می‌داریم‌،  و  کاملاً  مطالبی  را  که  در  میان  شما  و  ایشـان  مـی‌گذرد)  می‌شنویم‌.  (‌قطعاً  شما  پیروزید)‌.  به  سـراغ  فـرعون  بـروید  و  بگوئید:  ما  فرستادگان  پروردگار  جهانیانیم‌.  (‌پروردگار  جهانیان  به  تو  دستور  می‌دهد)  این  که  بنی  اسرائیل  را  (‌آزاد  از  زنجیر  اسارت  و  بردگی  کنی  و)  با  ما  همراه  سازی  (‌تا  به  سرزمین  مقدّس‌،  یعنی  فلسطین  برویم‌(.

به  پیغمبر  خدا   صلّی الله علیه و آله و سلّم   با  این  داستان  خطاب   می شود ،  بعد  از  آن  در  سرآغاز  سوره   بدو  فرموده  است:

(لَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ أَلا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (٣) إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِینَ (٤) وَمَا یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلا کَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِینَ (٥) فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتِیهِمْ أَنْبَاءُ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ) (٦)

انگار  مـی‌خواهی  از  غـم  و  اندوه  ایـن  که  آنان  ایمان  نمی‌آورند،  خویشتن  را  نابود  کنی‌؟‌!  اگر  مـا  بخواهیم  معجزه‌ای  ار  آسـمان  بر  آنـان  نـازل  می‌نمائیم  که  گردنهایشان  را  در  برابر  آن  (‌خم  گردد،  و  از  روی  اجبار  ایمان  بیاورند  و)  تسلیم  شوند.  (‌امّا  سنّت  خدا  و  حکمت  الله  مقتضی  اختیار  است‌،  و  ثواب  یا  عقاب  را  مترتّب  بر  آن  کرده  است‌)  هیچ  گونه  موعظه  و  اندرز  تازه‌ای  (‌از  قرآن‌)  برای  آنان  از  سوی  خداوند  رحمان  نمی‌آید،  مگر  این  که  ایشان  از  آن  روی‌گردان  می‌شوند.  آنان  (‌آیات  قرآنـی  را)  دروغ  می‌نامند،  و هر  چه  زودتر  خبر  (‌مجازات‌)  چیزی  که  بدان  اسـتهزاء  و  تمسخر  می‏‎کنند  بدیشان  خواهد  رسید  (‌و کیفر  کمرشکن  و  دردناک  کار  خود  را  خواهند  دید(.

آن  گاه  روند  قرآنی  به  بیان  اخبار  تکذیب‌ کنندگان  روی  گردان  استهزاء  کننده  می‌پردازد،  و  از  عذاب  دردناکی سخن  می‌گوید  که  دامنگرشان  گردیده  است‌:

 ‌ (وَإِذْ نَادَى رَبُّکَ مُوسَى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (١٠) قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلا یَتَّقُونَ) (١١)

برای  قوم  خود  بیان  دار)  هنگامی  را  که  پروردگارت  موسی  را  (‌نزدیک  کوه  طور)  ندا  داد  که  به  سوی  قوم  ستمکار  (‌فرعون  و  فرعونیان‌)  برو.  (‌قومی  که  با  کفر  و  معاصی  بر  خود  ستم  کرده‌اند،  و  با  به  بندگی  کشـاندن  بنی‌اسرائیل‌،  بدانان  ظلـم  نموده‌اند)‌.  قوم  فرعون  (‌شگفتا  چگونه  در  ظلم  فرو  رفته‌اند!)  آیا  (‌از  سرانجام  کار  و  کیفر  ستم  خود  نمی‌ترسند  و  از  خشم  و  عـذاب  خدا)  نمی‌پرهیزند؟‌.

این  صحنۀ  نخستین  است‌،  صحنۀ  واداشتن  موسی  علیه السّلام  به  پذیرش  رسالت‌، ‌که  با  اعلان  صفت  قوم  او  می‌آغازد: 

(الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ) (١٠)

قوم  ستمکار.

آنان  با کفر  و  ضلالت  به  خویشتن  ستم  ورزیده‌اند،  و به  بنی‏اسرائیل  نیز  ستم  نموده‌اند،  چرا  که  پسرانشان  را  سر  می‏‎بریدند،  و  دخترانشان  را  زنده  نگه  می‌داشتند،  و  بنی  اسرائیل  را  به  سخره  می‏گرفتند  و  زورکی  از  ایشان  ‌کار  می‌کشیدند،  و  آنان  را  شکجه  می د‌ادند  ...  بدین  سبب  روند  قرآن  صفت  ایشان  را  پـیشاییش  ذکـر  می‌کند  و  سپس  آن  را  معیّن  و  مشخّص  می‌سازد:

(قَوْمَ فِرْعَوْنَ).

قوم  فرعون  (‌شگفتا  چگونه  در  ظلـم  فرو  رفته‌اند!)‌. 

(أَلا یَتَّقُونَ) (١١)

آیا  (‌از  سرانجام  کار  و  کیفر  ستم  خود  نمی‌ترسند  و  از  خشم  و  عذاب  خدا) نمی‌پرهیزند؟‌.

آیا  نمی‌ترسند؟  آیا  از  سرانجام  ظلم  خود  نـی‌هراسند؟  آیا  از گمراهی  و  سرگردانی  خویش  برنمی‌گردند  و  پشیمان  نمی‌شوند؟  هان  بدانید  که  کار  و  بارشان  جای  شگفت  است  و  سزاوار  تعجّب  است‌!  همچون ‌کار  و  بار  همۀ  ستمگران  همسان  آنان  جای  شگفت  و  مایه  تعجّب  است.

کار  فـرعون  و  فرعونیان  برای  موسی  علیه السّلام  تازگی  نداشت‌.  او  را  مـی‌شناخت‌.  با  ظلم  و  ستم  فرعون  و  سرکشی  و  قلدری  او  آشنا  بود.  می‌دانست  رسالت  آسمانی ‌کار  بزرگ  و  وظیفۀ  سترگی  است‌.  بدین  خاطر  به  درگاه  پروردگار  خود  می‌نالد  و  از  ضعف  و  ناتوانی  خویش  سخن  می‌گوید،  نه  بدان  جهت ‌که  از  کـار  شـانه  خالی  ‌کند  یا  از  پذیرش  وظیفه  عذر خود  را  بخواهد.  بلکه  می نالد  و  ضعف  و  نـاتوانی  خویشتن  را  اظهار  می‌دارد  تا  از  خدای  و  یاری  بخواهد  و  در  انجام  این  وظیفۀ  دشوار  عنایت  و  رعایت  یزدان  جهان  را  درخواست  ‌کند.

(قَالَ رَبِّ إِنِّی أَخَافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ (١٢) وَیَضِیقُ صَدْرِی وَلا یَنْطَلِقُ لِسَانِی فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ (١٣) وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ یَقْتُلُونِ) (١٤)

)موسی‌)  گفت‌:  پروردگارا!  من  می‌ترسم  که  مرا  تکذیب  کنند  (‌و  از  روی  تکبّر  و  تفرعن  رسالتم  را  نپذیرند.  اگر  تکذیبم  کنند،  از  غم  و  غصه‌)  سینه‌ام  تنگ  می‌شود،  و  (‌بدین  هنگام  چنان  که  باید  در  مجادلۀ  با  آنان‌)  زبانم  نمی‏گردد  (‌و  روان  و  گویا  صحبت  نمی‌کنم‌)  پس  (‌جبرئیل  را)  به  پیش  (‌برادرم‌)  هارون  بفرست  (‌و  پیغمبرش  گردان،  تا  یاری  و  کمکم  کند)‌.  آنان  (‌به  گمان  خود،  قصاص‌)  گناهی  بر  من  دارند  و  می‌ترسم  (‌پیش  از  انجام  وظیفۀ  تبلیغ  )  مرا  بکشند.

از  گفتار  موسی  علیه السّلام    این  برمی‌آید  که  ترس  او  تنها  از  تکذیب ‌کردن  ایشان  نیست‌.  بلکه  چه  بسا  در  وقتی  از  اوقات  به  تنگ  آیـد  و  زبانش  روان  و  گویا  نشود  و  نتواند  سخنان  خود  را  آشکارا  بیان  دارد‌،  و  این  تکذیب  را  نقد کند  و  مردود  دارد  و  چارۀ  آن  را  بسازد.  زیرا  زبان  موسی  علیه السّلام  لکنت  داشت‌،  لکنتی  ‌که  در  سورۀ  طه  از  آن  سخن  رفته  است‌:

(واحلل عقدة من لسانی یفقهوا قولی).

و  گره  از  زبانم  بگشای  (‌تا  روشن  و  گویا  آن  را  بیان  دارم‌.)  تا  این  که  سخنان  مرا  بفهمند  (‌و  دقیقاً  متوجّه  مقصود  من  شوند)‌.(‌طه‌/  ٢٧و  ٢٨) 

بر  اثر  لکنت‌،  حالتی  از  تنگی  و  بنگی  و  منگی  به  انسان  دست  می‌دهد  که  ناشی  از  عدم  قدرت  بر  ادای  سخن  و  شرمندگی  بردن  از  این  کار  است‌.  هر  اندازه  هم  ناتوانی  سخن ‌گفتن  و  شرمندگی  بردن  از  آن  بیشتر  گردد،  لکنت  زیادتر  می‌شود  و  دلتنگی  را  فزونی  می‏بخشد  و  باعث  گرفتاری  بیشتری  می‌گردد...  و  به  همین  منوال  ...  این  هم  حالت  شناخته  شده‌ای  است‌.  بدین  خاطر  بود  که  موسی  علیه السّلام   می‌ترسید  همچون  وضعی  و  همچون  حالتی  برای  او  پیش  آید،  بدان‌گاه  که  رسالت  را  به ‌کسی  ابلاغ  می‌دارد که  ستمکار  و  قلدری  فرعون  نام  است‌.  لذا  شکایت  ضعف  و  ناتوانی  خود  را  و آنچه  از  آن  می‌ترسید  که  برای  تبلیغ  رسالت  او  پیش  آید،  به  پیشگاه  خداوندگار  ـود  می‏‎برد  و  با  تضرّع  و  زاری  درخواست  می‌نماید که  به  برادرش  هارون  وحی  ‌کند  و  پیام  دهد،  و  او  را  با  موسی  در  رسالت  شرکت  دهد  تا  از  او  در  ادای  وظیفه  قصوری  نشود  و کوتاهی  پیش  نـیاید،  و  از  آن  سرباز  نزند  و  عذر  تقـصیری  در  انجام  وظیفه  نـداشته  باشد.  زیرا  هارون  دارای  زبانی  ‌گویاتر  است  و  بدین  جهت  ‌کمتر  منقلب  و  دگرگون  گردد،  و  هرگاه  موسی  دچار  لکنت  زبان  شود  یا  دلتنگی  و  گرفتاری  برای  او  پیش  بیاید،  هارون ‌کار  مجادله  و  بیان  حجّت  و  دلیل  را  بر  عهده  ‌گیرد  و  تبلیغ  رسالت  را  به  انجام  رساند.  مـوسی  پروردگارش  را  به  فریاد  خواند  -‌ همان‌ گونه ‌که  در  سورۀ  طه  آمده  است  -‌ تا گره  را  از  زبان  او  بگشاید  و  این  مشکل  را  برطرف  فرماید.  برای  احتیاط  بیشتر  و  انجام  وظیفۀ  بهتر  از  یزدان  جهان  درخواست  می‌نماید که  برادرش  هارون  را  یاور  و  مددکار  ا‌و  فرماید:

همچنین  این‌  گفتارش  نیز  بدین  سمت  و  سو  جهت  دارد: 

(وَلَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ یَقْتُلُونِ) (١٤)

آنان  (‌به  گمان  خود،  قصاص‌)  گناهی  بـر  من  دارند  و  می‌ترسم  (‌پیش  از  انجام  وظیفۀ  تبلیغ‌)  مرا  بکشند.

ذکر  این  قصاص  و  گناه  در  این  جا  ناشی  از  هراس  از  روبروشدن‌،  و  شانه  خالی  کردن  از  انجام  وظیفه  نیست‌.  بلکه  نشات  می‌گیرد  ا‌ز  علاقه‌ای ‌که  موسی  علیه السّلام   هارون  دارد.  این  را  درخواست  می‌نماید  تا  اگر  او  را  کشتند،  پـس  از  او  هارون  عهده‌دار  تبلیغ  رسالت  شود، ‌و  وظیفۀ  واجب  آسـمانی  را  بدون  تأخیر  و  بدان‌ گونه  ‌که  پروردگارش  دستور  فرموده  است  به  انجام  رساند.

این  احتیاط  برای  دعوت  است  نه  دعوت‌کننده‌.  احتیاط  در  مرتبۀ  اوّل  برای  این  است‌ که  نکند  زبانش  در  بیان  دعوت  بند  آید  و  در  تبلیغ  رسالت  ناتوان  نماید،  بدانگاه  که  در  موضع  دفاع  از  رسالت  پروردگارش  و  بیان  آن  قرار  دارد.  نگرانی  (‌و  (‌ز  این  بوده  است  دعوت  ناتوان  و  نارسا  جلوه‌گر  آید.  احتیاط  در  مرتبۀ  دوم  برای  این  است  ‌که  موسی  را  بکشند  و  دعوت  پروردگارش  متوقف  گردد،  دعوتی ‌که  انجام  آن  برعهدۀ  او  گذاشته  شده  است  و  موظّف  به  اداء  و  تبلیغ  آن ‌گردیده  است  و  سخت  آزمند  بر  استمرارش  شده  است‌.  این  چیز  لائق  و  سزاوار  موسی  علیه السّلام   است‌،  موسائی  ‌که  خدا  او  را  تحت  رعایت  و  نظارت  خاصّ  خود  پرورش  و  تربیت  ‌کرده  است  و  او  را  برای  وحی  و  حمل  رسالت  خود  برگزیده  است  و  از  زمرۀ  مقرّبان  نموده  است‌.

وقتی‌ که  پروردگارش  این  حرص  و  آز  و  دلسوزی  و  احتیاط  او  را  دید،  بدانچه  درخواست  نمود  پاسخ  مثبت  داد‌،  و  او  را  از  آنچه  از  آن  می‌ترسند  اطمینان  بخشید.  تعبیر  قرآنی  در  اینجا  مرحلۀ  اجابۀ  دعا،  و  ارسال  جبرئیل  به  سوی  هارون‌،  و  رسیدن  موسی  به  مصر،  و ملاقات  او  با  هارون  را،  چکیده  و  مختصر  بیان  مدارد.  صحنۀ  موسی  و  هارون  را  برجسته  نشان  می‌دهد،  بدا‌ن‌گاه  ‌که  با  یکدیگر  گرد  می‌آیند  و  دو  نـفری  فرمان  پروردگار  بزرگوارشان  را  دریافت  می‌نمایند،  در  همان  لحظه‌ای‌ که  خدا  موسی  را  در  آن  اطمینان  می‏بخشد  و  خاطر  جمع  می‌کند،  و  سخت  ترسها  و  هـراسها  را  از  او  به  دور  می‌دارد،  با  واژه‌ای‌ که  در  حقیقت  برای  رد‌ع  و  انکار  به  کار  می‌رود،  و  آن  واژۀ  «‌کلا: هرگزً هرگز!»  است‌:

(قَالَ کَلا فَاذْهَبَا بِآیَاتِنَا إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ (١٥) فَأْتِیَا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٦) أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٧)

خداوند  این  تقاضای  صادقانۀ  موسی  را  اجابت  کرد  و  گفت‌:‌)  این  چنین  نیست ‌(‌که  بتوانند  تو  را  به  قبل  برسانند.  درخواستت  را  راجع  به  هارون  پذیرفتم‌)‌.  دو  نفری  با  (‌توشۀ‌)  معجزات  ما  (‌که  عصا  و  ید  بیضاء  است  ،  به  سوی  فرعون  و  فرعونیان‌)  بروید  (‌و  بدانید  که‌)  ما  با  شما  هسـیم  و  (‌شما  را  در  پناه  خود  می‌داریم‌،  و  کاملاً  مطالبی  را  که  در  میان  شـما  و  ایشان  می‌گذرد)  می‌شنویم‌.  (‌قطعاً  ‌شما  پیروزید)‌.  به  سراغ  فرعون  بروید  و  بگوئید:  ما  فرستادگان  پروردگار  جهانیانیـم‌.  (‌پروردگار  جهانیان  به  تو  دستور  می‌دهد)  این  که  بنی  اسرائیل  را  (‌آزاد  از  زنجیر  اسارت  و  بردگی  کنی  و  )  با  ما  همراه  سازی  (‌تا  به  سرزمین  مقدّس‌،  یعنی  فلسطین  برویم).

هرگز! هرگز!  هیچ  وقت  دلتنگ  نمی‌گردی  و  زبانت  بند  نمی‌آید.  هرگز! هرگز!  تو  را  نخواهند کشت‌.  هـمۀ  اینها  را  سخت  از  دلت  بران.  تو  و  برادرت  بروید.

(فَاذْهَبَا بِآیَاتِنَا).

دو  نفری  با (‌توشۀ‌)  معجزات  ما  (‌که  عصا  و  ید  بیضاء  است‌،  به  سوی  فرعون  و  فرعونیان‌)  بروید.

موسی  از  جملۀ  معجزات،  دو  چیز  را  دیده  بود  که  عصا  و  ید  بیضاء  است‌.  روند  قرآنی  آن  دو  را  در  اینجا  خلاصه  می‌کند،  چه  در  اینجا  و  در  این  سوره  جایگاه  تمرکز  بر  رویاروئی  و  موضعگیری  جادوگران  و  موقعیّت  غرق  شدن  و  نجات  یافتن  است‌.  بروید  ...

(إِنَّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ (١٥)

ما  با  شما  هستیم  و  (‌شما  را  در  پناه  خود  می‌داریم‌،  و  کاملاً  مطالبی  را  که  در  میان  شما  و  ایشان  می‌گذرد)  می‌شنویم‌.  (‌قطعاً  شما  پیروزید).

چه  نیروئی  است‌؟  چه  سلطه  و  قدرتی  است‌؟  چه  رعایت  و  عنایت  و  امن  و  امانی  است‌؟  خدا  با  شما  دو  نفر  است  و  با  هر  انسانی  در  هر  لحظه‌ای  و  در  هر  مکانی  است‌،  ولیکن  مراد  از  بودن  خدا  در  این  جا  بودن  مدد  و  یاری  و  کمک  و  پشتیبانی  ا‌ست‌.  روند  قرآنی  همچون  بودنی  را  به  صورت  شنیدن  ترسیم  می‌کند که  شدیدترین  بودن  و  آگاه  شدن  است‌.این  هم ‌کنایه  از  دقّت  رعایت  و  وجود  مدد  کاری  است‌.  این  هم  شیوه  قرآن  در  تعبیر  با  تصویر  است ...  دو  نفری  بروید  ...

(فَأْتِیَا فِرْعَوْنَ).

به  سراغ  فرعون  بروید.

او  را  از  وظیفۀ  خود  بدون  ترس  و  هراس  و  من  من ‌کردن  بیاگاهانید:

(فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ) (١٦)

و  بگوئید: ما  فرستادگان  پروردگار  جهانیانیم‌.

موسی  و  هارون  دو  نفر  بودند  ولی  به  سوی  یک  وظیفه  و  برای  یک  رسالت  می‌روند.  لذا  آنان  فرستاده  هستند،  فرستادۀ  پروردگار  جهانیان‌.[3]  رو  در  روی  فرعونی  سخن  بگوئید که  ادّعای  الوهیّت  دارد،  و  به  قوم  خودمی گوید:

(ما علمت لکم من إله غیری).

من  خدائی  جز  خودم  برای  شما  سراغ  ندارم‌. (‌قـصص/‌٣٨‌) 

این  رو  در  روئی  نیرومندی  است‌  که  آشکارا  حقیقت  توحید  و  یگانه‌پرستی  را  از  همان  لحطۀ  اول  بیان  می‌دارد،  بدون  این‌که  ‌گام  به  گام  و  آهسته  به  سوی  آن  حرکت  شود،  و  بدون  این‌که  ترس  و  هراس  و  هوشیار  باش  و  بیدار  باشی  در  آن  رود.  یک  رویاروئی  حقیقی  است  و  احتمال  پلّه‌پّله  بالا  رفتنی  و  سازش‌  کردنی  در  آن   نیست  که   نیست.

(إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٦) أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٧)

ما  فرستادگان  پروردگار  جهانیانیم‌.  (‌پروردگار  جهانیان  به  تو  دستور  می‌دهد)  این  که  بنی  اسرائیل  را  (‌آزاد  از  زنجیر  اسارت  و  بردگی  کنی  و  )  با  ما  همراه  سازی  (‌تا  به  سرزمین  مقدّس‌،  یعنی  فلسطین  برویم‌)‌.

 از  این  سخن  و  از  امثال  آن  در  داستان  موسی  علیه السّلام  در  قرآن  پیدا  و  هویدا  است‌  که  موسی  علیه السّلام   پبغمبری  نبوده  است  ‌که  فقط  به  سوی  فرعون  و  قوم  او  رود  و  ایشان  را  به  آئین  خودش  دعوت  کند  و  برابر  برنامۀ  رسالت  خودش  آنان  را  رهنمون  گرداند. موسی  علیه السّلام   پیغمبری  بود  که  به سوی  ایشان  فرستاده  شده  بود  تا  از  آنان  بخواهد  بنی‏اسرائیل  را  آزاد  و  رها  سازند  و  بگذارند  آن  گونه‌  که  خود  می‌خواهند  به  پرستش  پروردگارشان  بپردازند.  بنی‌اسرائیل  از گذشته‌ها  اهل  دین  بوده‌اند،  از  آن  زمان  ‌که  نیایشان  اسرائیل‌،  ‌کـه  همان  بعقوب  پدر  یوسف  رضی الله عنه  است  آنان  پیرو   آئین  آسمانی  بوده‌اند.  ولی  آئین  آسمانی  در  دل  و  درونشان  فروکش‌  کرده  است  و  به  خاموشی  ‌گرائیده  است‌،  و  عقائدشان  تباهی  گرفته  است‌.  این  است ‌که  یزدان  سبحان  موسی علیه السّلام  را  به  سویشان  روانه  داشته  است  تا  ایشان  را  از  ظلم  و  جور  فرعون  برهاند  و  آزاد  گرداند  و  از  نو  تربیت  ایشان  را  با  آئین  توحیدی  و  یگانه  برستی  بیاغازد  و  دین  خدا  را  در  میانشان  زنده  سازد  و  رونق  دهد.

*

تا  بدینجا  ما  روبروی  صحنۀ  رستاخیز  و  وحی  و  وظیفه  بوده‌ایم،  ولیکن  پرده  در  اینجا  فرو  می‌افتد،  تا  ایـن‌که  خویشتن  را  در  برابر  صحنۀ  رویاروئی  و  مبارزه  بیابیم‌: 

(قَالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ (١٨) وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَأَنْتَ مِنَ الْکَافِرِینَ (١٩) قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ (٢٠) فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْمًا وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ (٢١) وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ) (٢٢)

)فرعون‌)  گفت‌:  آیا  ما  تو  را  در  کودکی  مـیان  خود  (‌در  دامان  مهر  و  در  آغوش  لطف  خویش‌)  نپرورده‌ایم‌؟  و  آیا  سالهای  متمادی  از  عمرت  در  بین  ما  ماندگار  نـبوده‌ای  ‌و  از  رعایت  و  حفاظت  و  نان  و  نمک  ما  برخوردار  نگشته‌ای‌؟‌!)  و  آن  کاری  را  کرده‌ای  که  کرده‌ای  و  ‌مرتکب  قبل  یکی  از  طرفداران  ما  شده‌ای  ،  و  از  اینها  گذشته،  تو  اینک‌)  کفران  نعمتهای  ما  می‌کنی  (‌و  حقّ  نان  و  نمک  ما  را  فراموش  می‌نمائی  ،  و  با  ادّعای  پیغمبری  پروردگار  جهان‌،  الوهیّت  ما  را  نادیده  می‌گیری‌.  موسی‌)  گفت‌:  من  در  حین  انجام  این  کار  (‌نمی‌دانسـم  مشتی  که  برای  تأدیب  و  تنبیه  به  قبطی  می‌زنم‌،  منتهی  به  قتل  می‏‎گردد،  و)  از  سرگشتگان  (‌و  بـیخبرانـی‌)  بـودم  (‌که  اطّلاع  ندارند  ضربۀ  مشت  هم  گاهی  منجر  به  قتل  می‌شود)‌.  پس  من  از  دست  شما  گریختم  وقتی  که  از  شما  ترسیدم  (‌که  در  برابر  این  قتل  غیرعمد  مرا  بکشید)  و  خداوند  به  من  علم  و  دانش  بخشید  (‌تا  در  پرتو  آن  چیزها  را  درست  ببینم  و  کارها  را  صحیح  و  به  جا  انجام  دهم‌)  و  مرا  از  زمرۀ  پیغمبران  کرد (‌تا  بندگان  خدای  را  به  سوی  نجات  از  عذاب  فراخوانم‌)‌.  آیا  این  منّتی  است  که  تو  بر  من  می‏گذاری  این  که  بنی‌اسرائیل  را  بنده  و  بردۀ  خود  ساخته‌ای‌؟!).

فرعون  تعجّب  می‌کند،  وقتی که  موسی  را  با  این  ادّعای  بزرگ  رویاروی  خود  می‌بیند:

(أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٧)

‌(پروردگار  جهانیان  به  تو  دستور  می‌دهد)  این  که  بنی  اسرائیل  را  (‌آزاد  از  زنجیر  اسارت  و  بردگی  کنی  و  )  با  ما  همراه  سازی  (‌تا  به  سرزمین  مقدّس،  یعنی  فلسطین  برویم).

واپسین  چیزی ‌که  یادآور  می‌شود  این  است‌  که  می‌گوید  تو  که  پرورش  یافتۀ  ‌کاخ  ما  بوده‌ای  و  از  آن  روز  که  در  صندوقی  تو  را  از  آب  گـرفته‌ایم  در  دامان  خویشت  پرورده‌ایم‌[4] تو  پس  از  کشتن  یک  نفر  قبطی  گریخته‌ای‌،  قبطی‌ای ‌که  با  یک  اسرائیلی می‌جنگیده  است‌.[5]  ‌گویند:  این  فرد  قبطی  از  چاکران  فرعون  بوده  است‌.  میان  آخرین  باری که فرعون  موسی  را  دیده  است  با  امروز  که  موسی  این  ادّعای  بزرگ  را  دارد،  فاصلۀ  زمانی  زیادی  افتاده  است‌.  امروز  موسی  با  ادّعای  بزرگ  با  فرعون  رویاروی  می‌شود.  بدین  خاطر  فرعون  با  ریشخند  و.تمسخر  و  تعجّب  می‌گوید:

قَالَ أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ (١٨) وَفَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَأَنْتَ مِنَ الْکَافِرِینَ (١٩)

)فرعون‌)  گفت‌:  آیا  ما  تـو  را  در  کودکی  میان  خود  (‌در  دامان  مهر  و  در  آغوش  لطف  خویش‌)  نپرورده‌ایم‌؟  و  آیا  سالهای  متمادی  از  عمرت  در  بین  ما  ماندگار  نبوده‌ای  ‌و  از  رعایت  و  حفاظت  و  نان  و  نمک  ما  برخوردار  نگشـته‌ای‌؟‌!)  و  آن  کاری  را  کرده‌ای  که  کرده‌ای  و  مرتکب  قبل  یکـی  از  طرفداران  ما  شده‌ای‌،  و  از  اینها  گذشته،  تو  اینک‌)  کفران  نعمتهای  ما  می‌کنی  (‌و  حقّ  نان  و  نمک  ما  را  فراموش  می‌نمائی‌،  و  با  ادّعای  پیغمبری  پروردگار  جهان‌،  الوهیّت  ما  را  نادیده  می‌گیری‌(.

آیا  این  سزای  تربیت  و  احترامی  است  ‌که  درکودکی  از  ما  دیده‌ای‌؟  آیا  این  سزای  ما  است  ‌که  امروز  بیائی  و  با  آئینی  که  داریم  مخالفت  نمائی‌؟  و  آیا  این  سزای  ما  است  که  بر  پادشاهی  بشوری  ‌که  در  خانه‌اش  پرورش  یافته‌ای  و  بزرگ  گردیده‌ای‌،  و  امروز  بیائی  و  او  و  دیگران  را  به  سوی  خدائی  جدای  از  او  دعوت  کنی‌؟‌!  تو  که  سالهای  زیادی  از  عمر  خود  را  در  میان  ما  گذرانده‌ای  و  چیزی  از  این  ادّعائی‌  که  امروز  داری  نداشته‌ای‌،  و  از  مقدّمات  این  کار  بزرگ  هـم  چیزی  به  ما  خبر  نداده‌ای‌،  امروز  تو  را  چه  شده  است‌؟‌!

فرعون  موسی  را  با  تهدید  و  بیم  به  یاد  حادثۀ  ‌کشتن  فرد  قبطی  می‌اندازد:

(فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ).

آن  کاری  را  کرده‌ای  که  کرده‌ای‌.

کار  زشتی  را  کرده‌ای  ‌که  آشکارا  نمی‌توان  با  واژگان  بیان‌ کرد  و  بی‌پرده  از  آن  سخن ‌گفت‌!  آن ‌کار  پلشت  را  کرده‌ای  در  حالی  که‌:

(وَأَنْتَ مِنَ الْکَافِرِینَ) (١٩)

کفران  نعمتهای  ما  می‌کنی  (‌و  حقّ  نان  و  نمک  ما  را  فراموش  می‌نمائی‌،  و  با  ادّعای  پیغمبری  پروردگار  جهان‌،  الوهیّت  ما  را  نادیده  می‌گیری‌.

بدان  گاه ‌که  تو  این  کار  زشت  را  کرده ای  خدائی  را  قبول  نداشته‌ای‌  که  امروز  از  او  سخن  می‌گوئی‌.  تو  که  آن  وقت  درباره  خداوندگار  جهان  سخن  نمی‌گفتی! 

بدن  منوال  فرعون  همۀ  چیزهائی  را  گرد  می‌آورد  که  گمان می برد  پاسخ ‌کشنده‌ای  برای  موسی  علیه السّلام   است  و  موسی  علیه السّلام   پاسخی  برای  آنها  نخواهد  داشت‌،  و  تاب  ایستادگی  نخواهد  آورد.  به  ویژه  داستان  ‌کشتن  را  به  میان  می‌کشد،  و  با  آن  از  پشت  پردۀ  واژگان  او  را  تهدید  به  قصاصی  می‌کند  که  به  دنبال  آن  قتل  است  و  کیفر  کار  او  است‌!

ولی  موسی ‌که  خدا  دعای  او  را  پذیرفـه  است  و  لکنت  زبان  او  را  زدوده  است‌،  به  فرعون  پاسخ  می‌دهد:

(قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّینَ (٢٠) فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْمًا وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ (٢١) وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ) (٢٢)

موسی  گفت‌:  من  در  حین  انجام  این  کار  (‌نمی‌دانستم  مشتی  که  برای  تأدیب  و  تنبیه  به  قبطی  می‌زنم‌،  منتهی  به  قبل  می‏‎گردد،  و)  از  سرگشتگان  (‌و  بیخبرانی‌)  بودم  (‌که  اطّـلاع  ندارند  ضـربۀ  مشت  هم  گاهی  منجر  بـه  قتل  می‌شود)‌.  پس  من  از  دست  شما  گریختم  وقتی  که  از  شما  ترسیدم  (‌که  در  برابر  این  قتل  غیرعمد  مرا  بکشید)  و  خداوند  به  من  علم  و  دانش  بخشید  (‌تا  در  پرتو  آن  چیزها  را  درست  ببینم   و  کارها  را  صحیح  و  به  جا  انجام  دهم‌)  و  مرا  از  زمرۀ  پپغمبران  کرد(‌تا  بندگان  خدای  را  به  سوی  نجات  از  عذاب  فراخوانم‌)‌.  آیا  این  منّتی  است  که  تو  بر  من  می‏گذاری  این  که  بنی‌اسرائیل  را  بنده  و  بـردۀ  خود  ساختـه‌ای‌؟‌!.

این  کار  را  کرده‌ام  در  آن  حال  و  احوالی  که  هنوز  جاهل  بوده‌ام‌،  و  برای  جانبداری  از  قوم  خود  برجهیده‌ام  و  دست  اندرکار  شده‌ام‌،  نه  این‌که  برای  دفاع  از  عقیده‌ای  که  امروزه  با  آن  آشنا  شده‌ام  و  نه  از  روی  حکمتی  ‌که  پروردگارم  به  من  بخشیده  است  به  پا  خاسته  و  به  تلاش  نشسته‌ام‌.

(فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ).

پس  من  از  دست  شما  گریختم  وقتی  که  از  شما  ترسیدم  (‌که  در  برابر  این  قتل  غیرعمد  مرا  بکشید(.

از  شما  بر  خود  ترسیدم  و  گریختم‌.  خدا  هم  به  من  خیر  و  خوبی  عطاء  فرمود  و  به  مـن  حکمت  و  فرزانگـی  بخشید:

(وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ) (٢١)

و  مرا  از  زمرۀ  پیغمبران  کرد(‌تا  بندگان  خدای  را  به  سوی  نجات  از  عذاب  فراخوانم‌(.

من  چیز  نوظهور  و  پیغمبر  بدون  نمـونه  نیستم‌.  بلکه  من  شخص  از  کاروان  ییغمبرنم‌:

(مِنَ الْمُرْسَلِینَ)[6] (٢١)

از  زمرۀ  پیغمبران  هستم‌.

سپس  موسی  علیه السّلام  ریشخند  او  را  با  ریشخند  پاسخ  می‌گوید:  ولی  با  ریشخند  حق‌ّ و  حقیقی  :

(وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ) (٢٢)

آیا  این  منّتی  است  که  تو  بـر  من  می‏گذاری  این  که  بنی‌اسرائیل  را  بنده  و  بردۀ  خود  ساخته‌ای‌؟‌!.

تربیت  و  پرورش  من  در  کودکی  در  خانۀ  تو  جز  بدان  خاطر  نبوده  است  که  بنی‏اسرائیل  را  بنده  و  بردۀ  خود  کرده‌ای‌،  و  پسرانشان  را  کشته‌ای‌.  بدین  سبب  مادرم  مجبور  گردیده است ‌که  مرا  در  صندوقچه‌ای  بیندازد،  و  صندوقچه  را  به  آب  بیندازد،  و  تو  مرا  از  آب  برگیری  و  در  خانه‌ا‌ت  تربیت  کنی‌.  در  نتجه  من  د‌ر  خانۀ  پدری  پرورش  نشدم‌.  آیا  این  چیزی  است  ‌که  با  آن  بر  من  منّت  می‌نهی‌؟‌!  آیا  این  فضل  و  بزرگواری  بزرگی  است‌ که  تو  داشته‌ای  و  روا  دیده ای‌؟!

بدین  هنگام  فرعون  از  این  پرسش  درمی‌گذرد،  و  شروع  به  پرسش  از  اصل  دعوت  موسی  علیه السّلام   ‌می‌کند،  ولی  خود  را  به  نادانی  می‌زند  و  با  تـمسخر  و  بی‌ادبی  در  حقّ  خداوند  بزرگوار  به  پرسش  و  کنکاش  می‌پرد‌ازد:

(قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِینَ) (٢٣)

فرعون  گفت‌:  پروردگار  جهانیان  کیست‌؟  (‌که  این  همه  از  او  صحبت  می‌کنی  و  خویشتن  را  فرستادۀ  او  می‌دانی‌)‌.  فرعون- خدا  رسوایش‌ کناد - می‌پرسد: چه  چیز  پروردگار  جهانیان  می‌شود،  پروردگاری  ‌که  تو  می‌گوئی  که  از  یپش  او  آمده‌ای‌؟  پرسشی بدین‌ گونه  پـرسش  کسی  است  ‌که  اصلاً  خدا  را  قبول  نداشته  باشد،  ‌و  گفته  و  گوینده  را  به  تمسخر  گیرد،  و  مساله  را  به  طور  کلّی  شگفت  بداند  تا  بدین  وسیله  تصوّر  آن  را  تا ناممکن  بیند  و  بشمارد،  و  آن  را  قابل  سخن‌  گفتن  و  بررسی  و  وارسی  نداند!

موسی  علیه السّلام  به  فرعون  پاسخ  می‌دهد،  پاسخی  ‌که  مشتمل  است  بر  ربوبیّت  خداوند  بزرگوار  بر  جهان  دیدنی  و  هر  آنچه  در  آن  است‌:

(قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ) (٢٤)

)‌موسی‌)  گفت‌:  پروردگار  آسمانها  و  زمین  و  آنچه  میان  آن  دو  است‌،  اگر  شما  راه  یقین  می‌پوئید  (‌و  حقیقت  را  می‌جوئید،  حقّ  این  است  که  گفتم ).

پاسخی  است  ‌که  با  آن  تجاهل  سنگ  می‌گردد  و  آن  را  فرو  می‌پوشاند  ...  خدا  پروردگار  این  جهان  هراس  انگیزی  است  ‌که  ای  فرعون  سلطه  و  قدرت  تو  و  آگاهی  و  بینش  تو  بدو  نـی‌رسد.  آنچه  فـرعون  ادّعاء  می کرده‌  است  در  این  خلاصه  می‌شود  که  او  خداوندگار  این  ملّت  و  این  بخش  از  سررمین  وادی  نیل  ا‌ست  و  بس.  این  هم  ملک  و  مملکت  ‌کوچک  ناچیزی  است‌.  بسان  ذرّه‌ای  یا  همگون  دانۀ  ‌گرد  و  غباری  در  آسمانها  و  زمین  و  میان  آن  دو  است‌.  پاسخ  موسی  علیه السّلام   بدو  ناچیزی  چیزی  را  همراه  دارد که  فرعون  ادّعاء  می‌کرد،  و  اصلاً  بطلان  آن  ادّعاء  را  متضمّن  است‌.  او  را  فرا  می‌خواند  به  نگریستن  به  این  جهان  هراس  انگیز،  و  اندیشیدن  دربارۀ  کسی‌  که  می‌تواند  خداوندگار  وی  باشد...  و  آن  خداوند  جهانیان  است‌!  ..  سپس  بر  این  رهنمود  یپروی  می‌زند  با  نقل  قول  موسی  علیه السّلام[7]:

(إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ) (٢٤)

اگر  شما  راه  یقین  می‌پوئید  (‌و  حقیقت  را  می‌جوئید،  حقّ  این  است  که  گفتم‌(.

این‌،  بلی  تنها  این  است  و  بس‌ که  باید  بدو  یقین  داست  و  تصدیق  ‌کرد.  فرعون  به  افراد  ییرامون  خود  می‌نگرد،  و  آنان  را  از  این  سخن  شگفت  زده  می‌کند.  یا  چه  بسا  او  می‌خواهد  ایشان  را  از  متأثّر  شدن  بدان  باز  دارد،  همان  گونه  ‌که  شیوۀ  زورهداران  و  قلدرانی  است  که  می‌ترسند  سخنان  حقّ  ساده  و  آشکار  به  دلها  فرو  خزد  و  بر  دلها  بنشیند:

(قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلا تَسْتَمِعُونَ) (٢٥)

‌فرعون  رو)  به  اطرافیان  خود  (‌کرد  و  مسخره  کنان‌)  گفت‌:  آیا  نمی‌شنوید  (‌این  مرد  چه  می‌گوید؟‌!  می‌شنوید  که  جز  یاوه  نمی‌گوید؟‌!).

آیا  گوش  بدین  سخن  شگفت  دور  از  عقل  نمی‌دارید؟  سخنی ‌که  ما  هر  آن  را  نشنیده‌ایم‌،  و کسـی  را  نمی‌شناسیم‌  که  تا  به  حال  آن  را  گفته  باشد!  موسی  بد‌ون  کمترین  توقّف  بر  فرعون  و  فرعونیان  تاخت  برد  با  صفت  دیگری  از  صفاتی‌  که  پروردگار  جهانیان  دارد:

(قَالَ رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الأوَّلِینَ) (٢٦)

)‌موسی  پس  از  اشاره  به  جهان  کبیر،  اشاره  به  جـهان  صغیر  کرد  و )  ‌گفت‌:  او  پروردگار  شما  و  پروردگار  نیاکان  پپشین  شما  است  (‌که  مردند  و  چون  جـاودانه  نبودند  خدا  نبودند(.

این  سخن  با  فرعون  و  ادّ‌عاء  او  و  احوال  و  اوضاع  وی  تماس  بیشتری  دارد  و  بیشتر  می‌خواند.  موسی  علیه السّلام  این  سخن  به  مبارزۀ  فرعون  می‌رود  و  بدو  می‌گوید که  خداوندگار  جهانیان  خداوندگار  او  نیز  می‏‎باشد،  و  ا‌و  بیش  از  فردی  از  بندگان  پروردگار  جهانیان  نیست‌.  او  آن‌گونه  که  در  میان  قوم  خود  ادّعاء  می‌کند  خداوندگار  نیست‌.  خداوند  جهانیان  خداوندگار  قوم  او  نیز  می‏‎باشد،  و  فرعون  آن‌گونه  که  گمان  می‏‎برد  خداوگار  ایشان  نیست‌.  خداوند  جهان  خداوندگار  نـیاکان  پـیشین  نیز  می‏‎باشد.  وراثتی‌  که  الوهیّت  فرعون  بر  آن  استوار  است  ادّعای  باطل  و  پوچی  است‌.  قبلاً  هم  جز  خدا  برای  جهانبان  خداوندگاری  نبوده  است‌.

این  سخن‌،‌ کمر  فرعون  را  می‌شکند.  دیگر  در  برابر  این  سخن  تاب  شکیبائی  و  سکوت  را  نمی‌آورد.  مگر  می‌شود  که  درباریان  و  فرعونیان‌،  ییرامون  او  باشند  و  او  همچون  سخنی  را  بشنود؟‌!  بدین  سبب  ‌گویندۀ  این  سخن  را  به  دیوانگی  متّهم  می‌سازد:

(قَالَ إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ) (٢٧)

(‌فرعون  به  خیره‌سری  همچنان  ادامه  داد  و  )‌گفت‌:  پپغمبری  که  به  سوی ‌شما  فرستاده  شده  است  قطعاً  دیوانه  است‌!  (‌چرا  که  سخنان  پریشان  می‏‎گوید،  و  جز  مرا  خدا  می‌داند(.

پیغمبری  ‌که  به  سوی  شما  فرستاده  شده  است  ...  فرعون  می‌خواهد  رسالت  را  به  طور کلّی  مورد  ریشخند  و  تمسخر  قرار  دهد،  نه  این‌که  بخواهد  به  رسالت  اعتراف  کند  و  بگوید  چه  بسا  رسالت  روی  دهد  و  ممکن‌  گردد.  موسی  علیه السّلام  را نیز  به  دیوانگی  متّهم  می‌کند،  تـا  تأثیر  سخن  او  را  از  بین  ببرد،  سخنی ‌که  وضع  سیاسی  و  دینی  فرعون  را  از  ریشه  مورد  طعنه  قرار  می‌داد،  و  مردمان  را  به  سوی  یزدان‌،  یعنی  خداوندگار   مردمان و   خداوندگار  نیاکان  پیشین  ایشان  برمی‌گرداند.

لیکن  این  ریشخند  و  این  تهمت‌،  از  شوکت  موسی  نمی‌کاهد.  موسی  به کار  خود  ادامه  می‌دهد  و  سخن  حقّ  را  آشکارا  می‌گو‌ید،  سخن  حقیّ  ‌که  سرکشان  و  قلدران  را  به  تکان  می‌اندازد  و  بنیاد  ایشان  را  به  لرزه  می‌افکند: 

(قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٨)

‌موسی  باز  هم  به  نشانه‌های  خداشناسی  گسترده  در  پهنۀ  آفرینش  اشاره  کرد  و  )  گفت‌:  او  پروردگار  طلوع  و  غروب  (‌کواکب  و  سیارات  جهان‌)  و  همۀ  چیزهائی  است  که  در  میان  آن  دو  قرار  دارد،  اگر  شما  عاقل  می‌بودید  (‌چنین  چیزی  را  در  پرتو  خرد،  از  روی  نـظام  طلوع  و  غروب  ستارگان  و  برنامۀ  دقیق  و  اسرارآمیز  آنها  می‌فهمیدید(.

مشرق  و  مغرب  دو  صحنه‌ای  هستند  که  هر  روز  دیده  می‌شوند،  ولیکن  دلها  به  سبب  انس  فراوان  بدانها  و  کثرث  تکرارشان  متوجّه  آنها  نـمی‌گردند.  واژه‌هـای  مشرق  و  مغرب  هم  بر  طلوع  و  غروب‌،  و  هم  بر  مکان  طلوع  و  غروب  دلالت  دارند.  این  دو  پدیدۀ  بزرگ  به  گـونه‌ای  هستند  که  فرعون  و  غیر  او  از  قلدران  و  زورمداران  جرأت  نمی‌کنند  که  ادّعاء  نمایند  می ‌توانـند  آنها  را  پدیدار  و  د‌ر  آنها  تصرّف  ‌کنند.  پس  چه  کسی  است  ‌که  آنها  را  پـدیدار  می‌سازد  و  در  آنها  دخل  و  تصرّف  می نماید  و  آنها  را  با  ا‌ین  نظم  و  نظام  متوا‌لی  به  وجود  می‌آورد که  یک  بار  هـم  تخلّف  نمی‌کنند  و  از  وقت  معیّن  به  تأخیر  نمی‌افتند؟  این  رهنمود،  دلهای  کودن  را  نیز  به  تکان  و  لرزه  می‌اندازد،  و  خردهای  خفته  را  سخت  بیدار  و  هوشیار  مـی‌سازد.  موسی  علیه السّلام  احساسات  ایشان  را  برمی‌انگیزد  و  خردهایشان  را  به ‌کار  می‌اندازد  و  آنان  را  به  تدبّر  و  تفکّر  فرا  می‌خواند:

(إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ) (٢٨)

اگر  شما  عاقل  می‌بودید.

طاغیان  و  زورمداران  از  چیزی  نـی‌ترسند  بدا ن‌گونه  ‌که  از  بیداری  ملّتها،  و  از  بیداری  دلها  می‌ترسند.  و  کسی  را  بدان‌گونه  دشمن  نمی‌دارند که  دعوت  ‌کنندگان  به  سوی  بیداری  و  هوشیاری  را  دشمن  می‌دارند.  و  از  کسی  انتقام  نمی‌گیرند  بدان  سان‌  که  از  کسانی  انتقام  می‌گیرند  که  دلها  و  درونهای  خفته  را  به  تکان  می‌اندازند.  بدین  خاطر  است‌  که  می‌بینی  فرعون  بر  موسی  می‌تازد  و  بر  سرش  فریاد  می‌کشد،  بدان  هنگام‌  که  موسی  با  ا‌ین  ‌گفتار  خود  تـارهای  دلها  را  می‌پساید  و  سرود  بیداری  و  هوشیاری  را  بر  آن  تارها  لای  لائی  می‌نماید.  این  است  که  از  گفتگوی  با  او  سخت  ممانعت  به  عمل  می‌آورد  و  با  تهدید  شدید  و  تاخت  صریح  آن  را  اعلام  می‌دارد،  تهدید  شدید  و  تاخت  صریحی ‌که  طاغیان  و  زورمداران  بر  آن  تکیه  می‌کنند  وقتی  که  دستپاچه  می‌شوند  و  دلیل  و  برهان  ایشان  را  خوار  و  رسوا  می‌سازد:

(قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَیْرِی لأجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ)[8] (٢٩)

فرعون  سخت  بـرآشفت  و)  گفت‌:  اگر  جز  مرا  به  پروردگاری  برگزینی  تو  را  از  زمرۀ  زندانیان  خواهم  کرد  (‌و  در  بیغوله‌های  زندان  همچون  دیگران  خـواهی  پوسید).

حجّت  این  است  و  دلیل  این‌:  تهدید  کردن  و  بیم  دادن  به  این ‌که  او  را  از  زمرۀ  زندانیان  خواهد  کرد.  زندان  از  او  دور  نیست‌.  زندانی‌ کردن  هم  چیز  تازه‌ای  نیست‌!  این  هم  دلیل  عجز  است  و  ناتوانی‌،  و  نشانۀ  احساس  ضعف  باطل  و  واپس  اندا‌ز،  در  برابر  حقّ  نیرومند  و  جلوانداز  است‌.  این  نشانۀ  طاغیان  و  زورمداران  است‌،  و  این  راه  آنان  در  گذشته  و  حال  است‌!

اما  این  تهدید  و  بیم  پیوند  دل  موسی  را  نگسیخت  و  نیروی  آن  را  به  هم  نریخت  ...  چگونه  موسی  علیه السّلام  ‌دلش  پریشان  و  آشفته  می‌شود  و  نیرویش  درهم  می‌ریزد  و  نابسامان  می‌گردد؟  مگر  نه  این  است ‌که  او  پیغمبر  خدا  ا‌ست‌؟  مگر  نه  این  است‌ که  خدا  با  ا‌و  و  با  برا‌در  او  است‌؟  ناگهان  موسی  صفحه‌ای  را  باز  نگاه  می‌دارد  که  فرعون  می‌خواهد  آن  را  ببندد  و  خویشتن  را  آسوده‌  کند.  صفحه  را  با  سخن  نوینی  و  با  دلیل  تازه‌ای  باز  نگاه  می‌دارد: 

(قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُکَ بِشَیْءٍ مُبِینٍ) (٣٠)

)‌موسی)  گفت‌:  آیا  اگر  من  چیز  روشنی  را  به  تو  نشان  دهم  (‌که  دلیل  قاطع  و  برهان  واضحی  بر  وجود  خدای  متعال  و  نمایان‌گر  صدق  رسالت  و  پپغمبری  من  باشد،  باز  هم  مرا  زندانی  می‌کنی‌؟‌

آیا  اگر  هم  برای  تو  دلیل  وا‌ضح  و  برهان  قاطعی  بر  صدق  رسالت  خود  بیاورم  باز  هم  مرا  زندانی  خواهی‌  کرد  و  از  زمرۀ  زندانیانم  خواهی  ‌گرداند؟  این  سخن  فرعون  را  در  پیش  درباریان  و  فرعونیان  به  تنگنا  می‌اندازد  که  به  گفتار  یپشین  موسی  گوش  فرا  داده‌اند.  اگر  فرعون  نخواهد  به  ذکر  برهان  و  دلیل  موسی‌  گوش  فرا  دارد،  دلیل  بر  این  می ‌گردد  که  فرعون  از  برهان  و  دلیل  مـوسی  در  ترس  و  هراس  است‌،  در  حالی  ‌که  ادّعاء  می‌کرده  ا‌ست  ‌که  موسی  دیوانه  است‌.  بدین  علّت  خود  را  ناچار  دید  که  از  موسی  بیان  برهان  و  دلیل  را  بخـواهد:

(قَالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ) (٣١)

 (‌فرعون‌)  گفته  اگر  از  زمرۀ  راستگویانی‌،  آن  را  بنمای‌. اگر  در  ادّعای  خود  راستگوئی‌،  آن  را  ذکر کن‌.  یا  اگر  تو  از  زمرۀ  راستگویانی  ‌که  چیز  روشن  و  روشنگری  داری‌،  این  گوی  و  این  میدان‌.  فرعون  هنوز  که  هنوز  است  مردمان  را  به  شکّ  و  تردید  دربارۀ  موسی  می‌اندازد،  از  ترس  این‌ که  نکند  دلیل  و  برهان  موسی  در  دل  و  جان  مردمان  تأثیری  داشته  باشد  و  مایۀ  گرایش  ایشان  بدو  شود. 

در  اینجا  موسی  دو  معجزۀ  مادی  و  محسوس  خود  را  نشان  می‌دهد.  نشان  دادن  این  دو  معجزه  را  به  تأخیر  می‌اندازد  تا  بدانجا  که  فرعون  مبارزه ‌طلبی  را  به  اوج  خود  می‌رساند:

(فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ ثُعْبَانٌ مُبِینٌ (٣٢) وَنَزَعَ یَدَهُ فَإِذَا هِیَ بَیْضَاءُ لِلنَّاظِرِینَ) (٣٣)

‌(در  این  هنگام  موسی‌)  عصای  خود  را  انداخت‌.  به  ناگاه  اژدهای  (‌حقیقی  و  )‌نمایانی  گردید.  و  دست  خود  را  (‌به  گریبان  فرو  برد  و  سپس  آن  را)  بـیرون  آورد.  ناگهان  بینندگان  آن  را  سفید  و  روشـن ‌(‌همچون  ماه  تابان‌)  دیدند.  (‌پرتو  آن  همه  جا  را  نور  باران  و  درخشان  کرد)‌. 

تعبیر  سخن  می‌رساند که  عصا  عملاً  به  اژدهائی  تبدیل  گردید  و  جان  به  پیکرش  دوید،  و  وقتی ‌که  موسی  علیه السّلام    دستش  را  بیرون  آورد  عملاً  سفید  و  درخشان‌  گردید.  این  سخن  خدا  دالّ  بر  این  است‌:

(فَإِذَا هِیَ).

ناگهان  عصای  او  ...  ناگهان  دست  او  ....

کار  تنها  به  تصوّر  انداختن  و  به  خیال  افکندن  نیست‌،  هان‌گونه  که  در  سحر  و  جادو  حال  بر  این  روال  است‌.  سحر  و  جادو  سرشت  و  هاهیّت  چیزها  را  تغییر  نمی‌دهد.  بلکه  حواس  را  به  ‌گمان  و  تصوّر  می‌اندازد  به‌ گونه‌ای  ‌که  غیر  واقعی  را  واقعی  می‌انگارد.

معجزۀ  حیات  که  به  پیکر  اشیاء  می‌دود  و  انسانها  از  آن  چیزی  نمی‌دانند،  معجزه‌ای  است‌  که  در  هر  لحظه  روی  می‌دهد.  اما  انسانها  به  خاطر  طول  الفت  و  تکرار  بدان  دل  نمی‌دهند  و  توجّه  نمی‌کنند.  یا  آنان  خزیدن  حیات  به  پیکر  ممات  را  به  عنوان  مبارزه  نمی‌نگرند  و  به  تماشای  آن  با  دیدۀ  معجزه  نمی‌نشینند.  ولی  در  این  صحنه  ‌که 

موسی  علیه السّلام  رو  در  روی  فرعون  ایستاده  است  و  این  دو  خارق‌العاده  را  به  رخ  او کشیده  است‌،  کار  تفاوت  می‌کند  و  همگان  را  به  لرزه  و  تکان  و  هول  و  هراس  می‌اندازد.  فرعون  بزرگی  و  نیروی  معجزه  را  احساس  ‌کرد.  با  شتات  به  مقاومت  پرداخت‌.  خواست  به  دفع  آن  بکوشد.  خودش  هم  ضعف  موقعیّت  خود  را  دریافت‌. کاری  ‌کرد  که  مردمان  پیرامون  خویش  را گول  بزند  و  با  ایشان  به  چاپلوسی  بنشیند.  هراس  ایشان  از  موسی  و  قوم  او  را  برانگیخت،  تا  تأثیر  معجزه‌هائی  را  پوشیده  دارد که  همگان  را  به  لرزه  و  تکان  انداخته  است‌:

(قَالَ لِلْمَلإ حَوْلَهُ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ عَلِیمٌ (٣٤) یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ) (٣٥)

(فرعون‌)  به  اشراف  و  بزرگان  دور  و  بر  خود  گفت‌:  این  (‌مرد)  جادوگر  بس  آگاه  (‌و  ماهری‌)  است‌.  می‌خواهد  با  جادوی  خود  (‌عامّۀ  مردم  را  پیرامون  خویش  جمع  آورد  و )‌شما  را  از  سرزمین  خودتان  (‌مصر)  بیرون  کند.  پس  شما  (‌چه  می‌اندیشید  و)  چه  فرمان  می‌دهید؟‌.

از  این‌ گفتار  فرعون‌،  اقرار  و  اعتراف  به  عظمت  معجزه  پیدا  است‌،  هر  چند  که  او  آن  را  سحر  و  جـادو  قلمداد  می‌کرد،  و  آورندۀ  معجزه  را  ساحر  و  جادوگر  «‌بس  آگاه‌»  می‌نامید.  هراس  او   ا‌ز  متأثّر  شدن  مردمان  ا‌ز  معجزه  بود.  بدین  خاطر  فرعون  مردمان  را  بر  ضدّ  موسی  تحریک  می‌کند  و  می‌آغالاند:

(یُرِیدُ أَنْ یُخْرِجَکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِ).

می‌خواهد  با  جادوی  خود  (‌عامّۀ  مردم  را  پیرامون  خـویش  جـمع  آورد  و )‌شما  را  از  سرزمین  خودتان  (‌مصر)  بیرون  کند.

سقوط  فرعون  ‌از  اوج  ‌عظمت  و  ترس  و  هراس  و  فروتنی  و  کرنش  او  در  برابر  مردمانی  پیدا  است  ‌که  خود  را  خدای  ایشان  می‌کرد.  این  است  که  فرمان  و  رایزنی  آنان  را  درخواست  می‌کند:

(فَمَاذَا تَأْمُرُونَ) (٣٥)

پس  شما  (‌چه  می‌اندیشید  و)  چه  فرمان  می‌دهید؟‌. 

آخر  کی  فرعون  فرمان  پیروان  خود  را  خواسته  است‌،  فرمان  کسانی  که  برای  او  سجده  می‌کرده‌اند  و  کرنش  می‌برده‌اند؟ 

این  خوی  طاغیان  و  زورمداران  است‌،  وقتی  ‌که  احساس  می‌کند  زمین  زیر  یاهایشان  متزلزل  و  لرزان  می‌شود،  این  چنین  سخنانشان  نرم  می‌گردد،  به  دنبال  دستورهای  قلدرانه‌ای  که  می‌داده‌اند  و  فرمانهای  حاکمانه‌ای  که  می‌رانده‌اند.  به  ملّتها  پناه  می‌آورند  و  مردمان  را  به  کمک  و  یاری  می‏‎طلبند،  پس  از  آن ‌که  ایشان  را  با  پاها  له  و  لورد  می‌کرده‌اند.  به  مشورت  و  رایزنی  د‌ربارۀ  کارها  تظاهر  و  خودنمائی  می‌کنند،  پس  از  آن ‌که  از  روی  هوا  و  هوس  خود  فرمان  می‌رانده‌اند  و  خودرأیی  و  استبدا‌د  می‌کرده‌اند.  این ‌کار  هم  تا  بدانگاه  است‌  که  از  منطقۀ خطر  می‌گذرند.  وقتی  ‌که  خطر  از  سرگذشت‌،  همان  هستند  که  بودند.  همان  ستمگران  و  استبدادگران  و  قلدرانند  که  بودند!

درباریان  و  اشراف‌  که  ‌گول  نیرنگ  فرعون  را  خوردند،  و  خودشان  نیز  انبازهای  فرعون  در  پوچگرائی  بودند،  و  صاحبان  مصلحت  نظام  در  اوضاع  و  احوالی  بودند  که  آنان  را  حواشی  و  اطرافیان  مقرّب  و  متنفّذان  و  دارندگان  سلطه  و  قدرت  می‌کرد،  و  ترسیده  بودند که  موسی  و  بنی‌ا‌سرائیل  بر  سرزمینشان  چیره  شوند  اگر  عامّۀ  مردمان  به  سویشان  روند  و  ییرو  ایشان  شوند،  وقتی  ‌که  دو  معجزۀ  موسی  را  دیده‌اند  و  گوش  به  سخنان  او  فرا  داشته‌اند،  به  فرعون ‌گفتند:  سحر  و  جادوی  موسی  را  با  سحر  و  جادوی  همگون  و  همسان  پاسخ‌  گوید.  برای  این  کار  جادوگران  را  جمع‌  کند  و  آمادگی  فرا  چنگ  آورد: 

(قَالُوا أَرْجِهْ وَأَخَاهُ وَابْعَثْ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ (٣٦) یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحَّارٍ عَلِیمٍ) (٣٧)

گفتند:  موسی  و  برادرش  را  مهلت  بده  (‌و  در  کار  شکنجۀ  آنان  عجله  مکن‌)  و  به  تمام  شهرها (‌ی  مصر،  مأمورانی‌)  برای  بسیج  اعزام  کن‌،  تا  همۀ  جادوگران  ماهر  و  زبر  دست  را  پیش  تو  بیاورند.

او  را  و  برادر  او  را  تا  مدّتی  مهلت  بده.  قاصدان  خود  را  به  شهرهای  بزرگ  بفرست  تا  جادوگران  ماهر  و  زبردست  را  برای  مبارزه  سحر  و  جادوی  موسی  با  سـر  و  جادوی  خود  گرد  آورند  و  رزم  را  بیاغازند.

*

در  این  جا  پرده  بر  این  صحنه  فرو  می‌افتد  تا  در  جای  دیگری  پرده  بالا  رود  که  صحنه  جاد‌وگران  است  و  جادوگران  گرد  آمده‌اند،  و  مردمان  برای  دیدن  مسابقه  و  مبارزه  جمع  شده‌اند.  جانبداری  از  جادوگران،  و  در  پشت  سر  ایشان  هواداری  از  صاحبان  قدرت‌،  به  تار و  پود  پیکرشان  دویده  است  و  آنان  را  سراپا  شور  کرده  است‌.  زمین  مبارزه  میان  حقّ  و  باطل  آماده  ‌گردیده  است‌.  یا  به  عبارت  دیگر:  زمین  مبارزۀ  میان  ایمان  و  طغیان  مهیّا  است‌.

(فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ (٣٨) وَقِیلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ (٣٩) لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إِنْ کَانُوا هُمُ الْغَالِبِینَ) (٤٠)

سرانجام  جادوگران  در  روز  موعود  (‌که  چاشتگاه  روز  جشن  مـصریها  بـود،  در  مکان  معیّنی‌)  گرد  آورده  شدند(‌و  به  میدان  مبارزه  گسیل  گشتند.  از  مردم  نیز  برای  حضور  در  میدان  مبارزۀ  دعوت  به  عمل  آمد)  و  به  مردم  گفته  شد:  آیا  (‌در  این  صحنه‌)  شما  گرد  می‌آئید؟  تا  اگر  جادوگران  پیروز  شوند،  ما  از  آنان  پیروی  کنیم  (‌و  آن  چنان  صحنه  را  گرم  و  داغ  نمائیم  و  هـو  و  جنجالی  برپا  کنیم  که  دشمن  خدایان  ما  برای  همیشه  از  میدان  به  در  رود‌.

از  تعبیر  سخن  چنین  پیدا  است  ‌که  جنبش  تحریک  و  تشویق  مردمان  و  به  شور  و  غوغا  انداختن  ایشان  در  میان  است‌:

(هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ (٣٩) لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ).

آیا  (‌در  این  صحنه‌)  شما  گرد  می‌آئید؟  تا  اگر  جادوگران  پیروز  شوند،  ما  از  آنان  پیروی  کنیم‌؟‌.

آیا  شما  گرد  می‌آئید  و  از  موعد  تخلّف  نمی‌نمائید؟  تا  ما  پیروزی  جادوگران  و  چـیره  شدن  ایشان  بر  موسای  اسرائیلی  را  ببینبم‌؟! عامّۀ  مردم  همیشه  بـرای  همچون  کارهائی ‌گرد  می‌آیند،  بدون  این‌که  بدانند  که  حاکمان  طاغی  و  یاغی  ایشان  خویشتن  را  بدا‌ن  امـور  سرگرم  می‌نمایند  و  به  بازیچه  می‌نشینند.  به  همچو‌ن  مسابقاتی  و  جشنهائی  و  همایشهائی می پردازند  تا  اندکی  از  رنج  و  ستم  و  سرکوبی  و  درد  غافل  شوند  و  آرامشی  به  هم  رسانند  و  دیگر  باره  مردمان  را  بدان  سمت  و  سـوئی  برا‌نند  که  می‌خواهند  و  میدانند!  همایش  مصریها  نیز  برای  دیدن  مسابقه  و  مبارزۀ  جادوگران  و  موسی  علیه السّلام  از  این  قبیل  قماش  بود!

*

آن  گاه  صحنۀ  جادوگران  به  میان  می‌آید  که  در  پیشگاه  فرعون  برای  مسابقه  آماده  گردیده‌اند.  به  پاداش  و  مزد  خود  اطمینان  دارند  اگر  چیره  شوند.  از  فرعون  وعدۀ  پاداش  و  مزد  فراوان‌،  و  تقرّب  بـه  آستان  عـالی  او  را  می‌گیرند!

(فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ أَئِنَّ لَنَا لأجْرًا إِنْ کُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِینَ (٤١) قَالَ نَعَمْ وَإِنَّکُمْ إِذًا لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ) (٤٢)

هنگامی  که  جادوگران  ‌(‌نزد  فرعون  حاضر)  آمدند  و  به  فرعون  گفتند:  آیـا  ما  پاداش  بزرگ  و  قابل  ملاحظه‌ای  خواهیم  داشت  اگر  پیروز  شویم‌؟  (‌فرعون  که  سخت  از  موسی  به  وحشت  آفتاده  بود  و  در  تنگنا  قرآر  داشت‌)  گفت‌:  بلی‌!  (‌هر  چه  بخواهید  می‌دهم‌)  به  عـلاوه  شـما  در  این  صورت  از  مقرّبان  (‌درگاه  من‌)  خواهید  بود.

بدین  منوال  موقعیّت  ‌گروه  مزدوری  برملا  می‌گردد  که  فرعون  طاغی  از  آنان‌  کمک  می‌گیرد.  گروه  مزدوری  که  مهارت  خود  را  در  برابر  مزدی  که  منتظر  آن  هستند  به  کار  می‌برند،  و  هیچ‌ گونه  پیوندی  با  عقیده  و  هیچ‌ گونه  رابطه‌ای  با  مسأله‌ای  ندارند،  و  چیزی  جز  مـزد  و  مصلحت  وقت  نمی‌خواهند.  اینان  کسانیند  که  طاغیان  و  زورمداران  همیشه  در  هر  مکانی  و  در  هر  زمانی  ایشان  را  استخدام  می‌کنند  و  به  کار  می‌گیرند.

هان‌!  هم  اینک  این‌گروه  هستند  کـه  از  مزد  رنج  و  خستگی  و  بازی  و  وارستگی  خود  در گول  زدن  اطمینان  پیدا  می‌کنند.  هان‌!  این  فرعون  است  که  بدیشان  وعدۀ  بیشتر  از  مزدشان  را  می‌دهد.  بدیشان  وعده  می‌دهد  که  آنان  را  از  زمرۀ  مقرّبان  درگاه  خود  خواهد کرد،  فرعونی  که  به ‌گمان  خویش  خود  را  شاه  ایشان  و  بلکه  خدای  ایشان  می‌داند!

*

سپس  ناگهان  صحنه  بزرگ  مسابقه  و  رخدادهای  سترگ  آن  به  میان  می‌آید:

(قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ (٤٣) فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِیَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ (٤٤) فَأَلْقَى مُوسَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ (٤٥) فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ (٤٦) قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ (٤٧) رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ (٤٨) قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ (٤٩) قَالُوا لا ضَیْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ (٥٠) إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ) (٥١)

(‌در  روز  موعود  و  در  مـیدان  مبارزه‌،  موسی‌)  به  جادوگران  گفت‌:  آنچه  را  می‌خواهید  بیفکنید،  بیفکنید!  (‌و  هر  چه  در  قدرت  دارید  بنمائید  و  به  میدان  آورید)‌.  پس  جادوگران  (‌با  غرور  و  نخوت‌)  طنابها  و  عصاهای  خود  را  افکندند  و  گفتند  :  به  عزّت  فرـون  سوگند  که  ما  قطعاً   چیره  و  پیروزیم‌!  موسی  (‌مهلت  نداد  و)  عصای  خود  را  افکند.  ناگهان  (‌اژدهای  بزرگی  گردید  و  با  سـرعت‌)  شروع  به  بلعیدن  ابزارهای  دروغین  ایشان  کرد  (‌و  آنها  را  یکی  بعد  از  دیگری  در  کام  خود  فرو  برد)‌.  جادوگران  سجده  کنان  بر  زمین  افـتادند.  گفتند:  به  پروردگار  عالمیان  ایمان  داریم‌،  به  پروردگار  موسی  و  هارون  (‌فرعون  جادوگران  را  تهدید  کرد  و  )  گفت‌:  آیـا  بـه  او  ایمان  آوردید  پیش  از  آن  که  من  به  شما  اجازه  دهم‌؟‌!  او  بی‏گمان  بزرگ  و  استاد  شما  است  و  به  شما  جادوگری  آموخته  است‌.  پس  خواهید  دانست  (‌که  با  چه  زجر  ،  شکنجه ای  شما  را  خواهم  کشت‌)‌.  حتماً  دستها  و  پاهای  شما  را  عکس  یکدیگر  قطع  می‌گردانم  و  همگی  شما  را  به  دار  می‌آویزم‌.  (‌جادوگران  شجاعانه‌)  کفتند:  هیچ  زیانی  نیست  (‌از  این  کاری  که  تو  خواهی  کرد.  هر  کاری  که  می‌خواهی  بکن  باکی  نیست‌.  چرا  کـه‌)  ما  به  سوی  پروردگارمان  باز  مـی‌کردیم  (‌و  به  لقای  معشوق  و  معبود  حقیقی  خود  می‌رسیم  و  پاداش  خویش  را  از  او  دریافت  می‌داریم‌.)  ما  امیدواریم  که  پروردگارمان  گناهان  ما  را  ببخشایاد،  چرا  که  مـا  (‌در  میان  قوم  تو)  نخستین  ایمان  آورندگان  بوده‌ایم‌.

صحنه  آرام  و  عادی  آغاز  می‌گردد،  جز  این  که  از  همان  آغاز  شروع  به  موسی  اطمینان  می‌دهد  به  حقیّ ‌که  با  خود  دارد.  به  ‌گروه‌ها  و  دسته‌های  جادوگرانی  هم  توجّه  کند  و  اهمّیّت  ندهد  که  از  شهرها  جمع  آوری  شده‌اند،  جادوگرانی  که  آمادگی  نهایت  مهارت  را  در کار  مـورد  نظر  خود  دارند،  و  فرعون  و  درباریان  و  اشراف  او  در  پشت  سر  ایشانند،  و  عامّۀ  مردمان  گمراه  و  گول  خورده  نیز  پیرامون  آنان  هستند  ...  این  اطمینان  پیدا  و  جلوه‌گر  است  در  این‌ که  موسی  می‌گذارد  ایشان  کار  را  بیاغازند  -  به  جادو  و  جنبل  خود  بپردازند:

 (قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ) (٤٣)

در  روز  مـوعود  و  در  میدان  مـبارزه‌،  موسی‌)  به  جادوگران  گفت‌:  آنچه  را  می‌خواهید  بیفکنید،  بیفکنید!  (‌و  هر  چه  در  قدرت  دارید  بنمائید  و  به  میدان  آورید)‌.

در  خود  تعبیر  سخن‌،  تحقیر  نهفته  است‌:

(أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ) (٤٣)

آنچه  را  می‌خواهید  بیفکنید،  بیفکنید!

هیچ ‌گونه  ملاحظه‌ای  و  توجّهی  به  کارشان  نمی‌شود  و  مرزی  برای  آن  تعیین  نمی‌گردد.  جادوگران  نهایت  هارت  خود  را  و  بزرگترین  نیرنگ  خـود  را  فراهم  وردند  و  چرخش  و  مبارزه  را  آغازیدند  به  نام  فرعون  با  استمداد  از  عزّت  او:

(فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِیَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ) (٤٤)

پس  جادوگران  (‌با  غرور  و  نخوت‌)  طنابها  و  عصاهای  خود  را  افکندند  و  گفتند  :  به  عزّت  فرعون  سوگند  که  ما  قطعاً  چیره  و  پیروزیم!

روند  قرآنی  در  اینجا  توضیح  نمی‌دهد  که  ریسمانها  و  چوگانهای  ایشان  چه  کار کردند،  بدان  گونه  که  در  سورۀ  اعراف  و  سورۀ  طه  بیان  دا‌شته  است‌.  تا  سایۀ  اطمینان  و  ماندگاری  بر  حقّ  برجای  بماند،  و  شتابان  به  عاقبت  مسابقۀ  حقّ  و  باطل  برسد،  چون  این  هدف  اصلی  سوره  است.

(فَأَلْقَى مُوسَى عَصَاهُ فَإِذَا هِیَ تَلْقَفُ مَا یَأْفِکُونَ) (٤٥)

موسی  (‌مهلت  نداد  و  )  عصای  خود  را  افکند.  ناگهان  (‌اژدهای  بزرگی  گردید  و  با  سرعت‌)  شروع  بـه  بلعیدن  ابزارهای  دروغین  ایشان  کرد  (‌و  آنها  را  یکی  بعد  از  دیگری  در  کام  خود  فرو  برد).

بلای  ناگهانی  سرگیجه‌آوری  درگرفت‌،  بلائی که  بزرگان  جادوگرا‌ن  انتظار  آن  را نمی‌کشیدند.  آنان ‌که  همۀ  جدّ  و  جهد  را  در  هنر  خود  نموده‌اند،  هنری  ‌که  با  آن  زیسته‌اند  و  خوب  آن  را  فراگرفته اند  و  در  آن  مهارت  یپدا  کرده‌اند،  و  آخرین  توانی  را  به  کار  برده‌اند  که  جادوگران  می‌توانند  انجام  دهند.  آنان  گروه‌ها  و  دسته‌های  فراوانی  هستند،  و  از  هر  مکانی  گردآوری  شده‌اند.  ولی  موسی  تک  و  تنها  است‌،  و  جز  چوگانش  را  به  همراه  ندارد.  آن  گاه  چه  شد؟  چوگان  او  ترفندها  و  دروغهای  جادوگرانه  را  با  سرعت  و  قدرت  فرو  بلعید!  لقف  یا  فـرو  بلعیدن  سریع ‌ترین  حرکت  برای  خوردن  است‌.  آنان  از  آن  روز  که  با  جادو  آشنا  شده‌اند  جادوکاری  جز  این  نکرده  است  که  دیگران  را  به‌  گمان  و  خیال  اندازد،  ولیکن  این  چوگان  ریسمانها  و  چوگانهایشان  را  واقعاً  فرو  می‌بلعد  و  آنها  را  قورت  می‌دهد  و  هیچ ‌گونه  اثری  از  آنها  را  برجای  نمی‌گذارد!  اگر  آنچه  را  که  موسی  می‌کند  سـر  بود،  ریسمانها  و  چوگانهایشان  برجای  می‌ماند  پس  از  آن ‌که  مردمان  را  به‌ گمان  و  خیال  انداخته  است  و  بدیشان  چنین  فهمانده  ا‌ست  ‌که  مار  موسی  آنها  را  بلعیده  است‌.  ولی  جادوگران  می‌نگرند  و  می‏بینند  اثری  از  ابزارهای  دروغین  جادوگرانۀ  ایشان  بر جای  نمانده  است‌!

بدین  هنگام  است‌ که  آنان  نـی‌توانند  خویشتن  را  نگاه  دارند  و  از  اعتراف  و  اقرار  به  حقّ  روشنی  دوری ‌کنند که  جای  جدالی  و  ستیزی  باقی  نمی‌گذارد.  جادوگران  از  همۀ  مردمان  سزاوارتر  برای  اعتراف  و  اقرار  به  این  هستند که  آنچه  موسی  با  خود  به  ارمغان  آورده  است  حقّ  و  حقیقت  است‌:

(فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سَاجِدِینَ (٤٦) قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ (٤٧) رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ) (٤٨)

جادوگران  سجده  کنان  بر  زمـین  افتادند.  گفتند:  بــه  پروردگار  عالمیان  ایمان  داریم‌،  به  پروردگار  موسی  و  هارون.

جادوگران  از  همین  لحظه  دارای  مزد  بـودند،  و  انتظار  پاداش  از  فرعون  در  برابر  مهارت  خود  داشتند.  آنان  که  عقیده ای  نداشتند،  و  مسأله  و  قضیّه‌ای  برایشان  مطرح  نبود.  ولی  حقیّ ‌که  دلهایشان  را  لمس  ‌کرد  و  پسود  ایشان  را  کاملاً  دگرگون  نمود.  تکانی  بود  که  ایشان  را  به  لرزه  افکند،  و  سخت  به  حرکتشان  انداخت‌.  تکانی  بود  که  بـه  ژرفای  درونشان  و  به  ته  دلهایشان  رسید،  و  تـوده‌های  ضلالت  را  از  درونها  و  دلهابشان  زدود،  و  آنها  را  در  لحظه‌های  ‌کوتاهی  صاف  و  زنده  و  فروتن  در  برابر  حقّ‌،  و  آباد  با  ایمان  نمود.  ناگهان  همچون  جادوگرانی  خویستن  را  در  سجده  و  کرنش  می‌بینند  و  سر  بر  زمین  می‏یابند،  بدون  این  که  اراده‌ای  در  ایـن  باره  از  خود  داشته  باشند.  زبانشان  به  ‌گفتار  درمی  آید  و  با  سخن  ایمان  روان  می‌شود  و  آشکارا  و  بـی‌پرده  گواهی  به  وجدانیّت  الهی  می‌دهند:

( آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِینَ (٤٧) رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ) (٤٨)

به  پروردگار  عالمیان  ایمان  داریم‌،  به  پروردگار  موسی  و  هارون‌.

(ما من قلب إلا بین أصبعین من أصابع الرحمن . إن شاء أقامه وإن شاء أزاغه).[9]

هیچ  دلی  نیست  مگر  این  که  میان  دو  انگشت  از  انگشتان  خـداونـد  قرار  دارد.  اگر  خدا  خواست  آن  دل  را  (‌بر  راستای  راه  ایمان‌)  استوار  می‌دارد،  و  اگر  خدا  خواست  آن  دل  را  (‌از  راستای  راه  ایمان‌)  منحرف  می‌سازد.

بدین  منوال  جادوگران  مزدور  به  مؤمنان  برگزیده  تبدیل  شدند،  آن  هـم  در  برابر  دیده‌ها  و  گوشهای  عامّۀ  مردمانی  که  ‌گرد  آمده  بودند،  و  در  جلو  دیده‌ها  و  گوشهای  فرعون  و  درباریان  و  اشراف  او!  بدون  این  کـه  دربارۀ  چیزی  بیندیشند  که  پیآمد  و  نتیجۀ  ایمان  آوردن  آشکار  است‌.  ایمان  آوردن  آشکاری  که  رو  در  روی  فرعون  طـاغی  یاغی  صورت  می‌پذیرد!  اصلاً  برای  آنان  مـهمّ  نـیست  فرعون  چه  می‌کند  یا  چه  می‌گوید!

قطعاً  این  دگرگونی  ناگهانی  همچون  صاعقه‌ای  بر  فرعون  و  درباریانش  فرود  مده  است‌.  چه  عامّۀ  مـردمان  گرد  آمده‌اند.  مزدوران  فرعون  ایشان  را  آماده  کرده‌انـد  تا  مسابقه  را  ببینند  .  آنان  را  آماده  کرده‌اند  با  دروغ  این‌که  موسای  اسرائیلی  جادوگر  است  و  می‌خواهد  ایشان  را  از  سرزمینشان  با  جادوی  خود  اخراج‌  کند  و  بـرانـد،  و  می‌خواهد  حکومت  و  قدرت  را  به  دست  قوم  خود  بسپارد،  و  جادوگران  او  را  مغلوب  و  خاموش  خواهند  کرد  ...  مردمان  می‏بینند  که  هم  اینـک  جادوگران  به  نام  فرعون  و  عزّت  او  آنچه  دارند  می‌اندازند  و  هر  نیرنگی  دارند  بکنند،  ولی  شکست  می‌خورند  تا  بدانجا  که  به  شکست  خود  اعتراف  هم  می‌کنند،  و  اقرار  می‌نمایند  که  موسی  در  رسالت  خود  از جـانب  یزدان  جهان  راست  می‌گوید  و  صادق  است‌،  و  به  پروردگار  جهانیان  ایمان  می‌آورند،  پروردگاری  که  او  را  برانگیخته  است  و  روانه  کـرده  است‌،  و  به  ترک  پرستش  و  بندگی  فرعون  می‌گویند!  هـمان  جادوگرا‌نی  ‌که  تا  لحظه‌ای  پیش  لشکریان  او  بودند،  لشکریانی  که  برای  خدمت  بدو  آمده  بودند،  و  چشم  به  راه  پاداش  و  مزد  او  بودند،  و  با  عزّت  و  شکوه  او  کار  را  آغاز  کرده  بودند!

این  انقلاب  است‌،  انقلابی‌ که  تخت  سلطنت  فرعون  را  تهدید  می‌کند.  چرا  که  افسانۀ  آئینی‌ای  را  تهدید  می‌کند  که  این  تخت  سلطنت  بر  آن  پا بر جا   کردیده  است  و  یایدار  مانده  است‌،  افسانۀ  الوهیّت‌،  یا  افسـانۀ  فـرزند  خدایان  بودن  فرعون  -  هم  بدان‌گونه ‌که  در  برخی  از  ازمنه  و  عصور  شائع  و  را‌یج  بوده  است  -  اینان  جادوگرانند.  جادو  هم  پیشۀ  مقدّسی  بوده  است  که  جز  کاهنان  معابد  در  طول  و  عرض  مملکت  ‌کسی  بدان  دست  نیازیده  است  و  آن  را  به  دست  نگرفتد  است‌.  هان‌!  هـم  اینک  این  جادوگرانند  که  به  پروردگار  جهانیان  ایـمان  می‌آورند،  پروردگار  موسی  و  هارون‌.  عامّۀ  مردمان  هم  به  دنـبال  کاهنان  در  مـعتقدات  خود  راه  مـی‌روند،  معتقداتی‌  که  ‌کاهنان  ایشان  را  بدانها  سرگرم  می‌نمودند  و  غافل  و  بی  خبرشان  می‌کردند.  پس  در  این  صورت  برای  تخت  سلطنت  فرعون  چه  تکیه ‌گاهی  جز  قدرت  و  قوت  می‌ماند؟  قدرت  و  قوّت  هم  به  تنهائی  و  بـدون  عقیده  تخت  سلطنتی  را  برجای  نمی‌دارد  و  از  حکومت  و  فرمانروائی  حمایت  و  محافظت  نمی‌نماید.

ما  می‌توانیم  اندازۀ  هراس  فرعون‌،  و  اندازۀ  ترس  درباریان  و  اشراف  پیرامون  او  از  رویاروئی  با  این  بلای  ناگهانی  را  پیش  چشم  داریـم‌،  وقتی  ‌که  این  حقیقت  را  درک  و  فهم  می‌کنیم  و  به  تصوّر  در  می  آوریم‌.  این  حقیقت  که  ایمان  آوردن  جادوگران  کـاهن  است‌،  ایـمان  آوردنی  که  این  گونه  بی‌پرده  و  آشکار  و  چیره  صورت  می‌پذیرد  و  با  پیدایش  آن  چاره‌ای  برانسان  نمی‌ماند  جز  این ‌که  به  سجده  درافتند  و  اعتراف  ‌کنند  و  اظـهار  توبه  و  پشیمانی  نمایند.

بدین  هگام  فرعون  دیوانۀ  دیوانه  شد،  و  به  تهدید  و  بیم  پلشتی  پرداخت‌،  و  جادوگران  را  به  عقاب  و  عذاب  و  شکنجه  و  آزار  تهدید کرد،  پس  از  آن  که  جادوگران  را  جلوتر  به  توطئه  و  دست  به  یکی‌کردن  با  موسی  بر  ضدّ  خود  و  بر  ضدّ  ملّت  متّهم  ‌کرده  بود!

(قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ) (٤٩)

(‌فرعون  جادوگران  را  تـهدید  کرد  و  )  گفت‌:  آیا  به  او  ایمان  آوردید  پیش  از  آن  که  من  به  شما  اجازه  دهم‌؟‌!  او  بیگمان  بزرگ  و  استاد  شما  است  و  بـه  شما  جادوگری  آموخته  است‌.  پس  خواهید  دانست  (‌که  با  چه  زجر  و  شکنجه‌ای  شما  را  خواهم  کشت‌)‌.  حتماً  دستها  و  پـاهای  شما  را  عکس  یکدیگر  قطع  می‌گردانم  و  همگی  شما  را  به  دار می‌آویزم‌.

(قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ).

آیا  به  او  ایمان  آوردید  پپش  از  آن  که  من  به  شما  اجازه   دهم؟!.

فرعون  نگفت‌:  «‌آمنتم  به‌:  بد‌و  ایمان  آوردید»‌...  بلکه  گفت  :  «‌آمنتم  له  :  برای  او  ایمان  آوردید»‌.  یعنی  فرعون  کار  ایشان  را  تسلیم  موسی  علیه السّلام   شدن  می‌شمرد،  آن  هم  بدون  اجازۀ  او!  انگار  ایمان  آوردن  جادوگران  شیوۀ  مانورها  و  توطئه  چینی‌ها  است‌.  در  مانورهای  سیاسی  و  توطئه  چینیها  افراد  از  روی  اراده  و  آشنایی  با  هدف‌،  و  سنجش  فرجام‌،  و  دقّت  در  نتیجه  ،  کار  را  مـی‌آغازند  و  بدان  دست  می‌یازند.  فرعون  از  آن  پسوده‌ای  که  دلهایشان  را  لمس ‌کرد  و  پسود،  اطّلاع  نداشت  و  بی  خبر  بود.  آخر  چه  وقت  طاغیان  و  یاغیان  دل  داشته‌اند،  دلی  که  این  پسوده‌های  درخشان  و  درفشان  را  درک  و  فهم  کند؟  آن  گاه  فرعون  به  متّهم  کردن  ایشان  شتافت‌،  تا  این  انقلاب  بزرگ  و  باشکوه  را  بپوشاند  و  آن  را  در  نظر  مردمان  توطئه  جلوه  گرگرداند:

(إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ).

او  بی‏گمان  بزرگ  و  استاد  شما  است  و  به  شما  جادوگری  آموخته  است‌.

این  تهمت  شگفتی  است  و  قابل  تفسیر  و  توجیه  نیست‌،  مگر  این ‌که  ‌گفته  شود  برخی  از  این  جادوگران  -‌که  جزو  کاهنان  بوده‌اند  -  تربیت  موسی  را  در  کاخ  فرعون  بر  عهده  گرفته‌اند  در  آن  روز  و  روزگـاری  که  فرعون  موسی  علیه السّلام   را  به  فرزندی  پذیرفته  است‌،  یا  به  معابد  می‌رفته  است  و  به  پیش  ایشان  رفت  و  آمد  می‌کرده  است‌.  فرعون  به  این  ارتباط  دور  چنگ  زده  است  و  کار  را  وارونه  جلوه  داده  است‌،  و  به  جای  این  ‌که  بگوید:  او  شاگرد  شما  جادوگران  است‌،  گفته  است‌:  او  سردسته  و  بزرگ  شما  است‌.  تا  بدین  وسیله  بر  عظمت  ‌کار  بیفزاید،  و  هول  و  هـرا‌س  را  در  مقابل  دیدگان  عـامّۀ  مـردمان چندین  برابر  نماید!

آن‌گاه  پس  از  بیم  دادن‌،  به  عذاب  و  عـقاب  تـهدید  می‌کند،  عذاب  و  عقابی‌  که  در  انتظار  مؤمنان  است‌:

(فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لأقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلافٍ وَلأصَلِّبَنَّکُمْ أَجْمَعِینَ) (٤٩)

پس  خواهید  دانست  (‌که  با  چه  زجر  و  شکنجه‌ای  شما  را  خواهم  کشت‌)‌.  حتماً  دستها  و  پاهای  شما  را  عکس  یکدیگر  قطـع  می‌گردانم  و  همگی  شما  را  به  دار  می‌آویزم‌.  این  حماقتی  است  ‌که  هر  طاغی  یاغی‌ای  مـرتکب  آن  می‌شود‌،  بدان  گاه  ‌که  احساس  خطر  برای  تخت  سلطنت خود  یا  برای  وجود  خود  می‌کند.  مرتکب  آن  می شود  با  درشتی  و  تندی  و  زشتی‌،  بدون  این‌کـه  از  دلی  یـا  از  درونی  بترسد  و  بیندیشد  که  آه  مظلومی  به  عرش  خدا  سرکشد  ....  این  سخن  فرعون  طـاغی  زورمدار  بـوده  است‌،  آن‌کسی‌که  می‌تواند  هر  چه  را  می‌گوید  اجـراء  کند...  امّا  سخن  گروه  مؤمنانی‌  که  نور  را  دیده‌انـد  چه  بوده  است‌?

سخن  ایشان  سخن  دلی  است ‌که  خـدا  را  یافته  است  و  دیگر  به  چیزی  اهمّیّت  نمی‌دهد  که  پس  از  این  یافتن  از  دست  می‌دهد.  دلی  است  ‌که  با  خدا  تماس  پیدا کرده  است  و  مزۀ  عزّت  را  چشیده  است و  دیگر  به  طـاغی  یاغی  اهمّیّت  نمی‌دهد.  دلی  است‌ که  آخرف  را  می‌خواهد،  و  نه  اندک  و  نه  پیشکار  و  بار  ایـن  جهان  برای  ا‌و  مهمّ  نمی‌باشد

(قَالُوا لا ضَیْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ (٥٠) إِنَّا نَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ) (٥١)

(جادوگران  شجاعانه‌)  گفتند:  هیچ  زیانی  نیست  (‌از  این  کاری  که  تو  خواهی  کرد.  هر  کاری  که  می‌خواهــی  بکـن  بـاکی  نیست‌.  چرا  که‌)  ما  به  سوی  پروردگارمان  بازمـی‌گردیم  (‌و  به  لقای  معشوق  و  معبود  حقیقی  خود  می‌رسیم  و  پاداش  خویش  را  از  او  دریافت  می‌داریم‌.)  ما  امیدواریم  که  پروردگارمان  گناهان  ما  را  ببـخشایاد  چرا  که  مـا  (‌در  میان  قوم  تو)  نخستین  ایمان  آورندگان  بوده‌ایم‌.

هیچ  مانعی  نیست‌.  هیچ  مانعی  نیست  در  این‌  که  دستها  و  پاها  برعکس  یکدیگر  قطع  شود.[10]  هیچ  مانعی  نیست  به  دار  زدن  و  عذاب  و  عقاب  رساندن‌.  هیچ  مانعی  نیست  از  این‌ که  مرگ  بیاید  و  شهادت  فرارسد  ..  چه  مانعی  است  ما   به  سوی  پروردگار  خود  بـرمی‌گردیم  ...  هر  چه  بشود  در  این  زمین  بگذار  بشود.  چه  ما  آنچه  بدان  دل  بسته‌ایم  و  امید  خـود  را  آویـزۀ  آن  ‌کرده‌ایم  و  آن  را  می‌طلبیم  این  است ‌که  :

(أَنْ یَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَایَانَا).

پروردگارمان  گناهان  ما  را  ببخشاید.

به  پاداش  این‌که‌:

(أَنْ کُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ) (٥١)

چرا  که  مـا  (‌در  میان  قوم  تو)  نخستین  ایمان  آورندگان  بوده‌ایم‌.

ما  پیشتاز  دیگران  و  مقدّم  بر  ایشان  بوده‌ایم.

خدایا،  خداوندگارا !  ایمان  چه  زیبا  و  چه  والا  است  بدان  هنگام  ‌که  در  دلها  می‌درخشد!  و  بدان  هنگام  که  به  جانها  می‌تابد!  و  بدان  هنگام‌  که  آرامش  را  به  درونها  می‌دهد!  و  بدان  هنگام‌  که  نژاد  خاک  زاد  زمین  را  برمی‌گیرد  و  به  سوی  اعلی  علّیّین  می‌برد!  و  بدان  هنگام‌  که  دلها  را  لبریز  از  بی‏نیازی  و  اندوخته  و  وفور  نعمت  می‌کند.  در  ا‌ین  وقت  است  ‌که  همۀ  چیزهائی  که  در  زمین  است  در  برابر  دیدگان  حقیر  و  ناچیز  و  بی ارج  و  سبک  جلوه‌گر  می‌آید.  در  اینجا  پرده  بر  این  زیبائی  فراوان  و  فراگیر  فـرو  می‌افتد،  و  چیزی  بر  آن  نمی‌افزاید،  تا  حلال  و  شکوه  دل انگیز  صحنه‌،  و  آهنگ  و  نوای  مؤثّر  آن  در  ژرفای  دلها  باقی  بماند،  صحنه‌ای‌  که  خداوند  با  آن  جانها  را  در  مکّه  می‌پرورد  در  حالی  که  با  اذیّت  و  آزار  و  غم  و  اندوه  و  شدّت  و  سختی  رویاروی  هستند  و  به  تنگا  درآمده‌اند  و  به  ناله  افتاده‌اند،  و  با  آن  هنر  صـاحب  عـقیده‌ای  را  می‌پرورد  که  با  اسـلحۀ  عقیده  به  جنگ  طـاغیان  و  ستــگران  و  عذاب  و  عقاب  رسـانندگان  می‌رود  و  رویاروی  می‌شود.

و  امّا  بعد  از  این‌،  خدا  سرپرستی  بندگان  مؤمن  خود  را  برعهده  می‌گیرد.  فرعون  بـه  توطئه  می‌پردازد.  همۀ  لشکریان  خود  را  گرد  می‌آورد:

(وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِی إِنَّکُمْ مُتَّبَعُونَ (٥٢) فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِی الْمَدَائِنِ حَاشِرِینَ (٥٣)

إِنَّ هَؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ (٥٤) وَإِنَّهُمْ لَنَا لَغَائِظُونَ (٥٥) وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ) (٥٦)

ما  به  موسی  وحـی  کردیم  که  شبانه  بندگان  (‌مؤمن  بنی‌اسرائیل‌)  مرا  (‌از  مصر)  کوچ  بدهد.  شما  حتماً  تعقیب  می‌شوید  (‌و  فرعون  و  فرعونیان  برای  دستگیری  شما  دنبالتان  می‌کنند.  توسّط  جاسوسان  خبر  بـه  دربـار  رسید  که  مـوسی  و  بـنی‌اسـرائیل  درصدد  کـوچ  به  سرزمین  دیگری  هستند)  پس  فرعون  (‌مأمورانی‌)  به  شهرها  فرستاد  تا  (‌نیرو)  جمع  کنند  (‌و  جلو  ایشـان  را  بگیرند.  فرعون  به  مأمـوران  دسـتور  داد  و  )  گفت‌:  (‌به  اهالی  شهرها  بگوئید:‌)  اینها  (‌که  قصد  فـرار  و  تجمّع  و  تقویت  در  جای  دیگری  را  دارند)  گروه  اندک  و  ناچیزی  هستند  (‌و  ما  با  نخستین  تاخت  ایشان  را  گرفتار  و  به  شکنجه  و  آزار  می‌رسانیـم‌)  آنـان  مــا  را  بر  سر  خشم  می‌آورند.  (‌البته  جای  هیچ  گونه  نگرانی  نیست،  و لیکن‌)  مـا  گروهی  هستیم  محتاط  (‌و  بیدار  و  دوراندیش‌(.

در  اینجا  فاصله‌ای  در  رخدادها  و  زمانها  پیش  می‌آید  و  از  آن  در  این  مکان  سخن  نمی‌رود.  چه  موسی  و  بنی  اسرائیل  پس  از  مسابقه  دوره‌ای  زیست  می‌کنند.  در  این  دوره  معجزه‌های  دیگری  روی  مـی‌دهد  که  در  سـورۀ  اعراف  ذکر  شده اند [11]  و  بیش  از  ا‌ین  بوده‌اند  که  خدا  به  موسی  وحی  فرماید  قوم  خود  را  بکوچاند  و  عازم  جای  دیگری  گرداند.  و لیکن  روند  قرآنی  در  اینجا  این  فاصلۀ  زمانی  را  در  هم  می نوردد  تا  به  پایان  مناسب  با  موضوع  و  رویکرد  اصلی  سوره  برسد.

خداوند  به  موسی  پیام  داد  که  بندگان  او  را  در  شب  ‌کوچ  بدهد،  پس  از  آن ‌که  تدبیر  و  تنظیم‌  کار  را  فراهم  می‌بیند.  بد‌و  خبر  داد  که  فرعون  و  سپاهیانش  او  را  تعقیب  خواهند  کرد.  بدو  دستور  فرمود  قوم  خود  را  به  سوی  ساحل  دریا  حرکت  دهد.  ظاهراً  این  مکان  باید  محلّ  برخورد  خدج  سوئیس  با  منطقۀ  دریاچه‌ها  باشد.

فرعون  از  خروج  بنی‌اسرائیل  در  دل  شب  آگاهی  پیدا  کرد.  دستور  داد  چیزی  صورت  بپذیرد  که  «‌آماده  باش  همگانی‌»‌ گفته  می‌شود.  به  شهرها  کسانی  را  فرستاد  تا  سپاهیان  را  برای  او  گردآوری  ‌کنند،  و  همراه  با  ایشـان  حرکت  ‌کند  و  به  موسی  و  قوم  او  برسد،  و  کار  را  بر  ایشان  تباه  ‌کند  و  چاره  سازی  آنان  را  نقش  بر  آب  سازد.  امّا  او  نمی‌دانست  که  این  چاره‌سازی  کار  چاره  سـاز  واقعی  است!

مزدوران  فرعون  روانه  شدند  تا  سپاهیان  را  گردآوری  کنند...  ولیکن  این  همایش  اشـاره  به  تـربن  و  هراس  فرعون  دارد،  و  بیانگر  قدرت  و  قوّت  موسی  و  کسانی  است‌  که  با  او  هستند،  و  می‌رساند  که  از  جانب  ایشان  چه  خطر  بزرگی  متوجّه  فرعون  و  فرعونیان  است‌،  تا  آنجا  که  شاهی  ‌که  به  ‌گمان  خود  خویشتن  را  خدا  می‌دانست  نیاز  به  ‌گردآوری  سپاهیان  و  بسیج  عمومی  و  آماده  باش  همگانی  پیدا  می‌کند!  در  این  صورت  لازم  است  از  شأن  و  مقام  مؤمنان  ‌کاسته  شود:

(إِنَّ هَؤُلاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ) (٥٤)

)‌فرعون  به  مأمـوران  دستور  داد  و  گفت‌:  بـه  اهـالی  شهرها  بگوئید:‌)  اینها  (‌که  قصد  فرار  و  تجمّع  و  تقویت  در  جای  دیگری  را  دارند)  گروه  اندک  و  ناچیزی  هستند  (‌و  ما  با  نخستین  تاخت  ایشان  را  گرفتار  و  بـه  شکـجه  و  آزار  می‌رسانیم).

چرا  باید  این  همه  به  ‌کارشان  اهمّیّت  داد،  و  لشکریان  و  سپاهیان  برای  مقابله  با  ایشان  گردآورد؟  مگر  نـه  ایـن  است که  آنان  گروه  اندک  و  ناچیزی  هستند؟‌!

(وَإِنَّهُمْ لَنَا لَغَائِظُونَ) (٥٥)

آنان  ما  را  بر  سر  خشم  می‌آورند.

آنان  کارهائی  می‌کنند  و  سخنانی  می‌گویند  که  خشم  و  کین  ما  را  برمی‌انگیزند!

در  این  صورت‌  کارشان  بزرگ  و  خطرشان  سترگ  است‌  بگذار  مزدوران  بگویند:  این  مهمّ  نیست‌،  چـون  ما  در  کمین  ایشان  هستیم  و  آنان  را  می‌پائیم‌:

(وَإِنَّا لَجَمِیعٌ حَاذِرُونَ) (٥٦)

‌البتّه  جای  هیچ  گونه  نگرانی  نیست،  و لیکن‌)  ما  گروهی  هستیم  محتاط  (‌و  بیدار  و  دوراندیش‌(.

ما  هوشیار  و  بیداریم  و  مگر  و  کید  ایشان  را  می‌پائیم‌.  نسبت  به  کار  و  بارشان  احتیاط  و  دوراندیشی  می‌کنیم‌.  زمام  ا‌مورشان  را  در  دست  داریم‌!

این  حیرانی  و  سرگردانی  باطلگرایان  قلدری  است  که  همیشه  رودرروی  صاحبان  عقیدۀ  آسمانی  می‌ایستند  و  با  مؤمنان  می‌رزمند!

*

پیش  از  این ‌که  روند  قرآنی  صحنۀ   واپسین  را  نشان  دهد،  شتابان  پایان  ‌کار  را  پیش  چشم  می‌دارد  و  از  اخراج  فرعون  و  فرعونیان  از  میان  نعمتها  و  کالاها،  و  از  وراثت  بنی‌اسرائیل  مستضعف‌،  سخن  می‌راند:

(فَأَخْرَجْنَاهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (٥٧) وَکُنُوزٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ (٥٨) کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (٥٩)

(‌سرانجام  آنچه  مـی‌بایست  بشود  شد،  و  عاقبت  بنی  اسرائیل  بر  فرعون  و  فرعونیان  پپروز  شدند)  و  ما  آنان  را  از  باغها  و  چشمه‌سارها  بیرون  راندیم‌،  و  (‌ایشان  را)  از  میان  گنجها  و  کاخهای  مجلّل  (‌به  در  کردیم‌)‌.  این  چنین  (‌شد  که  بنی  اسرائیل  پیروز  گشتند)  و  آنها  را  میراث  بنی‌اسرائیل  کردیم‌.

فرعون  و  فرعونیان  به  دنبال  موسی  و  قوم  او  رهسپار  شدند  و  درصدد  پیجوئی  ا‌یشان  برآمدند.  ایـن  بیرون  رفتن‌،  واپسین  بیرون  رفتن  ایشان  بود.  این  بیرون  رفتن  بیرون  ‌کردن  ایشان  بود  از  میان  باغها  و  چشمه‌سارها  و  گنجها  و  جایگاه‌های  ارزشمند  و  مـقامات  مهمّی  که  داشتند،  و  پس  از  آن  بدین  نعمتها  برنگشتند!  روند  قرآنی  بدین  خاطر  است‌ که  همچون  فرجام  و  سرنوشت  واپسینی  را  به  دنبال  بیرون  شدنشان  برای  پـیجوئی  و  تعقیب  مؤمنان  بیان  می‌دا‌رد،  تا  شتابان  سزا‌ی  ستم  و  سرمستی  و  تعدّی  ناگوار  و  ناجورشان  را  پیش  چشم  مجسم  دارد.

(وَأَوْرَثْنَاهَا بَنِی إِسْرَائِیلَ) (٥٩)

و  آنها  را  میراث  بنی‌اسرائیل  کردیم‌.

معلوم  نیست‌  که  بنی  اسرائیل  پس  از  بیرون  رفتنشان  به  سوی  سرزمین  مقدّس  به  مصر  برگشته‌اند  یا  خیر،  و  ملک  و  مملکت  مصر  و  گنجهای  فرعون  و  مقام  او  را  به  تاراج  برده  و  بدانها  رسیده‌اند  یا  خیر.  بدین  جهت  مفسّران  می‌فرمایند:  بنی  ا‌سرائیل  به  چیزهائی  رسیدند  که  شبیه  چیزهائی  بود  که  فرعون  و  درباریانش  و  فرعو‌نیان  از  آنها  برخوردار  بودند.  این  وراثت‌،  وراثت  نـوعی  از  باغها  و  چشمه‌سارها  و  گنجها  و  مقام  بزرگ  و  سترگ  بوده  است‌.

*

بس  از  نمایش  این  بخش‌،  صحنۀ  واپسین  قاطعانه‌ای  به  میان  می‌آید:

(فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ (٦٠) فَلَمَّا تَرَاءَى الْجَمْعَانِ قَالَ أَصْحَابُ مُوسَى إِنَّا لَمُدْرَکُونَ (٦١) قَالَ کَلا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ (٦٢) فَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ (٦٣) وَأَزْلَفْنَا ثَمَّ الآخَرِینَ (٦٤) وَأَنْجَیْنَا مُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ (٦٥) ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِینَ) (٦٦)

(‌فرعون  و  فرعونیان‌)  بنی  اسرائیل  را  تعقیب  کردند  و  به  هنگام  طلوع  آفتاب  بدیشان  رسیدند  و  هنگامی  که  هر  دو  گروه  یکدیگر  را  دیدند،  یاران  موسی  گفتند،  ما  (‌در  چنگال  فرعونیان‌)  گرفتار  می‌گردیم  (‌و  هلاک  مـی‌شویم‌.  موسی‌)  گفت‌:  چنین  نیست‌.  پروردگار  من  با  من  است‌.  (‌قطعاً  به  دست  دشمنم  نمی‌سپارد  و  به  راه  نجات‌)  رهنمودم  خواهد  کرد.  به  دنبال  آن  به  موسی  پیغام  دادیم  که  عصای  خود  را  به  دریا  بزن‌.  (‌وقتی  عصا  را  به  دریا  زد)  دریا  از  هم  شکافت‌،  و  هر  بخشی  همچون  کوه  بزرگی  گردید  (‌و  دوازده  راه  خشک  در  آن  پدیدار  شد،  و  هر  گروهی  از  اسباط  دوازده‌گانۀ  بنی  اسرائیل  در  جاده‌ای  حرکت  کرد)‌،  و  در  آنجا  دیگران  را  (‌نیز  به  موسی  و  بنی‌اسرائیل‌)  نزدیک  گرداندیم  (‌و  فرعون  و  فرعونیان  را  وارد  آن  راه‌های  دوازده  گانه  کردیم‌)‌.  موسی  و  جملگی  همراهان  او  را  نجات  دادیم‌.  سپس  دیگران  را  غرق  کردیم‌.

موسی  شبانه  بندگان  خدا  را  با  وحی  و  چاره  اندیشی  خدا  کوچاند.  لشکریان  فرعون  بامدادان  با  نیرنگ  و  سرمستی  فرعون  بندگان  خدا  را  دنبال  ‌کردند.  هان‌!  هم  اینک  صحنه  به  پایان  خود  نزدیک  می‌شود!  و  پیکار  به  اوج  خود  می‌رسد!  ..  موسی  و  قوم  او  جلو  دریا  هستند  و  کشتیبانی  با  ایشان  نیست‌،  و  نمی‌توانند  خود  را  به  دریا  بزنند.  چرا  که  آمادگی  همچون  کاری  را  ندارند.  فرعون  همراه  لشکریانش  بدیشان  نزدیک  گردیده  است‌،  لشکریانی  که  سراپا  غرق  در  اسلحه‌انـد  و  آنان  را  می‌جویند  و  رحمی  ندارند  و  رحمی  نمی‌کنند!

حال  به  گونه‌ای  است  که  از  خود  می‌گوید!  دلائل  حال  همه  بیانگر  این  است  که  دیگر  راه  گریزی  نیست‌!  دریا  هم  در  پیش  روی  آنان  است‌،  و  دشمنان  در  پشت  سـر  ایشان‌:

قَالَ أَصْحَابُ مُوسَى إِنَّا لَمُدْرَکُونَ (61)

یاران  موسی  گفتند،  ما  (‌در  چنگال  فرعونیان‌)  گرفتار  می‌گردیم  و  هلاک  می‌شویم‌.

غم  و  اندوه  به  نهایت  خود  رسیده  است‌!  جز  چند  دقیقه‌ای  نمانده  است‌  که  آن  هم  هر  چه  زودتر  می‌گذرد  و  بعد  از  آن  مرگ  بر  سرشان  می‌تازد!  نه  راه  نجاتی  در  پیش  است  و  نه  یاوری  وجود  دارد!

ولی  موسی‌،  آن  کسی  ‌که  از  پروردگارش  وحی  دریافت  می‌دارد،  لحظه‌ای  به  شکّ  و  تردید  نمی‌افتد.  او  دلش  از  اعتماد  به  پروردگارش  لبریز  است‌.  به  یاری  خدا  یقین  دارد.  مؤکّدانه  به  نجات  دل  بسـته  ‌است‌،  هر  چند  که  نمی‌داند  این  نجات  چگونه  روی  می‌دهد.  ولیکن  باید  که  نجات  باشد،  چه  این  خدا  است  کـه  او  را  راه  می‌برد  و  رهنمود  می‌کند.  این  خـدا  است  ‌ک ه  او  را  مـی‌پاید  و  رعایت  و  حمایت  می‌نماید.

(قَالَ کَلا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ) (٦٢)

موسی  گفت‌:  چنین  نیست‌.  پروردگار  من  با  من  است‌.  (‌قطعاً  به  دست  دشمنم  نمی‌سپارد  و  به  راه  نجات‌)  رهنمودم  خواهد  کرد.

هرگز! هرگز!  ..  با  این  شدّت  و  تأکید  موسی  فریاد  برمی‌آورد.  هرگز! هرگز!  ما  گرفتار  نمی‌آئیم  و  به  چنگال  دشمن  درنمی‌آئیم‌.  هرگز! هرگز!  فتنه  زده  و  بلا  زده  نمی‌گردیم‌.  هرگز! هرگز!  ضایع  نمی‌شویم  و  هـدر  نمی‌رویم‌.

(کَلا إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ) (٦٢)

چنین  نیست‌.  پروردگار  من  با  من  است‌.  رهنمودم  خواهد  کرد.

موسی  با  این  قاطعیّت  و  تأکید  و  یقین  همچون  سخنی  را  بر  زبان  می‌راند.  در  واپسین  لحظه  پرتو  تابان  در  شب  ناامیدی  و  اندوه  درخشیدن  می‌گیرد،  و  راه  نجات  به  گونه‌ای  پدیدار  می‌شود  که  حساب  آن  را  نکرده  بودند: 

(فَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْبَحْرَ).

به  دنبال  آن  به  موسی  پیغام  دادیم  که  عصای  خود  را  به  دریا  بزن‌.

روند  قرآنی  نمی‌ایستد  تا  بگوید  موسی  چوگان  خود  را  به  دریا  زد.چه  این  مفهوم  و  معلوم  است‌.  ولی  با  شتاب  نتیجه  را  اعلام  می‌دارد:

(فَانْفَلَقَ فَکَانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ) (٦٣)

دریا  از  هم  شکافت‌،  و  هر  بخشی  همچون  کوه  بزرگی  گردید.

معجزه  روی  داد،  و  آنچه  مردم  می‌گفتند  ناممکن  و  محال  است  تحقّق  حاصل‌  کرد  و  شد.  مردم  قانون  و  سنّت  خدا  را  از  روی  آنچه  خود  می  شناختند  و  با  آن  خوی  و  الفت  داشتند  و  تکرار  می‌گردید  و  می‌دیدند  می‌سنجیدند.  خدائی  ‌که  قانونها  و  سنّتها  را  آفریده  است‌،  می‌تواند  آن  قانونها  و  سنّتها  را  برابر  خواست  و  ارادۀ  خود  به ‌کار  اندازد  هر  وقت ‌که  بخواهد.

معجزه  روی  داد،  و  میان  دو  بخش  آب  راه  پدیدار  گردید.  آب  بر  دو  سوی  راه  همچون  کوه  بزرگ  ایستاد.

بنی‌اسرائیل  خود  را  به  آن  انداختند  و  رهسپار  شدند.  فرعون  با  سپاهیانش  میخکوب  شدند.  دهانشان  از  حیرت  باز  ماند،  از  حیرت  این  صحنۀ  خارق‌العاده ای  ‌که  دیدند  و  از  این  رخداد  شگفتی  ‌که  درگرفت‌.

فرعون  باید  هم  حیران  و  سرگردان  بر  جای  خود  میخـکوب  شده  باشد.  ایستادن  به  طول  انجامید.  فرعون  موسی  را  و  قوم  او  را  می‌دید که  در  میان  امواج  عظیم  آب  راهی  طی  می‌کردند  کـه  پیدا  گردیده  است‌.  این  حیرت  پیش  از  وقتی  بود  که  به  لشکریان  خود  دستور  دهد  خویشتن  را  به  دنبال  بنی  اسرائیل  به  آب  بزنند  و  همان  راه  شگفتی  را  در  پیش  بگیرند  که  پـدیدار  آمده  است.

چاره  سازی  خدا  به  کمال  رسید.  بنی  اسرائیل  از  ساحل  آن  سوی  آب  بیرون  آمدند  .  فرعون  و  لشکریان  او  میان  دو  بخش  آب  همگی  گرد  آمده  بودند.  خدا  ایشان  را  به  سرنوشت  حتمی  و  قطعی  خود  نزدیک‌گردانده  بود:

(وَأَزْلَفْنَا ثَمَّ الآخَرِینَ (٦٤) وَأَنْجَیْنَا مُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ) (٦٥)

و  در  آ‌نجا  دیگران  را  (‌نیز  به  مـوسی  و  بنی‌اسرائیل‌)  نزدیک  گردانـدیم  (‌و  فرعون  و  فرعونیان  را  وارد  آن  راه‌های  دوازده  گانه  کردیم‌)‌.  موسی  و  جملگی  همراهان  او  را  نجات  دادیم‌.

(ثُمَّ أَغْرَقْنَا الآخَرِینَ) (٦٦)

سپس  دیگران  را  غرق  کردیم.

این  معجزه‌ای  بود  که  در  طول  روزگاران  از  آن  سخن  رفته  است  و  سخن  می‌رود.  نسلها  و  نسلها  از  آن  سخن  می‌گویند.  امّا  آیا  مردمان  بسیاری  بدان  ایمان  آورده اند؟ 

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ) (٦٧)

بی‏گمان  در  این  کار  (‌ماجرای  نجات  مؤمنان  و  غرق  کافران‌)  درس  عبرت  بزرگی  است  (‌بـرای  کسانی  که  چشـم  باز  و  دل  آگاه  داشته  باشند  و  دربارۀ  سرگذشت  جبّاران  مغرور  بیندیشند  و  اوراق  تاریخ  مکتوب  و  منظور  را  به  دقّت  بخوانند  و  ببینند)‌.  ولی  اکثر  آنان  ایمـان  نیاوردند  (‌و  کمتر  ایشان‌،  همچون  آسیه  و  چادوگران‌،  به  جمع  مؤمنان  پیوستند(.

معجزه‌های  خارق  العاده  همیشه  و  قطعی  ایمان  به  دنبال  نمی‌آورند.  هر  چند  مردمان  به  ناچار  در  برابر آنها  تسلیم  می‌شوند.  چه  ایمان  هدایتی  در  میان  دلها  است‌. 

(وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (٦٨)

بی‏گمان  پروردگار  تو  با  عزّت  و  توانا،  و  با  محبّت  و  مهربان  است‌.

این  هم  پیروی  است  ‌که  در  سوره  با  آن  آشنائیم  و  به  دنبال  معجزه‌ها  و  تکذیب‌،  زده  می‌شود.

---

[1]مراجعه  شود  به  صفحات  381-‌388  جزء  شانزدهـم  فی  ظلال  القرآن‌،  و  به ‌کتاب  «‌التصویر  الفنی  فی  القرآن‌»  فصل  :  داستان  در قرآن‌. 

[2]‌مراجعه شود به ‌کتاب :‌«‌التصویر الفنی فی القرآن‌» فصل‌: داستان در قرآن‌.

[3]«‌رسول‌»‌: علّت این‌ که به صورت مفرد آمده است نه به صورت مثنّی، یعنی : «رسولا» این است  (رسول‌) مصدر و به معنی (رسـاله) است‌ و به عنوان مفرد و مثنّی و جمع ‌و مؤنّث ‌و مذکّر ذکر  شود. همچنین (‌رسول‌) معنی جمع نیز دارد. مانند:‌ ضیف درهولاء ‌ضیفی (‌حجر/68)‌ .و طفل در ثُم  نخرجکـم طفلاً  (‌حج‌/5)‌... (‌مترجم).

[4]مراجعه شود به فی ظلال القرآن‌. جزء شانژدهم. سورۀ طه‌.

[5]   مراجعه شود به سورۀ قصص‌.

[6]ملاحظه می‌شود که از ناحیۀ هماهنگی هنـری در فن سخنوری‌، حرف  فاصلۀ سوره ‌میـم یا نون ‌است‌ و پیش ‌از آن  حرف مدّی است‌. این فرموده‌: ‌من ‌المرسلین‌،  همنوای ‌با آهنک حاکم‌ بر سوره است‌. بر عکس ‌اگر گفته می‌شد: ‌و جعلنی رسولا همچون  نوائی نمی‌داشت‌. اما با این ‌وجود، معنی مقصود را می‌رساند. این هم یکی از بسیار و مشـتی  از خروار است‌. همچون  کاری در قرآن نه نادر است و نه شگفت‌. این چنین هماهنگی هنری و  دینی در تعبیر قرآنی گرد می‌آید.

[7] موسی به زبان عربی سخن نگفته است‌. با فـرعون به زبان مصری سخن‌ گفته است‌، و لیکن  قرآن  گفتۀ ‌او را روایت می‌نماید.

[8] راجع به «‌من المسجونین‌‌» همان چیزی گفته می‌شود که دربارۀ ‌«‌مــن المرسلین‌» گفته شد.

[9] بخاری و مسلم آن را استخراج کرده‌اند. 

[10] دست راست با پای چپ و دست چپ با پای راست.

[11] جلد پنجم فی ظلال القران، جزء نهم‌، صفعه  98-‌113

تفسیر سوره‌ی شعراء آیه‌ی 140-123

سوره‌ی شعراء آیه‌ی 140-123

کَذَّبَتْ عَادٌ الْمُرْسَلِینَ (١٢٣) إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلا تَتَّقُونَ (١٢٤) إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ (١٢٥) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٢٦) وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٢٧) أَتَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ (١٢٨) وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ (١٢٩) وَإِذَا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارِینَ (١٣٠) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٣١) وَاتَّقُوا الَّذِی أَمَدَّکُمْ بِمَا تَعْلَمُونَ (١٣٢) أَمَدَّکُمْ بِأَنْعَامٍ وَبَنِینَ (١٣٣) وَجَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (١٣٤) إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (١٣٥) قَالُوا سَوَاءٌ عَلَیْنَا أَوَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُنْ مِنَ الْوَاعِظِینَ (١٣٦) إِنْ هَذَا إِلا خُلُقُ الأوَّلِینَ (١٣٧) وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ (١٣٨) فَکَذَّبُوهُ فَأَهْلَکْنَاهُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (١٣٩) وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (١٤٠)

قوم  هود  در  احقاف  می زیستند.  احقاف  کوه‌های  شنی  نزدیک  به  حضر موت  است‌  که  ناحیه‌ای  از  نواحی  یمن  است‌.  پس  از  قوم  نوح  بر  سرکار  آمدند.  آنان  پس  از  دوره‌ای  ‌که  طوفان  درگرفت  و  روی  زمین  را  از  ناپاکان  سرکش  طاغی  و  یاغی  شست‌،  دلهای  ‌کجی  را  پیداکردند  و  به  ‌کژ  راهه  افتادند.

این  داستان  در  سورۀ  ‌«‌اعراف‌»  و  در  سورۀ  «‌‌هود»  به  صورت  مفصّل  آمده  است‌.  سورۀ  «‌مؤمنون‌»  بدون  ذکر  نامی  از  هود  و  عاد  آمده  است‌.  از  دو  سوی  داستان  در  اینجا  به  طور  مختصر  سخن  به  میان  می‌آید:  یک  سوی  آن  دعوت  هود  از  قوم  خود،  و  سوی  دیگر  آن  فرجامی  است  که  تکذیب  کنندگان  ایشان  بدان  می‌رسند.  این  داستان  هم  همان ‌گونه  آغاز  می‌شود  که  داستان  قوم  نوح  آغاز  می‌گردد:

کَذَّبَتْ عَادٌ الْمُرْسَلِینَ (١٢٣) إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلا تَتَّقُونَ (١٢٤) إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ (١٢٥) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٢٦) وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٢٧)

قوم  عاد  پیغمبران ‌(‌خدا)  را  تکذیب کردند  (‌و  دروغگو  نامیدند)‌. بدان گاه  که  برادرشان  هود  بدیشان  گفت:  هان‌!  تقوا  پیشه  کنید  (‌و  پرهیزکار  باشید،  و  از  عذاب  خدا  بپرهیزید)  من  پیغمبر  امینی  بـرای  شما  هستم‌.  از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید.  من  هیچ  اجر  و  پاداشی  در  برابر  این  دعوت  از  شما  نمی‌طلبم‌.  اجر  و  پاداش  من  جز  بر  پروردگار  جهانیان  نمی‌باشد.

این  سخن  یگانه‌ای  ‌که  هر  پیغمبری  آن  را  می‌گوید:  دعوت  به  تقوا  و  ترس  از  خدا،  و  اطاعت  از  پیغمبر  او،  و  اعلان  خودداری  از  دریافت  مادیات  و  اموالی  که  مردمان  دارند،  و  خود  را  بالاتر  از  ارزشهای  زوال  پذیر  زمین‌  گرفتن‌،  و  چشم  طمع  دوختن  به  پاداش  و  مزد  فراوان  و  ارزشمندی  که  در  پیشگاه  خدا  دارند.

آن  گاه  چیز  ویژه‌ای  افزوده  می‌شود  که  اختصاص  به  این  قوم  و  کارهای  ایشان  دارد.  خوشگذرانی  و  زیاده  روی  در  ساختمان  سازیها  و  کاخ  نشینیها  تنها  محض  نازیدن  و  لاف  زدن  به  قدرت  مادی  داشتن‌،  و  اعلان  ثروت  و  د‌ارائی  کردن‌،  و  مسابقه  دادن  در  جمع‌ آوری  هر  چه  بیشتر  اموال‌،  و  بالابردن  ساختمانها  و کاخهای  مجلّل‌،  و  غیره  را  بر  ایشان  زشت  می‌شمرد.  افزون  بر  این  بر  آنان  زشت  می‌شمرد که  از  داشتن  مقام  و  منزلت  دنیوی  ،  در  اختیار  گرفتن  قدرتها  و  نیروها،  مست  و  مغرور  می‌شوند،  و  از  تقوا  و  ترس  از  خدا  غافل  می‌گردند،  و  فراموش  می‌کنند  که  یزدان  ایشان  را  می‌پاید  و  بر  رفتار  و کردارشان  نظارت  می‌نماید:

أَتَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ (١٢٨) وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ (١٢٩)

آیا  شما  بالای  هر  بلندی  و  مکان  مرتفعی  کاخ  سر  به  فلک  کشیده‌ای  می‌سازید  و (‌در  آن‌)  به  خوشگذرانی  و  کارهای  بیهوده  می‌پردازید؟  و  دژها  و  قلعه‌هائی  می‌سازید  که  انگار  جاودانه  می‌مانید؟‌.

«‌ریع‌»  مکان  مرتفع  و  بلند  زمین  است‌.  چنین  پیدا  است  که  آنان  بالای  بلندیها  ساختمانهائی  را  می‌ساختند  که  از  دور  همچون  نشانه‌ای  به  نطر  می‌آمد  و  علامتی  محسوب  می‌شد.  مرادشان  فخرفروشی  و  نازش  و  سر  را  بالا  گرفتن  و  شق  و  رق  ایستادن  به  سبب  داشتن  قدرت  و  مهارت  بود.  این  است‌  که  یزدان  آن  را  بیهوده‌  کاری  و  خوشگذرانی  می‌نامد.  اگر  این  بناها  و  کاخها  را  در  بلندیها  برای  رهنمون  مسافران  و  آشنائی  آنان  با  مسیر  راه‌ها  می‌ساختند،  یزدان  بدیشان  نمی‌فرمود:  «‌تعبثون‌: کارهای  بیهوده‌،  و  خوشگذرانی  می‌کنید»‌...  این  امر  انسان  را  رهنمود  می‌کند  به  این‌ که  انسان ‌کوشش  و  پویش  خود  را،  و  مهارت  و  وارستگی  خود  را،  و  اموال  و  دا‌را‌ئی  خود  را  در  را‌ه  چیزی  خرج  و  صرف  ‌کند  که  ضروری  و  مفید  است‌،  نه  در  راه  خوشگذرانی  و  آرایش  و  پیرایش  و  نه  تنها  به  خاطر  نشان  دادن  برجستگی  و  وارستگی  واستادی  و  هنرنمائی  خود  و  بس‌.

از  این  فرمودۀ  یزدان  جهان‌:

(وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ) (١٢٩)

و  دژهـا  و  قلعه‌هائی  می‌سازید  که  انگار  جاودانه  می‌مانید .

پیدا  است  که  قوم  عاد  از  لحاظ  تمدّن  صنعتی  به  جائی  رسیده  است  ‌که  شایان  ذکر  است‌.  تا  آنجا  که  کارگاه‌هائی  برای  تراشیدن  کوه‌ها  و  سـاختن  کاخها  می‌سازد،  و  نشانه‌هائی  ‌که  بر  بلندیها  ترتیب  می‌دهد،  و  حتّی  به  اندیشۀ  این  قوم  خطور  می‌کند  که  این  کارگاه‌ها  و  کاخهائی  که  به  وسیلۀ  آنها  می‌سازند  برای  حفظ  ایشان  از  مرگ  کافی  است‌،  و  برای  حفاظت  و  حمایت  ایشان  از  تأثیرات  جوّی  و  از  ایلغارهای  دشمنان  بسنده  است‌.  هود  به  زشت  شمردن  ‌کارهائی‌  که  قوم  ا‌و  می‌کنند  ادامه  می‌دهد  و  به  پیش  میرود:

(وَإِذَا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارِینَ) (١٣٠)

و  هنگامی  که  مجازات  می‌کنید،  از  حدّ  تجاوز  می‌کنید،  و  همـچون  ستمگران  و  سـرکشان  کیفر  می‌دهید  (‌و  در  برابر  کمترین  جرم‌،  سنگین‌ترین  جریمه  و  سـزا  روا  می‌دارید  و  عدالت  و  ترحّمی  ندارید(.

آنان  سرکشان  و  سنگین  دلان  هستند.  وقتی ‌که  یورش  می‌برند  قدرت  نمائی  و  زورگوئی  می‌کنند.  در  تاخت  و  تاز  خود  از  سنگین  دلی  خودداری  نمی‌کنند،  همان‌گونه  که  کار  قلدران  زورمدار  است  که  خویشتن  را  با  نیروی  مادی‌ای  ‌که  در  دسترس  دارند  چیره  و  والا  ببینند.

در  اینجا  روند  قرآنی  ایشان  را  به  تقوا  و  پرهیز  از  خشم  و  عذاب  خدا،  و  اطاعت  از  پیغمبر  او  برمی‌گرداند،  تا  ایشان  را  از  این  درشتی  تازندۀ   قلدرانۀ  زورمدار  باز  دارد  و  جلو  ایشان  را  بگیرد.  ـسزاوار  ایشان  بود  که  متذکّر  شوند  و  پند  گیرند  و  سپاسگزار  الطاف  الهی  باشند  و  شکر  نعمتهای  او  را  به  جای  آورند،  و  بترسند  از  این  که  یزدا‌ن  چیزهائی  را  از  ایشان  باز  پس‌  گیرد  که  بدیشان  عطاء  فرموده  است‌،  و  در  برابر  زیاده‌روی  در  بیهوه  کاری  و  تاخت  و  تاز  و  سـرمستی  ناپسندیده  آنان  را  عقاب  و  عذاب  بدهد:

فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٣١) وَاتَّقُوا الَّذِی أَمَدَّکُمْ بِمَا تَعْلَمُونَ (١٣٢) أَمَدَّکُمْ بِأَنْعَامٍ وَبَنِینَ (١٣٣) وَجَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (١٣٤) إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (١٣٥)

از  (خشم)‌ خدائی  بپرهیزید  که  شما  را  با  نعمتهائی  که  می‌دانید  یاری  داده  است‌.  شما  را  یاری  داده  است  با  ‌(اعطاء‌)  چهارپایان  و  پسران‌،  و  با  باغها  و  چشمه‌ها   من می‌ترسم  عذاب  روز  بزرگ  (‌قیامت‌)  گریبانگیر  شما  شود.

بدین  منوال  ایشان  را  به  نعمت  دهنده  و  خود  نعمت  به  اختصار  تذکّر  می‌دهد.

اول  با  این  سخن‌:

(أَمَدَّکُم بِمَا تَعْلَمُونَ).

شما  را  با  نعمتهائی  که  می‌دانید  یاری  داده  است‌.

این  نعمتها  آماده‌اند  و  در  دسترسشان  است‌.  آنها  را  می‌شناسند  و  در  آنها  روزگار  بسر  می‌برند  و  می‌زیند. 

سپـس  تا  اندازه‌ای  شرح  و  بسط  می‌دهد:

(أَمَدَّکُم بِأَنْعَامٍ وَبَنِینَ (133) وَجَنَّاتٍ وَعُیُونٍ) (134)

شما  را  یاری  داده  است  با  (‌اعطاء‌)  چهارپایان  و  پسران‌،  و  با  باغها  و  چشمه‌ها.

اینها  هم  نعمتهای  مشهور  آن  روزگار  بودند،  و  آ‌نها  نعمتند  در  هر  روزی  و  روزگاری  ...  آن‌گاه  ایشان  را  از  عذاب  روزی  بزرگ  می‌ترساند،  و  به  شکل  دلسوزی  با  ایشان  و  ترس  بـر  ایشان  از  آن  عذاب  برحذرشان  می گرداند.  چه  او  برادر  ایشان  و  فردی  از  خودشان  است‌.  او  آزمند  است  بر  این  ‌که  عذاب  آن  روزی‌  که  شکّ  و  تردیدی  در  وقوع  آن  نیست‌ گریبانگیر  ایشان  نشود.  ولیکن  این  یادآوری  و  این  بیم  دادن‌،  به  ژرفاهای  دلهای  خشک  و  سخت  و  خشن  فرو  نمی‌رود.  کارشان  پافشاری  بر  زشتکاری‌،  و  دشمنانگی  با  حقّ  و  حقیقت‌،  و  بی‌حیائی  و  بیشرمی  است‌:

(قَالُوا سَوَاء عَلَیْنَا أَوَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُن مِّنَ الْوَاعِظِینَ) (136)

آنان  (‌به  هود  پاسخ  دادند  و )  گفتند:  برای  ما  تفاوت  نمی‌کند  چه  ما  را  اندرز  بدهی  یا  ندهی‌!  (‌بیهوده  خود  را  خسته  مکن  و  ما  را  درد  سر  مده‌(.

برایمان  مهمّ  ‌نیست  ما  را  پند  بدهی  یا  اصلاً  پند  ندهی  و  از  جمله  پند  دهندگان  نباشی‌!  در  این  تعبیر  توهین  و  تحقیر  و  بی‌شرمی  و  جفاپیشگی  پیدا  و  هویدا  است‌.  به  دنبال  آن  سخنی  می‌آید  که  به  جمود  فکری  و  واپسگرائی  و  تکیه  بر  تقلد  اشاره می‌نماید:

(إِنْ هَذَا إِلا خُلُقُ الأوَّلِینَ (١٣٧) وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ) (١٣٨)

این  (‌چیرهائی  که  به  هـم  بافته‌ای  و  به  ما  خواهی  گفت‌)  جز  شیوه  و  عادت  پیشینیان  نیست  (‌آنانی  که  در  گذشته  خود  را  پیغمبر  نامیده‌اند  و  دروغهائی  را  به  گذشتگان  تحویل  داده‌اند  و  ادّعاهـائی  همچون  ادّعای  تو  داشته‌اند)‌...  و  ما  (‌نه  در  این  جهان  و  نه  در  آن  جهان (عذاب  داده  نمی‌شویم‌.

دلیل  ایشان  بر  آنچه  هستند،  و  دلیل  ایشان  در  برابر  چیزی  ‌که  از  هود  نمی‌پذیرند  و  نمی‌پسندند  ،  این  است  که  این  شیوه  و  رفتار  پیشینیان  و  برنامۀ  کار  آنان  بوده  است‌.  ایشان  هم  برابر  برنامۀ  پیشینیان  حرکت  می‌کنند  و  راه  می‌روند!  گذشته  از  این‌،  آنان  احتمال  وقوع  عذاب  در  برابر  خلق  و  خوی  پیشینیان  را  بعید  می‌دانند  و  نفی  می‌کنند!

(وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ) (١٣٨)

و  ما  (‌نه  در  این  جهان  و  نه  در  آن  جهان‌)  عذاب  داده  نمی‌شویم‌.

روند  قرآنی  در  اینجا  به  تفصیل  از  ستیزه‌گریها  و  درگـریهای  ایشان  با  پیغمبرشان‌،  و  از  مجادلۀ  آنان  با  او،  سخن  نمی‌گوید  و  بیش  از  این  به  صحبت  ادامه  نمی‌دهد  و  بلکه  تند  و  سریع  بدان  پایان  می‌بخشد:

(فَکَذَّبُوهُ فَأَهْلَکْنَاهُمْ).

قوم  عاد،  هود  را  دروغگو  نامیدند  (‌و  رسالتش  را  نپذیرفتند)  و  ما  هم  نابودشان  کردیم‌.^[1]

در  دو  واژه  کار  به  پایان  می‌آید،‌  و  بساط  قوم  زورگو  و  زورمدار  عاد  درهم‌  پیچیده  ‌می‌شود،  و  کارخانه‌ها  و  کارگاه‌هائی  که  داشتند  ویران  و  نابود  می‌گردد،  و  نعمتهایشان  درهم  نوردیده  می‌شود  و  چهارپایان  و  فرزندان  و  باغها  و  چشمه‌هایشان  می‌میرند  و  چیده  می‌گردند!

چه  ملّتهای  فراوانی‌  که  بعد  از  عاد  آمده‌اند  و  بدین  روال  و  بر  این  منوال  اندیشیده‌اند،  و  همچون  غرور  و  کبریائی  به  خود  گرفته‌اند،  و  هر  زمان  ‌که  در  تمدّن  پیش  رفته‌اند  و  اوج  گرفته‌اند  از  خدا  دور  شده‌اند،  و  گمان  برده‌اند  که  انسانها  دیگر  از  خدا  بی‌نیاز  گردیده‌اند!!!  این  سرمستی  و  این  خود  فرامـوشی  وقتی  بیشتر  و  بیشتر  پدیدار  گردیده  است  و  مایۀ  لاف  و  گزاف  فراوان  ایشـان  شده  است  که  دیده‌اند  وسائل  و  ابزار  نابودی  دیگران  را  دارند  و  به‌کار  می‌آرند،  و  خویشش  را  می‌پایند  و  از  دست  دشمنان  خود  را  محافظت  می‌نمایند  ...  امّا  بعد  از  آن‌،  روزها  و  شبها   گذشته  است‌،  و  ناگهان  عذاب  از  بالا  و  پائین  به  سویشان  تاخته  است  و  از  هر  سو  ایشان  را  در  برگرفته  است  و  بزم  و  بساط  پوشالی  آنان  را  جمع  نموده  است.

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (١٣٩) (وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (١٤٠)

در  این  (‌سرگذشت  قوم  عاد)  عبرتی  است  (‌برای  کسانی  که  بخواهند  از  سرنوشت  دیگران،  درسی  و  پندی  بیـاموزند)‌.  اکثر  قوم  عاد  ایمان  نیـاوردند  (‌و  راه  کفر  در  پیش  گرفتند  و  نتیجۀ  آن  را  دیدند)‌.  بیگمان  پروردگار  تو  چیره  و  توانا  (‌بر  درهم  شکستن  جبّاران  ستمکار)  و  مهربان  (‌در  حقّ  ضعیفان  دیندار)  است‌.

---

^[1] مراد از  آیات ١٣٧ و ١٣٨ این است اعمالی که آنان مرتکب می‌شدند، از قبیل بت‌پرستی  و  ساختن قصرها و قلعه‌های سر به فلک کشیده بر نقاط مرتفع، و خشونت و مجازات رساندن  و  کیفر  دادن‌،  همان چیزهائی است‌ که پپشینیان انجام می‌داده‌اند و مطلب قابل ایرادی  نمی‌باشد. و ...(مترجم)

تفسیر سوره‌ی شعراء آیه‌ی 122-105

سوره‌ی شعراء آیه‌ی 122-105

(کَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِینَ (١٠٥) إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلا تَتَّقُونَ (١٠٦) إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ (١٠٧) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٠٨) وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٠٩) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١١٠) قَالُوا أَنُؤْمِنُ لَکَ وَاتَّبَعَکَ الأرْذَلُونَ (١١١) قَالَ وَمَا عِلْمِی بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١١٢) إِنْ حِسَابُهُمْ إِلا عَلَى رَبِّی لَوْ تَشْعُرُونَ (١١٣) وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِینَ (١١٤) إِنْ أَنَا إِلا نَذِیرٌ مُبِینٌ (١١٥) قَالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یَا نُوحُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِینَ (١١٦) قَالَ رَبِّ إِنَّ قَوْمِی کَذَّبُونِ (١١٧) فَافْتَحْ بَیْنِی وَبَیْنَهُمْ فَتْحًا وَنَجِّنِی وَمَنْ مَعِیَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (١١٨) فَأَنْجَیْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ (١١٩) ثُمَّ أَغْرَقْنَا بَعْدُ الْبَاقِینَ (١٢٠) إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (١٢١) وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (١٢٢)

همان  گونه  که  روند  قرآنی  از  داستان  موسی  به  داستان  ابراهیم  از  لحاظ  تاریخی  عقب‌گرد کرد،  به  همین  منوال  از  د‌استان  ابراهیم  نیز  به  داستان  نوح  عقب گرد  تاریخی  می‌کند.  خطّ  سیر  تاریخی  در  اینجا  مقصود  و  مراد  نیست‌،  بلکه  مقصود  و  مراد  عبرت ‌گرفتن  از  فرجام  شرک  و  تکذیب  است‌.

داستان  نوح‌،  همچون  داستان  موسی  و  داستان  ابراهیم‌،  در  سوره‌های  گوناگونی  از  قرآن  عرضه  می‌شود.  پیش  از  این  در  سورۀ  ا‌عراف  در  خطّ  سیر  تاریخی  پیغمبران  و  پیامبریها  از  زمان  فرود  آمدن  از  بهشت  چکیده  وار  عرضه  شده  است‌.  به  طور  مختصر  از  دعوت  قوم  خود  به  یگانه  پرستی  ،  و  بیم  دادن  ایشان  از  عذاب  روز  بزرگ،  و  متهم‌ کردن  او  به  گمراهی  از  سوی  قومش‌،  و  شگفت  ایشان  از  این ‌که  خدا  مردی  از  خودشان  را  برانگیزد  و  به  سوی  آنان  روانه  دارد،  و  تکذیب  ‌کردن  او  از  سوی  قوم‌،  و  بدین  خاطر  غرق  شدن  ایشان  و  نجات  او  و  کسان  همراه  او،  بدون  سیل،  سخن  میرود.

داستان  نوح  در  سورۀ  «‌یونس‌»  نیز  به  اختصار  آمـده  است  و  بیانگر  قسمتهای  پایانی  رسالت  او  است‌.  چه  قوم  خود  را  به  مبارزه  خوانده  است‌،  ولی  آنان  او  را  تکذیب  کرده‌اند  ...  آن  گاه  او  و  کسانی  که  با  او  سوار  کشتی  می‌شوند  نجات  می‏یابند،  و  دیگران  غرق  می‌گردند.  در  سورۀ  «‌هود»  هم  به  تفصیل  از  داستان  طوفان  و  کشتی  و  از  رخدادهای  بعد  از  کشتی  سخن  رفته  است‌،  بدان‌گاه  که  نوح  به  درگاه  پروردگار  خود  می‌نالد  و  با  دعا  و  زاری  درخواست  می‌کند  خدا  پسرش  را  نجات  دهد،  پسری‌  که  با  غرق ‌شدگان  غرق  گردیده  است‌.  البتّه  از  مجادلۀ  او  با  قومش  پیرامون  عقیدۀ  یگانه  پرستی  سخن  رفته  است  ‌که  پیش  از  قضیّۀ  طوفان  بوده  است‌.

در  سورۀ  «‌مؤمنون‌»  نیز  داستان  نوح  عرضه  شده  است‌.  در  آن  از  دعوت  نوح  از  قومش  سخن  رفته  است‌.  نوح  قوم  خود  را  به  پرستش  خدای  یگانه  دعوت  کند.  آنان  از  او  ایراد  می‌گیرند  که  او  انسانی  و  فردی  از  ایشان  است  و  می‌خواهد  خویشش  را  از  آنان  فراتر گیرد.اگـر  خدا  می‌خواست  مردمان  را  راهنمائی  ‌کند  فرشتگان  را  نازل  و  روانه  می‌کرد.  او  را  به  دیوانگی  متهّم  مـی‌کنند.  آن‌گاه  بیان  می‌شود  که  چگونه  نوح  رو  به  خدا  می‌کند  و  ا‌ز  پروردگارش  مدد  و  یاری  می‌طلبد.  سپس  اشارۀ  سریعی  به  ‌کشتی  و  طوفان  می ‌شود.

دا‌ستان  نوح  اغلب  در  زنجیرۀ  داستانهای  عاد  و  ثمود  و  قوم  لوط  و  اهالی  مدین  ذکر  می‌شود،  از  جمله  در  این  سوره‌  نمایان ترین  چیزی‌  که  در  این  حلقه  از  زنجیرۀ  داستان  در  اینجا  ذکر  می‌گردد  دعوت  نوح  از  قوم  خود  به  سوی  ترس  از  خدا  و  داشتی  تقوا  است‌.  بدیشان  اعلام  هم  می‌دارد  که  در  برابر  هدایت  و  راهیابی  از  ایشان  اجر  و  مزدی  نمی‌طلبد  و  نمی‌خواهد.  وقتی  هم  بزرگان  از  او  می‌خواهند  فقراء  و  مساکین  مؤمن  را  از  نزد  خود  براند  تا  آنان  به  پیش  او  بیایند  و  بدو  بگروند،  از  این  کار  سرپیچی  می‌کند.  این  هم  درست  همان  چیزی  است  ‌که  در  مکّه  مشرکان  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌می‌خواستند!  آن‌گاه  نوح  خدای  خود  را  به  فریاد  می‌خواند  که  میان  او  و  میان  قومش  داوری  بفرماید.  خدا  نیز  دعای  او  را  می‌پذیرد  و  بدین  منظور  تکـذیب ‌کنندگان  را  غـرق  می‌نماید  و  مؤمنان  را  نجات  می‌دهد.

*

(کَذَّبَتْ عَادٌ الْمُرْسَلِینَ) (١٢٣)

‌ماجرای  آموزندۀ  دیگری  مربوط  بـه  قوم  نوح  است‌)‌ قوم  نوح  پیغمبران  را  تکذیب  کردند.

این پایان  ‌کار  است‌.  پایان  داستان  است‌.  داستان  را  با  آن  می‌آغازد  تا  سرانجام  داستان  را  از  همان  سرآغاز  داستان  روشن  سازد.  آن  گاه  به  تفصیل  می‌پردازد.

قوم  نوح  جز  نوح  را  تکذیب  نکرده  بودند.  ولی  بیان  می‌شود  که  آنان  همۀ  پیغمبران  را  تکذیب  کرده‌اند.  چه  رسالت  در  اصل  خود  یگانه  است‌.  رسالت  دعــوت  به  توحید  خدا  و  یگانه پرستی‌،  و  اخلاص  عبودیّت  و  بندگی  برای  او  است‌.  پس  هرکس  دعوت  به  یگانه  پـرستی  را  نپذیرد  و  اخلاص  عبودیّت  نداشته  باشد،  جملگی  پیغمبران  را  تکذیب  ‌کرده  است‌.  قرآن  این  معنی  را  تأکید  می‌کند.  و  آن  را  در  جاهای  بسیاری‌،  و  با  شیوه‌ها  و  ساختارهای  متعدّدی  مقرّر  می‌دارد.  چه  این  امر  بخش  مهمّی  از  بخشهای  مهمّ  عـقیدۀ  اسلامی  است‌.  همۀ  دعوتها  و  رسالتها  این  امر  را  در  بر می‌گیـرند،  و  جملگی  انسانها  در  سایۀ  آن  به  دو  صف  تقسیم  می‌گردند،  صف  مؤمنان  و  صف ‌کافران‌.  در  طول  رسالتها  و  در  طی  قرون  و  اعصار  چنین  بوده  است  و  چنین  رفته  است‌:  شخص  مسلمان  می‌نگرد،  ناگهان  می‌بیند  هر  ملّت  مؤمن  به  هر  دینی  و  هر  عقیده‌ای‌  که  از  سوی  خدا  به  ارمغان  آمده  باشد،  ملّت  او  است‌،  از  بامداد  تاریخ  ‌گرفته  تا  طلوع  اسلام که  واپسین  آئین  توحیدی  و  یکتاپرستی  است‌.  صف  دیگری  در  میان  هر  ملّتی  و  در  هر  آئینی  ‌کافران  هستند.  مؤمن‌،  به  جملگی  پیغمبران  ایمان  می‌آورد،  و  هم  پیغمبران  را  مورد  احترام  قرار  می‌دهد،  چون  پیغمبران  جملگی  بردارندگان  پرچـم  رسالت  یگـانه‌ای  هستند  که  رسالت  توحید  و  یگانه  پرستی  است‌.

انسانها  برابر  معیاری  ‌که  مسلمان  دارد  به  نژادها  و  رنگها  و  ساکنان  میهن ها  تقسیم  نمی‌گردند.  بلکه  به  پیروان  حقّ  و  پیروان  باطل  تقسیم  می‌شوند.  مسلمان  هم  با  پـیروان  حقّ  است  و  ضدّ  پیروان  باطل  است‌،  در  هر  زمانی  و  در  هر  مکانی ‌که  باشد.  بدین  منوال  ترازو  در  دست  مسلمان  در  طول  تاریخ  یکی  است‌.  ارزشها  و  معیارها  در  ذهن  او  فراتر  از  نژادگرائی  و  رنگ  و  زبـان  و  میهن‌،  و  از  خویشاوندی  کنونی  یا  ریشه‌دار  در  ژرفاهای  تاریخ  است‌.  ارزشها  و  معیارها  بردا‌شته  می‌شوند  و  ارزشها  و  معیارهای  یگانه‌ای  می‌گردند،  و  آن  ارزش  و  معیار  ایمان  است  ‌کـه  همگان  با  آن  سنجیده  می‌گردند،  و جملگی  با  آن  ارزیابی  می‌شوند.

(کَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِینَ (١٠٥) إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلا تَتَّقُونَ (١٠٦) إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ (١٠٧) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٠٨) وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٠٩) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ) (١١٠)

‌ماجرای  آموزندۀ  دیگری  مربوط  بـه  قوم  نوح  است‌)‌.  قـوم  نوح  پیغمبران  را  تکذیب  کـردند زمـانی  که  همنژادشان  نوح  پدیشان  گفت‌:  هان‌!  پرهیزکاری  کنید!  قطعاً  من  برای  شما  پیغمبر  امینی  هستم‌.  از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید.  من  در  مقابل  این  دعوت  هیچ  مزدی  از  شما  نمی‌خواهم‌.  مزد  من  جز  بر  پروردگار  جهانیان  نیست‌.  پس  از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید.

این  دعوت  نوح  است‌،  دعوتی ‌که  قوم  خودش  آن  را  تکذیب  ‌کردند  و  نوح  را ‌که  همنژادشان  بود  به  پیغمبری  نپذیرفتند.  همنژادی  نوح  با  ایشان  می‌بایست  آنان  را  به  صلح  و  ساز  و  اطمینان  و  ایمان  و  تصدیق  بکشاند.  ولیکن  قوم  او  به  همچون  رابطه  و  ییوندی  توجّه  نکردند  و  اهمّیّت  ندادند،  و  دلهایشان  برای  دعوت  همنژادشان  نرم  نگردید،  بدان  گاه  که  نوح  بدیشان  گفت‌:

(أَلَا تَتَّقُونَ؟).

آیا  پرهیزکاری  نمی‌کنید؟‌.

آیا  از  فرجام  کاری  ‌که  می‌کنید  و  بدان  سرگرم  هستید  نمی‌ترسید؟  آیا  دلهایتان  ترس  و  هراس  از  خدا  را  احساس  نمی‌کند؟

این  چنین  رهنمود  به  تقوا  و  راهنمائی  به  پرهیزگاری  در  سراسر  این  سوره  ادامه  دارد.  خدا  از  فرعون  و  قوم  او  نسبت  به  موسی  نیز  به  همین  منوال  روایت  می‌فرماید،  بدان  گاه ‌که  خدا  موسی  را  به  سویشان  روانه  و  موظّف  به  تبلیغ  می‌نماید.  نوح  هم  همین  را  بـه  قوم  خود  گفته  است‌،  و  هر  پیغمبری  پس  از  نوح  همچون  سخنی  را  با  قوم  خود  داشته  است  و  بدین  سمت  و  سو  رهنمودشان  کرده  است‌:

(إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ) (١٠٧)

قطعاً  من  برای  شما  پیغمبر  امینی  هستم‌.

پیغمبری  ‌که  خیانت  نمی‌کند  و  گول  نمی‌زند  و  نادرستی  نمی‌کند،  و  از  چیزی ‌که  به  تبلیغ  و  ر ساندن  آن  موظّف  و  وادار  گردیده  است  نمی‌کاهد  و  بر  آن  نمی‌افزاید.

(فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ) (١٠٨)

پس  از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید.

بدین  منوال  می‏‎بینیم  که  روند  قرآنی  برمی‌گردد  به  ترساندن  ایشان  از  خدا،  و  این  ترس  و  تقوا  را  این  بـار  محدود  و  مشخّص  می‌نماید،  و  آن  را  به  خـداوند  بزرگوار  نسبت  می‌دهد،  و  دلها  را  با  آن  برای  اطاعت  و  تسلیـم  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد.

آن  گاه  از  ناحیۀ  دنیوی  و  کالاهای  آن  اطمینان  می‌بخشد،  و  بدیشان  می‌گوید  در  دعوت  به  خدا  هیچ ‌گونه  چشم  داشتی  به  مادیّات  ندارد  و  از  ایشان  در  برابر  هدایت  و  رهنمود  ا‌جر  و  مزدی  نمی‌خواهد.  او  ا‌جر  و  مزد  خود  را  از  خداوندگار  جهانیانی  می‌خواهد  که  وی  را  مکلّف  و  موظّف  فرموده  است‌  که  مردمان  را  دعوت  ‌کند  و  به  کار  تبلیغ  بپردازد. این  آگاهی  دادن  مردمان  از  دریافت  نکردن  پاداش  و  دستمزد،  چنین  به  نظر  می‌رسد  پیوسته  در کار  دعوت  درست  و  بجا  و  ضروری  باشد.  تا  دعوت  درست  جدا  شود  از  دعوتهای  نادرستی  که  ‌کاهنان  و  پیشوایان  منحرف  ادیان  بدانها  می‌پردازند.  و  دین  را  وسیلۀ  معاش  و  استثمار  مردمان  می‌سازند  و  اموال  بندگان  یزدان  را  می‌چاپند.  کاهنان  و  پیشوایان  منحرف  دینی  پیوسته  مصدر  دریافت  اموال  مردمان  به  شیوه‌های  گوناگون  بوده‌اند  و  تظاهر  به  زهد  را  دام  دیگران  کرده‌اند.  ولی  دعوت  راستین  خدا  پیوسته  ‌کسانی  به  تبلیغ  آن  کوشیده‌اند  که  خالصانه  برای  خدا  کار  کرده‌اند  و  در  برابر  رهنمون  و  رهنمود  پاداش  و  مزدی  از  دیگران  نخواسته‌اند  .  چه  پاداش  و  مزد  خود  را  بر  پروردگار  جهانیان  دیده‌اند.

نوح  در  اینجا  درخواست  تقوا  و  اطاعت  را  مکرّر  می‌دارد،  به  دنبال  این ‌که  ایشان  را  از  ناحیۀ  پاداش  و  مزد  اطمینان  می‌بخشد:

(فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ) (١٠٨)

پس  از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید.

ولی  قوم  نـوح  از  او  اعتراض  شگفتی  داشتند. این  اعتراض  هم  از  جانب  همۀ  انسانها  با  یکایک  پیغمبران  بوده  ا‌ست‌:

(قالوا:أنؤمن لک واتبعک الأرذلون ?).

گفتند:  ما  (‌اشراف  و  نجباء‌)  به  شما  ایمان  بیاوریم‌،  در  حالی  که  پست‌ترین و بی‌ارزش‌ترین  افراد  از  تو  پیروی  کرده‌اند؟‌!  (‌چگونه  انتظار  داری  افراد  ثروتمند  و  والامقام‌،  با  مشتی  بی  سرو  پا  و  گمنام،  همراه  و  همنشین  شوند؟‌!).

مرادشان  از  پست  ترین  و  بی‌ارزش‌ترین  افراد،  فقیران  و  تنگدستان  بود.  چه  معمولاً  فقیران  و  تنگدستان  در  اوائل  کار  پیغمبران  و  رسالتهای  آسمان‌،  به  پیغمبران  و  رسالتها  می‌گروند  و  بر  دیگران  سبقت  می‌گیرند  و  ایمان  می‌آورند  و  تسلیم  فرمان  یزدان  می‌شوند.  تکبّر  توخالی  و  خودبزرگ بینی  پوشالی  ایشان  را  از  هدایت  باز  نمی‌دارد،  و  مصالح  شخصی  آنان  را  بر  جای  نمی‌نشاند،  مصالحی‌  که  بر  اوضاع  و  احوال  نابجا  و  ناروا  متّکی  است‌،  و  از  اوهام  و  خیالبافیها  و  افسانه‌ها  مدد  می‌جوید،  اوهام  و  خیالبافیها  و  افسانه‌هائی  که  جامۀ  دین  به  تن  می‌کند.  آنان  در  نهایت  سرباز  می‌زنند  از  این ‌که  آئین  یکتاپرستی  خالص‌،  ایشان  را  با  عامّۀ  مردمان  برابر  و  مساوی  دا‌رد،  بدان  گاه‌  که  ارزشهای  پوچ  همه  و  هـه  سقوط   می کند  و  کنار  می‌افتد  و  تنها  ارزش  یگانه‌ای  صعود  می‌کند  و  بالا  می‌افتد،  ارزش  ایمان  و  عمل  صالح‌.  ارزش  یگانه‌ای ‌که  قومی  را  بالا  می‌برد  و  والا  می‌گرداند،  و  دیگران  را  پائین  می‌اندازد  و  کوچک  می‌سازد،  با  ترازوی  یگانه‌ای  که  ترازوی  عقیده  و  رفتار  استوار  و  پایدار  است‌.

بدین  جهت  نوح  پاسخی  بدیشان  می‌دهد،  پـاسخی  که  ارزشهای  استوار  و  پایدار  را  مقرّر  می‌دارد،  و  کار  پیغمبر  را  معیّن  می‌نماید،  و  کارهای  مردمان  و  حساب  آنان  را  به  خدا  واگذار  می‌فرماید،  کارهائی  که  بدانها  دست  می یازند  و  به  انجام  آنها  اقدام  می‌نمایند.

(قَالَ وَمَا عِلْمِی بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (112) إِنْ حِسَابُهُمْ إِلَّا عَلَى رَبِّی لَوْ تَشْعُرُونَ (113) وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِینَ (114) إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُّبِینٌ) (115)

)‌نوح‌)  گفت‌:  (‌وظیفۀ  من  دعوت  همگان  به  سوی  حقّ  و  اصلاح  جامعه  است‌)  من  چه  می‌دانم  آنان  چه  کاری  داشته‌اند؟  (‌و  گذشته  ایشان  چه  بوده  است‌؟  مهمّ  امروز  است  که  دعوت  مرا  پذیرفته  و  در  مقام  خودسازی  برآمده‌اند  و  در  راه  حقّ  گام  نهاده‌اند)‌.  حساب  (‌اعمال  و  جزای  کار)  ایشان  جز  بر  عهدۀ  پروردگارم  نیست‌،  اگر  شما  فهمیده  و  باشعور  باشید  (‌می‌دانستید  که  کارخوب  و  بد  گذشتۀ  ایشان  از  دید  خدا  پنهان  نبوده  است  و  سرو  کارشان  با  خدا  است  نه  با  من‌)‌.  من  هرگز  مؤمنان  را  (‌از  پیش  خود)  نمی‌رانم  (‌تا  دل  شما  را  بدست  آرم‌)‌.  من  بیم  دهندۀ  آشکاری  بیش  نیستم‌.

هنگامی‌  که  نوح  علیه السّلام   به  پیکار  ایشان  با  دلیل  روشن  و  با  منطق  درست  رفت‌،  و  نتوانستند  در  مجادله  با  حجّت  و  برهان  به  پیش  روند،  بدان  چیزی  متوسّل  شدند  که  طاغیان  و  زورمداران  بدان  متوسّل  می‌شوند،  هر  زمان  که  حجّتشان  نمی‌ماند  و  دلیل  و  برهان  خوار  و  رسوایشان  می‌دارد.  متوسّل  به  تهدید  کردن  با  نیروی  مادی  شدیدی  شدند  که  طاغیان  و  زورمداران  در  هر  زمانی  و  در  هر  مکانی  بدان  متوسّل  می‌شد‌ند،  بدان  هنگام  که  دلیل  و  برهانشان  نمی‌ماند،  و  دلیل  و  برهان  راستروان  درمانده  و  ناتوانشان  می‌سازد:

(قَالُوا لَئِن لَّمْ تَنتَهِ یَا نُوحُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِینَ) (116)

گفتند:  ای  نوح‌!  اگر  (‌بدین  رفتار  و  گفتار  خود)  پایان  ندهی‌،  قطعاً  جزو  سنگساران  خواهی  شد  (‌و  بر  سـر  تو  همان  خواهد  آمد  کـه  بر  سر  سائر  مخالفان  ما  آمده  است).

طاغیان  و  زورمداران  از  چهرۀ  درهم  کشیدۀ  خود  پرده  را  کنار  زدند،  و  گمراهان  و  سرگشتگان  وسائل  و  ابزارهای  پلشت  و  بدقوارۀ  خود  را  نشان  دادند،  و  نوح  دانست‌  که  دلهای  سخت  و  سنگین  نرم  نمی‌گردد.

در  اینجا  نوح  رو  به  آستان  سرپرست  یگانه‌،  و  یاور  یکتائی  ‌کرد  که  برای  مؤمنان‌  کسی  و  چیزی  جز  او  پناه  و  پناهگاه  نیست‌:

(قَالَ رَبِّ إِنَّ قَوْمِی کَذَّبُونِ (117) فَافْتَحْ بَیْنِی وَبَیْنَهُمْ فَتْحاً وَنَجِّنِی وَمَن مَّعِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ )(118)

)‌نوح  به  پپشگاه  خدا  عرض  کرد  و)  گفت‌:  پروردگارا!  قوم  من‌،  مرا  دروغگو  نامیدند  (‌و  دعوتم  را  نپذیرفتند!  اکنون  که  هیچ  راهی  برای  هدایت  ایـن  ستمگران  باقی  نمانده  است  و  تمام  تلاش  و  توانم  بیفائده  بوده  است‌( میان  من  و  اینان  خودت  داوری  کن  (‌و  کافران  و  مشرکان  را  نابود  فرما)  و  من  و  مؤمنانی  را  که  با  من  هستند  (‌از  دست  شکنجه  و  آزارشان‌)  نجات  بده‌.  پـروردگارش  می‌دانست  کــه  قوم  او  وی  را  تکذیب  کرده‌اند  و  دروغگو  نامیده‌اند.  و لیکن  اظهار  غم  و  اندوه  و  ناله  و  شکوه  به  درگاه  یاور  مددکار،  و  درخواست  دادگری  و  دادرسی  از  کردگار،  و  کار  به  صاحب  کار  واگذاشتن‌،  و  او  را  به  فریاد  خواندن  و گفتن‌:

(فَافْتَحْ بَیْنِی وَبَیْنَهُمْ فَتْحا ).

میان  من  و  اینان  خودت  داوری  کن‌.

ظلم  و  ستم  و  تکذیب  را  در  واپسین  مرز  خود  جای  می‌دهد:

(وَنَجِّنِی وَمَن مَّعِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ )(118)

و  من  و  مؤمنانی  را  که  با  من  هستند  (‌از  دست  شکنجه  و  آزارشان‌)  نجات  بده‌.

خداوند‌گار  دادار  دعای  پبغمبرش  را  برآورده  کرد،  پیغمبری  که  طاغیان  و  زورمداران  او  را  به  سنگسار  کردن  تهدید  کرده  بودند،  بدان  سبب‌  که  نوح  مردمان  را   به  تقوا  و  ترس  از  خدا،  و  اطاعت  از  پیغمبر  خدا،  فراخوانده  بود،  هر  چند  که  در  برابر  این  کار  خود،  مزدی  نخواسته  بود،  و  جاه  و  مقامی  و  دارائی  و  اموالی  نطلبیده  بود:

) فَأَنجَیْنَاهُ وَمَن مَّعَهُ فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ (119) ثُمَّ أَغْرَقْنَا بَعْدُ الْبَاقِینَ (120)

ما  او  و  کسانی  را  که  با  او  بودند،  درکشتی  پر  (‌از  انسانها  و  حیوانهای  گوناگون  و  خوراک  و  نیازمندیهای  آنان  و  اینان‌)  نجات  دادیم‌.  سپس  بقیه  را  غرق  کردیم‌.

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  مختصر  و  سریع ‌کار  به  پایان  رسید.  روند  قرآنی  پایان  پیکار  ایمان  و  طغیان  را  در  بامداد  بشریّت  به  تصویر  می‌کشد،  و  سرنوشت  هـر  پیکاری  را  معلوم  و  مقرّر  می‌دارد  که  در  تاریخ  دور  و  دراز  بشریّت  پس  از  آن  درمی‌گیرد  و  می‌آید.

آن  گاه  پیرو  تکراری  سوره  زده  می‌شود،  پیروی  که  به  دنبال  هر  معجزه‌ای  از  معجزه‌های  خـداوند  چیره  و  مهربان  زده  می‌شود:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُم مُّؤْمِنِینَ (121) وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ 122) )

بی‏گمان  در  این  (‌سرگذشت  ابراهیم‌)  پند  و  عبرتی  (‌برای  عاقلان  قوم  تـو  و  سائر  فرزانگان‌)  است‌،  ولی  (‌جای  تعجّب  است‌)  بیشتر  آنان  ایمان  نـداشته  (‌و  ایمان  نمی‌آورند)‌.  قطعاً  پروردگارت  (‌بر  انتقام  از  بی‌دینان)‌ توانـا  و  (‌نسبت  به  مؤمنان‌)  مهربان  است‌.

تفسیر سوره‌ی شعراء آیه‌ی 159-141

سوره‌ی شعراء آیه‌ی 159-141

(کَذَّبَتْ ثَمُودُ الْمُرْسَلِینَ (١٤١) إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صَالِحٌ أَلا تَتَّقُونَ (١٤٢) إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ (١٤٣) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٤٤) وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٤٥) أَتُتْرَکُونَ فِی مَا هَا هُنَا آمِنِینَ (١٤٦) فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (١٤٧) وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَضِیمٌ (١٤٨) وَتَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا فَارِهِینَ (١٤٩) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٥٠) وَلا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ (١٥١) الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ وَلا یُصْلِحُونَ (١٥٢) قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ (١٥٣) مَا أَنْتَ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنَا فَأْتِ بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (١٥٤) قَالَ هَذِهِ نَاقَةٌ لَهَا شِرْبٌ وَلَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ (١٥٥) وَلا تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذَابُ یَوْمٍ عَظِیمٍ (١٥٦) فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِینَ (١٥٧) فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (١٥٨) وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (١٥٩)

این  خود  همان  دعوت  و  با  همان  واژگان  است  و  هر  پیغمبری  آن  دعوت  را  داشته  است  و  واژگانش  را گفته  است‌.  قرآن  از  روی  قصد  و  اراده  عبارتی  را  متّحد  و  متّفق  روایت  می‌کند  که  هر  پیغمبری  آن  را  بر  قوم  خود  خوانده  است‌،  تا  وحدت  رسالت  را  از  لحاظ  سرشت  و  برنامه  بنمایاند،  و  دالّ  بر  اصل  واحدی  باشد  که  رسالت  هر  پیغمبری  بر  آن  استوار  است‌،  و  آن  ایمان  به  خدا  و  ترس  و  هراس  از  او،  و  اطلاعت  از  پیغمبری  است‌  که  از  سوی  خدا  می‌آید.

آن  گاه  روند  قرآنی  چیزی  را  می‌افزاید  کـه  مخصوص  کار  و  بار  قوم  ثمود  است‌،  و  سرنوشت  موقعیّت  و  سرشت  شرائط  و  ظروف  اقتضاء  می‌کند  و  خواهان  آن  است‌.  آن  وقتی  که  همنژادشان  صالح  ایشان  را  تذکّر  می‌دهد  به  نعمتهائی  که  دارند  و  د‌ر  آنها  غوطه‌ورند.  آنان  در  حجر  می‌زیستند  که  میان  شام  و  حجاز  است‌،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  همراه  اصحاب  خود  از  کنار  خانه  و  کاشانۀ  ویرانۀ  ایشان  در  جنگ  تبوک  عبور  فرمودند.  صـالح  ایشان  را  از  سلب  این  نعمتها  توسّط  خدا  بیم  می‌دهد،  و  همچنین  آنان  را  از  حساب  و  کتابی‌  که  به  دنبال  کالاها  و  نعمتهای  مورد  استفادۀ  ایشان  فرا می‌رسد  می‌ترساند،  و  از  نحوۀ  استفادۀ  نادرستشان  از  آن  نعمتها  برحذرشان  می‌گرداند.

(أَتُتْرَکُونَ فِی مَا هَا هُنَا آمِنِینَ (١٤٦) فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (١٤٧) وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَضِیمٌ (١٤٨) وَتَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا فَارِهِینَ) (١٤٩)

آیا  (‌چنین  تصوّر  می‌کنید  که  جهان  سرای  جاودانگی  است  و )  شما  در  نهایت  امن  و  امان  در  ناز  و  نعمت  جهان  رها  می‌شوید؟  در  میان  بـاغها  و  چشمه‌سارها؟  و  در  میان  کشتزارها،  و  نخلستانهائی  که  میوه‌های  نرم  و  شاداب  و  رسـیده  دارند؟  و  ماهرانه  در  دل  کوه‌ها  خانه‌هائی  را  بتراشید  (‌و  بسازید  و  در  آنها  به  عیش  و  نوش  بپردازید؟‌).

آنان  در  میان  کالاها  و  نعمتهائی  غوطه‌ور  بودند  و  می‌زیستند  که  همنژادشان  صالح  آنها  را  به  تصویر  می‌کشد.  ولی  بی  خبر  و  غافل  از  این‌  کالاها  و  نعمتها  می‌زیستند  و  نمی‌اندیشیدند  چه  کسی  آنها  را  بدیشان  داده  است‌،  و  دربارۀ  جایگاه  پیدا  شدن  و  حاصل  آمدن  آنها  نمی‌اندیشیدند  و  به  تأمّل  و  تـفکّر  نمی‌پرداختند،  و  سپاس  دهندۀ  نعمتها  و  بخشنده  ‌کالاها  را  نمی‌گفتند.  پیغمبرشان  این  نعمتها  و  کالاها  را  برایشان  به  تصویر  می‌کشد،  تا  دربارۀ  آنها  بیندیشند  و  پژوهش  کنند  و  ارزش  آنها  را  بدانند،  و  از  نیستی  و  نابودی  آنها  بترسند  و  بهراسند. 

در  میان  سخنانی‌  که  بدیشان  فرمود  پسوده‌هائی  است  ‌که  دلهای  غافل  را  بیدار  و  هوشیار  می‌کند،  و  حرص  و  آز  و  ترس  و  هراس  را  در  آنها  برمی‌انگیزد:

(أَتُتْرَکُونَ فِی مَا هَا هُنَا آمِنِینَ) (١٤٦)

آیا  (‌چنین  تصوّر  می‌کنـد  که  جهان  سـرای  جاودانگی  است  و)  شما  در  نهایت  امن  و  امان  در  ناز  و  نعمت  جهان  رها  می  شوید؟‌.

آیا گمان  میبرید  به  ترک  شما  می‌گویند  تا  در  میان  نعمتها  و  کالاها  و  خوشیها  و رفاه‌هائی  ‌که  دارید  ماندگار  بمانید؟  ..  این  سخن  مختصر،  بزرگی  و  عظمتی  در  لابلای  خود  دارد  ...  آیا  به  ترک  شما  گفته  مـی‌شود  در  میان  همۀ  اینها  در  امن  و  امان  بمانید،  و  از  دست  رفتن  چیزی  از  آنها  شما  را  بیم  ندهد،  و  سلب  نعمتی  از  آنها  شما  را  به  ترس  و  هراس  نیندازد،  و  دگرگونی  و  تغییری  مایۀ  خوف  و  هول  شما  نگردد؟

آیا  در  میان  این  باغها  و  چشمه‌سارها  و  کشتزارهـای  گوناگون‌،  و  نخلستانهائی  ‌که  میوه‌های  آنها  سهل  و  ساده  هضم  می شوند  تا  بدانجا  که  انگار  میوه‌هایشان  هضم  گردیده‌اند  و  نیازی  به  تلاش  دستگاه‌های  بدن  برای  هضـم  آنها  نیست‌،  شما  ماندگار  می‌شوید؟  و  آیا  به  ترک  شما  می‌گویند  تا  در  خانه‌هائی  زندگی  را  سر  بدهید  که  در  دل  صخره  سنگها  با  مهارت  و  استادی  می‌تراشید  و  زیبا  و  دلگشا  می‌سازید؟

صالح  بعد  از  آن  ‌که  د‌لهایشان  را  با  این  پسوده‌های  بیدار  کنندۀ  هوشیاری  بخش  می‌پساید،  ایشان  را  به  سوی  تقوا  و  پرهیزگاری‌،  اطــاعت  و  فرمانبرداری‌،  مخالفت  با  اشراف  ‌کجرو  و  دورافتاده  از  حقّ  و  حقیقت  و  منحرف  از  راستای  راه  و  گراینده  به  فساد  و  تباهی  و  شرّ  و  بدی،  دعوت  می‌نماید:

(فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٥٠) وَلا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ (١٥١) الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ وَلا یُصْلِحُونَ) (١٥٢)

از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید،  و  از  فرمان  اسراف  کنندگان  فرمانبرداری  مـی‌کنید،  آن  کسانی  که  در  زمین  تباهی  می‌نمایند  و  اصلاح  نمی کنند.

ولی  این  پسوده‌ها  و  این  نداها  بدان  دلهای  خشکیده  جفاکار  در  نمی‌آید،  و  گوش  به  پسوده‌ها  و  نداها  فــرا  نمی‌دهد  و  در  برابر  آنها  نرم  نمی‌گردد.

(قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ (١٥٣) مَا أَنْتَ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنَا فَأْتِ بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ) (١٥٤)

)‌قوم  ثمود  به  صالح  پاسخ  دادند  و  )  گفتند:  تو  از  زمرۀ  جادو شدکان  و  دیوانگان  هستی  و  بس‌.  (‌این  است  که  چنین  پریشان  گوئی  و  یاوه  سرائی  مـی‌کنی‌)  تو  انسانی  همچون  خود  ما  بیش  نیستی‌،  (‌آخر  چگونه  گمان  می‌بری  که  پیغمبر  شده‌ای‌؟‌!)  اگر  از  زمرۀ  راستگویانی‌،  معجزه‌ای  را  به  ما  بنما.

تو  از  زمرۀ  کسانی  هستی  که  خردهایشان  جادو  می‌شود  و  عقل  از  دست  می‌دهند  و  یاوه‌سرائی  می کنند  و  خودشان  نمی‌دانند  چه  می‌گویند!  انگار  کسی  جز  دیوانه  دعوت  به  سوی  خدا  نمی‌کند!

(مَا أَنْتَ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنَا).

تو  انسانی  همچون  خود  ما  بیش  نیستی‌.

این  شبهه‌ای  است  که  پـوسته  انسانها  آن  را  می‌انگارند  هر  وقت  پیغمبری  به  سویشان  بیاید.  انسانها  همیشه  تصوّر  شگفتی  از  پیغمبر  داشته‌اند.  حکمت  خدا  را  در  این‌ که  پیغمبر  باید  انسان  باشد  درک  و  فهم  نکرده‌اند،  و  ندانسته‌اند  که  جنس  آمیزاد  با  انتخاب  پیغمبران  از  میان  آنان  برای  این  ‌کــه  پیشقراولان  بشریّت  شوند  و  با  سرچشمه  هدایت  و  نور  متصّل  و  مرتبط  ‌کردند  چه  اندازه  بزرگ  و  سترگ  می‌شوند  و  والا  و  بالا  می‌روند.  آدمیزادگان  پیغمبر  را  آفـریدۀ  دیگری  جدای  از  خود  تـصوّر  کرده اند  یا  چنین  انگاشته‌اند  که  پیغمبر  باید  از  جنس  آد‌میان  نباشد،  و  بلکه  آفریدۀ  دیگری  باشد،  وقتی  که  پیغمبر  برای  انسانها  خبر  آسمان‌،  و  خبر  غیب‌،  و  خبر  جهان  پوشیده  از  دیدگان  آدمیان  را  مـی‌آورد...  آدمیزادگان  راز  این  مسأله  را  درک  و  فهم  نکرده‌اند  که  یزدان  به  انسان  حرمت  و  عظمت  بخشیده  است  و  توانائی  آن  را  داده  است  ‌که  بتواند  با  جهان  فرشتگان  ارتباط  پیدا  کند.  یعنی  در  حالی  که  انسان  پای  بر  این  عالم  خاکی  دارد  می‌تواند  با  جهان  افلاکی  تماس  پیدا  کند،  انسانی  ‌که  می‌خورد  و  می‌خوابد  و  ازدواج  می‌کند  و  در  بازارها  راه  می‌رود،  و  بالأخره  همۀ   ‌کارهائی  را  می‌کند  که  سائر  انسانها  می‌کنند،  و  همان  احسـاس‌ها  و  کششهائی  را  دارد  که  دیگران  دارند،  و  حال  این‌ که  متّصل  و  مرتبط  بدان  راز  بزرگ  است‌.

انسانها  نسلی  پس  از  نسلی  از  پیغمبر،  خارق  العادۀ  معجزه  نامی  خواسته‌اند  تا  آن  معجزه  رساند  که  او  واقعاً  از  سوی  خدا  فرستاده  شده  است‌:

(فَأْتِ بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ) (١٥٤)

اگر  از  زمرۀ  راستگویانی‌،  معجزه‌ای  را  به  ما  بنما.

قوم  ثمود  نیز  این  معجزه  را  درخواست  کرده  است‌،  و  خدا  از  صـالح  بنده  خود  پـذیرفته  است  که  همچون  معجزه‌ای  را  توسّط  او  به  آنان  بنماید.  خدا  این  معجزه  را  به  صورت  ماده  شتری  به  صالح  بخشده  است‌.  ما  به  اوصاف  این  شتر  ماده  بدان  اندازه  فرو  نمی‌رویم  که  مفسّران  پیشین  ‌آن  فرورفته‌اند.  زیرا  در  ذکـر  این  اوصاف  سند  صحیحی  در  دست  نداریم  تا  بر  آن  تکیه  کنیم  و  بدان  اعتماد  داشته  باشیم  .  لذا  بدان  بدین  اندازه  بسنده  می‌کنیـم‌  که  این  شتر  ماده  جنبۀ  معجزه  داشته  است  و  همان  خارق‌العـاده‌ای  بـوده  است  که  قوم  ثمود  درخواست  کرده‌اند.

(قَالَ هَذِهِ نَاقَةٌ لَهَا شِرْبٌ وَلَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ (١٥٥) وَلا تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذَابُ یَوْمٍ عَظِیمٍ) (١٥٦)

(‌هنگامی  که  خدا  شتر  ماده‌ای  را  معجزه  آ سا  برای  صالح  پدیدار  کرد،  صالح  بدیشان‌)  گفت‌:  این  شتری  است  (‌که  خدا  آن  را  معجرۀ  شما  نموده  است‌)‌.  یک  روز  سهم  آب  متعلّق  په  آن  و  روز  جداگانه  دیگری  سهم  آب  متعلّق  به  شما  است‌.  کمترین  آزاری  به  آن  نرسانید  که  اگر  چنین  کنید  عذاب  روز  بزرگ،  شما  را  فرو  خواهد  گرفت.

شتر  ماده  به  سوی  ایشان  آمد.  با  ایشان  شرط  کرد  که  آبی ‌که  از  آن  می‌نوشند  روزی  متعلّق  به  شتر  ماده  باشد  و  روز  دیگری  متعلّق  به  خودشان  گردد.  در  روزی  که  آب  سهم  او  است  به  آن  جور  و  ستم  نکنند،  و  آن  هم  در  روزی  که  آب  سهم  ایشان  ایشان  بدانان  جور  و  ستم  نکند،  و  آب  آن  با  آب  ایشان  آمیزۀ  یکدیگر  نشود،  و  آب  آنان  با  آب  آن  به  هم  نیامیزد.  صالح  بدیشان  ‌گوشزد  کرد  که  اصلاً   کمترین  آزاری  به  شتر  ماده  نرسانند،  ‌که  اگر  بدان  آزاری  برسانند،  عذاب  روز  بزرگ  قیامت  بدیشان  می‌رسد.

آیا  معجزۀ  خارق‌العاده  چه  تأثیری  بر  قوم  رخنه‌گر  کینه  توز  داشت‌؟  این  معجزه  ایـمان  را  بـه  درون  دلهـای  خشکیده  نریخت‌،  و  نور  را  به  جانهای  تاریک  نتاباند.  هر  چند  که  ایشان  را  مقهور  و  مغلوب‌  کرد  و  در  مبارزه  شکست  داد.  آنان  عهد  و  پیمان  خود  را  نگاه نداشتند،  و  به  شرط  خود  وفا  نکردند:

(فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِینَ) (١٥٧)

ولی  آنان  شتر  را  (‌باتیر)  کشتند  و  (‌عذاب  خدا  را  در  چند  قدمی  خود  دیدند  و  از  کردۀ  خود)  پشیمان  شدند. 

عقر  به  معنی  نحر  یعنی  سربریدن  است‌.  کسانی  ‌که  از  آنان  شتر  را  کشتند  افرادی  بودند  که  در  زمین  فساد  و  تباهی  می ‌کردند  و  به  اصلاح  نمی‌پردا‌ختند.  صالح  آنان  را  از  همچون  کسانی  برحذر  داشت  و  بیمشان  داد.  ولی  از  بیـم  دهنده  نترسیدند.  بدین  جهت‌  گناهی  که  در  حقّ  شتر  آن  جماعت  مرتکب  شدند  بر  همگان  نوشته  شد،  و  همگان  در  برابر  این  گناه  بزرگ  گرفتار  آمدند.

قوم  صالح  بر  این  کار  پشیمان  گردیدند،  ولیکن  پس  از  فوت  فرصت  و  وقت  مناسب  تصدیق  پیغمبر  خود کردن‌: 

(فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ).

عذاب  ایشان  را  فرو  گرفت  (‌و  پشیمانی  بدیشان  سودی  نبخشید).

در  اینجا  از  نوع  عذاب  سخن  نرفته  است‌،  چون  شتاب  در  میان  است‌،  و  سرعت  کار  مراد  است!

آن  گاه  پیرو  درمی‌رسد:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (١٥٨) وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (١٥٩)

مسلّماً  در  این  (‌سرگذشت  پایمردی  پیغمبران  و  مؤمنان  و  سرنوشت  کافران  و  ظالمان‌)  درس  عبرتی  (‌برای  مردمان‌،  و  همچنین  نشانه‌ای  از  قدرت  خداوند  جهان  در  یاری  دینداران  و  نابودی  بی‌دینان  و  گردنکشان  تاریخ‌)  است‌.  و  اکثر  (‌قوم  ثمود  هم  ایمان  نیـاوردند  وهمچون  قوم  عاد)ایشان  (‌نیز  از  زمرۀ‌)  مؤمنان  نشـدند.  بی‏گمان  پروردگار  تو  چیره  (‌بر  گردنکشان‌)  و  مهربان  (‌در  حقّ  مؤمنان‌)  است‌.

*

تفسیر سوره‌ی شعراء آیه‌ی 227-192

سوره‌ی شعراء آیه‌ی 227-192

(وَإِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٩٢) نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ (١٩٣) عَلَى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ (١٩٤) بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (١٩٥) وَإِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الأوَّلِینَ (١٩٦) أَوَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ (١٩٧) وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلَى بَعْضِ الأعْجَمِینَ (١٩٨) فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ مَا کَانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ (١٩٩) کَذَلِکَ سَلَکْنَاهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ (٢٠٠) لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّى یَرَوْا الْعَذَابَ الألِیمَ (٢٠١) فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٢٠٢) فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ (٢٠٣) أَفَبِعَذَابِنَا یَسْتَعْجِلُونَ (٢٠٤) أَفَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْنَاهُمْ سِنِینَ (٢٠٥) ثُمَّ جَاءَهُمْ مَا کَانُوا یُوعَدُونَ (٢٠٦) مَا أَغْنَى عَنْهُمْ مَا کَانُوا یُمَتَّعُونَ (٢٠٧) وَمَا أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ إِلا لَهَا مُنْذِرُونَ (٢٠٨) ذِکْرَى وَمَا کُنَّا ظَالِمِینَ (٢٠٩) وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیَاطِینُ (٢١٠) وَمَا یَنْبَغِی لَهُمْ وَمَا یَسْتَطِیعُونَ (٢١١) إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ (٢١٢) فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ (٢١٣) وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الأقْرَبِینَ (٢١٤) وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (٢١٥) فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ (٢١٦) وَتَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ (٢١٧) الَّذِی یَرَاکَ حِینَ تَقُومُ (٢١٨) وَتَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (٢١٩) إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٢٢٠) هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیَاطِینُ (٢٢١) تَنَزَّلُ عَلَى کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (٢٢٢) یُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَکْثَرُهُمْ کَاذِبُونَ (٢٢٣) وَالشُّعَرَاءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ (٢٢٤) أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وَادٍ یَهِیمُونَ (٢٢٥) وَأَنَّهُمْ یَقُولُونَ مَا لا یَفْعَلُونَ (٢٢٦) إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) (٢٢٧)

داستانها  به  پـایان  آمدند.  در  همۀ  آنها  سرگذشت  پبغمبران  و  پیغمبریها،  و  سرگذشت  تکذیب  و  روی‌گردانی‌،  و  سرگذشت  مبارزه  و  عذاب  است‌.

این  داستانها  پس  از  دیباچۀ  سوره  می‌آیند.  در  دیباچه  به  طور  خاصّ  سخن  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  مشرکان  قریش  است‌:

(لَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ أَلا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (٣) إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِینَ (٤) وَمَا یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلا کَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِینَ (٥) فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتِیهِمْ أَنْبَاءُ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ) (٦)

انگار  می‌خواهی  از  غم  و  اندوه  این  که  آنان  ایمان  نمی آورند،  خویشتن  را  نابود  کنی‌؟‌!  اگر  مـا  بخواهیم  معجزه‌ای  از  آسمان  بـر  آنان  نازل  می‌نمـائیم  که  گردنهایشان  در  برابر  آن  (‌خم  گردد،  و  از  روی  اجبار  ایمان  آورند  و)  تسلیم  شوند.  (‌امّا  سنّت  خدا  و  حـمت  الله  مقتضی  اختیار  است‌،  و  ثواب  یا  عقاب  را  مترتّب  بر  آن  کرده  است‌)‌.  هیح  گونه  موعظه  و  اندرز  تازه‌ای  (‌از  قرآن‌)  برای  آنان  از  سوی  خداوند  رحمان  نمی‌آید،  مگر  این  که  ایشان  از  آن  روی  گردان  می‌شوند.  آنان  (‌آیات  قرآنی  را)  دروغ  می‌نامند،  و  هر  چه  زودتر  خبر  (‌مجازات‌)  چیزی  که  بدان  استهزاء  و  تمسخر  می‌کنند  بدیشان  خواهد  رسید  (‌و  کیفر  کمرشکن  و  دردناک  کار  خود  را  خواهند  دید). (شعراء/3-6)

سپس  داستانها  آورده  شده‌اند.  همۀ  داستانها  هم  نمونه‌هائی  ا‌ز  سرگذشت  اقوامی  است  که  خبر  مجازات  چیزی  که  بدان  استهزاء  و  تمسخر  کرده‌اند  بدیشان  خواهد  رسید  و  کیفر  کمرشکن  و  دردناک  ‌کـار  خود  را  خواهند  دید!

وقتی  که  داستانها  پایان  می‌گیرند،  روند  قرآنی  به  موضوع  اصلی  سوره  برمی‌گرد‌د  که  دیباچه  آن  را  در  بر  د‌ارد.  آن‌گاه  این  واپسین  پیرو  می‌آید،  و  از  قرآن  سخن  می‌گوید،  و  تأکید  می‌کند  که  قرآن  از  سوی  پـروردگار  جهانیان  نازل  می‌گردد.  از  جمله  این  داستانها  که  قرنها  از  آنها  گذشته‌اند،  قرآن  آنها  را  تذکّر  می‌دهد  و  جزو  قرآن  هستند.  این  واپسین  پیرو  اشاره  می‌کند  به  این  ‌که  علماء  بنی‌اسرائیل  با  اخبار  این  پیغمبر  آشنایند  و  قرآنی‌  را  می‌شناسند  که  با  او  به  ارمغان  آمده  است‌،  چـرا  که  در  کتاب‌های  خودشان  از  آن  سخن  رفته  است  و  مذکور  افتاده  است  امّا  مشرکان  با  دلائل  آشکار  سر  ستیز  دارند،  و  گمان  می‌برند  که  قرآن  سحر  یا  شعر  است‌.  اگر  قرآن  بر  یکی  از  غیرعربها  نازل  می‌شد که  عربی  صحبت  نمی‌کرد  و  او  قرآن  را  به  زبان  خودشان  برای  آنان  می‌خواند  بدان  ایمان  نمی‌آوردند.  زیرا  عناد  و  سرکشی  بود  که  مشرکان  را  ا‌ز  قرآن  به  دور  می‌داشت  نه  ضعف  د‌لیل  و  بر‌هان‌!  شیاطین  این  قرآن  را  بر  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم   نازل  نکرده‌انـد،  همان‌گونه  ‌که  اخبار  را  بر  کاهنان  نازل  می‌کنند.  این  قرآن  شعر  نیست‌.  چه  شعر  دارای  بـرنامۀ  ثابت  و  قوانین  استوار  خود  است‌.  شعراء  برابر  انفعالها  و  هواهای  خود  به  هر  راهی  پای  می‌گذارند،  و  در  فنون  و  انواع  شعر  بـی  هدف  چکامه  سرائی  می‌کنند.  قرآن  تنها  قرآن  است  و  از  سوی  یزدان  نازل  می‌گردد  برای  این  که  به  شما  تذکّری  دهد،  پیش  از  آن  که  به  عذاب  و  عقاب  ‌گرفتار  آ‌یند،  و  پیش  از  این‌ که  خبر  مجازات  چیزی  بدا‌نان  رسد  که  بدان  استهزاء  و  تمسخر  می‌کنند.

وَإِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٩٢) نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ (١٩٣) عَلَى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ (١٩٤) بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (١٩٥)

کسانی  که  ستم  می‏‎کنند  خواهند  دانست  که  بازگشتشان  به  کجا  و  سرنوشتشان  چگونه  است‌!!!.

*

این  (‌قرآن‌)  فرو  فرستادۀ  پروردگار  چهانیان  است  (‌و  همۀ  سرگذشتـهای  مذکور  در  آن  راست‌،  و  احکام  آن  تا  روز  قیامت  برجا  و  واجب  الاجرا  است‌)‌.  جبرئیل  آن  را  فرو  آورده  است  بر  قلب  تو،  تا  از  زمرۀ  بیم  دهندگان  باشی‌،  با  زبان  عربی  روشن  و  آشکاری‌.

روح  الامین‌،  جبرئیل علیه السّلام  است‌.  او  این  قرآن  را  از  سوی  خدا  بر  قلب  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  نازل  ‌کرده  است‌.  بر  چیزی  ‌که  آ‌ن  را  نازل‌  کرده  است  امین  است‌،  و  محافظ  و  نگاهبان  آ ن  است‌.  قرآن  را  بر  دل  ]‌و  نازل‌کرده  است  و  او  قرآن  را  مستقیماً  دریافت  داشته  است  و  آن  را  مستقیماً  حفظ  نموده  است‌.  جبرئیل  قرآن  را  بر  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌نازل  کرده  است  تا  از  زمرۀ  بیم  دهندگان  ‌گردد،  آن  را  به  زبان  عربی  روشن  نازل  گردانده  است‌.  زبان  عربی  زبان  قوم  او  است‌،  زبانی  ‌که  با  آن  ایشان  را  دعوت  می‌کند،  و  قرآن  را  بر  ایشان  می‌خواند.  آنان  هم  اندازۀ  توان   بشری  را  در  گفتن  می‌دا‌نند،  و  درک  و  فهم  کنند  که  این  قرآن  از   جنس  کلام  انسان  نیست‌،  هر  چند که  به  زبان  ایشان  است‌.  می‌دانند  که  این  قرآن  با  نظم  و  نظام  و  با  معانی  و  مفاهـم  و  با  آوا  و  نوائی  ‌که  دارد،  بیانگر  این  است‌  کـه  قطعاً  از  چشمه‌ای  غیر  بشری  بـرآمـده  است  و  در  رسیده  است‌.

روند  قرآنی  آن‌گاه  از  این  دلیل  ذاتی  به  دیل  خارجی  دیگری  منتقل  می‌گردد:

(وَإِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الأوَّلِینَ (١٩٦) أَوَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٩٧)

)وصف‌)  این  قرآن  در  کتابهای  پیشینیان  (‌از  قبیل  تورات  و  انجیل‌)  موجود  است‌.  آیا  همین  نشـانه  برای  (‌ایمان  آوردن‌)  ایشان  کافی  نیست  که  علمای  بنی‌اسرائیل  (‌به  خوبی‌)  از  آن  آگاهند؟!.

صفت  پیغمبری  که  قرآن  بر  او  نازل  می‌گردد  در  کتابهای  پیشینیان  آمده  است‌،  همان  گونه  که  اصول  عقیده‌ای  که  در  آن  است  در  کتاب‌های  ییشینیان  آمده  ا‌ست‌. از  این  جا  ا‌ست  ‌که  علمای  بنی‌اسرا‌ئیل  چشم  به  راه  همچون  رسالتی  بوده‌اند،  و  انتظار  همچون  پیغمبری  را  می‌کشیده‌اند،  و  احساس  می‌کرده‌اند  که  زمان  او  در  رسیده  است  و  بر  سرشان  سایه  کشیده  است‌،  و  یکی  برای  دیگری  بدین  امر  سخن  می‌گفت‌،  و  برای  همدیگر  روایت  مـی‌کردند،  همان  گونه  که  از  زبان  سلمان  فارسی‌،  و  از  زبان  عبدالله  پسر  سلام  رضی الله عنه  نقل  ‌گردیده  است‌،  و  اخبار  در  این  باره  نیز  ثابت  و  اطمینان  بخش  است‌.

مشرکان  تکبّر  و  ستیزه  جوئی  می‌کنند  تنها  برای  تکبّر  و  ستیزه‌جوئی‌،  نه  به  خاطر  ضعف  حجّت  و  قصور  دلیل‌.  اگر  شخص  غیرعربی‌  که  به  زبان  عربی  سخن  نمی‌گوید،  این  قرآن  را  برای  ایشان  می‌آورد  و  آن  را  به  صورت  قرآن  عربی  بر  آنان  می‌خواند،  بدان  ایمان  نـی‌آوردند،  و  بدان  باور  نمی‌داشتند  و  تصدیقش  نمی‌کردند،  و  اعتراف  و  اقرار  نمی‌نمودند  که  این  قرآن  بدو  وحـی  شـده  است‌،  حتّی  اگر  دلیلی  هم  در  دست  می‌داشت  که  با  آن  با  متکبّران  خودبزرگ ‌بین  رویاروی  می‌شد: 

(وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلَى بَعْضِ الأعْجَمِینَ (١٩٨) فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ مَا کَانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ) (١٩٩)

و  اگر  قرآن  را  بر  یکی  از  غیر  عربها  نازل  می‌کردیم‌،  و  او  قرآن  را  برای  آنان  می‌خواند  (‌به  گونۀ  رسا  و  گویا  و  صحیح  و  زیبا)  به  آن  ایمان  نمی‌آوردند.

در  این  امر،  دلداری  و  غمزدائی  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   است‌،  و  سرکشی  و  خودبزرگ  ‌بینی  آنان  در  برابر  هر گونه  دلیلی  هم  به  تصویر  کشیده  می‌شود.  سپس  پیروی  بر  این  می‌آید  و  بیان  می‌دارد  که  تکذیب  ‌کردن  بر  این  قوم  نوشته  شده  است  و  همخو  و  همراه  ایشان  گردیده  است  به  سبب  سرکشی  و  خودبزرگ ‌بینی‌ای  ‌که  می‌ورزند.  این  کار  قطعی  و  حتمی‌  گردیده  است‌  که  این  قرآن  را  تکذیب  کنند.انگار  سرشت  دلهایشان  شده  است  و  دگرگون  نمی‌شود.  تا  وقتی  که  عذاب  به  سراغشان  می‌آید،  آنان  در  غفلت خـواهند  بود  و  به  خود  نمی‌آیند:

(کَذَلِکَ سَلَکْنَاهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ (٢٠٠) لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّى یَرَوْا الْعَذَابَ الألِیمَ (٢٠١) فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) (٢٠٢)

ما  این  گونه  قرآن  را  (‌با  بیانی  گویا  و  رسا،  و  به  شیوۀ  ساده  و  آسان‌،  توسّط  فـردی  از  خودشان‌)  به  دلهای  بزهکاران  وارد  می‌گردانیم  (‌و  فصاحت  و  بلاغت  و  اعجاز  آن  را  بدیشان  می‌فهمانیم‌.  امّا  ایشان‌،  به  سبب  دلهای  بیماری  که  دارند)  بدان  ایمان  نمی‌آورند،  تا  عذاب  دردناک  را  (‌و  مجازات  شدیدی  را  که  بدان  بیم  داده  شده  بودند)  می بینند. (‌امّا  چه  فایده  که  دیگر  ایمان  ایشان  پذیرفته  و  سودمند  نیست‌)‌.  عذاب‌،  ناگهان  گریبانگیر  ایشان  می‏‎گردد،  به  گونه‌ای  که  نمی‌فهمند (‌چگونه  و  از  کجا  سر رسیده  است(.

تعبیر  سخن  یک  تصویر  محسوسی  از  ملازمت  و  ماندگاری  ایشان  با  تکذیب  را  ترسیم  می‌کند،  و  گوید:  تکذیب  بدین  شکل  ملازم  ایشان  است‌،  شکل  ایمان  نیاوردن‌،  و  قرآن  را  تکذیب  نمودن‌.  بدین  شکـل  قرآن  را  در  دلهایشان  نظم  و  نظام  بخسیده‌ایم  و  آن  را  ساری  و  جاری  گردانده‌ایم‌.  قرآن  به  دلهایشان  فرو  نمی‌رود  مگر  این  ‌که  آن  را  تکذیب‌ کنند،  و  قرآن  بدین  شکل  در  دلهایشان  خواهد  ماند.

(حَتَّى یَرَوْا الْعَذَابَ الألِیمَ) (٢٠١)

تا  عذاب  دردناک  را  (‌و  مجازات  شدیدی  را  که  بدان  بیم  داده  شده  بودند)  می بینند.

(فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) (٢٠٢)

عذاب‌،  ناگهان  گریبانگیر  ایشان  می‏‎گردد،  به  گونه‌ای  که  نمی‌فهمند (‌چگونه  و  از  کجا  سر رسیده  است(.

برخی  از  آنان  عملاً  بر  این  وضع  و  حال  می‌مانند  تا  با  کشته  شدن  یا  مردن  به  درود  این  زمین  می‌گویند،  و  در  آن  دم  به  عذاب  دردناک  ‌گرفتار  می‌آیند  ...  تنها  در  این  لحظه  است  ‌که  بیدار  می‌گردند  و  از  غفلت  به   در  می آیند:

(فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ) (٢٠٣)

‌(به  هنگام  نزول  عذاب  فریاد  برمی‌آورند)  و  می‌گویند:  آیا  به  ما  مهلتی  و  فرصتی  داده  می‌شود؟‌!  (‌آخر  اکنون  همه  چیز  را  می‌دانیم  و  سخت  پشـیمانیم  و  گوش  به  فرمانیم‌!  مگر  چنین  چیزی  ممکن  است‌؟‌!).

آیا  به  ما  تا  وقت  دیگری  فرصتی  و  مهلتی  داده  می‌شود،  تا  جبران‌  گذشته‌ها  کنیم  و  راه  صلاح  و  فلاح  درپیش  بگیریم‌؟‌!  هرگز! هرگز!  چنین  فرصتی  و  مهلتی  بدیشان  داده  نمی‌شود!

آنان  با  شتاب  فرا  رسیدن  عذاب  خـدا  را  درخواست  می‌کردند،  ولی  از  راه  تمسخر  و  بی شرمی.  گول  ‌کالاها  و  نعمتهائی  را  خورده  بودند  کـه  داشـتند  و  در  آن  غوطه  می‌خوردند.  این  کار  احساس  ایشان  را  کودن  می‌کرده‌  است‌،  و  آنان  را  به  گونه‌ای  درمی آورده  است ‌که  بد  می‌دیدند  از  میان  این  ‌کالاها  و  نعمتها  به  سـوی  عذاب  و  عقاب  بار  سفر  بربندند  و  بدان  بـیفتند  و  به  ‌کیفر  برسند.  کارشان  به  کار  ثروتمندان  و  صاحبان  نعمت  و  قدرت  می‌ماند  که  کم‌تر  به  دلهایشان  می‌گذرد  این  همه  ثروت  و  نعمت  پایان  بپذیرد  و  زوال  بگیرد. کم‌تر  تصوّر  می‌کنند  که  ثروت  و  نعمت  دگرگون  ‌گردد  و  تخت  و  بخت  واژگون  بشود.  روند  قرآنی  در  این  جا  از  این  غفلت  آنان  را  بیدار  می‌گردانـد،  و  وضع  و  حـالی  را  بـه  تصویر  می‌کشد  که  دارند  و  برآنند  در  آن  زمان  ‌که  عذابی  بدیشان  می‌رسد  که  با  شتاب  فرا  رسـیدن  آن  را  درخواست  می‌کردند:

(أَفَبِعَذَابِنَا یَسْتَعْجِلُونَ (٢٠٤) أَفَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْنَاهُمْ سِنِینَ (٢٠٥) ثُمَّ جَاءَهُمْ مَا کَانُوا یُوعَدُونَ (٢٠٦) مَا أَغْنَى عَنْهُمْ مَا کَانُوا یُمَتَّعُونَ) (٢٠٧)

آیا درخواست  سرعت  گرفتن  و  جلو  افتادن  (‌نزول)‌ عذاب  ما  را  داشتند؟‌!  بگو  ببینیم،  اگر  ما  سالهای  دیگری  ایشان  را  (‌از  ایـن  زندگی  دنیا)  بهره‌مند  سـازیم  (‌و  بـا  خوشی  و  خرّمی  مدّت  دیگری  را  بسر  ببرند)‌،  سپس  عذابی  که  به  آنان  وعده  داده  می‌شود  دامنگیرشان  گردد،  این  تمتّع  و  بهره‌گیری  از  دنیا،  برای  آنان  چه  سودی  خواهد  داشت‌؟‌.

روند  قرآنی  تصویر  شتابگرانۀ  عذاب  درخواست  کردن  را  در  سوئی،  و  تحقّق  پیدا  کردن  و  فرا  رسیدن  موعد  عذاب  را  در  سوی  دیگری  قرار  مـی‌دهد  به  ناگاه  سالهای  خورداری  از  ثروت  و  نعمت  پایان  می‌پذیرد  و  از  میان  می‌رود  انگار  که  نبوده  است‌.  دیگر  ثروت  و  نعمت  و  قدرت  و  قوّت ‌کم‌ترین  سودی  بدیشان  نمی‌رساند،  و  عذابشان  را  تخفیف  نمی‌دهد  و  سبک  نمی‌گرداند.

-         در  حدیث  صحیح  آمده  است‌:

(یؤتى بالکافر فیغمس فی النار غمسة , ثم یقال له:هل رأیت خیرا قط ? هل رأیت نعیما قط ? فیقول:لا والله یا رب . ویؤتى بأشد الناس بؤسا کان فی الدنیا , فیصبغ فی الجنة صبغة , ثم یقال له:هل رأیت بؤسا قط ? فیقول:لا والله یا رب ...)

کافر  را  می‌آورند  و  او  را  یک  بار  به  آتش  فرو  می‌برند،  سپس  بدو  گفته  می‌شود:  آیا  هرگز  خوبی  و  خوشی  دیده‌ای‌؟  آیا  هرگز  نعمت  و  لذّت  دیده‌ای‌؟  خواهـد  گفت‌:  پروردگارا!  به  خدا  سوگند  نه‌!  کسی  را  می‌آورند  که  در  دنیا  فقیرترین  و  بیچاره‌ترین  مردمان  بوده  است‌،  او  را  یک  بار  به  بهشت  می‌برند.  سپس  بدو  گفته  می‌شود:  آیا  هرگز  فقر  و  بیچارگی  دیده‌ای‌؟  خواهد  گفت‌:  پروردگارا!  به  خدا  سوگند  نه‌!

آن  گاه  روند  قرآنی  مردمان  را  بیم  می‌دهد  که  ترساندن‌،  دیباچۀ  نابود  شدن  است‌،  و  مهربانی  خدا،  مقتضی  این  اسبت  که  شهری  و  دیاری  را  نابود  نسازد  مگر  این  که  به  آنجا  قبلًا  پیغمبری  را  بفرستد  و  او  ساکنان  آنجا  را   با  دلائل  ایمان  تذکّر  دهد  و  یادآوری  کند: 

(وَمَا أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ إِلا لَهَا مُنْذِرُونَ (٢٠٨) ذِکْرَى وَمَا کُنَّا ظَالِمِینَ) (٢٠٩)

ما  اهل  هیج  شهر  و  دیاری  را  هلاک  نکرده‌ایم‌،  مگر  این  که  بیم  دهندگانی  (‌از  پیغمبران‌)  داشته‌اند  (‌و  قبلاً  بـه  میان  ایشان  رفته‌اند  و  به  اندرز  و  رهنمودشان  برخاسته‌اند  و  آنان  را  به  اوامر  و  نواهی  خدا  آشنا  ساخته‌اند)‌.  تا  متذکّر  شوند  و  بیدار  گردند.  ما  هرگز  ستمگر  نبوده‌ایم  (‌تا  پیش  از  ارسال  پیغمبران  و  اتمام  حجّت  بر  مردمان‌،  ایشان  را  عذاب  دهیم‌).

خداوند  عهد  و  پیمان  فطری  از  انسانها  گرفته  است  ‌که  او  را  به  یگانگی  بپرستند  و  تنها  برای  او  عبادت  بکنند.  فطرت  خود  به  خود  وجود  آفریدگار  یگانه  را  احساس  می‌کند  مادام ‌که  تباه  و  منحرف  نشده  باشد^[1]‌.  دلائل  ایمان  در  جهان  پخش  و  پراکنده  است  و  همۀ  آنها  بیانگر  وجود  آفریدگار  یگانه  هستند.  هرگاه  مردمان  عهد  و  پیمان  فطرت  را  فراموش  کرده‌اند،  و  از  دلائل  ایـمان  غافل  شده‌اند،  بیم  دهنده‌ای  آمده  است  و  آنان  را  به  چیزی  تذکّر  داده  است  و  یادآوری  کرده  است  که  آن  را  فراموش  نموده‌اند،  و  ایشان  را  بیدار  ساخته  است  و  متوجّه  چیزی  کرده  است  که  از  آن  غافل  مانده‌اند. 

آن را ابن‌کثیر در تفسیر خود ذکر کرده است و گـفته است‌: (‌از جـملۀ احادیث صحیح است‌).

رسالت  یادآوری  است  و  فراموش ‌کنندگان  را  یادآور  می‌شود  و تذکّر  می‌دهد  و  بیدارشان  و  هوشیارشان  می ‌گرداند.  این  هم  افزون  بر  دادگری  و  مهربانی  است‌. 

(وَمَا کُنَّا ظَالِمِینَ) (٢٠٩)

ما  هرگز  ستمگر  نبوده‌ایـم‌.

ما  هرگز  ستمگر  نبوده‌ایم  در  این‌  که  شهرها  و  نواحی  را  پس  از  تذکّر  و  یادآوری  با  عذاب  و  هلاک‌  کیفر  داده‌ایم  و  نابودشان  کرده‌ایم‌.  چه  عذاب  و  هلاک  ‌کیفر  برگشتن  از  خطّ  سیر  هدایت  و  دوری ‌گزیدن  از  برنامۀ  یقین  و  باور   است.

  *

سپس  روند  قرآنی  ‌گردش  و  چرخش  تازه‌ای  را  دربارۀ  قرآن  مجید  می‌آغازد:

(وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیَاطِینُ (٢١٠) وَمَا یَنْبَغِی لَهُمْ وَمَا یَسْتَطِیعُونَ (٢١١) إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ )(٢١٢)

این  قرآن  را  شیاطین  فرو  نیاورده‌اند  (‌و  بلکه  جبرئیل  آن  را  فرو  آورده  است‌.  اصلاً  این  کار)  ایشان  را  نسزد،  و  توانائی  (‌چنین  کاری  را)  ندارند. قطعاً  ایشان  از  گوش  فرا دادن  (‌به  فرشتگان  و  دریافت  پیام  آسمانی  از  ایشان)‌  محروم  و  برکنارند.

در  گردش  و  چرخش  پیشین‌،  روند  قرآنی  مقرّر  داشت  ‌که  قرآن  از  سوی  پروردگار  جهانیان  نازل  گردیده  است‌،  و  روح  الامین  جبرئیل  آن  را  فرود  آورده  است‌.  از  دروغ  نامیده  شدن  قرآن  توسط  مشرکان‌،  سخن  به  درازا  کشید،  و  از  شتاب  ورزیدن  ایشان  برای  نزول  عذابی  سخن  رفت  که  قرآن  آنان  را  بدان  بیم  می‌داد...  هان‌!  هم  اینک  یزدان  ادّعای  دیگر  آنان  را  نفی  می‌کند.  ایشان  ادّعاء  می‌کردند  که  شیاطین  قرآن  را  به  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم   الهام  می‌کنند،  بدان‌  گونه  ‌که  مطالب  دیگری  را  به  ‌کاهنان  الهام  می‌نمایند. کاهنان  به  گمان  خود  شیاطین  اخبار  غیبی  را  برایشان  می‌آورند،  و  اخبار  غیبی  را  می‌شنوند  و  به  گوش  ایشان  می‌رسانند.

شیاطین  را  نسزد  که  همچون  قرآنی  را  بیاورند.  شیاطین  را  نسزد  که  به  وحی  یزدان  گوش  فرا  دهند  و  قرآن  را  بشنوند  و  آن  را  بدو  برسانند.  بلکه  روح  الامین  قرآن  را  با  اجازۀ  پروردگار  جهانیان  نازل  می‌کند،  و  همچون  کاری  در  توان  شیاطین  نیست‌.

* 

روند  قرآنی  در  این  جا  رو  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌می‌کند  و  او  را  از  شرک  برحذر  می‌دارد  -  هر  چند  که  او  از  همه  کس  از  شرک  دورتر  است  -  این‌کار  بدان  خاطر  است  که  دیگران  خویشتن  را  نپایند  و  بسی  از  شرک  دوری  نمایند.  قرآن  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  موظّف  می‌کند  که  وابستگان  و  خویشان  نزدیک  خود  را  بترساند.  و  بدو  دستور  می‌دهد  برخدا  توکّل  نمـاید،  خدائی‌  که  پیوسته  او  را  می‌پاید  و  در  پناه  خود  می‌دارد:

(فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ (٢١٣) وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الأقْرَبِینَ (٢١٤) وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (٢١٥) فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ (٢١٦) وَتَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ (٢١٧) الَّذِی یَرَاکَ حِینَ تَقُومُ (٢١٨) وَتَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (٢١٩) إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٢٢٠)

بجز  خدا  معبودی  را  به  فریاد  مخوان  و  پرستش  مکن‌،  که  (‌اگر  چنین  کنی‌)  از  زمرۀ  عذاب  شوندگان  خواهی  بود.  خویشاوندان  نزدیک  خود  را  (‌از  شرک  و  مخالفت  با  فرمان  پروردگار)  بترسان  (‌و  آنان  را  به  سوی  توحید  و  دادگری  فراخوان‌)‌.  و  بال  (‌محبّت  و  موّدت‌)  خود  را  برای  مؤمنانی  که  از  تو  پپروی  می‌کنند  بگستران‌.  و  اگر  آنان  (‌که  خویشان  تو  می‌باشند)  از  فرمان  تو  سرکشی  کردند،  بگو:  من  از  کار  شما  بیزارم  (‌و  شما  را  دوست  نمی‌دارم‌)‌.  و  بر  خدای  چیره  و  مهربان  توکّل  کن‌،  آن  خدائی  که  تو  را  می‌بیند  بدان  گاه  که  (‌برای  نماز  تهجّد)  برمی‌خیزی  ،  و  (‌همچنین  می‌بیند)  حرکت  (‌قیام  و  رکوع  و  سجود  و  نشست  و  برخاست‌)  تو  را  در  میان  (‌صف  جماعت‌)  سجده  برندگان  چرا  که  او  بس  شنوا  و  آگاه  است.

وقتی‌  که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   با  عذاب  شوندگان  به  عذاب  تهدید  می‌گردد،  اگر  با  خدا  معبود  دیگری  را  فریاد  دارد  و  بپرستد  -  هر  چند  که  چنین  چیزی  محال  است‌،  ولی  فرض  می‌شود  اگر  چنین  شود  -  پس  حال  دیگران  چگونه  خواهد  بود  اگر  چنین  ‌کنند  و  چنین  روند؟  چگونه  دیگران  اگر  همچون  ادّعائی  بکنند،  از  عذاب  و  عقاب  نجات  ییدا  می‌کنند؟‌!  از  کسی  جانبداری  نمی‌شود.  عذاب  و  عقاب  حتّی  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  دور  نمی‌شود،  اگر  مرتکب  این  گناه  بزرگ  شود!

قرآن  بعد  از  بیم  دادن  خود  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   او  را  موظّف  به  بیم  دادن  وابستگان  و  خویشاوندان  خویش  می‌سازد،  تا  این  کار  درس  عبرتی  بری  دیگران  گـردد.  بیگانگان  متوجّه  شوند  که  حتّی  وابستگان  و  خویشاوندان  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   تهدید  به  عذاب  و  عقاب  می‌شوند  اگر  بر  شرک  بمانند  و  ایمان  نیاورند:

(وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الأقْرَبِینَ) (٢١٤)

خویشاوندان  نزدیک  خود  را  (‌از  شرک  و  مخالفت  با  فرمان  پروردگار)  بترسان  (‌و  آنان  را  به  سوی  توحید  و  دادگری  فراخوان‌).

بخاری  و  مسلم  روایت  کرده اند و  گفته‌اند:  وقتی  ‌که  این  آ‌یه  نازل‌  گردید،  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   بالای‌  کوه  صفا  رفت  و  فریاد  برآورد:

(یا صباحاه !).

آهای  (‌مردمان‌!)  بامدادان  (‌تاخت  و  تاز  است‌،  بشتابید  و  خویشتن  را  از  دشمنان  بپائید!).

یکی  خودش  می‌آمد.  دیگری  کسی  را  می‌فرستاد  تا  ببیند  چه  خبر  است‌.  مردمان  در  خدمت  او  گرد  آمدند. 

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرمود:

(یا بنی عبد المطلب . یا بنی فهر . یا بنی لؤی . أرأیتم لو أخبرتکم أن خیلا بسفح الجبل ترید أن تغیر علیکم صدقتمونی ?)

ای  فرزندان  عبدالمطلب‌!  ای  فرزندان  فهر!  ای  فرزندان  لوی‌!  آیا  اگر  به  شما  خبر  دهم  که  لشکریانی  در  دامنۀ  کوه  هستثد  و  می‌خواهند  په  شما  حمله  کنند،  آیا  مرا  تصدیق  می‌کنید  و  راستگو  می‌دانید؟‌.

گفتند  :  بلی  ...  فرمود:

(فإنی نذیر لکم بین یدی عذاب شدید).

من  بیم  دهندۀ  شما  هستم‌.  رویاروی  من  عذاب  سختی  قرار  گرفته  است  (‌آن  اندازه  نزدیک  است  که  هـر  آن  به  انسان  برسد  .(

ابولهب ‌گفت:  از  همین  حالا  تا  غروب  مرگت  باد!  آیا  ما  را  برای  این  کار  دعوت  کرده‌ای  و  به  فریاد  خوانده‌ای؟! 

خداوند  نازل  فرمود:

(تبت یدا أبی لهب وتب . . .).

نابود  باد  ابولهب‌!  و  حتماً  هـم  نابود  می‌گردد. (‌مسد/1)

مسلم  با  اسنادی‌  که  د‌ارد  به  نقل  از  عائشه  رضی الله عنه  روایت  کرده  است  که  گفته  است‌:  وقتی  که (وأنذر عشیرتک الأقربین) نازل  شد،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم برخاست  و  فرمود:

(یا فاطمة ابنة محمد . یا صفیة ابنة عبد المطلب . یا بنی عبد المطلب . لا أملک لکم من الله شیئا . سلونی من مالی ماشئتم).

ای  فاطمه  دختر  محمّد!  ای  صفیه  دختر  عبدالمطلب‌!  ای  پسران  عبدالمطلب‌!  من  برای  شما  در  پیشگاه  خدا  نمی‌توانم  کاری  بکنم‌.  از  دارائیم  هر  چه  می‌خواهید  از  من  بخواهید.

مسلم  و  ترمذی  با  استناد  به  ابوهریره  روایت  کرده‌اند که  او  گفته  است‌:  هنگامی  که  این  آیه  نازل  ‌گردید،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌قریشیان  را  به  طور  عام  و  خاص  دعوت ‌کرد  و  فرمود:

(یا معشر قریش أنقذوا أنفسکم من النار . یا معشر بنی کعب أنقذوا أنفسکم یا فاطمة بنت محمد أنقذی نفسک من النار . فإنی والله لا أملک لکم من الله شیئا . إلا أن لکم رحما سأبلها ببلالها).

ای  گروه  قریش  خویشتن  را  از  آتش  برهانید.  ای  گروه  بنی  کعب  خویشتن  را  از  آتش  برهـانید.  ای  فاطمه  دختر  محمّد  خویشتن  را  از  آتش  برهان‌.  زیرا  مـن  به  خدا  سوگند  در  پیشگاه  خدا  برای  شما  نمی‌توانم  کاری  بکنم‌.  تنها  کاری  که  از  دست  من  ساخته  است  این  است  که  شما  صلۀ  رحمی  دارید  و  آن  را  چنان  که  باید  به  جای  خواهم  آورد.

این  احادیث  و  احادیث  دیگری  روشن  می‌نمایند  که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم چگونه  فرمان  یزدان  را  دریافت  ‌کرده  است‌،  و  چگونه  آن  را  به  خویشاوندان  و  نزدیکان  خود  رسانده  است  و  ابلاغ  فرموده  است‌،  و  از  کار  و  بار  ایشان  دست  شسته  ‌است‌،  و  آنان  را  دربارۀ  امور  آخرت  به  خدای  واگذار  نموده  است  و  سپرده  است‌،  و  برایشان  روشن  نموده  است  ‌که  خویشاوندی  آنان  با  او  سودی  به  حالشان  ندارد  هرگاه  عمل  ایشان  بدیشان  سود  نرساند.  بدیشان  اعلام  فرمود که  او  که  پیغمبر  خدا  است  برای  آنان  در  پیشگاه  خدا  نمی‌تواند  کاری  بکند...  اسلام  این  است‌،  کاملاً  روشن  و  آشکار  است‌.  اسلام  میان  خدا  و  بندگانش  واسطه‌گری  و  میانجیگری  را  نمی‌پذیرد،  حتّی  اگر  این  واسطه‌گـری  و  مـیانـگری  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بزرگوار  آفریدگار  باشد.

یزدان  همچنین  برای  پیغمبرش  روشن  ‌گرداند  که  چگو‌نه  با  مؤمنانی  رفتار  کند  که  دعوت  خدا  را  تـوسّط  او  می‌پذیرند  و  بدا‌ن  گردن  می‌نهند:

(وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) (٢١٥)

بال  (‌محبّت  و  مودّت‌)  خود  را  برای  مؤمنانی  که  از  تو  پیروی  می‏‎کنند  بگستران‌.

مراد  از  گستراندن  بال‌،  نرمخوئی  و  فروتنی  و  مهربانی  است  ‌که  به  صورت  محسوس  و  مجسّم  بیان‌  گردیده  است‌.  شکل  ‌گستراندن  بال  لطف  و  مهربانی  تشبیه  شده  است  به ‌کار  پرندگان  بدان‌ گاه  ‌که  می‌خواهند  فرود  آیند  و  بالهای  خود  را  پهن  می‌کنند  و  می‌گسترند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  نیز  در  طول  زندگی  خود  با  مؤمنان  چنین  بود.  اخلاق  او  قرآن  بود.  او  ترجمۀ  زندۀ  ‌کاملی  برای  قرآن  مجید  بود.

همچین  یزدان  برای  او  روشن  فرمود که  چگونه  با  سرکشان  رفتار  بکند  و  کار  و  بارشان  را  به  پروردگارشان  واگذار  نماید،  و  از  کارهائی  که  کنند  خویشتن  را  کنار  و  پاک  نماید:

(فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ) (٢١٦)

اگر  آنان  (‌کـه  خویشان  تو  می‌باشند)  از  فرمان  تو  سرکشی  کردند،  بگو:  من  از  کار  شما  بیزارم  (‌و  شـما  را  دوست  نمی‌دارم‌).

وضع  در  مکّه  این  چنین  بود،  پیش  از  این  ‌که  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  دستور  داده  شود  با  مشرکان  بـجنگد.

آن‌گاه  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   ‌را  متوجّه  پروردگارش  می‌گرداند،  پروردگاری  ‌که  پیوسته  او  را  می‌پاید  و  درکنف  حمایت  و  رعایت  تنگاتنگ  خود  می‌دارد:

(وَتَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ (٢١٧) الَّذِی یَرَاکَ حِینَ تَقُومُ (٢١٨) وَتَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (٢١٩) إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٢٢٠)

بر  خدای  چیره  و  مهربان  توکّل  کن‌،  آن  خدائی  که  تو  را  می‌بیند  بدان  گاه  که  (‌برای  نماز تهجّد)  برمی‌خیزی  ،  و  (‌همچنین  می‌بیند)  حرکت  (‌قیام  و  رکوع  و  سجود  و  نشست  و  برخاست‌)  تو  را  در  میان  (‌صف  جماعت‌)  سجده  برندگان،  چرا  که  آو  بس  شنوا  و  آگاه  است‌.

ایشان  را  رها  کن  و  به  سرکشی  خـودشان  بسپار.  از  اعمالشان  بیزاری  جوی،  و  رو  به  پروردگار  خود  کن  و  بر  او  تکیه  کن‌.  در  همۀ  ‌کارهایت  از  او  یاری  بخواه‌،  و  مدد  بجوی‌.  قرآن  یزدان  سبحان  را  در  این  سوره  با  دو  صفت  مکرّر  توصیف  می‌کند  که  عزّت  و  رحمت  است‌.  سپس  به  دل  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  احساس  انس  و  الفت  و  نـزدیکی  و  قربت  می‌اندازد.  پروردگارش  او  را  در  حال  ایستادن  انفرادی  برای  نماز  می‌بیند،  و  او  را  در  صفهای  نماز  جماعت ‌که  همگان  به  سجده  افتاده‌اند  هم  می‏‎بیند.  او  را  یگانه  و  تنها  می‏‎بیند،  و  او  را  در  میان  جمع  نمازگزاران  هم  می بیند،  بدان‌گاه  ‌که  به  سر  و  سامان  دادن  و  نظم  و  نظام  بخشیدن  و  امامت  آنان  می‌پرد‌ازد،  و  بدان‌گاه  ‌که  در  میانشان  می‌آید  و  می‌رود.  حرکات  و  سکنات  او  را  می‌بیند.  خطراتی  که  بر  دلش  می‌گذرد،  و  دعاهائی ‌که  بر  زبانش  می‌رود،  خدا  یکسان  همۀ   آنها  را  می‌شنود:

(إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٢٢٠)

او  بس  شنوا  و  آگاه  است‌.

در  تعبیر  سخن  بدین  شیوه  و  بدین ‌گونه‌،  انس  و ا‌لفتی  با  رعایت  و  عنایت  و  قرب  و  منزلت  و  ملاحظه  و  مشاهده  است‌.  بدین  منوال  و  بر  این  روال  پیغمبر  صلّی الله ععلیه و آله و سلّم  احساس  می‌کرد  که  درکنف  حمایت  پروردگارش‌،  و  در  جوار  و  قرب  آفریدگارش  است‌.  او  در  فضای  این  انس  و  الفت  آسمانی  می‌زیست‌.

*

واپسین  چرخش  و  گردش  در  سوره‌  آن  هم  پیرامون  قرآن  است‌.  چرخش  و   گردش  نخستین  تأکید  شد  که  قرآ‌ن  از  سوی  پروردگار  جهانیان  نازل  گر‌دیده  است  و  روح‌الامین  آن  را  با  خود  به  زمین  آورده  است‌.  در  دومین  چرخش  و  گردش  نفی  شد  این ‌که  شیاطین  آن  را  نازل  کرده  باشند. این  بار  هم  مقرّر  می‌شود  که  شیاطین  پیش  افرادی  همچون  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌نازل  نمی‌شوند.  و  در  امانت  و  صدق  و  صلاح  بـرنامۀ  او  دخـالت  نمی‌توانند  بکنند.  بلکه  شیاطین  به  پـیش  دروغگویان  بزهکار  و  کاهنان  گمراهی  می‌روند  که  پیامهای  شیاطین  را  دریافت  می‌کنند  و  آنها  را  با  بزرگ  نمائی  و  بیم  دادن  و  به  هراس  افکندن  پخش  می‌کنند  و  اشاعه  می‌دهند: 

(هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیَاطِینُ (٢٢١) تَنَزَّلُ عَلَى کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (٢٢٢) یُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَکْثَرُهُمْ کَاذِبُونَ) (٢٢٣)

آیا  به  شـما  خبر  بدهم  شیاطین  بر  چه  کسی  نازل  می‌شوند  (‌و  القاء  وسوسه  می‌کنند؟‌)  بر  کسانی  نازل  می‌گردند  که  کذّاب  و  بس  گناهکار  باشند.  (‌چرا  که  کاهنان  و  غیبگویان  دروغزن  و  پلشت  می‌باشند.  به  شیاطین‌)  گوش  فرا  می‌دهند  و  بیشترشان  دروغگویند  (‌و  از  پیش  خود  چیزهائی  بـه  هم  می‌بافند).

در  میان  عربها  کاهنان  و  غیبگویانی  بودند. آنان  گمان  می‌بردند  که  جنّیان  اخبار  را  برایشان  می‌آورند.  مردمان  بدیشان  پناه  می‌بردند  و  به  غیبگوئیهایشان  باور  و  اعتماد  می‌کردند.  اکثر  آنان  دروغزن  بودند.  بـاور  بدیشان‌،  راه  افتادن  به  دنبال  گمانها  و  دروغها  بود.  بـه  هر حال  ‌کاهنان  و  غیبگویان  به  سوی  هدایت  نمی‌خواندند  و  راهیاب  نمی‌کردند،  و  دیگران  را  به  تقوا  و  پرهیزگاری  دستور  نمی‌دادند،  و  به  سوی  ایمان  دعوت  نمی‌کردند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   از  زمرۀ  ایشان  نبوده  است‌،  چون  مردمان  را  با  این  قران  به  راه  راست  و  استوار  دعوت  می‌فرموده  است‌.

گاهی  دربارۀ  قرآن  می‌گفتند:  قـرآن  شعر  است‌.  گاهی  دربارۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌گفتند:  او  شاعر  است‌.  ایشان  سرگردان  بودند  و  نمی‌دانستند  چگونه  با  سخنی  رویاروی  شـوند  که  همانند  و  همسانی  بری  آن  نمی‌شناسند،  سخنی‌  که  به  دلهای  مردمان  فرو  می‌رود  و  بر  دلها  می‌نشیند،  و  احساسات  ایشان  را  تکان  می‌دهد،  و  بر  ارادۀ  آنان  غلبه  می‌کند  از  جائی  و  به  ‌گونه ای  ‌که  نمی‌توانند  آن  را  برگردانند.

قرآن  آمده  است  و  در  این  سوره  برای  ایشان  بیان  داشته  است  که  از  اساس  برنامۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  برنامۀ  قرآن‌،  جدای  از  برنامۀ  شعراء  و  برنامۀ  شعر  ا‌ست‌.  این  قرآ‌ن  بر  راستای  راه  روشنی  استوار  می‌ماند  و  به  پیش  می‌رود،  و  مردمان  را  به  سوی  هـدف  مشخّص  و  معینّی  فرامی‌خواند،  و  در  راه  راست  به  سـوی  این  هدف  مشخّص  و  معیّن  سیر  و  حرکت  می‌کند.  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  امروز  چیزی  نمی‌گوید  که  فردا  آن  را  نفی  و  نقض  گرداند،  و  از  هواها  و  انفعالهای  دگرگون  شونده  و  متغیر  پیروی  نمی‌کند.  بلکه  او  بـر  دعوت  آسمانی  پـای  می‌فشارد،  و  بر  عقیدۀ  الهی  ماندگار  می‌ماند،  و  برابر  برنامۀ  راست  و  درستی  به  پیش  می‌رود‌،  و  راهی  را  می  سپرد که  ‌کجی  و  کژی  و  پیچ  و  خمی  در  آن  نیست‌.  ولی  شعراء  چنین  نیستند.  شـعراء  اسیران  انفعالها  و  عاطفه‌های  دگـرگون  شـونده  و  متغیرند.  احساساتشان  بر  آنان  فرمانروائی  می‌کند،  و  ایشان  را  به  تعبیر  از  آن  انفعالها  و  عاطفه‌ها  می‌راند،  هر گونه ‌که  بوده  و  باشند.  چیزی  را  در  لحظه‌ای  سیاه  می‌بینند  و  در  لحظۀ  دیگری  آن  را  سفید  مـی‌یابند!  خشنود  می‌گردند  سخنی  می‌گویند،  و  خشمگین  می‌گردند  سخن  دیگری  را  بـیان  می‌دارند.  گذشته  ا‌ز  اینها  شعراء  دا‌رای  مزاجهائی  هستند  که  بر  حال  و  احوالی  پایدار  و  ماندگار  نمی‌مانند!

گذشته  از  اینها،  شعراء  دنیاهائی  از  وهـم  و  گمان  را  می‌آفرینند  و  در  آن  دنیاهای  انگاره‌ای  زندگی  می‌کنند.  کارها  و  نتیجه‌هائی  را  در  جهان  خیال  می‌انگارند،  و  آن  گاه  کارها  و  نتیجه ها  را  حقیقت  واقعی  می‌پندارند  و  از  آنها  متأثّر  می‌شوند.  این  است ‌که  اهتمام  و  توجّهشان  به  واقعیّت  چیزها  کم  می‌گردد،  زیرا  آنان  در  جهان  خیال  خود  واقعیّت  دیگری  را  می‌آفرینند  و  مطابق  آن  می‌زیند!

ولی‌  کسی‌  که  دارای  دعوت  مقرّر  و  معیّن  است  چنین  نیست‌،  آن  صاحب  دعوتی‌  که  می‌خواهد  دعوت  مقرّر  و  معیّن  خویش  را  در  جهان  واقعیّت  و  در  جهان  مردمان  تحقّق  بخشد  و  پیاده   کند.  زیرا  صـاحب  دعوت  دارای  هدفی  و  برنامه‌ای  و  راهی  است‌. او  در  راه  خود  برابر  برنامۀ  خویش  به  سوی  هدف  خویشتن  می‌رود،  با  چشمان  بازی‌،  و  با  دل  هوشیاری‌،  و  با  خرد  بیداری.  به  وهم  و  گمان  خشنود  نمی‌شود،  و  با  رویاها  نمی‌زید،  و  به  خوابهای  شیرین  بسنده  نمی‌کند،  بدان‌ گونه  ‌که  تبدیل  به  واقعیّت  در  جهان  مردمان  گردد.

برنامۀ  پیغمبر  برنامۀ  شعراء  مختلف  و  متفاوت  است‌.  در  این  باره  شکّ  و  شبهه‌ای  نیست‌،  چه  کار  روشن  و  آشکار  است‌:

(وَالشُّعَرَاءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ (٢٢٤) أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وَادٍ یَهِیمُونَ (٢٢٥) وَأَنَّهُمْ یَقُولُونَ مَا لا یَفْعَلُونَ )(٢٢٦)

سرگشتگان  و  گمراهان  از  شعراء  پیروی  می‌کنند.  مگر  نمی‌بینی  که  آنان  به  هر  راهی  بی‌هدف  پا  می‏‎گذارند  (‌و  غرق  تخیّلات  و  تشبیهات  شاعرانۀ  خـویش  بوده  و  در  بند  منطق  و  استدلال  نمی‌باشند؟‌)  و  این  که  ایشان  چیزهائی  می‏‎گویند  که  خودشان  انجام  نمی‌دهند  و  بدانها  عمل  نمی‌کنند.

شعراء  از  مزاج  و  از  خواست  دل  پیروی  می‌کنند،  بدین  خاطر  گمراهان  و  سرگشتگان  و  شیفتگان  خواستهای  دل  از  ایشان  پیروی  می‌نمایند،  آن  کسانی  نه  برنامه‌ای  دارند  و  نه  هدفی‌.

شعراء  به  هر  راهی  از  راه‌های  احساس  و  تصوّر  و  گفتار  پای  می‌گذارند،  برابر  انفعالی  که  در  لحظه‌ای  از  لحظات  بر  اثر  فشار  مؤثّری  از  مؤثّرها  بر  آنان  چیره  می‌شود  و  غلبه  پیدا  می کند..

شعراء  چیزهائی  می‌گویند  که  خودشان  بدانها  عمل  نمی‌کنند.  زیرا  آنان  در  جهانهائی  زنـدگی  می‌کنند  که   آفریده  و  پروردۀ  خیالبافیها  و  احساسهای  خودشان  است‌،  و  آن  جهانها  را  بر  واقعیّت  زندگی  ترجیح  می‌دهند،  واقعیّتی  که  از  آن  خوششان  نمی‌آید!  بدین  جهت  چیزهای  زیادی  را  می‌گویند  و  بدانها  عمل  نمی‌کنند،  چون  با  آنها  در  آن  جهانهای  انگاره‌ای  زیسته‌اند،  و  آن  جهانها  نه  واقعیتّی  و  نه  حقیقتی  در  دنیای  دیدنی  مردمان  دارد!

سرشت  اسلام  -  اسلامی که  برنامۀ  ‌کامل  زندگی  است  و  آماده  اجراء  در  واقعیّت  حیات  است‌،  و  حرکت  سترگی  در  دلها  و  درونهای  نهان  و  پنهان‌،  و  در  اوضاع  و  احوال  آشکار  و  پیدا  است  -  با  سرشت  شعراء  بدان گونه  ‌که  انسانها  آن  را  شناخته‌اند،  اغلب  سر  سازگاری  ندارد.  زیرا  شاعر  خوابهای  شیرینی  را  در  ذهن  خود  ترتیب  می‌دهد  و  بدانها  بسنده  می‌کند.  ولی  اسلام  می‌خواهد  خواب‏های  شیرین  را  پیاده  ‌کند  و  تحقّق  بخشد  و  در  راه  پیاده  ‌کردن  و  تحقّق  بخشیدن  آنها  به  کار  و  تلاش  می‌ایستد،  و  احساسات  و  عـواطف  را  جملگی  تغییر  می‌دهد،  تا  در  جهان  واقع‌،  آن  نمونۀ  والا  را  تحقّق  بخشند  و  پیاده  کنند.

اسلام  از  مردمان  می‌خواهد  با  حقائق  واقعیّت  رویاروی  شوند،  و  از  آن  حقائق  نگریزند  و  به  جهان  خیالبافیهای  سرگردان‌  کننده  پناه  نبرند.  اگر  حقائق  واقعیت  مورد  پسند  ایشان  نبود  و  با  مذاق  ایشان  نساخت‌،  و  با  برنامه‌ای  ‌که  اسلام  آنان  را  بدان  وادار  می‌کند  سر  سازگاری  نداشت‌،  اسلام  ایشان  را  به  تغییر  آن  حـقائق‌،  و  پیاده‌کردن  برنامه‌ای  تشویق  و ترغیب  می‌کند  که  می‌خواهد  و  اراده  می نماید.

بدین  خاطر  دیگر  اثری  از  خوابها  و  رویاهای  شـیرین  خیال  انگیزی  نیست‌  که  بال  و  پر  گیرند  و  نیروی  انسانها  را  هرز  می‌برند  و  هدر  می‌دهند.  چه  اسلام  نیروی  انسانها  را  در  راه  پیاده  کردن  خوابها  و  رویاهای  والا،  برابر  برنامۀ  بزرگ  و  سترگی  که  دارد،  به  کار  می‌گیرد.

با  وجود  همۀ  این  چیزها،  اسلام  با  شعر  و  هنر  به  خـاطر  شعر  و  هنر  بودن  نمی‌رزمد  و  سر  ستیز  ندارد،  همان  ‌گونه  که  از  ظاهر  واژه‌ها  درک  و  فـهم  می‌شود.  بلکه  با  برنامه‌ای  می‌رزمد  و  بر  ستیز  دارد  که  شعر  و  هنر  برآن  بوده  است  و  بر  آن  رفته  است‌.  یعنی  برنامۀ  هواها  و  انفعالهائی  ‌که  هیچ  گونه  قانون  و  ضابطه‌ای  برای  خود  ندارد،  و  برنامۀ  خوابها  و  رویاهای  خیالبافانة  سرگردان  کننده‌ای  که  صاحبان  خود  را  از  پیاده  نمودن  و  تحقّق  بخشـیدن  آنها  باز  می‌دارد.  ولی  زمانی  ‌که  روح  بر  برنامه  اسلامی  مستقرّ  شود،  و  با  تأثیرها  و  انگیزه‌های  اسلامی  در  قالب  شعر  و  هنر  پخته  و  رسیده  شو‌د،  و  در  همان  وقت  برای  پیاده‌  کردن  و  تحقّق  بخشیدن  این  احساسها  و  عاطفه‌های  والا  و  گرانبها  در  دنیای  واقعیّت  بـه  کار  و  تلاش  پردازد،  و  روح  تنها  به  آفرینش  جهانهای  خیالی  بسنده  نکند  و  در  آن  نزید،  و  به  ترک  واقعیّت  زندگی  نگوید  تا  زندگی  به  صورت  زشت  و  پلشت  و  آلوده  و  عقب  ماندۀ  خود  بماند  و  مردمان  را  در  گنداب  خود  مستغرق  کرداند...

زمانی که  روح  برنامۀ  ثابتی  داشته  باشد  و  به  سوی  هدف  اسلامی  رهسپار  شود...  زمانی  که  روح  به  دنیا  بنگرد  و  آن  را  از  دیدگاه  اسلام  ببیند،  و  در  پرتو  اسلام  به  زندگی  بنگرد،  و  آن‌گاه  از  اینها  به  صورت  شعر  و  هنر  تعبیر  کند...  زمانی  که  روح  این  چنین  باشد  و  بشود،‌ اسلام  شعر  را  دشمن  نمی‌دارد،  و  با  هنر  نمی‌جنگد  و  سر  مبارزه  ندارد،  چنان‌ که  از  ظاهر  واژگان  برمی‌آید.  قرآن  دلها  و  خردها  را  متوجّه  زبیائیهای  این  جهان  کرده  است‌،  و  دلها  و  خردها  را  به  پژوهش  و  نگرش  زوایا  و  خفایای  درون  نفس  بشری  ترغیب  و  تشویق  نموده  است‌.  هم  این  و  هم  آن‌،  مادۀ  شعر  و  خمیر مایۀ  هنر  است‌.  در  توقّفهائی  ‌که  هرگز  شعر  در  شفافیت  و  توجّه  خود  گذرش  بدان  زیبائیها  و  بدان  دلربائیها  نیفتاده  است  و  لحظه‌هائی  درکنار  آنها  نیارمیده  است‌.

بدین  جهت  قرآن  از  آن  وصف  عام  شعراء‌،  ‌کسانی  را  مستثنی  می‌کند:

(إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا).

مگر  شاعرانی  که  مؤمن  هستند  و  کارهای  شایسته  و  بایسته  می‌کنند  و  بسیار  خدا  را  یاد  می‌نمایند  (‌و  اشعارشان  مردم  را  به  یاد  خدا  می‌اندازد)  و  هنگامی  که  مورد  ستم  قرار  می‏‎گیرند  (‌با  این  ذوق  خویش  خود  را  و  سائر  مؤمنان  را)  یـاری  میدهند.

اینان  در  دائرۀ  آن  وصف  عام  قرار  نمی‌گیرند.  همچون  کسانی‌،  ایمان  آورده‌اند  و  دلهایشان  از  عقیده  لبریز  و  مالامال  شده  است‌،  و  زندگانیشان  بر  برنامۀ  اسلامی  ثابت  و  استوار گردیده  است‌.  و  کارهای  شایسته  و  بایسته ‌کرده‌اند  و  نیروها  و  توانهایشان  به  خطّ  سیر  کارهای  خوب  و  زیبا  افتاده  است  و  جـهت  پیدا  کرده  است‌،  و  به  تـصوّرها  و  رویاها  بسنده  ننموده‌اند،  و  هنگامی  ‌که  مورد  ستم  قرار  گرفته‌اند  خود  را  و  مؤمنان  را  یاری  داده‌اند  و  به  مبارزۀ  سراپا  شوری  پرداخته‌اند  و  تمام  تاب  و  توان  خویش  را  به  ‌کار  برده‌اند  تا  حقّ  را  یاری  دهند،  حقیّ  که  بدان  گرد‌ن  نهاده‌اند.

از  جملۀ  این  شعراء  کسانی  بوده‌اند  که  از  عقیده  و  از  صاحب  عقیده  در  گیرو  دار  پیکار  با  شرک  و  مشرکین  در  خود  روزگار  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  دفاع  کرده‌اند  و  به  مبارزه  پرداخته‌اند.  از  قبیل‌:  حسّان  پسر  ثابت‌،  کعب  پسر  مالک‌،  عبدالله  پسر  رواحه  -  رضی  الله  عنهم  -‌که  از  شعراء  انصار  بودند.  کسان  دیگری  هم  بودند،  مثل  عبدالله  پسر  زبعری  ،  و  ابوسفیان  پسر  حارث  پسر  عبدالمطلب  ‌که  در  زمان  جاهلیّت  خود  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  هجو  می‌کردند.  ولی  زمانی  که  اسلام  را  پذیرفتند،  اسلام  را  به ‌گونۀ  زیبائی  به  راه  بردند،  و  پیغمبر  خدا  را  مدح  کردند  و  از  اسلام  دفاع  نمودند.

در  حدیث  صحیح  آمده  است ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  حسّان  فرمود: 

(اهجهم - أو قال هاجهم - وجبریل معک).

هجوشان  کن‌-  یا  فرمود: به  هجوشان  پاسخ  بده  جبرئیل  با  تو  است‌.

عبدالرّحمن  پسر  کعب  از  پدرش  روایت‌  کرده  است‌  که  او  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  عرض  کرد:  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  شعراء  نازل  فرموده  است  آنچه  را  که  نازل  فرموده  است‌.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرمود:

(إن المؤمن یجاهد بسیفه ولسانه والذی نفسی بیده لکأن ما ترمونهم به نضح النبل).

مؤمن  با  شمشیرش  و  با  زبانش  جهاد  می‌کند.  سوگند  به  خدائی  که  جان  مـن  در  دست  قدرت  او  است‌،  انکار  واژه‌هائی  که  با  آنها  مشرکان  را  هجو  می‌کنید،  تیرهائی  است  که  به  سوی  دشمنان  پرتاب  می‌کنید.  (‌امام  احمد  آن  را  روایت  کرده  است‌).

گونه‌هائی‌  که  شعر  اسلامی  و  فنّ  اسلامی  در  قالب  آنها  تحقّق  می‌پذیرد  و  پیاده  می‌گردد  فراوان  است‌،‌  گذشته  از  این  شکلی  ‌که  طبق  مقتضیات  خود  به  وجود  آمده  است‌.  شعر  یا  هنر  را  این  بس  که  از  جهان‌بینی  اسلامی  دربارۀ  زندگی  در  زاویه‌ای  از  زوایای  آن  باشد،  تا  شعر  یا  هنری  باشد  که  اسلام  آن  را  می‌پسندد.

لازم  نیست‌  که  شعر  یا  هنر  برای  دفاع  یا  تشویق  و  ترغیب  باشد،  یا  برای  دعوت  مستقیم  به  اسلام‌،  یا  تمجید  و  تعریف  اسلام‌،  یا  مدح  و  ثنای  روزهای  پیروزی  و  روزهای  خوب  اسلام‌،  و  یا  تعریف  و  تمجید  مـردان  و  زنان  مسلمان  باشد،  تا  در  راستای  این  موضوعات  شعر  یا  هنر  اسلامی  شود.  نگاهی  به  گـذشت  شب  و  دمیدن  بامدادان  وقتی  که  آمیزۀ  احساس  مسلمانی  می‌گردد  که  این  صحنه‌ها  را  در  آئینه  ذهن  خود  به  خدا  مرتبط  می‌سازد،  شعر  اسلامی  صرف  می‌شود.  لحظه‌ای  که  دل  پرتو  انداز  می‌شود  و  نور  الهی  بدان  می‌تابد، ‌و  لحظه‌ای  که  دل  با  خدا  ارتباط  پیدا  می کند،  یا دل  با  این  جهانی ‌که  یزدان  آن  را  از  نیستی  به  هستی  آورده  است  و  آن  را  آراسته  و  پیراسته  ‌کرده  است  تماس  می‌گیرد،  کافی  است  که  شعر  یا  هنری  را  بیافریند  که  مورد  پسند  اسلام  باشد.  دو  راهه  جدائی  شعر  و  هنر  اسلامی  از  شعر  و  هنر  غیراسلامی  این  است  که  اسلام  جهان‌بینی  ویژه‌ای  برای  زندگی‌،  و  برای  ارتباطها  و  پیوندهای  زندگی  دارد.  هر  شعر  یا  هر  هنری  ‌که  از  این  جهان بینی  خیزد،  شعر  یـا  هنری  است‌،‌  که  اسلام  آن  را  می‌پسندد.

*

این  سوره  با  این  تهدید  مختصر  و  مخفی  خاتمه  می‌پذیرد:

(وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) (٢٢٧)

کسانی  که  ستم  می‌کنند  خواهند  داثست  کـه  بازگشتشان  به  کجا  و  سرنوشتشان  چگونه  است‌!!!.

سوره‌ای  پایان  می‌گیرد  که  مشتمل  بر  سرکشی  مشرکان  و  خودبزرگ ‌بینی  ایشان‌،  و  بیشرمی  آنان  در  برابر  تهدید،  و  با  شتاب  عذاب  را  خواستن  است‌،  همان‌  گونه  که  به  نابودی  تکذیب ‌کنندکان  در  طول  رسالتها  و  قرنها  اشارت  دارد.

سوره  با  این  تهدید  هراسناک  به  پایان  می‌آید،  تهدید  هراسناکی  ‌که  موضوع  سوره  را  خلاصه  می‌کند،  و  انگار  واپسین  آهنگ  هراس  ‌انگـیزی  است  کـه  به  شکلهای  گوناگون‌،  جلوه‌گر  می‌شود  و  بر  پردۀ  خیال  به  نمایش  و  صدا  و  فریاد  درمی‌آید،  و  هستی  ستمکاران  را  سخت  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد.

*

---

^[1]  مـراجعه شود به تفسیر آیۀ  ١٧ سورۀ اعراف در جزء نهـم صفحه 206.