تفسیر سوره‌ی قصص آیه‌ی 75-44

سوره‌ی قصص آیه‌ی 75-44

(وَمَا کُنْتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنَا إِلَى مُوسَى الأمْرَ وَمَا کُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ (٤٤) وَلَکِنَّا أَنْشَأْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ وَمَا کُنْتَ ثَاوِیًا فِی أَهْلِ مَدْیَنَ تَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَلَکِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ (٤٥) وَمَا کُنْتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَیْنَا وَلَکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٤٦) وَلَوْلا أَنْ تُصِیبَهُمْ مُصِیبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولا فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (٤٧) فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا لَوْلا أُوتِیَ مِثْلَ مَا أُوتِیَ مُوسَى أَوَلَمْ یَکْفُرُوا بِمَا أُوتِیَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ قَالُوا سِحْرَانِ تَظَاهَرَا وَقَالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کَافِرُونَ (٤٨) قُلْ فَأْتُوا بِکِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدَى مِنْهُمَا أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٤٩) فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا یَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنَ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدًى مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (٥٠) وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٥١) الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ (٥٢) وَإِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ قَالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ (٥٣) أُولَئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِمَا صَبَرُوا وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ (٥٤) وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ (٥٥) إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ (٥٦) وَقَالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا أَوَلَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَمًا آمِنًا یُجْبَى إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقًا مِنْ لَدُنَّا وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٥٧) وکَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَهَا فَتِلْکَ مَسَاکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلا قَلِیلا وَکُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِینَ (٥٨) وَمَا کَانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى حَتَّى یَبْعَثَ فِی أُمِّهَا رَسُولا یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَمَا کُنَّا مُهْلِکِی الْقُرَى إِلا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ (٥٩) وَمَا أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَزِینَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى أَفَلا تَعْقِلُونَ (٦٠) أَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لاقِیهِ کَمَنْ مَتَّعْنَاهُ مَتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ (٦١) وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (٦٢) قَالَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هَؤُلاءِ الَّذِینَ أَغْوَیْنَا أَغْوَیْنَاهُمْ کَمَا غَوَیْنَا تَبَرَّأْنَا إِلَیْکَ مَا کَانُوا إِیَّانَا یَعْبُدُونَ (٦٣) وَقِیلَ ادْعُوا شُرَکَاءَکُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُمْ وَرَأَوُا الْعَذَابَ لَوْ أَنَّهُمْ کَانُوا یَهْتَدُونَ (٦٤) وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ مَاذَا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ (٦٥) فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الأنْبَاءُ یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَسَاءَلُونَ (٦٦) فَأَمَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ (٦٧) وَرَبُّکَ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَیَخْتَارُ مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ (٦٨) وَرَبُّکَ یَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ (٦٩) وَهُوَ اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الأولَى وَالآخِرَةِ وَلَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (٧٠) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیَاءٍ أَفَلا تَسْمَعُونَ (٧١) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَفَلا تُبْصِرُونَ (٧٢) وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (٧٣) وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (٧٤) وَنَزَعْنَا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیدًا فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٧٥)

داستان  موسی  علیه السّلام  با  دلالتها  و  مطلبهائی‌  که  داشت  و  در  درس  گذ‌شته  روشن  گردید، سپری  شـد. آن‌گاه  روند  قرآنی  به  بیـن  می‌رود  و  بر  محور  اصلی  سوره  راه  خود  را  می‌پیماید، و  مشخّص  می‌نماید  امن  و  امان  در کـجا  است  و  ترس  و  هراس  د کجا  است‌. با  مشرکانی‌ که  با  دعوت  اسلام  با  شرک  و  انکار  و  بهانه‌تراشیها  رویاروی  شدند  جرخش  و گردش  می‌آغازد. با  ایشان  چرخشها  و  گردشهای  ‌گـوناگـونی  در  صحنه‌های  جـهان‌، و  در  صحنه‌های  همایش  محشر، و  در کار  و  باری که  بدان  سرگرم  هستند  و  هم  ا‌ینک  در  آ‌نند  می‌آغازد. البتّه  پس  از  آن‌ که  دلائل  صدق  را  برایشان  بیان  می‌دارد  دربـاره  آنـچه  پـیغمبر  ایشـان  آن  را  بـرایشـان  آورده  است‌، و  چگونه  گروهی  از  اهل  کتاب  بدان  ایمان  می‌آورند  و  با  یقین  و  اطمینان  پذیرۀ  آن  می‌شوند، در  صورتی  ‌که  چنان  مشرکانی  باک  و  انکار  با  آن  روبرو  می‌گردند.  و  حال  این‌ که  آنچه  پبغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   برایشان  به  ارمـغان  آورده  است  برای  آ‌نان  رحـمت  است  و  وسیلۀ  رسـتگاری  از  عذا‌ب  الهی  است‌، اگر  بدانند  و  متذکّر  شوند.

پیرو  نخستین  داستان  پیرامـون  دلالت  خـود  بو  صـدق  ادّعای  وحی است‌. چه  پـیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  تـفصیلات  حوادث  را  بر  ایشان  می‌خوانـد  بـدان‌ گـونه  که  انگـار  خودش  گواه  و  حاضر  بر  رخدادها  بوده  است  و  آنـها  را  دیده  است‌. در  صورتی‌ که  بر  رخدادها  شـاهد  و  نـاظر  نـبوده  است‌، و لیکـن  وحـی  آسـمانی  آنـها  را  برایش  حکایت  و  روا‌یت  نموده  است  از  جانب  خداونـدی  که  بس  آگاه  و  بسیار  باخبر  است‌. این  هم  به  سبب  مرحمتی  است‌  که  خدا  نسبت  به  قوم  او  دارد  و  نمی‌خواهـد  بـه  خاطر  شرکی  که  در  آن  و  بر  آنند،  عذاب‌  گریبانگیرشان  گردد.

(فَیَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولا فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) (٤٧)

بگویند: پروردگارا!  چه  خوب  بود  اگر  پپغمبری  برای  ما  می‌فرستادی  تا  از  آ‌یات  تو  فرمان  می‌بردیم  و  از  زمرۀ  مطیعان  می‌گشتیم‌؟‌. (قصص/47)                                     

(وَمَا کُنْتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِیِّ إِذْ قَضَیْنَا إِلَى مُوسَى الأمْرَ وَمَا کُنْتَ مِنَ الشَّاهِدِینَ (٤٤) وَلَکِنَّا أَنْشَأْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ وَمَا کُنْتَ ثَاوِیًا فِی أَهْلِ مَدْیَنَ تَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَلَکِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ (٤٥) وَمَا کُنْتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَیْنَا وَلَکِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (٤٦) وَلَوْلا أَنْ تُصِیبَهُمْ مُصِیبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولا فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (٤٧) فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا لَوْلا أُوتِیَ مِثْلَ مَا أُوتِیَ مُوسَى أَوَلَمْ یَکْفُرُوا بِمَا أُوتِیَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ قَالُوا سِحْرَانِ تَظَاهَرَا وَقَالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کَافِرُونَ (٤٨) قُلْ فَأْتُوا بِکِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدَى مِنْهُمَا أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٤٩) فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا یَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنَ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیْرِ هُدًى مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ (٥٠) وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٥١)

(‌ای  محمد!)  تو  در  جانب  غربی  (‌کوه  طور)  نبودی  در  آن  دم  که  ما  فرمان  (‌نبوّت‌)  را  به  موسی  ابلاغ  کردیم  (‌و  بدو  کتاب  تورات  عطاء  کردیم  و  وی  را  برای  تـبلیغ  بـه  پـیش  مردم  فرستادیم‌)  و  تو  از  حـاضران  در  صـحنۀ  تـبلیغ  و  مبارزۀ  موسی  با  فرعون  و  فرعونیان‌)  نـبودی  (‌تـا  بـر  سرگذشت  ایشـان  مـطّلع  گردی‌. حال  که  سرگذشت  حقیقی  ببی‌اسرائیل  و  موسی  و  فرعون  و  پیروان  آنان  را -  ‌چنان  که  باید  -‌ب رای  مردم  بیان  می‌داری‌، چرا  باید  باور  نکنند  و  به  تو  ایمان  نیاورند؟‌!)‌.  این  ما  بودیم  که  اقوام  و  نسـلهائی  را  (‌در  قرون  و  اعصار  مختلف‌)  آفریدیم  و  زمانهای  طولانی  بر  آنان  سپری  شد  (‌و  بـر  اثـر  مـرور  زمان‌،  عـهدها  و  پـیمانهای  خدا  را  فـرامـوش  کردند  و  رهنمودهای  انبیاء  را  از  یـاد  بـردنده  ای  پـیغمبر!)  تـو  در  میان  اهل  مدین  اقامت  نداشتی  تا  آیات  ما  را  (‌که  بیانگر  سرگذشت  ساکنان  مدین  است‌)  بر  ایـنان  (‌که  مـردمان  مکّه  و  سالها  بعد  از  ایشان  می‌زیند)  فرو  خوانـی  (‌و  از  احوال  پیشینیان  بیاکاهانی‌)‌. ور  این  ما  هستیـم  که  تو  را  فرستاده‌ایــم  (‌و  چنین  اخباری  را  از  طریق  وحـی  در  اختیار  قرار  داده‌ایـم‌)‌.  تـو  در  کنار  کوه  طور  نـبودی  بدانگاه  که  ما  (‌موسی  را  بـرای  برگزیدن  او  بـه  عنوان  پـیغمبر)  نـدا  در  دادیـم  (‌تـا  فرمانهای  صـادرۀ  الهـی  را  بشنوی  و  هم  اینک  برای  دیگران  روایت  نمائی‌)‌. ولی  (‌ما  این  اخبار  را  به  تو  می‌رسانیم‌)  به  خاطر  مـرحمتی  که  پروردگارت  نسبت  به  تو  دارد، تا  قومی  را  (‌با  آنها)  بـیم  دهی  که  پیش  از  تو  بیم‌دهنده‌ای  (‌از  پـیغمبران  خدا)  به  سوی  ایشان  نیامده  است‌،  شاید  مایة  عبرت  و  بـیداری  آنان  گردد.  هرگاه  (‌پـیش  از  فرستادن  تـو،  ای  پـیغمبر)  عقوبتی  به  خاطر  اعمالشان  گریبانکیرشان  مـی‌کردید،  می‌گفتند:  پروردگارا!  چه  خوب  بود  اگر  پیغمبری  بـرای  ما  می‌فرستادی  تا  از  آیات  تو  فرمان  می‌بردیـم  و  از  زمرۀ  مطیعان  می‌کشتیم‌!  (‌این  است  که  تـو  را  در  میان  آنـان  برانگیختیم، همان گونه  که  سـائر  پـیغمبران  را  در  مـیان  اقوام  خودشان  برانگیخته  و  مأمور  تـبلیغ  نـموده‌ایــم‌)‌. هنگامی  که  قرآن  از  سوی  ما  به  پـیش  ایشـان  فرستاده  شد، گفتند:  چه  خوب  بود  اگر  هـمان  چیزهائی  کـه  بـه  بــهانه‌جویـان‌) گفتند:  ایـن  دو  (‌کتاب  تورات  و  قرآن‌)  جـادوهائی  هستند  که  یکدیگر  را  پشـتیبانی  و  تأکـید  می‌نمایند،  و  گفتند:  ما  هیح‌ کدام  را  قبول  نداریم (‌و  منکر  هر  دو  هستیم‌)‌. بگو:  اگر  شما  راست  میگوئید (‌که  ایـن  دو  کتاب‌، یـعنی  تـورات  و  قرآن  از  سـوی  حدا  نـیست‌)  کتابی  روشن‌تر  و  هدایت‌ بخش‌تر  از  آنها  را  از  سوی  خدا  بیاورید  تا  من  از  آن  پیروی  کنم‌.  پس  اگر  (‌این  پیشنهاد  تو  را  نپذیرفتند  و)  باسخت  نگفتند،  بدان  که  ایشان  فقط  از  هواها  و  هوسهای  خود  پیروی  می‌کنند!  آخر  چه  کسـی  گمراه‌تر  و  سرگشـه‌تر  از  آن  کسی  است  که  (‌در  دین‌)  از  هوا  و  هوس  خود  پیروی  کند، بدون  این  که  رهنمودی  از  جانب  خدا  (‌بدان  اشاره‌)  باشد؟‌!.  مسلّماً خداوند  مردمان  ستم‌ پیشه  را  (‌به  سوی  حقّ‌)  رهنمود  نمی‌نماید  (‌چرا  کـه  کسی  که  به  دنبال  باطل  رود،  به  حقّ  راهیاب  نمی‌شود)‌.  ما  سخنان  (‌قرآن‌)  را  (‌در  قالب  آیات  متعدّدی‌،  به  اقتضای  حکمت‌)  پیاپی  فرستادیم  و  به  هم  ارتباط  و  پیوند  دادیم  تا  (‌دربارۀ  وعده‌ها  و  پـندها  و  درسـهای  آن  بـییدیشند  و  بدانها  ایمان  بیاورند  و  مقاصد  و  مفاهیم  آن  را  بیاموزند  و)  یاد  آور  شوند.

مراد  از  «‌غربی‌»  طرف  غرب  کوه  طور  است‌، کوهی‌ که  خدا  آن  را  میعادگاه  موسی  علیه السّلام   با  خود کرد  پس  از  مدّت   مشخّصی  که  ‌گذشت  ...  زمان  آن  سی  شب  بود،  و  آن  را  با  ده  شب  اتمام  بخشید، و  به  چهل  شب  رسید، همان‌ گونه  که  در  سورۀ  اعراف  آمده  است‌.[1] در  این  میعادگاه  کار  موسی د‌ر  الواح  درج  ‌گردید  و  به  اتمام  رسید، تا  مطالب  آن  شریعت  موسی  برای  بنی‏اسرائیل  گـردد. پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  حاضر  و  ناظر  در  این  میعادگاه  نبوده  است  تا  خبر  مفصّل  آن  را  بداند، بدان‌ گونه که  در  قـرآن  مجید  آمده  است‌. مـیان  پـیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  مـیان  ایـن  حـادثه  نسلهای  زیادی  از  مردمان  پای  به  جهان  گذاشـته‌انـد  و 

جهان  را  به  درود گفته‌اند:

(وَلَکِنَّا أَنْشَأْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَیْهِمُ الْعُمُرُ).

این  ما  بودیم  که  اقوام  و  نسلهائی  را  (‌در  قرون  و  اعصار  مختلف‌)  آفریدیم  و  زمانهای  طولانی  بر  آنان  سپری  شد  (‌و  بـر  اثــر  مــرور  زمـان‌، عـهدها  و  پـیمانهای  خدا  را  فراموش  کردند  و  رهنمودهای  انبیاء  را  از  یاد  بردند)‌. این  امر  می‌رساند  کـه  کسـی  کـه  بدو  خبر  داده  است  خداوند  بس  آگاه  و  بسیار  مطّلع  است‌، آن  خداوندگاری  که  قرآن  مجید  را  بدو  وحی  می‌کند.

قرآن  نیز  از  اخبار  مدین  سـخن‌ گـفته  است‌، از  اقـامت  مــوسی  علیه السّلام  در  آنـجا  صحبت  کـرده  است‌. پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  این  خبرها  را  برای  مردمان  تلاوت  فـرموده  ا‌ست‌، در  صورتی ‌که  در  میان  اهل  مدین  نبوده  است  و  نزیسته  است  تا  اخبار  این  دوره  از  زمـان  را  از  ایشـان  دریافت  دارد  و  با  این  شرح  و  تفصیلی‌ که  در  قرآن  آمده  است  آن  اخبار  را  از  ایشان  بشنود:

(وَلَکِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ) (٤٥)

ولی  ایـن  مـا  هسـتیم  کـه  تو  را  فرستاده‌ایـم  (‌و  چنین  اخباری  را  از  طریق  وحی  در  اختیار  قرار  داده‌ایم‌)‌.  ما  این  قرآن  را  فـرستاده‌ایم  و  در  آ‌ن  اخـبار  پـیشینیان  است.

همچنین  قرآن  مجید  جایگاه  نداء  در  دادن  راز  و  نـیاز  و  مناجات  را  که  در  گوشه‌ای  از  کوه  طـور  انجام  گـرفته  است‌،  دقیق  و  ژرف  به  تصویر  می‌کشد:

(وَمَا کُنْتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَیْنَا).

تو  در  کنار  کوه  طور  نبودی  بدانگاه  که  مـا  (‌موسی  را  برای  برگزیدن  او  به  عنوان  پـیغمبر)  نـدا  در  دادیـم  (‌تــا  فرمانهای  صادرۀ  الهـی  را  بشنوی  و  هــم  اینک  بـرای  دیگران  روایت  نمائی‌).

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  نداء  را  نشـنیده  است‌، و  تـفصیلات  قرآن  را  راجع  بدان  نـداء  نـنگاشته  است‌. و لیکـن  ایــن  رحمت  خدا  است ‌که  بدین  قوم  او  مـی‌شود  و  خـدا  آن  اخبار  را  بر  او  می‌خوانـد، اخباری  کـه  دالّ  بر  صدق  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  است  در  مسائلی‌ کـه  ایشـان  را  بـدانـها  دعوت  می‌کند، تا  این  قوم  را  بترساند، قومی‌ که  پیش  از  او  بیم‌ه هنده‌ای  به  سـویشان  نـیامده  است‌. رسـالتهای  موجود  در  میان  بنی‏اسرائیل،  پیرامون  ایشان  بوده  است‌، ولی  پیغمبری  مدّتها  است  از  زمان  نیایشان  اسماعیل  به  سوی  آنان  فرستاده  نشده  است‌:

(لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ) (٤٦)

شاید  مایۀ  عبرت  و  بیداری  آنان  گردد.

این  دعوت‌، رحمت  خدا  در  حقّ  ایـن  مردمان  است‌. همچنین  ابن  دعوت‌،  حجّت  و  برهان  خدا  بر  ایشان  است‌. این  دعوت  بدان  خاطر  به  سویشان  آمده  است  تا  عذری  برایشان  نماند  و  فردای  قیامت  نگویند که  آنان  ناگهانی  و  بدون  اطّلاع  ‌گرفتار  آمـده‌انـد، و  بـدون  بیم  دادن  و  ترساندن  پیشین‌، خدا  ایشان  را  به  عذاب‌ گـرفتار کـرده  است‌، و  جاهلیّت  و  ترک  و  معصیتی‌ که  در  آن  بوده‌اند، مستوجب  عذاب  نیست‌، چون  رسالت  آسمانی  بدیشان  نابهنجاری  و  نـادرستی  آن  را  اعـلام  و  ابـلاغ  نـنموده  است‌. لذا  خدا  خواست  حجّت  و  برهان  را  از  دست  ایشان  بگیرد، و  جای  عذری  را  برای  آنـان  باقی  نگـذارد،  و  خودشان  را  در  پیشگاه  قـاضی  درونشـان  نگـاه  دارد  و  ببینند که  هـیچ‌ گونه  سـدّ  و  مـانعی  ایشـان  را  از  ایـمان  آوردن  باز  نمی‌دارد:

(وَلَوْلا أَنْ تُصِیبَهُمْ مُصِیبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَیْنَا رَسُولا فَنَتَّبِعَ آیَاتِکَ وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) (٤٧)

هرگاه  (‌پیش  از  فرستادن  تـو، ای  پـیغمبر)  عقوبتی  بــه  خاطر  اعمالشان  گریبانگیرشان  مـی‌گردید، مـی‌گفتند: پروردگارا!  چـه  خوب  بـود  اگر  پیغمبری  بـرای  مـا  می‌فرستـادی  تا  از  آیات  تو  فرمان  می‌بردیم  و  از  زمـرۀ  مطیعان  می‌کشتیم‌!  (‌این  است  کـه  تـو  را  در  میان  آنـان  برانگیختیم، همان گونه که  سائر  پـیغمبران  را  در  مـیان  اقوام  خودشان  برانگیخته  و  مأمور  تبلیغ  نموده‌ایم‌)‌. این  جور  می‌گفتتد  اگر  پیغمبری  به  سویـشان  نمی‌آمد، و  اگر  با  این  پیغمـبر  آیاتی  به  ارمغان  نمی‌آمد، آیاتی  کـه  مستدل  هستند  و  انسان  را  در  برابر  خود  خلع  سلاح  می‌کنند.  امّا  وقتی  ‌که  پیغمبر  به  سویشان  آمد، و  همراه  با  او  حقیّ  بود که  شکّ  و  تردیدی  د‌رباره  حقانیّت  آن  نبود، از  آن  پیروی  نکردند:                    

(فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا لَوْلا أُوتِیَ مِثْلَ مَا أُوتِیَ مُوسَى أَوَلَمْ یَکْفُرُوا بِمَا أُوتِیَ مُوسَى مِنْ قَبْلُ قَالُوا سِحْرَانِ تَظَاهَرَا وَقَالُوا إِنَّا بِکُلٍّ کَافِرُونَ) (٤٨)

هنگامی  که  قرآن  از  سوی  ما  به  پـیش  ایشـان  فرستاده  شد، گفتند:  چه  خوب  بـود  اگر  همان  چیزهائی  کـه  بـه  موسی  داده  شده  بود  (‌که  قلب  عصا  به  اژدها  و  ید  بیضا  و  نزول  کـتاب  یکجا  است‌)  بدو  داده  مـی‌شد؟ مگر  در  گذشته  چیزهائی  را  انکار  نکردند  که  به  موسی  داده  شده  بود؟ (‌این  بهانه‌ جویان‌) گفتند:  ایـن  دو  (‌کتاب  تـورات  و  قرآن‌)  جادوهائی  هستند  که  یکدیگر  را  پشتیبانی  و  تأکید  می‌نمایند، و  گفتند: ما  هیچ ‌کدام  را  قبول  نداریم  (‌و  مـنکر  هر  دو  هستیم‌).

بدین روال  و  بر  این  منوال  حـقّ  را  نـپذیرفتند  و  بـدان  اعتراف  نکردند، و  به  علّت‌ تراشیها  و  بهانه ‌جوئیهای  پوچ  پرداختند:

(قالوا:لولا أوتی مثلما أوتی موسى).

گفتند: چه  خوب  بود  اگر  همان  چیزهائی  که  به  مـوسی  داده  شده  بود  (‌که  قلب  عصا  به  اژدها  و  ید  بیضا  و  نزول  کتاب  یکجا  است‌)  بدو  داده  می‌شد.

چه  خوارق  عادات  و  معجزات  مادی  و  محسوس‌،  و  چه  الواس  که  یک  باره  بر  او  نازل  گـردیده  است‌، و  هـمۀ  تورات  در  آنها  بوده  است‌.

امّا  آنان  در  ادّعای  خود  صادق  و  در  بیان  حجّت  راستگو،  و  در  اعتراض  خویش  درست  نبودند:

(أو لم یکفروا بما أوتی موسى).

مگر  در  گذشته  چیزهائی  را  انکار  نکردند  که  به  مـوسی  داده  شده  بود؟.

در  جزیرة ‌العرب  یهودیان  بودند، و  بـا  خود  تـورات  را  داشتند، عربها  بدیشان  ایمان  نیاوردند، و  تـوراتـی  را  تصدیق  نکردند که  با  خود  داشتند. آنان  می‌دانستند  که  صفت  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم  در  تورات  نـوشته  شده  است‌. از  برخی  از  اهل‌ کتاب  دربارۀ  چیزی  سؤال  می‌کردند که  او  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌، و  آنان  هم  اخباری  بدیشان  می‌دادند که  معلوم  می‌کرد که  آن  چیز  حقّ  است‌، و  مطابق  با  کتابی  است ‌که  خـودشان  داشـتند، ولی  بـه  هیچ ‌یک  از  اینها  ایمان  نیاوردند، و  ادّعا  کردند  که  تورات  سحر  است‌، و  قرآن  نیز  سحر  است‌، و  این  دو  تا،  یعنی  تورات  و  قرآن  بدین  جهت  موافق  با  یکدیگرند،  و  یکی  دیگری  را  تصدیق  می‌کند:

(قالوا:سحران:تظاهرا . وقالوا:إنا بکل کافرون).

گفتند:  این  دو  (‌کتاب  تورات  و  قرآن‌)  جادوهائی  هسـتند  که  یکدیگر  را  پشتیبانی  و  تأکید  مـی‌نمایند، و  گفتند:  مـا  هیحچ کدام  را  قبول  نداریم  (‌و  منکر  هر  دو  هستیم‌).

در  این  صورت  این  ستیزه  و  لجاجت  است‌، نه  حستجوی  حقّ  و  حقیقت  و  این‌ کمبود  دلیل  و  برهان  یا  ضعف  دلیل  و  برهان  نیست که  باعث ‌گریز  آنان  می‌شود.

با  وجود  این‌، روند  قرآنی‌ گام  دیگری  را  برای  مـغلوب  کردن  ایشان  و گرفتن  دلیل  و  برهان  از  دست  آنان‌، و  به  تنگنا  انداختن  ایشان‌، برمی‏دارد  و  با  ایشـان  به  پـیش  می‌رود. به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  دستور  می‌دهد  کـه  بـدیشان  بگوید:  اگر قـرآن  را  نــی‌پسندید، و  اگـر  تـورات  را  نـمی‌پذیرید، و  قـرآن  و  تـورات  مـایۀ  شگـفت  شـما  نمی‌شود، اگر  شما  از کتابهای  خدا  کتابی  در  نـزد  خود  دارید  کـه  راهـیاب‌تر  و  راهـنمائی‌کننده‌تر  از  تـورات  و  قرآن  است‌، آن  را  ارائه  دهید  تـا  مـن  از  آن  پـیروی  و  متابعت  بکنم‌:

(قل:فأتوا بکتاب من عند الله هو أهدى منهما أتبعه . إن کنتم صادقین) .

بگو:  اگر  شما  راست  میگوئید  (‌که  ایـن  دو  کتاب‌، یـعنی  تورآت  و  قرآن  از  سوی  خدا  نیست‌)  کـتابی  روشن‌تر  و  هدایت‌بخش‌تر  ار  آنها  را  از  سوی  خدا  بیاورید  تا  من  از  آن  پیروی  کنم‌!.

این  سر حدّ  انصاف  و  نهایت  دادگری  است‌. آخرین  پـلّۀ  بیان  دلیل  و  برهان  است‌. کسی‌ که  با  وجود  این  سخن  به  سوی  حقّ  نگراید، او  منکر  و  ستیزه‌جو  است‌، متکبّر  و  ستیزه‌جوئی ‌که  به  دلیل  و  برهان  چنگ  نمی‌زند  و  تکیه  نمی کند:

(فإن لم یستجیبوا لک فاعلم أنما یتبعون أهواءهم . ومن أضل ممن اتبع هواه بغیر هدى من الله ? إن الله لا یهدی القوم الظالمین) .

پس  اگر  (‌این  پیشنهاد  تو  را  نپذیرفتند  و)  پاسخت  نگفتند، بدان  که  ایشان  فقط  از  هواها  و  هوسهای  خود  پیروی  می‌کنند!  آخر  چه  کسـی  گمراه‌تـر  و  سـرگشته‌تر  از  آن  کسی  است  که  (‌در  دین‌)  از  هوا  و  هوس  خود  پیروی  کند، بدون  ایـن  که  رهنمودی  از  جـانب  خدا  (‌بـدان  شـده‌)  باشد؟‌!.  مسلّما  خداوند  مردمان  ستم ‌پیشه  را  (‌به  سـوی  حقّ‌)  رهـمود  نمی‌نماید  (‌چرا  که  کسی  که  به  دنبال  باطل  رود، به  حقّ  راهیاب  نمی‌شود(.

حقّ  در  این  قرآن  واضح  و  روشن  است‌. دلیل  و  حجّت  این  آئین  پیدا  و  آشکار  است‌. هر کس  که  ایـن  آئین  را  بشناسد  و  از  آن‌  کناره ‌گـری‌ کند  قطعاً  هوا  و  هوس  او  را  از  آن  بـازمی‌دارد. دو  راه  بیش  نـیست  و  راه  سـومی  وجود  ندارد: یا  مخلصانه  تسلیم  حقّ  شدن  است  و  از  هوا  و  هوس  دوری‌ گزیدن‌. در  این  وقت  باید  ایمان  آورد  و  تسلیم  شد. و  یا  ستیزه‌ کردن  با  حقّ  و  پیروی  ا‌ز  هـوا  و  هوس  است‌. در  این  صورت  حقّ  و  حققت  را  تکذ‌یب  کردن  و  با  حقّ  و  حقیقت  دشمنی  ورزیدن  است‌. تکذیب  آئین  اسلام  و  ستیزه‌ کردن  با  آن‌، نه  به  دلیل  پـیچیده  و  گنگ  بودن  عقیده  است‌، و  نه  به  دلیل  ضعف  حـجّت  و  برهان‌، و  نه  به  دلیل  نقص  و کاستی  موجود  در  حجّت  و  برهان  است‌، آن‌ گونه  که  طرفداران‌  کینه‌توز  هوا  و  هوس  می گویند.

(فإن لم یستجیبوا لک فاعلم أنما یتبعون أهواءهم (.

اگر  (‌این  پـیشنهاد  تـو  را  نپذیرفتند  و)  پـاسخت  نگفتند، بدان  که  ایشان  فقط  از  هواها  و  هوسهای  خود  پـیروی  می‏‎کنند.

این‌ گونه  قاطعانه ‌گفته  می‌شود. فرموده  خدا  است  و  ردنخوری  و  پیگردی  ندارد  ...  کتانی  که  بـدین  آئـین  پاسخ  مثبت  نمی‌دهند  و  آن  را  نمی‌پذیرند کینه‌توزند و  معذور  نیستند. آنان  تهمت ‌زننده  هستند  و  هیچ ‌گونه  دلیل  و  برهانی  ندارند  ‌تا  آن  را  اظهار  بدارنـد‌،  و  مـعذ‌رت  ایشان  اصلاً  پذیرفته  نمی‌شود.  ایشـان  پـیروان  هوا  و  هـوس‌، و  رویگـردانـان  از  حـقّ  و  حغقت  روشـن  و  آشکارند:

(ومن أضل ممن اتبع هواه بغیر هدى من الله؟).

آخر  چه  کسی  گمراه‌تر  و  سرگشته‌تر  از  آن  کسی  است  که  (‌در  دین‌)  از  هوا  و  هوس  خود  پیروی  کند، بدون  این  که  رهنمودی  از  جانب  خدا  (‌بدان  شده‌) باشد؟‌!.

آنان  در  این ‌کارشان  ستمکار  و  ستمگرند:

(إن الله لا یهدی القوم الظالمین).

مسلّماً  خداوند  مـردمان  سـتم‌پیشه  را  (‌بــه  سـوی  حقّ‌)  رهنمود  نمی‌نماید  (‌چرا  که  کسی  که  به  دنبال  باطل  رود، به  حقّ  راهیاب  نمی‌شود).

این  نصّ  راه  را  بر  معذرت ‌آورندگان  قطع  می‌کند  و  بیان  می‌دارد  کـه  آنـان  از  ایـن  قـرآن  چیزی  درک  و  فـهم  نکرده‌اند، و  از  این  آئین  کـاملاً  سـر  درنـیاورده‌انـد و  آگاهی  پیدا  ننموده‌اند. این  آئین  همین  که  بدیشان  برسد  و  بدانـان  عـرضه  شـود، حجّت  و  برهانی  بـرایشـان  نمی‌ماند، و  جدال  و  ستیز  پایان  می‌پذیرد، و  عـذرشان  پذیرفته  نمی‌گردد. این  آئین  خودش  روشن  روشن  است‌. کسی  از  آن  ‌کناره ‌گیری  نـی‌کند، مگر  آن  فردی  کـه  از  هوا  و  هوس  خود  پیروی  می ‌کند. کسی  جز  فردی  آن  را  تکذیب  نمی‌دارد  مگر  این  که  آن  فـرد  تهمت ‌زننده‌ای  است‌ که  بزهکار  است  و  بر  خویشتن  ستم  می‌کند، و  بر  حقّ  روشن  و  آشکار  ستم  می‌کند، و  سزاوار  هـدایت  و  رهنمود  خدا  نیست‌:

(إن الله لا یهدی القوم الظالمین) .

مسلّماً  خداوند  مـردمان  سـتم‌پیشه  را  (‌بـه  سـوی  حقّ‌)  رهنمود  نمی‌نماید  (‌چرا  که  کسی  که  به  دنبال  باطل  رود، به  حقّ  راهیاب  نمی‌شود)‌.

به  محض  وصول  حقّ  بدیشان  و  عـرضه ‌کـردن  آن  بـر  ایشان‌، عذرشان  خواسته  شده  است‌، و  معذرتی  و  دلیل  و  برهانی  برایشان  نمانده  ست‌.

(ولقد وصلنا لهم القول لعلهم یتذکرون).

ما  سخنان  (‌قرآن‌)  را  (‌در  قالب  آیات  متعدّدی‌،  به  اقتضای حکمت‌)  پیاپی  فرستادیم  و  به  هم  ارتباط  و  پیوند  دادیم  تا  (‌دربارۀ  وعـده‌ها  و  پندها  و  درسـهای  آن  پیندیشند  و  بدانها  ایمان  بیاورند  و  مقاصد  و  مفاهیم  آن  را  بیاموزند  و) یادآور  شوند.

*

وقتی  این  چرخش  و گردش  به  پـایان  مـی‌آید، و  از  آن  کجروی  و  ستیزه‌گری  ایشان‌، آشکار  و  پدیدار  می‌آید، با  آنان  چرخش  و گردش  دیگری  را  می‌آغازد.  در  ایـن  چرخش  و گردش  شکل  دیگری  از  راستی  سرشت  و  از  خـلوص  نـیّت  را  بـدیشان  نشـان  مـی‌دهد، و  بـدانـان  می‌نمایاند که  این  دسته  از  مردمان  چگونه  پذیرۀ  قرآن  رفته‌اند، قرآنی ‌که  تصدیق‌کنندۀ  چیزی  است ‌که  با  خود  دارند:

(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ (٥٢) وَإِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ قَالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ (٥٣) أُولَئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِمَا صَبَرُوا وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ (٥٤) وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ) (٥٥)

کسانی  که  پیش  از  نزول  قرآن‌، برایشـان  کتاب  (‌تورات  و  انجیل  را)  فرستادیم  (‌و  اهل  کتاب  نامیده  می‌شوند،اگر  واقعاً  مطالب  تورات  و  انجیل  را  خوانده  و  از  دل  مقاصد  آنها  را  تصدیق  کرده  باشند، هم  اینک  محمّد  را  به  عنوان  پیغمبر  می‌پذیرند  و) به  قرآن  ایمان  مـی‌آورند. هنگامی  که  (‌قرآن‌)  بر  آنان  خوانده  می‌شود  (‌شتابان  ایمان  خود  را  اعلان  مـی‌دارند  و)  می‌گویند: بدان  باور  داریـم‌، چرا  که  آن  حقّ  بوده  و  از  سـوی  پـروردگارمان  (‌نـازل  شـده‌)  است‌. ما  پیش  از  نزول  قرآن  هــم  مسلمان  بـوده‌ایــم  (‌و  نشـانه‌های  ایـن  پـیغمبر  را  در  کـتابهای  آسـمانی  خود  یافته‌ایم‌،  و  هم  اینک  که  او  را  بازشناخته  و  آیات  قرآنی  را  با  کتابهای  دیگر  آسمانی  همسو  و  هماهنگ  دیده‌ایم‌،  آن  را  با  جان  و  دل  پذیرا  شده‌ایم‌)‌. آنان  کسانیند  که  دو  بـار  اجر  و  پاداششان  داده  می‌شود، به  سبب  این  که  (‌در  راه  ایمان  اذیّت  و  آزارها  دیده‌انـد  و)  شکیبائی  کرده‌اند، و  بدیها  را  با  نیکیها  از  میان  برمی‌دارند  (‌و  نه  تنها  بدیها  را  با  بدیها  پاسخ  نمی‌گویند، بلکه  در  مقابل  کردار  و  گفتار  بد  مـردم‌، رفتار  بـایسته  مـی‌کنند  و  سـخن  شـایسته  می‌گویند)  و  از  آنچه  بدیشان  عطاء  کرده‌ایم  (‌در  راه  خیر  و  صلاح‌)  خرج  می‌کنند  و  می‌بخشند، و  هنگامی  که  یاوه  بشنوند  از  آن  روی  می‏‎گرداند  (‌و  دشـنام  را  بـا  دشـنام  پاسخ  نمی‏‎گویند  و  بلکه‌) میگ‌ویند:  اعمال  ما  از  آن  مـا، و  اعمال  شما  از آن  شما  است (‌و  هر  کسی  آن  درود  عاقبت  کار  که  کشت‌)‌. وداع  و  بـه  درودتـان  بـاد، ما  خواهــان  (‌همنشینی  یا) نادانان  نیستیم‌.

سعید  پسر  جبیر  رضی الله عنه ‌گفته  است‌: این  آیات  دربارۀ  هفتاد  نفر  از  کشیشانی  نازل  گردیده  است  که  نجاشی  پـادشاه  حبشه  آنان  را  فرستاده  بود. هنگامی‌ که  آن‌ کشیشان  به  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  آمدند، بر  آنان  خواند:

(یس والقرآن الحکیم...).

یا، سین...  سوگند  به  قرآن  حکیم  ...(‌یس‌/1و2)

سورۀ  یـن  را  تا  پایان  برایشان  تلاوت ‌کرد. کسیشان  در  وقت  تلاوت  می‌گریستند.  در  پایان  مسلمان  شدند. این  آیۀ  دیگر  هم  دربارۀ  ایشان  نازل  گردیده  است‌:

(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ) (٥٢)

کسانی  که  پپش  از  نزول  قرآن‌، برایشان  کتاب  (‌تورات  و  انجیل  را)  فرستادیم  (‌و  اهل  کتاب  نامیده  می‌شوند، اگر  واقعاً  مطالب  تورات  و  انجیل  را  خوانده  و  از  دل  مقاصد  آنها  را  تصدیق  کرده  باشند، هم  اینک  محمّد  را  به  عنوان  پیغمبر  می‌پذیرند  و) به  قرآن  ایمان  مـی‌آورند... تا  آخر...

محمد  پسر  اسحاق  در کتاب  سیره  روایت  کـرده  است‌: «‌آن‌گاه  بیست  نفر  یـا  نـزدیک  بـدان  از  مسـیحیان  بـه  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   آمدند، در  آن  هنگام  ‌که  هنوز  در  مکّه  بوده  این  وقـتی  صـورت‌ گـرفت‌ کـه  خـبر  بعثت  پـــیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  در  حبشه  شـنیده  بودند.  در  مسـجدالحـرام  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  یـافتند. در  کنارش  نشستند  و  با  او  سخن  گفتند  و  پرسشهائی  کردند. مردانی از  قریش  هم  در  مجلس  خود  پیرامون  کعبه  بودند.  هنگامی  که  مسیحیان  از  سوالاتی  که  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  داشتند  تمام  شدند، پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  آنان  را  به  سـوی  خداوند  بزرگوار  دعوت  فرمود، و  قرآن  را  بر  ایشـان  تـلاوت  نـمود. وقتی  که  آیـات  قرآن  را  شنیدند  چشمانشان  از  اشک  لبریز  شد. آن‌ گا‌ه  فرمان  یـزدان  را  فردن  نهادند  و  به  پیعمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ایمان  آوردند  و  او  را  تصدیق  فردند. آنچه  را  که  در  کتابهای  خود  را‌جع  بدو  خوانده  بودند در  او  سراغ  دیدند و  آن  را  بازشناختند. وقتی  که بلند  شدند  و  از  خدمت  ا‌و  رفتند، ابوجهل  پسر  هشام  همراه  گروهی  از  قریشیان  سر  راه  را  بر  آنان  گرفتند  و  بدیشان  گفتند: چه  کاروانیان  بدی  که  هستید.  خداوند  ناامیدتان  گرداناد!  اهـل  دیـن  شـما، حبشه  فرستاده اند  تا  خبر  این  مرد  را  برایشان  ببرید، هنوز  شـما  در  پیش  او  جای  خوش  نکردید  و  مدّت  اندکی را    پیش  ننشستید  از  آئین  خود  دست  کشیدید  و  سخنان  او  را  باور  کردید؟ کاروانیان  نـادان‌تـر  از  شـما  را  سراغ  نداریم! مسیحیان  بدیشان  پاسخ  دادند  و  گفتند: خداحافظ، ما  شما  نادانی  نمی کنیم. آنچه  ما  معتقد  بدان  هستیم  مال  ما  است‌، و  آنچه  شما  معتقد  بدان  هستید  مال  شما  است. ما  خویشتن  را  از  خیر و خوبی  محروم  نمی سازیم».

محمّد  پسر  اسحاق  گفته  است: گویند  این  گروه  مسیحیان  از  اهالی  نجران  بودند. خدا  بهتر  می داند  کدام  یک  از  این  روایتها  صحیح  است... و  گویند- خدا  هم  آگاه تر  است ـ این  آیات  راجع  بدیشان  نازل  گردیده  است:

(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ...)...الخ...

کسانی  که  بیش  از  نزول  قرآن‌، برایشان  کتاب  (‌تورات  و  انجیل  را)  فرستادیم  (‌و  اهل  کتاب  نامیده  می‌شوند،  اگر  واقعاً  مطالب  تورات  و  انجیل  را  خوانده  و  از  دل  مقاصد  انها  را  تصدیق  کرده  باشند،  هم  اینک  محمّد  را  به  عنوان پیغمبر  می‌پذیرند  و)  به  قرآن  ایمان  می‌آورند  ...  تا  آخر  ...  محمّد  پسر  اسحاق‌ گفته  است‌: از  زهـری  راجـع  بدین  آیــات  پــرسیدم  و گـفتم  دربارۀ  چه  کسـانی  نـازل  گردیده‌اند؟ گفت‌:  همیشه  از  علماء  خودمان  شنیده‌ام  که  گفته‌اند  این  آیات  درباره  نجّاشی  و  یاران  او  رضی الله عنه  نازل  گردیده‌اند، و  همچنین  آیاتی‌ که  در  سورۀ  مائده  هستند  راجع  بدو  و  یارانش  نازل  شده‌اند.  آنجا  که  می‌فرماید: 

(ذلک بأن منهم قسیسین ورهبانا . . .).

این  بدان  خاطر  است  که  در  میان  مسیحیان‌، کشیشان  و  راهبانی  هستند 

...(مائده/82).

تا  می‌رسد  به  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار:

(فاکتبنا مع الشاهدین).

پس  (‌ایمان  ما  را  بپذیر  و)  ما  را  از  زمرۀ  (‌امّت  محمّدی  که‌)  گواهان  (‌بر  مردم  در  روز  رستاخیز)  بشمار  بیاور. (مائده/83 ).

کسانی ‌که  این  آیات  راجع  به ‌کار  و  بارشان  آمده  است‌، هر که  هسـتند  مـهمّ ‌نـیست‌. قـرآن  مشـرکان  را  مـتوجّه  حادثه‌ای  می‌کند که  روی  داده  است‌. از  آن  آگاه  هستند  و  بی‏خبر  نیستند. تا  بدین  وسیله  مشرکان  را  رو  در  روی  نمونه‌ای  از  انسانهای  مـخلصی  گرداند  که  این  قـرآن  را  دریافت  می‌دارند، و  بدان  می‌آرامند، و  حقّ  را  در  آن  می‌یابند، و  می‌دانند  که  این  قرآن  با  کتابی  مطابقت  دارد  و  همسو  است  که  خودشان  دارند. هیچ  بازدارنده‌ای  اعم  از  هوا  و  هوس  و  تکبّر  و  خود  بـزرگ ‌بینی  نـمی‌توانـد  ایشان  را  از  قرآن  بگسلد  و  به  دور  دارد. آنان  حاضرند  در  راه  حقیّ  که  بدان  ایمان  آورده‌انـد  هر گونه  اذیّت  و  آزار  و  تعدّی  و  تجاوز  نادانان  را  تحمّل ‌کنند، و  بر  حقّ  پایدار  بمانند  و  در  نبرد  با  هواهـا  و  هـوسها  و  اذیّت  و  آزارها  شکیبائی  ورزند  و  صبر  پیش ‌گیرند.

(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ) (٥٢)

کسانی  که  پیش  از  نزول  قرآن‌، برایشان  کتاب  (‌تورات  و  انجیل  را)  فرستادیم  (‌و  اهل  کتاب  نامیده  می‌شوند، اگر  واقعاً  مطالب  تورات  و  انجیل  را  خوانده  و  از  دل  مقاصد  آنها  را  تصدیق  کرده  باشند، هم  اینک  محمّد  را  به  عنوان پیغمبر  می‌پذیرند  و)  به  قرآن  ایمان  می‌آورند.

این  آیه  یکی  از  آیاتی  است  که  بر  صحّت  قرآن  دلالت  دارد. همۀ  کتاب  قرآن  از  سوی  یزدا‌ن  نازل‌  گردیده  است‌. چه  سراسر  آن  مطابق  و  موافق  با  یکدیگر  است‌. کسـی  که  اول  آن  در  دلـت  او  باشد،  حقّ  را  در  آخـر  آن  نیز  می‌یابد،  و  بدو  می‌آرامد  و  اطمینان  می‌یابد، و  خواهد  دانست ‌که  این  قرآن  از  سوی  خدائی  نازل  گردیده  است  که  همۀ  ‌کتاب  را  نازل‌  کرده  است‌.

(وَإِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ قَالُوا آمَنَّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَا إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ) (٥٣)

هنگامی  که  (‌قرآن‌)  بر  آنان  خوانـده  مـی‌شود  (‌شتابان  ایمان  خود  را  اعلان  می‌دارند  و)  مـی‌گویند: بـدان  بـاور  داریم‌، چرا  که  آن  حقّ  بوده  و  از  سـوی  پـروردگارمان  (‌نازل  شده‌)  است‌. ما  پیش  از  نزول  قـرآن  هــم  مسـلمان  بـوده‌ایــم  (‌و  نشـانه‌های  ایـن  پـیعمبر  را  در  کـتابهای  آسمانی  خود  یافته‌ایم‌،  و  هم  اینک  که  او  را  بازشناخته  و  آیــات  قرآنـی  را  بـا  کتابهای  دیگر  آسـمانی  هـمسو  و  هماهنگ  دیده‌ایم‌،  آن  را  با  جان  و  دل  پذیرا  شده‌ایم‌)‌.  قرآن  آن  اندازه  روشن  و  آشکار  است  بیش  از  این  نیاز  نیست  که  آن  را  بـخوانـند  و کسـانی‌ کـه  حـقّ  را  قـبلاً  شناخته‌اند  بدانند  که  ایـن  هـم  از  هـمان  سـرچشـمه‌ای  برجوشیده  است  و  بردمیده  است  که  سرچشمۀ  کـتابهای  آسمانی  پیشین  است‌،  و  همان  جایگاه  صدور  یگـانه‌ای  است‌ که  نمی‌توان  آن  را  تکذیب  کرد.

(إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنَا).

آن  حقّ  است  و  از  سـوی  پروردگارمان  (‌نـازل  شـده‌(  است.

(إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ) (٥٣)

مــا  پــیش  ار  نـــزول  قــرآن  هـم  مسـلمان  بـوده‌ایـم  (‌و  نشـانه‌های  ایـن  پیغمبر  را  در  کتابهای  آسـمانی  خود  یافته  ایم  .(

مسلمان  گردیدن‌، یعنی  تسلیم  فرمان  یزدان  شدن‌، آئین  هر  مؤمنی  در  هر  دینی  است‌.

آن  کسانی‌ که  قبلاً  مسلمان  گردیده‌اند  و  تسلیم  فـرمان  یزدان  شده اند، و  سپس  همین  که  قران  را  شنیده‌اند،  آن  را  تصدیق  کرده‌اند، آنان‌:

(أُولَئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِمَا صَبَرُوا).

آنان  کسانیند  که  دو  بار  اجر  و  پاداششان  داده  می‌شود، به  سبب  این  که  (‌در  راه  ایمان  اذیّت  و  آزارها  دیده‌اند  و)  شکیبائی  کرده‌اند.

شکیبائی  کرده‌اند  بر  اسلام  خالص  و  تسلیم  شدن  کامل‌، تسلیم  دل  و  درون  و  چهره  و  بیرون‌، و  چیره  شـدن  بـر  هواها  و  هوسها، و  ماندگاری  بر  دین  در  آغاز  و  در  انجام  ...  این  ا‌فراد  دو  بار  بدیشان  اجر  و  پادا‌ش  داده  می‌شود،  اجر  و  پاداشی  بر  همچون  شکیبائی  و  صبری‌.  ایـن  هــم  برای  انسانها  دشـوار  است‌، و  سـخت‌ترین  شکـیبائی  و  صبر  آن  است‌ که  در  برابر  هواها  و  هوسها  و  شـهوتها  و  کجرویها  و  انحرافها  ورزیده  می‌شود. آنان  بر  همۀ  اینها  صبر  و  شکیبائی  کرده‌اند، و  در  برابر  تمسخر  و  استهزاء  صبر  و  شکیبائی  نموده‌انـد، هـمان‌ گونه  کـه  روایت  آن  گذشت‌، و  همان‌ گونه ‌که  همیشه  چـنین  چـیزی  بــر  سـر  کسانی  آمده  است‌ که  راستروان  راستای  راه  دین  خدا  در  جامعه‌های  منحرف  و گمراه  و  نادان  در  هر  زمانی  و  در  هر  مکانی  هستند:

(وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ).

و  بدیها  را  با  نیکیها  از  میان  برمی‌دارند  (‌و  نه  تنها  بـدیها  را  با  بـدیها  پـاسخ  نمی‏‎گویند، بـلکه  در  مـقابل  کـردار  و  گفتار  بد  مردم‌، رفتار  بایسته  می‌کنند  و  سخن  شــایسته  می‌گویند).

این  هـم  صبر  و  شکـیبائی  است‌. ایـن  چـنین  صـبر  و  شکبائی‌ای  دارای  درد  بیشتری  از  خود  صبر  و  شکیبائی  بر  اذیّت  و  آزار  و  تمسخر  و  استهزاء  است‌. این  صبر  و  شکیبائی  والا  رفـتن  و  چـیره  شـدن  بـر  تکـبّر  و  خـود  بزرگ ‌بینی  نفس‌، و  بر  رغـبت  و  شـور  نـفس  بر  دفـع  تـمسخر  و  اسـتهزاء  و  پـاسخ  دادن  بـه  اذیّت  و  آزار، و  تسکین  دل  از  خشم  و کینه‌،  و  خنک  شدن  با  انتقام  گرفتن  است‌! آ‌ن‌گاه  مکانت  و  منزلت  بالاتری  ا‌ز  هـمۀ  ایـنها  است‌،  آن  هم  مکانت  و  مـنزلت  عـفو  کـردن  و  گـذشت  نمودن  با  رضا  و  رغبت  است‌. آن  عفو  ‌کردنی  و  گذشت  نمودنی  که  زشت  را  با  زیبا  پاسخ  می‌دهد،  و  بـا  نـادان  مسخره‌  کننده  با  آرامش  و  سنگینی  و  مهربانی  و  خوبی  برخورد  می‌کند. این  هم  افقی  از  بزرگی  و  والائی  است  که  بدان  افق  نمی‌رسند  مگر  مؤمنانی  که  با  خدا  معامله  می‌کنند  و  خدا  ایشان  را  خشنود  می‌فرماید  و  آنان  هـم  خدا  را  خشـنود  مـی‌نمایند. در نـتیجه  هـر  چـه  از  دست  مردمان  ببینند  راضی  و  مطمئنّ  می‌گردند  بدان  امید  که  پاداش  نیک  یزدان  را  دریافت  دارند.

(وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ) (٥٤)

و  از   آنچه  بدیشان  عطاء  کرده‌ایم  (‌در  راه  خیر  و  صلاح‌)  خرج  می‏‎کنند  و  می‌بخشند.

انگــار  خـدا  اراده  فـرموده  است  بـه  دنـبال  یـادی  از  بزرگواری  درونشان  در  عفو  و  گـذشت  از  مـردمان‌، از  بـزرگواری  درونشـان  در  بـذل  و  بـخشش  امـوال  به  مردمان‌، سخن  بگوید. بخشیدن  مردمان  و  صرف نـظر  کردن  از  ایشان‌، از  منبع  یگانه‌ای  هستند: منبع  والائی  بر  شهوات  نفس‌، و  فـراتـر گـرفتن  خـود  را  از  ارزشـهای  زمـینی‌. اوّلی  در  نـفس  است‌، و  دومـی  در  اموال‌. در  موارد  بسیاری  از  قرآن‌، این  دو،  یعنی  گذشت  از  مردمان  و  بخشش  اموال  به  دیگران‌، ملازم  یکدیگرند.

صفت  دیگری  از  صـفات  نـفسهای  مـؤمن  و  شکـیبا  و  ماندگار  بر  اسلام‌،  و  خالص  و  پاک‌ باختۀ  عقیده‌، چـنین  آمده  است:

(وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لا نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ) (٥٥)

و  هنگامی  که  یـاوه  بشـنوند  از  آن  روی  می‏‎گرداند  (‌و  دشنام  را  با  دشنام  پاسخ  نمی‏‎گویند  و  بـلکه‌) مـی‌گویند: اعمال  ما  از  آن  ما، و  اعمال  شـما  از آن  شـما  است (‌و  هـر  کســـی  آن  درود  عاقبت  کـــار  کـــه  کشت‌)‌. وداع  و  بــه  درودتان  باد، ما  خواهان  (‌همنشینی  با)  نادانان  نیستیم‌. لغو،  سخنان  پوچ  است‌، سخنان  پوچی‌ که  فائده‌ای  در  آن  نیست‌. یعنی  بیهوده  و  یاوه  است‌.  این  هم  پریشان‌ گوئی  و  یاوه‌ سرائی  است ‌که  وقت  را  می ‌کشد  بدون  این‌ که  توشۀ  تازه‌ای  بـه  دل  یـا  به  خـرد  بـبخشاید، و  یـا  شـناخت  سودمندی  بر  دل  یا  بر  خرد  بیفزاید. لغو  همچنین  به  معنی  بد زبانی  و گفتن  سخنانی  است که  ذهن  و  شعو‌ر  و  زبان  را  تـباه  می‌گردانـد، خـواه  کسـی  را  بـا  آن  بـد  و  بـیراه  مخاطب  قرار  دهند، و  خواه  آن  بد  و  بـیراه  را  دربـارۀ  شخص  غائبی بگویند.

دلهای  با  ایمان  همچون  سخنان  بیهوده  و  بد  و  بیراهی  را  بر  زبان  نمی‌راند،  و  بدان  پریشان‌ گوئی  و  یـاو ه‌سرائی  گوش  هم  فرا  نمی‌دهد. دلهای  با  ایمان  سرگرم  وظائف  و  تکالیف  ایمان  می‌شود، و  خود  را  با  عشق  آن  وظائف  و  تکالیف  ایـمان  بالا  و  وا‌لا  می‏‎برد  و  اوج  مـی‌دهد، و  خویشتن  را  در  پرتو  نور  ایمان  پاک  و  پاکیزه  می‌دارد: 

(وَإِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ).

و  هنگامی  که  یـاوه  بشــنوند  از  آن  روی  می‏‎گرداند  (‌و  دشنام  را  با  دشنام  پاسخ  نمی‌گویند).

آنان  به  هیجان  درنمی‌آیند  و  خشمگین  نمی‌گردند  و  بـا  یاوه ‌گویان  و  یاوه ‌سرایان  همسو  و  هـمآوا  نمی‌شوند  و  پاسخ  به  مثل  بدیشان  نمی‌دهند، و  بـا  آنـان  پـیرامـون  بیهوده  و  یاوه‌، بـا  بیهوده  و  یـاوه  بـه  جـدال  و  سـتیز  نمی‌نشینند. بلکه  به  وداعشـان  مـی‌گویند  و  از  ایشـان  خداحافظی  کنند.

(وَقَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ).

و  می‌گویند: اعمال  ما  از  آن  ما، و  اعمال  شـما  از  آن  شـما  است  (‌و  هر  کسی  آن  درود  عاقبت  کار  که  کشت‌)‌. وداع  و  به  درودتان  باد.

این‌ گونه  مؤدّبانه  رفتار  می‌کنند، و  دعای  خیر  و  خوبی  می‌نمایند، و  برای  طرف  هدایت  و  رهنمود  می‌طلبند  ...  عدم  علاقه  و  رغبت  به  مشارکت  در  بد  و  بیراه  خود  را  نیز  نشان  می‌دهند:

(لا نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ) (٥٥)

ما  خواهان  (‌همنشینی  با) نادانان  نیستیم‌.

ما  نمی‌خواهیم  وقت  گرانبهای  خود  را  با  ایشان  صـرف  کنیم‌، و  در  بیهوده ‌گوئی  و  یاوه ‌سرائی  هم  نمی‌خواهیم  با  ایشان  شرکت  جوئیم‌، یا  ساکت  شویم  و  به  پریشان‌ گوئی  و  هرزه‌ درائی  ایشان  گوش  فرا  دهیم‌.

این  تصویر  زیبا  و  روشنی  از  نفس  با  ایمانی  است‌ که  به  ایمان  خود  آرمـیده  است  و  دل  بـدان  داده  است‌. بـیزار  بیزار  از  یـاوه  و  پـریشان‌ گوئی  است‌.  لبریز  از  عفو  و  گذشت  و  مودّت  و  محبّت  است‌. این  تصویر  برای‌ کسی  که  می‌خواهد  با  اخلاق  و  آداب  خداپسندانه  مـتخلّق  و  متأدّب  شود  راه  را  روشن  و  آشکـار  و  بدون  هـر گونه  چاله  و  چوله  ترسیم  می‌کند، بدان  شکل ‌که  اشتباهی  در  آن  صورت  نپذیرد. دیگر  با  نادانان  نباید  آمیخت  و  در  نادانیشان  شرکت  ورزید، و  نباید  با  ایشـان  دشـمنی  و  کینه‌ توزی  ‌کرد و  کینۀ  ایشان  را  به  دل  ‌گرفت‌، و  نباید  از  وجودشان  به  تنگنا  افتاد  و  دلتنگ‌ گردید.  بلکه  باید  خود  را  والا  و  بالا  گرفت  و  عفو  و  گذشت‌  کرد  و  خیر  و  خوبی  را  حتّی  برای  بزهکار  بدکردار  آرزو  کرد  و  خواست‌.

*

کسانی‌  که  از  اهل‌  کتاب  ایمان  آوردند، پیغمبر  با  ایشان  بیش  از  این  جدّ  و  جهد  و  تلاش  و  کوششی  نکـرد  کـه  قرآن  را  برایشان  بخواند.  تنها کـاری‌ کـه‌ کـرد  تـلاوت  قرآن  برای  آنان  بود، ولی  ایشان  ایمان  آوردند و  اسلام  را  پذیرفتند.  امّا  برخی  از  افراد  قوم  خودش  بـودند  کـه  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   تا  آنجا  که  امکان  داشت  تلاش‌  کرد  ایمان  بیاورند، و  برخی  بودند که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بسیار  دوست  می‌داشت‌  که  ایمان  بیاورند  و  به  اسـلام  بگروند، ولی  خدا  به  خاطر  چیزهائی  کـه  در  درونشـان  سـراغ  داشت  مقدر  نفرموده  بود  که  آنان  ایمان  بیاورند  و  بـه  اسلام  بگروند.  پـیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  نـمی‌توانست  هـر  که  را  دوست  داشته  باشد  او  را  هدایت  دهد. بلکه  تنها  خدا  است  هر که  را  که  بخواهد  هدایت  می‌دهد  به  خاطر  چیزهائی  ‌کـه  از  درون  او  می‌داند  و  او  را  سزاوار  هدایت  می‌سازد  و  او  را  آمادۀ  پذیرش  ایمان  می‌شناسد:

(إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ) (٥٦)

(‌ای  پیغمبر!)  تو  نمی‌توانی  کسی  را  که  بخواهـی  هـدایت  ارمغان  داری  (‌و  او  را  به  ایمان‌، یعنی  سر  منزل  مقصود  و  مطلوب  انسان  برسانی‌)  ولی  این  تنها  خدا  است  که  هر که  را  بخـواهد  هدایت  عطاء  می‌نماید،  و  بهتر  می‌داند  که  چه  افرادی  (‌بر  طبق  حکمت  و  عنایت  یزدان  و  برابر  اندیشه  و  تلاش  انسان‌، سزاوار  ایمان  بوده  و  بـه  سـوی  صـفوف  مؤمنان‌)  راهیابند.

در  صحیح  مسلم  و  در  صحیح  بخاری  آمده  است که  این  آیه  دربارۀ  ابوطالب  عموی  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  نازل  گردیده  است‌. آن  کسی‌ که  سخت  از او  محافظت  و  مـراقـبت  می‌نمود  و  به  یاری  و کمکش  برمی‌خاست‌،  و  برای  دفاع  از  او  رو  در  روی  قریشیان  می‌ایستاد، و  از  او  حمایت  می‌کرد  تا  دعوت  خود  را  تبلیغ  و  بـه ‌گـوش  دیگـران  برساند، و  در  این  راه  قطع  رابطه  قریشیان  را  تحمّل‌ کرد، قطع  رابطه‌ای‌ که  قریشیان  با  او  و  با  بنی‏هاشم  نمودند  و  ایشان  را  در  شعب  ابوطالب  محاصره‌ کردند. امّا  او  همۀ  این  کارها  را  به  خـاطر  دوست  داشت  برادرزاده‌اش‌، و  نشان  دادن  غیرت  و  مردانگی  و  غرور  و  زیر  بار  ظلم  و  ستم  نرفتن‌، انجام  داد. هنگامی  که  وفات  او  فـرار سـید، پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ابوطالب  را  به  ایـمان  آوردن  و  پذیرش  اسلام  دعوت  ‌کرد، و لیکن  خدای  سبحان  این  امر  را  بهره  او  نفرمود،  به  خاطر  چیزهائی ‌کـه  در  او  سـراغ  داشت.

زهـری‌  گفته  است‌: سعید  پسـر  مسـیّب  پسر  حزن  مخزومی  رضی الله عنه  برایم  روایت‌ کرد  و  گـفت‌: هنگامی  کـه  وفات  ابوطالب  فرا  رسید، پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  نزد  او  آمد. دید  ابوجهل  پسر  هشام  و  عبدالله  پسر  أمیه  پسر  مغیره  در  پیش  او  هستند. پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  ابوطالب  فرمود:                                  

(یا عم قل:لا إله إلا الله کلمة أحاج لک بها عند الله).

ای  عموی  من  بگو:  جز  خدا  خدائی  نیست‌. سخنی  که  بـا  آن  در  پیشگاه  خـدا  بـرایت  دلیـل  و  بـرهانی  در  دست  داشته  باشم‌.

ابوجهل  و  عبدالله  پسر  امیّه  گفتند: ای  ابوطالب  آیـا  از  آئین  عبدالمطلب  روی  می‌گردانی‌؟  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  پیاپی  فرمودۀ  خود  را  تکرار  می‌کرد، و  آنان  نـیز  گـفتۀ  خود  را  تکرار  می‌کردند، تا  سـرانـجام‌ گـفت‌:  بـر  آئین  عبدالمطلب  می‌میرم‌. سرباز  زد  از  این‌ که  بگوید: جـز  خدا  خدائی  نیست‌. پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرمود:

(والله لأستغفرن لک ما لم أنه عنک).

به  خدا  سوگند  برایت  طلب  آمرزش  می‌کنم  تا  وقتی  که  از  طلب  آمرزش  برایت  نهی  نشده‌ام‌.

این  بود  خداوند  بزرگوار  نازل  فرمود:

(ما کان للنبی والذین آمنوا أن یستغفروا للمشرکین ولو کانوا أولی قربى).

پـیغمبر  و  مـؤمنان  را  نسـزد  کـه  بـرای  مشـرکان  طـلب  آمرزش  کنند، هر چند  که  خویشاوند  باشند. (‌توبه‌/113)        

و  دربارۀ  ابوطالب  نازل  فرمود:

(إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ).

(‌ای  پیغمبر!)  تو  نمی‌توانی  کسی  را  کـه  بخواهـی  هـدایت  ارمغان  داری  (‌و  او  را  به  ایمان‌، یعنی  سر  منزل  مقصود  و  مطلوب  انسان  برسانی‌) ولی  این  تنها  خدا  است  که  هر که  را  بخواهد  هدایت  عطاء  می‌نماید.

(‌مســلم  و  بــخاری  آن  را  از  گفتۀ  زهـری  اســتخراج  کرده‌اند)

مسلم  در  صحیح  خود، و  ترمذی‌، آن  را  از  حدیث  یزید  پسر  کیشان  که  او  از  ابوحازم‌، و  او  از  ابوهریره  روایت  کرده  است‌ که ‌گفته  است‌: هنگامی ‌که  وفات  ابوطالب  فرا  رسید، پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  نزد  او  آمد  و  فرمود:

(یا عماه . قل:لا إله إلا الله أشهد لک بها یوم القیامة).

ای  عموی  من‌، بگو:  جز  خدا  خدائـی  نـیست  تـا  در  روز  قیامت  برای  تو  بدان  گواهی  دهم‌.

ابوطالب  گفت‌:  اگر  قریشیان  مرا  بدان  معیوب  و  نـنگین  نمی‌کرد‌ند  و  نمی‌گفتند  که  هراس  مرگ  او  را  بر  آن  داشته  است‌، چشمان  تو  را  با  گفتن  آن  روشن  می‌کردم  و  مایۀ  سرور  تو  می‌شدم‌. آن  را  نمی‌گویم  مگر  این ‌که  چشمان  تو  را  بدان  روشن  ‌گردانم  و  تو  را  مسرور  سازم‌. فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  نازل  شد:

(إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ) (٥٦)

 (‌ای  پیغمبر!)  تو  نمی‌توانی  کسی  را  که  بخواهـی  هـدای  ارمغان  داری  (‌و  او  را  به  ایمان‌، یعنی  سر منزل  مقصود  و  مطلوب  انسان  برسانی‌) ولی  این  تنها  خدا  است  که  هر  که  را  بخواهد  هدایت  عطاء  می‌نماید، و  بهتر  می‌داند  که  چه  افرادی  (‌بر  طبق  حکمت  و  عنایت  یزدان  و  برابر  اندیشه  و  تلاش  انسان‌، سزاوار  ایمان  بوده  و  بـه  سـوی  صـفوف  مؤمنان‌) راهیابند.

از  ابن‌عبّاس‌، ابن‌عمر، مجاهد، شعبی‌، و  قتاده، روایت  شده  است  که  این  آیه  دربارۀ  ابوطالب  نـازل  گـردیده  است‌. و  آخرین  چیزی  را  که  ابوطالب‌ گفته  است  ایـن  است‌: او  بر  آئین  عبدالمطّلب  است‌.

انسان  در  برابر  این  خبر  می‌ایستد  و  می‌بیند  این  آئین  چه  قدر  قاطعانه  برخورد  مـی‌کند  و  چـه  انـدازه  اسـتقامت  می ورزد. این  عموی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  سرپرست  و  محافظ  و  مدافع  او  است‌. خدا  ایمان  را  برای  او  مـقدّر  نمی‌فرماید، با  وجود  این‌ که  بسیار  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  دوست  می‌دارد، و  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  نیز  بسیار  دوست  می‌دارد  که  او  ایمان  بیاورد. این  کار  بدان  خاطر  است  که  ابوطالب‌  کارهائی  که  برای  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   می‌کرد  تـحت  تأثیر  جانبداری  از  خویشی  و  خویشاوندی  و  محبّت  پدرانه  بود،  و  هدف  و  مـقصودش  عقیده  نبود. خـداونـد  سبحان  این  را  از  ابوطالب  می‌دانست  و  بدین  جـهت  برای  او  مقدّر  نفرمود  چیزی  را  که  پـیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  دوست  می‌داشت  و  ا‌میدوار  بدان  بود. خدا  این  کار  را  -  که‌  کار  هدایت  است  -  سهمیّۀ  پیغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم نکرد، و  آن  را  اختصاص  به  اراده  و  مشیّت  خود  فرمود. بر  پیغمبر  تبلیغ  بود  و  بس‌. بعد  از  او  هم  بر کسانی  ‌که  مردمان  را  به  سوی  آئین  خدا  می‌خوانند  جز  دلسوزی  و  اندرز  نیست‌. پس  از  دلسوزی  و  اندرز، دلها  در  اختیار  خدایند  و  میان  انگشتان  یزدان  مهربانند. هدایت  و  ضـلالت  برابر  آن  چیزی  دست  می‌دهد  که  خدا  ا‌ز  دلهـای  بـندگان  سـرا‌غ  دارد، و  استعداد  و  آمادگی  مردمان  را  بـرای  هـدایت  و  ضلالت  می‌داند.

*

هم  اینک  روند  قرآنی  بـه  سـخنان  ایشان  مـی‌پردازد، سخنانی‌ که  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌می‌گفتند  و  با  آن  سـخنان  عذر  خویش  را  می‌آوردند  و  اظهار  می‌داشتند  آنـان  از  او  پیروی  نمی‌کنند  از  ترس  این‌ که  سلطۀ  خـود  را  بـر  قبائل  عرب  مجاوری  از  دست  بدهند که‌ کعبه  را  بزرگ  می‌داند، و  متدیّن  به  آئین  پرده داران  و  نگاهبانان  کـعبه  می‌باشند، و  بتهای  آنـان  را  تعظیم  مـی‌کنند  و  سترگ  می‌دارند. اگر  قریشیان  اسلام  را  بپذیرند  آن  قبائل  ایشان  را  می‌ربایند، یا  دشمنانشان  ایشان  را  می‌ربایند  و  نابود  می‌نمایند که  در  فراسوی  شبه  جزیرۀ  عربستان  هستند، و  این  قبائل  هم  از  ایشان  پشتیبانی  و  دفاع  نـخواهند  کرد. یزدان  سبحان  برایشان  بیان می‌فرماید  که  امن  و  امان  در  کجا  است‌، و  ترس  و  هراس بر  واقعیّت  تاریخی  ایشان‌، و  بر  واقعیّت  کنونی  و  حاضر  آنان  که  در  آن  مـی‌زیند  از  کجا  است‌. این روشنگری  هم  به  دنبال  آن  می‌آید که  در  این  سوره  برایشان  در  داستان  موسی  و  فرعون  معلوم  کرد  که  امن  و  امان  و  بیم  و  خوف  در  کجا  است‌.  قـرآن  ایشان  را  به  چرخش  و گردشی  بر  بالای  محلّ  هـلاکت  گذشتگان  می‌برد، و  در  این  چرخش  و گردش  برایشـان  پـــرده  از  اسـاب  و  عـلل  حقیقی  هـلاکت  و  نـابودی  برمی‌دارد، وا  سباب  و  عـلل  هلاکت  و  نـابودی  را  در  سرمستی  و  ناشکری  و  تکذیب  پیغمبران  و  روی‌گردانی  از  آیـات  خـدای  مـهربان‌، مـجسّم  پــیش  چشــانشان  می‌نماید. آن‌گاه  چرخش  و گردش  دیگـری  را  با  آنـان  مـی‌آغازد، چـرخش  و گـردشی  بس  دور  و  درازتـر  از  چرخش  و گردش  پیشین‌. در  این  چرخش  و گردش  پرده  از  حـقیقت  مـعیارها  و  ارزشـها  بـرمی‌دارد، و  در  ایـن  چرخش  و گردش‌، ناچیزی  زندگی  دنیا  و  نـاچیزی  هـمۀ  کالاها  و  نـعتهای  آن  را  در  برابر  چیزهائی‌  که  در  پـیش  خدا  موجود  است  آشکارا  نشان  می دهد  و  پیش  چشمان  همگان  می‌دارد.

(وَقَالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا أَوَلَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَمًا آمِنًا یُجْبَى إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقًا مِنْ لَدُنَّا وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٥٧) وَکَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَهَا فَتِلْکَ مَسَاکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلا قَلِیلا وَکُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِینَ (٥٨) وَمَا کَانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى حَتَّى یَبْعَثَ فِی أُمِّهَا رَسُولا یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَمَا کُنَّا مُهْلِکِی الْقُرَى إِلا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ (٥٩) وَمَا أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَزِینَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى أَفَلا تَعْقِلُونَ (٦٠) أَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لاقِیهِ کَمَنْ مَتَّعْنَاهُ مَتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ) (٦١)

 (‌ای  پیغمبر!)  تو  نمی‌توانی  کسی  را  که  بخواهـی  هـدایت  ارمغان  داری  (‌و  او  را  به  ایمان‌، یعنی  سرمنزل  مقصود  و  مطلوب  انسان  برسانی‌)  ولی  این  تنها  خدا  است  که  هر که  را  بخواهد  هدایت  عطاء  می‌نماید، و  بهتر  می‌داند  که  چه  افرادی (‌بر  طبق  حکمت  و  عنایت  یزدان  و  برابر  اندیشه  و  تلاش  انسان‌، سزاوار  ایمان  بوده  و  بـه  سـوی  صفوف  مـؤمنان‌) راهـیابند. (‌مشـرکان  مکّه  بــه  پـیغمبر  عـرض  کردند) و  گفتند: اگر  همراه  تو  هدایت  را  پذیرا  شویم  (‌و  از  برنامۀ  توحیدی  اسلامی  پیروی  کنیم‌، قبائل  نیرومند  عرب  به  جنگ  ما  برمی‌خیزند  و) ما  را  از  روی  زمـینمان  می‌ربایید (‌و  نابودمان  می‌نمایند. پس  هر چند  به  حقانیّت  اسلام  معترفیم‌، ولی  برای  حفظ  جان  و  مال  و  مقام  خود  حاضر  به  قبول  ایمان  نیستیم‌!)‌. مگر  ما  حرم  پـر  امن  و  امانی  را  برای  ایشان  فراهم  نیاورده‌ایم  که  محصولات  و  میوه‌جات  فراوانـی (‌از  نـواحـی  مـختلف‌) بـه  سـوی  آن  آورده  می‌شود؟‌! (‌وقتی  که  در  حـال  کفر، ایشـان  را  از  امنیّت  و  مواهب  زندگی  برخوردار  می‌گردانـیم‌، چگونه  آنان  را  بـا  وجود  ایـمان  و  اطـاعت  از  فرمان‌، در  دست  دیگران  رها  می‌گردانیم‌؟‌! این  محصولات  و  ثمرات‌) دادۀ  مـــا  است (‌بــدیشان  ...) و لیکــن  بــیشتر  آنان (‌ایـن  را) نمی‌دانند.  چه  مردمان  زیادی  را  نابود  ساخته‌ایم  که  در  زندگی  خود  (‌همچون  اینان‌)  مست  و  مغرور  (‌جاه  و  مال  و  زر  و  زور)  شـده‌انـد  و  طـغیان  و  سـرکشی  پـیشه  سـاخته‌اند. این  خانه‌های  ایشـان  است  که  بعد  از  آنـان  (‌روی  آبادی  به  خود  نـدیده  است  و)  جز  مـدّت  اندکی  منزل  و  مأوی  نگشته  است‌، (‌و  آن  هـم  سکونت  مـوقّت  مسافران  و  سیّاحان  به  هنگام  رفت  و  آمـدشان  از  ایـن  مــناطق  بـوده  است‌)‌. و  ما  خودمان  مـالک  و  صـاحب  (‌املاک  و  دیارشان‌)  شده‌ایم‌. پروردگار  تو  هرگز  شهر  و  دیاری  را  ویران  نمی‌سازد  مگر  این  که  در  کانون  و  مرکز  آنجا  پیغمبری  را  برانگیزد  تا  آیات  مـا  را  بر  اهالی  آن  فرو  خوانـد،  و  مـا  شـهر  و  دیـاری  را  نـابود  نکـرده  و  نابود  نمی‌گردانیـم  مگر  این  که  ساکنان  آنجا  ستمکار  بـاشند. آثچه  به  شما  داده  شده  است‌، کالای  این  جهان  و  زیـنت  آن  است (‌و  زودگذر  و  همراه  با  ناگواریها  و  رنـجها  و  دردها  است‌)  ولی  آنچه  در  نزد  خدا  (‌در  آن  سرا  است‌)  بهتر  و  جاودانه‌تر  است‌.  آیا  نمی‌دانید  (‌که  باقی  با  فانی‌، و  محدود  با  نامحدود، یکسان  نیست‌؟‌!)‌.  آیا  کسی  که  بـدو  وعدۀ  نیکو  داده‌ایم‌، و  بـدان  خواهـد  رسـید (‌کـه  نعمت  فراوان  و  نامحدود  آن  جهان  و  بـهشت  جـاویدان  است‌) همسان  کسی  است  که  کالای  زندگی  این  جـهان  را  بـدو  داده‌ایم (‌و  از  نعمت  ناپایدار  و  آمیزه  به  غصّه  و  رنح  آن  بهره‌مندش  سـاخته‌ایـم‌) و  سپس  در  روز  قیـامت  از  زمرۀ  احــضار شدگان (‌بـــرای  حسـاب  و  کتاب، و  گرد  آورده‌شدگان  در  عذاب  و  عقاب  دوزخ‌) است‌؟!.

این  دیدگاه  سطحی  و  نزدیک ‌بینانه‌، و  جهان ‌بینی  محدود  زمینی  است  که  به  قـریشیان  پـیام  داشـته  است‌، و  بـه  مردمان  در  هر  زمان  پیام  می‌دهد  که  پـیروی  کـردن  از  هدایت  خدا  ایشان  را  در  معرض  تـرس  و  هـراس  قـرار  می‌دهد، و  دشـمنان  را  بر  ضـدّ  ایشـان  مـی‌آغالاند  و  برمی‌شوراند، و  مدد  و  یاری  و کمک  و  پیروزی  را  از  ایشان  می‌گیرد، و  تـنگدستی  و  نـابودی  را  بهرۀ آنـان  می‌گرداند:

(وَقَالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا).

و  گفتند: اگر  همراه  تو  هدایت  را  پذیرا  شویم  (‌و  از  برنامۀ  توحیدی  اسلامی  پیروی  کنیم‌، قبائل  نیرومند  عرب  بـه  جنگ  ما  برمی‌خیزند  و) ما  را  از  روی  زمینمان  می‌ربایید (‌و  نابودمان  می‌نمایند).

آنان  منکر  این  نیستند که  اسلام  هـدایت  است‌، و لیکـن  می‌ترسند  مردمان  ایشان  را  بربایند  و  نابودشان  نمایند. ایشان  خدا  را  فراموش  می‌کنند، و  فراموش  می‌کنند کـه  تنها  خدا  حافظ  و  نگهبان  است‌، و  تنها  او  حمایت ‌کننده  و  مراقبت ‌کننده  است‌، و  همۀ  نیروهای  زمین  نـمی‌توانـند  ایشان  را  بربایند  و نابودشان  نمایند  اگر  آنان  در  پناه  خدا  باشند  و  خدا  ایشان  را  بپاید  و مراقـبت  نماید  و  تـمام  نیروهای  زمین  نمی‌توانند  ایشان  را کمک  و  یاری  دهند  و  آنان  را  پیروز  و  موفّق  گردانند، اگـر  خـدا  ایشـان  را  خوار  و  حقیر  و  ذلیل  بدارد  ...  این  بدان  خاطر  بـود کـه  ایمان  آمیزۀ  دلهای  ایشان  نگردیده  بود. اگر  ایمان  آمیزۀ  دلهای  ایشان  مـی‌شد، دیـدگاه  ایشـان  دربارۀ  نـیروها  دگرگون  می‌شد، و  سـنجش  امـور  بـرایشـان  بـه‌ گونۀ  دیگری  درمی‌آمد، و  قطعاً  می‌دانستند که  امن  و  امان  جز  در  جوار  یزدان  نیست‌، و  ترس  و  هراس  جز  در  دوری  از  هدایت  ایزد  سبحان  دست  نمی‌دهد، و  این  هدایت  هم  با  قدرت  و  با  عزّت  گره  خورده  است‌، و  هدایت  نیز  تـنها  خیال  و  فقط ‌گفتار  نیست ‌که  برای  آرامش  دلهـا  گـمان  رود  و  گفته  شود. بلکه  هدایت  حـقیقت  ژرفـی  است  و  معنی  آن  سازگاری  و  هماهنگی  با  قـانون  جـهان  و  بـا  نیروهای  آن‌، و  کمک  طلبیدن  از  نیروها  و  به ‌کار  بردن  و  به‌ کار  گرفتن  آنها  در  زندگی  است‌. چه  خدا  که  آفریدگار  این  جهان  است‌، این  جهان  را  برابر  قانوی  اداره  می‌کند  و  امـور  آن  را  می‌گردانـد کـه  خودش  آن  را  برایش  پسندیده  است  و  بدان  راضی‌  گردیده  است‌. کسی  که  از  هدایت  خدا  پیروی  می‌کند  از  نیروهای  نامحدودی‌که  در  ایــن  جـهان  هسـتی  است  کـمک  می ‌گیرد  و  اسـتفاده  می‌نماید، و  در  واقعیّت  زندگی  به  تکیه‌گاه  مـحکمی  پشت  می‌بندد  و  تکیه  می‌زند.

هدایت  خدا  برنامۀ  زندگی  درست  است‌، زندگی‌ای  ‌کـه  در  این  زمین  واقعیّت  دارد  و  هست‌. وقتی‌ که  این  برنامه  پیاده  می‌گردد  و  تحقّق  پیدا  مـی‌کند،  ریـاست  و  آقـائی  زمینی  دوشادوش  سعادت  اخروی  حاصل  می‌شود. وجه  مشخّصۀ  این  برنامه  این  است‌ که  در  آن  میان  راه  دنیا  و  راه  آخرت  فاصله‌ای  نیست‌. یعنی  راستای  راه  دنیا  و  راه  آخــرت  یکی  است  و  دنـیا  و  آخــرت  دو  راه  جـدا  از  یکدیگر  ندارند، و  برای  پیاده  کردن  و  تحقّق  بـخشیدن  اهداف  زندگی  اخروی‌، لازم  نیست  زندگی  دنیوی  را  به  هم  زد  و  نادیده‌ گرفت‌. بلکه  بـرنامۀ  اسـلامی  زنـدگی  دنیوی  و  زندگی  اخروی  را  با  یک  رشته  به  یکـدیگر  ربط  و  پیوند  می‌دهد: اصلاح  دل  و  اصلاح  جامعه  و  اصلاح  زندگی  در  این  زمین‌. بدین  جهت  راه  به  سوی  آخرت  می‌رود، و  دنیا  به  آخرت  متّصل  می‌شود.  چه  دنیا  مزرعۀ  آخرت  است‌، و  آباد  کـردن  و  رونـق  بخشیدن بهشت  این  زمین  و  سروری  و  آقائی  بر  آن‌، وسیله‌ای  برای  آباد  کردن  بهشت  آخرت  و  جاودانه  ماندن  در  آن  است‌، به  شرط  این‌ که  از  هدایت  خدا  پیروی  شود،  و  در  عمل  و  با  عمل  به  خدا  رو کرد  و  به  رضا  و  خشنودی  او  چشم  دوخت‌.

هرگز  در  تـاریخ  بشـریّت  گـروهی  بـر  هـدایت  یـزدان  نبوده‌اند  مگر  این  که  ایزد  منّان  در  آخر  گشت  و  گـذار  بدیشان  قدرت  و  شوکت  و  آقائی  و  سروری  داده  است‌، پس  از  آن  که  آنان  را  برای  حـمل  امـانت  آمـاده  کــرده  است‌، امانت  خلافت  در  زمین  و  ادارۀ  زندگی  این  جهان  برابر  قانون  و  فرمان  یزدان‌.

بسیاری  از  مردان  می‌ترسند  از  شـریعت  خـدا  پـیروی  نمایئد  و  برابر  هدایت  او  حـرکت  کـنند. از  دشـمنانگی  دشمنان  خدا  و  از  نیرنگ  ایشـان  مـی‌ترسند.  از  اتـّحاد  دشمنان  بر  ضـدّ  خـود  بـیم  دارنـد، و  از  مـحاصره‌های  اقتصادی  و غیر  اقتصادی  در  ترس  و  هراسند! این  ترسها  و  هراسها  جز  خیالها  و گمانهائی  بسان  خیالها  و  گمانهای  قریشیان  در  آن  زمان  نیست ‌که  به  پـیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  گفتند:

(إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا).

اگر  هـمراه  تـو  هـدایت  را  پـذیرا  شـویم  (‌و  از  بـرنامۀ  توحیدی  اسلامی  پیروی  کنیم‌، قبائل  نیرومند  عرب  بـه  جنگ  ما  برمی‌خیزند و)  ما  را  از  روی  زمینمان  می‌ربایند (‌و  نابودمان  می‌نمایند. پس  هر چند  بـه  حقانیّت  اسـلام  معترفیم‌،  ولی  برای  حفظ  جان  و  مال  و  مقام  خود  حاضر  به  قبول  ایمان  نیستیم‌).

امّا  وقتی‌  که  قریشیان  از  هدایت  یزدان  پیروی  کردند  بر  خاور  و  باختر  زمین  در  یک  ‌چهارم  قرن  از  زمان  یا  کمتر  از  آن  پیروز  شدند  و  سلطه  و  قدرت  پیدا  کردند.

یزدان  سبحان  در  همان  زمان  این  عذر  خیالی  و  این  بهانۀ  گمانی  ایشان  را  مردود  اعلام  فرمود  و  بدیشان  اعـلام  نمود: چه  کسی  بدانان  امن  و  امان  بخشیده  است‌؟ چـه  کسی  بیت‌الله الحرام  را  برایشان  ترتیب  داده  است‌؟ چـه  کسی  دلهائی  را  بر  آن  داشته  است‌  که  بدیشان  بگرایند  و  محصولات  و  میوه‌جات  سراسر  زمین  را  به  سوی  آنـان  بار  کنند  و  بیاورند؟ محصولات  و  میوه‌جاتی  که  از  همۀ  گوشه  و  کنار  زمین  بار  آن  بربسته  می‌شود  و  در  حـرم  گرد  آورده  می‌شود، در  حالی‌ که  در  سرزمینهای  فراوان  خود  و  در  فصلهای  زیاد  خود  پخش  و  پراکنده  گـردیده  است  و  چیزی  یا  جز  اندکی  از  آن  بر  جای  نمانده  است‌: 

(أَوَلَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَمًا آمِنًا یُجْبَى إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیْءٍ رِزْقًا مِنْ لَدُنَّا).

مگر  مـا  حرم  پر  امـن  و  امـانی  را  بـرای  ایشـان  فراهـم  نیاورده‌ایـم  که  مـحصولات  و  میوه‌جات  فراوانـی (‌از  نواحی  مختلـف‌) به  سوی  آن  آورده  می‌شود؟‌! (‌وقتی  که  در  حـال  کفر، ایشــان  را  از  امنیّت  و  مـواهب  زنـدگی  برخوردار  می‌گردانیم‌، چگونه  آنان  را  با  وجود  ایمان  و  اطاعت  از  فرمان‌،  در  دست  دیگران  رها  می‌گردانیم‌؟‌!  این  محصولات  و  ثمرات‌)  دادۀ  ما  است  (‌بدیشان‌).

چرا  آنان  باید  بترسند  از  این  ‌که  مردمان  نکند  ایشان  را  بربایند  و  نابود  نمایند  وقتی‌  که  آنان  از  هدایت  پـیروی  نمایند؟  خدا  است ‌که  این  حرم  را  برایشان  محلّ  امـن  و  امان  قرار  داده  است  از  آن  زمان  که  ابـراهـیم  پـدرشان  بدانجا  کوچیده  است‌. آیا  خدا  که  ایشان  را  امن  و  امـان  داده  است  در  حالی  که  بزهکاران  و  گناه ‌پیشگانی  بیش  نبوده‌اند، چگونه  می‌گذارد  مردمان  ایشان  را  بربایند  و  نابودشان  نمایند، در  حالی  که  متّقیان  و  پرهیزگارانند؟! 

(وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (٥٧)

ولیکن  بیشتر  آنان  (‌این  را)  نمی‌دانند.

نمی‌دانند  امن  و  امان  در کجا  و  ترس  و  هراس  در  کـجا  است‌. نمی‌دانند که  همۀ  کارها  در  دست  خدا  است  و  به  خدا  حواله  می‌گردد.

ولی  اگر  آنان  می‌خواهند  خویشتن  را  واقعاً  از  مهلکه‌ها  به  دور  نمایند  و  از  نابودیها  مصون  و  محفوظ  دارند، این  سبب  و  علّت  هلاک  و  نابودی  است  و  خود  را  از  آن  به  دور  گردانند:

(وَکَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ بَطِرَتْ مَعِیشَتَهَا فَتِلْکَ مَسَاکِنُهُمْ لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلا قَلِیلا وَکُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِینَ) (٥٨)

چه  مردمان  زیادی  را  نابود  سـاخته‌ایـم  کـه  در  زندگی  خود  (‌همچون  اینان‌)  مست  و  مغرور  (‌جاه  و  مال  و  زر  و  زور)  شده‌اند  و  طغیان  و  سرکشی  پیشه  ساخته‌اند. این  خانه‌های  ایشان  است  که  بعد  از  آنـان  (‌روی  آبـادی  بـه  خود  ندیده  است  و)  جز  مدّت  اندکی  منزل  و  مأوی  نگشته  است، (‌و  آن  هم  سکونت  موقّت  مسافران  و  سیّاحان  بـه  هنگام  رفت  و  آمدشان  از  این  مناطق  بـوده  است‌)‌. و  مـا  خودمان  مالک  و  صاحب  (‌املاک  و  دیارشان‌)  شده‌ایم‌. مست  و  مـغرور  نـعمت  شـدن‌، و  شکـر  آن  را  بجای  نیاوردن‌، سبب  نابودی  شهرها  و  آبادیها  است‌. از  جـملۀ  نعمتهائی  که  از  سوی  خدا  بدیشان  داده  شده  است‌، حرم  پرامـن  و  امـان  و  سـرشار  از  امـنیّت  است‌. پس  باید  بپرهیزند از  این‌  که  مست  و  مغرور  نـعمت  شـوند، و  از  این‌ که  شکر  نعمت  را  بجای  نیاورند، و  در  نتیجه  هلاک  و  نابودی  دامنشگیر  ایشان  شود، هـمان‌ گونه  کـه  دامـنگیر  شهرها  و  آبادیهائی  ‌گردیده  است ‌که  آنها  را  می‌بینند  و  با  آنها  آشنایند، و  خانه‌ها  و  کاشانه‌های  ساکنان  آنجاها  را  می‏بینند  که  فرو  تپیده  و  ویران‌  گـردیده  است  و  خـالی  شده  است  ...

(لَمْ تُسْکَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلا قَلِیلا).

بعد  از  آنان  (‌روی  آبادی  به  خود  ندیده  است  و)  جز  مدّت  اندکی  منزل  و  مأوی  نگشته  است‌، (‌و  آن  هـم  سکـونت  موقّت  مسافران  و  سیّاحان  به  هنگام  رفت  و  آمدشان  از  این  مناطق  بوده  است‌).

خانه‌ها  و  کاشانه‌های  آنان  برجسته  و  نمایان  باقی  مانده  است  و  از  نقش  زمین  شدنها  و  نابود گردیدنهای  ساکنان  خـود  خبر  می‌دهد  و  روایت  می‌کند،  و  از  داسـتان  سرمستی  و  غرور  نعمت  سـخن  می‌گوید، نـعمتی  ‌کـه  صاحبان  آن  بر  باد  فنا  رفته‌اند  و  فـرزندی  را  از  خـود  برجای  ننهاده‌اند  و  جایگزین  خود  ننموده‌اند، و  کسی  از  ایشان  میراثی  نبرده  است  و  ارثی  پس  از  ایشان  بهره‌اش  نگردیده  است‌.

(وَکُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِینَ) (٥٨)

و  مـا  خودمان  مـالک  و  صـاحب  (‌امـلاک  و  دیـارشان‌) شده‌ایم‌.

باید  دانست‌  که  یزدان  این  شهرها  و  آبادیهای  سرمست  و  مغرور  را  نابود  نکرده  است  مگر  این ‌که  در  مرکز  آنـها  پیغمبری  را  مبعوث  ‌کرده  است  و  بدانجا  روانـه  نـموده  است‌. این  قانون  و  سنّت  است‌، قانون  و  سنّتی‌ که  آن  را  بر  خود  لازم  و  واجب  فرموده  است‌، به  خاطر  مــهر  و  مودّتی  ‌که  در  حقّ  بندگان  داشته  است‌:           

(وَمَا کَانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى حَتَّى یَبْعَثَ فِی أُمِّهَا رَسُولا یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِنَا وَمَا کُنَّا مُهْلِکِی الْقُرَى إِلا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ) (٥٩)

پروردگار  تو  هرگز  شهر  و  دیاری  را  ویـران  نـمی‌سازد  مگر  این  که  در  کانون  و  مرکز  آنجا  پیغمبری  را  برانگیزد  تا  آیات  ما  را  بر  اهالی  آن  فرو  خواند، و  ما  شهر  و  دیاری  را  نابود  نکرده  و  نابود  نمی‌گردانیم  مگر  این  که  ساکنان  آنجا  ستمکار  باشند.

حکمت  و  فلسفۀ  فرستادن  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  در  امّ‌القـری  -  یعنی  بزرگ‌ترین  شهر  یا  پایتخت  آنجا  -  این  است‌ کـه  مرکزی  برای  رسالت  شود  و  از  آنجا  رسالت  به  اطراف  برسد  و  تبلیغ‌  گردد، و  حجّت  و  برهانی  و  عذر  و  بهانه‌ای  برای  کسی  در  آنـجاها  نـماند.  پـیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  در  مکّـه  مبعو‌ث  گردید  که  ام‌ّ‌لقرای  عربی  است‌. او  ایشان  را  از  فرجام  تکذیب‌ کنندگان  پیشین  بیـم  می‌داد، و  از  عذاب  و  عقابی  می‌ترساند  که  بر  سر  پیشینیانی  آمـده  است  کـه  ییغمـری  یا  پیغمبرانی  به  سوی  ایشان  رفته‌اند، ولی  آنان  پیغمبر  یا  پیغمبران  را  تکذیب  کرده‌اند:

(وَمَا کُنَّا مُهْلِکِی الْقُرَى إِلا وَأَهْلُهَا ظَالِمُونَ) (59)

ما  شهر  و  دیاری  را  نابود  نکرده  و  نـابود  نـمی‌گردانـیم  مگر  این  که  سـاکنان  آنجا  ستمکار  باشند.

کسانی  را  نابود  کرده‌ایم  که  آیات  را  تکذیب  کـرده‌انـد  بس  از  آن  ‌که  با  آنها  آشنائی  پیدا  کرده‌اند  و  به  حقّانیّت  آنها  یقین  و  اطمینان  داشته‌اند!

باید  دانست‌ که‌  کالاها  و  نعمتهای  زندگی  دنیوی  همه  و  همه‌،  و  لذائذ  و  خوشیهای  زندگی  دنیوی  سر  به  سر، و  همۀ  چیزهائی  که  خدا  از  زمین  در  دسترسشان  قرار  داده  است  و  به  تملّکشان  درآورده  است‌، و  همۀ  محصولات  و  ثمراتی  که  بدیشان  بـخشیده  است‌، و  تـمام  مـقامها  و  درجه‌ها  و  بالاخره  چیزهائی  ‌که  در  طول  زندگی  نـصیب  انسان  می‌شود، وقتی‌  که  با  چیزهائی  مقایسه  می‌گردد  که  در  پیشگاه  خدا  است‌، تمام  این  امور  بسی  ناچیز  و  اندک  قلمداد  می‌شود:

(وَمَا أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَزِینَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى أَفَلا تَعْقِلُونَ) (٦٠)

آنچه  به  شما  داده  شده  است‌، کالای  این  جهان  و  زینت  آن  است  (‌و  زودگذر  و  همراه  با  ناگواریها  و  رنجها  و  دردها  است‌)  ولی  آنچه  در  نزد  خدا  (‌در  آن  سـرا  است‌)  بهتر  و  جاودانه‌تر  است‌.  آیا  نمی‌دانید  (‌که  باقی با  فانی‌،  و  محدود  با  نامحدود، یکسان  نیست‌؟‌!.

این  معیار  سنجش  نهائی  است  نه  تنها  برای  چـیزی ‌کـه  می‌ترسند  ا‌ز  امن  و  امان  و  زمین  و  کالا  از  دست بدهند، و  نــه  ‌تنها  بــرای  چـیزی  کـه  از  مـنزلت  و  مکـانت  و  محصولات  و  ثمرات  و  امنیّت‌،  خدا  بدیشان  می‌دهد  و  با  اعطاء  آن  بر  ایشان  بزرگواری  می‌کند، و  نـه‌  تنها  بـرای  چیزی‌  که  به  شهرها  و  آبادیها  بخشیده  است  و  سپس  به  خاطر  سرمستی  و  غرورشان  آن  را  واپـس  ‌گرفته  است  و  از  بین  برده  است‌، بلکه  معیار  سنجش  نهائی  برای  هر  آن  چیزی  است‌  که  در  این  زندگی  دنیوی  ا‌ست  و  به  فرض  سالم  و کامل  و  بر  دوام  بماند  و  هلاک  و  نابودی  به  دنبال  ندا‌شته  باشد. اینها  همه  و  همه‌:

(مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَزِینَتُهَا).

کالای  این  جهان  و  زینت  آن  است‌.

(وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى).

ولی  آنچه  در  نــزد  خـدا  (‌در  آن  سـرا  است‌)  بــهتر  و  جاودانه‌تر  است.

بهتر  است  در  سرشتی  که  دارد،  و  جـاودانـه‌تر  است  در  زمانی  که  دارد.

(أَفَلا تَعْقِلُونَ) (٦٠)

آیا  نمی‌دانید (‌که  باقی  با  فـانی‌،  و  مـحدود  با  نامحدود، یکسان  نیست؟!).

برتری  دادن  این  و  آن  نیاز  به  خردی  دارد  که  سرشت  این  و  آن  را  درک  و  فهم  ‌کند. آن ‌گاه  پیروی  با  این  ساختار  در  می‌رسد  تا  یادآور گـردد  کـه  باید  در  بـخش  کـارهای  اختیاری‌، خرد  دخالت  داده  شود.

در  پایان  این  گشت  و گذار،  یزدان  سبحان  دو  صفحۀ  دنیا  و  آخرت  را  بـرایشـان  ورق  مـی‌زند  و  بـدانـان  نشـان  می‌دهد،  و  ایشان  را  متوجّه  می‌فرماید  که  هر کس  هر چه  را  می‌خواهد  برگزیند،  این  را  یا  آن  را:

(أَفَمَنْ وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لاقِیهِ کَمَنْ مَتَّعْنَاهُ مَتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ هُوَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مِنَ الْمُحْضَرِینَ) (٦١)

آیا  کسی  که  بدو  وعدۀ  نـیکو  داده‌ایـم‌، و  بـدان  خواهد  رسید (‌که  نعمت  فراوان  و  نامحدود  آن  جهان  و  بـهشت  جاویدان  است‌)  همسان  کسی  است  که  کالای  زندگی  این  جهان  را  بدو  داده‌ایم  (‌و  از  نعمت  نـاپایدار  و  آمـیزه  بـه  غصّه  و  رنج  آن  بهره‌مندش  ساخته‌ایم‌)  و  سپس  در  روز  قیامت  از  زمرۀ  احضار شدگان  (‌برای  حساب  و  کتاب‌، و  گرد  آورده‌شدگان  در  عذاب  و  عقاب  دوزخ‌)  است‌؟‌!. این  صفحۀ  کسی  است  که  خدا  بدو  وعـدۀ  خوبی  داده  است  و  او  در  آخرت  واقعاً  بدان  رسـیده  است  و  آن  را  چشیده  است‌. این  هم  صفحۀ  کسی  است  ‌که  از کالاها  و  نعمتهای  زندگی  دنیای  کوتاه  و  ناچیز  برخـوردار  بـوده  است‌، و  بعد  از  آن‌، آهای  این  او  است  کـه  در  آخـرت  برای  حساب  و  کتاب  آثار  مـی‌گردد  و  حـاضر  آورده  می‌شود. تعبیر  قرآنی  پیام  اجـبار  و  وادار  کــردن  را  بـه  گوش  جان  انسان  می خواند:

(مِنَ الْمُحْضَرِینَ) (٦١)

از  زمرۀ  احضار شدگان  است‌.

از  جملۀ ‌کسانی  است  ‌که  بدون  این‌  که  بخواهند  ترسان  و  لرزان  حاضر  آورده  می‌شوند. آرزو  می‌کنند  کـه  کـاش  حاضر  آورده  نمی‌شدند، چون  می‌دانند  پس  از  حساب  و  کتاب  آن ‌کالاها  و  نعمتهای  زودگذر  و  ناچیز  دنیا  چه  چیز  در  انتظارشان  است‌!

این  پایان  گشت  و گذاری  است  که  در  آن  به‌ گفتار  ایشان  پاسخ  داده  می‌شود،  آنجا  که  می‌گفتند:

(إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا).

اگر  هــمراه  تـو  هـدایت  را  پـذیرا  شـویم  (‌و  از  برنامۀ  توحیدی  اسلامی  پیروی  کنیـم‌، قبائل  نیرومند  عرب  بـه  جنگ  ما  برمی‌خیزند  و)  ما  را  از  روی  زمینمان  می‌ربایند (‌و  نابودمان  می‌نمایند)‌.

حتّی  اگر  این  کار  این  جور  بود  برای  ایشان  بهتر  از  این  بود  ‌که  در  آخرت  از  زمرۀ  احضار  شدگان‌ گردند!  چه  رسد  به  این‌ که  پیروی  از  هدایت  خدا  امن  و  امان  و  منزلت  و  مکانت  در  دنیا  را  به  همراه  بیاورد، و  در  آخرت  عطا  و  امان  یزدان  را  دربر  داشته  باشد. هان‌!  در  این  صـورت  بدانید  که  هدایت  یزدان  را  رها  نمی‌سازند  و  به  ترک  آن  نمی‌گویند  مگر  کسانی‌ که  غـافل  باشند،  غـافلانی‌  کـه  حقیقت  نیروهای  موجود  در  گسترۀ  این  هستی  را  درک  و  فهم  نمی‌کنند، و  نمی‌دانند  ترس  و  هراس  در  کجا  و  امن  و  امان  در کجا  قرار  دارد. و  مگر کسـانی‌ کـه  زیـانمند  بــاشند، زیــانمندانـی‌  کـه  خوبی  را  برای  خـویشتن  برنمی‌گزینند  و  انتخاب  نمی‌کنند  و  از  هلاک  و  نابودی  نمی‌پرهیزند  و  دوری  نمی‌نمایند.

* 

هنگامی  که  آنان  را  به  ساحل  دیگر  می‌رساند  ایشان  را  به  چرخش  و گردش  دیگری  در  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  می‌برد، و  بدختی  و  بد فرجامی  شرک  و گمراهی  را  به  تصویر  می زند  که  آنـان  در  آن  هسـتند  و  در  آن  می‌لولند:

(وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (٦٢) قَالَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هَؤُلاءِ الَّذِینَ أَغْوَیْنَا أَغْوَیْنَاهُمْ کَمَا غَوَیْنَا تَبَرَّأْنَا إِلَیْکَ مَا کَانُوا إِیَّانَا یَعْبُدُونَ (٦٣) وَقِیلَ ادْعُوا شُرَکَاءَکُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُمْ وَرَأَوُا الْعَذَابَ لَوْ أَنَّهُمْ کَانُوا یَهْتَدُونَ) (٦٤)

روزی  (‌را  خاطرنشان  سـاز  کـه‌)  خدا  ایشـان  را  فریاد  مــی‌دارد  و  مــی‌گوید:  انـبازهائی  کـه  بـرای  مـن  گمان  می‌بردید  کجایند؟‌! (‌ای  مشرکان‌! حالا  که  حجابها  و  پرده‌ها  کـنار  رفـته‌انـد  و  هنگامۀ  حسـاب  و  کتاب  و  گرفتاری  و  درماندگی  است‌، بگوئید  بتها  و  خدا گونه‌های  انس  و  جنّی  که  مـی‌پنداشـتید  و  مـی‌پرستیدید  بــایند  و  شما  را  از  عقاب  و  عذاب  آفریدگار  برهانند) کسـانی  کـه  ‌(سردستگان  کفر  و  ضلال  بوده  و)  فرمان  عذاب  دربارۀ  آنان  مسلّم  شده  است‌، می‌گویند: پروردگارا! ما  اینان  را  گمراه  ساخته‌ایم‌. از  آنجا  که  خودمان  گمراه  بـوده‌ایـم  ایشان  را  هم  گمراه  نموده‌ایم‌. ما  از  اینان  در  پیشگاه  تـو  بـیزاری  مــی‌جوئیم (‌و  مـی‌گوئیـم‌: ایشـان  شـهوات  و  آرزوهای  خود  را  پـرستش  کـرده‌انـد  و)  ما  را  عبادت  نکرده‌انـد! (‌بـه  پـرستش‌ کنندگان  گول  خورده‌) گفته  می‌شود:  انبازهای  خود  را  (‌که  معبودهای  دروغینند)  به  فریاد  خوانید  (‌تا  شما  را  یاری  کنند)‌. آنـان  ایشـان  را  بـه  فریاد  می‌خوانند، ولی  پاسخی  بدانان  نمی‌دهند. (‌در  این  هـنگام‌)  عـذاب  را  (‌بــا  چشـم  خود)  مـی‌بییند (‌و  آرزو  مـی‌کنند:‌) کاش‌!  هـدایت  یـافته  و  راهیاب  مـی‌بودند (‌و  امروز  گرفتار  چنین  مجازات  شدیدی  نمی‌شدند).

(وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ مَاذَا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ (٦٥) فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الأنْبَاءُ یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَسَاءَلُونَ (٦٦) فَأَمَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ) (٦٧)

 )‌خاطرنشان  سـاز)  روزی  را  که  خداونـد  مشـرکان  را  فریاد  مـی‌دارد  و  مـی‌گوید: بـه  پــغمبران  چـه  پـاسخی  دادید؟ در  این  هنگام  (‌بر اثر  حیرت  و  دهشت‌) همۀ  خبرها  از  یادشان  می‌رود (‌و  جملگی  دچار  فراموشی  می‌شوند  و  سخنی  برای  گفتن  نخواهند  داشت  و  حتّی  از  هـول  و  هراس‌) نمی‌توانند  چیزی  از  یکدیگر  هم  بپرسـد. (‌آنـچه  گذشت  دربارۀ  مشرکانی  است  که  بر  شرک  مرده‌اند)  و  امّا  کسانی  که  (‌در  دنـیا)  تـوبه  کرده  و  ایـمان  آورده  و  کارهـای  شایسته  انـجام  داده  بـاشند، امید  است  کـه  از  زمرۀ  رستگاران  گردند.

پرسش  ‌نخستین  برای  تنبیه  و  توبیخ  است‌:

(أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ) (٦٢)

انبازهائی  که  برای  من  گمان  می‌بردید  کجایند؟‌.

خدا  می‌داد  که  امـروز  آن  چـنان  انـبازهائی  در  مـیان  نیستند، و  پیروانشان  چیزی  دربارۀ  آنـها  نـمی‌دانـند  و  خبری  از  آنها  ندارند، و  راهی  بدانها  و  دسترسی  بدانها  ندارند. و لیکن  در  حضور  همۀ  حاضرا‌ن  خوار  و  رسوا  می‌گردند.

بدین  خاطر  است  کسانی‌  که  از  ایشان  همچون  پرسشی  می شود  پاسخی  نمی‌دهند، چرا  که  پاسخ  دادن  هم  مـراد  نیست‌. بلکه  آنان  تلاش  می‌کنند  از  بزه  و  گناه  گـمراه  کـردن  گـمراه  شـدگانشان‌، و  از  بـازداشـتن  بـازداشت  شدگانشان  از  هدایت  خدا، خویشتن  را  تبرئه‌  کنند  و  پاک  دارند، بدان‌ گونه ‌که  بزرگان  قریش  با  مردمان  پیرو  خود  چنین  می‌کنند.  این  است  گمراه‌ کنندگان  می‌گویند:

(رَبَّنَا هَؤُلاءِ الَّذِینَ أَغْوَیْنَا أَغْوَیْنَاهُمْ کَمَا غَوَیْنَا تَبَرَّأْنَا إِلَیْکَ مَا کَانُوا إِیَّانَا یَعْبُدُونَ) (٦٣)

پروردگارا!  ما  ایـنان  را  گمراه  سـاخته‌ایـم‌. از  آنجا  کـه  خودمان  گمراه  بوده‌ایم  ایشان  را  هـم  گمراه  نموده‌ایم‌. مـا  از  اینان  در  پیشگاه  تو  بیزاری  مـی‌جوئیم  (‌و  مـی‌گوئیم‌: ایشان  شهوات  و  آرزوهای  حود  را  پرستش  کرده‌اند و)  ما  را  عبادت  نکرده‌اند.

پروردگارا  ما  ا‌یشان  را  با  زور  گمراه  نساخته‌ایم‌. ما  که  بر  دلهایشان  سلطه  و قدرت  نداشته‌ایم‌. آنـان  بـا  رضـا  و  رغبت  و  اختیار  خود  به  گمراهی  افتاده‌اند.

(تَبَرَّأْنَا إِلَیْکَ).

ما  در  پیشگاه  تو  (‌از  اینان‌)  بیزاری  می‌جوئیم‌.

ما  خویشتن  را  از  گـناه  و  بزه  گـمراه  کـردنشان  تـبرئه  می‌کنیم‌.

(مَا کَانُوا إِیَّانَا یَعْبُدُونَ) (٦٣)

ما  را  پرستش  نمی‌کردند.

طکه  آنان  بتها  و  آ‌فریده‌های  دیگر  تو  را  می‌پرستیدند  و  اطــاعت  مــی‌کردند،  و  مـا  خـود  را  خـدایـان  ایشــان  نـمی‌کردیم‌، و  بـا  عـبادت  و  پـرستش  بـه  سـوی  مـا  نگرائیده‌اند  و  به  ما  رو  نکرده‌اند!

آن ‌گـاه  ایشـان  را  بـه  سـوی  خـواری  و  رسـوائـی‌ای  برمی‌گرداند  که  سخن  را  از  مسیر  آن  برگردانده‌اند.  آنان  را  به  سوی  خواری  و  رسوائی  انبازهائی  سوق  می‌دهد  و  متوجّه  می‌سازد  که  آنها  را  با  خدا  پرستش  می‌کرده‌اند: 

(وَقِیلَ ادْعُوا شُرَکَاءَکُمْ).

 (‌بــه  پــرستش کنندگان  گـول  خورده‌) گفته  می‌شود: انبازهای  خود  را  (‌که  مـعبودهای  دروغینند)  به  فریاد  خوانید  (‌تا  شما  را  یاری  کنند).

ایشان  را  به  فریاد  خوانید  و  از  شیوۀ  رفتارشان  نگریزید  و  دوری  نکنید!  ایسان  را  به  فریاد  خوانید  تا  پـاسختان  بگو‌یند  و  نجاتتان  دهند) ایشان  را  به  فریاد  خوانید، آخر  امروز  روز  آنان  است  و  امروز  بـاید  فـائده‌ای  داشـته  باشند)  آن  بیچارگان  می‌دانند  که  به  فریاد  خواندن  ا‌یشان  هیچ  سودی  دربر  ندارد. با  وجود  این  از  فـرمان  یـزدان  اطاعت  می‌کنند  و  به  ناچار  فریادشان  می‌دارند:

(فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُمْ).

آنان  ایشان  را  به  فریاد  می‌خوانند، ولی  پاسخی  بدانـان  نمی‌دهید.

(وَرَأَوُا الْعَذَابَ).

و  (‌در  این  هنگام  با  چشم  خود)  عذاب  را  می‌بینید. 

در  این  ‌گفتگو  عذاب  را  مـی‌بینند  و  بس. در  پشت  سـر  این ‌گفتگو  عذاب  را  مجسّم   می‌بینند. در  فراسوی  ایـن  موقعیّت  جز  عذاب  نیست‌.

در  اینجا  و  در  این  لحظه ای ‌ کـه  صحنۀ  به  اوج  خود  می‌رسد، هدایتی  که  به  ترک  آن  می‌گفـته‌اند  نشـان  داده  می‌شود، هدایتی  که  آرزوی  هـر  آرزو کـننده‌ای  در  آن  جایگاه  و  موقعیّت  غم‌ اندود  و  غم‌ افزار  است‌، آن  هدایتی  که  در دنیا  در  دسترس  ایشان  بود  اگر  به  سوی  آن  سرعت  می‌گرفتند:

(لَوْ أَنَّهُمْ کَانُوا یَهْتَدُونَ) (٦٤)

کاش‌! هدایت  یافته  و  راهیاب  می‌بودند (‌و  امروز  گرفتار  چنین  مجازات  شدیدی  نمی‌شدند(.

آن ‌گـاه  ایشـان  را  بـدان  صـحنۀ  غـم‌ انـدود  و  غـم ‌ افـزار  برمی‌گرداند:

(وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ مَاذَا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ) (٦٥)

 (‌خاطرنشان  سـاز)  روزی  را  که  خـداوند  مشـرکان  را  فریاد  مـی‌دارد  و  مـی‌گوید: بـه  پیغمپران  چه  پـاسخی  ‌دادید؟.

خدا  قطعاً  می‌داند که  آنان  به  پـیغـبران  چـه  پاسخی  داده‌اند. و لیکن  این  پرسش  نیز  جنبۀ  تنبیه  و  توبیخ  و  خوار  و  رسوا  دا‌شتن  را  دارد. آنان  با  بیهوشی  و  سکوت  با  هـمچون  پـرسشی  رویاروی  مـی‌شو‌ند، بـیهوشی  عمزده‌ای  و  سکوت  کسی ‌که  نمی‌داند  چه  بگوید:

(فَعَمِیَتْ عَلَیْهِمُ الأنْبَاءُ یَوْمَئِذٍ فَهُمْ لا یَتَسَاءَلُونَ) (٦٦)

در  این  هنگام  (‌برابـر  حیرت  و  دهشت‌) هـمۀ  خبرها  از  یادشان  می‌رود  (‌و  جملگی  دچار  فراموشی  می‌شوند  و  سخنی  برای  گفتن  نخواهند  داشت  و  حتّی  از  هـول  و  هراس‌) نمی‌توانند  چیزی  از  یکدیگر  هم  بپرسند.

تـعبیر  قـرآنـی  سـایۀ ‌کـوری  را  بـر  صـحنۀ  و  حر کت  می‌اندازد. انگار  خبرها  کورند  و  بدیشان  نـمی‌رسند، و  آنان  چیزی  را  دربارۀ  هیچ  چیزی  نمی‌دانند! و  نمی‌توانند  پرسشی  بکنند  و  نمی‌توانند  پـاسخی  بـدهند. آنـان  در  بیهوشی  خود  ساکت  افتاده‌اند!

(فَأَمَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ) (٦٧)

)‌آنـچه  گذشت  دربـارۀ  مشـرکانی  است  کـه  بـر  شرکت  مرده‌اند)  و  امّا  کسانی  که  (‌در  دنیا)  توبه  کرده  و  ایـمان  آورده  و  کارهـای  شایسته  انجام  داده  باشند، امید  است  که  از  زمزۀ  رستگاران  گردند.

این  هم  صفحۀ  مقابل  صفحۀ  پیشین  است‌. در  این  وقت  که  غم  و  اندوه  برای  مشرکان  به  اوج  خود  رسیده  است  و  بر  آنان  خیمه  زدۀ  است‌،  از کسی  صحبت  می‌دارد کـه  توبه  کرده  است  و  ایمان  آورده  است  و کار  نیکو  انجام  داده  است‌. و  از  امیدی  سخن  می‌گوید که  امید  به  نجات دارد و  انتظار  آن  را  می‌کشد. هر کـس  هر چه  را  می‌خواهد  برگزیند  و  هر  راهی  را  که  می‌خواهد  در پیش ‌گیرد. میدان  اختیار  و  گزینش  هنوز  باز  و  فراخ  است‌!

آن‌گاه  روند  قرآنی  کار  و  بار  ایشان  و کار  و  بار  هـر  چیزی  را  به  اراده  و  مشـیّّت  و  اخــتیار  و  انتخاب  خـدا  وا می‌گذارد. چه  خدا  است‌  که   هر  چیزی  را  می‌آفریند، و  هر  چیزی  را  می‌داند، و  هر گونه  کـار  و  بـاری  در  ایـن  جهان  و  در  آن  جهان  بدون  باز گردانده  می‌شود، و  حمد  و  سپاس  و  حکم  و  فرمان‌،  هم  در  این  جهان  و  هـم  در  آن  جهان  برای  او  و  متعلّق  بدو  است‌، و  سر انجام  همگان  به  سوی  یزدان  برمی‌گردند. ایشان  نـه  مـی‌توانـند  برای  خویشتن  و  نه  می‌توانند  برای  دیگران  اختیار  و  انتخاب  کنند  و  برگزینند؛ چه  تنها  خـدا  است‌ که  مـی‌آفریند  و  برمی‏گزیند  هر  آنچه  را  که  بـخواهد:

(وَرَبُّکَ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَیَخْتَارُ مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ (٦٨) وَرَبُّکَ یَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ (٦٩) وَهُوَ اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الأولَى وَالآخِرَةِ وَلَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٧٠)

پروردگار  تو  هر چه  را  بخواهد  مـی‌آفریند، و  هـر کس  را  بخواهد  برمی‏گزیند، و  مردمان (‌پس  از  صـدور  فرمـان  خدا  دربارۀ  چیزی  و کسی‌)   حقّ  انتخاب  و  اختیار  ندارند. خداوند  بسی  منزِّه تر  و  بالاتر  از  آن  است  کـه  چیزی  را  انباز  او  کنند. (‌ای  پیغمبر!)  پروردگار  تـو  آگاه  است  از  آنچه  سینه‌ هـایشان  (‌از  کینه‌ها  در  خود)  پنهان  مـی‌دارد، و  از  آنــچه  آنــان  آشکـار  مـی‌سازن  (‌و  بــه  صـورت  اعتراضها  و  طعنه‌ها  بروز  می‌دهند)‌. پروردگار  تـو  الله  است  و  خـدائــی  جـز  او  نیست‌، و  هرگونه  سپاس  و  ستایشی  بدو  تعلّق  دارد  چه  در  این  جهان  و  چه  در  آن  جهان، و  فرماندهی  و  داوری  از  آن  او  است‌، و  بازگشت  همۀ  شما  به  سوی  او  خواهد  بود. (‌او  خالق‌، و  او  حاکم، و  او  قاضی  است).

این  پیرو  پس  از  نقل  قول  ایشان  می‌آید:

(إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا).

اگر  هــمراه  تــو  هدایت  را  پـذیرا  شـویم (‌و  از  بـرنامۀ  توحیدی  اسلامی  پیروی  کنیم‌، قبائل  نیرومند  عرب  بـه  جنگ  ما  برمی‌خیزند  و)  ما  را  از  روی  زمینمان  می‌ربایند) (و  نابودمان  می‌نمایند).

و  این  پیرو  بعد  از  نشان  دادن  موقعیِّت  ا‌یشـان  در  روز  حساب  و کتاب  به  سبب  شرک  و  گمراهی  می‌آید  ...  این  پیرو  می‌آید  تا  بـیان  دارد  کـه  آنـان  بـرای  خـویشتن  نمی‌توانند  اختیار  و  انتخاب‌ کنند، و  مثلاً  نمی‌توانند  امن  و  امان  یا  ترس  و  هراس  را  برگزینند!  همچنین  این  پیرو  می‌آید  تا  وحدانیّت  خدا  و  برگشت  همۀ‌  کارها  بـدو  در  پایان  گشت  و  گذا‌ر  جهان  را  بیان  دارد.

(وَرَبُّکَ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَیَخْتَارُ مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ).                          

پروردگار  تو  ه رچه  را  بخواهد  می‌آفریند، و  هـرکس  را  بخواهد  برمی‌گزیند، و  مردمان (‌پس  از  صـدور  فرمان  خدا  دربارۀ  چیزی  و  کسی‌)  حقّ  انتخاب  و  اختیار  ندارند. ا‌ین  حقیقتی  ا‌ست  که  مـردمان  اغـلب  آ‌ن  را  فـرامـوش می‌کنند، و  یا  برخی  از  جوانب  و  زوایای  آن  را  فراموش  می‌کنند. خـدا  هـر  چـه  را  بـخواهـد  مـی‌آفریند. کسـی  نمی‌تواند  بدو  پیشنهاد  چیزی  بکند، و  یا  بدو  بگوید  که  چیزی  را  بر  موجودات  و  آفـریده‌ها  بـیفزا، یـا  از  آنـها  چیزی  را  بکاه‌،  و  یا  در  آفریده‌های  خود  چیزی  را  تعدیل  و  تبدیل  کن‌. خدا  ا‌ست  که  از  مـیان  آفـریده‌های  خـود  چیزی  را  انتخاب  می‌کند  و  یا  کسی  را  برمی‌گزیند  برای    کاری‌ که  از  میان  وظائف  و  تکالیف  و  مقامات  و  درجات  می‌خواهد. هیچ کسی  نمی‌تواند  شخصی  را، یا  حادثه‌ای  را، یا  حرکتی  را، یا  سخنی  را، و  یـا  عـملی  را  بـه  خـدا  پیشنهاد  نماید  ...

(مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ).     

مردمان  (‌پس  از  صدور  فرمان  خدا  دربـارۀ  چـیزی  و  کسی‌) حقّ  انتخاب  و  اختیار  ندارند.

حقّ  انتخاب  و  اختیار  نه  دربارۀ  خود  و  نه  دربارۀ  دیگران  ندارند، و  همۀ‌ کارهای ‌کوچک  و  بزرگ  به  خدا  برگشت  داده  می‌شود  و  حواله  می‌گردد. این  حقیقت  اگر  در  دلها  و  درونها  مستقرّ  و  جایگزین  شود، مردمان  چیزی  را  دشمن  نمی‌دارند که  بر  سر  ایشان  می‌آید، و  چیزی  ایشـان  را  سبک  نمی‌دارد  و  به  بازیچه  نمی‌گیرد که  آن  را  به  دست  می‌آورند  و  بدان  می‌رسند، و  چیزی  ایشان  را  غمگین  و  محزون  نمی‌سازد  که  از  دستشان  به  در  مـی‌رود  یـا  از  پیـش  ایشان  می‌گریزد  و  به  دور  می شود. زیرا  (ا‌ین  آنان  نیستند  که  انتخاب  می‌کنند  و  بـرمی‌گزینند، بلکه  این  تنها  خدا  است‌ که  انتخاب  می‌کند  و  برمی گزیند  و  بس‌.

معنی  این  امر  هم  این  نیست ‌که  مردمان  خـردهایشان  و  اراده‌ها  و  خواستهایشان  و  تلاشها  و  کـوششهایشان  را  لغو  و  بیکاره ‌گردانند. بلکه  معنی  آن  این  است ‌که  آنچه  روی  می‌دهد  با  رضا  و  رغبت  بپذیرند  و  تسلیم گردند، پس  از  آن  که  هر  چـه  در  تـوان  دارنـد  می‌اندیشند و  درباره‌اش  به  شـور  مـی‌نشینند  و  اخـتیار  مـی‌کنند  و  برمی‌گزینند. زیرا  آ‌نچه  در  توان  دا‌رند  بر  عهدۀ  ایشان  و  به  حساب  آنان  است  و  فراتـر  از  آن  به  یـزدان  جـهان  واگذار  است‌.

مشرکان  با  خدا  خد‌ایـان  دروغـین  و  ادّعـائی  را (انـباز  می‌کردند، و  حال  این  که  تنها  خدا  آفریدگار  و  صـاحب  اختیار  است‌، و  او  هیچ گو‌نه  انبازی  در  آفرینش  جهان  و  در  انتخاب  و  اختیار  چیزی  در  سراسر  کیهان  ندارد.

(سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ) (68)

خداوند  بسی  مـنزّه تر  و  بالاتر  از  آن  است  کـه  چیزی  را  انباز  او  کنند.

(وَرَبُّکَ یَعْلَمُ مَا تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا یُعْلِنُونَ) (٦٩)

 (‌ای  پــیغمبر!)  پروردگار  تـو  آگـاه  است  از  آنــچه  سینه‌هایشان  (‌از  کینه‌ها  در  خود) پنهان  مـی‌دارد، و  از  آنچه  آنان  آشکار  می‌سازند (‌و  به  صورت  اعتراضها  و  طعنه‌ها  بروز  می‌دهند).

خدا  است  که  ایشان  را  در  برابر  کـارهائی  کـه  از  آنـان  سراغ  دارد  جـزا  و  سـزا  مـی‌دهد، و  چـیزی  را  بـدیشان  می‌دهد  که  سزاوار  آنند، چه  هدایت  باشد  و  چه  ضلالت‌. 

(وَهُوَ اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ).

پروردگار  تو  الله  است  و  خدائی  جز  او  نیست‌.

هیچ گونه  انبازی  نه  در  آفرینش  و  نه  در  گزینش  ندارد. 

(هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الأولَى وَالآخِرَة).ِ

و  هر  گونه  سپاس  و  ستایشی  بدو  تعلّق  دارد  چه  در  این  جهان  و  چه  در  آن  جهان‌.

او  (ا‌ست ‌که  سپاس  و  ستایش  می‌شود  در  برابر  انتخاب  و  اختیارش‌،  و  در  برابر  نعمتهایش‌،  و  در  برابر  حکـمت  و  فلسفه  و،  اداره  کردن  و  چرخاندن  امورش، و  در  برابر  عدالت  رحمتش‌. حمد  و  ثنا  و  سپاس  و  ستایش  بـدو  اختصاص  دارد  و  بس‌.

(وَلَهُ الْحُکْمُ).

و  فرماندهی  و  داوری  از آن  او  است‌.

او  است  که  بر  بندگان  خـود  با  قـضاوت  خـود  داوری  می‌کند. هـیچ  ‌کسـی  نـمی‌توانـد  حکـم  و  فـرمان  او  را  برگرداند  یا  حکم  و  فرمان  او  را  دگرگون‌ گرداند.

(وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٧٠)

و  بازگشت  همـۀ  شما  به  سوی  او  خواهد  بود.  (‌و  او  خالق‌،  و  او  حاکم‌،  و  او  قاضی  است‌(.

‌او  است  ‌که  با  قضاوت  نهائی  خود  در  میان  مردمان  به  داوری  می‌پردازد.  بدین  منوال  ایشان  را  وادار  مـی‌کند  که  قدرت  خدا، و  منحصر  به  فرد  بودن  اراده  و  مشیّت  او  در  این  هستی‌، و  اطّلاع  او  بر  پـنهان  و  آشکـارشان  را  احـساس‌  کنند، و  بدانند که  هیچ  چیز  پنهانی  از  چـیزهای  پنهان  ایشان  بر  یزدان  نهان  نمی‌ماند، و  برگشت  ایشان  هم  به  سوی  یزدان  است‌، و  چیزی  از  کارهایشان  از  دائرۀ  توان  و  آگاهی  خدا  بیرون  نمی‌رود  و  به  در  نـمی‌گردد.  پس  چگونه  باید  برای  خدا  انباز  قرار  دهند  و  شرک  بورزند  بعد  از  این‌ که  چنین  است  و  چنین  می‌دانـند،  و  آنان  در  دست  قدرت  خدایـند  و  از  دست  خـدا  رهـائی  ندارند  و  نمی‌توانند  از ا‌و  بگریزند؟

*

آن‌گاه  یزدان  جهان  ایشان  را  به  ‌گردش  و  چـرخشـی  در  صحنه‌های  دنیا  می‌برد، دنیائی‌ که  در  آن  می‌زیند  و  غافل  از  تدبیر  و  تقدیر  خدا  دربارۀ  خود  بـوده‌، و  بی‏خبر  از  انتخاب  و  گزینش  او  برای  زندگیشان  و  برای  دنـیایشان  هـستند. بدین  وسیله  احساسات  ایشان  را  با  دو  پـدیدۀ  جهانی  بیدار  و  هـوشیار  مـی‌سازد، پدیده‌های  شب  و  روز،  و  اسرار  و  رموزی‌ که  در  فراسوی  آن  دو ا‌ست  و  بیانگر  انتخاب  و  گزینش  خدا  هستند  و  بر  وحدانـیّت  و  یگانگی  آفریدگار  صاحب  اختیار  گواه  می‌باشند:

(قُلْ: أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیَاءٍ أَفَلا تَسْمَعُونَ (٧١) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَفَلا تُبْصِرُونَ (٧٢) وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (٧٣)

بگو: (‌ای  مردم‌!)  به  من  بگوئید  اگر  خداوند  شب  را  تا  روز  قیامت  همیشه  ماندگار  کند (‌و  روز  روشن  را  بـه  دنـبال  آن  نیـاورد)  بجز  خدا  کدام  خدا  است  که  بتواند  برای  شما  روشنائی  بیاورد؟ (‌و  روز  روشنی  پدیدار  کند  تا  در  آن  به  تلاش  بپردازید  و  کسب  و  کار  کنید؟‌)‌. آیا  نمی‌شنوید؟ (‌باید  که  بشنوید  و  بنگرید  و  کرنش  ببرید  اگر  عـاقلید)‌. بگو:  اگر  خداوند  روز  را  تا  روز  قیامت  جاودانه  و  دائمی  کند (‌و  شب  تاریک  را  به  دنبال  آن  نیاورد)  بجز  خدا  کدام  خدا  است  که  بتواند  برای  شما  شبی  را  بیاورد  تـا  در  آن  بیارامید (‌و  خستگی  کار  روزانه  را  از  تن  به  در  کنید؟‌)‌. مگر  نمی‌بینید  (‌که  دچار  چه  اشتباه  بزرگی  هستید؟ مگر  شب  و  روز  دو  نشانۀ  سترگ  بـر  وجود  خدا بزرگ  نیستید؟‌)‌. این  از  لطف  و  مرحمت  الهی  است  که  شب  را  و  روز  را  برای  شما  آفریده  است  تا  در  آن  بیار امـید  و (‌در  این‌،  به  تلاش  معاش  بپردازید  و)  فصل  خدا  را  بجوئید، و  سپاسگزار  (‌الطاف  و  مراحم  او)  باشید.

مردمان  به  جهت  طول  انس  و الفتی ‌که  به  آمد  و  شد  شب  و  روز گرفته‌اند،  تازگی  و  زیبائی  پـیاپی  آنـها  را  فراموش  می‌کنند، تازگی  و  زیبائی‌ ای  که  کهنه  نمی‌شود  و  خستگی‌ آور  نمی‌گردد  به  خاطر  عادتی‌ که  به  شب  و  روزگرفته‌اند  طلوع  خورشید  و  غروب  آن  جز  اندکی  از  انسانها  را  به  ترس  و  هراس  نمی‌انـدازد. طـلوع  روز  و  روی  آوردن  شب  جز  در  بتی  مواقـع  انسـانها  را  بـه  تکان  نمی‌اندازد.  انسانها دربارۀ   مهر  و  مرحمت  خـدا  دربارۀ  خود که  در  پرتو  پیاپی  آمدن  شب  و  روز  بهره  ایشان  می‌گردد  نمی‌اندیشند، و  دربارۀ  این  بـه  تـدّبر  و  تفکّر  نمی‌نشینند  که  پیاپی  آمدن  شب  و  روز  ایشان  را  از  فرسودن  و  نابود  شدن  می‌رهاند  یا  از  ملول ‌گردیدن  و  از  جمود  و  رکود  پیدا  کردن  نجات  می‌دهد.

قرآن  مجید  مردمان  را  از  جمو‌د  و  رکود  انس  و  الفت  و  عادت  بیدار  و  هوشیار  مـی‌گردانـد، و  ایشـان  را  به  ورانداز کردن  جهان  پـیرامون  خـود، و  نگـریستن  بـه  صحنه‌های  بزرگ  آن  فرا  می‌خوانـد  و  تـوجّه  مـی‌دهد  بدان  هنگام  که  به  خیال  ایشان  می‌اندازد  که  اگر  همیشه  شب  باشد  یا  همیشه  روز  باشد  چـه  می‌شود،  و  بـدان  هنگام ‌که  آنان  را  از  عواقب  این  و  آن  می‌ترساند. انسان  ارزش  چیزی  را  نمی‌داند  مگر  زمای‌ که  آن  را  از  دست  می‌دهد  یا  می‌ترسد که  آن  را  از  دست  بدهد.

(قُلْ: أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیَاءٍ أَفَلا تَسْمَعُونَ) (٧١)

بگو: (‌ای  مردم‌!) به  من  بگوئید  اگر  خداوند  شب  را  تا  روز  قیامت  همیشه  ماندگار  کند (‌و  روز  روشن  را  بـه  دنـبال  آن  نیاورد)  به جز  خدا  کدام  خدا  است  که  بتواند  برای  شما  روشنائی  بیاورد؟ (‌و  روز  روشنی  پدیدار  کند  تا  در  آن  به  تلاش  بپردازید  و  کسب  و  کار  کنید؟‌)‌. آیا  نمی‌شنوید؟ 

)باید  که  بشنوید  و  بنگرید  و  کرنش  ببرید  اگر  عاقلید)‌. مردمان  مشتاق  صبح  می‌گردند  وقتی  کـه  در  زمسـتان  اندکی  شبها  طولانی  می‌شوند، و  به  نور  خورشید  علاقه  و گرایش  پیدا  می‌کنند  وقتی‌ که  مدّتی  خـورشید  پشت  ابرها  پنهان  می‌شود! حال  اگر  نور  را  از  دست  بدهند  چه  می‌شود؟ اگر  شب  تـا  روز  قـیامت  هـمیشه  بـاشد  چـه  می‌شود  و  چه  می‌کنند؟ تازه  این  به  فـرض  اگـر  زنـده  بمانند. اگر  خورشید  طلوع  نکند  و روز  نشود  زندگی  به  طور کلّّّی  در  معرض  تلف  شدن  و  هلاک  گردیدن  قـرار  می‌گیرد!

(قُلْ: أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیَاءٍ أَفَلا تَسْمَعُونَ (٧١) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَفَلا تُبْصِرُونَ) (٧٢)[2]

بگو: مرا  خبر  دهید، اگر  خداونـد  روز  را  تـا  روز  قیامت  جاودانـه  و  دائـمی  کند  (‌و  شب  تـاریک  را  بـه  دنـبال  آن  نیاورد) بجز  خدا  کدام  خدا  است  که  بتوانـد  بـرای  شـما  شبی  را  بیاورد  تا  در  آن  بیارامید (‌و  خستگی  کار  روزانه  را  از  تن  به  در  کنید؟‌)‌. مگر  نمی‌بینید  (‌که  دچار  چه  اشتباه  بزرگی  هستید؟ مگر  شب  و  روز  دو  نشـانۀ  سترگ  بر  وجود  خدای  بزرگ  نیستید؟).

مردمان  در  زیر  سایه‌ها  به  استراحت  می پردازند  وقـتی  که  گرمای  نیمروز  ساعتهائی  از  روز  طـول  مـی‌کشد. مشتاق  شب  می‌شوند  وقتی‌  که  روزها  چند  سـاعتی  در  تابستان  طولانی  می ‌گردند. در  تاریکی  شب  و  آرامش  آن‌،  مکان  و  مأوائی  و  محلّ  آرمیدن  و  آسودنی  بـرای  خویشتن  می‌یابند. زندگی  سراسرش  به  مـدّتی  از  شب  نیاز  دارد  تا  تجدید  نیروئی  بکند  که  در  تلاش  روزانه  از  دست  می دهد. پس  مردمان  را  چه  می‌شد  اگـر  روز  تـا  دامن  قیامت  همیشه  می‌ماند، به  فرض  اگر  مردمان  زنده  می‌بودند؟‌.. زندگی  به  تمام  و کمال  در  معرض  نابودی  و  هلاک  قرار  می‌گرفت  اگر  روز  همیشگی  بود  و  همیشه  می‌ماند!

هان!  هر  چیزی  در  این  جهان  دارای  مـقدار  مشخّص  و  لازم  است‌، و  هر  چیز  کوچک  و  بزرگی  در  ایـن  جـهان  برابر  تدبیر  و  تقدیر  است‌، و  هر  چیزی  در  پیشگاه  او  به  اندازه  است‌:

(وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (٧٣)

این  از  لطف  و  مرحمت  الهـی  است  کـه  شب  را  و  رور  را  برای  شما  آفریده  است  تا  در  آن  بیارامید  و  (‌در  این‌، بـه  تــلاش  مـعاش  بـپردازیـد  و)  فضل  خدا  را  بـجوئید، و  سپاسگزار  (‌الطاف  و  مراحم  او)  باشید.

شب  زمان  آرامش  و  آسودن  و  آرام  و  قرارگرفتن  است‌. روز  زمان  تلاش  و کار کـردن  است‌. در  روز  است ‌کـه  انسان  چشم  به  فضل  و کرم  خدا  می دوزد  و  به  سعی  و  عمل  می‌پردازد. خدا  هر چه  به  مردمان  می‌دهد  از  فضل  و  کرم  خود  است‌:

(لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (٧٣)

و  سپاسگزار  (‌الطاف  و  مراحم  او)  باشید.

خدا  است ‌که  نعـت  و  رحمت  را  برایتان  سـاده  و  آسـان  کـرده  است  و  در  دسترستان  قرار  داده  است‌. خدا  است که  شب  و  روز  را  برگزیده  است  و  انتخاب‌  کرده  است  و  آنها  را  پیاپی  یکدیگر  سآورد  و  می‌گرداند  و می‌چرخـاند.  خدا  است‌  که  همۀ  قوانین  و  سـنن  جـهان  را  پـدیدار  و  نمودار  کرده  است  و  شما  آنـها  را  برنگزیده‌اید  و  انتخاب  نکر‌ده‌اید. بلکه  این  خدا  است‌ که  از  روی  رحمت  و  در  پرتو  دانش  و  از  روی  حکمت‌، قوانین  و  سنن  را  برگزیده  است  و  انتخاب‌ کرده  است‌، و  شما  بـه  جـهت  تکـرار  و  طول  انس  و  الفت‌، از  قوانین  و  سنن  الهی  غافل  و  بی‏خبر  گردیده اید  و  در  خواب  غفلت  آ‌رمیده اید.

* 

روند  قرآنی  این ‌گردشها  و  چرخشها  را  با  صـحنۀ  تند  و  سریعی  از صحنه‌های  قیامت  پایان  می‌دهد. در  آن  یک  پرسش  انکاری  از  ایشان  می‌شود  دربارۀ  انبازهائی  ‌کـه  گمان  می‌برده‌اند، و  آنان  را  رویاروی  نگاه  می‌دارند  و  جلو  چیزهای  باطل  و  پوچی‌  که  ادّعا  می‌کرده‌اند  متو‌قّف  مـی‌سازند، آنـجا  کـه  ادّعـاهای  دروغـین  و  گـمانهای  نادرستشان  نقش  بر  آب  مـی‌شود، و  همۀ  انگاره‌ها  و  خیال‌پردازیهایشان‌، در  جایگاه  سـؤال  و  جنبان  فـرو  می‌افتد  و  پوچ  درمی‌آید:

(وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ أَیْنَ شُرَکَائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (٧٤) وَنَزَعْنَا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیدًا فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٧٥)

روزی  (‌را  خاطرنشان  سـاز  کـه‌)  خدا  ایشـان  را  فریاد  مــی‌دارد  و  مــی‌گوید:  انـبازهائی  کـه  برای  مـن  گمان  می‌بردید  کجایند؟‌! (‌در  آن  روز،  ما) از  هر  امّتی  گواه  (‌از  میانشان  برگزیده  و) بیرون  مـی‌کشیم  و  (‌بـه  پـیش  خود احصار  می‌کنیم‌، و  خطاب  به  مشر‌کان‌) مـی‌گوئیم‌: دلیل  خود  را  (‌بر  شرک  و  کفر  دنیوی‌) بیاورید. پس  آنان  خواهند  دانست  که  حقّ  با  خدا  است‌، و  چیزهائی  کـه  بـه  هــم  مـی‌بافتند (‌و  انباز  و  بت  و  دست‌انـدر کار  جهان  می‌نامیدند  از  دستشان  به  در  رفته  است  و)  از  ایشان  کم  و  ناپدید  گشته  است‌.

تصویر  روز  صدا  زدن‌، و  پرسشی‌  که  در  آن  از  مشرکان  می‌شود، در  گردش  و  چرخش  پیشین  گذشت. در  ایـنجا  عودت  داده  می‌شود  برای  تاً‌کید  بیشتر  و  تثبیت  آن‌، به  مناسبت  صحنۀ  تازه‌ای  که  در  اینعا  عرضه  می‌گردد. آن  هم  صحنه  بیرون‌  کشیدن  ‌گواهی  از  میان  هر  ملّتی  است  که  پیغمبر  آن  ملّت  است  و  بر  پاسخی‌  که  بدو  داده‌اند، و  بر  استقبالی  که  از  رسالت  او  نموده‌اند، گواهی  می دهد. نزع  یا  بیرون‌  کشیدن‌، حرکت  شدیدی  است‌. مراد  از  آن  نگاه  داشتن  او  و  نمودار  ساختن  او  و  ممتاز  نمودن  او  ار  میان  ایشان  است‌، تا  همگی  قوم  او  وی  را  بسند  و  او  هم  جمل  قوم  خود  را  ببیند.  دررویاروئی  با  این‌گواه  از  ایشان  خواسته  می‌شود  دلیل  و  برهان  خود  را  بر  اعتقادی  که  داشته‌اند  و  بر  کارهائی  که ‌کرده‌اند  بیان  دارند. در  آن  روز  دلیل  و  برهانی  ندارند، و  راهی  برای  ستیز  و  جدال  نمی‌شناسند:

(فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ).

آنان  خواهند  دانست  که  حقّ  با  خدا  است.

حقّ  با  خدا  است‌، خالص  و  بدون  شبهه  و  بدون  تردید. 

(وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٧٥)

و  چـیزهائی  کـه  بـه  هــم  مــی‌بافتند  (‌و  انـباز  و  بت  و  دست‌اندر کار  جهان  می‌نامیدند، ار  دستشان  به  در  رفته  است  و)  از  ایشان  گم  و  ناپدید  گشته  است‌.

هر گونه  شرکی  و  هر گونه  شریکی  ناپدید گردیده  است‌. نه  مشرک  شریکها  را  می‌یابد، و  نه  شریکها  مشرک  را  می‌یابند، در  آن  هنگام  که  سخت  بدانها  نـیازمندند، و  هنگامۀ  جدال  و  برهان  است‌. در  این  موقعیّت  که  شریکها  می بایستی  به  جدال  و  دفاع  از  ایشان‌، و  به  ذکر  دلیل  و  برهان  برا‌ی  نجات  آنان  بپردازند!

* 

بدین  وسیله  پیروهای  داستان  موسی  و  عیسی  به  پایان  می‌آید.  پیروهائی‌ که  خردها  و  دلهـا  را  در  آن  آفـاق  و  جهانها  و  رخدادها  و  صحنه‌ها  به  گشت  و  گذار  انداخته  است‌، و  خردها  و  دلها  را  از  دنیا  به  آخرت  برگردانده  است‌،  و  از  آخرت  به  دنیا  برگشت  داده  است‌، و  خردها  و  دلها  را  به  گشت  و گذار  در  نواحی  جهان  و  در  ژرفاهای  درون  وادار  کرده  ا‌ست‌، و  خردها  و  دلهـا  را  در  اطراف  جهان  بیرون  و  در  ژرفاهای  جهان  درون  به ‌گشت  و گذار  انداخته  است‌، و  خردها  و  دلها  را  بالای  مـحلّهای  نابودی  گذشتگان  نگاه  داشته  است‌، و  در  میان  قانونها  و  سنّتهای  جهان  و  زندگی  به  گشت  و گـذار  درآورده  است‌. هـمۀ  اینها  هم  با  محور  اصلی  سوره  هماهنگ  هستند، و  با  دو  داستان  اصلی  سوره‌، یعنی  داستان  موسی  و  عـیسی‌، و  داستان  قارون‌،  همنوا  گـردیده  است‌. داسـتان  نخستین  گذشت‌. هم  اینک  به  داستان  دوم  می‌پردازیـم  و  آن  را  پس  از  آن  پیروها  و  این  چرخشها  و گردشها  می‌آغازیم‌.

---

[1] مراجعه شود به اعراف/142.(مترجم) 

[2] قرآن مجید وقتی ‌که شب را ذکر می‏‎کند اگر ابدی و سرمدی باشد گفته است‌:  (أَفَلا تَسْمَعُونَ؟).(آیا نمی‌شنوید؟)و وقتی‌که روز را ذکر می‌کند اگــر ابدی و  سـرمدی بـاشد، گفته است‌: (فِیهِ أَفَلا تُبْصِرُونَ؟).‌(مگـر نمی‌بینید؟)‌. این  بدان علّت است‌ که ‌گوش اندام حسّ شبانه‌، و چشم اندام حسّ روزانه است... این  هم  از جملۀ هماهنگی هنری در شیوۀ بیان است. 

تفسیر سوره‌ی قصص آیه‌ی 88-85

سوره‌ی قصص آیه‌ی 88-85

(إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَى مَعَادٍ قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جَاءَ بِالْهُدَى وَمَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٨٥) وَمَا کُنْتَ تَرْجُو أَنْ یُلْقَى إِلَیْکَ الْکِتَابُ إِلا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیرًا لِلْکَافِرِینَ (٨٦) وَلا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیَاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَادْعُ إِلَى رَبِّکَ وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٨٧) وَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لا إِلَهَ إِلا هُوَ کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلا وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ)(٨٨)

ا‌کنون  ‌که  داستانها  به  پایان  آمده‌اند، و  پیروهای  مستقیم  بدون  فاصله  بر  آن  داستانها  زده  شده‌اند، خطاب  متوجّه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و گروه  اندکی  از  مسلمانان  می‌شود  که  آن  روز  در  مکّه  پشت  سر  او  مانده‌اند.  خطاب  بـه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   می‌شود  در  آن  حال  و  احوالی ‌که  از  شهر  خودش  بیرون  کـرده  شـده  است‌، و  از  مـیان  قـوم  خودش  رانـده  شـده  است‌، و  او  در  راه  مـدینه  است  و  بدانجا  نرسیده  ا‌ست‌.  او  در  جـحفه  است‌  کـه  بـه  مکّـه  نزدیک  است‌. او  هنوز  در  خطر  است‌.  دلش  آویزۀ  شهر  خودش  است‌، شهری  که  دوستش  می‌دارد، و  دوری  از  آن  برایش  سخت  و  دشوار  است‌. امّا  دعوت  و  رسالتش  عزیزتر  برای  او  از  شهرش  و  از  سرزمین‌  کودکیش‌، و  از  گهوارۀ  خاطره‌ها  و  یادمانهایش‌، و  از  مـقرّ  و  قـرارگـاه  خاندان  و  اهل  و  عیالش  است‌. به  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  خطاب  می‌شود، در  آن  حال‌  کـه  در  هـمچون  مـوقعیّتی  است:

(إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَى مَعَادٍ).

همان  کسی  که  (‌تبلیغ‌)  قرآن  را  بـر  تـو  واجب  گردانده  است‌، تو  را  به  محلّ  زادگاه  و  جایگاه  (‌خود  که  مکّه  است‌)  برمی‌گرداند.^[1]

او  تو  را  به  دست  مشرکان  نمی‌سپارد. او  بر  تو  قرآن  را  واجب  ‌کرده  است  و  دعوت  را  بر  عهدۀ  تو  گذاشته  است‌. او  تـو  را  تـرک  نـمی‌گوید  و  در  دست  مشـرکان  اسـیر  نمی‌کند، مشرکانی‌  که  تو  را  از  شهر  خود  اخراج‌  کرده‌اند،  آن  شــهری  کـه  برای  تـو  گـرامـی  و  عزیز  است‌. او  نمی‌گذارد  مشرکان  تو  را  و  دعوت  تو  را  بازیچه  دست  خود  کنند، و  مؤمنان  پیرامون  تو  را  از  دین  برگردانند. او  قرآن  را  بر  تو  واجب ‌کرده  است  تا  در  پرتو  آن  تو  را  در  وقت  مقرّر  و  مقدّر  خود  پیروز  گرداند، در  آن  وقت‌  که  آن  را  واجب  نموده  است‌.  امروز  تو  بیرون  شده  و  رانده  شده  هستی، ولی  تو  فردا  پیروز  می‌گردی  و  به  شهر  خود  برمی‌گردی‌.

بدین  صورت  حکمت  خدا  خواست‌  که  این  وعدۀ  مؤکّد  را  بر  بنده  خود  در  آن  شرائـط  و  ظـروف  غـم‌انگـیز  و  غم‌آلود  نازل‌  گرداند، تا  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  راه  خود  ایمن  و  مطمئن  ادامه  دهد،  و  به  وعدۀ  خدائی  یقین  داشته  باشد  که  صدق  و  صداقت  او  را  می‌داند،  و  یک  لحظه  هم  در  آن  شکّ  و  تردید  نمی ورزند. 

 وعدۀ  خدا  برای  همۀ  روندگان  این  راه  پا  بر  جا است. هر  کس  که  در  راه  خدا  اذیّت  و  آزا‌ر  داده  شود، و (‌و  صبر  ایمان  و  اطمینان  داشته  باشد، خـدا  سـرانجام  او  را  در  مقابله  و  مبارزه  با  طاغیان  و  یاغیان  پیرور  می گرداند، و  زمانی  که  آنچه  در  توا‌ن  دارد  مبذول  کند  و  وظیفه  را  از  دوش  خود  بردارد، و  وظیفۀ  خود  را  به  انجام  رساند، خدا  به  جای  او  عهده دار  پیکار  می گردد.

(إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَى مَعَادٍ).

همان  کسی  که  (‌تبلیغ) قرآن  را  بـر  تو  واجب  گردانده  است‌، تو  را  به  محلّ  زادگاه  و  جایگاه (‌خود  که  مکّه  است‌) بر می گرداند.

خدا  موسی  را  قبلاً  به  سرزمینی  برگردانده  است  که  از  آنجا  گریخته  است  و  رانده  گردیده  است. او  را  بدانجا  برگرداند  و  مستضعفان  قوم  او  را  توسّط  او  نجات  داد  و  رهائی  بخشید،  و  فرعون  و  فرعونیان  را  با  دست  او  نابود  نمود،  و  فرجام  کا‌ر  به  سود  راهیافتـگان  و  هدایت  شدگا‌ن  تمام  شد  و  امور  به  دست  ایشان  افـتاد  ...  بس  در  این  صورت  به  راه  خود  ادامه  بده  و  برو، و  فرمانروائی  و  داوری  میان  خود  و  میان  قوم  خود  را  به  خدائی  واگذار  که  تبلیغ  قرآن  را   بر  تو  واجب  گردانده  است:

(قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جَاءَ بِالْهُدَى وَمَنْ هُوَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (٨٥)

بگو: پروردگار  من (از  همه) بهتر  می داند  که  چه  کسی  هدایت  را  از  سوی  او  آورده  است، و  چه  کسی  در  گمراهی  آشکار  بسر  می برد.

کار  را  به  خدا  واگذار  تا  او  پاداش  راه  یافتگان  و  پادافره  گمراهان  را  بدهد.

 واجب  شدن  تبلیغ  قرآن  بر  تو  جز  نعمت  بزرگی  و  رحمت  سترگی  نیست‌.  هرگز  بر  دل  تو  نمی‌گذشت  که  تو  برگزیده  شوی  و  ا‌نتحاب  گردی  بـرای  دریافت  ایـن  امانت‌. این  برگزیده  شدن  و  انتخاب  گردیدن  واقعاً  مقام  عـظیمی  است  و  تو  پیش  از  این  به  ا‌ین  مقام  عظیم  به  تو  عطا  و  ارمغان  گردد  چشم  به  راه  و  منتطر  آن  نبودی:

(وَمَا کُنْتَ تَرْجُو أَنْ یُلْقَى إِلَیْکَ الْکِتَابُ إِلا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ).

تو  این  امید  را  نداشتی  که  کتاب  (‌بزرگ  قرآن‌)  بـرای  تـو  فرستاده  شود،  لیکن  رحمت  پروردگارت  چنین  ایـجاب  کرد (‌و  خواست  با  ارسال  قرآن  بـرای  خـاتم  پـیغمبران‌، این  مسؤولیّت  سنگین  را  به  تو  بسپارد).

این  بیان  قاطعانه‌ای  است  دربارۀ  این ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  چشم  به  راه  رسـالت  نـبوده  است  و  امـید  پـیامبری  را  نداشته  است‌. بلکه  این  خدا  است که  او  را  برگزیده  است  و  خلعت  نبوّت  را  به  تن  او  چست ‌کرده  است‌. خدا  است  که  می‌آفریند  هر چه  را که  بـخواهـد، و  بـرمی‌گزیند  و  برانگیخته  می‌دارد  هر که  را  که  بخواهد. آن  افق‌، بالاتر  و  برتر  از  آن  است  که  انسانی  دربارۀ  آن  بـیندیشد  و  بـه  امید  رسیدن  بدان  بـاشد، پـیش  از  ایـن‌کـه  خـدا  او  را  انتخاب‌ کند  و  برگزیند  و  او  را  شایان  رسالت  سازد  تا  به  سوی  آن  افق  والا  بالا  برود  و  بدان  برسد. ایـن  مـقام  رسالت  رحمتی  از  جانب  یزدان  در  حّق  پـیغمبرش  و  در  حقّ  بشریّتی  است ‌که  او  را  برای  هدایت  و  رهنمود  آنان  با  این  رسالت  انتخاب  فـرموده  است  و  بـرگزیده  است‌. رحمتی  است‌ که  به  برگزیدگان  عطا  می‌گردد  و  به‌ کسانی  بخشیده  نمی‌شود  که  بدان  چشم  امید  بدوزند  و  منتظر  دریــافت  همچون  خـلعت  رحمتی  باشند.  پـیرامـون  پیغمبر صلّی ا‌لله‌ علیه و آله و سلّم  مردمان  زیادی  در  میان  عربها  و  در  میان  بنی‌اسرائیل  بوده‌اند  که  به  رسالت  منتظره  در  آخر  زمان  چشم  امید  دوخته‌اند  و  انتظار  دریافت  هـمچون  خـلعت  گرانبهائی  را  داشته‌اند. و لیکن  یزدان  که  بهتر  مـی‌دانـد  رسالت  خود  را  در کجا  قرار  دهد  و  به  چه‌  کسی  واگذار  نماید، کسی  را  برای  آن  انتخاب  کرده  است  و  بـرگزیده  است  که  انتظار  آن  را  نداشته  است  و  به  امـید  رسـیدن  بدان  نبوده  است‌، و  جدای  از کسانی  بوده  است  که  چشم  طمع  به  رسالت  آسمانی  دوخته‌اند  و  در  انتظار  دریافت  آن  خلعت  گرانبها  بوده‌اند. وقتی  خدا  پـیـغبر صلّی الله‌ علیه و آله و سلّم را  آمادۀ  دریافت  آن  فیض  بزرگ  و  لطـف  سترگ  دیـده  است‌، خلعت  والای  نبوّت  را  به  تن ا‌و  چست‌  کرده  است‌. بدین  خاطر  است ‌که  پروردگارش  -‌به  سبب  لطفی‌  که  در  حقّ  او  داشته  است  و  با  اعطاء  ایـن‌  کـتاب  بدو  وی  را  بزرگوار  فرموده  است  - بدو  دستور  می‌دهد  که  پشتیبان  کافران  نباشد، و  او  را  برحذر  از  آن  می‌دارد  که  کـافران  وی  را  از  آیات  خدا  باز بد‌ارند؛ و  عقیدۀ  توحیدی  خالص  و  مخلص  را  برای  مقابلۀ  با  شرک  و  بـا  مشـرکان  بدو  مبذول  می‌دارد.

(فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیرًا لِلْکَافِرِینَ (٨٦) وَلا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیَاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ وَادْعُ إِلَى رَبِّکَ وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٨٧) وَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لا إِلَهَ إِلا هُوَ کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلا وَجْهَهُ لَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٨٨)

پشتیبان  کافران  مباش (‌و  یاور  و  همدست  ایشان  مشو)‌. کافران  تو  را  از  آیات  خداوند  باز  ندارند، پس  از  آن  که  بر  تو  نازل  شده  است‌، و  (‌مردم  را) به سوی  پروردگارت  دعوت  کن‌، و  از  زمرۀ  مشرکان  مباش‌. همراه  الله  معبود  دیگری  را  به  فریاد  مخوان. جز  او  هیچ  مـعبود  دیگری  وجود  ندارد. همه  چیز  جز  ذات  او  فانی  و  نابود  می‌شود. فرماندهی  از  آن  او  است  و  بس‌، و همگی  شما  به  سوی  او  بـرگردا نده  مـی‌شوید (‌و  به  حسـاب  و  کتاب  اقوال  و  اعمالتان  رسیدگی  می‌کند  و  در  میانتان  داوری  خواهـد  کرد(.

ایـن‌، واپسـین  آهنگ  در  سـورۀ  است‌. مـیان  پـیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  راه  او، و  مـیان  کـفر  و  شـرک  و  راه  آن‌، جدائی  می‌اندازد، و  برای  پـیروان  پـیغمبر  خـدا  صلّی‌ ‌الله ‌علیه و آله و سلّم  راهشان  را  تا  روز  قـیامت  روشـن  مـی‌کند  ...  آهـنگ  واپسینی  است‌. در  آن  حال  و  احوالی  نغمۀ  آن  به  ‌گوش  می‌رسد  که  پـیغمبر  خـدا صلّی الله علیه و سلّم در  راه  هجرت  است‌،  هجرتی  ‌که  خطّ  فاصل  میان  دو  روزگار  جدا  و  متمایز، از  روزگاران  تاریخ  قرار  دارد.

(فَلا تَکُونَنَّ ظَهِیرًا لِلْکَافِرِینَ) (٨٦)

پشـتیبان  کـافران  مـباش (‌و  یـاور  و  هـمدست  ایشـان  مشو)‌.^[2]

همیاری  و همکار ی  مـیان  مـؤمنان  و  کافران‌، امکان  ندارد. راه  اینان  و  راه  آنان  مختلف  و  از  هم  جدا  است‌. برنامۀ  اینان  و  برنامۀ  آنان ‌گوناگون  و  جدای  از  یکدیگر  است‌. مؤمنان  حزب  خدایند، و  کافران  حزب  اهـریمنند. پس  چگونه  همیاری  و  همکاری  امکان‌پذیر  است‌؟ بـر  روی  چه  چیز  و  در  چه  چیز  همیاری  و  همکاری  ‌کنند؟ 

(وَلا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیَاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنْزِلَتْ إِلَیْکَ).

کافران  تو  را  از  آیات  خداوند  باز  ندارند، پس  از  آن  که  بر  تو  نازل  شده  است‌.

راه  کافران  پیوسته  این  بوده  است  کـه  یـاران  دعـوت  و  پیروان  رسالت  را  از  دعوت  و  رسالت  خود  بازدارند  با  شیوه‌ها  و  حیله‌ها  و  وسیله‌ها  و  ابزارهای‌ گوناگونی ‌کـه  ممـکن  شود‌، و  راه  مؤمنان  این  است‌  که  مسـیر  خـود  را  در پیش‌  گــیرند  و  به  جلو  بـروند  و  سـنگ‌انـدازان  و  بازدارندگان  ایشان  را  از  راستای  خطّ  سـیرشان  کـج  و  منحرف  نکنند،و  دشمنانشان  ایشان  را  از  راستای  خـطّ  سیرشان  بازندارند و  متوقّف  نسـازند. آیـات  خـدا  در  دسترسشان  است  و  آنان  امانتداران  آن  آیات  بشمارند. 

(وَادْعُ إِلَى رَبِّکَ).

به  سوی  پروردگارت  دعوت  کن‌.

به  سوی  پروردگارت  دعوت  کـن‌، دعـوت  خـالصانه  و  آشکاری ‌که  در  آن  آمیختگی  و  پیچیدگی  نباشد  و  بـه  خطا  و  اشتباه  نیندازد. دعوت  مردمان  به  سـوی  یـزدان  باشد  نه  به  سوی  قبله‌گری  و  نژادگرائی‌. و  نه  به  سـوی  زمینی  و  نه  به  سوی  پرچمی‌. و  نه  به  سوی  مصلحتی  و  نه  به  سوی  غنیمتی‌. و  نه  به  سوی  نشخوار کردن  هوا  و  هوسی‌، و  نه  برای  پیاده  کردن  آرزو  و  خواستی  ... کسی  که  از  این  دعوت‌، خالصانه  و  مخلصانه  و  بدون  هر گونه  شیله  و  پیله‌ای  پیروی ‌کند، مانعی  نیست  پیروی  کند. و  کسی‌ که  می‌خواهد  همراه  با  این  دعوت  از  چیز  دیگری  هـم  پـیروی ‌کـند، راه  اسـلام  ایـن  نـیست  و  پذیرفته  نمی گردد.

(وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (٨٧) وَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ)

از  زمرۀ  مشرکان  مباش‌، و  همراه  الله  معبود  دیگری  را  به  فریاد  مخوان‌.

این  قاعده  را  دو  بار  بـا  نـهی  از  شـرک  و  بـا  نـهی  از  برگرفتن  معبود  دیگری  همراه  خدا، تأکید  می‌کند. آخـر  این  قاعده  دو  راهۀ  جدائی  در  عـقیده  مـیان  روشـنی  و  پیچیدگی  است‌، و  بنیاد  این  عقیده  به  تمام  و کمال  بر  این  قاعده  استوار  می‌گردد، و  آداب  و  اخلاق  و  تکـالیف  و  وظائف  و  بالاخره  جملگی  قوانین  و  مقرّرات  این  عقیده  بر  این  قاعده  بنیانگذا‌ری  می‌شود. این  قاعده  مـحوری  است ‌که  همۀ  رهنمودها  و  هـمۀ  مـقرّرات  پیرامـون  آن  می‌چرخد.  بدین  جهت  است ‌که  پیش  از  هر  رهنمودی  و  قبل  از  هر  مقرّری  این  قاعده  تذکّر  داده  می‌شود.

آن‌گاه  روند  قرآنی  به  تأکید  و  تقریر  ادامه  می‌دهد: 

(لا إِلَهَ إِلا هُوَ).

جز  او  هیچ  معبود  دیگری  وجود  ندارد.

(کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلا وَجْهَهُ).

همه  چیز  جز  ذات  او  فانی  و  نابود  می‌شود.

(لَهُ الْحُکْمُ).

فرماندهی  از  آن  او  است  و  بس‌.

(وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٨٨)

و  همگی  شما  به  سـوی  او  برگردانده  می‌شوید (‌و  بـه  حساب  و  کتاب  اقوال  و  اعمالتان  رسیدگی  مـی‌کند  و  در  میـانتان  داوری  خواهد  کرد).

(لا إِلَهَ إِلا هُوَ).

جز  او  هیح  معبود  دیگری  وجود  ندارد.

جز  تسلیم  خدا  شدن  هیچ ‌گونه  تسلیمی  وجود  ندارد. جز  برای  خدا  بندگی  کردن‌، بندگی  کردنی  در  میان  نـیست‌. هیچ  نـیروئی  جـز  نـیروی  خـدا  وجود  نـدارد. و  هـیچ  پناهگاهی  جز  پناهگاه  خدا  موجود  نیست‌.

(کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلا وَجْهَهُ).

همه  چیز  جز  ذات  او  فانی  و  نابود  می‌شود.

هــر  چـیزی  فـانی  و  زوال ‌پـذیر  است‌. هـر  چـیزی  از  میان‌ رونده  است‌، اعم  از  مال  و  جاه  و  سلطه  و  قدرت  و  زندگی  و  حیات  و  متاع  و  کالا، و  این  زمین  و  هر  که  بر  آن  است  و  آن  آسمانها  و  هر  چه  و  هر  که  در  آنها  است‌. و  این  جهان  سراسر، چه  چیزهائی‌ که  از  آن  می‌شناسیـم‌، و  چه  چیزهائی‌ که  از  آن  نمی‌شناسیم‌. همه  و  همه  ...  سر  به  سر  ...  جملگی  و  همگی  فانی  می‌شود  و  نابود  می‌گردد  مگر  ذات  سرمدی  و  جـاویدان  یـزدان  کـه  تـنها  او  بـاقی  و  ماندگار  است  و  بس‌.

(لَهُ الْحُکْمُ).

فرماندهی  از  آن  او  است  و  بس‌.

فرمان  می‌دهد  و  داوری  می‌کند  هر  آن ‌گونه ‌که  بخواهد  و  بــه  هـر  چـه  ‌کـه  بــخواهـد. کسـی  در  فـرماندهی  و  فرمانروائی  او  شریک  او  نمی‌گردد،  و کسی  قضاوت  و  داوری  او  را  برنمی‌گرداند  و  مردود  نمی‌دارد، و  در  برابر  فرمان  و  دستورش  فـرمان  و  دسـتوری  نـمی‌ایسـتد  و  پایداری  نمی‌کند. هر چه  را  بخواهد  می‌شود  بدون  ایـن  که‌  کسی  با  او  در  این  باره  شریک  و  انباز  شود  و  همچون  او  کند.

(وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (٨٨)

و  همگی  شما  به  سوی  او  برگردانده  می‌شوید.

دیگر  از  حکـم  و  فـرمان  او  گـریزی  نـخواهـد  بـود، و  هیچ ‌گونه  ‌گریز  و  فراری  از  قضاوت  و  داوری  او  در  میان  نــخواهد  بود، و  هـیچ‌ گونه  پـناهگاهی  و  هـیچ ‌گـونه  گریز  گاهی  جز  او  و  جز  به  سوی  او  وجود  نخواهد  داشت‌.

*

بدین  منوال  و  بر  این  روال  سوره‌ای  پایان  می‌پذیرد  که  در  آن  دست  قدرت  یزدان  بـی‌پرده  و  عـیان  جـلوه‌گـر  می‌آید، دست  قدرتی‌  که  دعوت  به  سوی  خدا  را  می‌پاید  و  از  آن  مواظبت  و  مراقبت  می‌نماید، و  همۀ  نیروهای  طــاغی  و  یاغی  سـتمگر  را  درهـم  مـی‌کوبد  و  نـابود  می‌سازد  و  از  ممان  برمی‌دارد.

این  سوره  با  بیان  قـاعده  دعـوت  خـاتمه  مـی‌یابد  کـه  یگـانگی  یـزدان  سـبحان  و  انـحصار  او  به  الوهـیت  و  ماندگاری  و  فرماندهی  و  داوری  است‌.  تـا  یـاران  ایـن  دعوت  در  راه  خود  بر  هدایت  باشند  و  بر  هدایت  روند، و  به  الطاف  و  انعام  خداوندی  یـقین  و  اطـمینان  کـامل  داشته  باشند.

*

پایا‌ن  سوره  قصص

---

^[1] «‌معاد» در این آیه به معنی زادگـاه و جایگاه است‌کـه مکّه است‌. به  معنی  روز  رستاخیز یـا محشر و میعادگاه حساب و کتاب نیز می‌باشدکه برای پپغمبر ورود به  بهشت را  به دنبال دارد. به معنی بهشت نـیز مـی‌باشدکـه برگشت مؤمنان بدان  است‌. تنوین برای تعظبم  است  ... و  لذا  معنی جملۀ یپشین چنین نیز  می‌باشد: همان ‌کسی ‌که (‌تبلیغ‌) قرآن را بر  تو واجب گردانده است‌، تو  را به  مـحلّ  بازگشت  بزرگ (‌قیامت‌) برمی ‌گرداند (‌و میان تو  و تکذیب‌کنندگانت داوری می‌نماید و به  مقام محمود و بهشت موعودت می‌رساند)]‌...(‌مترجم‌) 

^[2] مسلّماً پیغمبر هرگز از کفّار پشتیبانی نمی‌کرده است‌. ولی ایـن دسـتور در مورد  او  تأکید است‌، و در مورد دیگران بیان یک وظیفۀ مهـمّ‌. (‌مترجم)

تفسیر سوره‌ی قصص آیه‌ی 84-76

سوره‌ی قصص آیه‌ی 84-76

(إِنَّ قَارُونَ کَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَیْهِمْ وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ (٧٦) وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الأرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ (٧٧) قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِی أَوَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَکْثَرُ جَمْعًا وَلا یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ (٧٨) فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (٧٩) وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلا یُلَقَّاهَا إِلا الصَّابِرُونَ (٨٠) فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الأرْضَ فَمَا کَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِینَ (٨١) وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالأمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَوْلا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ (٨٢) تِلْکَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الأرْضِ وَلا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (٨٣) مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزَى الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئَاتِ إِلا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (٨٤)

سرآغاز  سوره  دربارۀ  داستان  مـوسی  و  فـرعون  بود. نیروی  سلطه  و  قدرت  و  حکومت  و  فرمانروائی  در  آن  داستان  عرضه  گردید، و  گفته  شد  که  چگـونه  سـلطه  و  قدرت  و  حکومت  و  فرمانروانی  به  سبب  ظلم  و  ستم  و  سرکشی  و  خدانشناسی  و  دوری  گزیدن  از  هدایت  یزدان  بر  باد  فنا  رفت‌. هم  اینک  داستان  قارون  آغاز  می‌گردد  تا  سلطه  و  قدرت  دارائی  و  دانش  به  میان  آید،  و  گفته  شود  چگونه  سلطه  و  قدرت  دارا‌ئی  و  دانش  به  سبب  ظلم  و  ستم  و  غرور  و  سرمستی‌، و  به  علّت  تکبّر  بر  مردمان  و  فخر فروشی  بر  ایشان‌،  و  انکار  نعمت  آفریدگار  جهان‌، بر  باد  فنا  می رود. و  حقیقت  معیارها  و  ارزشها  بیان  ‌گردد، و  ارزش  مال  و  زینت  در  برابر  ارزش  ایمان  و  صلاح  ناچیز  و  بی‌ارج  شود. همچنین‌ گفته  آید  که  باید  در  بهره ‌برداری  و  بهره‌مندی  از  خوبیها  و  خوشیهای  زندگی  مـیانه‌روی  کرد  و  هماهنگی  برقرار  نـمود، و  در  زمـین  به  دنـبال  برتری ‌جوئی  و  تباهی  نبود.

قرآن  زمان  این  داستان  و  مکان  آن  را  معیّن  و  مشخّص  نمی‌سازد. بلکه  بدین  بسنده  می‌کند که  بگوید  قارون  از  زمرۀ  قوم  موسی  بود  و  بر  آنان  ستم  و  سرکشی ‌کرد. آیا  این  داستان  بدان  هنگام  روی  داده  است‌  که  بنی‌اسرائیل  و  موسی  در  مصر  بوده‌اند  و  هنوز  به  ترک  آنجا  نگفته‌اند؟ یا  ا‌ین  داستان  پس  از  بیرون  رفتن  بنی‌اسرائیل  و  موسی  از  مصر  در  زمان  حیات  موسی  به  وقوع  پیوسته  است‌؟ یا  این  داستان  پس  از  موسی  در  میان  بنی‏اسرائیل  رخ  داده  است‌؟ روایتهای  متعدّد  و گوناگونی  در  میان  است  که  بیانگر  این  هستند که  قارون  پسر  عموی  موسی  علیه السّلام  بوده  است‌، و  حادثه  در  زمان  موسی  به  وقوع  پـیوسته  است‌. برخی  از  روایتها  می‌آفزایند  که  قارون  مـوسی  را  اذیت  و  آزار  رساند، و  راجع  بدو  به  نیر نگ  پرداخت  و  خـواست  با  مکر  و  کید  بدو  نسبت  زنا  با  زنی  بدهد  کـه  برگزیده  بود  و  بدو  پول  رشوه  داده  بود. ولی  خدا  موسی  را  تبرئه ‌کرد  و  اجازه  داد  به  قارون  بلا  برسد. این  بود که  زمین  قارون  را  بلعید  و  او  را  به  درون  خود  فرو  برد.  ما  نیازی  به  همۀ  این  روایتـها  نداریم‌، و  مـحتاج  تـعیین  زمان  و  مکان  داستان  نیستیم‌. چه  داستان  آن ‌گونه  که  در  قرآن  آمـده  است  بـرای  ادای  مـطلب  و  بیان  مـقصود  داستان  در  روند  سوره‌، و  ذکـر  مـعیارها  و  ارزشـها  و  قوانین  و  مقرّراتی  که  برای  بیان  کردن  آنها  آمـده  است  بسنده است‌.  اگر  به  تعین  زمان  و  مکان  آن  داستان  نیاز  بود، و  به  شرائط  و  ظروفی ‌که  بیانگر  مفاهیم  آن  داستان  بوده  احتیاجی  پیدا  می‌شد، قطعاً  به  ترک  تعیین  آنها  گفته  نمی‌شد. پس  در  این  صورت  بگذاریـد  داسـتان  را  بـه  همان  شکلی  بررسی‌ کنیم ‌ که در قرآن آمده   است‌، و  از  آن  روایتهائی  که  هیچ ‌گونه  فائده ا‌ی  در  فـراسـوی  آنـها  نیست  دوری‌ گزینیم‌.

*

(اٍنَّ قَارُونَ کَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَیْهِمْ وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ (٧٦) وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الأرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ (٧٧) قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِی).

قـارون  از  قوم  مـوسی  بود  و  (‌بر اثـر  داشـتن  دارائـی  فـــراوان‌)  بـر  آنــان  فـخر  فـروشی  کـرد  (‌و  چـون  ثروتمندترین  فرد  بنی‌اسرائیل  بود، از  ایشـان  خواست  که  او  را  فرمانده  و  خویشتن  را  فرمانبردارش  بدانند)‌. ما  آن  انــدازه  گنج  و  دفـینه  بدو  داده  بـودیـم  که  (‌حمل  صندوقهای‌)  خزائن  آن  بـر  گروه  پـر  زور  و  بـا  قدرت  سنگینی  مـی‌کرد  (‌و  ایشــان  را  دچـار  مشکل  مـی‌نمود)‌.  وقتی  (‌از  اوقات‌)  قوم  او  بدو  گفتند: (‌مغرورانه‌) شادمانی  مکن‌، که  خدا  شادمانان  (‌سرمست  از  غرور)  را  دوست  نمی‌دارد. به  وسیلۀ  آنحه  خدا  به  تــو  داده  است‌، سـرای  آخرت  را  بجوی (‌و  بهشت  جاویدان  را  فرا چنگ  آور)  و  بهرۀ  خود  را  از  دنیا  فراموش  مکن (و  بدان  که  تو  هم  حقّ  حیات  داری  و  باید  از  امتعه  و  لذائذ  حلال  استفاده  بکنی  و  بــه  خـویشتن  بـرسی‌)‌. و  همان گونه  که  خدا  به  تـو (‌بخشیده  است  و  در  حقّ  تو) نیکی  کرده  است‌،  تو  نیز  (‌به  دیگران  ببخش  و  بدیشان‌) نیکی  کن‌، و  در  زمین  تـباهی  مجوی  که  خدا  تباهکاران  را  دوست  نمی‌دارد. (‌قـارون‌) گفت‌: این  مال  در  سایۀ  آگاهی  و  دانشی  که  دارم  به  مـن  داده  شده  است (‌و  مرا  فراهم  کشته  است‌. خودم  آن  را  به  دست  آورده‌ام  و  خـودم  هــم  مــی‌دانــم  چگونه  آن  را  مصرف  کنم‌).

داستان  آن ‌گونه  می‌آغازد  و  نام  قهرمان  خود «‌قارون‌» را  مشخّص  می‌سازد، و  قوم  او  را  معیّن  می‌نماید:

(قوم  موسی). (‌قارون  از)  قوم  موسی  بود.

دا‌ستان  رفتار  او  را  با  قوم  خود  بیان  می‌دارد  که  رفـتار  ستمگرانه  است‌:

)  فغی  علیهم ). بر  آنان  فخر  فروشی  و  تکبّر  کرد. داستان  به  سبب  و  علّت  فخر  فروشی  و  تکبّر  او  اشـاره  می‌کند  که  دارائی  و  ثروت  است‌:

(وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ).

ما  آن  انـدازه  گنج  و  دقینه  بدو  دانه  بودیم  کـه (‌حمل  صندوقهای‌) خزائن  آن  بـر  گروه  پـر  زور  و  بـا  قدرت  سنگینی  می‌کرد  (‌و  ایشان  را  دچار  مشکل  می‌نمود)‌.

آن‌گاه  داستان  به  عرضه‌ کردن  رخدادها  و  گفتارها  و  فعل  و  انفعالهائی می‌پردازد  که  در  درونها  در  غوغا  بود.

قارون  از  زمرۀ  قوم  موسی  است‌. خـدا  بـدو  دارائی  و  ثروت  فراوانی  داده  است‌. خدا  فـراوانـی  آن  دارائی  و  ثروت  را  به  تـصویر  مـی‌کشد  و  مـی‌فرماید  دارائـی  و  ثروتش  ‌گنجها  و  خزینه‌ها  بود. «‌کنوز» جمع‌  کنز  ا‌ست‌  که  به  دفینه  و  خزینه‌  گفته  می‌شود  که  بیانگر  دارائی  سرشار  و  فراتر  از  استعمال  و  بیشتر  از  انـدازۀ  اسـتفاده  کـردن  است‌. بدان  اندازه  که  «‌مفاتح‌»^[1]‌ این  گنجها  و  دفینه‌ها  گروهی  از  مردمان  نیرومند  را  خسته  و  درمانده  می ‌کرد  ...  بدین  خاطر  «‌بغی‌»^[2] او  به  چه  شکلی  و  در  چه  راهی  بوده  است‌، تا  مجهول  باشد  و  شامل  صورتها  و  شکلهای  گوناگون  شود. چه  بسا  قارون  با  ظلم  و  ستم  بدیشان  و  با  غصب  کردن  اراضی  و  اشیاء  اینان،  بر  آنان  سرکشی  و  تکبّر  و  ظلم  و  ستم‌  کرده  است‌، هم  بدان ‌گونه  ‌که  طاغیان  و  یاغیان  ثروت  و  دارائی‌، در  موا‌رد  بسیاری  چنین  ‌کنند  و  چنین  روند. و  چه  ‌بسا  قارون  با  محروم  ‌کردن  آنان  از  حقّ  خودشان  که  در  آن  ثروت  و  دارائی  داشته‌اند،  بدیشان  ظلم  و  ستم  و  سرکشی  و  خود  بزرگ‌بینی  نبوده  است‌. چه  فقراء  و  مساکین  در  اموال  ثروتمندان  حقیّ  دارند  و  باید  بدیشان  داده  شود  تا  ثروت  و  دارائی  تنها  در  میان  تروتـندان  دست  به  دست  نگردد  و  نشود، در  حالی  که  در  پیرامون  ایشان  محتاجان  و  نیازمندا‌نی  باشند که  به  مقداری  از  آن  ثروت  و  دارائی  احـتیاج  و  نـیاز  داشته  باشند. لذا  با  محروم‌  کردن  فقراء  و  مساکین  از  اموال  دلها  تباهی  بگیرد، و  زندگی  فساد  بپذیرد. چه  بسا  قارون  با  همۀ  این  کارها  بر  آنان  سـرکشی  کـرده  است  و  تـفاخر  نموده  است  و  ستمگری  روا  داشته  است‌.

به  هر  حال  در  میان  قوم  او  کسانی  بوده‌انـد  کـه  تلاش  کرده‌اند  او  را  از  این  سـرکشی  و  تکبّر  و  سـتمکاری  برحذر  دارند  و  بیمناک‌  کنند، و  خواسته  باشند  او  را  به  راه  راست  برگردانند، راه  راستی  ‌کـه  خـدا  آ‌ن  را  برای  استفادۀ  از  این  اموال  بپسندد. راه  خدا پسند  هــم  راهـی  است  که  ثروتمندان  را  از  استفادۀ  از  ثروت  خود  محروم  و  بی‌بهره  نمی‌گرداند، و  ایشان  را  از  لذّت  بردن  و  سود  جستن  میانه‌روانه  و  معتدلانه  از  دارائی  و  ثروتی‌ که  خدا  بدیشان  عطاء  فرموده  است  دور  و  بی‌نصیب  نمی‌نماید. بلکه  بر  آنان  میانه‌روی  و  اعتدال  را  واجب  مـی‌کند، و  مقدّم  بر  این  بر  ایشان  در  نظر  داشتن  و  حاضر  و  نـاظر  دانسش  خدائی  را  واجب  می‌نماید  کـه  بـدیشان  لطف  فرموده  است  و  ثروت  و  دارائی  داده  است‌. هچنین  بـر  آنان  واجب  می‌سازد  آخرت  و  حساب  و  کـتاب  آن  را  پیـش  چشم  داشته  باشند:

(إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ: لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ (٧٦) وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الأرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ) (٧٧)

وقتی  (‌از  اوقات‌)  قوم  او  بدو  گفتند: (‌مغرورانه‌) شادمانی  مکن‌، که  خدا  شادمانان  (‌سرمست  از  غرور) را  دوست  نمی‌دارد. به  وسـیلۀ  آنچه  خدا  به  تـو  داده  است‌، سـرای  آخرت  را  بــوی (‌و  بهشت  جاویدان  را  فرا چنگ  آور)  و  بهرۀ  خود  را  از  دنیا  فراموش  مکن  (‌و  بدان  که  تو  هم  حقّ  حیات  داری  و  باید  از  امتعه  و  لذائذ  حلال  استفاده  بکنی  و  بـه  خـویشتن  بـرسی‌)‌. و  همان گونه کـه  خدا  بـه  تو (‌بخشیده  است  و  در  حقّ  تو) نیکی  کرده  است‌، تو  نیز  (‌به  دیگران  ببخش  و  بدیشان‌) نیکی  کن‌، و  در  زمین  تباهی  مجوی  که  خدا  تباهکاران  را  دوست  نمی‌دارد.

در  این ‌گفتار  مجموعه‌ای  از  ارزشها  و  ویژگیهای  برنامۀ  استوار  و  پا بر جای  الهی  است‌، ارزشها  و  ویژکیهائی  ‌که  برنامۀ  الهی  را  از  میان  سائر  برنامه‌های  دیگـر  زنـدگی  ممتاز  می‌سازند.

(لا تفرح)  شادمانی  مکن  ...

آن  شادمانی  و  سروری  ‌که  از  افتخار  به  اموال‌، از  توجه  فراوان  به  ثروت  و  دارائی‌، از  دل  بستن  و  دل  دادن  بـه  گنجها  و  گنجینه‌ها، از  شادی  و  خوشحالی  زیاد  به  ملک  و  مملکت‌، و  از  غلبه  ‌کردن  و  چیره  شدن‌، به  انسان  دست  می‌دهد  ...  شادمانی  مکن‌، آن  شادمانی  سرمستانه‌ای‌  که  دهندۀ  اموال  را، و  نعمت  او  را  از  یاد  اسان  مـی‌برد، و  انسان  را  غافل  از  حمد  و  سپاس  خدا  و  شکرگزاری  از  الطاف  ر  انعام  او  می‌کند. شادمانی  مکن‌، بسان  شادمانی کسی  ‌که  اموال  او  را  به  بازیچه  می‌گیرد  و  سبک  از  جای  برمی‌دارد، و  دل  خود  را  بدان  می‌دهد  و  سرگرم  می‌کند، و  عقل  و  خردش  از  آن  به  پرواز  درمی‌آید  و  برجای  نمی‌ماند، و  به  سبب  آن  بر  بندگان‌ گردن‌ کشی  می‌کند  و  گردن  می‌افرازد.

(إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ) (٧٧)

خدا  شادمانان (‌سرمست  از  غرور) را  دوست  نمی‌دارد، آنان  با  مـال  و  دارائـی  به  پـیشگاه  خدا  برگردانده  می‌شوند، خدائی  که  شادمانان  دلباخته  مـال  و  فـریفتۀ  ثـــروت  را  دوست  نـمی‌دارد. آن‌  کســانی  را  دوست  نمی‌دارد  که  به  دارائی  و  اموال  مـی‌نازند، و  بـه  سبب  سلطه  و  قدرت  آن  بر  مــردمان‌ گـردن  مـی‌افـرازند  و  گردن‌ کشی  می‌آغازند. 

(وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا).

به  وسیلۀ  آنچه  خدا  به  تـو  داده  است‌، سـرای  آخرت  را  بجوی  (‌و  بهشت  جاویدان  را  فرا چنگ  آور) و  بهرۀ  خود  را  از  دنیا  فراموش  مکن (‌و  بدان  که  تو  هــم  حقّ  حیات  داری  و  باید  از  امتعه  و  لذائذ  حلال  استفاده  بکنی  و  بـه خویشتن  برسی‌(.

در  این  بند، میانه‌روی  به  عنوان  بـرنامۀ  اسـتوار  خـدا  معرّفی  می‌گردد، بـرنامه‌ای  کـه  دل  صـاحب  امـوال  را  آویزۀ  آخرت  می‌سازد، و  او  را  محروم  از  آن  نمی‌دارد  که  در  این  دنیا  بهره‌ای  از  خوشیها  و  کالاها  داشته  باشد. بلکه  او  را  بر  این‌ کار  تشویق  و  ترغیب  می‌کند  و  آن  را  بر  عهدۀ  او  مـی‌انـدازد،  تـا  آن  پارسائی  و  زهـدی  را  در پیش  نگیرد که  زندگی  را  مهمل  و  ناچیز  می‌شمارد  و  آن  را  هیج  و  پوچ  می‌انگارد.

خداوند  چیزهای  حلال  و  پـاکـیزه  را  آفـریده  است  تـا  مردمان  از  آنها  استفاده  کـنند  و  بهره‌مند  گـردند، و  در  زمین  بـرای  افـزایش  و  فـزونی  آن  بکوشند  و  در  راه  تحصیل  و  به  دست  آوردن  آن ‌کوشش  ‌کنند  و  جهش  و  پویش  ورزند،  و  در  نتیجه  زندگی  رشـد  و  نـمو  داشـته  باشد  و  تازه  و  شاداب  شود، و  خلافت  انسـان  در  ایـن  زمین  تحقّق  پیدایند  و  پیاده  ‌گردد. این  هم  بدان شرط ‌که  انسانها  دیدگاهشان  در  این  راسـتا  آخـرت  بـاشد، و  از  راستای  راه  آخـرت  مـنحرف  نگـردند  و  از  تکـایف  و  وطائف  آن  به  سبب  اشتغال  به‌ کـالاها  و  نـعمتها  غـافل  نشوند. اگر  چنین  حساب  شده  و  آگـاهانه  از  کـالاها  و  نعمتها  استفاده  کنند  و  بهره مند  گردند، همچون  استفاده  و  بهره  بردنی  نوعی  از  انواع  شکر  دهنده  و  خشندۀ  ‌کالاها  و  نعـتها، و  پذیرش  عطاهای  او  و  بهره‌مند  گـردیدن  از  داده‌ها  و  بخششهای  او  است‌. در  این  صورت  هـمچون  کاری  طاعتی  و  عبادتی  از  طاعتها  و  عبادتها  است  و  خدا  پاداش  نیکوی  آن  را  می‌دهد.

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  این  برنامه  تعادل  و  توازن  و  هماهنگی  و  همآوائی  را  در  زندگی  انسان  محقّق  می‌دارد  و  پیاده می‌کند، و  برای  انسان  ارتقاء  دائمی  روحی  را  از  لابلای  رندگی  سرشتی  و  متعادل  او  ممکن مـی‌سازد، زندگی  سرشتی  و  متعادلی  ‌که  محرومیّت  در  آن  نیست‌، و  ارکان  و  اصول  زندگی  فطری  ساده  و  بـی‌آلایش‌، در  آن  ضائع  ‌نمی‌گردد  و  هدر  نمی‌رود.

(وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ).

و  همان گونه  که  خدا  به  تو (‌بخشیده  است  و  در  حقّ  تو) نیکی  کرده  است‌،  تو  نیز  (‌به  دیگران  ببخش  و  بـدیشان) نیکی کن‌.

این  مال  و  دارائی  عطا  و  نیکی  خدا  است. پس  باید  به  نیکی  پاسخ  آن  داده  شود: نیکو  از  آن  بهره برداری  و  استفاده  گردد، با  آن  نیکو  با  بندگان  رفتار  شود، نیکو  احساس  نعمت  گردد، و  نیکو  شکر  نعمت  بجای  آورده  شود.

(وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الأرْضِ).

و  در  زمین  تباهی  مجوی.

فساد  و  تباهی  مجوی  با  ظلم  و  ستم. فساد  و  تباهی  مجوی  با  بهره برداری  از  دارائی  و  لذّت  بردن  از  اموال  بدون  در  نظر  داتشتن  این که  خدا  انسان  را  می پاید، و  بدون  در  نظر  داشتن  آخرتی  که  سرانجام  فرا  می رسد  و  می آید. فساد  و  تباهی  مجوی  با  خرج  کردن  و  مصرف  نمودن  اموال  در  راهی  جدای  از  راه  صحیح  و  حلال  خود، یا  به  طور  کلّی  نگاه  داشتن  اموال  و  در  جای  حقیقی  خود.

(إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ) (٧٧)

قطعاً  خدا  تباهکاران  را  دوست  نمی دارد.

قوم  قارون  بدو  چنین  گفتند. ولی  پاسخ  او  یک  جمله  بود، جمله ای  که  معانی  گوناگون  تباهی  و  تباه  کردن  را  در بر دارد:

(قَالَ: إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِی).

(قارون) گفت: این  مال  در  سایۀ  آگاهی  و  دانشی  که  دارم  به  من  داده  شده  است (و  مرا  فراهم  گشته  است. خودم  آن  را  به  دست  آورده ام  و  خودم  هم  می دانم  چگونه  آن  را  مصرف  کنم).

این  اموال  و  دارائی  به  من  داده  شده  است  در  سایۀ  دانشی  که  باعث  جمع آوری  و  کسب  آن  گردیده  است  و مرا  سزاوار  استفادۀ  از  آن  نموده  است‌. شما  را  چه  رسد  راه  ویژه‌ای  برای  استفاده  از  آن  را  بر  من  دیکته ‌کنید، و  در  مالکیّت  ویژۀ  من  دخالت‌  کنید؟ من  این  اموا‌ل  را  بـا  تلاش  و کوشش  ویژۀ  خود  به  دست  آورده‌ام‌، و  با  دانش  ویژۀ  خود  سزاوار  آن  گردیده‌ام‌.

این  سخن  مغـرور کوردلی  است ‌که  سرچشمۀ  نـعمت  و  حکمت  نعمت  را  فراموش  می‌کند، و  دارائی  او  را  گول  می‌زند، و  ثروتمندی  او  را  کور  می‌سازد.

قارون  نمونۀ  مکرّری  در  میان  مردمان  است‌. بسیارند  کسانی  که  گمان  می‌برند  که  تنها  دانش  ایشـان  و  رنــج  کشیدن  آنان  است  که  سبب  ثروتمندیشان  گـردیده  است‌. و  لذا  آنان  مسؤول  چیزی  نیستن که  خرج  کنند  یـا  خرج  نمی‌کنند، و  بازخواست  نمی‌شوند  از  این  که  بـا  اموالشان  فساد  و  تباهی  به  بار  می‌آورند، یا  اموالشان  را  در  راه  اصلاح  حال  و  مال  به  کار  می‌برند. آنان  خدا  را  در  مدّ  نظر  نمی‌گیرند  و  حسابی  برای  او  باز  نمی‌کنند،  و  گوششان  به  خشم  یا  خشنودی  ایـزد  سـبحان  بدهکار  نیست!

اسلام  مالکیّت  فردی  یا  خصوصی  را  می‌پذیرد  و  بدان  اعتراف  دارد، و  به  تلاش  و  کوشش  فردی  یا  خصوصی  ارزش  می‌دهد، تلاش  وکوششی‌  کـه  بـرای  بـه  دست  آوردن  اموال  از  راه  حلال  مبذول  می‌شود، همان  راهی  که  اسلام  آن  را  مقرّر  می‌دارد. اسلام  مــزلت  تـلاش  و  کوشش  فردی  یا  خصوصی  را  کـوچک  نـمی‌شمارد  و  بی‌ارج  نمی‌دارد  یا  آن  را  لغو  نـمی‌کند  و  پـوچ  قلمداد  نمی‌نماید. و لیکن  در  عین  حال  برنامۀ  معیّنی  را  بـرای  تصرّف  در  مالکیّت  فردی  یا  خصوصی  واجب  می‌گرداند  -  همان‌ گونه‌ که  بـرنامه‌ای  را  برای  بـه  دست  آ‌وردن  و  رشد  و  نموّ  بخشیدن  اموال  واجب  می‌سازد  -  برنامه‌ای  را  واجب  می‌گرداند که  متعادل  و  متوا‌زن  است‌، نه  فرد  را  از  ثمرۀ  تلاش  و  کوشش  خود  مـحروم  مـی‌دارد، و  نه  دست  او  را  در  بهره‌مند  شدن  و  لذّت  بردن  از  اموال  باز  می‌گذارد  تا  کار  به  خوشگذرانی  منتهی‌ گردد  یا  سر  بـه  بخل  و  تنگچشمی  کشد. اسلام  برای  جماعت  مردمان  در  این  اموال  حقوقی  واجب  می‌گردانـد، و  بـدیشان  حـقّ  می‌دهد  که  ناظر  راه‌های  کسب  اموال‌، و  راه‌های  رشد  و  نموّ  آن  اموال  باشند، و  مواظب  باشند که  این  اموال  در  چه  راه‌هـائی  خـرج  مـی‌شود  و  در  چه  راه‌هائی  از  آن  استفاده  و  لذّت  برده  می‌شود. اسلام  برنامۀ  ویژه  روشنی  دارد  که  نشانه‌های  آن  آشکار  و  نـمادهای  آن  پـدیدار  است‌.

ولی  قارون  به  فریاد  قوم  خود  گوش  فرا  نداد، و  به  نعمت  پروردگارش  پی  نبرد، و  در  برابر  برنامۀ  استوار  او  سـر  فرود  نیاورد  و  کرنش  نـبرد، و  از  هـمۀ  ایـنها  با  خـود  بزرگ ‌بینی  بدی  و  تکبّر  زشـتی  و  غـرور  و  سـرمستی  پستی‌،  رویاروی  گردید.

از  اینجا  است‌ که  پیش  از  تمام  شدن  آیه‌، تهدید  می‌شود، و  به  گفتار  گناه ‌آلود  و  مغرورانه‌اش  پاسخ  داده  می‌شود:

(أَوَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَکْثَرُ جَمْعًا وَلا یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ) (٧٨)

مگر  ندانسته  است  حـه  خداونل  نسلهای  (‌قرون  و  اعصار)  زیادی  را  نابود  کرده  است  که  از  او  قدرت  بیشتری‌، و  در  گردآوری (‌دارائی  مهارت‌) زیادتری  داشته‌انـد. (‌بگذار  مجرمان  چون  او  در  فسق  و  فجور  و  کبر  و  غرور  خود  فرو  روند. در  قیامت  همه  چیز  عیان  است  و  حاجت  بـه  بـــیان  نــیست‌، و  لذا)  گناهکاران  از  گناهانشان  سـؤال  (‌تحقیق  و  ترحیـم‌) نمی‌شود، (‌بلکه  سوال  توبیخ  و  تحقیر  از  ایشان  می‌گردد)‌.

اگر  قارون  دارای  نیرو  و  دارای  اموال  است‌، خـداونـد  پیش  از  او  نسلهائی  را  نابود  کرده  است  ‌که  از  او  نیروی  بــیشتری  و  امــوال  فـراوان‌تـری  داشـته‌انـد.  قـارون  می‌بایستی  این  را  بداند. این  است  دانش  رهـائی ‌بخش‌. پس  باید  که  او  این  را  بداند. بـاید  او  بـدانـد  کـه  او  و  بزهکاران  امثال  او  در  ییشگاه  خدا  سبک‌تر  و  خوارتر  از  آن  هستند  که  حتّی  از  آنان  دربارۀ  ‌گناهانشان  پرس  و  جو  شود. چه  ایشان  نه  قاضی  و  داور،  و  نه  شـاهد و  گـواه  هستند!

(وَلا یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ) (٧٨)

گناهکاران  از  گناهانشان  سـؤال  (‌تحقیق  و  ترحیم‌)  نـمی‌شود، (‌بــلکه  ســؤال  تـوبیخ  و  تـحقیر  از  ایشـان  می‌گردد)!.

*

این  صحنۀ  نخستین  از  صحنه‌های  داســتان  بـود. در  آن  ظلـم  و  ستم  و گردن کشی  و گردن‌ افرازی‌، روی‌گردانی  از  پند  و  اندرز، خود  را  بالاتر  گرفتن  از  وعظ  و  نصیحت‌، پافشاری  بر  فساد  و  تباهی‌، افتخار  به  دارائی  و  اموال‌، و سرمستی  و  غــروری  کـه  انسـان  را  از  شکـرگزاری  بازمی‌دارد، جلوه‌گر  می‌آید.

آن‌گاه  صحنۀ  دوم  فرا  مـی‌رسد، بـدان‌گـاه  کـه  قـارون  زینت‌آلات  و  خزائن  و  جواهرات  خود  را  بیـرون  می‌آورد  و  در  جلو  دیدگان  قوم  خود  به  تماشا  می‌گذارد. در  نتیجه  دلهای  برخی  از  مردمان  به  سوی  آن‌ گنجینه‌ها  و  دفینه‌ها  بال  و  پر  می‌گشاید  و  به  پرواز  درمـی‌آید، و  نفسهای  ایشان  در  برابر  آن  همه  زر  و  زیور  به‌  کرنش  می‌افتد، و  آرزو  می‌کنند کاش  آنـچه  بـه  قـارون  داده  شـده  است  بدیشان  هم  داده  می‌شد، و  چنین  احساس  مـی‌کنند  کـه  بهرۀ  عظیمی  بدو  داده  شده  است‌، بهره‌ای  که  محرومان  آرزوی  داشتن  آن  را  می‌کنند  ...  در  این  وقت  ایمان  در  دلهای  گروهی  از  مردمان  بیدار  می‌گردد  و  بدان  خود  را  بزرگتر  از  گول  اموال  و  زر  و  زیور  قارون  می‌گیرند، و  با  یـقین  و  اطـمینان  برادران  خود  را  تـذکّر  مـی‌دهند، برادرانی‌  که  شـیدا  و  شیفتۀ  آن  هـمه  ‌گـنجینه  و  دفـینه  گردیده‌اند:

(فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (٧٩) وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلا یُلَقَّاهَا إِلا الصَّابِرُونَ) (٨٠)

(‌قارون  به  اندرز  پندگویان  وقـعی  نـنهاد  و  بلکه  هـوس  قدرت  و  جنون  ثروت  او  را  بـر  آن  داشت  کـه  بـا  آرایش  هر چه  بیشتر، دارائی  خود  را  بـه  نمایش  گذاشت و) با  تمام  زینت  خود  در  برابر  قوم  خویش  نمایان  گردید (‌و  زر  و  زیور  و  قدرت  و  شوکت  خویشتن  را  در  مـعرض  دیدگان  مرد‌مان  قرار  داد)‌. آنان  که  طـالب  زندگی  دنـیا  بودند، گفتند: ای  کاش‌!  همان  چیزهائی  که  بـه  قـارون  داده  شده  است  ما  هم  می‌داشتیم‌. (‌چه  ثروت  سرشاری‌!  و  چه  جـاه  و  جـلالی‌!)‌. واقـعاً  او  دارای  بـهرۀ  بزرگ  و  شــانس  سترگ  است‌. و  کسـانی  که  دانش  و  آگاهی  داشتند (‌به  افرادی  که  عاشقان  زرق  و  برق  دنیا  بودند  و  بزرگواری  را  در  زر  و  زور  مـی‌دیدند) گفتند: وای  بـر  شما! (‌چه  می‌گوئید  و  سعادت  را  در  چه  می‌جوئید؟‌) اجر  و  پاداش  خدا (‌که  بهشت  جاویدان  است‌)  بسی  والاتر  و  بهتر  (‌از  این  چیزها) است  برای  کسانی  که  ایمان  داشته باشند  و  کارهای  شـایسته  انـجام  دهند  و  ایـن  (‌بهشت  یزدان  هم‌)  جز  نصیب  شکیبایان  نمی‏گردد.

بدین ‌گونه  دسته‌ای  از  مردمان  در  بـرابــر  گـول  زنـدگی  دنیوی  ایستادند  و  از  حیرت  دهان  باز  ماندند! ثـروت  سرشار  و  زر  و  زور  و  جاه  و  جلال  ایشـان  را  شـیدا  و  حیران  خود کرد  و  از  اوج  انسانیّت  به  بستی  حیوانـیّت  فرو  انداخت‌)  دستۀ  دیگری  هم  ا‌ز  ایشان‌، خویشش  را  با  د‌اشتن  ارزش  ا‌یمان‌، بر  همۀ  این  ررق  و  برق  و  مـال  و  منال  و  جاه  و  جلال  فرا‌تر  و  والاتر  گرفتند، و  چشم  امید  به  چیزهائی  دوختند  که  در  پیشگاه  یزدان  برای  مـؤمنان  آماده  است‌.  پاداش  خدا  را  بر  همۀ  این  ثروتها  و  نامها  و  دامها  ترجیح  دادند، و  عزّت  را  در  مزد  سرمدی  یزدان  نه  در  دارائی  گذرای  این  جهان  دیدند  ...  در  ترازوی  خـدا  ارزش  مال  و  ارزش  ایمان  به  هم  رسیده  است  و  آن  دو  را  با  یکدیگر  سنجیده  است‌:

(قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ) (٧٩)

آنان  که  طالب  زندگی  دنیا  بودند، گفتند: ای  کاش‌!  همان  چیزهائی  که  به  قارون  داده  شده  است  ما  هم  می‌داشتیم‌. (‌حه  ثروت  سرشاری‌!  و  چه  جاه  و  جـلالی‌!)‌.  واقعاً  او  دارای  بهرۀ  بزرگ  و  شانس  سترگ  است‌.

در  هر  زمانی  و  مکانی‌، زینت  زمین  برخـی  از  دلهـا  را  می‌رباید، و کسانی  را  واله  و  شیدای  خود  می‌نماید  که  طالب  زندگی  دنیایند، و  به  چیزی ‌که  بالاتر  و  والاتر  و ا‌رزشــمندتر  از  آن  است  چشـم  نــمی‌دوزند. دیگـر  نمی‌پرسند  صاحب  این  زینب  و  ثروت‌، زینت  و  ثروت  خود  را  با  چه  بهائی  خریداری ‌کرده  است  و  فـرا چـنگ  آورده  است‌؟ و  با  چه  وسیله‌ای  به  کـالاها  و  دارائـیهای  زندگی  رسیده  است  و  دست  یافته  است‌؟ آیا  چگونه  و  از  چه  راهی  بدین  مال  و  منال  یا  منصب  و  مقام  و  یا  جاه  و  جلال  رسیده  است  و  بر  اریکۀ  قدرت  و  ثروت  تکیه  زده  است‌؟ بدین  خاطر  نفسهایشان  فرود  می‌آید  و  فرو  می‌افتد!  از  مشاهدۀ  چیزهائی‌ که  در  دست  بهره‌مندان  از  کالاها  و  متاعها  است  آب  از  دهانشان  جاری  مـی‌شود، بدون  این‌ که  به  بهای  کمرشکنی  بنگرند  که  برخورداران  از کالاها  و  متاعها  پرداخته‌اند‌، و  بدون  این  کـه  بـه  راه  کثیف  و  آلوده‌ای  بنگرند  که  آن  صاحبان  کالاها  و  متاعها  بدان  گام  نهاده‌اند  و  به  طیّ  آن  پرداخته‌اند،  و  بدون  این  که  به  وسیلۀ  پستی  بنگرند  که  با  آن  به‌ کسب  آن  ‌کالاها  و  متاعها  دست  یازیده‌اند.

ولی  آنان  ‌که  با  خدا  مرتبط  و  به  خدا  رسیده ا‌ند  ترازوی  دیگری  دارند  و  زندگی  را  با  آن  می‌سنجند، و  ارزشها  و  معیارهای  جدای  از  ارزشها  و  معیارهای  دارائی  و  اموال  و  زینت  و  زیور  و  کالا  و  متاع  در  درونهایشان  مسـتقرّ  است‌. آنان  نفس  والاتری  و  دل  بزرگتری  از  این  دارند  که  سقوط‌  کنند  و  به  پستی  بگرایند  و  در  برابر  ارزشها  و  معیارهای  سراســر  زمـین  سـر  خـم  بکـنند  و  کـوچکی  بنمایند. آنان  به  خاطر  افتخار  به  خدا  ایمن  و  پاک  از  این  هستند که  در  برابر  جاه  و  جلال  بندگان  سر  فرود  بیاورند  و  خواری  و  پست  بنمایند. آنان‌  کسانیند:

(الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ).

که  دانش  و  آگاهی  داشتند.

دانش  درستی  داشتند  که  با  آن  زندگی  را  چنان  که  باید  می‌سنجیدند:         

(وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلا یُلَقَّاهَا إِلا الصَّابِرُونَ) (٨٠)

و  کسـانی  کـه  دانش  و  آگاهی  داشـتند (‌بـه  افرادی  کـه  عاشقان  زرق  و  برق  دنیا  بودند  و  بزرگواری  را  در  زر  و  زور  می‌دیدند) گفتند: وای  بـر  شما!  (‌چــه  میگوئید  و  سعادت  را  در  چه  می‌جوئید؟‌) اجر  و  پـاداش  خـدا (‌کـه  بــهشت  جـاویدان  است‌) بسـی  والاتـر  و  بـهتر (‌از  ایـن  چیزها) است  برای  کسـانی  کـه  ایـمان  داشته  بـاشند  و  کارهای  شایسته  انجام  دهند  و  این  (‌بهشت  یـزدان  هـم‌)  جز  نصیب  شکیبایان  نمی‏گردد.

پاداش  خدا  بهتر  از  این  زینت  است‌، و  آنچه  در  پیش  خدا  است  بهتر  از  این  چیزی  است‌ که  در  پیش  قارون  است‌. احساس  و  شعوری  بدین  ‌گونه  و  بدین  مـایه‌، درجه  و  مرتبۀ  والا  و  بـالائی  است  کـه  جـز  نصیب  شکیبایان  نمی‏گردد،  و  خدا  جز  شکیبایان  را  بدان  منزلت  و  مکانت  نــمی‌رساند  ...  شکـیبایانی  کـه  در  برابر  مـعیارها  و  ارزشـهای  مـردمان  می‌ایسـتند  و  مقاومت  می‌کنند.  شکیبایانی‌  که  در  برابر گول  و  نیرنگ  زندگی  می‌ایستند  و  تاب  می‌آورند.  شکیبایانی  که  در  برابر  محروم  شدن  و  بی‌بهره  ماندن  چیزهائی  مـی‌ایسـتند  و  تـاب  مـقاومت  می‌آورند  که  بسیاری  از  مردمان  آن  را  آرزو  می‌نمایند.  هنگامی ‌که  خدا  شکیبائی  شکیبایان  را  ببیند  ایشـان  را  بدان  درجه  و  پایۀ  والا  و  بالا  می رساند، درجـه  و  پــایۀ  برتری  یافتن  بر  همۀ  چیزهائی  ‌که  در  زمین  است‌، و  با  رضا  و  رغبت  و  اطمینان  و  یقین  چشم  دوختن  به  پاداش  خدا.

*

هنگامی‌ که  ‌گول  و  نیرنگ  زینت  و  زر  و  زیور  به  اوج  خود  می‌رسد، و  نفسها  در  برابرش  سـقوط  می‌کند  و  فرود  می‌افتد، دست  قدرت  یزدان  دخالت  می‌کند  تا  حدّ  و  مرزی  برا‌ی  این ‌گول  و  نیرنگ  بگذارد، و  در  برار  تحریک  و  ترغیب  آن  به  مردمان  ضعیف  رحم  نـماید  و  مهربانی  فرماید، و  غرور  و  تکبّر  را  کاملاً  درهم  شکند  و  تکّه  و  پاره  ‌کند. در  اینجا  صحنّ  سوم  در  مـی‌رسد  و  قاطعانه  دست‌اندر  کار  می‌شود  و  کار  را  فیصله  می‌دهد  و  به  پایان  می‌آورد:

(فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الأرْضَ فَمَا کَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِینَ) (٨١)

سپس  ما  او  را  و  خانه‌اش  را  به  زمین  فرو  بردیم‌، و  گروه  و  دسته‌ای  نداشت  که  او  ر!  در  برابر  خدا  یاری  دهند (‌و  وی  را  از  عذاب  الهـی  بـرهانند)‌. و  خود  نـیز  نـتوانست  خویشتن  را  کمک  کند.

ایـن  چنین  چکیده  و  مختصر  در  جـملۀ  ‌کوتاهی  از  سرنوشت  قارون  سخن  می‌رود، و  در  یک  لحظه‌  گذرائی  زندگی  زیر  و  رو  می‌شود:

(فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الأرْضَ).

سپس  ما  او  را  و  خانه‌اش  را  به  زمین  فرو  بردیم‌.

زمین‌، او  را  و  خانه‌اش  را  بلعید، و  قارون  به  دل  زمینی  فرو  رفت‌ که  بر  سطح  آن  تکـبّر  و  خود  بـزرگ ‌بینی  می‌کرد، و  بالای  آن  گردن‌ کشی  و گردن‌ افرازی  می‌نمود. این  هم  ‌کیفر  همسنگ  اعمالش  بود. ضعیف  و  ناتوان  مرد  و  جهان  را  به  درود  گفت‌. نه  کسی  او  را  یاری  داد، و  نه  با  جاه  و  جلال  و  دارائی  و  اموال  خود  توانست  خویشتن  را  یاری  بدهد  و  از  مرگ  برهاند.

گول  و  نیرنگ  سرکشانه  و  یـاغیانه‌ای‌ کـه  برخی  از  مردمان  را  با  سیلاب  خود  رفته  بود  و  بردهه  بود  فرو  ا‌فتاد  و  ور  افتاد، و  ضربۀ  ‌کمرشکن  و  خر‌د کننده  ایشان  را  به  سوی  یزدان  برگرداند، و  پردۀ  غـفلت  و  ضلالت  را  از  دلهایشان  برداشت  و  دور  افکند، و  این  صحنۀ  واپسین  آغاز  گردید:

(وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالأمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَوْلا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ) (٨٢)

آنــان  که  دیروز  آرزو  مـی‌کردند  بـه  جای  او  بـاشند، (‌هنگامی  که  این  صحنۀ  دلخراش  را  دیـدند) گفتند: وای‌! انکار  خدا  روزی  را  برای  هر کس  از  بندگانش  که  بخواهد  گسترش  می‌دهد  و  برای  هر  کس  که  بـخواهد  روزی  را  تشک  و  کم  می‏‎گرداند  (‌و  چرا  مـا  از  این  واقعیّت  غـافل  بودیم  که  داشتن  و  نداشتن  مـادیّات‌، وسیلۀ  آزمـایش  مردمان  است  و  بس‌؟‌!)‌. اگر  خداوند  بر  ما  منّت  نمی‌نهاد  (‌و  تفضل  نمی‌فرمود، آرزوی  دیـروزی  ما  را  بـرآورده  می‌کرد، و  امروز  همچون  قارون‌) مـا  را  (‌بـه  دل  زمین‌) فرو  می‌برد. وای‌! انگار  کـافران  رستگار  نمی‏‎گردند (‌و  حتماً  عذاب  خدا  دیر  یا  زود  گرییانکیرشان  می‌شود) ایستادند  و  حمد  و  ستایش  یزدان  را  به  جای  آوردند  که  بدیشان  پاسخ  نداد  و  چیزی  را  بدانان  نبخشید  که  دیروز  آرزو  می‌کردند  و  از  ته  دل  می‌خواسـتند، و  چـیزی  را  بدیشان  نداد  که  به  قارون  داده  بود. آنان  سرنوشت  بدی  را  می‌دیدند  که  در  شبانه ‌روزی  کار  بدان  انجامید. بیدار  و  هـوشیار  گــردیدند  و  مـتوجّه  شـدند  کـه  دارائـی  و  ثروتمندی  نشانۀ  رضایت  خدا  نمی‌باشد. خدا  روزی  را  برای  هر کس  که  بخواهد  فراخ  می‌گردانـد، و  روزی  را  برای  هر کس‌ کـه  بـخواهـد  تـنگ  مـی‌نماید  و  کـاستی  می‌بخشد  به  خاطر  اسباب  و  عللی  که  جدای  از  خشنودی  و  خشم  است‌. اگر  دارائی  و  ثروتمندی  دلیل  رضایت  او  بود، قارون  بدین  شکل  سخت  و  ناگوار  گرفتار  نمی‌آمد. بلکه  این  آزمونی  است  ‌که  بلا  چـه  ‌بسا  در  پـی  داشـته  بــاشد. هـمچنین  آنـان  دانستند  کـه  کـافران  رسـتگار  نمی‌شوند. قارون  سخن  کفر  را  آشکارا  نگفت‌. و لیکـن  فریب  خوردنش  در  برابر  اموال‌، و  علمی  ‌که  بدو  نسبت  داده  می‌شد، چنان  کرد  که  مردمان  او  را  از  زمرۀ  کافران  بشمارند  و  به  رشتۀ  ‌کفر  درآرند، و  نابودی  او  را  از  قبیل  نابودی  کافران  بدانند.

*

پرده  بر  این  صحنه  فرو  می‌افتد، در  حالی  که  دلهای  با  ایمان  با  دخـالت  دست  قد‌رت  آشکـار  یـزدان  پـیروز  گردیده  است‌، و  ارزش  ایـمان  در  کـفۀ  تـرازوی  ایـزد  سبحان  رجحان  پیدا  کرده  است  و  برتری  گرفته  است  ...  آن ‌گاه  روند  قرآنی  در  مناسب‌ترین  وقت‌، به  ذکر  پـیرو  می‌پردازد:

(تِلْکَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الأرْضِ وَلا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ) (٨٣)

ما  آن  سرای  آخرت  را  تنها  بهرۀ  کسانـی  مـی‌گردانیم  کـه  در  زمین  خواهـان  تکبّر  و  اسـتکبار  نـیستند  و  فسـاد  و  تباهی  نمـی‌جویند (‌و  دلهایشان  از  آلودگیهای  مقام‌طلبی  و  شهرت‌طلبی  و  بزرگ ‌بینی  و  تباهکاری‌، پاک  و  پالوده  است‌)‌. و  عاقبت  از  آن  پرهیزگاران  است‌.

این  سرای  آخرتی  را  بهرۀ  آنان  می‌سازیم  ‌که  اهل  دانش  و  آگاهی  از  آن  صحبت‌ کردند، دانش  و  آگاهی‌ای‌  که  حقّ  است  و  چیزها  را  درست  ارزشیابی  می‌کند  و  بدانها  بهای  حقیقی  خود  را  می‌دهد. آن  سرای  آخرتی ‌که  والا  و  بالا  است  و  کرانه‌های  فراخی  دارد. آن  سرای  آخرت  را: 

(نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الأرْضِ وَلا فَسَادًا).

تنها  بهرۀ  کسانی  می‌گردانیم  که  در  زمین  خواهان  تکبّر  و  اسـتکبار  نـیسند  و  فســاد  و  تباهی  نـمی‌جویند (‌و  دلهـایشان  از  آلودگیهای  مقام‌طلبی  و  شــهرت‌طلبی  و  بررگ ‌بینی  و  تباهکاری‌، پاک  و  پالوده  است‌).

انــدیشۀ  بـزرگی  و  بـرتری  خـودشان  بـه  دلهـایشان  نمی‌گذرد، و  در  صدد  مقام  ‌طلبی  و  شهرت ‌طـلبی  نبوده  و  اصلاً  این  ‌گونه  چبزها  به  مغزهایشان  راه  نمی‌یابد. بـلکه  خــویشش  را  فــراموش  می‌کنند  و  خـود  را  در  نـظر  نمی‌گیرند  تا  دلهایشان  را  عشق  به  خدا، و  محبّت  برنامۀ  او  در  زندگی‌، لبریز  سازد. آنان  کسانیند  که  بـرای  ایـن  زمین  و  اشـیاء  و  اهـداف  و  ارزشـها  و  مـعیارهای  آن‌، حبابی  بـاز  نـمی‌کنند، و  در  زمـین  فسـاد  و  تـباهی  نمی‌ورزند.  آنان  کسانیند  که  یزدان  برای  ایشان  سـرای  آخرت  را  تهیّه  دیده  است  و  آماده  ‌کرده  است‌، آن  سرای  آخرتی  ‌که  والا  و  بالا  و  ارزشمند  و گرانبها  است‌.

(وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ) (٨٣)

و  عـاقبت  ازآن  پرهیزکاران  است‌.

از آن  پرهیزگارانی  است  که  از  خـدا  مـی‌ترسند  و  او  را  در  نظر  می‌دارند  و  حاضر  و  ناظر  بر  همه  چیز  می‌دانند، و  از  خشم  او  می‌پرهیزند  و  خشنودی  او  را  می‌طلبند. در  آن  سرای  آخرت  است  ‌که  سزا  و  جزائی‌ که  یزدان  بر  خود  واجب  فرموده  است  داده  می‌شود. هر کـار  نـیکی  چندین  برابر  پاداش  داده  می‌شود، و  پاداش  بهتر  از  خود  آن  نیکی  بدان  تعلّق  می‌گیرد. هر کار  بدی  هم  تنها  یک  پادافره  بدان  تعلّق  می‌گیرد، و  به  سبب  رحـم‌  کـردن  بـه  ضعف  مردمان‌، و  برای  آسان  گرفتن  بر  آنان، هر  کـار  بدی  همسنگ  و  همگون  خود  کیفر  داده  می‌شود: 

(مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزَى الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئَاتِ إِلا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (٨٤)

هر  کس  کار  نیکی  انجام  دهد، پاداشـی  بـهتر  از  آن  دارد، (‌که  اجر  مضاعف  است‌، و  این  افزایش  بستگی  به  میزان  عمل  و  اخلاص  و  حسن  نیّت  و  صفای  قـلب  دارد)  و  هر  کس  کار  بدی  انجام  دهد، به  کسانی  که  کار  بد  کنند، جز  اعمال  آنان‌، کیفر  ایشان  نیست (‌و  کیفرشان  درست  بـه  اندازۀ  گناهشان  است‌).

---

^[1] مفاتح اگر جمع مفتح باشد به معنی مخزن و دفینه و خزینه‌، و صندوق  و  ظروف‌ گنج است‌.اگر هم جمع مفتح باشد به معنی ‌کلید ا‌ست‌. (‌مترجم‌) 

^[2] بغی به معنی سرکشی و طغیان‌، و تکبّر و  خود بزرگ ‌بینی‌، و  ظلم و  ستم  است‌.(‌مترجم‌)