سورۀ عصر مکّی و 3 آیه است
بسم الله الرّحمن الرّحیم
(وَالْعَصْرِ (١)إِنَّ الإنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ (٢)إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ) (٣)
در این سورۀ کوتاهی که سه آیه دارد، برنامه کامل زندگی بشری شکل می‌پذیرد و به تصویر درمی‌آید بدان گونه که اسلام زندگی بشری را می‌خواهد. نشانه‌های جهان‌بینی ایمانی با حقیقت بزرگ فراگیری که دارد در روشن‌ترین و دقیق‌ترین شکل ممکن هویدا و پیدا می‌آیند. این سوره همۀ قانون اسلامی را در سخنان کوتاهی و با واژه‌های اندکی وضع می‌کند و مشخص میدارد. ملّت مسلمان را توصیف می‌کند، و حقیقت و وظیفۀ آنان را بیان میدارد، آن هم در یک آیه که آیۀ سوم این سوره است ... این همان اعجازی است که جز خدا کسی توان آن را ندارد ...
حقیقت بزرگ و سترگی که این سوره رویهمرفته بیان میدارد، عبارت است از:
در طول زمان، و در همۀ قرون و اعصار، و در امتداد حیات انسان در همۀ ادوار، جز یک برنامۀ یگانۀ سودمند، و جز یک راه نجات‌بخش، در میان نبوده است و نیست. آن هم برنامه‌ای است که این سوره حدود و ثغور آن را ترسیم می‌کند، و راهی است که این سوره نشانه‌های آن را برمی‌شمارد و مشخّص میدارد، هر برنامه و هر راهی جز این برنامه و این راه، هدر رفتن و هرزه شدن و زیانمند و زیانبار گردیدن است ...
(وَالْعَصْرِ (١)إِنَّ الإنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ (٢)إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ) (٣)
سوگند بـه زمان (که سرمایۀ زندگی انسان، و فرصت تلاش او برای نیل به سعادت دو جهان است!). انسانها همه زیانمندند، مگر کسانی که ایمان می‌آورند، و کارهای شایسته و بایسته می‌کنند، و همدیگر را به تمسّک به حقّ (در عقیده و قول و عمل) سفارش می‌کنند، و یکدیگر را به شکیبائی (در تحمّل سختیها و دشواریها و دردها و رنجهائی) توصیه می‌نمایند (که موجب رضای خدا می‌گردد).
آنچه باید ایمان است. کار شایسته و بایسته است. سفارش به حقّ و حقیقت است. توصیه به صبر و شکیبائی است ...
*
پس ایمان چیست؟
ما در اینجا ایمان را بسان تعریف فقهی آن، تعریف نمی‌کنیم. ولی ما از سرشت ایمان و از ارزش آن در زندگی گفت می‌کنیم.
ایمان تماس و پیوند این موجود انسان نام و فناپذیر کوچک و محدود، با اصل مطلق ازلی و ابدی و باقی و سرمدی است. آن کسی که هستی را آفریده است. بعد از آن، ایمان تماس و پیوند انسان با جـهانی است که یزدان آن را آفریده است. ایمان تماس و پیوند انسان با قوانینی است که بر این جهان فرمانروا است. ایمان تماس و پیوند انسان با نیروها و انرژیهائی است که در جهان اندوخته و انبار گردیده است. ایمان در این وقت روان شدن از حدود و ثغور ذات کوچک خود به سوی گسترة جهان بزرگ است. ایمان حرکت از نیروی ناچیز انسان به سوی عظمت ناشناخته و ناپیدای انرژیهای هستی است. ایمان حرکت از حدود و ثغور عمر کوتاه انسان به سوی خطّ سیر ابدهائی است که جز خدا کسی از آنها آگاه نمی‌باشد.[1]
گذشته از این که این تماس و پیوند به انسان نیرو و گسترش و آزادی می‌بخشد، این تماس و پیوند به انسان لذّت هستی و لذّت جمال هستی مبذول میدارد، و او را برخوردار از آفریده‌هائی می‌سازد که ارواح آنها با روح او مهر می‌ورزد. در نتیجه زندگی به کوچی در جشن الهی تبدیل می‌گردد، جشنی که برای انسان در هر مکانی و در هر زمانی برپا گردیده است . . . این خوشبختی والائی، و شادی گرانبهائی، و انس و الفت با حیات و هستی است، انس و الفتی بسان انس و الفت محبوب با محبوب و دوست با دوست. این دستاوردی است که هیچ دستاوردی با آن برابری نمی‌کند. از دست دادن آن خسران و زیانی است که هیچ خسران و زیانی با آن برابری و همگو‌نی نمی‌کند . . .
افزون بر این، ارکان و اصول ایمان، خود ارکان و اصول انسانیّت والای ارزشمند است:
یکی یگانه پرستی یزدان یگانه است که انسان را از پرستش جز یزدان یگانه به دور می‌گرداند، و در درون او مساوات و برابری با جملگی بندگان را جایگزین می‌گرداند. در نتیجه او در برابر کسی خواری و مذلّت نشان نمی‌دهد، و سرش را در برابر کسی حز خداوند یگانۀ توانا خم نمی‌کند و برای کسی جز او کرنش نمیبرد . . . آزادی حقیقی انسان از اینجا نشأت می‌گیرد و پدیدار می‌گردد، آن آزادی که از درون انسان، و از تصوّر حقیقت موجود در هستی برمی‌جوشد. در سراسر جهان هستی جز نیروی یگانه‌ای و جز معبود یگانه‌ای وجود ندارد. جنبش آزادی بخش، خود به خود از این جهان‌بینی برمی‌جوشد و بس. چون تنها این کار، یگانه کار منطقی است. دوم ربانیّتی است که جهت را محدود و مشخّص می‌سازد، جهتی که انسان جهان‌بینیها و ارزشها و معیارها و اعتبارها و مقرّرات و قوانین خود را، و هر چیزی را که او را به خدا، یا به هستی، و یا به مردمان پیوند بدهد، از آن جهت دریافت مـی‌دارد. در نتیجه هوا و هوس و مصلحت‌خواهی و مصلحت جوئی از زندگی برمیخیزد، و شریعت و عدالت جای آن دو را می‌گیرد. حسّ و شعور مؤمن را نسبت به ارزش برنامه‌اش بالا می‌برد، و آن را بالاتر از جهان‌بینیهای جاهلیّت و ارزشها و اعتبارهای جاهلیّت، و از ارزشها و معیارهای بر گرفته از پیوندها و ارتباط‌های واقعیّت زمینی می‌برد . . . هر چند این مؤمن یک نفر باشد. زیرا به مقابله و مبارزۀ این چنین ارزشها و معیارهائی می‌رود و می‌پردازد با جهان‌بینیها و ارزشها و اعتبارهائی که آنها را مستقیماً از خدا دریافت میدارد، لذا بالاتر و نیرومندتر و سزاوارتر برای پیروی کردن و بزرگ داشتن و حرمت نهادن هستند.[2]
سوم روشنی تماس و پیوند آفریدگار و آفریده، و آشکار بودن مقام الوهیّت و مقام عبودیّت به صورت روشن است. تماس و پیوندی که این آفریدۀ فانی را با حقیقت باقی، بدون پیچ و خم، و بدون واسطه‌ای در مسیر، مرتبط می‌سازد. به دل نوری می‌افکند، و به روح آرامشـی می‌بخشد، و به نفس انس و الفت مطمئنّی می‌دهد، و شکّ و تردید و ترس و هراس و اضطراب و پریشانی را می‌زداید. همچنین تکبّر بیجا، و خودبزرگ بینی ناروا، بر بندگان خدا را از میان می‌برد. چهارم استقامت و ماندگاری بر برنامه‌ای است که یزدان جهان آن را می‌خواهد. در این صورت خیر و خوبی، یک جهش ناسنجیدۀ ناگهانی، و یک پرش بی‌هدف روی دادنی، و یک رخداد از همه چیز بریده و گسیخته نیست. بلکه خیر و خوبی از انگیزه‌هائی برمی‌جوشد، و به سوی هدفی رو می‌کند و جـهت می‌گیرد، و افراد متّحد و متّفق در خداشناسی و خداپرستی در آن با یکدیگر همکاری و همیاری می‌نمایند. در نتیجه گروه مسلمانان دارای هدف یگانۀ روشنی، و دارای پرچم یگانۀ جداگانه‌ای خواهند بود. همچنین نسلهای آیندۀ پیاپی یکدیگر با این رشتۀ استوار متّصل می‌گردند و به همدیگر می‌پیوندند.
پنجم اعتقاد به بزرگواری انسان در پیشگاه یزدان است. یزدان اعتبار انسان در نظر انسان را بالا می‌برد و والا می‌کند، و در دل و درونش این را برمی‌انگیزد که باید شرم و حیاء کند از پائین افتادن و فرود آمدن از مرتبه‌ای که خدا او را بدانجا اوج داده است و رسانده است. این امر بالاترین و والاترین جهان‌بینی و تصوّری است که انسان می‌تواند برای وجود خودش تصوّر کند و برای خویشتن بیندیشد و پیش چشم بدارد . . . انسان در نزد خدا بزرگوار و ارزشمند است . . . جز اسلام هر مکتبی یا هر جهان‌بینی‌ای ارزش انسان را در نظر خودش پائین می‌آورد و فرود می‌کشد، و انسان را به منشأ حقیری و منبع صغیری برمی‌گرداند، و فاصلۀ انسان را از جهان بالا و والای فرشتگان دور می‌گرداند . . . هر جهان‌بینی و هر مکتبی که چنین کند، جهان‌بینی یا مکتبی است که انسان را به پائین افتادن و پست گردیدن و سقوط و نزول کردن فرامی‌خواند، هر چند هم آشکارا بدو چنین نگفته باشد و چنین نگوید!
بدین سبب پیامهای داروینیسم و فرویدیسم و مارکسیسم، زشت‌ترین چیزی است که فطرت بشری، و رویکرد انسانی، بدان مبتلا و گرفتار می‌آید. این مکتب‌ها به انسانها پیام می‌دهند که هر گونه زشتی و هر گونه پلیدی و هر جور حقارتی، یک امر طـبیعی و مورد انتظاری است، و در آن، چیزی که عجیب و غریب بشمار آید وجود ندارد. بدین خاطر در آن چیزی نیست که انسان را شرمنده کند یا انسان از آن شرمندگی برد!.. همچون نظریّه و دیدگاهی، در حقّ انسان جنایت است و سزاوار خشم و کین است و پست و ننگین است.[3] پاکی ذهن و شعور نتیجۀ مستقیم پی بردن به کرامت و حرمت انسان در پیشگاه یزدان، و همچنین ایمان به نظارت یزدان بر دل و درون انسان، و آگاهی و اطّلاع او از رازهای نهان است. انسان سالمی که پیامهای فروید و کارل مارکس و امثال اینان او را مسخ و دگرگون نساخته باشد، خجالت می‌کشد انسانی همچون خودش بر ناپاکیها و آلودگیهای دل و درونش، و بر حسّ و شعورش اطّلاع پیدا کند. شخص مؤمن احساس می‌کند که نگاه یزدان سبحان به دل و درون او است، و لابلاهای نفس او را می‌پاید، و راز و رمز حسّ و شعور او را پیجوئی می‌نماید. این احساس به گونه‌ای است که انسان از آن به لرزه و تکان درمی‌آید. لذا بهتر آن است حسّ و شعور خود را پاک نماید و پاکیزه بدارد! حسّ اخلاقی ثمرۀ طبیعی و حتمی ایمان به خدائی است که دادگر و مهربان و بخشاینده و بخشایشگر و شکیبا است. شرّ و بدی را دوست نمی‌دارد و نمی‌پسندد، و خیر و خوبی را دوست میدارد و می‌پسندد. آگاه از دزدانه نگاه کردن و خیانت چشمها و هر آن چیزی است که سینه‌ها آنها را در خود نهان و پنهان می‌دارند.
مسؤولیّت در میان است. مسؤولیّتی که مترتّب بر آزادی اراده، و نظارت فراگیر است. مسؤولیّت در حسّ و شعور مؤمن، بیداری و هوشیاری و حسّاسیّت و متانت و رزانت و تدبّر و تفکّر را برمی‌انگیزد. این مسؤولیّت تنها مسؤولیّت شخصی و فـردی نیست و بس. بلکه این مسؤولیّت، مسؤولیّت همگانی نیز میباشد. مسؤولیّت در برابر خود خیر و خوبی، و در برابر جملگی انسانها است . . . مسؤولیّت در برابر خدا است . . . وقتی که مؤمن می‌خواهد حـرکتی را انجام بدهد او همۀ اینها را احساس می‌کند. لذا او در برابر چشمان خودش بزرگ جلوه‌گر مـی‌گردد، و خود را سترگ مییابد، و پیش از این که گام بردارد نتیجۀ گام برداشتن و فرجام جلو رفتن را مـی‌سنجد . . . انسان موجودی است که در هستی ارزش دارد. او دارای مسؤولیّت در نظام هستی است.
ششم خود را بالاتر دانستن از فروافتادن بر مادیات زندگی دنیا است - این هم یکی از پیامهای ایمان است - و همچنین برگزیدن آنچه در پیشگاه خدا است که بهتر و ماندگارتر است:
(وَفِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ) (٢٦)
مسابقه دهندگان باید برای به دست آوردن این (چنین شراب و سائر نعمتهای دیگر بهشت) با همدیگر مسابقه بدهند و بر یکدیگر پیشی بگیرند. (مطفّفین/26)
مسابقه دادن و بر یکدیگر سبقت گرفتن برای به دست آوردن آنچه در پیشگاه خدا است انسان را بالا می‌برد و والا می‌گرداند، و انسان را پاک و پاکیزه میدارد . . . بدین امر کمک می‌کند تلاش بیشتری که مؤمن می‌ورزد، و فراخی گستره‌ای که میان دنیا و آخرت، و میان زمین و آسمان و جهان والای فرشتگان پیدا می‌کند. این امر پریشانی و اضطراب رسیدن به نتیجه، و شتاب دستیابی به ثمرۀ کار را کاهش می‌دهد. لذا مؤمن کار خیر و خوب را انجام می‌دهد چون خیر و خوب است، و چون خدا آن را می‌خواهد و بس. حالا کار خیر و خوب، خیر و خوبی نتیجه نمی‌دهد و آن را در صحنه‌ای جلو چشمان خود در عمر شخصی و محدود خود نمی‌بیند، گناهی بر او نیست و به حساب او گرفته نمی‌شود. چه خداوندی که مؤمن کار خیر و خوب را محض رضای او انجام می‌دهد همیشه زنده است و هرگز نمی‌میرد، و چیزی از عمل او را فراموش نمی‌کند، و از چیزی از کارش غافل نمی‌گردد. زمین سرای سزا و جزا نیست، و زندگی دنیا پایان گشت و گذار عمر انسان نمی‌باشد. بدین خاطر انسان مؤمن از این سرچشمۀ لایزال و خشک ناشدنی، برای ادامۀ کار خیر و خوب، مدد و قدرت می‌طلبد و درخواست می‌نماید. این امر تضمین می‌کند که کار خیر و خوب برنامۀ پیوسته‌ای گردد، نه رخداد موقّتی که پیش بیاید، و نه جهشی که ناگهان درنگیرد و فوراً نیست بشود. این چیزی است که مؤمن را یاری می‌دهد با این نیروی بزرگ و سترگ و شگفت و شگرفی که با آن رویاروی شرّ و بلا می‌ایستد و می‌رزمد. چه این شرّ و بلا در طغیان و سرکشی فرد طاغی و یاغی ای مجسّم گردد و پدیدار آید، و چه در فشار اعتبارها و ارزشهای جاهلیّتی خودنمائی کند، و چه در شکل فشارها و کششهای شهوانی که خود را بر ارادۀ او تحمیل می‌کند. این فشار پیش از هر چیز از احساس شخص نشأت می‌گیرد و پدیدار می‌آید. شخص احساس می‌کند عمرش کوتاه است و او نمی‌تواند در این عمر کوتاه به همۀ لذائذ خود برسد، و همۀ آزها و طمعهایش را پیاده کند و تحقّق بخشد. همچنین احساس می‌کند عمرش کوتاه است و او نمی‌تواند در این عمر کوتاه نتائج دوررس و بعید کار خیر و خوب را مشاهده کند، و پیروزی حقّ بر باطل را ببیند! . . امّا ایمان همچون حسّ و شعوری را کاملاً از بنیاد چاره‌جوئی می‌کند.[4]
هفتم ایمان اصل بزرگ زندگی است، اصلی که هر شاخه‌ای از شاخه‌های خیر و خوبی از آن برمی‌دمد، و هر میوه‌ای از میوه‌هایش بدان می‌آویزد. اگر شاخه‌ای از آن ببرد، شاخۀ قطع شده‌ای از درخت است و پژمرده و خشک می‌گردد. اگر میوه‌ای بدان نیاویزد میوۀ اهریمنانه‌ای است و ادامه پیدا نمی‌کند و دوام نمی‌یابد. ایمان محوری است که همۀ رشته‌های زندگی والا بدان می‌پیوندد و می‌چسبد. در غیر این صورت رشته‌ها به چیزی نمی‌پیوندد و نمی‌چسبد، و با هواها و هوسها و جهشها و پرشهای شهوانی بر باد می‌رود . . .
برنامه اسلام برنامه‌ای است که اعمال پراکنده را گرد می‌آورد، و آنها را نظم و نظام می‌بخشد، نظم و نظامی که اعمال با آن هماهنگ و همآوا می‌گردند، و با یکدیگر هماهنگی و همیاری پیدا می‌کنند، و در راه یگانه‌ای روان می‌شوند، و حرکت یگانه‌ای پیدا می‌نمایند، و انگیزۀ معلومی، و هدف مشخّصی خواهند داشت . . .
بدین خاطر قرآن ارزش هر عملی را ضائع می‌داند که بدین اصل برنگردد، و بدین محور محکم و استوار نشود، و از این برنامه برندمد. نظریّۀ اسلامی در این راستا صراحت کامل دارد . . . در سورۀ ابراهیم آمده است:
(مثل الذین کفروا بربهمأعمالهم کرماد اشتدت به الریح فی یوم عاصف . لا یقدرون مما کسبوا على شیء).
حال و وضع اعمال کسانی که به پروردگار خود ایمان ندارند، همچون حال و وضع خاکستری است که در یک روز طوفانی، باد به تندی بـر آن وزد (و آن را در هوا پخش و پراکنده کند و چیزی از آن برجای نگذارد. چنین کافرانی هم در روز قیامت) به چیزی از آنچه در دنیا (از اعمال نیک) انجام داده‌اند دست نمی‌یابند. (چرا که گردباد کفر بر خاکستر اعمالشان وزیده است و آن را به غارت برده است). (ابراهیم/١٨)
در سورۀ نور آمده است:
(والذین کفروا أعمالهم کسراب بقیعة یحسبه الظمآن ماء , حتى إذا جاءه لم یجده شیئا).
کافران اعمالشان به سرابی می‌ماند که در بیابان بی‌آب و علفی شخص تشنه‌ای آن را آب پندارد. امّا هنگامی که بـه سراغ آن رود، اصلاً چیزی نیابد. (نور/39)
اینها نصوص قرآنی صریحی هستند در بارۀ این که ارزش کار به طور کلّی هدر می‌رود و ضائع می‌شود اگر مستند به ایمان نباشد، ایمانی که انگیزه‌ای برای کار ترتیب می‌دهد که متّصل به سرچشمۀ هستی است، و هدفی را برای کار ترتیب می‌دهد که هماهنگ با هدف هستی است. این نظریّۀ منطقی عقیده‌ای است که همۀ کارها را به خدا برمی‌گرداند. پس کسی از ایمان ببرد از خود بریده است و حقیقت معنی و مفهوم خود را از دست داده است.[5]
ایمان داشتن دالّ بر صحّت فطرت و سلامت هستی بشری است. ایمان داشتن بیانگر این واقعیّت است که فطرت انسان با فطرت کلّ جهان هماهنگ است. و بیانگر این واقعیّت است که همصدائی و پاسخگوئی میان انسان و جهان پیرامون او است. انسان در این جهان زندگی می‌کند. وقتی که وجود انسان سالم باشد به ناچار باید میان او و میان این هستی، همصدائی و پاسخگوئی باشد. قطعاً باید این همصدائی و پاسخگوئی به ایمان آوردن و ایمان داشتن منتهی بشود و برسد، به حکم آن که در خود جهان دلائل و پیامهائی بر قدرت مطلقه‌ای است که جهان را بدین روال و منوال از نیستی به هستی آورده است. وقتی که این همصدائی و پاسخگوئی از میان رود و یا تعطیل بشود، خود این دالّ بر این است که خلل و نقصی در دستگاهی انجام گرفته است که دریافت میدارد، و آن وجود انسان است. این هم دلیل وجود فساد و تباهی اسم و حاصل و پیامد آن جز زیان نیست، و هیچ کاری با وجود آن صحیح بشمار نمی‌آید، هر چند در ظاهرش نمادی و اثری از صلاح و شایستگی باشد.
دنیای شخص مؤمن آن اندازه از فراخی و فراگیری و درازا و ارتفاع و زیبائی و خوشبختی برخوردار است که دنیاهای غیرمؤمنان در مقابلش کوچک و ناچیز و فرودین و اندک و آشفته و پریشان و نابهنجار و منحوس و بدبیار بشمار است . . . زیانبار است آن هم چه زیانی!
هشتم کار شایسته و بایسته است که ثمرۀ طبیعی و میوۀ سرشتی ایمان است. و حرکت اتوماتیک و خود به خودی است که در همان لحظه‌ای می‌آغازد که حقیقت ایمان در دل جایگزین می‌گردد. چه ایمان یک حقیقت مثبت پویا است، همین که در دل و درون جایگزین می‌گردد خود به خود به تلاش درمی‌آید و خویشتن را در بیرون به شکل کار شایسته و بایسته نشان دهد . . . ایمان اسلامی این است . . . ممکن نیست خاموش بماند و نجنبد. نهان بماند و به صورت زنده در بیرون وجود مؤمن دیده نشود . . . اگر ایمان نجنبد و این جنبش سرشتی نداشته باشد، ایمان نادرستی یا مرده‌ای است. کار ایمان بسان کار شکو‌فه‌ای است که بوی خود را نگاه نمی‌دارد. بوی شکوفه از شکوفه به صورت سرشتی برمیخیزد و منتشر می‌شود. اگر بوئی ندهد، شکو‌فه‌ای در میان نیست.
از اینجا ارزش ایمان پدیدار می‌آید . . . ایمان، حرکت و عمل و ساختن و آباد کردن است . . . ایمان رو به خدا میدارد . . . ایمان کز کردن و گوشه گیری گزیدن و منفی‌بافی نمودن و در زوایا و لابلاهای دل و درون منزوی شدن نیست. ایمان تنها نیّتهای پاک و پاکیزه‌ای نیست که در حرکت و جنبش مجسّم نگردد و پدیدار نتابد. پویائی سرشت اسلام است، سرشت برجستهای که از ایمان نیروی بزرگ سازنده‌ای را در طرح زندگی و اصل حیات تشکیل می‌دهد.
این معلوم و مفهوم است مادام که ایمان ارتباط و پیوند با برنامۀ ربّانی باشد. این برنامه، حرکت پیوسته و پیاپی در طرح هستی و در اصل جهان است. حرکتی که از تدبّر و تفکّر برخیزد و سرچشمه بگیرد، و رو به هدفی رود. رهبری ایمان برای مردمان رهبری‌ای است که برنامۀ حرکت است، حرکتی که سرشت جهان هستی است. حرکت برگزیده و خوب و پاک و تمییزی که سازنده است و سزاوار برنامه‌ای است که از سوی خدا آمده است.
*
از لابلای توصیۀ به حقّ و حقیقت و سفارش به صبر و شکیبائی، تصویر ملّت مسلمان - یا گروه مسلمان - نمودار و پدیدار می‌آید که دارای هستی ویژه‌ای، و رابطۀ خاصّی، و رویکرد یگانه‌ای است. ملّت مسلمان گروهی است که هستی خود را احساس می‌کند و خویشتن را می‌شناسد. هـمچنین به وظیفۀ خود آشنا است و آن را می‌داند. با حقیقتی آشنا است که ایمان و کار خوب است. کار خوبی که از جمله شامل رهبری بشریّت و رهنمود و رهنـمون انسانها در مسیر ایمان و کار نیک و پسندیده، و توصیه و سفارش همدیگر به چیزهائی است که ملّت مسلمانان را در چنگ زدن به امانت بزرگ و برخاستن برای رساندن این امانت بزرگ به جامعۀ بشریّت است.
از لابلای واژۀ توصیه و سفارش، و از لابلای معنی و طبیعت و حقیقت توصیه و سفارش، تصویر ملّت - یا گروه - متّحد و متّفق و دارای ضمانت اجتماعی پدیدار و نمودار می‌آید: ملّت برگزیده و هوشیار و پابرجا بر حقّ و عدل و خیر در زمین . . . این والاترین و روشن‌ترین تصویر ملّت برگزیده است . . . اسلام از ملّت اسلام می‌خواهد این چنین باشد . . . از ملّت اسلام می‌خواهد که ملّت برگزیده و نیرومند و هوشیار و آگاه باشد، و از حقّ و حقیقت و خیر و خوبی پاسداری نماید. به حقّ و حقیقت توصیه و سفارش کند، و دیگران را به استقامت و ماندگاری بر مودّت و محبّت و تعاون و همیاری و برادری و دوستی توصیه و سفارش نماید. این قبیل چیزها هم از واژۀ توصیه و سفارش موجود در قرآن برمی‌دمد و برمی‌خوشد. . .
توصیه و سفارش به حقّ و حقیقت ضرورت دارد. برای ادای حقّ و ترویج آن برخاستن و به کار پرداختن دشوار است. بازدارنده‌های حقّ بسیار است: هوا و هوس نفس انسان، منطق مصلحت، جهان‌بینیهای محیط، طغیان و سرکشی طاغیان و سرکشان، ظلم و ستم ظالمان و ستمگران، و . . . توصیه و سفارش، پند و اندرز دادن، و رهنمود و رهنمون کردن، و دل و جرأت بخشیدن، آگاه کردن از قربت و نزدیکی موجود در هدف و فرجام، و برادری و دوستی ورزیدن در حمل بارهای سنگین وظیفه و تکلیف، و حمل بار امانت. توصیه و سفارش، چندین برابر گردیدن رویکردهای فردی و شخصی است. چرا که همۀ آنها با یکدیگر به کار می‌پردازند، در نتیجه چندین برابر می‌شوند. احساس هر پاسدار حقّ و حقیقتی را چندین برابر می‌گرداند همین که دیگران با او هستند و او را توصیه و سفارش می‌کنند و دل و جرأت می‌دهند، و با او می‌ایستند و دوستش می‌دارند و تنها رهایش نمی‌کنند و خوار و رسوایش نمی‌دارند . . . این آئین - که آئین حقّی است - برجا و برپا نمی‌ماند مگر این که گروهی از آن پاسداری نمایند، گروهی که همیار و همکار و توصیه و سفارش کننده و دارای ضمانت اجتماعی و متّفق و متّحد و همپشت و همرزم بر این منوال و روال باشند.
همچنین توصیه و سفارش به صبر و شکیبائی ضرورت دارد، به ایمان داشتن و کار نیک و پسندیده کردن، و از حقّ و عدل پاسداری نمودن، از سخت‌ترین و دشوارترین چیزهائی است که فرد و گروه با آن رویاروی می‌گردند. باید صبر و شکیبائی کرد. باید صبر و استقامت در جهاد با نفس خود، و در جـهاد با دیگران داشت. باید در برابر اذیّت و آزار و دشواری و مشقّت صبر کرد. باید در برابر باد به غبغب انداختن باطل و افتخار کردن و به خود نازیدن شرّ و بلا صبر کرد و استقامت ورزید. باید در برابر طولانی شدن راه و بعد مسافات و دوری مراحل و پنهان و نهان بودن نشانه‌های راه و دوری مقصد صبر و شکیبائی داشت. توصیه و سفارش به صبر و شکیبائی، قدرت و توانائی را چندین برابر می‌کند، چون احساس به وحدت هدف، و وحدت رویکرد و جهت، و همپشتی و همیاری، همگان را برمی‌انگیزد، و ایشان را با توشۀ محبّت و اراده و اصرار مجهّز می‌سازد . . . و سائر معانی و مفاهیم گروهی که صبر و شکیبائی آنها را برمی‌انگیزد، و حقیقت اسلام برجای نمی‌ماند مگر در فضای آنها، و بارز و برجسته خودنمائی نمی‌کند مگر در لابلای آنها... بدون آنها زیان و هدر رفتن است و بس.
*
امروزه از لابلای قانونی که قرآن آن را برای زندگی گروه بهره‌مند از سود و رها از زیان ترسیم می‌کند نگاه می‌کنیم و به هراس می‌افتیم وقتی که می‌بینیم زیان آدمیان را در هر مکانی از سطح زمین بدون استثناء احاطه می‌کند. این هدر رفتنی که انسانها در دنیا - پیش از آخرت - بدان دچار می‌آیند ما را به هـراس می‌اندازد. ما را به هراس می‌اندازد که رویگردانی زشت و پلشت انسانها را از خیر و خوبی مشاهده کنیم، خیر و خوبی‌ای که خدا آن را بهرۀ مردمان فرموده است و باران این نعمت را بر سرشان بارانده است. همچنین مشاهده کنیم که سلطه و قدرت برگزیدۀ مؤمن و پابرجا و استوار بر حقّ در این زمین از میان رفته است و در میان نمانده است . . .گذشته از این، مسلمانان - یا به تعبیر دقیق‌تر، صاحبان دعوت اسلام - دورترین اهالی زمین از این خیر و خوبی هستند، و از همۀ ساکنان زمین بیشتر روی می‌گردانند از برنامۀ الهی‌ای که خدا آن را برایشان انتخاب کرده است و برگزیده است. و از همگان بیشتر رویگردانند از قانونی که خدا آن را برای ملّت مسلمان مقرّر داشته است و وضع نموده است، و بیشتر منحرف می‌گردند از جادۀ یگانه‌ای که خدا آن را برای نجات از زیان و هدر رفتن کشیده است. جای شگفت است سرزمینهائی که نخستین بار این خیر و خوبی از آنجاها برجوشیده است و سرچشمه گرفته است، این پرچم را رها می‌سازند، پرچمی که خدا آن را برایشان برافراشته است و به اهتزاز درآورده است، و پرچم ایمان نام دارد. همچون پرچمی را رها می‌کنند و به پرچمهای نژادگرائی چنگ می‌زنند، پرچمهائی که در زیر آنها در سراسر تاریخ خود هرگز به خیری و سودی دسترسی پیدا نکرده‌اند. در زیر آن پرچمها آوازه و نامی نه در زمین و نه در آسمان نداشته‌اند. تا آن زمان که اسلام آمده است و این پرچم منسوب به خدای بی‌انباز را برایشان بالا برده است و به اهتزاز درآورده است، پرچمی که به نام خدا است، خدائی که هیچ انبازی ندارد. پرچمی که نشاندار به نشان خدای بی‌انباز است . . . پرچمی است که عربها در زیر آن پیروز گردیدند و آقا شدند و انسانها را رهبری کردند، رهبری نیرومند و برگزیده و آگاه و رستگاری، برای نخستین بار در تاریخ خودشان و در تاریخ دور و دراز بشریّت. . .
استاد ابوالحسن ندوی در کتاب ارزشمند خود «ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین؟« در بارۀ این رهبری برگزیده و نادر در سراسر تاریخ، تحت عنوان «روزگار رهبری اسلامی« مـی‌گوید: «رهبران مسلمان و ویژگیهای ایشان: مسلمانان پیدا شدند. ریاست جهان را به دست گرفتند. ملّتهای نادرست را از ریاست انسانها بر کنار کردند، انسانهائی که ایشان را استثمار می‌کردند و با آنان بدرفتاری می‌نمودند. مسلمانان انسانها را آرام آرام و همآوا و همنوا و دادگرانه به پیش بردند و ترقّی و پیشرفت بخشیدند. در میان مسلمانان صفات و خـالی فراوان گردید که ایشان را شایان و سزاوار رهبری ملّتها می‌کرد، و سعادت و رستگاری ملّتها را در سایۀ مسلمانان و تحت رهبری ایشان تضمین می‌نمود. اوّلاً مسلمانان صاحب کتاب نازل شده از سوی خدا، و صاحب شریعت الهی هستند. آنان قانونگذاری نمی‌کنند و از پیش خود مقرّرات و احکام تعیین نمی‌نمایند. زیرا قانونگذاری کردن و شریعت نگاری نمودن سرچشمۀ نادانی و خطا و اشتباه و ظلم و ستم است. مسلمانان در کردارشان و در سیاستشان و در رفتارشان با مردمان، ناسنجیده و کورکورانه دست و پا نمی‌زنند. خداوند برای مسلمانان نوری قرار داده است که در پرتو آن راه می‌روند. و خداوند برای ایشان شریعتی وضع فرموده است که مردمان را بدان راه میبرند و بر مردمان بدان فرمانروائی و داوری می‌کنند.
(أو من کان میتا فأحییناه وجعلنا له نورا یمشی به فی الناس کمن مثله فی الظلمات لیس بخارج منها ?).
آیا کسی که (به سبب کفر و ضلال همچون) مرده‌ای بوده است و ما او را (با اعطاء ایمان در پرتو قرآن) زنده کرده‌ایم و نوری (از منارۀ ایمان) فرا راه او داشته‌ایم که در پرتو آن، میان مردمان راه می‌رود (و چشم او را روشنائی، گوش او را شنوائی، زبان او را توان گفتار، و دست و پای او را قدرت انجام کار می‌بخشد) مانند کسی است که به مثل گوئی در تاریکیها فرو رفته است (و توده‌های انباشتۀ ظلمتکدۀ کفر او را در خود بلعیده است و شبح بی‌جان و بـی‌اندیشه و بی‌تکانی از او برجای نهاده است) و از آن تاریکیها نمی‌تواند بیرون بیاید؟. (انعام/122)
خداوند متعال فرموده است:
(یا أیها الذین آمنوا کونوا قوامین لله شهداء بالقسط , ولا یجرمنکم شنآن قوم على ألا تعدلوا . اعدلوا هو أقرب للتقوى , واتقوا الله إن الله خبیر بما تعملون).
ای مؤمنان! بر ادای واجبات خدا مواظبت داشته باشید و از روی دادگری گواهی دهید، و دشمنانگی قومی شما را بر آن ندارد که (با ایشان) دادگری نکنید. دادگری کنید که دادگری (به ویژه با دشمنان) بـه پرهیزگاری نزدیک‌تر (و کوتاه‌ترین راه بـه تقوا و بهترین وسیله برای دوری از خشم خدا) است. از خدا بترسید که خدا آگاه از هر آن چیزی است که انجام می‌دهید. (مائده/8)
دوم: مسلمانان حکومت و رهبری را بدون تربیت اخلاقی و تزکیّۀ نفس به دست نیاورده و نگرفته‌اند، برخلاف اغلب ملّتها و اشخاص و مردان حکومتی در گذشته و حال. بلکه مسلمانان زمانی طولانی و زیادی تحت تربیت محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم و زیر نظر دقیق او بوده‌اند. ایشان را پاک و پاکیزه می‌داشته است و تربیت و پرورده می‌فرموده است. آنان را به زهد و پرهیزگاری و پاکدامنی و امانتداری و فداکاری و ترس و هراس از خدا فرامی‌خوانده است، و از ایشان می‌خواسته است برای حکومت و ریاست خود را پیشنهاد و عرضه نکنند و بر آن حرص و جوش نشان ندهند. می‌فرمود:
(إنا والله لا نولی هذا العمل أحدا سأله , أو أحدا حرص علیه ) .[6]
ما به خدا سوگند بر این کار کسی را نمی‌گماریم که آن را درخواست بکند، یا بر آن حرص و آز داشته باشد. هنوز که هنوز است گوش مسلمانان را می‌نوازد:
(تلک الدار الآخرة نجعلها للذین لا یریدون علوا فی الأرض ولا فسادا والعاقبة للمتقین).
ما آن سرای آخرت را تنها بهرۀ کسانی می‌گردانیم که در زمین خواهان تکبّر و استکبار نیستند و فساد و تباهی نمی‌جویند (و دلهایشان از آلودگیهای مقام طلبی و شهرت طلبی و بزرگ‌بینی و تباهکاری، پاک و پالوده است)، و عاقبت از آن پرهیزکاران است. (قصص/83)
مسلمانان خود را روی وظیفه‌ها و منصبها نمی‌انداختند و به دنبال آنها راه نمی‌افتادند، چه رسد به این که خود را نامزد فرمانروائی کنند، و خویشتن را پاک و بیگناه قلمداد نمایند و بستایند، و تبلیغات پخش کنند، و تلاش ورزند و پول خرج کنند تا به فرمانروائی و حکمرانی برسند. هر گاه مسلمانان عهده‌دار کاری از کارهای مردمان شوند و به ریاست امری برسند آن را غنیمت یا لقمۀ چربی یا پولی نمی‌شمارند که آن را در مقابل پولی که خرج کرده‌اند یا تلاشی که ورزیده‌اند بقایند و بخورند. بلکه آن را امانتی بر عهدۀ خود می‌شمارند، و امتحانی از سوی خدا می‌دانند، و آگاهند که آنان را در پیشگاه دادگری پروردگارشان نگاه می‌دارند، و از کوچک و بزرگ امور از ایشان بازخواست می‌گردد، و مسؤول ریز و درشت کارها هستند. پیوسته این فرمودۀ خداوند بزرگوار را به یاد داشته‌اند
و آویزۀ گوش خود کرده‌اند:
(إن الله یأمرکم أن تؤدوا الأمانات إلى أهلها , وإذا حکمتم بین الناس أن تحکموا بالعدل).
بیگمان خداوند به شما (مؤمنان) دستور می‌دهد که امانتها را (اعم از آنچه خدا شما را در آن امین شمرده، و چه چیزهائی که مردم آنها را به دست شما سپرده و شما را در آنها امین دانسته‌اند) به صاحبان امانت برسانید، و هنگامی که در میان مردم به داوری نشستید این که دادگرانه داوری کنید. (نساء/58)
و این فرمودۀ خداوند بزرگوار:
(وهو الذی جعلکم خلائف الأرض , ورفع بعضکم فوق بعض درجات , لیبلوکم فیما آتاکم).
خدا است که شما را جانشینان (دیگران برای آبادانی جهان در کرۀ) زمین گردانید، و (در استعدادهای ذاتی و مواهب آسمانی و اموال کسبی) برخی را بر برخی، درجاتی بالاتر برد (و در کمال مادی و معنوی به نسبت استفادۀ شخص از اسباب و سنن یزدان و گسترده در پهنۀ جهان، کسانی را بیشتر از کسانی ترقّی و تعالی داد) تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید (و در عمل مشخّص شود چه کسی به شرائع آسمانی مؤمن یا کافر و در نعمتهای خدادادی سپاسگزار و یا ناسپاس است). (انعام/165)
سوم: مسلمانان خادمان نژادی نبوده‌اند، و قاصدان ملّتی یا میهنی نبوده‌اند تا تنها برای رفاه حال آنان و مصلحت ایشان به تلاش بپردازند، و به فضل و برتری و بزرگی و آقائی آن ملّت یا اهالی آن میهن ایمان داشته باشند، و معتقد گردند آن ملّت و اهالی آن میهن آفریده شده‌اند تا سرور و آقا و فرمانروا و فرمان‌فرما باشند، و دیگران آفریده شده‌اند تا محکوم و فرمانبردار ایشان گردند. مسلمانان از سرزمین خود بیرون نیامده‌اند تا امپراتوری عربی تأسیس کنند و در سایۀ آن از نعمت برخوردار گردند و بچرند و بخورند، و تحت حمایت آن امپراتوری سرهایشان را بالا بگیرند و گردن بیفرازند و تکبّر بکنند و خود بزرگ بینی نمایند، و مردمان را از زیر فرمان روم و ایران بیرون بیاورند و به زیر فرمان عربها و خودشان درآورند! . . بلکه مسلمانان به پا خاستند تـا جملگی مردمان را از بندگی و پرستش بندگان بیرون بیاورند و به بندگی و پرستش خداوند یگانه درآورند. همان گونه که ربعی پسر عامر فرستادۀ مسلمانان در مجلس یزدگرد گفت: خدا ما را فرستاده است تا مردمان را از بندگی و پرستش بندگان بیرون بیاوریم و به بندگی و پرستش خداوند یگانه درآوریم، و از تنگای دنیا بیرون بیاوریم و به فراخنای آن برسانیم، و از جور و ستم ادیان بیرونشان بیاوریم و به عدل و داد اسلام نائلشان گردانیم.[7]
ملّتها در نزد مسلمانان برابرند. مردمان در پیش ایشان مساویند. همۀ مردمان زادۀ آدم علیه السّلام هستند، و آدم زادۀ خاک است. عرب بر غیرعرب برتری ندارد، و غیرعرب بر عرب برتری ندارد، مگر با تقوا و پرهیزگاری:
(یا أیها الناس إنا خلقناکم من ذکر وأنثى وجعلناکم شعوبا وقبائل لتعارفوا , إن أکرمکم عند الله أتقاکم).
ای مردمان! ما شما را از مرد و زنی (به نام آدم و حواء) آفریده‌ایم، و شما را تیره تیره و قبیله قبیله نموده‌ایم تا همدیگر را بشناسید (و هر کسی با تفاوت و ویژگی خاصّ درونی و بپرونی از دیگری مشخّص شود، و در پیکرۀ جامعۀ انسانی نقشی جداگانه داشته باشد). بیگمان گرامی‌ترین شما در نزد خدا متّقی‌ترین شما است.(حجرات/13)
عمر پسر خطّاب به عمرو پسر عاص، والی و حاکم مصر گفت، بدان گاه که پسر او یک فرد مصری را زده بود و بدو گفته بود: این ضربه و کتک را از پسر بزرگ‌تران و گرامی‌تران دریـافت دار! عمر از عمرو پسر عاص قصاص گرفت و گفت: چه وقت مردمان را بنده و بردۀ خود کرده‌اید، در حالی که مادرانشان آنان را آزاد به دنیا آورده‌اند؟[8] مسلمانان به چیزی که در پیش خود داشته‌اند بخل نورزیده‌اند و تنگچشمی ننموده‌اند. کسی را از دین و علم و تعلیم و تربیت و پاکی اخلاق خویش محروم ننموده‌اند و بر آنچه داشته‌اند بخل نورزیده‌اند. در حکومت و قضاوت و فرمانروائی و فضل و لطف خود، حسب و نسب و رنگ و میهن و سرزمین را در مدّ نظر نگرفته‌اند و نداشته‌اند. بلکه مسلـمانان ابری بوده‌اند بر همۀ نواحی باریده‌اند و جملگی بندگان را تحت پوشش آب باران خود گرفته‌اند. مسلمانان ابرهای بامدادان بارنده و پرآبی بوده‌اند که دشت و بیابان و سنگلا‌خ و کوه زبان به تعریف و تمجید آن ابرهای بامدادی گشوده‌اند، و شهر و کشورها و بندگان یزدان به اندازۀ پذیرش و صلاحیّت خود از آب آن ابرها برخوردار گردیده‌اند.
در سایۀ مسلمانان و تحت حکومت و فرماندهی ایشان، ملّتها و نژادها - حتّی آنانی که در قد‌یم تحت فشار بوده‌اند - توانسته‌اند بهرۀ خود را از دین و علم و تعلیم و تربیت و حکومت و فرمانروائی ببرند، و با عربها در ساختن جهان جدید سهیم شوند. بلکه بسیاری از افراد آنان بر عربها برتری پیدا کنند. از میان ایشان رهبرانی پدید آمده‌اند که تاجهای سرهای عربها، و سرور و آقای مسلمانان شوند. از قبیل: ائمّه و ففقها، و محدّثین...
چهارم: انسان از جسم و روح ساخته شده است. انسان دارای قلب و عقل و عاطفه‌ها و اندامها است. انسان خو‌شبخت نـمی‌شود و رستگار نمی‌گردد و ترقّی و پیشرفت پیدا نمی‌کند، ترقّی و پیشرفت هماهنگ و عادلانه و دادگرانه، تا همۀ این نیروها در وجود او رشد و نموّ پیدا نکنند، رشد و نموّ‌ی که همنوا و متناسب و لائق این نیروها باشد، و انسان غذای شایسته نخورد و تغذیۀ درستی نداشته باشد. امکان ندارد تمدّن شایسته و بایسته به هیچ وجه پدیدار آید مگر زمانی که یک جامعۀ دینی و اخلاقی و عقلانی و جسمانی به وجود آید، برای انسان ممکن شود سهل و ساده به کمال بشری خود برسد. تجربه ثابت کـرده است که چنین چیزی پدید نمی‌آید مگر این که رهبری زندگی، و زمام امور و پیشرفت تمدّن، در دست کسانی باشد که معتقد به روح و جسم هستند، و خودشان نمونه‌های کاملی در زندگی دینی و اخلاقی بوده، و از خردهای برتر، و علوم صحیح و سودمند برخوردار باشند» . . .
تا آنجا که ابوالحسن ندوی تحت عنوان: «نقش خلافت راشده بسان تمدّن شایسته و بایسته است« می‌گوید: «آن چنان بود. دوره‌ای از دوره‌های تاریخ را نمی‌شناسیم که کامل‌تر و زیباتر و شکوفاتر در همۀ این جنبه‌ها از این دوره باشد - دورۀ خلافت راشده - در این دوره نیروی روح و اخلاق و دین و علم و ابزارهای مادی، در رشد و نموّ انسان کامل دست به دست هم داده است، و در ظهور تمدّن شایسته و بایسته به همیاری پرداخته است. حکومت از بزرگ‌ترین حکو‌متهای جهان بوده است، و نیروی سیاسی مادی بر هر نیروئی در زمان خودش برتری پیدا کرده است. در این حکومت نمونه‌های اخلاق والا غالب و چیره بوده است، و معیارهای عالی اخلاقی در زندگی مردمان و در نظام حکومتی حاکم شده است. اخلاق و فضیلت همراه با بازرگانی و صنعت شکوفا گردیده است. پیشرفت اخلاقی و روحی، با گسترش فتوحات و ظهور تمدّن، همگام و همراه می‌شد. در نتیجه جنایات کم می‌گردید، و بزهکاریها نسبت به مساحت و گسترۀ مملکت، و شمارۀ ساکنان آن، و وجود انگیزه‌ها و ابزارهای بزهکاریها، به ندرت اتّفاق می‌افتاد. رابطۀ فرد با فرد، و پیوند فرد با جماعت، و ارتباط جماعت با فرد، خوب‌تر و خوب‌تر می‌شد. این دوره، یک دورۀ کمال بود، و انسان مترقّی‌تر از آن را در خواب هم ندیده است، و تخمین زنندگان شکوفاتر از آن را تخمین نزده‌اند . . ».
این برخی از نشانه‌ها و سیماهای آن دورۀ سعادتمندی است که انسانها در سایۀ قانون اسلامی زیسته‌اند، قانونی که «سورۀ عصر» قواعد و ارکان آن را برپا و برجا داشته است. و زیر پرچمی زیسته‌اند که پرچم ایمان است و گروهی آن را برداشته‌اند و بر دوش کشیده‌اند که مؤمن بوده‌اند و کار نیکو کرده‌اند و به حقّ و حقیقت توصیه و سفارش نموده‌اند و به صبر و شکیبائی دعوت کرده‌اند.
این خلافت راشده و شکوفائی همه جانبه کجا و این هلاک و نابودی کجا که امروزه انسانها با آن در هر مکانی دست به گریبانند و مزۀ آن را می‌چشند و رنج آن را می‌بینند، و زیانی را متحمّل می‌شوند که در پـیکار خیر و شرّ می‌بینند؟ این خلافت راشده و شکوفائی همه جانبه کجا و این کوری و دوری از آن خیر بزرگ کجا که ملّت عرب آن را برای انسانها با خود برداشته بود، آن روز که پرچم اسلام را برگرفته بود و در نتیجه رهبری از آن او گردیده بود؟ بعدها ملّت عرب این پرچم را بر زمین گذاشت، و ناگهان پسرو قافله شد! و ناگهان قافله همه روی به هدر رفتن و زیان دیدن نهاد. ناگهان پرچمها همه مال شیطان شدند، و در میان آنها یک پرچم برای یزدان باقی نماند! ناگـهان همۀ پرچمها مال باطل شدند و در میان آنها یک پرچم برای حقّ باقی نماند! ناگهان همۀ پرچمها مال کوری و گمراهی شدند، و در میان آنها پرچمی برای هدایت و نور نماند! ناگهان پرچمها همه مال زیان و خسران شدند، و یک پرچم برای رستگاری باقی نماند. هان! پرچم یزدان همیشه و همیشه دستی را انتظار می‌کشد که آن را بلند کند و بردارد، و چشم انتظار به ملّتی می‌دوزد که زیر آن به سوی خیر و هدایت و صلاح و نجات حرکت کند.
*
این کار و بار سود بردن و زیان دیدن در این زمین است. این کار و بار هر چند بزرگ و سترگ است وقتی که با کار و بار قیامت سنجیده می‌شود و مقایسه می‌گردد، کوچک و ناچیز می‌نماید. آنجا، بلی آنجا، سود حقیقی و زیان حقیقی است. آنجا که زمان طولانی است، و زندگی باقی و جاودانه است، و جـهان جـهان حقیقت است . . . آنجا سود بردن و زیان دیدن است: به دست آوردن بهشت و رضا است، یا از دست دادن بهشت و رضا است. آنجا انسان به کمال نهائی و ممکن خود می‌رسد، یا سر در نشیب می‌نهد و سقوط می‌کند و انسانیّت خود را از دست می‌دهد، و کارش بدانجا می‌کشد که ارزش او از سنگ کمتر می‌گردد، و از لحاظ آسایش پائین‌تر از سنگ می‌شود:
(إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ) (٣)
مگر کسانی که ایمان می‌آورند، و کارهای شایسته و بایسته می‌کنند، و همدیگر را به تمسّک به حقّ (در عقیده و قول و عمل) سفارش می‌کنند، و یکدیگر را به شکیبائی (در تحمّل سختیها و دشواریـها و دردها و رنجهائی) توصیه می‌نمایند (که موجب رضای خدا می‌گردد). راه یکی است و دو تا و چند تا نمی‌گردد. راه ایمان و عمل صالح و وجود گروه مسلمانی که به حقّ و حقیقت توصیه می‌کند و به صبر و شکیبائی فرامی‌خواند، و متّفق و متّحد می‌ماند و می‌ایستد بر پاسداری از حقّ و حقیقت، و از صبر و شکیبائی توشه برمی‌گیرد.
راه یکی است. بدین خاطر دو نفر از اصحاب پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم وقتی که به همدیگر می‌رسیدند از یکدیگر جدا نمی‌شدند تا یکی بر دیگری سورۀ «و العصر» را می‌خواند، و آنگاه یکی از دیگری خداحافظی می‌کرد ... آنان بر این قانون الهی پیمان می‌بستند. بر ایمان و خوبی پیمان می‌بستند. بر توصیه و سفارش به حقّ و حقیقت و صبر و شکیبائی پیمان می‌بستند. به یکدیگر قول می‌دادند که پاسداران این قانون باشند. عهد و پیمان می‌بستند بر این قانون بمانند و محافظان آن باشند . . .
*
[1] مراجعه شود به کتاب :«السلام العالمی و السلام» فصل عقیده و حیات.
[2]مراجعه شود به تفسیر سورۀ «عبس و تولی« در همین جزء صفحۀ 588.
[3] مراجعه شود به کتاب: «الانسان بین المادیه و الاسلام«. تألیف: محمّد قطب.
[4] مراجعه شود به تفسیر سورۀ بروج در همین جزء صفحۀ 735.
[5] در تفسیر استاد امام شیخ محـمّد عبده در بـارۀ این فرمودۀ خداوند بزرگوار:« فَمَن یَعمَل مثقالَ ذرّه خیراً یَره، وَ من یَعمل مثقالَ ذرّه شراً یره ». هر کس به اندازۀ ذرّۀ غباری کار نیـکو کرده باشد، آن را خواهد دید (و پاداشش را خواهد گرفت). و هر کس به اندازۀ ذرّۀ غباری کار بد کرده باشد، آن را خواهد دید (و سزایش را خواهد چشید). (زلزله/7و8)آمده است: «بعضی از مفسّران روایت کرده‌اند که اجماع بر این است که خوبی و حسنه‌ای به کافر در آخرت سود نمی‌رساند، و عذاب بدی و سیّئه‌ای برای او سبک گردانده نمی‌گردد و تخفیف داده نمی‌شود. همچون سخنی اصل و اساسی ندارد»...امّا هم اینک ما می‌گوئیم و معتقدیم این مسأله از اجماع برگرفته نشده است، و لیکن از نصوص صریح قرآنی برگرفته شده است و نصوص قرآنی خودشان اصل بوده و بیانگر این واقعیّت هستند.
[6] حدیثی است متّفق علیه.
[7] «البدایه و النهایه». تألیف: ابن‌کثیر.
[8] تمام داستان در تاربخ عمر پسر خطّاب، تألیف ابن جوزی آمده است.
سورۀ همزه مکّی و ٩ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ (١)الَّذِی جَمَعَ مَالا وَعَدَّدَهُ (٢)یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ (٣)کَلا لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ (٤)وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحُطَمَةُ (٥)نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ (٦)الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الأفْئِدَةِ (٧)إِنَّهَا عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ (٨)فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ) (٩)
وای به حال هر که عیبجو و طعنه‌زن باشد! همان کسی که دارائی فراوانی را گرد می‌آورد و آن را بارها و بارها می‌شمارد. (چرا که از شمردن پول و سرشماری دارائی کیف می‌کند و لذّت می‌برد، و فکر و ذکرش اموال، و معبود و مسجودش درهم و دینار است. بـرق این بت او را غرق شادی می‌کند، و نه تنها شخصیّت خویش که تمام شخصیّتها را در آن خلاصه می‌کند!). آخر گمان می‌برد که دارائیش بدو جاودانگی می‌بخشد! (پس چرا چنین بت مشکل گشائی را نپرستد و شخصیّت همگان را در پای آن قربانی نکند؟). هرگز! هرگز (چنین نیست). او بدون شکّ به خردکننده و درهم شکنندۀ (اعضاء و اندام، آتش دوزخ نام) پرت می‌گردد و فروانداخته می‌شود. تو چه می‌دانی خردکننده و درهم شکننده چیست؟ آتش برافروختۀ خدا است! آتشی که (به ژرفای قالبها که کانون کفر و کبر و فسق، و مرکز حبّ ثروت و قدرت و منزلت دنیوی بوده است، فرومی‌رود) و بر دلها مسلّط و چیره می‌شود. آن آتشی ایشان را دربـر می‌گیرد که سرپوشیده و دربسته است. در حالی که آنان در ستونهای درازی بسته می‌شوند.
این سوره تصویری از تـصویرهای واقعیّت را در روزگار نخستین دعوت نشان می‌دهد. این تصویر در عین حال نمونه‌ای است که در هر محیطی تکرار می‌شود . . . تصویر شخص پستی است که نفس کوچکی دارد، شخصی که مال و دارائی را می‌دهد، و نفس او در سایۀ آن چیره می‌شود و سیطره پیدا می‌کند تا بدانجا که دیگر از عهدۀ نفس خود برنمی‌آید! چنین شخصی احساس می‌کند مال و ثروت ارزش والای زندگی است. ارزشی که همۀ ارزشهای دیگر و همۀ منزلتهای دیگر در برابر آن کوچک و ناچیز است. از جمله: منزلتهای مردمان، و منزلتهای معنوی، و منزلتهای حقائق. حال که او مال و ثروت را به دست آورده است پس صاحب منازل و مراتب مردمان و ارجها و ارزشهای ایشان بدون هیچ گونه حساب و کتابی شده است!
همچنین چنین شخصی می‌انگارد که این مال و ثروت خدائی گردیده است، خدائی که هر چیزی را می‌تواند انجام بدهد، و از انجام کاری درمانده نمی‌گردد! حتّی می‌تواند از مرگ جلوگیری بکند، و زندگی را جاودانه سازد. از قضا و قدر خدا و حساب و کتاب او و سزا و جزای او در قیامت جلوگیری کند، تازه اگر به نظرش حساب و کتاب و سزا و جزائی باشد!
بدین سبب با مال و ثروت نرد عشق می‌نازد. با این عشق می‌آید و می‌رود و مال و ثروتش را می‌شمارد، و از شمارش آن لذّت می‌برد. در وجـودش غرور بزهکارانه‌ای پدیدار می‌گردد. غروری که باد به غبغبش می‌اندازد، و او را بر آن میدارد که ارزش و بهای مردمان را خوار بدارد، و بزرگواریهای ایشان را ناچیز انگارد، و از آنان عیبجوئی کند و ایشان را درهم بشکند . . . با زبان به عیبجوئیشان می‌پردازد، و با حرکات به تمسخرشان می‌نشیند و مورد استهزایشان قرار می‌دهد.
این عیبجوئی و استهزاء چه با تقلید حرکاتشان، و چه با تقلید صداهایشان، و چه با تحقیر صفات و سیماهایشان باشد . . . گاهی از ایشان با گفتار و اشاره عیبجوئی می‌کند. زمانی با غمزه و ناز و کرشمه و اداء و اطوار به تمسخرشان می‌پردازد و عیبهایشان را برمی‌شمارد. وقتی با نگاه تمسخرآمیز بدیشان مـی‌نگرد. زمانی با حرکت استهزاگرانه بدانان خیره می‌شود!
این تصویر پست و حقیری از تصویرهای نفس بشری است. این تصویر پست و حقیری از تصویرهای نفس بشری است. وقتی چنین نفسی پدیدار می‌گردد که نفس انسان از مروّت و از ایمان خالی می‌شود. اسلام این تصویر پست و پلشت را زشت می‌شمارد، چون اسلام از اخلاق والا برخوردار است و اخلاق والا را دوست میدارد. اسلام از تمسخر و استهزاء کردن و عیبجوئی نبودن، در موارد گوناگونی نهی کرده است. امّا ذکر آن در اینجا، آن هم این گونه زشت شمردن و قبیح قلمداد کردن همراه با تهدید و بیم، بیانگر این است که اسلام با حالتی رویاروی شده است که از برخی از مشرکان نسبت به پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم و در حقّ مؤمنان سر زده است . . . پاسخ این کار زشت و پلشت به صورت بازداشتن سخت و شدید، و با تهدید هراسناک و هراس‌انگیز داده شده است. روایتهائی وجود دارد که بعضی از اشخاص را نام میبرند، و این تهدید و بیم را مربوط بدیشان می‌سپارند. امّا چنین روایتهائی مورد اعتماد نیست. لذا ما بدانچه در بارۀ این آیات گفته‌ایم و بیان داشته‌ایم بسنده می‌کنیم . . .
*
تهدید و بیم این سوره به صورت صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت جلوه‌گر می‌آید. صحنه‌ای که شکـل عذاب مادی و روانی را، و شکل آتش محسوس و معنوی را به تصویر می‌کشد. در این تصویر، تقابل میان جرم و شیوۀ جزا و سزا و فضای عقاب و عـذاب، ملاحظه شده است. شکل شخص عیبجو و طعنه‌زن، آن کسی که پیوسته مردمان را به تمسخر مـی‌گیرد، و همیشه عیبجوئی می‌کند از خود مردمان، و آبرو و احترام ایشان را زیر سؤال می‌برد و مورد طعن و تشر قرار می‌دهد، و مال و ثروت می‌اندوزد، و گمان می‌برد مال و ثروت ضامن جاودانگی است، در مقابل شکل این شخص خودبزرگ‌بین و منکر و مسخره کننده و خود را نیرومند انگارنده به سبب داشتن مال و ثروت، شکل «پرت‌شده« و مهمل و افتاده به «خردکننده« و درهم‌شکننده‌ای می‌آید که بعضی او را و عظمت او را درهم می‌ریزد و تکّه تکّه می‌کند. و آن:
(نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ) (٦)
آتش برافروختۀ خدا است!.
نسبت دادن این آتش به خدا، و این گونه آن را به خدا اختصاص دادن، بیانگر این واقعیّت است که این آتش، آتش یگانه ویژه‌ای است، و همگون آن مشاهده نشده است و سابقه ندارد. گذشته از این می‌رساند که این آتش ترسناک و هراسناک و وحشت‌انگیز است. این آتش «چیره و مسلّط می‌شود» بر دل چنین کسی، دلی که عیبجوئی و طعنه زدن از آن سرچشمه می‌گرفت، و استهزاء و تمسخر و تکبّر و غرور در آن کمین می‌کردند . . . برای تکمیل تصویر این فرد درهم شکسته و پرت شده و مهمل و مطرود از لطف خدا، بیان می‌گردد این آتش که او را دربر گرفته است سرپوشیده و دربسته است. کسی نمی‌تواند او را از آن نجات بدهد و بیرون بیاورد. در داخل آن هم کسی از حال او نمی‌پرسد! او در داخل آتش به ستونها بسته شده است همان گونه که چهارپایان بسته می‌شوند و بدون احترام به ترک آنها گفته می‌شود. در طنین واژگان شدّت و حدّت پیدا است:
( عَدّدهُ... کَلّا... لَیُنبذّنّ... تَطّلعُ... مُمَدّدهٍ).
آن را بارها و بارها می‌شمارد . ٠ . هرگز! هرگز . . . به خردکننده و درهم شکنده پرت می‌گردد . . . دراز.
در معنیهای عبارتها نیز تأکید کردن به شیوه‌های گوناگون تأکید است:
(لَیُنْبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ (٤)وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْحُطَمَةُ (٥)نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ) (٦)
هرگز! هرگز! (چنین نیست). او بدون شکّ به خردکننده و درهم شکنندۀ (اعضاء و اندام، آتش دوزخ نام) پرت می‌گردد و فروانداخته می‌شود ... .
این چکیده گوئی و پیچیده گوئی، به دنبال آن پرسش هراس‌انگیز، و آن گاه پاسخ دادن و بیان کردن . . . همۀ اینها از شیوه‌های تأکید کردن و بزرگ و سترگ نشان دادن است . . . در خود تعبیر سخن، تهدید کردن و بیم دادن است:
( وَیلٌ ... لَیُنْبَذَنَّ ... الْحُطَمه ... نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ (٦)الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الأفْئِدَةِ (٧)إِنَّهَا عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ (٨)فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ) (٩)
وای به حال . . . پرت می‌گردد و فروانداخته می‌شود . . . خردکننده و درهم شکننده... آتش برافروختۀ خدا است. آتشی که بر دلها مسلّط و چیره می‌شود. آن آتشی ایشان را دربر می‌گیرد که سرپوشیده و دربسته است. در حالی که آنان در ستونهای درازی بسته می‌شوند.
در همۀ اینها نوعی از هماهنگی تـصویری و شعوری است که با کار «عیبجو و طعنه‌زن« همخوانی و همآوائی دارد.
*
قرآن مجید رخدادهای دعوت را پیگیری و دنبال می‌کرد، و در عین حال دعوت را رهبری می‌نمود و رهنمود و رهنمون می‌فرمود. این امر اسلحۀ برّندۀ نابودکننده‌ای بود که مکر و کید نیرنگبازان را خنثی می‌کرد و بر باد می‌داد، و دلهای دشمنان را به لرزه درمی‌آورد، و جانهای مؤمنان را برجا و استوار می‌داشت.
ما در این عنایت یزدان سبحان به پاسخ دادن چنین تصویری، دو معنی مهمّ را درمی‌یابیم:
اوّل: زشت شمردن سقوط اخلاقی، و پلشت داشتن این تصویر پست و فرودین نفسها.
دوم: دفاع از مؤمنان، و حفظ نفسهایشان از این که خواری تحقیر بدانها رخنه کند و بخزد، و آگاه کردن مؤمنان از این که یزدان سبحان میبیند آنچه برایشان پیش می‌آید و بر سرشان می‌آید، و آن را بدو پست می‌شمارد، و در برابر آن بازخواست می‌کند و کیفر می‌دهد . . . این کار بس و بسنده است برای ارتقاء بخشیدن و بالا بردن جانهای مؤمنان، و برتری گرفتن جانهایشان بر مکر و کید پست و پلشت . . .
سورۀ فیل مکّی و 5 آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ (١)أَلَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ (٢)وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ (٣)تَرْمِیهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ (٤)فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ) (٥)
این سوره به حادثه‌ای اشاره می‌کند که در زندگانی جزیره‌العرب پیش از بعثت کاملاً مشهور و معروف بود. این رخداد بیانگر رعایت و عنایت بزرگ خدا نسبت به این سرزمین مقدّسی بود که خدا آن را برگزیده تا محلّ دریافت واپسین نور، و پرورشگاه عقیدۀ تازه، و نقطه‌ای باشد که این عقیدۀ جدید از آنجا لشکرکشی مقدّس خود را به سوی نواحی زمین بیاغارد، و هدایت و حقّ و خیر و خوبی را در اطراف زمین مستقرّ و جایگزین سازد . . .
خلاصۀ روایتها در بارۀ این حادثه این است: فرمانروای حبشی یمن - در آن مدّت که یمن تحت فرمانروائی حبشه بود بعد از طرد ایرانیان از آنجا و کوتاه کردن دست آنان از حکومت یمن - که روایتها از او به نام «ابرهه« یاد می‌کنند. ابرهه در یمن کلیسائی به اسم شاه حبشه ساخت. هر چه شکوه و عظمت گمان می‌رفت در ساختمان آن به کار برد. هدف او این بود عربها را از کعبه که در مکّه بود منصرف کند و ایشان را به سوی زیارت این کلیسا بکشاند. او دیده بود اهل یمن که زیر فرمانروائی او بودند به سوی کعبه جذبه و کشش داشتند. آنان بسان همۀ عربهای دیگر وسط جزیره‌العرب، و همچنین اهالی شمال شرقی و شمال غربی آن، به کعبه عشق می‌ورزیدند. این هدف خود را برای پادشاه حبشه نوشت . . .
امّا عربها از خانۀ مقدّس خود منصرف نشدند. آنان معتقدند بودند که ایشان فرزندان ابراهیم و اسماعیل هستند. ابراهیم و اسماعیلی که صاحبان این خانه بوده‌اند. عربها بدین امر می‌نازیدند، بنا به عادت و شیوه‌ای که داشتند که افتخار کردن و نازیدن به آباء و اجداد و حسب و نسب بود بر این باور بودند که معتقدات ایشان - با وجود ناجوری و نادرستی - به نظرشان از معتقدات اهل کتاب پیرامونشان بهتر است. آنان در معتقدات اهل کتاب نقص و خلل و پریشانی و نابسامانی می‌دیدند.
بدین هنگام «ابرهه« تصمیم گرفت کعبه را ویران سازد تا مردمان را از آن برگرداند. سپاه زیادی را حرکت داد، سپاهی که فیلها به همراه داشت. در پیشاییش فیلها فیل بزرگی بود که در نزد آنان دارای شهرت ویژه‌ای بود. آوازۀ حرکت ابرهه و قصد او به گوش عربها رسید. آن را شنیدند و به همدیگر خبر دادند. بر عربها گران آمد که ابرهه برای ویران کردن کعبۀ ایشان لشکرکشی کند. مردی از بزرگان اهل یمن و از شاهان آنان به نام «ذونفر» بر سر راه او ایستاد. قوم خود را و هر کس که از عربها با او همداستان گردیدند و دعوت او را پاسخ دادند آمادۀ جنگ با ابرهه و جهاد دفاع از بیتالحرام شدند. سرانجام مردمانی دعوت او را پذیرفتند و آمادۀ پیکار گردیدند. «ذونفر» با ابرهه جنگید، ولی شکست خورد. ابرهه او را اسیر کرد.
همچنین نفیل پسر حبیب خثعمی با دو قبیله از عربها و همراه کسان زیادی که از سائر قبیله‌ها پاسخ او را دادند به جنگ ابرهه رفتند. ابرهه ایشان را نیز شکست داد و نفل را اسیر کرد. نفیل پذیرفت راهنمای ابرهه در سرزمین عربها شود.
ابرهه به راه افتاد تا آن گاه که به سرزمین طائف رسید. عده‌ای از مردان سرشناس قبیلۀ ثقیف به پیش او رفتند و بدو گفتند: خانه‌ای که او قصد ویران کردن آن را دارد در طائف نیست و بلکه در مکّه است. این بدان خاطر بود که او را از بتکده‌ای دور سازند که برای بت خود به نام «لات« ساخته بودند! کسی را هم همراه ابرهه فرستادند تا او را به سوی کعبه راهنمائی کند!
وقتی که ابرهه به مغمّس رسید که مکانی میان طائف و مکّه است، فرماندهی از فرماندهان خود را فرستاد. او تا مکّه رفت. اموال تهامۀ قریش و جز آنان را گردآوری و با خود برد. دویست شتر از آنها متعلّق به عبدالمطلب پسر هاشم بود. عبدالمطلب در آن زمان بزرگ و سرشناس قریش بود. قریش و کنانه و هذیل و کسانی که در سرزمین حرم می‌زیستند تصمیم گرفتند با ابرهه بجنگند. ولی متوجّه شدند قدرت جنگ با ابرهه و لشکریان او را ندارند. پس به ترک جنگ گفتند. ابرهه قاصدی را به مکّه فرستاد و سراغ رئیس آنجا را گرفت. بدیشان اعلام کرد که ابرهه برای جنگ با آنان نیامده است! و بلکه آمده است که این خانۀ کعبه نام را ویران سازد و بس. اگر ایشان متعرض او نشوند و سر راه او را نگیرند نیازی به ریختن خون آنان نیست. به قاصد خود دستور داد اگر بزرگ قریش و ساکنان حرم سر جنگ ندارند او را با خود به پیش ابرهه بیاورد. وقتی که قاصد با عبدالمطلب در این باره صحبت کرد، عبدالمطلب گفت: به خدا سوگند ما نمی‌خواهیم با او بجنگیم. ما توان جنگ با او را نداریم. این بیتالحرام متعلّق به خدا است، و خانۀ دوست خدا ابراهیم علیه السّلام است. اگر خدا ابرهه را از آن بازداشت این خانۀ او و حرم او است خود داند. اگر خدا خانۀ خود را به ابرهه واگذار و جلو او را نگیرد، به خدا سوگند ما تاب و توان دفاع از آن خانه را نداریم . . . عبدالمطلب با قاصد ابرهه به پیش ابرهه رفت ...
ابن اسحاق گفته است: عبدالمطلب خوش سیماترین و زیباترین و بزرگوارترین فرد قریش بود. هنگامی که ابرهه او را دید احترامش را گرفت و بزرگش داشت. او را بزرگتر از آن دید که زیر دست و پائین خود وی را بنشاند. این را نیز نپسندید که حبشیان ببینند که عبدالمطلب با ابرهه روی تخت فرمانروائی بنشیند. پس ابرهه از تخت خود پائین آمد و کنار فـرش نشست و عبدالمطلب را کنار خود نشاند. سپس به مترجم خود گفت: بدو بگو: چه نیازی داری و چه می‌خواهی؟ عبدالمطلب گفت: از شاه می‌خواهم دویست شتر مرا به خودم برگرداند، شترانی که آنها را برده است. وقتی که این را گفت، ابرهه به مترجم خود گفت: بدو بگو: وقتی که من تو را دیدم در شگفت شدم. امّا وقتی که سخن تو را شنید‌م، از تو بیزار شدم. آیا تو با من در بارۀ دویست شتری صحبت می‌کنی که آنها را برده‌ام، و مرا با خانه‌ای رها می‌کنی که آن خانه آئین تو و آئین آباء و اجداد تو است؟ من آمده‌ام آن خانه را ویران کنم. تو اصلاً در بارۀ آن با من سخن نمی‌گوئی. عبدالمطلب بدو گفت: من صاحب شتران هستم. این خانه هـم خداوندگاری دارد، از آن دفاغ خواهد کرد. ابرهه گفت: او نمی‌تواند جلو مرا بگیرد. عبدالمطلب گفت: این تو و آن خانه! . . ابرهه شتران عبدالمطلب را پس داد و بدو برگرداند.
آن گاه عبدالمطلب به سوی قریش برگشت و ماجرا را با آنان در میان گذاشت. بـدیشان دستور داد از مکّه بیرون بروند، و در قلّه‌های کوه‌ها پناه بگیرند. سپس بلند شد و حلقۀ در کعبه را گرفت. گروهی از قریش همراه او رفتند و به دعا و نیایش پرداختند. خدا را به فریاد می‌خواندند و از او طلب کمک و یاری می‌کردند. روایت شده است که عبدالمطلب چنین سرود:
(لاهم إن العبد یمنع رحله فامنع رحالک .
لا یغلبن صلیبهم ومحالهم أبدا محالک
إن کنت تارکهم وقبلتنا فأمر ما بدا لک).
«خداوندا، هر بنده ای از بار و بنه خود فاع می‌کند، تو نیز از بار و بنه خود دفاع بکن. خداوندا پرچم ایشان و نیروهای ایشان هرگز بر نیروهای تو پیروز و چیره نگردد. اگر تو آنان را در ویران کردن قبلۀ ما رها و آزاد بگذاری، این کاری است که هرگز از تو سر نزده است«. ابرهه لشکریان خود را و فیل خود را رهسپار چیزی کرد که برای آن آمده بود. فیل او از ورود به مکّه خودداری کرد. تلاش کردند فیل را وادار به مکّه کنند، امّا موفّق نشدند. این حادثه با فرمودۀ پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم ثابت می‌گردد. روز حدیبیّه وقتی که شتر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به نام قصواء خوابید و به مکّه وارد نگردید، مردم گفتند: قصواء نافرمانی می‌کند و از جای خود تکان نمی‌خورد. پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
(ما خلأت القصواء , وما ذاک لها بخلق , ولکن حبسها حابس الفیل).[1]
«قصواء نافرمانی نکرده است و بر جای خود ماندگار نمانده است. سرکشی و برجای ماندن خلق و خوی آن نیست. ولی آن کس که فیل را نگاه داشته است و از رفتن بازداشته است قصواء را نگاه داشته است و از رفتن بازداشته است«.
در صحیح مسلم و بخاری آمده است که پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم زمان فتح مکّه فرمود:
(إن الله حبس عن مکة الفیل وسلط علیها رسوله والمؤمنین , وإنه قد عادت حرمتها الیوم کحرمتها بالأمس , ألا فلیبلغ الشاهد الغائب).
«خداوند فیل را از ورود به مکّه بازداشت، ولی پیغمبرش را و مؤمنان را بر مکّه مسلّط گردانید. امروز حرام بودن مکّه به مکّه بازگشته است (و جنگ و تاخت و تاز بدان قدغن و حرام گردیده است. همان گونه که دیروز حرام و قدغن بوده است. هان! باید حاضرتان آن را به غائبتان برساند».
این حادثه ثابت گردیده است، این که فیل در آن روز از ورود به مکّه بازداشته شده است . . .
سپس آنچه که خدا اراده کرده بود واقع شد و آن ارتش و فرمانده آن هلاک گردیدند. خداوند دسته‌هائی از پرندگان را بر ایشان گماشت. پرندگان آنان را با سنگهائی از سجّیل، یعنی سنگ گل، سنگ باران کردند، و ایشان را بسان برگهای خشک و تکّه تکّۀ درختان، تکّه و پاره کردند. همان گونه که قرآن مجید در بارۀ ایشان روایت می‌کند . . . جسم ابرهه به بیماری مبتلا شد. او را از میدان به در بردند. بدنش تکّه تکّه می‌ریخت تا او را به صنعاء رسانیدند. ابرهه نمرد تا سینه‌اش شکافته شد و دلش پیدا گردید، همان گونه که روایتها نقل کرده‌اند . . .
روایتها در بارۀ نوع این پرندگان و شکل و حجم آنها، و حجم سنگها و نوع و چگونگی عملکرد آنها مختلف است. همچنین برخی از این روایتها می‌رسانند که آبله و به در همین سال در مکّه پدید آمده است.
کسانی که گرایش دارند به تنگ کردن کمربند خارق‌العاده‌ها و نادیده‌ها و ناشناخته‌ها، و میل دارند قوانین جهانی مأنوس و معلوم را ببینند کار خود را می‌کند، این حادثه را با وقوع وبای آبله و حصبه تفسیر می‌کنند، و آن را نزدیک‌تر به عقل و بهتر می‌دانند. می‌گویند مراد از پرندگان هم چه بسا مکتب‌ها و پشه‌ها باشد که میکروبها را با خود بدینجا و آنجا منتقل می‌کنند، چه پرنده هر چیزی است که بپرد و پرواز بکند. استاد امام شیخ محمّد عبده در تفسیر این سوره در جزء عمّ فرموده است:
«در روز دوم، بیماری آبله و سنبه در میان لشکریان پخش گردید . . . عکرمه گفته است: این نخستین آبله‌ای است که در میان عربها دیده شده است. یعقوب پسر عتبه در بارۀ حادثه‌ای که رخ داده است گفته است: نخستین به و آبله‌ای که در مــالک عربی دیده شده است در آن سال بوده است. و با کاری با بدنهای آنان کرد که کمتر چنین چیزی روی می‌دهد. گوشت بدنهایشان تکّه تکّه مـی‌شد و می‌افتاد. سپاهیان و فرمانده ایشان به هراس افتادند و پشت کردند و گریختند. آن فرد حبشی یعنی ابرهه نیز به این بیماری گرفتار آمد. مرتب گوشت بدنش قطعه قطعه و تکّه تکّه می‌گردید، تا بدانجا که سینه‌اش شکافت و در صنعاء مرد.
این چیزی است که روایتها در بارۀ آن اتّفاق نظر دارند، و صحیح است بدان معتقد شد. این سورۀ بزرگوار برای ما روشن میدارد که آن آبله یا آن حصبه از سنگ خشکی پدید آمده است که توسّط گروه‌های پرندگان بر سپاهیان افتاده است، از قبیل همان چیزهائی که یـزدان سبحان توسّط بادها بر سر بعضیها می آورد.
پس درست خواهد بود معتقد شوی که این پرندگان نوعی پشّه یا مگس بوده‌اند و میکروبهای بعضی از بیماریها را با خود منتقل نموده‌اند. این سنگها هم از گل خشک آغشته به سم بوده‌اند که بادها آن سـگریزه ها را با خود آورده‌اند. میکروبها به پاهای آن جانداران آویخته شده‌اند و چسبیده‌اند. وقتی که میکروبها به بدن چسبیده‌اند به سوراخهای آن وارد گردیده‌اند و چنین زخمهائی را به وجود آورده‌اند. بدن بر اثر چنین زخمهائی تباه و متلاشی شده است و گوشت آن فرو افتاده است و تکّه و پاره گردیده است. بسیاری از این نوع٦ پرندگان ضعیف و کـوچک از جملۀ بزرگ‌ترین سپاهیان یزدان در هلاک گرداندن کسانی از انسانها بشمارند که خدا بخواهد ایشان را هلاک و نابود گرداند. این جاندار ضعیف و کوچک - که امروزه بدان میکروب می‌گویند - می‌تواند از جملۀ همچون جاندارانی باشد. همچون جاندارانی گروه‌ها و دسته‌های زیادی هستند که شمارۀ آنها را جز آفریدگار آنها نمی‌داند . . . نمایش قدرت خداوند بزرگوار در مغلوب و مقهور ساختن طاغیان و سرکشان در این نمودار نمی‌گردد که پرندگان به اندازۀ قلّه‌های کوه‌ها، و نه به اندازۀ سیمرغ، بزرگ باشند، و نه در این نمودار می‌گردد که دارای رنگ و نوع ویژه‌ای، و نه در این که اندازۀ مشخّصی و چگونگی ویژه‌ای و تأثیر معیّنی داشته باشند . . . خداوند در هر چیزی ارتش و سپاهیانی دارد.
(وفی کل شیء له آیة تدل على أنه الواحد)
«در هر چیزی نشانۀ شناخت خدا و دلیل قدرت او است. نشانه و دلیلی است که می‌رساند خدا یگانه است«.
در جهان هیچ قدرتی نیست مگـر ایـن که مطیع و فرمانبردار قدرت خدا است. این طاغی و سرکشی که خواسته است بیت‌الحـرام کعبه را ویران سازد، خدا نوعی از پرندگان را به سویش فرستاده است، تا میکروب آبله یا حصبه را بدو برساند. این میکروب او را و قوم او را نابود گرداند، پیش از این که وارد مکّه گردد. این نعمتی بود که خداوند اهل حرم خود را در آن غرق فرمود - با وجود این که بت‌پرست بودند - تا خانۀ خود را محفوظ بدارد. تا زمانی فرارسد که کسی را مبعوث فرماید و به میان انسانها روانه دارد که خانۀ او را با نیروی دین خود صلّی الله علیه وآله وسلّم مصون بدارد. این نعمت خدا بلائی گردید و دشمنان خدا فیلداران را دربر گرفت. آن دشمنانی که خواستند به بیتالحرام تجاوز و تعدّی کنند بدون این که گناهی مرتکب شده باشد و کار بدی کرده باشد.
این چیزی است که در تفسیر این سوره می‌توان بدان اعتماد کرد و آن را پذیرفت. جز این هر چه گفته‌اند درست نیست آن را پذیرفت، مگر با تأویل و توجیه کردن آن، تازه اگر روایت آن صحیح بوده باشد. از جملة چیزهائی‌که قدرت را عظمت می‌بخشد این است کسانی که با فیل مـی‌نازیدند و خویشتن را بزرگ می‌دیدند - فیل که بزرگ‌ترین جثّه در میان چهارپایان را دارد - با کوچک‌ترین جاندار نابود شوند که به نظر نمی‌آید و با چشم دیده نمی‌شود، بدان گاه که خدا مقرّر بفرماید و آن را به سوی هر کس که بخواهد بفرستد و رهسپار بفرماید. شکّ نیست که عاقل می‌داند این بزرگ‌ترین و شگفت‌ترین و چشمگیرترین کار است«. ما چنین معتقدیم این شکلی که استاد امام از آبله یا تبه از گل آلوده به میکروبها به تصویر می‌کشد، و یا آن چـیزهائی که برخی از روایتها نقل می‌کنند و می‌گویند: سنگها سرها و پیکرها را سوراخ سوراخ می‌کردند، و از پیکرها می‌گذشتند و بدنها را میبریدند و آنها را تکّه تکّه بسان برگهای خشک پرپر که همان «عصف« است برجای می‌گذاشتند ... به نظر ما این شکل یا آن چیزهائی که روایت شده‌اند دارای دلالت بیشتر بر قدرت و تدبیر خدا نبوده، و سزاوارتر برای تفسیر این حادثه نمیباشند. بلکه این بسان آن در امکان وقوع حادثه، و از لحاظ دلالت بر قدرت و تدبیر خدا یکسان است. به عقیدۀ ما همگون و همتا بشمار است چه قانون آشنا برای مردمان، و آشکار در دانش ایشان، جاری و سازی شده باشد و قومی را نابود کرده که خدا نابود نمودن ایشان را اراده فرموده باشد، یا این که قانون خدا جاری و ساری شده باشد که برای مردمان آشنا و آشکار نباشد، و در علم و دانش آنان سابقه نداشته و نامعلوم باشد و قضا و قدر یزدان را پیاده کرده باشد.
قانون خدا تنها آن چیزی نیست که انسانها با آن آشنایند و آن را دیده‌اند و آزموده‌اند. انسانها جز گوشۀ اندکی از قانون خدا را نمی‌دانند، آن مقدار که خدا به اندازۀ توانشان پرده از آن برایشان برمیدارد، و بدان اندازه که در پرتو آزمونهایشان و بینشهایشان و درک و فهمشان در طول زمان آمادۀ پذیرۀ آن می‌گردند ایشان را با قانون خود آشنا می‌سازد و بس.
بدین خاطر ما در برابر خارق‌العاده حیران و ویلان نمی‌ایستیم، و شکّ و تردید به خود راه نمی‌دهیم، و خارق‌العاده را تأویل و توجیه هم نمی‌کنیم - هر وقت روایت صحیح بیانگر آن باشد - یا این که در نصوص قرآنی آمده باشد، و در شرائط و ظروف حادثه چیزی باشد که برساند خارق‌العاده‌ای انجام پذیرفته است، خارق‌العاده‌ای که معلوم و معروف برای ایشان نبوده است. در عین حال چنین معتقد نیستیم که روی دادن کاری مطابق قانون آشنا برای مردمان تأثیر کمتری و دلالت ناچیزتری دارد از روی دادن همان کار برابر قانون ناآشنا برای مردمان و خارق‌العادۀ معلوم و معروف ایشان. چه قانون معلوم و معروف برای مردمان، در حقیقت نسبت به قدرت انسانها خارق‌العاده است . . . طلوع و غروب خورشید خارق‌العاده است، هر چند معلوم و معروف برای مردمان است و هر روز انجام می‌پذیرد. تولّد هر کودکی خارق‌العاده است، هر چند هر لحظه روی می‌دهد. اگر جز این است هر کس می‌خواهد بیازماید بگذار بیازماید. مسلّط گرداندن پرندگانی - هر چه بوده و هر چه باشند - بر ابرهه و لشکریانش، پرندگانی که سنگهای خرد شده و آلوده به میکروبهای آبله و حصبه را برداشته و به سوی زمین می‌اندازند، آن هم در همگون زمانی، و پدید آوردن همچون وبائی در میان سپاهیان، در لحظه‌ای که سپاهیان می‌خواهند بر بیتالحرام بتازند و کار آن را یکسره سازند، جاری و ساری شدن قضا و قدر خدا بدین نحو و بدین شکل، خارق‌العاده‌ای و بلکه خارق‌العاده‌هائی است که کاملاً بر قدرت خدا و صورت پذیرفتن قضا و قدر او دلالت دارد. این امر دلالت کمتری و عظمت ناچیزتری از این ندارد که یزدان سبحان پرندگان ویژه‌ای را روانه فرماید، پرندگانی که سنگهای ویژه‌ای را بردارند و آنها را بیندازند، و این سنگها کار ویژه‌ای در لحظۀ معیّنی با بدنها بکنند . . . چه این و چه آن فرقی ندارد. این خارق‌العاده است، و آن هم خارق‌العاده است، هر دو یکسان خارق‌العاده‌اند . . .
ما به خصوص در این حادثه تمایل بیشتری بدین امر داریم که وقوع همچون حادثه‌ای را خارق‌العاده بدانیم. معتقدیم خداوند پرندگانی را گروه گروه روانه کرده است، پرندگانی که بر خلاف معلوم و معروف آمده‌اند و ابرهه و لشکریانش را سنگاران کرده‌اند. دیگر نیازی نیست روایتهائی را پذیرفت که حجم پرندگان و شکل آنها را به گونۀ شگفت‌انگیزی توصیف می‌کنند. ما همگون این کارها را در جاهای دیگری می‌یابیم. این امر می‌رساند در اینجا مبالغه کردن و به هول و هراس انداختن بدین حادثه اضافه شده است. این پرندگان سنگهای ناشناخته‌ای را برمی‌داشته‌اند، سنگهائی که کار ناآشنائی را با بدنها انجام می‌داده‌اند . . .
ما بدین امر می‌گوئیم، نه بدان خاطر دلالت بزرگتری و حقیقت سترگ‌تری دربر دارد. ولی بدان سبب که فضای این سوره و شرائط و ظروف حادثه، این مفهوم را به ذهن نزدیک‌تر می‌کند. یزدان سبحان کاری را برای بیتالحرام می‌خواست. می‌خواست آن را محفوظ و مصون دارد تا جایگاه ثواب بردن و محلّ امن و امان مردمان شود، و نقطۀ گردهمائی و مرکز همایش عقیدۀ جدید گردد. جایگاهی باشد که از آنجا این عقیده، آزاد و رها حرکت کند. در سرزمین آزاد و رهائی پدید آید و بیارامد، سرزمینی که کسی از خارج بر آن حکومت و فرمانروائی نکند، و حکومتی بر آن چیره نگردد که آن را مقهور فرمان خود سازد، و این دعوت را در پایگاه خود محاصره نماید. همچنین خدا می‌خواست این حادثه را درس عبرت پیدا و آشکاری برای همۀ دیدگان در میان همۀ نسلها گرداند. خداوند حتّی در این سوره بعد از بعثت بر قریش منّت می‌نهد، و این حادثه را مثالی برای رعایت و عنایت خود از مکانهای مقدّس خویش و دفاع از آنها ذکر می‌کند . . . از جملۀ چیزهائی که با فضای همۀ این شرائط و ظروف همخوانی و هماهنگی دارد، این است که این حادثه با تمام اصول و اجزاء خود به شکل خارق‌العاده و ناشناخته و نامعلوم در عرف و عادت مردمان روی بدهد و به وقوم بپیوندد. دیگر انگیزه‌ای در میان نیست که کوشش شود شکل معروف و معلوم کار در حادثه‌ای ترجیح داده شود که خودش و شرائط و ظروف آن منحصر به فرد و نادر است . . . به ویژه معلوم و معروف در کار آبله یا حصبه با چیزی سازگار نیست که دربارۀ آثار این حادثه در حقّ سپاهیان و فرمانده ایشان وقوع پیدا کرده است. زیرا آبله یا حصبه جسم را تکّه تکّه و پاره پاره نمی‌سازد، و سینه را نمی‌شکافد تا دل پدیدار آید . . .
در صورتی که این شکلی است که نصّ قرآنی آن را پیام می‌دهد:
(فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ) (٥)
ایشان را همچون برگ آفت‌زدۀ (کشتزار، سـوراخ سوراخ و نابود) می‌کردند. (فیل/5)
این پیام، پیام مستقیم و نزدیک به ذهن است.
روایت عکرمه و آنچه یعقوب پسر عتبه نقل کرده است نصّ صریح و روشنی نیست در زمینۀ این که لشکریان مبتلا به آبله شده‌اند. بلکه تنها بیانگر این واقعیّت است که آبله در جزیره‌العرب برای نخستین بار در این سال ظاهر و پدیدار گردیده است. در گفتار آن دو نفر هیچ گونه اشاره‌ای به ابرهه و لشکریان او نشده است که بدین بیماری مبتلا گردیده‌اند . . . گذشته از این، دچار شدن لشکریان به این بیماری و مبتلا نشدن عربهای نزدیک بدین بیماری در آن زمان، خارق‌العاده بشمار می‌آید. چرا که پرندگان تنها به سنگباران سپاهیان پرداخته‌اند و بس. وقتی که مسأله خارق‌العاده است پس چرا باید رنج برد و خود را به زحمت انداخت این حادثه را به شکل معیّنی منحصر کرد تا این شکل با درک و فهم انسانها بخواند و سازگار درآید! در صورتی که روی دادن کار به شکل غیر معهود با فضای سراسر این سوره مناسبت بیشتری دارد.
ما درک و فهم می‌کنیم چه انگیزه‌هائی این مدرسۀ عقلانی را برانگیخته است، مدرسه‌ای که استاد امام محمّد عبده رحمه الله در آن زمان در رأس آن بود . . . درک و فهم می‌کنیم که چه انگیزه‌هائی باعث گردیده است دائرۀ خارق‌العاده‌ها و امور غیبی در تفسیر قرآن مجید و در حادثه‌های تاریخ، تنگ و محدود گردانده شود، و کوشش گردد تفسیرها و حادثه‌ها مطابق چیزهائی ذکر شود که برای مردمان معلوم و آشکار بوده و با قوانین شناخته شدۀ هستی همخوان و هماهنگ باشد . . . این مدرسه با جاذبه‌ها و کششهای خرافات شائعی رویاروی بود که بر عقلانیّت عامّۀ مردمان در آن زمان غالب و مسلّط بود. همچنین با سیلاب افسانه‌ها و اسرائیلیّاتی روبرو بود که کتابهای تفسیر و روایت را پر و آکنده بود. آن هم در روزگاری که عشق و علاقۀ به دانش نوین به اوج خود رسیده بود، و موج شکّ و تردید در بارۀ گفتارهای دین به قلّۀ بلند خود دستیابی پیدا کرده بود. این مدرسه به پا خـاست و به تلاش ایستاد و به مبارزه پرداخت. خواست اعتبار دین را به دین برگرداند و ثابت کند هر چه دین به ارمغان آورده است موافق با عقل بوده است. این مدرسه بدین خاطر به زدودن دین از خرافه‌ها و افسانه‌ها پرداخته است. تلاش کرده است یک عقلانیّت دینی را به وجود آورد که قوانین هستی را بفهمد، و ثبات و استمرار قوانین هستی را درک کند، و حرکات بشری را بدان گرداند، همان گونه که حرکات هستی موجود در احرام و اجسام را بدان برمی‌گرداند. این هم در طرح و نقشۀ عقلانی قرآنی موجود است. چـه قرآن مـردمان را به سوی قوانین جهانی یزدان برمی‌گرداند، و قوانین جـهانی یزدان را ستون استوار و پایۀ پایدار و مرتّب و منظّم یکایک حرکات و پدیده‌های پراکنده در گسترۀ هستی می‌داند.
امّا از یک سو فشار خرافه، و از دیگر سو شیفتۀ علم و دانش گردیدن، آثار خود را در این مدرسه برجای گذاشت. در این مدرسه در احتیاط کردن غلّو و زیاده‌روی شد، ویرایش یافت به این که فقط قوانین هستی آشنا برای همگان را قاعدۀ کلّی قانون خدا بداند و بشمارد. در تفسیر استاد شیخ محمّد عبده، همچنین در تفسیرهای دو شاگردش استاد شیخ رشید زن، و استاد شیخ عبدالقادر مغربی - رحبهم لله جمیعاً - شائع و رائج گردیده است بسیاری از خارق‌العاده‌ها به قوانین معلوم برای همگان برگردانده شود و آشکارا بدین امر علاقه نشان داده شود و به خارق‌العاده‌ها چندان توجّهی نگردد. برخی از خارق‌العاده‌ها به گونه‌ای تأویل می‌شد که سازگار با چیزی بوده که آن را «معقول« و عقل‌پسند می‌نامیدند. بسیار دوری می‌کردند و سخت می‌پائیدند که هر گونه امور غیبی پذیرفته نگردد.
هر چند عوامل محیط را درک و فهم می‌کنیم و کاملاً ارزیابی می‌نمائیم، عواملی که به سوی چنین رویکرد و جهتی برمی‌انگیزد، امّا ما چنین می‌بینیم که از یک سو مبالغه و زیاده‌روی در ترک امور غیبی شده است، و از دیگر سو از جهان‌بینی کامل قرآنی غفلت گردیده است.
جهان‌بینی قرآنی اراده و مشیّت و قدرت و قوّت یزدان را آزاد می‌داند. معتقد است اراده و مشیّت و قدرت و قوّت یزدان در فراسوی قوانینی عمل می‌کند که یزدان آنها را برگزیده است، چه قوانینی که معروف همگان و معلوم مردمان است، و چه قوانینی که معروف همگان و معلوم مردمان نیست. این آزادی‌ای است که عقل بشری راحاکم نهائی نمی‌کرداند، و برداشت و پسندیدۀ این خرد را مرجع هر چیزی نمی‌سازد، به گونه‌ای که واجب نماید تأویل و توجیه کرد هر چیزی را که موافق با عقل نباشد، همان گونه که در تفسیر سرشناسان این مدرسه چنین سخنی تکرار می‌گردد.
افزون بر این، قوانینی که معلوم همگان و آشنا برای مردمان است همۀ قوانین خدا را تشکیل نمی‌دهد. بلکه همچون قوانینی بخش اندکی از قوانین یزدان است و نمی‌تواند هر چه را که در جهان صورت می‌پذیرد تفسیر و توجیه کند. هم قوانین ناشناخته برای مردمان و هم قوانین شناخته برای ایشان، بر عظمت قدرت و بر دقت ارزیابی و سنجش، و بر تقدیر و تدبیر دقیق و ظریف یزدان در جهان دلالت دارد . . .
گذشته از اینها باید کاملاً در نفی خرافه‌ها احتیاط کرد، و در عدم پذیرش افسانه‌ها اعتدال و میانه‌روی داشت، و در این امور از الهام و پیام محیط ویژه‌ای، و از رودربایستی عرف رائج اندیشه‌ای در عصری از عصور متأثّر نگردید.
یک قاعدۀ درست و دور از خطا در رویاروی شدن با نصوص قرآنی است. چه بسا اینجا جای بیان آن باشد ... صحیح نیست با مقرّرات عقلی پیشین، و با مقرّرات همگانی، و با مقرّرات موضوعی که نصوص بدان می‌پردازند، پیشداوری کرد و با نصوص قرآنی رویاروی شد. بلکه باید با نصوص قرآنی رویاروی شد و از آنها مقرّرات خودمان را دریافت داریم. ما باید از نصوص قرآنی مقرّرات ایمانی خویش را دریافت داریم، و از آنها قواعد منطق خویشتن و همۀ جهان‌بینیهای خود را بسازیم. هر گاه نصوص قرآنی کاری را مقرّر فرمودند مقرّر برای ما است بدان شکل که مقرّر داشته‌اند. چرا که چیزی را که ما «عقل« می‌نامیم، و می‌خواهیم مقرّرات قرآن در بارۀ حوادث جهانی و تاریخی و انسانی و غیبی را به پیش آن ببریم، برآمده از واقعیّت زندگانی محدود بشری ما، و حاصل تجربه‌ها و آموخته‌های بشری ما است.
این عقل اگر چه خودش قدرت آزادی است، و با یکایک تجربه‌ها و آموخته‌ها و حادثه‌ها و رخدادها مقیّد و محدود نمی‌گردد، و بلکه بر آنها فائق می‌آید و به معنی مجرّدی می‌رسد که در فراسوی آنها است، امّا در نهایت عقل محدود به حدود و ثغور وجود ما انسانها می‌گردد. وجود ما هم مطلق نیست، آن گونه که وجود خدا مطلق است. قرآن از جانب این مطلق آمده است. پس قرآن بر ما فرمان می‌راند، و مقرّرات قرآن است که ما از خود آنها مقرّرات خود را برمی‌گیریم. بدین سبب درست نیست گفته شود: مدلول و مفهوم این نصّ با عقل برخورد و مخالفت دارد و باید آن را تأویل و توجیه کرد! همان گونه که در مقرّرات طرفداران این مدرسه اغلب به میان می‌آید. معنی این سخن هم این نیست که باید تسلیم خرافه‌ها شد. بلکه معنی این سخن این است که عقل حکم و داور در مقرّرات قرآن نیست. هر گاه مدلولها و مفهومهای تعبیر، راست و درست و روشن و آشکار باشند، مقرّر می‌دارند چگونه عقلها آنها را دریافت بدارند، و چگونه از آنها قواعد اندیشۀ خود و منطق خود را در برابر مدلولها و مفهومها، و در برابر حقائق جهانی دیگر، ترتیب دهند و بسازند . . .
*
از این بررسی و وارسی دست برمی‌داریم، و به خود سورۀ فیل، و به دلالت و بیان داستان برمی‌گردیم:
(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحَابِ الْفِیلِ؟) (١)
آیا نشنیده‌ای که پروردگار تو با فیلداران چه کرده است و چه بر سر ایشان آورده است؟.
این پرسشی است برای به شگفت و شگرف انداختن از این حادثه، و بیدارباش و هوشیارباش از مفهوم و مقصود بزرگ و سترگ آن. این حادثه برای عربها معروف و مشهور بود، تا بدانجا که آن را مبدأ تاریخ کرده بودند. مثلاً می‌گفتند: فلان چیز سال فیل روی داد. فلان چیز دو سال پیش از سال فیل روی داد. فلان قضیّه ده سال بعد از سال فیل روی داد . . . مشهور است که تولّد پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم در خود سال فیل بوده است. چه بسا این امر از زیباییها هماهنگیهای مقدّر الهی باشد!
در این صورت باید گفت این سوره برای خبر دادن از داستانی نازل نگـردیده است که آنان از آن اطّلاع نداشته باشند. بلکه این سوره کاری را یادآور می‌کند که آنان آشنای بدان و مطّلع از آن هستند. مراد از ذکر این داستان چیزی است که در فراسوی آن قرار دارد ... سپس پس از این دیباچه، داستان را با استفهام تقریری تکمیل می‌کند:
(أَلَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ) (٢)
مگر نیرنگ ایشان را باطل نگردانده است؟.
آیا نیرنگ ایشان باطل نگردیده است و به هدف و نتیجه نرسیده است؟ بسان کسی که آگاه را گم می‌کند و بدانچه می‌خواهد نمی‌رسد . . . چه بسا بدین امر قریشیان را به نعمت خود تذکّر دهد و به یادشان بیاورد که با حمایت از بیتالحرام و مصون و محفوظ نمودن آن چگونه در حقّ ایشان بزرگواری فرموده است، بدان گاه که از ایستادگی در برابر فیلداران نیرومند، عاجز و درمانده بوده‌اند. شاید بدین تذکّر خجالت بکشند منکر خدا شوند، خدائی که قبلاً در هنگام ضعف و زبونی به فریادشان رسیده است و کمکشان کرده است و قدرت خود را بدیشان نشان داده است. همچنین از مغرور شدن به نیروی امروزی خودشان در برابر محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم و مؤمنان اندک همراهش می‌کاهد. بدیشان گوشزد می‌نماید که خدا بود نیرومندان را درهم شکست آن زمان که می‌خواستند بر خانۀ او تعدّی و تجاوز بنمایند، و حرمت آن را از میان بردارند. همان خدا چه بسا نیرومندانی را درهم شکند که در برابر پیغمبرش و دعوتش می‌ایستند و می‌رزمند.
امّا یزدان سبحان چگونه قدرت و شوکت ایشان را درهم شکست و مکر و کیدشان را بی‌نتیجه گذاشت و بر باد داد، آن را به شکل توصیفی زیبائی بیان فرموده است:
(وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ (٣)تَرْمِیهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ (٤)فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ) (٥)
پرندگان را گروه گروه بر سر آنـان فرستاد. آن پرندگان به سوی فیلداران سنگهای کوچک از سنگ گِل را می‌انداختند (و به سویشان نشانه می‌رفتند)، و ایشان را همچون برگ آفت‌زدۀ (کشتزار، سوراخ سوراخ و نابود) می‌کردند.
«ابابیل« دسته دسته و گروه گروه . . . «سجّیل«: سنگ گل . . . یک واژۀ فارسی است و مـرکّب از دو کلمه است: سنگ، و گل . . . یا به سنگی گفته می‌شود که آلوده به گل باشد. «عصف«: برگهای خشک درخت و گندم و جو . . . وصف آن با مأکول: یعنی خرد شدۀ آرد شده! وقتی است که حشرات برگها را بخورند و آنها را پراکنده سازند. یا وقتی است که حیوانات آنـها را می‌خورند و می‌جوند و له و په می‌کنند. این تصویر محسوسی از پخش و پراکنده کردن بدن آنان به وسیلۀ سنگهای آن چنانی است که آنها را دسته‌ها و گروه‌های پرندگان می‌انداختند. دیگر نیازی به تأویل و توجیه تکّه تکّه و پاره پاره شدن اندامها، و هلاک ایشان با بیماری آبله یا حصبه نیست.
*
و امّا دلالت این حادثه، و درسهای عبرت از یادآور کردن آن، بسیار است.
نخستین چیزی که این سوره پیام می‌دهد این است که یزدان سبحان نخواسته است حمایت و پاسداری از خانه‌اش به مشرکان واگذار گردد، هر چند که آنان بدین خانه افتخار می‌کردند و به خود می‌بالیدند، و از آن حمایت و پاسداری می‌نمودند، و بدان پناه میبردند و پناه می‌گرفتند. زمانی که خدا خواسته است این خانه را مصون دارد و از آن پاسداری نماید و حمایت خود را از آن اعلان دارد و جانبداری خود را از آن نشان دهد، کاری کرد مشرکان در مقابل نیروی تجاوزگر شکست بخورند. قدرت یزدان آشکارا و عیان دخالت کرد تا از بیتالحرام خدا دفاع کند، و مشرکان هیچ گونه قدرتی بر خانه‌اش نداشته باشند، و در سایۀ جاهلیّت خود سابقۀ حمایتی از آن برایشان در تاریخ نباشد و نماند. شاید این شرائط و ظروف کار نابودی تجاوزگران را سخت ترجیح بدهد که گفته شود نابودی آنان برابر قانون خارق‌العاده و خلاف عادت بوده است، و این مناسب‌تر و به ذهن نزدیک‌تر از آن است که گفته شود نابودی متجاوزان برابر قانون معلوم و معهود مردمان صورت گرفته است . . .
از جملۀ مقتضیات این دخالت آشکار قدرت الهی برای حمایت از بیت الحرام، این است که قریشیان و عربها با شتاب به این آئین خود وارد شوند، آئینی که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آن را برایشان به ارمغان آورد. دیگر این که افتخارشان به این خانه و پرده‌داری آن، و چیزهائی که از بت‌پرستی پیرامون این خانه و پرده‌داری آن به هم بافته بودند، مانع نگردید آنان به اسلام بگروند و بدان وارد بشوند. یادآوری این حادثه بدین شکل و شیوه نیز تاخت و یورشی بر آنان، و شگفت از موضعگیری سرکشانۀ ایشان است.
دوم این که مفهوم این حادثه بیانگر این واقعیّت است که خداوند مقدّر نفرموده بود اهل کتاب - یعنی ابرهه و سیاهیانش - بیتالحرام را درهم بریزند و ویران گردانند، یا بر این سرزمین پاک و مبارک چیره شوند. حتّی آن زمان که شرک آن خانه را آلوده کرده بود، و مشرکان پرده‌داران آن بودند. تا این خانه آزاد از سلطۀ سلطه‌گران و قدرت قدرتمندان گردد، و مصون و محفوظ از نیرنگ نیرنگبازان باشد. همچنین حرّیّت و آزادی این سرزمین پاس داشته شود تا در آنجا این عقیدۀ جدید آزاد و رها پدید آید، بدون این که شاهی بر آن فرمانروائی کند، و طغیانگر و قلدری در آن به سرکشی و زورگوئی بپردازد و بر این آئین مسلّط گردد. آئینی که آمده است تا بر همۀ ادیان و بر همۀ بندگان چیره گردد و از آنها محافظت و مراقبت نماید، و بشریّت را رهنمون و رهنمود گرداند، و خودش رهنمون و رهنمود نگردد. این امور در پرتو تقدیر و تدبیر خدا نسبت به خانۀ خودش و دین خودش صورت می‌گرفت پیش از آن که کسی بداند که پیغمبر این دین در همین سال به دنیا آمد است!
ما امروزه از این دلالت، شاد و خرّم هستیم و بدان اطمینان داریم و بدان می‌آرامیم. می‌دانیم این خانه برابر مژدۀ صاحب خانه مصون و محفوظ می‌ماند در برابر طمعها و آزهای بزهکارانه و نیرنگبازانه‌ای که پیرامون این امـاکن مقدّس از سوی صلیبیها و صهیونیستهای جهانی در پرواز و در گشت و گذار است، و یک آن سست نمی‌گردد و یک لحظه آرام نمی‌گیرد توطئه و مقدّمه‌چینی نهان و پستی که از سوی این آزها و طمعهای بزهکارانه و نیرنگبازانه صورت می‌پذیرد. امّا خدا این خانه را از اهل کتاب مصون و محفوظ داشته است بدان گاه که پرده‌داران آن، مشرکان بوده‌اند! ان شاء الله خدا آن را از این به بعد هم حفظ خواهد کرد، و مدینۀ پیغمبرش را نیز می‌پاید و از مکر و کید مکّاران و نیرنگبازان مصون می‌نماید.
پیام سوم این است که پیش از اسلام عربها نقشی در زمین نداشتند، و بلکه موجودیّت برای ایشان نبود. عربها در یمن زیر سلطۀ حکومت ایران یا حبشه بودند. اگر گاه گاهی در این سرزمین دولتی تشکیل می‌دادند تحت حمایت ایران بود. در شمال جزیره‌العرب شمال تحت فرمانروائی روم بود یا مستقیم دولت روم آن را اداره می‌کرد، و یا یک حکومت عربی تشکیل می‌گردید و زیر نظر رومیان فرمانروائی می‌کرد . . . جز وسط جزیره‌العرب از فرمانروائی و سلطۀ بیگانگان رهائی نیافت. وسط جزیره‌العرب نیز در حالت صحرانشینی و در وضع ابتدائی بسر می‌برد یا در حالت پراکندگی و عدم اتّحاد زندگی را سپری می‌کرد، و در میدان نیروهای جهانی یک نیروی حقیقی نداشت. گاهی چهل سال میان قبیله‌ها و عشیره‌ها جنگ درمی‌گرفت! امّا این قبیله‌ها و عشیره‌ها به گونۀ جداگانه یا به گونۀ دسته جمعی هیچ گونه ارزش و اهمّیّتی در پیش دولتهای نیرومند مجاور نداشتند. آنچه در سال فیل روی داده است معیار و مقیاسی برای ارزیابی این نیرو است در زمانی که این نیرو با جنگ بیگانگان رویاروی می‌گردید است.
عربها برای نخستین بار زیر پرچم اسلام در تاریخ عرب نقش جهانی پیدا کردند و نقش خود را اداء کردند. یک دولت نیرومند تشکیل دادند، دولت نیرومندی که حساب آن می‌شد و به حسابش می‌آوردند. نیروئی بود که مملکتها را می‌روبید و تختهای سلطنتها را درهم می‌شکست، و رهبری بشریّت را بر عهده می‌گرفت بعد از آن که رهبریهای جاهلی پوچ و پوک و گمراه را از میان برمیداشت . . . چیزی که این را برای عربها برای نخستین بار در تاریخشان آماده کرد، این بود که عربها فراموش کردند که عرب هستند! فریاد نوع، و جانبداری نژاد را فراموش کردند و از یاد بردند. بلکه گفتند که آنان مسلمانند. بلی آنان تنها مسلمانند و بس. پرچم اسلام را بالا بردند و برافراشتند. تنها و تنها پرچم اسلام را به اهتزاز درآوردند. عقیدۀ بزرگ و سترگ و نیرومندی را با خود برداشتند. این عقیدۀ قوی و شگرف را به بشریّت ارمغان داشتند، آن هم تنها به خاطر مهر و عطوفت و خوبی و نیکی در حقّ بشریّت و بس. قوم‌گرائی و قبیله‌گرائی و نژادگرائی و گروه‌گرائی و عشیره‌گری را با خود نبردند و به کسی تقدیم نکردند. بلکه یک اندیشۀ آسمانی را با خود برداشتند و آن را به مردمان یاد دادند، نه یک مکتب زمینی که با آن مردمان را زیر سلطه و قدرت خود بیاورند و فرمانبردار خویشتن کنند. تنها برای جهاد در راه خدا از سرزمین خود بیرون رفتند. از سرزمین خود بیرون نرفتند تا یک امپراتوری عربی را تشکیل دهند و در سایۀ آن از نعمت برخوردار شوند و به رفاه برسند و بخورند و بیاشامند. در سایۀ آن سربرافرازند و بزرگی بفروشند و تکبّر و گردنکشی کنند. مردمان را از زیر سلطۀ حکومت روم و ایران بیرون بیاورند و به زیر سلطۀ حکومت عرب بکشانند و به فرمانبرداری از خودشان وادارند! بلکه عربها به پا خاستند تا جملگی مردمان را از پرستش بندگان بیرون بیاورند و به پرستش یزدان یگانۀ جهان بکشانند، همان گونه که ربعی پسر عامر، قاصد مسلمانان در مجلس یزدگرد گفت:
«خدا ما را فرستاده است تا مردمان را از پرستش بندگان بیرون بیاوریم و ایشان را به پرستش یزدان یگانه برسانیم، و آنان را از تنگای دنیا رها گردانیم و به فراخنای آخرت داخل نمائیم، و ایشان را از جور و ستم آئینها برهانیم و به عدالت و دادگری اسلام نائل گردانیم«[2].
بدین هنگام بود که عربها وجودی پیدا کردند، و نیروئی به هم رسانیدند، و رهبری‌ای یافتند . . . امّا همۀ اینها هم برای خدا و در راه خدا بود و بس. تا آن زمان که بر راه راست اسلام ماندگار بودند نیرویشان برجای بود، و رهبریشان مصون و محفوظ بود. امّا وقتی که از راه راست اسلام به کژراهه افتادند، و از نژاد و نوع خود سخن گفتند و فریاد نژادگرائی را سر دادند، و پرچم خدا را رها کردند تا پرچم نژادگـرائی را بالا ببرند و برافرازند، زمین به ترک ایشان گفت، و ملّتها آنان را زیر پا له و په کردند. زیرا خدا ایشان را رها کرد وقتی که آنان او را رها کردند، و ایشان را فراموش کرد همان گونه که ایشان او را فراموش کردند!
عربها بدون اسلام چه چیزند؟ اندیشه‌ای که عربها به بشریّت تقدیم داشته‌اند یا می‌توانند تقدیم بدارند کدام است، اگر آنان از این اندیشۀ والای الهی دست بکشند؟ ارزش ملّتی چیست اگر اندیشه‌ای به بشریّت پیشکش نکند؟ هر ملّتی که بشریّت را در دوره‌ای از ادوار زمان رهبری کرده باشد بیانگر و نمایانندۀ اندیشه‌ای بوده است. ملّتهائی که بیانگر و نمایانندۀ اندیشه‌ای نبوده‌اند، بسان تاتارهائی که در شرق جهان را زیر سلطۀ خود درآوردند، و بربریهائی که در غرب دولت روم را برافکندند، نتوانسته‌اند عمر طولانی و زندگی درازی داشته باشند. بلکه خودشان در میان ملّتهائی ذوب شده‌اند که سرزمین آنان را فتح کرده‌اند. یگانه اندیشه‌ای که عربها به بشریّت ارمغان داشته‌اند عقیدۀ اسلامی بوده است و بس. عقیدۀ اسلامی بوده است که عربها را به رهبری رسانده است. هر زمان که عربها از عقیده اسلامی کنار کشیده‌اند در زمین وظیفۀ مهمّی برایشان نمانده است، و در تاریخ نقشی نداشته‌اند . . . این چیزی است که باید عربها خوب در بارۀ آن بیندیشند اگر آنان می‌خواهند زندگی داشته باشند و زندگی بکنند، و اگر آنان جویای رهبری و طالب سروری هستند . . . خدا است که از ضلالت و گمراهی می‌رهاند، و به هدایت و راهیابی می‌رساند . . .
*
[1] بخاری آن را استخراج و روایت کرده است.
[2] «البدایه و النهایه». تألیف: ابن‌کثیر.
سورۀ قریش مکّی و ٤ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(لإیلافِ قُرَیْشٍ (١)إِیلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّیْفِ (٢)فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ (٣)الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ) (٤)
به خاطر انس و الفت قریش، به خاطر انس و الفت ایشان به کوخ زمستانه و تابستانۀ (بازرگانی به سوی یمن در زمستان، و به سوی شام در تابستان) بایستی خداوندگار این خانۀ (خدا، کعبه) را بپرستند (که این امن و امنیّت را در طول راه و در شهرها و کشورهای پر از کشمکش و ستم و جنگ و غارت، برای ایشان فراهم آورده است). خداوندگاری که از گرسنگی ایشان را رهانیده است و خوراکشان داده است، و آنان را از خوف و هراس (راهزنان قبائل در راه‌ها، و ستمگران و قلدران در شهرها و کشورها رهائی بخشیده است و) ایمن ساخته است.
خداوند دعای دوست خود ابراهیم را پذیرفت، بدان گاه که پس از تمام شدن بنای بیتالحرام و پاک کردن آن رو به خدا می‌کند و می‌گوید:
(رب اجعل هذا بلدا آمنا وارزق أهله من الثمرات).
خدای من! این (سرزمین) را شهر پـر امـن و امانی گردان، و اهل آن را - کسانی که از ایشان به خدا و روز بازپسین ایمان آورده باشند - از میوه‌های (گوناگونی که در آن پرورده شود یا بدان آورده شود، و دیگر خیرات و برکات زمـین) روزیشان رسان و بهره‌مندشان گردان. (بقره/126)
خداوند بیتالحرام را محلّ امن و امانی گرداند، و آن را از سلطۀ سلطه‌گران و قلدری قلدران و زورگوئی زورگو‌یان آزاد کرد. کسانی را نیز ایمن گرداند که در آن منزل و مأوا می‌گزیدند یا بدان پناه می‌آوردند، در حالی که همۀ مکانهای پیرامون آنجا ناامن بود . . . حتّی در آن وقت که مردمان به کژراهه افتادند و انحراف پیدا کردند، و برای پروردگارشان شریک و انباز قرار دادند، و بتها را با او پرستش کردند . . . این امر به خاطر کاری بود که خدا می‌خواست در سایۀ بیتالحرام انجام بگیرد. هنگامی که فیلداران به سوی مکّه روی آوردند تا بیتالحرام را ویران کنند، آنچه بر سرشان آمد دیدند و چشیدند، چیزی که سورۀ فیل آن را توضیح داده است. خدا امن و امان بیتالحرام را محفوظ و مصون نمود، و حرمت آن را برجای داشت، در حالی که مردمان پیرامون آن همان حالی را داشتند که یزدان سبحان در بارۀ ایشان فرموده است:
(أو لم یروا أنا جعلنا حرما آمنا ویتخطف الناس من حولهم ?).
مگر (قریشیان با چشم عبرت و تفکّر) نمی‌بینند که ما (سرزمین ایشان، مکّه را) حرم پـرامن و امانی ساخته‌ایم، در حالی کـه دور و بر آنان مردم ربوده می‌گردند (و در همه جای بیرون این حرم غارت و کشتار می‌کنند؟!). (عنکبوت/67)
حادثۀ فیل در افزایش حرمت بیتالحرام در نزد عربها در همۀ نواحی و اطراف جزیره‌العرب، و در افزایش حرمت ساکنان حـرم و پـرده‌داران قریش آن، تأثیر مضاعف داشت. به گونه‌ای که به ساکنان حرم و پرده‌داران آن کمک کرد در زمین در امن و امان بیایند و بروند و مسافرت بکنند. هر کجا وارد می‌شدند منزلت و کرامت و رعایت و عنایت می‌دیدند. این امر بدیشان دل و جرأت داد دو خطّ بزرگ از خطوط تـجارت را پدید آورند و کاروانها و قافله‌های بازرگانی را به سوی یمن در جنوب، و به سوی شام در شمال روانه کنند، و دو کوچ و سفر بازرگانی بزرگ را سر و سامان بدهند: کوچ و سفری به سوی یمن در زمستان، و کوچ و سفری به سوی شام در تابستان داشته باشند.
با وجود این که حالت امن و امان در گوشه و کنار جزیره‌العرب وضع بدی داشت، و غارتگریها و راهزنیها در میان بود، حرمت بیتالحرام در نواحی و اطراف جزیره‌العرب امن و امان همجواران و همسایگان کعبه، و امنیّت بازرگانی پرخیر و برکت ایشان را تضمین و فراهم می‌کرد. بیتالحرام به ویژه به قریش امتیاز برجستهای داده بود، و درهای رزق و روزی فراوان تضمین شده‌ای را بر رویشان باز کرده بود. در امن و امان و با سلامت و اطمینان راهی تجارت می‌شدند. قریشیان بدین دو کوچ و سفر ایمن و سودمند عادت و الفت گرفته بودند، و این کوچ و سفر خوی و کارشان شده بود.
این همان فضل و لطفی است که یزدان سبحان - از بعثت به یادشان می‌آورد و بدان بر ایشان منّت می‌نهد. همچنین حادثۀ فیل را در سورۀ پیشین به یادشان آورده است. فضل و لطف را به یادشان می‌آورد که به سبب انس و الفت دادنشان بدان دو کوچ و سفر نصیبشان کرده است. خدا بر ایشان همچنین منّت می‌نهد به سبب رزق و روزی فراوانی که در سایۀ این دو کوچ و سفر بر سرشان ریخته است و برایشان فزونی بخشیده است. در حالی که شهر و دیارشان جای خشک وسیعی است، آنان در پرتو فضل و لطف خدا می‌خورند و می‌آسایند. همچنین بر آنان منّت می‌نهد که امنیّت را بهرۀ ایشان کرده است و از ترس و خوف نجاتشان بخشیده است، چه در داخل خانه و کاشانۀ خودشان در جوار بیتالحرام، و چه در سفرها و کوچهائی که می‌کنند و به سبب حرمت بیتالحرام در امن و امانند و از رعایت و عنایت همگان برخوردارند، بیت‌الحرامی که خدا زیارت آن را واجب گردانده است و آن را از هر گونه تعدّی و تجاوزی مصون و محفوظ داشته است!
این بزرگواریها و لطفها را به یادشان می‌آورد تا شرم و حیاء کنند از این که چیزی را با او بپرستند و عبادت کنند. در حالی تنها خدا صاحب این خانه‌ای است که در جوار آن در امن و امان بسر میبرند و از رزق و روزی بهره‌مند می‌گردند و در ناز و نعمت زندگی می‌کنند. به نام این خانه سفر می‌کنند و مورد رعایت و عنایت همگان قرار میگیرند، و به خاطر همین خانۀ سالم و ایمن از سفر برمی‌گردند و اذیّت و آزاری از سوی کسی نمی‌بینند . . .
خداوند بزرگوار بدیشان می‌فرماید: به خاطر الفت دادن و انس بخشیدن قریشیان به کوچ زمستان و به کوچ تابستان، باید صاحب این خانه را عبادت و پرستش کنند، آن کسی که امن و امان را برایشان تضمین کرده است. بدین خاطر آنان را به کوچ و سفر خوگر نموده است و انس و الفت بخشیده است، و آنان در سایۀ این انس و الفت می‌رسند بدانچه بدان دستیابی و دسترسی پیدا می‌کنند.
(فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ (٣)الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ ).
بایستی خداوندگار این خانۀ (خـدا، کعبه) را بپرستند (که این امن و امنیّت را در طول راه و در شـهرها و کشورهای پر از کشمکش و ستم و جنگ و غارت، برای ایشان فراهم آورده است). خداوندگاری که از گرسنگی ایشان را رهانیده است و خوراکشان داده است.
اصل این است که آنان به سبب حال و وضعی که سرزمینشان داشته است گرسنه بشوند و گرسنگی بکشند. امّا یزدان سبحان خـوراکشان داد و سیرشان کرد و از گرسنگی نجاتشان بخشید.
(وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ) (٤)
و آنان را از خوف و هراس (راهزنان قبائل در راه‌ها، و ستمگران و قلدران در شهرها و کشـورها، رهائی بخشیده است و) ایمن ساخته است.
اصل این است که آنان به سبب ضعف و ناتوانیشان، و به خاطر حالت و وضعیّتی که محیط پیرامونشان داشته است، در ترس و هراس بسر برند. ولی خداوند ایشان را از این ترس و هراس نجات داده است و بدیشان آسودگی خاطر مبذول فرموده است!
این یادآوری شرم و حیاء را در درونها به جوش و خروش می‌اندازد، و خجالت را در دلها برمی‌انگیزد. قریشیان ارزش بیتالحرام و تأثیر حرمت آن در زندگی خود را می‌دانستند. آنان در وقت سختی و دشواری و غم و اندوه جز به صاحب یگانۀ این خانه پناه نمی‌بردند. این عبدالمطلب است که با سپاه و با نیرو، با ابرهه رویاروی نمی‌شود. بلکه با صاحب این خانه با ابرهه رویاروی می‌شود، صاحبی که خانۀ خود را می‌پاید و از آن حمایت و محافظت می‌نماید! عبدالمطلب با هیچ بتی با ابرهه رویاروی نگردید، و بدو نگفت: الهه و بتها خانۀ خودشان را مصون و محفوظ می‌دارند. بلکه بدو گفت: «من صاحب شترانم، و این خانه صاحبی دارد و آن را محافظت و مراقبت می‌کند و می‌پاید».
اما کجروی و انحراف جاهلیّت هیچ منطقی را نمی‌پذیرد، و به سوی حقّ و حقیقت برنمی‌گردد و با حقّ و حقیقت نمی‌سازد، و به معقول نمی‌گراید و منطق خرد را نمی‌پذیرد.
این سوره از لحاظ موضوع و فضائی که دارد ادامۀ سورۀ فیل بشمار می‌آید که پیش از آن قرار دارد. هر چند این سوره مستقلّ است و با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز گردیده است. روایتها می‌گویند میان نزول سورۀ فیل و نزول سورۀ قریش نه سوره فاصله بوده است، امّا پیاپی قرار گرفتن این دو سوره در قرآن، با موضوع پیدا و هویدای آن دو متّفق و هماهنگ است ...
*
سورۀ ماعون مکّی و 7 آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ (١)فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ (٢)وَلا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ (٣)فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ (٤)الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ سَاهُونَ (٥)الَّذِینَ هُمْ یُرَاءُونَ (٦)وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ) (٧)
برابر بعضی از روایتها این سوره مکّی است، و در بعضی از روایتها این سوره مکّی و مدنی بشمار آمده است. سه آیۀ نخست را مکّی و بقیّۀ آیات مدنی محسوب گردیده است. نظریّۀ دوم ارجح است. با این وجود این سوره به طور کلّی دارای وحدت متّفق و مرتبطی است. دارای رویکرد یگانه‌ای در بیان یک حقیقت کلی از حقائق این عقیده است، رویکرد یگانه‌ای که ما را بر آن میدارد این سوره را به طور کلّی مدنی بدانیم. زیرا موضوعی که این سوره بدان می‌پردازد از جملۀ موضوعات مدنی قرآن است. موضوع مورد نظر راجع به نفاق و ریا است. نفاق و ریا نیز در مکّه میان گروه مسلمانان موجود و مشهور نبوده است. امّا پذیرش روایتهائی که گویای مکّی و مدنی این سوره است هیچ مانعی ندارد. زیرا احتمال دارد چهار آیۀ آخر این سوره در مدینه نازل شده باشد و به سه آیۀ نخستین این سوره ملحق گردیده باشد به مناسبت مشابهت و پیوندی که موجود در موضوع است . . . این اندازه ما را بس است. بگذارید به موضوع این سوره و به حقیقت سترگی بپردازیم که این سوره بدان می‌پردازد. . .
*
این سورۀ کوچک که دارای هفت آیۀ کوتاه است، از حقیقت بزرگی سخن می‌گوید، حقیقتی که نزدیک است مفهوم رایج ایمان و کفر را کاملاً تغییر دهد و دگرگون سازد. گذشته از این، این سوره با این مفهوم انسان را با حقیقت چشمگیر سرشت چنین عقیده‌ای آشنا می‌سازد، و خیر بزرگ و سترگ و شگفت و شگرفی را به انسان نشان می‌دهد که نهان در این عقیده برای بشریّت است، و رحمت فراگیر را پیش چشم میدارد که خدا آن را برای انسانها خواسته است، بدان گاه که این رسالت واپسین را به سویشان فرستاده است . . .
این آئین، آئین نمادها و مراسم عبادت نیست و بس. نمادهای عبادات و شعائر دینی در این آئین انسان را نمی‌رهاند و به بهشت نمی‌رساند، مادام که عبادات و شعائر دینی از اخلاص برای خدا و سره بودن برای او سرچشمه نگیرند، و عبادات و شعائر دینی در سایۀ این اخلاص و سره بودن، آثاری در دل پدید نیاورند، و به عمل صالح و کردار پسندیده منتهی نشوند، و در روش و رفتاری مجسّم نگردند که زندگی مردمان در این زمین با آن خوب و شایان می‌شود و ترقّی و تعالی می‌پذیرد.
این آئین نیز این چنین است. این آئین جزء جزء و بخش بخش جدا از هم نیست، تا انسان بتواند آنچه را می‌خواهد از آن انجام دهد، و آنچه را نخواهد از آن انجام ندهد . . . این آئین برنامۀ کاملی است. عبادات و مراسم دینی آن، و وظیفه‌های فردی و اجتماعی آن، همدیگر را کمک و همراهی می‌کنند، تا بدانجا که به هدف یگانه‌ای منتهی می‌گردند، هدفی که سود آن یکجا به انسانها برمیگردد . . . هدفی که دلها با آن پاک می‌شود، و زندگی با آن اصلاح می‌گردد، و مردمان در سایۀ آن همیار و همکار می‌شوند و در خیر و صلاح و ترقّی و تعالی، ضمانت اجتماعی خواهند داشت . . . و در آن رحمت فراگیر یزدان نسبت به بندگان مجسّم و جلوه‌گر می‌آید.
انسان به زبان می‌گوید: او مسلمان است. این آئین و مسائل آن را باور دارد. نماز می‌خواند، و گذشته از نماز، همۀ مراسم دینی را نیز انجام می‌دهد. امّا با وجود این، حقیقت ایمان و حقیقت تصدیق دین، دور از او است، و او نیز دور از حقیقت ایمان و حقیقت تصدیق دین است. زیرا این حقیقت نشانه‌هائی دارد که - بودنشان و بر پیاده کردنشان دلالت دارند. مادام که این نشانه‌ها یافته نشوند هیچ گونه ایمانی و هیچ گونه تصدیقی در میان نیست، هر اندازه هم انسان عبادت و پرستش داشته باشد.
وقتی که حقیقت ایمان در دل جایگزین گردد، فوراً به دنبال این جایگزینی، حقیقت ایمان به حرکت درمی‌آید - همان گونه که در سورۀ عصر گفتیم - تا خود را در عمل صالح تحقّق بخشد و پیاده کند. هنگامی که این حقیقت ایمان این حرکت را به دنبال نیاورد نشانۀ نبودن حقیقت ایمان است، و می‌رساند اصلاً ایمانی در میان نیست. این چیزی است که این سوره با نصّ، آن را بیان میدارد و گویای آن است . . .
*
(أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ (١)فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ (٢)وَلا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ) (٣)
کسانی که به دین و آئین، و سزا و جزا (در پیشگاه خدا) ایمان ندارند، می‌فهمی که چگونه کسانیند؟ آنـان کسانیند که یتیم را از پیش خود می‌رانند، (و دیگران را به سیر کردن) و به خوراک دادن مستمندان تشویق و ترغیب نمی‌نمایند.
این سوره با این پرسش می‌آغازد، پرسشی که رو می‌کند به هر کسی که توان دیدن را دارد، بیاید و ببیند:
(أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ؟) (١)
کسانی که به دین و آئین، و سزا و جزا (در پیشگاه خدا) ایمان ندارند، می‌فهمی که چگونه کسانیند؟.
کسی که این پرسش را می‌شنود منتظر می‌ماند تا ببیند این اشاره به کجا و به چه کسی رو می‌کند، و کسی که به دین و آئین، و سزا و جزای خدا ایمان ندارد کیست، آن کس که قرآن مقرّر میدارد او دین و آئین و سزا و جزا را تکذیب می‌کند و دروغ می‌شمارد . . . ناگهان پاسخ درمی‌رسد:
(فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ (٢)وَلا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ) (٣)
آنان کسانیند که یتیم را از پیش خود می‌رانند، (و دیگران را به سیر کردن) و به خوراک دادن مستمندان تشویق و ترغیب نمی‌نمایند.
چه بسا این پاسخ با قیاس و توجّه به تعریف ایمان تقلیدی، ناگهانی در رسیده باشد . . . امّا این مغز و اصل کار و حقیقت آن است . . .کسی که دین و آئین و سزا و جزا را دروغ می‌شمارد، او کسی است که یتیم را سخت از پیش خود می‌راند و با درشتی و تندخوئی با او رفتار می‌نماید. یعنی به یتیم اهانت می‌کند و او را سبک از جای برمی‌گیرد و به شکنجه و آزارش می‌پردازد. همچنین او کسی است که دیگران را به سیر کردن و به خوراک دادن مستمند تشویق و ترغیب نمی‌کند، و به رعایت و محافظت از او سفارش و توصیه نمی‌نماید. اگر او واقعاً به دین و آئین و سزا و جزا باور داشته باشد، و اگر حقیقت تصدیق کردن و باور داشتن در دل او جایگزین باشد یتیم را از پیش خود نمی‌راند و طرد نمی‌گرداند، و از تشویق و ترغیب کردن دیگران به طعام و خوراک دادن مسکینان و درماندگان کوتاهی نمی‌کند و دست نمی‌کشد.
حقیقت تصدیق کردن و باور داشتن به دین و آئین و سزا و جزا واژه‌ای نیست که با زبان گفته شود و بس. بلکه این حقیقت باید به دل برود و دل را دگرگون کند و آن را به انجام خیر و خوبی کردن به دوستان و برادران بشریّت بکشاند، و انسان را به یاری و کمک و محافظت و پاسداری از نیازمندان وادار گرداند. خداوند از مردمان تنها واژه‌های زبانی را نمی‌خواهد. بلکه از ایشان می‌خواهد همراه با واژه‌های زبانی، اعمال و افعالی انجام بگیرد که آن واژه‌های زبانی را تصدیق نماید، و کردار گواه بر گفتار باشد. در غیر این صورت واژه‌های زبانی گرد و غبار پراکنده در هوا است، و هیچ گونه بها و ارزشی و اعتباری در پیشگاه خدا ندارد.
صریح‌تر از این آیات سه گانه در بیان این حقیقت وجود ندارد، حقیقتی که جان این عقیده را و سرشت این آئین را به بهترین شکل به تصویر می‌کشد.
ما در اینجا نمی‌خواهیم وارد مجادلۀ فقهی پیرامون حدود و ثغور ایمان، و حدود و ثغور اسلام گردیم. این حدود و ثغور فقهی است و معاملات شرعی بر آنها استوار و پایدار می‌گردد. ما در اینجا در خدمت سوره‌ای هستیم که از حقیقت کار در ترازوی یزدان سخن می‌گوید، و بیان میدارد چه کاری در پیشگاه او ارزش و اعتبار دارد. این کاری است که جدای از نمادها و پدیده‌های پیدا و هویدائی است که معاملات بر آنها برجا و برپا می‌گردد.
آن گاه یزدان سبحان بر حقیقت نخستین یک شکل تطبیقی از شکلهای گوناگون آن را پیش چشم میدارد:
(فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ (٤)الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ سَاهُونَ (٥)الَّذِینَ هُمْ یُرَاءُونَ (٦)وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ) (٧)
واویلا به حـال نمازگزاران! همان کسانی که ریا و خودنمائی می‌کنند، و از دادن وسائل کمکی ناچیز (منزل که معمولاً همسایگان به یکدیگر به عاریه و امانت می‌دهند) خـودداری می‌کنند و (از یاری و کمک به مردمان) دریغ می‌ورزند.
این سخن می‌تواند بیانگر نفرین یا تهدید به هلاک و نابودی نمازگزارانی باشد که نـماز خود را به دست فراموشی می‌سپارند . . . این کسانی که نماز خود را به دست فراموشی می‌سپارند چه کسانیند؟ آنان:
(الَّذِینَ هُمْ یُرَاءُونَ (٦)وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ) (٧)
همان کسانی که ریا و خودنمائی می‌کنند، و از دادن وسائل کمکی ناچیز (منزل که معمولاً همسایگان به یکدیگر به عاریه و امانت می‌دهند) خودداری می‌کنند و (از یاری و کمک به مردمان دریغ می‌ورزند.
آنان کسانیند که نماز می‌خوانند، و لیکن نماز را اقامه نمی‌کنند و استوار نمی‌دارند. کسانیند که حرکات نماز را انجام می‌دهند، و دعاهای نماز را می‌گویند و بر زبان می‌رانند، ولی دلهایشان با دعاها نبست و با دعاها نمی‌زید. جانهایشان آگاه از حقیقت نماز نیست و نمی‌داند حقیقت قرائتها و دعاها و تسبیح‌ها چیست. آنان نماز را برای نشان دادن به مردمان و ریاکاری با ایشان می‌خوانند، نه این که نماز را دربست برای خدا بخوانند و در آن اخلاص داشته باشند. بدین جهت آنان از نماز خود بی‌خبرند و آن را به دست فراموشی می‌سپارند، هر چند به ظاهر نماز می‌خوانند و نماز می‌گزارند. از نماز بی‌خبرند، انگار آن را نخوانده‌اند. امّا چیزی که باید صورت بپذیرد اقامۀ نماز به گونۀ واقعی و آگاهانه است، نه فقط ادای نماز و خواندن ناآگاهانۀ آن. اقامۀ نماز و خواندن آن به گوۀه واقعی بدین صورت است که حقیقت نماز پیش چشم و حاضر در دل باشد، و تنها برای خدای یگانه خوانده شود.
بدین خاطر است که نماز آثار خود را در دلها و درونهای این گونه نمازگزاران برجای نمی‌گذارد، نمازگزارانی که از نماز خود غافل و بی‌خبرند. آنان به همین سبب است از دادن وسائل کم ناچیز، و از یاری و همکاری، خودداری می‌کنند. از یاری کردن و نیکی نمودن و انجام خیر و خوبی نسبت به برادران و خواهران بشری خود دست بازمی‌دارند. از یاری و همکاری با بندگان خدا خودداری می‌نمایند. اگر آنان آن گونه که شایسته و بایسته است نماز را برای خدا می‌خواندند کمک و یاری خود را از بندگان خدا دریغ نمی‌داشتند. این محکّ عبادت درست و پذیرفته در پیشگاه خدا است . . .
بدین منوال و بر این روال خویشتن را بار دیگر در برابر حقیقت این عقیده، و در برابر سرشت این آئین می‌یابیم. می‌بینیم یک نصّ قرآنی بر نمازگزاران واویلا سر می دهد و ایشان را بیم می‌دهد و می‌ترساند. بدان جهت که آنان چنان که باید نماز را نخوانده‌اند و آن را اقامه نکرده‌اند و استوار نداشته‌اند. بلکه حرکات بی‌جان آن را اداء کرده‌اند و انجام داده‌اند، و در نماز برای خدا خالص و مخلص نبوده‌اند. نماز را برای ریا خوانده‌اند، لذا نماز اثـر خود را در دلهایشان و در اعمالشان برجای نگذاشته است و چنان که باید مؤثّر نبوده است. در این صورت نمازشان گرد و غباری در هوا گردیده است. بلکه حتّی نمازشان گناه بشمار آمده است، و سزا و جزای بد و نابهنجاری به دنبال می‌آورد!
از فراسوی این کار و آن کار به حقیقتی می‌نگریم که خداوند آن را از بندگان می‌خواهد، وقتی که رسالتهای خود را به سوی ایشان روانه میدارد تا بدو ایمان بیاورند و او را بپرستند و عبادت کنند . . . خدا از بندگان چیزی برای ذات سبحان خود نمی‌خواهد - او غنی و دارا و بینیاز است - بلکه خدا خیر و صلاح خودشان را برای خودشان می‌خواهد. برای ایشان خوبی و نیکی می‌خواهد. پاکی دلهایشان را می‌خواهد، و سعادت حیات و خوشبختی زندگی ایشان را می‌طلبد. برای بندگان زندگی والای برپا و برجا بر ذهن و شعور پاک و پاکیزه را می‌طلبد. از بندگان ضمانت اجتماعی زیبا و آراسته را می‌خواهد. از بندگان می‌خواهد آسودگی و آسایش بزرگوارانه و عشق و محبّت و برادری و برابری و پاکی دل، و پاکیزگی پندار و گفتار و کردار داشته باشند.
انسانها به کجا می‌روند و دور از این خیر می‌گردند؟ از این رحمت به کجا می‌گریزند؟ از این ترقّی و تعالی زیبای والا و ارزشمند چرا دور می‌گردند؟ کجا می‌روند و می‌خواهند در ویلانی و حیرانی بیابانهای برهوت جاهلیّت تاریک و بدبیار دست و پا بزنند، در حالی که این نور بر فراز راستای راه راست می‌درخشد و پـرتو می‌افکند و مسیر را روشن می‌گرداند؟
*