سورۀ بیّنه مکّی و ٨ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّى تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ (١)رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً (٢)فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ (٣)وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ (٤)وَمَا أُمِرُوا إِلا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلاةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ (٥)إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أُولَئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ (٦)إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ (٧)جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ) (٨)
این سوره، در قرآن و در بیشتر روایات، مدنی بشمار آمده است. برخی از روایات نیز آن را مکّی قلمداد کرده‌اند. با وجود این که از ناحیۀ روایت، و از لحاظ شیوۀ بیان و نحوۀ تعبیر، این سوره مدنی است، ولی مکّی بودن آن هم بعید نیست، و ذکر زکات و اهل کتاب در آن قرینۀ مانعه بشمار نمی‌آید و آن را از مکّی بودن نمی‌اندازد. در مکّه بعضی از اهل کتاب بودند. برخی از ایشان ایمان آورده، و برخی دیگر ایمان نیاورده بودند. همچنین مسیحیان نجران گروه‌های اعزامی خود را به خدمت پیغمبر صلّی الله علیه واله وسلّم در مکّه فرستاده بودند و ایمان آورده بودند، همان گونه که مشهور و معروف است. ذکر زکات هم در سوره‌های مکّی وجود دارد.
*
این سوره چند حقائق تاریخی و ایمانی را به رشتۀ تعبیر می‌کشد که بیانگر مدنی بودن این سوره‌اند، گذشته از این که روایاتی در دست است که بیانگر مدنی بودن آن هستند.
حقیقت نخستین این است که مبعوث شدن پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم برای دور گرداندن کافران اهل کتاب و مشرکان از ضلالت و گمراهی و اختلافی که بدانها گرفتار آمده بودند ضرورت داشته است. کافران اهل کتاب و مشرکان از این ضلالت و گمراهی و اختلاف دست نمی‌کشیدند و دوری نمی‌گزیدند جز با این بعثت:
(لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّى تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ (١)رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً (٢)فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ) (٣)
کافران اهل کتاب، و مشرکان، تا زمانی که حجّت بدیشان نرسد (و برابر سنّت الهی با آنان اتمام حجّت نگردد) به حال خود رها نمی‌شوند. (و آن حجّت) پیغمبری از سوی خدا است که کتابهای پاک (الهی) را (بر آنان) می‌خواند (و قوانین و احکام آسمانی را بدیشان می‌رساند). در آنها نوشته‌های راست و درست و پرارزش و والائی است. (بیّنه/١-٣)
حقیقت دوم این است که اهل کتاب در بارۀ دین خود به سبب ناآگاهی و نادانی، و به علّت پیچیدگی و دشواری اختلاف نورزیده بودند، بلکه بعد از فرارسیدن علم و اطّلاع و حجّت و برهان به اختلاف و تفرقه پرداخته‌اند:
(وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ) (٤)
اهل کتاب پراکنده نشدهاند (و گروه گروه و دسته دسته نگشته‌اند) مگر آن زمانی که پیغمبری به پیش ایشان آمده است (و دستورات خدا را بدیشان رسانده است. آن وقت کم‌کم دچار تفرّق و اختلاف شده‌اند و مذاهبی را در دین خدا پدیدار کرده‌اند). (بیّنه/4)
حقیقت سوم: دین در اصل خود یکی است، و ارکان و اصول آن سهل و ساده و روشن و آشکار است، و این ارکان و اصول چون سهل و ساده و دارای سرشت آسان و بی‌دردسر است کار آن به تفرقه و اختلاف نمی‌کشد:
(وَمَا أُمِرُوا إِلا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلاةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ) (٥)
در حالی که جز این بدیشان دستور داده نشده است که مخلصانه و حقّگرایانه خدای را بپرستند و تنها شریعت او را آئین (خود) بدانند، و نماز را چنان که باید بخوانند، و زکات را (به تمام و کمال) بپردازند. آئین راستین و ارزشمند این است و بس. (بیّنه/5)
حقیقت چهارم این است: کسانی که کافر گردیده‌اند بعد از این که حجّت و برهان بدیشان رسیده است آنان بدترین مردمانند. و کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای پسندیده کرده‌اند، ایشان بهترین مردمانند. بدین خاطر پاداش اینان و آنان با یکدیگر اختلاف روشنی دارد:
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أُولَئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ (٦)إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ (٧)جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ) (٨)
مسلّماً کافران اهل کتاب، و مشرکان، جاودانه در میان آتش دوزخ خواهند ماند! آنان بدون شکّ بـدترین انسانها هستند. بیگمان کسانی که مؤمنند و کارهای شایسته و بایسته می‌کنند، آنان مسلّماً خـوب‌ترین انسانها هستند. پاداش آنان در پیشگاه پروردگارشان باغهای بهشتی است که جـای ماندگاری است و رودبارها در زیر (کاخها و درختهای) آن روان است. جاودانه برای همیشه در آنجا خواهند ماند. خدا از ایشان راضی و ایشان هم از خدا خشنودند! این (همه نعمت و خوشی) از آن کسی خواهد بود که از پروردگار خویش بهراسد. (بیّنه/6-8
این حقائق چهارگانه، دارای ارزش ویژه‌ای در درک و فهم نقش عقیدۀ اسلامی و نقش رسالت واپسین، و همچنین در جهان‌بینی ایمانی است. در موارد زیر به شرح و بسط آنها می‌پردازیم:
*
(لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتَّى تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ (١)رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً (٢)فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ) (٣)
کافران اهل کتاب، و مشرکان، تا زمـانی که حجّت بدیشان نرسد (و برابر سنّت الهی با آنان اتمام حجّت نگردد) بـه حال خود رها نمی‌شوند. (و آن حجّت) پیغمبری از سوی خدا است که کتابهای پاک (الهی) را (بر آنان) می‌خواند (و قوانین و احکام آسمانی را بدیشان می‌رساند). در آنها نـوشته‌های راست و درست و پرارزش و والائی است.
زمین نیاز مبرمی به رسالت جدیدی داشت. فساد و تباهی همۀ نواحی کرۀ زمین را فراگرفته بود، به گونهای که امیدی به اصلاح جز با رسالت تازه‌ای، و برنامۀ تازه‌ای نبود. کفر به عقائد همۀ ساکنان کرۀ زمین رخنه کرده بود، اعم از اهل کتابی که با آئینهای آسمانی قبلاً آشنا شده بودند ولی آنها را تحریف و تغییر داده بودند، یا مشرکانی که در داخل جزیره العرب یا در خارج از آن زندگی می‌کردند.
آنان از این کفری که بدان گرفتار آمده بودند دوری نمی‌گزیدند و جدا نمی‌شدند مگر با این رسالت تازه، و الّا با دستهای پیغمبری که وجود خودش حجّت و برهان روشنی و جداکنندۀ حقّ از باطل است:
(رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً) (٢)
(و آن حجّت)، پیغمبری از سوی خدا است که کتابهای پاک (الهی) را (بر آنان) می‌خواند (و قوانین و احکام آسمانی را بدیشان می‌رساند).
پاک از شرک و کفر است.
(فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ) (٣)
در آنها نوشته‌های راست و درست و پرارزش و والائی است.
کتاب بر موضوع اطلاق می‌شود، همان گونه که گفته می‌شود: کتاب طهارت، کتاب نماز، کتاب قضا و قدر، و کتاب قیامت . . . این نوشته‌های پاک - که این قرآن است - در آنها کتابهای ارزشمندی، یعنی موضوعات و حقائق گرانبهائی است . . .
بدین خاطر این رسالت در وقت مناسب خودش آمده است، و این پیغمبر هم در زمان لازم مبعوث گردیده است، و این نوشته‌ها و کتابها و حقیقتها و موضوعها آمده‌اند تا در سراسر زمین رخدادی را پدید آورند که زمین جز در پرتو آن اصلاح نمی‌شود و رو به راه نمی‌گردد. امّا زمین چگونه بدین رسالت و بدین پیغمبر نیاز داشت؟ برای توضیح و روشنگری این امر به گلچینی از اشاره‌های آشکاری بسنده می‌کنیم که در کتاب ارزشمندی ذکر گردیده‌اند که مرد مسلمان « آقای ابو‌الحسن علی حسنی ندوی« آن را تحت عنوان: «ماذا خَسرَ العالم بانحطاط المسلمین« نوشته است . . . این کتاب روشن‌ترین و مختصرترین چیزی است که ما آن را در بارۀ موضوع خودش خوانده‌ایم. در فصل اوّل، باب اوّل آمده است:
«قرن ششم و هفتم میلاد مسیح بدون اختلاف منحط‌ترین و پست‌ترین دوره از ادوار تاریخ بود. انسانیّت قرنها بود سر در نشیب نهاده بود و به پستی گرائیده بود. روی زمین نیروئی نبود دست بشریّت را بگیرد و آن را از پرت گردیدن و هلاک شدن نجات بدهد. گذشت روزگاران به فروافتادن بشریّت سرعت بخشیده بود و بر شدّت گرایش به پستیها و خواریها افزوده بود. انسان در این قرن آفریدگارش را فراموش کرده بود. در نتیجه خود را و سرنوشت خود را نیز پشت گوش افکنده بود، و ترقّی و تعالی خود را، و نیروی تشخیص خیر از شرّ و خوبی از بدی را، و زیبا از زشت را از دست داده بود. مدّتی بود که صدای دعوت انبیاء فروکش کرده بود و خاموش مانده بود. چراغهائی که انبیاء آنها را برافروخته و روشن نموده بودند با طوفانهائی خاموش گردیده بود که پس از آنان وزیده بود. یا چراغها خاموش نشده بود امّا نور آنها ضعیف و ناچیز گردیده بود، به گونهای که این نور جز برخی از دلها را روش نمی‌کرد، چه رسد به این که خانه‌هائی را روشن بکند، و یا شهرها و مملکتهائی را روشن بدارد. ملّاها از میدان زندگی بازگشته بودند و دور گردیده بودند، و به دیرها و کلیساها و خلوتکده‌ها پناه برده بودند. تا آئین خود را نپایند، و خویشتن را مصون نمایند. یا این که به آسایش و آرامش گرائیدند و علاقه‌مند گردیدند. از وظائف زندگی و جدّ و جهد آن گریختند، یا در مبارزۀ دین و سیاست، و روح و ماده شکست خوردند. کسی که از ایشان در موج سیلاب زندگی برجای ماند با شاهان و دنیاپرستان صلح و سازش کرد، و در گناه کردن و تعدّی نمودن، و خوردن اموال مردمان به ناحقّ، کمک کرد و یاریشان داد . . . آئینهای بزرگ، نخجیر هرزه‌گرایان و به بازیچه نشستگان شدند، و بازیچۀ بزهکاران و دورویان گردیدند، تا بدانجا که روح و شکل خود را از دست دادند. اگر یاران نخستین آئینها زنده می‌گردیدند آئینها را نمی‌شناختند. مهدهای تمدّن و فرهنگ و حکم و سیاست، نمایشگاه هرج و مرج و فروپاشی و از هم‌پاشیدگی و سوء نظام و ظلم حاکمان گردید. گهواره‌های تمدّن به خود پرداختند و برای جـهان رسالتی برنداشتند و نبردند، و برای ملّتها دعوتی برنداشتند و نداشتند، و در معنویّات خود مفلس گردیدند و معنویات خویش را از دست دادند. چشمۀ حیات آنها خشکید. آبشخور صاف و صوفی از آئین آسمانی، و نظام ثابتی از حکومت بشری نداشتند».
این اشارۀ تند و سریع به طور اجمال حالت و وضع بشری و آئینهای موجود پیش از بعثت محمّدی را به تصویر می‌کشد. قرآن در جاهای گوناگونی به پدیده‌های کفری اشاره می‌کند که اهل کتاب و مشرکان را دربر می‌گیرد . . . از جمله این فرموده‌های خداوند متعال در بارۀ یهودیان و مسیحیان:
(وقالت الیهود عزیر ابن الله . وقالت النصارى المسیح ابن الله ).
یهودیان می‌گویند: عزیر پسر خدا است (چرا که آنان را بعد از یک قرن خواری و مذلّت از بند اسارت رهانید و تورات را که از حفظ داشت دوباره برای ایشان نگاشت و در دسترسشان گذاشت). و ترسایان مـی‌گویند: مسیح پسر خدا است (چرا که او بی‌پدر از مادر بزاد). (توبه/ 30)
(وقالت الیهود لیست النصارى على شیء , وقالت النصارى لیست الیهود على شیء ).
یهودیان می‌گویند: مسیحیان دارای حـقّ و حقیقتی نبوده و بر چیزی بند نیستند، و مسیحیان نیز می‌گویند: یهودیان دارای حقّ و حقیقتی نبوده و بر چیزی بند نیستند. (بقره/ 113)
و این فرمودۀ یزدان در بارۀ یهودیان:
(وقالت الیهود: ید الله مغلولة . غلت أیدیهم ولعنوا بما قالوا . بل یداه مبسوطتان ینفق کیف یشاء ).
(برخی از) یهودیان می‌گویند: دست خدا به غل و زنجیر بسته است (و بخل او را از عطاء و بخشش به ما گسسته است!). دستهایشان بسته باد! (و بخل بهرۀ ایشان، و دستهایشان در دوزخ به زنجیر بسته باد!) و به سبب آنچه می‌گویند نفرینشان باد (و از رحمت خدا محروم و مطرود گردند!). بلکه دو دست خدا باز (و او جواد و بخشنده است). هر گونه که بخواهد (و حکمت خداوندی اقتضاء کند) می‌بخشد.
و. این فرمودۀ یـزدان در بارۀ مسیحیان:
(لقد کفر الذین قالوا:إن الله هو المسیح ابن مریم ).
بیگمان کسانی کافرند که می‌گویند: (خدا در عیسی حلول کرده است و) خدا همان مسیح پسر مریم است. (مائده/64)
(لقد کفر الذین قالوا:إن الله ثالث ثلاثة ).
بیگمان کسانی کافرند که می‌گویند: خداوند یکی از سه خدا است!. (مائده/73)
و این فرمودۀ یزدان در بارۀ مشرکان:
(قل یا أیها الکافرون , لا أعبد ما تعبدون , ولا أنتم عابدون ما أعبد . ولا أنا عابد ما عبدتم ; ولا أنتم عابدون ما أعبد . لکم دینکم ولی دین).
بگو: ای کافران! آنچه را که شما (بجز خدا) می‌پرستید، من نمی‌پرستم. و شما نیز نمی‌پرستید آنچه را که من می‌پرستم. همچنین نه من به گونۀ شما پرستش را انجام می‌دهم، و نه شما به گونۀ من پرستش را انجام می‌دهید. آئین خودتان برای خـودتان، و آئین خودم برای خودم!. (سورۀ کافرون)
و آیات بسیار دیگری . . .
پیامد این کفر، شرّ و بلا و فـروپاشی و دشمنانگی و ویرانی‌ای بود که نواحی زمین را در بر گرفته بود . . . «خلاصه بر روی زمین ملّتی نبود که پندار نیکو و کردار پسندیده‌ای داشته باشد، و نه جامعه‌ای بود که بر پایۀ اخلاق و فضیلت استوار باشد، و نه حکومتی بود که بر پایۀ عدل و داد و رحم و مهربانی تشکیل گردیده باشد، و نه رهبری‌ای بود که بر دانش و بینش و حکمت و فرزانگی بنا شده باشد، و نه آئین صحیح منقول از انبیاء در دسترس بود».[1]
بدین خاطر رحمت یزدان در حقّ انسان مقتضی این گردید که پیغمبری از سوی خود مبعوث بکند و بفرستد. پیغمبری که نوشته‌های پاک الهی را بر آنان بخواند و احکام آسمانی را بدیشان برساند. در آن نوشته‌ها موضوعات راست و درست و پرارزش و والائی باشد. کافران مشرک، و کسانی که اهل کتاب بودند از آن شرّ و بدی و فساد و تباهی دست نمی‌کشیدند و تغییر مسیر نمی‌دادند مگر با بعثت این پیغمبری که نجات‌دهنده و راهنما و روشنگر است . . .
قرآن مجید وقتی که این حـقیقت را در سرآغـاز این سوره بیان می‌دارد، برمیگردد و بیان می‌دارد که اهل کتاب مخصوصاً پراکنده نشدهاند و از یکدیگر نگسیخته‌اند و در بارۀ آئین خود اختلاف پیدا نکرده‌اند به سبب جهل و نادانی یا به علّت پیچیدگی مطالب دین یا مقاصد عقیده، بلکه آنان پراکنده شده‌اند و اختلاف پیدا کرده‌اند پس از این که علم و اطّلاع بدیشان رسیده است، و بعد از این که حجّت و برهان روشن توسّط ابنیاء بدانان گوشزد گردیده است و ابلاغ شده است:
(وَمَا تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ إِلا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ) (٤)
اهل کتاب پراکنده نشدهاند (و گروه گروه و دسته دسته نگشته‌اند) مگر آن زمانی که پیغمبری بـه پیش ایشان آمده است (و دستورات خدا را بدیشان رسانده است. آن وقت کم‌کم دچار تفرّق و اختلاف شده‌اند و مذاهبی را در دین خدا پدیدار کرده‌اند).
نخستین تفرقه و اختلاف، چیزی بود که میان گروه‌ها و دسته‌های یهودیان پیش از بعثت عیسی علیه السّلام روی داد. یهودیان به گروه‌ها و دسته‌ها و جماعتها و حزبهائی تقسیم شدند، هر چند که پیغمبرشان موسی علیه السّلام و کتابشان تورات بود. آنان به پنج گروه اصلی تقسیم گردیدند که عبارتند از: صدوقیون، فریسیون، آسیون، غلاه و افراطیون، سامریون ... هر طائفه‌ای هم جهتی و رویکردی دارد. بعد از آن تفرقه میان یهودیان و مسیحیان در گرفته است، هر چند که مسیح علیه السّلام پیغمبری از پیغمبران بنی‌اسرائبل، و بلکه آخرین پیغمبر ایشان بوده است. آمده است و تورات را تصدیق کرده است و بدان باور داشته است. با وجود این، مخالفت و تفرقه میان یهودیان و مسیحیان به جـائی رسیده است که دشمنانگی شدید و کینه‌توزی زشتی گردیده است. تاریخ کشتارگاه‌هائی میان یهودیان و مسیحبان نشان می‌دهد که بدنها از آنها به لرزه درمی‌آید و به تب و تاب می‌افتد.
«در اوائل قرن هفتم حوادث تازه‌ای روی داد که یهودیان را در پیش مسیحیان، و مسیحیان را در پیش یهودیان، مبغو‌ض و دشمن کرد، و شهرت و آوازۀ آنان را زشت و پلشت نمود. در آخرین سال فرمانروائی «فوکاس« یعنی سال ٦١٠ میلادی، یـهودیان بر مسیحیان در انطاکیه تاختند و یورش بردند. امپراتور سردار خود «ابنوسوس« را فرستاد تا شورش یهودیان را سرکوب کند. ابنوسوس رفت و کار خود را با سنگدلی شگفتی به مرحلۀ اجراء درآورد. همۀ مردمان را با شمشیر، به دار آویختن، غرق کردن، سوزاندن، شکنجه دادن، و آنان را جلو درّندگان انداختن، و . . . کشت . . . این کار میان یهودیان و مسبحیان بارها و بارها اتّفاق افتاده است و تکرار گردیده است. مقریزی در کتاب «الخطط« گفته است: در ایّام «فوقا» پادشاه روم، کسری پادشاه ایران سپاهیان خود را به مملکتهای شام و مصر فرستاد. سپاهیان کلیساهای قدس، فلسطین، و اکثر شهرهای شام را ویران کردند، و جملگی مسیحیان را کشتند، و برای قتل عام مسیحیان به مصر رفتند، و عدّۀ زیادی از ایشان را کشتند، و عدّۀ زیادی از آنان را نیز اسیر کردند و به بردگی بردند، عده‌ای که قابل شمارش نبوده و خارج از شمار بودند. یهودیان به سپاهیان ایران کمک کردند، و با ایشان در جنگ با مسیحیان و تخریب کلیساهایشان همدست و همرزم شدند. یهودیان از طبرستان، کوه جلیل، شهر ناصریه، شهر صور، و از شهرهای قدس، به سوی ایرن آمدند، و با ایرانیان بر سر مسیحیان آوردند آنچه آوردند، و بلای بزرگی بدیشان رساندند و سخت‌کیفرشان دادند، و دوکلیسای ایشان را در قدس ویران کردند. منازل مسیحیان را آتش زدند، و قطعه‌ای از چوب صلیب را برداشتند، و کشیش قدس و عدّۀ زیادی از یارانش را اسیر کردند . . . تا آنجا که بعد از ذکر فتح قدس گفته است:
یهودیان در اثنای این امر در شهر صور سر به شورش برداشتند، و بقیّۀ افراد خود را به شهرهایشان فرستادند، و به همدیگر وعده دادند که بر سر مسیحیان بتازند و ایشان را بکشند. میانشان جنگ در گرفت. در این جنگ حدود بیست هزار یهودی گرد آمدند و کلیساهای بیرون شهر صور را ویران ساختند. مسیحیان به سویشان برگشتند و بر آنان غالب شدند. یهودیان شکست خوردند و سخت درهم کوبیده شدند، و عدّۀ زیادی از ایشان کشته شدند. هرقل در قسطنطنیّه پادشاه روم شد. با حیله و تزویری که با کسری به کار برد بر ایرانیان پیروز گردید. کسری از پیش هرقل کوچید و رفت. آن گاه هرقل از قسطنطنیّه حرکت کرد تا ممالک شام و مصر را بازسازی کند و خرابیهائی را آباد گرداند که ایـرانیان به بار آورده بودند. فرستادگان یهودیان از طبرستان و جز آن به سوی هرقل آمدند، و هدایای ارزشمند زیادی را برایش آوردند و از او درخواست کردند به یهودیان امان بدهد و بر امان نامۀ خود برایشان سوگند بخورد. هرقل به یهودیان امان داد و بـرایشان سوگند خورد. سپس وارد قدس شد. مسیحیان با انجیلها و صلیبها و بخورها و شمعهای فروزان به استقبال او آمدند و پذیرۀ وی گردیدند. هرقل شهر و کلیساها را ویران دید. این امر او را بدحال و ناراحت کرد، و دلش به حالشان سو‌خت و با ایشان اظهار همدردی کرد. مسیحیان هرقل را از شورش یهودیان همراه با ایرانیان، و از کاری که یهودیان بر سرشان آورده بودند باخبر کردند. بدو اطّلاع دادند که شکنجه و آزار و کیفری که یهودیان بدیشان رسانده‌اند سخت‌تر و بدتر از شکنجه و آزار و کیفری بوده است که ایرانیان بر سر مسیحیان آورده‌اند، سخت به پا خاسته‌اند تا مسیحیان را تا آخرین نفر بکشند. مسیحیان هرقل را برانگیختند و او را بر آن داشتند که از یهودیان انتقام بگیرد و بر ایشان بتازد. این کار را در نظرش آراستند. هرقل به استدلال پرداخت و به مسیحیان خبر داد که به یهودیان امان داده است و برایشان سوگند خورده است. راهبان و کشیشان و رهبران مذهبی فتوا دادند کـه هیچ گناهی در کشتن یهودیان مرتکب نمی‌شود. زیرا یهودیان حیله و نیرنگ به کار برده‌اند تا او ایشان را امان داده است بدون این که بداند چه کاری از آنان سر زده است. به هرقل گفتند که ما کفّارۀ همچون سوگندی را به جای تو می‌پردازیم، بدین صورت خودشان را وادار سازند و مسیحیان را بر آن دارند روزهای جمعه را در طول سال روزه بدارند و در طول زمان و گشت و گذار دوران همیشه روزهای جمعه روزه‌داری کنند! هرقل سخن ایشان را پذیرفت و سخت بر سر یهودیان تاخت، و بدیشان بلای بسیار زشتی رساند، و در این تاخت و تاز همه را نابود کرد، تا بدانجا که از یهودیان کسی در ممالک روم در مصر و شام باقی نماند، مگر کسانی که گریختند و خود را پنهان کردند . . .
با توجّه به این روایتها می‌توان دانست که کار این دستۀ یهودیان و مسیحیان به کجا انجامیده است و چه اندازه سنگدل و خون‌آشام گردیده‌اند و آزمند ریختن خون انسان شده‌اند، و برای کیفر دادن دشمن روزشماری کرده‌اند و در پی فرصت بوده‌اند، و در این راستا حدود و ثغوری را مراعات ننموده‌اند».[2]
بعد از آن، تفرقه و اختلاف میان خود مسیحیان در گرفت، هر چند که کتابشان یکی و پیغمبرشان یکی بود. تفرقه و اختلاف ایشان پیش از هر چیز در عقیده بود. بعد از آن، به وسته‌های دشمن هم و بیزار از یکدیگر و جنگنده با همدیگر تبدیل شدند. اختلافات پیرامون سرشت مسیح علیه السّلام میانشان درگرفت. میانشان در بارۀ این که سرشت او لاهوتی یا ناسوتی است تفرقه افتاد. همچنین در بارۀ سرشت مادرش مریم میانشان اختلاف پیدا شد. میانشان دعوا و جنجال در گرفت در بارۀ سرشت سه خدائی که - به گمان آنان - «الله« از آنها فراهم آمده است و تشکیل گردیده است) قرآن دو قول یا سه قول مسیحیان را در این باره ذکر می‌فرماید:
(لقد کفر الذین قالوا:إن الله هو المسیح ابن مریم ).
به طور مسلّم، کسانی که می‌گویند: خدا، مسیح پسر
مریم است! کافرند. (مائده/17)
(لقد کفر الذین قالوا:إن الله ثالث ثلاثة ).
بیگمان کسانی کافرند که می‌گویند: خداوند یکی از سه خدا است!.(مائده/73)
(وإذ قال الله یا عیسى بن مریم أأنت قلت للناس:اتخذونی وأمی إلهین من دون الله ?).
و (خاطرنشان ساز) آن گاه را که خداوند میگوید: ای عیسی پسر مریم! آیا تو به مردم گفته‌ای که جز الله، من و مادرم را هم دو خدای دیگر بدانید (و ما دو نفر را نیز پرستش کنید؟). (مائده/116)
شدیدترین این اختلافات دینی اختلاف میان مسیحیان شام و دولت روم، و میان مسیحیان مصر، یا به عبارت درست‌تر میان «ملکانی« و میان «منوفوسی« است. شعار ملکانیون عقیدۀ مزدوج بودن سرشت مسیح بود. منوفوسیون معتقد بودند حضرت مسیح سرشت واحدی دارد که الاهیّت است. الاهیّتی که سرشت بشریّت مسیح در آن متلاشی گردیده است، مانند قطره‌ای از سرکه که به دریای عمیق و متلاطمی بیفتد. این اختلاف میان این دو گروه در قرن ششم و هفتم شدّت پیدا کرد، تا بدانجا که گوئی جنگ تمام عیاری میان دو آئین جداگانه و دشمن یکدیگر است. یا انگار مخالفت موجود در میان یهودیان و مسیحیان است . . . هر طائفه‌ای در بارۀ طائفۀ دیگر میگوید: آنان بر چیزی بند نیستند و عقیدۀ درستی ندارند.
هرقل امپراتور روم که از سال ٦١٠ تا ٦٤١ می‌زیسته است، بعد از پیروزی بر ایرانیان در سال ٦٣٨، کوشید میان مذهبهای متخاصم اتّحاد برقرار کند و آنها را متّحد و متّفق گرداند. در توافق‌نامه آمده بود: مردمان حقّ ندارند از اصل سرشت حضرت مسیح سخن بگو‌یند، و در این باره صحبتی نداشته باشند که آیا مسیح صفتی دارد یا دو صفت. ولی باید گواهی دهند خدا دارای اراده و مشیّت، یا قضا و قدر یگانه‌ای است. در اوائل سال ٦٣١ بر این امر توافق گردید، و مذهب منوئیلی مذهب رسمی دولت و کسانی شد که پیرو کلیسای مسیحی در آن دولت بودند. هرقل تصمیم گرفت مذهب تازه‌ای را ارائه دهد که جدای از مذاهب مختلف و مخالف یکدیگر باشد. برای این کار به همۀ وسائل و راه‌های ممکن متوسّل گردید. امّا قبطیان با او دشمنی ورزیدند و مبارزه کردند، و از این بدعت و تحریف بیزاری جستند، و در برابر او ایستادند و آمادۀ مرگ در راه دفاع از عقیدۀ قدیم خود شدند. امپراتور بار دیگر خواست مذهبها را یکی و متّحد گرداند، و اختلافات را از میان بردارد، و به این اکتفاء و بسنده کرد که مردمان اقرار و اعتراف کنند به این که خدا دارای یک اراده و مشیّت است. امّا مسألۀ دیگری که اجراء این اراده و مشیّت در عمل است، سخن را در این راستا به وقت دیگری موکول کرد، و مردمان را از مناظره و مباحثه در بارۀ آن منع نمود و بازداشت. این امر را رسالت رسمی و اعلامیّۀ همگانی کرد، و آن را به جمیع جهات جهان شرقی رساند. امّا این رسالت و اعلامیّۀ همگانی طوفان را در مصر فروننشاند، و کشت و کشتار و شکنجه و آزار رسواگرانه‌ای با دست قیصر در مصر درگرفت و مدّت ده سال طول کشید. در این مدّت کارهائی روی داد که پوست بدن از آنها به لرزه می‌افتاد. مردانی شکنجه و آزار می‌شدند و سپس آنان را در آب غرق می‌کردند و می‌کشتند. مشعلهائی برافروخته می‌گردید و آتش آنها بر بدن بیچارگان مسلّط می‌شد و اندامهای آنها را می‌سوزاندند تا روغن گوشت بدنشان از دو سو بر زمین می‌ریخت. زندانی در کیسه‌ای لبریز از شن گذاشته می‌شد و به دریا انداخته می‌شد . . . و چیزها و کارهای رسواگرانۀ دیگری جز اینها صورت می‌گرفت«.[3]
همۀ این اختلافات و کشمکشها در بین همۀ اهل کتاب بود، آن هم:
(مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَةُ) (٤)
بعد از آن که پیغمبری به پیش ایشان آمده است (و دستورات خدا را بدیشان رسانده است).
این اختلافات و کشمکشها بدان خاطر نبوده است که علم و دانش و بیان و روشنگری در میانشان کم بوده یا نبوده است. بـه سیلاب هوا و هوس و انحراف و کجروی، ایشان را روبیده است و با خود برده است.
دین در اصل و اساس خود واضح و آشکار است، و عقیده به ذات خود سهل و ساده است:
(وَمَا أُمِرُوا إِلا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلاةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ) (٥)
در حالی که جز این بدیشان دستور داده نشده است که مخلصانه و حقّگرایانه خدای را بپرستند و تنها شریعت او را آئین (خود) بدانند، و نماز را چنان که باید بخوانند، و زکات را (به تمام و کمال) بپردازند. آئین راستین و ارزشمند این است و بس.
این قاعده و اساس و بنیاد دین خدا به طور کلّی است: خدای یگانه را پرستیدن، عبادت را تنها برای او کردن، مخلصانه به بندگیش پرداختن، نماز خواندن، و زکات پرداخت کردن:
(وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ) (٥)
آئین راستین و ارزشمند این است و بس.
عقیدۀ سره و خالصی در درون است. عبادت و پرستش خدا است که بیانگر این عقیده است. خرج کردن دارائی و اموال در راه خدا که زکات است . . . کسی که این ارکان و اصول را پیاده کند و تحقّق بخشد، ایمان را پیاده کرده است و تحقّق بخشیده است همان گونه که اهل کتاب بدان دستور داده شده‌اند، و همان گونه که در آئین خدا به طور کلّی مردمان بدین امر دستور داده شده‌اند. دین یکی است. عقیده یکی است. رسالتها پیاپی همین عقیده را با خود آورده‌اند، و پـیغمبران بر همین عقیده گرد آمده‌اند . . . دینی است که دشواری و پیچیدگی در آن نیست. عقیده‌ای است که به تفرقه و اختلاف دعوت نمی‌کند و نمی‌خواند. این عقیده که بدین روشنی، و بدین سادگی، و بدین آسانی است، کجا است، و آن جهان‌بینیهای پیچیده، و آن جدال و ستیز بیشمار کجا است؟
*
پیش از این، حجّت و برهان در دیانتهایشان توسّط پیغمبرانشان برایشان آمده بود. امّا هم اینک حجّت و برهان به صورت زنده در پیغمبر خدا مجسّم گردیده است، پیغمبری که از سوی خدا است و کتابهای پاک الهی را بر آنان می‌خواند و قوانین و احکام آسمانی را بدیشان می‌رساند. عقیده را بدیشان می‌آموزد به شکل روشن و ساده و آسان. راه روشن است، و سرنوشت
کسانی که کافرند، و کسانی که مؤمنند معیّن است:
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أُولَئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ (٦)إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ (٧)جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ) (٨)
مسلّماً کافران اهل کتاب، و مشرکان، جاودانه در میان آتش دوزخ خواهند ماند! آنان بدون شکّ بـدترین انسانها هستند. بیگمان کسانی که مؤمنند و کارهای شایسته و بایسته می‌کنند. آنان مسلّماً خوب‌ترین انسانها هستند. پاداش آنان در پیشگاه پروردگارشان باغهای بهشتی است که جـای ماندگاری است و رودبارها در زیر (کاخها و درختهای) آن روان است. جاودانه برای همیشه در آنجا خواهند ماند. خدا از ایشان راضی و ایشان هم از خدا خشنودند! این (همه نعمت و خوشی) از آن کسی خواهد بود که از پروردگار خویش بهراسد.
محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم پیغمبر واپسـین است. اسلامی که محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم با خود به ارمغان آورده است رسالت واپسین است. پیغمبران پیاپی می‌آمدند هر زمان که زمین فاسد و تباه می‌گردید تا مردمان را به خیر و صلاح برگردانند. فرصت به دنبال فرصت، و مهلت بعد از مهلت، داده می‌شد به کسانی که از راه منحرف می‌شدند و به کژراهه می‌افتادند. ولی خدا خواست رسالتهائی که به سوی زمین روانه می‌گردند، با این رسالت واپسین و جامع و شامل و کامل مختوم گردد و پایان داده شود. فرصت واپسین معلوم و مشخّص گردید. یا ایمان آوردن و نجات پیدا کردن است، و یا کفر ورزیدن و هلاک گردیدن است. زیرا کفر ورزیدن در این زمان دلالت بر شرّ و بلای بدون حدّ و مرزی دارد، و ایمان آوردن دلالت بر خیر و خوبی فراوان و سرمدی دارد.
(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَالْمُشْرِکِینَ فِی نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أُولَئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّةِ) (٦)
مسلّماً کافران اهل کتاب، و مشرکان، جاودانه در میان آتش دوزخ خواهند ماند! آنان بدون شکّ بدترین انسانها هستند.
حکم قاطعانه‌ای است که نه جای ستیزی و نه راه چاره‌ای در آن است، هر چند برخی از اعمال و آداب و مقرّرات ایشان شایسته و بایسته و خوب و پسندیده باشد، مادام که آنان بدین رسالت واپسین ایمان نیاورند، و این پیغمبر خاتم را نپذیرند. ما در بارۀ این حکم شکّ و تردیدی به خود راه نمی‌دهیم به خاطر نمادی از نمادهای خیر و صلاحی که دیده می‌شود، ولی با برنامۀ ثابت و استوار یزدان پیوندش گسیخته و بریده است.
(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ) (٧)
بیگمان کسانی که مؤمنند و کارهای شایسته و بایسته می‌کنند، آنان مسلّماً خوب‌ترین انسانها هستند.
حکم قاطعانه‌ای است که در آن نیز جای هیچگونه ستیز و جدالی نیست. شرط آن نیز واضح و روشن است و دشواری و پیچیدگی و حیله و نیرنگی نیست. این شرط، ایمان است. نه تولّد در محلّی از زمینی شرط است که سرزمین اسلامی نامیده می‌شود، و نه خانه‌ای شرط است که گفته می‌شود: متعلّق به مسلمانان است. و نه گفتن واژه‌ها و جمله‌هائی شرط است که انسانی بدان زبان می‌گشاید. بلکه شرط، ایمان است، ایمانی که آثار آن در واقعیّت زندگی پیدا و هویدا باشد:
(وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ).
کارهای شایسته و بایسته می‌کنند.
این کلام، سخنی نیست که از لبها بیشتر تجاوز ننماید. کارهای شایسته و بایسته، هر گونه رفتار و کرداری است که خدا به انجام آن دستور فرموده باشد. از قبیل: عبادت و خلق و خو‌ی و کار و عمل و همزیستی و سازش خداپسند . . . نخستین کار شایسته و بایسته اجرای شریعت خدا در زمین، و حکومت کردن و داوری نمودن در میان مردمان برابر آنچه خدا مقرّر و معیّن داشته است و شریعتش نامیده است . . .کسانی که این چنین باشند، آنان بهترین انسانها هستند.
(جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا).
پاداش آنان در پیشگاه پروردگارشان باغهای بهشتی است که جای ماندگاری است و رودبارها در زیر (کـاخها و درختهای) آن روان است. جـاودانه برای همیشه در آنجا خواهند ماند.
باغهائی که برای اقامت دائم در میان نعمتها آماده گردیده‌اند. نعمتهائی که در اینجا ایمن شدن از فوت و فنای آنها، و اطمینان پیدا کردن از پراکندگی و نابسامانی آنها بیانگر آنها است. فـوت و فنا، و پراکندگی و نابسامانی هم همۀ خوبیها و پاکیهای زمین را از میان برمی‌دارد، و همۀ خوشیها و نعمتهای زمین را تیره و تار می‌نماید . . . همچنین رودبارهائی که در زیر درختان و کاخهای آنجا جاری است بیانگر نعمتها و خوشیهای سرمدی است، و جریان رودبارها سایه‌روشنهای تر و تازگی و زندگی و حیات و جمال و زیبائی دارد! سپس روند سخن پلّه پلّه اوج می‌گیرد و این نعمتهای سرمدی را بیشتر و بیشتر به تصویر می‌زند و بالاتر و والاتر پیش چشم می‌دارد:
(رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ).
خدا از ایشان راضی و ایشان هم از خدا خشنودند!. این رضای خدا است، و رضای خدا والاتر و خوشایندتر از همۀ نعمتها است . . . این رضایت از پروردگارشان در درونشان جای دارد. این رضایت آنان از قضا و قدر یزدان در بارۀ ایشان است. این رضایت آنان از نعمتهای خداداد بدیشان است. این رضایت رضایتی است که سراپای وجودشان را با آرامش و اطمینان و شادی خالصانۀ ژرف فرامی‌گیرد و غرق در خود می‌کند. . .
این تعبیری است که سایه روشنهایش را می‌اندازد:
(رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ).
خدا از ایشان راضی و ایشان هم از خدا خشنودند!.
این تعبیری است که هیچ تعبیر دیگری چنین سایه روشنهائی ندارد!
(ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ) (٨)
این (همه نعمت و خوشی) از آن کسی خواهد بود که از پروردگار خویش بهراسد.
این واپسین تأکید است. تأکید این که همۀ اینها مربوط به ارتباط دل با خدا، و با نوع این ارتباط، و با احساس ترس و هراسی است که انسان را به انجام همۀ خوبیها و نیکیها برانگیزد و بکشاند، و انسان را از هر گونه انحراف و کجروی بازدارد و برگرداند . . . احساسی به انسان دست دهد که سدّها و مانعها را از سر راه بردارد، و پرده‌ها را از جلو چشمان انسان به کنار بزند، و دل را لخت و عور در پیشگاه خدای قادر متعال نگاه دارد، و خالصانه دل را به خدا بدهد. کسـی که عبادت را مخلصانه انجام می‌دهد، و عمل را از آلودگیهای ریا و پلشتیهای شرک در هر شکلی از اشکال می‌پالاید و سره می‌نماید، و واقعاً از پروردگارش می‌ترسد، مـنش کسی نمی‌تواند بجز خدا سایه‌ای از آفریدگان خدا را به دل خود بیفکند و بیندازد. چرا که او می‌داند خدا نمی‌پذیرد کاری را که در آن بنده غیر خدا را با خدا در مدّ نظر بگیرد و به میان بیاورد. خدا کاملاً بینیاز از شریک و انباز است. باید عمل برای خدا خالصانه انجام بگیرد، و الّا آن را نمی‌پذیرد.
این حقائق چهارگانۀ بزرگ، مباحث این سورۀ کوتاه است. قرآن این حقائق را با شیوۀ ویژۀ خود بیان می‌کند که در این سوره‌های کوتاه با صفت خاصّی نمودار و پدیدار می‌گردد . . .
*
[1] به نقل از کتاب: «ماذا خسر العالـم بانحـطاط المسلمین».
[2] به نقل از کتاب: «ماذا خسر العالم بانحـطاط المسلمین». چاپ اول، صفحات9-11.
[3] به نقل از کتاب: «ماذا خسر العالم بانحـطاط المسلمین». صفحات 3-5.
سورۀ زلزله مکّی و 8 آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
(إِذَا زُلْزِلَتِ الأرْضُ زِلْزَالَهَا (١)وَأَخْرَجَتِ الأرْضُ أَثْقَالَهَا (٢)وَقَالَ الإنْسَانُ مَا لَهَا (٣)یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا (٤)بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا (٥)یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ (٦)فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ (٧)وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ) (٨)
این سوره در قرآن و برابر برخی از روایات مدنی است. در بعضی از روایتهای دیگر نیز این سوره مکّی است. ما روایتهائی را ترجیح می‌دهیم که این سوره را مکّی می‌شمارند. شیوۀ تعبیری و موضوعات این سوره نیز مؤکّد این نظریّه است.
این سوره تکان سخت و تندی برای دلهای غافل است. تکانی است که در آن، موضوع و صحنه و آهنگ واژگانی شرکت می‌ورزد. این سوره فریاد بلند و نیرومندی است که زمین را و ساکنان زمین را به تکان و لرزه می‌اندازد. هنوز خوب به خود نمی‌آیند و آگاه و هوشیار نمی‌گردند ایشان را با حساب و کتاب و وزن و ترازو و سنجش و ارزیابی و سزا و جزا در برخی از بندهای کوتاه رویاروی می‌گرداند . . .
این قالب همۀ جزء سی‌ام است. این قالب، در این سوره، واضح و کامل پدیدار و نمودار می‌آید . . .
*
(إِذَا زُلْزِلَتِ الأرْضُ زِلْزَالَهَا (١)وَأَخْرَجَتِ الأرْضُ أَثْقَالَهَا (٢)وَقَالَ الإنْسَانُ مَا لَهَا (٣)یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا (٤)بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا) (٥)
هنگامی که زمین سخت به لرزه درانداخته می‌شود، و زمین (از هم می‌شکافد و گدازه‌های درونی و دفینه‌ها و مرده‌ها، و همۀ) سنگینیها و بـارهای خود را بیرون می‌اندازد (و به گونۀ دیگری درمی‌آید)، و انسان میگوید: زمین را چه شده است؟ در آن روز (که سرآغاز قیامت است) زمین خبرهای خود را بازگو می‌کند (و به زبان قـال یا حال خواهد گفت که چه چیزهائی بر آن گذشته است. این احوال و اقوال زمین) بدان سبب است که پروردگار تو بدو پیام می‌دهد (که چه بشود و چه بگوید).
این، روز قیامت است. روزی است که زمین ثابت و استوار سخت به لرزش و جنبش درمی‌آید. سخت به زلزله درمی‌افتد. آنچه در درون دارد به بیرون می‌اندازد. پیکرها و فلزها و معدنها و دیگر چیزهائی که مدّتهای زیادی آنها را در درون خود نگاهداری می‌کرده است به بیرون پرت می‌کند. انگار زمین می‌خواهد بار خود را سبک دارد، و از این سنگینیها خویشتن را آسوده نماید، سنگینیهائی که مدّتهای طولانی آنها را برمی‌داشته است!
این صحنه‌ای است که هر چـیز ثابت و استواری را به لرزش و جنبش درمی‌آورد که زیر پای شنوندۀ این سوره قرار دارد. به گونهای که چنین می‌انگارند که آنان خودشان به جولان افتاده‌اند و به تاب درآمده‌اند و بدین سو و آن سو هل داده شده‌اند! زمین زیر پایشان می‌لرزد و می‌جنبد و بدین سو و آن سو می‌افتد و می‌رود! صحنه‌ای است که دلها را برمیکند و گریزان می‌کند از هر چیزی که در این زمین بدان چنگ می‌زند و به دنبال آن می‌افتد، و گمان می‌برد که ماندگار و پایدار است. این نخستین پیام این صحنه‌ها است، صحنه‌هائی که قرآن آنها را به تصویر می‌کشد، و در آنها حرکت ، جنبشی را به ودیعت می‌گذارد که نزدیک است به اعصاب شنونده منتقل شود به محض این که عبارت شگفت و شگرف قرآنی را بشنود!
بر این تأثیر، وضوح و روشنی می‌افزاید، وقتی که «انسان« را در مقا‌بل این صحنۀ عرضه شونده نشان می‌دهد، و در آن حال که او دارد به صحنه نگاه می‌کند، فعل و انفعال و کنش و واکنش او را ترسیم می‌کند:
(وَقَالَ الإنْسَانُ مَا لَهَا) (٣)
و انسان میگوید: زمین را چه شده است؟.
این پرسش کسی است که ناگهانی گرفتار آمده است و حیران و ویلان و مات و مبهوت گردیده است. آن کسی که می‌بیند آنچه را که تا به حال ندیده است و با آن آشنا نشده است. با چیزی رویاروی می‌گردد که آن را درک و فهم می‌کند. چیزی را می‌بیند که نمی‌تواند در برابر آن شکیبائی کند و ساکت بماند. فریاد برمی‌آورد:
(مَا لَهَا).
زمین را چه شده است؟.
چه چیز است که او را این گونه به لرزش و جنبش و تب و تاب می‌اندازد؟ زمین را چه شده است؟ انگار او بر پشت زمین این سو و آن سو می‌شود و می‌رود، و تلوتلو می‌خورد و سرنگون می‌گردد و واژگون می‌شود. می‌کوشد چیزی را بگیرد تا آرام بگیرد و بایستد. امّا همه چیز پیرامونش سخت در تب و تاب و جنبش و لرزش است!
«انسان« پیش از این، زلزله‌ها و آتشفشانیها دیده است. از مشاهدۀ آنها به ترس و هراس افتاده است و آشفته و پریشان گردیده است، و هلاک و نابود شده است، ولی انسان وقتی که زلزلۀ روز قیامت را می‌بیند همگونی و مشابهتی را میان زلزلۀ روز قیامت و زلزله‌ها و آتشفشانیهای زندگی دنیا نمی‌یابد! این چیز تازه‌ای است که انسان بسان آن را ندیده است. کاری است درگرفته است و راز آن را نمی‌داند، و شبیه آن را به یاد ندارد. کار هراس‌انگیزی است که برای نخستین بار روی می‌دهد!
( یَوْمَئِذٍ ) . در آن روز). . . آن روز که این زلزله درمی‌گیرد، و انسان در برابرش مدهوش و حیران می‌گردد!
(تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا (٤)بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا) (٥)
زمین خبرهای خود را بازگو می‌کند (و به زبان قال یا حال خواهد گفت که چه چیزهائی بر آن گذشته است. این احوال و اقوال زمین) بدان سبب است که پروردگار تو بدو پیام می‌دهد (که چه بشود و چه بگوید).
در آن روز این زمین اخبار خود را بازگو می‌کند، و حال خود را و آنچه را که بر او گذشته است به رشتۀ سخن می‌کشد . . . به ذکر آنچه بر سر او آمده است و آنچه بر سر او گذشته است می‌پردازد.
(بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا) (٥)
(این احوال و اقوال زمین) بدان سبب است که پروردگار تو بدو پیام می‌دهد (کـه چه بشود و چه بگوید).
کاری که زمین باید انجام بدهد این است که به حرکت و جنبش درآید و روان شود، و به زلزلۀ ویژۀ خود بپردازد، و بارها و سنگینیهای خود را بیرون بیفکند! . . او هم فرمان پروردگار خود را اطاعت می‌کند:
(وأذنت لربها وحقت).
و فرمان پروردگارش را می‌برد، و چنین هم می‌سزد و حقّ هم همین است. (انشقاق/2)
اخبار خود را بازگو می‌کند. این حال، سخن روشنی است در بارۀ چیزی که به دنبال دارد. آنچه به دنبال دارد فرمان یزدان و پیام خدا بوده است . . .
در اینجا که «انسان« مدهوش و گرفتار است، و آنچه روی داده است و پیش آمده است، از ترس و هراس و دهشت و وحشت و شگفت و شگرف، پریشان می‌شود و روان می‌گردد و نفس نفس می‌زند و زبان بیرون می‌کشد، در اینجا «انسان« که نزدیک است زبانش از گفتار بایستد، پریشان و هراسان مـی‌پرسد: چه شده است؟ چه شده است؟ در اینجا با صحنۀ حشر و نشر و حساب و کتاب و سنجیدن و برکشیدن و سزا و جزا رویاروی می‌گردد:
(یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ (٦)فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ (٧)وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ) (٨)
در آن روز، مردمان (از گورهای خود) دسته دسته و پراکنده بیرون می‌آیند (و رهسـپار صحرای محشر میشوند) تا کارهایشان بدیشان نموده شود و (نتیجۀ اعمالشان را ببینند). پس هر کس به اندازۀ ذرّۀ غباری کار نیکو کرده باشد، آن را خواهد دید (و پاداشش را خواهد یافت). و هر کس به اندازۀ ذرّۀ غباری کار بد کرده باشد، آن را خواهد دید (و سزایش را خواهد چشید).
در یک لحظه صحنۀ برخاستن از گورها را می‌بینیم:
(یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا ).
در آن روز، مردمان (از گورهای خود) دسته دسته و پراکنده بیرون می‌آیند (و رهسپار صحرای محشر میشوند).
صحنه‌های ایشان را پخش و پراکنده در نواحی زمین می‌بینیم بدان گاه که زنده می‌گردند و از گورها بیرون می‌آیند.
(کأنهم جراد منتشر).
انگار آنان ملخهای پـراکنده‌اند (که در دسته‌ها و گروه‌های نامنظّم و بی‌هدف، راهی اینجا و آنجا میشوند).(قمر/7)
این نیز صحنه‌ای است که انسان پیش از آن با آن آشنا نبوده است و آن را ندیده است. صحنۀ مردمان در میان همۀ نسلها است که زنده میشوند و از اینجا و آنجا برمی‌خیزند و به راه می‌افتند:
(یوم تشقق الأرض عنهم سراعا).
روزی زمین از روی مردمان می‌شکافد و کنار می‌رود، و ایشان به سرعت (از میان خاکها) بیرون می‌آیند. (ق/44)
تا چشم کار می‌کند، شبحها را می‌بیند که شتابان زنده می‌گردند و بیرون می‌آیند و روان میشوند! به کسی و به چیزی نگاه نمی‌کنند. نه پشت سر خود را می‌نگرند، و نه به اطراف خویش نگاه می‌کنند:
(مهطعین إلى الداع).
شتابان به سوی فراخوانندۀ (الهی، اسرافیل) می‌روند (و بدو می‌نگرند و چشم از او برنمی‌دارند). (قمر/8)
گردنهای ایشان بالا کشیده می‌شود، و چشمان آنان خیره می‌گردد:
(لکل امرئ منهم یومئذ شأن یغنیه).
در آن روز هر کدام از آنان وضعی و گرفتاری بزرگی دارد که او را به خود سرگرم می‌کند و از هر چیز دیگری بازمی‌د‌ا‌رد. (عبس/37)
صحنه‌ای است که زبان آدمیان نمی‌تواند از صفت آن سخن بگوید و به تعبیر بپردازد. هراسناک و وحشت‌انگیز است. ترس‌آور است. بیمناک است. حیران و ویلان‌کننده است. . .
همۀ این واژه‌ها و تمام واژگان همسان اینها که در فرهنگها ضبط و ثبت هستند، معنی و مفهومی را نمی‌توانند برسانند که در این صحنه است، معنی و مفهومی که مرغ خیال اندکی از آن را دریافت می‌دارد، وقتی که به پرواز درمی‌آید و این صحنه را ورانداز می‌کند بدان اندازه که می‌تواند و در حدودی که تاب آن را می‌آورد!
(یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا ).
در آن روز، مردمان (از گورهای خود) دسته دسته و پراکنده بیرون می‌آیند (و رهسپار صحرای محشر میشوند).
(لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ) (٦)
تا کارهایشان بدیشان نموده شود (و نتیجۀ اعمالشان را ببینند).
این یکی سخت‌تر و ناگو‌ارتر، و بلای نابهنجارتری است . . . آنان می‌روند به سوی جایگاهی که در آنجا اعمالشان بدیشان نشان داده می‌شود تا آنها را ببینند و با سزا و جزای آنها رویاروی گردند. گاهی رویاروی شدن انسان با عمل خودش سخت‌تر و بدتر از هر سزا و جزائی است. برخی از کارها است که انسان از رویاروی شدن با آن گریز و نفرت دارد. از آن روی می‌گرداند به خاطر زشتی و پلشتی آن، بدان هنگام که در نوبه‌ای از نوبه‌های پشیمانی و نیش درون، کارش پیش چشمش مجسّم می‌گردد و به تصوّر درمی‌آید. این وقتی است که خودش تک و تنها آن هم در این دنیا خویشتن را در برابر رفتار و کردارش می‌یابد. پس وقتی که در آن جهان، در حضور همگان و در کنار گواهان و در پیشگاه یزدان بزرگوار و قدرتمند جهان، خـود را در برابر رفتار و کردارش می‌یابد، باید چه حالی داشتـه باشد؟!
واقعاً عقوبت هراسناک و وحشتناکی است خود این که اعمالشان بدیشان نشان داده شود، و خود این که رویاروی گردند با چیزهائی که از آنان سر زده است و انجام پذیرفته است!
پشت سر دیدن اعمال و افعال، حساب و کتاب دقیقی است که ذرّه‌ای از خیر و خوبی یا شرّ و بدی را ناکشیده و ناسنجیده و بدون پاداش و پادافره نمی‌گذارد و از آن در نمی‌گذرد.
(فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ (٧)وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ )(٨)
پس هر کس به اندازۀ ذرّۀ غباری کار نیکو کرده باشد، آن را خواهد دید (و پاداشش را خواهد یافت). و هر کس به اندازۀ ذرّۀ غباری کار بد کرده باشد، آن را خواهد دید (و سزایش را خواهد چشید).
ذرّه ... بعضی از مفسّران پیشین می‌گفتند: ذرّه پشّه است. برخی هم می‌گفتند: ذرّه، گرد و غباری است که در پرتو نور خورشید دیده می‌شود ... گرد و غبار کوچک‌ترین چیزی بود که می‌توانستند برای معنی واژۀ ذرّه تصوّر کنند و پیش چشم دارند .. . امّا ما اکنون می‌دانیم ذرّه به اتم می‌گویند، و اتم چیز مشخّصی است و در عربی نامش ذرّه است. اتم بسیار از گرد و خاک پراکنده در هوا کوچک تر است، گـرد و خاکی که در پرتو نور خورشید مشاهده می‌گردد. چه گرد و خاک پراکنده در هوا با چشم غیر مسلّح دیده می‌شود، ولی اتم هرگز دیده نـمی‌شود، حتّی با بزرگ‌ترین ذرّه‌بینهائی که در آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها است. اتم «رؤیـائی« در دل و درون فرزانگان و دانشمندان است! هیچ یک از آنان نگفته است که او اتم را با چشم خودش و یا با ذرّه‌بین دیده است. آنچه را که دیده است آثار اتم بوده است نه خود اتم!
این یا چیز هموزن این از خیر و خوبی و شرّ و بدی حاضر آورده می‌شود، و صاحب آن، آن را می‌بیند و پاداش و پادافره آن را می‌یابد! ...
بدین هنگام «انسان« چیزی از اعمال خود را کوچک و ناچیز نمی‌شمارد، خـیر و خوبی باشد یا شرّ و بدی. او نمی‌گوید: این کوچک است و حساب و کتابی و وزن و سنگینی و ارزش و بهائی ندارد. بلکه وجدانش در برابر هر عملی از اعمالش به جنبش و تکان می‌افتد، بسان جنبش و تکان آن ترازوی دقیقی که اتم آن را بالا می‌برد یا پائین می‌اندازد!
همچون ترازوئی نظیر و شبیهی یا همسان و همگونی برای آن هنوز در زمین یافته نشده است ... مگر در دل با ایمان ... دلی که در برابر اتمی از خیر و خوبی و شرّ و بدی به جنبش و تکان درمی‌آید ... در زمین دلهائی است که در برابر کوهی از گناه‌ها و نافرمانیها و سرکشیها و زشتیها و پلشتیها نمی‌جنبند ... هیچ متأثّر و منفعل نمی‌شوند از این که کوه‌هائی از خیر و خوبی را زیر پا له و لورد سازند، کوه‌هائی که کوه‌های دیگر از آنها کم‌تر و ناچیزتر هستند ...
این دلها، دلهای سخت و نابهنجاری در زمین هستند. این دلها در روز حساب و کتاب زیر بارهای سنگین گناهان خود له و لورد می‌گردند!
*
سورۀ عادیات مکّی و ١١ آیه است
بسم الله الرّحمن الرّحیم
(وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا (١)فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًا (٢)فَالْمُغِیرَاتِ صُبْحًا (٣)فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا (٤)فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا (٥)إِنَّ الإنْسَانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ (٦)وَإِنَّهُ عَلَى ذَلِکَ لَشَهِیدٌ (٧)وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ (٨)أَفَلا یَعْلَمُ إِذَا بُعْثِرَ مَا فِی الْقُبُورِ (٩)وَحُصِّلَ مَا فِی الصُّدُورِ (١٠)إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبِیرٌ) (١١)
روند این سوره در پسوده‌های تند و سخت و برانگیزنده‌ای به پیش می‌رود. از پسوده‌ای به پسوده‌ای، سبک و سریع و آزاد، می‌پرد و می‌دود و می‌جهد، تا به واپسین بند و بخش سوره مـی‌رسد، و واژه و سایه‌روشن و موضوع و آهنگ در کنار آن می‌آرامد و استقرار می‌یابد) بدان گونه که دونده به خطّ پایانی مسابقه می‌رسد و در آنجا می‌آرامد و استقرار می‌یابد!
این سوره می‌آغازد با صحنۀ اسبانی که نفس زنان به پیش می‌تازند، آن اسبانی که با سمهای خود جرقه‌ها و شراره‌ها برمی‌افروزند. بامدادان یورش و ایلغار می‌برند. گرد و غبار بر می‌انگیزند. ناگهانی به میان دشمنان می‌روند و ایشان را غافلگیر می‌کنند و می‌گیرند. به صفهایشان ترس و هراس می‌اندازند و به گریز و فرارشان وادار می‌دارند!
به دنبال این صحنه، صحنۀ ناسپاسی و حقّ ناشناسی و کفران نعمت و انکار کردن و کفر ورزیدن و خودپسندی و بخل شدید نفس درمی‌رسد!
پس این صحنه هم صحنۀ زنده شدن و سر از گورها به در آوردن، و جمع‌آوری کفر و ایمان و نیّت خوب و بد موجود در سینه‌ها فرا می‌رسد.
در پایان این سوره، گرد و غبار برانگیختن و بخل و تنـگچشمی نمودن و زنده شدن و گردآوری کردن، همه به نهایت خود می‌رسد. به پیشگاه خدا می‌رسد و در آنجا باز می‌ایستد و استقرار می‌پذیرد:
(إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبِیرٌ )(١١)
در آن روز بدون شکّ، پروردگارشان (از احوال و اعمال ایشان) بسیار آگاه است (و پاداش و کیفرشان را می‌دهد؟).(عادیات /11 )
در آهنگ موسیقی خشونت و دمیدن و تاختن و درهم شکستنی است که با فضای پر سر و صدا و گرد و خاکی مناسبت دارد که گورهای زیر و رو شده آن را بر می‌انگیزند، و با سینه‌هائی که رازها و ایده‌ها و باورهای درون آنها گردآوری می‌گردد و پیش آورده می‌شود، ارتباط و پیوند دارد. همچنین با فضای انکار کردن و ناسپاسی نمودن و خودخواهی و خودپسندی و تنگچشمی شدید مناسبت دارد ... وقتی که خدا برای همۀ اینها چهارچوب مناسبی را خواسته است، این چهارچوب را نیز از فضای پر سر و صدا و گرد و خاک آلوده‌ای تهیّه دیده است، گرد و خاکی که اسبان تازنده در حرکت و دویدن خود برمی‌انگیزند، و فضا را از شیهه و صدای خود بر می‌کنند، و با سمهای خود جرقّه‌ها و شراره‌ها برمی‌افروزند، و بامدادان ناگهان یورش می‌برند و گرد و خاک می‌پراکنند، و به وسط دشمنان بدون انتظارشان می‌تازند و می‌رسند ... پس چهارچوب این سوره چهارچوبی ساخته از تصویر است، و تصویری ساخته از چهارچوب است.[1]
(وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا (١)فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًا (٢)فَالْمُغِیرَاتِ صُبْحًا (٣)فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا (٤)فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا (٥)إِنَّ الإنْسَانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ (٦)وَإِنَّهُ عَلَى ذَلِکَ لَشَهِیدٌ (٧)وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ) (٨)
سوگند به اسبان تازنده‌ای که (به سوی میدان جهاد) نفس زنان پیش می‌روند! آن اسبانی که (بر اثر برخورد چخماق سمهایشان به سنگهای سـر راه) جرقّه‌ها برمی‌افروزند. همان اسبانی که بامدادان (بر سپاهیان دشمن) یورش می‌برند. و در آن، گرد و غبار زیادی را برمی‌انگیزند. و بامدادان به میان جمع (دشمنان) می‌تازند. (به چنین اسبانی سوگند که) انسان نسبت به پروردگار خود بسـیار ناسپاس و حقّناشناس است. خود انسان نیز بر این معنی گواه است (و می‌داند ناسپاس و حقّناشناس است). و او علاقۀ شدیدی به دارائی و اموال دارد ... .
یزدان سبحان به اسبان پیکار سوگند یاد می‌کند، و حرکات آنها را یکی یکی توصیف می‌فرماید، از آن زمان که دویدن می‌آغازند و نفس زنان از شیهه‌ها و صداهای مشهور خود که در حال حرکت دارند همۀ اطراف را پر می‌سازند. صخره سنگها را با سمهای خود می‌زنند و شراره‌ها و جرقّه‌ها از آنها پدید می‌آورند. در بامدادان زود، ناگهان بر سر دشمنان می‌تازند. گرد و غبار برپا و برانگیخته می‌دارند، گرد و غبار پیکار بدون انتظار. اسبـان به میـان صفهای دشمـان ناگهانی وارد میشوند و آنان را دچار پریشانی و هرج و مرج می‌گردانند!
اینها گامهای پیکاری است که مخاطبان نخستین این قرآن بدانها آشنا بوده‌اند و مراحل گوناگون آن را دیده‌اند ... سوگند خوردن به اسبان در این چهارچوب، پیام نیرومندی دربر دارد راجع به دوست داشت حرکت و تلاشی که برای آن انجام می‌گیرد. این حرکت و تلاش وقتی صورت می‌پذیرد که انسان به ارزش و بهای آن در ترازوی یزدان سبحان پی برده باشد و بداند چه اندازه خدا بدین پیکار توجّه دارد و بدان اهمّیّت می‌دهد.
این گذشته از هماهنگی این صحنه با صحنه‌هائی است که بر آنها سوگند یاد می‌شود و بر آنها پیرو زده می‌شود، همان گونه که قبلاً گفتیم. چیزی که خداوند سبحان بر آن سوگند می‌خورد حقیقتی در نفس انسان است، زمانی که دل او از انگیزه‌های ایمان خالی باشد. این حقیقتی است که قرآن انسان را بدان توجّه می‌دهد تا ارادۀ او را برای مبارزه با آن مجهّز و آماده سازد. چرا که خدا ژرفای پیوندهای این حقیقت را در نفس انسان می‌داند، و آگاه از تأثیر فراوان این حقیقت در هستی او است:
(إِنَّ الإنْسَانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ (٦)وَإِنَّهُ عَلَى ذَلِکَ لَشَهِیدٌ (٧)وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ) (٨)
انسان نسبت به پروردگار خود بسیار ناسپاس و حقّناشناس است. خود انسان نیز بر این معنی گواه است او می‌داند ناسپاس و حقّناشناس است). و او علاقۀ شدیدی به دارائی و اموال دارد.
انسان نعمت پروردگار خود را انکار می‌کند، و فضل و لطف فراوان او را نادیده می گیرد. ناسپـاسی و حقّناشناسی و انکار انسان در نمادها و سیماهای پراکنده و گوناگونی پدیدار می‌آید و به صورت افعال و اقوال نمودار می‌گردد، و در جایگاه شاهدی که این حقیقت را بیان بدارد و بر آن گواهی بدهد جای می‌گیرد. انگار خودش بر ضدّ خودش بر این حقیقت گواهی می‌دهد. یا انگار او روز قیامت خودش بر ناسپاسی و حقّناشناسی و انکار و کفر خـود گواهی می‌دهد:
(وَإِنَّهُ عَلَى ذَلِکَ لَشَهِیدٌ) (٧)
خود انسان نیز بر ایـن معنی گواه است (و می‌داند ناسپاس و حقّناشناس است).
روزی حقّ و حقیقت را بر ضدّ خود بیان می‌دارد، آن‌گاه که اصلاً جای جدال و ستیز و حیله و نیرنگ نیست!
(وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ) (٨)
و او علاقۀ شدیدی به دارائی و اموال دارد.
او بسیار خود را دوست می‌دارد، بدین خاطر است که او خیر و خوبی را سخت دوست می‌دارد، ولی آن را در اموال و دارائی و سلطه و قدرت و بهرهمندی از کالاهای زندگی دنیوی، مجسّم می‌دارد و شکل می‌بخشد ...
این فطرت انسان است، و این سرشت انسان است، مادام که ایمان آمیزۀ دل انسان نشده باشد، تا جهان‌بینیها و ارزشها و معیارها و مقیاسها و همّت گماشتنهای او را تغییر دهد و دگرگون سازد، و ناسپاسی و حقّناشناسی و کفر و انکار او را به اعتراف و اقرار به فضل و لطف و شکر و سپاس خدا تبدیل گرداند. همچنین خودخواهی و تنـگچشمی او را به فداکاری و جان‌نثاری و رحمت و مهربانی تبدیل سازد. و ارزشهای حقیقی را بدو نشان دهد، ارزشـهائی که دستیابی بدانها سزاوار حرص و جوش و مسابقه و رنج کشیدن و تلاش ورزیدن است. این چنین ارزشهائی بالاتر و والاتر از مال و سلطه و بهرهمندی حیوانی از کالاهای زندگی دنیوی است ...
قطعاً انسان - بدون اینان - حقیر و کوچک است. خواستهایش حقیر و ناچیز است. چیزهای مورد توجّه او حقیر و بی‌ارزش است، هر اندازه هم آزها و طمعهایش بزرگ، و دید گـاه‌ها و انتظارهایش سترگ، و اهداف و مقاصدش بالا و والا باشد. زیرا او پیوسته در لجنزار زمین سرنگون می‌ماند، و همیشه در حدود و ثغور عمر مقیّد و گرفتار خواهد بود، و زندان هستی خود خواهد گردید ... او را آزاد نمی‌سازد، و وی را اوج نمی‌دهد، مگر تماس با جهانی که بزرگتر از زمین، و برتر از زندگی دنیوی، و سترگ‌تر از هستی انسان است ... جهانی است که توسّط خداوند ازلی ساخته شده است و از دست قدرت او به درآمده است، و به سوی خداوند ابدی بر می‌گردد، و در آن دنیا با آخرت برای همیشه پیوند پیدا می‌کند و برای همیشه می‌ماند ...
*
بدین سبب واپسین نگرش در این سوره فرا می‌رسد تا ناسپاسی و حقّناشناسی و کفر و انکار و خودخواهی و بخل را چاره‌سازی نماید و بزداید، و قید و بند و غل و زنجیر نفس را در هم شکند و آن را از آنها آزاد و رها گرداند. همراه آن، صحنۀ زنده شدن و رستاخیز و همایش همگان در پیشگاه یزدان را به صورتی نمایش می‌دهد که عشق و محبّت خیر و خوبی، یعنی اموال و دارائی را به فراموشی می‌سپارد، و انسان را از غفلت سرمستی و خود خواهی بیدار و هوشیار می‌گرداند:
(أَفَلا یَعْلَمُ إِذَا بُعْثِرَ مَا فِی الْقُبُورِ (٩)وَحُصِّلَ مَا فِی الصُّدُورِ )(١٠)
آیا این انسان (ناسپاس و دلباختۀ دارائی) نمی‌داند: هنگامی که آنچه در گورها است بیرون آورده می‌شود (و مردگان زنده می‌گردند). و هنگامی که آنچه در سینه‌ها (از کفر و ایمان و نیّت خوب و بد) است (از میان دفاتر اعمال) جمع‌آوری می‌گردد و به دست می‌آید ... . صحنۀ درشت و برانگیزنده‌ای است. زنده شدن و سر از گورها به درآوردن هـمۀ کسانی که در گورها آرمیده‌اند. بیان زنده شدن و سر از گورها به درآوردن با این واژۀ شگفـت و شگرف برانگیزنده است. فراچنگ آوردن اسرار و رازهائی است که در سینه‌ها نهان مانده است و انسان سخت بدانها بخل ورزیده است و آنها را از چشمان دیگران دور داشته است. فراچنگ آوردن با این واژۀ درشت و سخت ... فضا، سراسر آن، درشتی و سختی و غبارآلود است!
آیا انسان نمی‌داند چه می‌شود وقتی که این چنین بشود؟ ... آیا نمی‌گوید که چه چیز را می‌داند؟ آگاهی او از این، به تنهائی کافی است حس و شعور او را به تکان و لرزه درآورد. آن گاه انسان را رها می‌سازد تا به دنبال پاسخ بگردد، و در پـی هر مطلوب و مقـصودی بگردد، و به تصوّر در آورد آثار و عواقبی را که امکان دارد با این جنشبها و تکانهای سخت همراه باشد!
این جنشبها و تکانهای شوریده و برانگیخته پایان می‌یابد و آرام می‌گیرد، و هر چیزی می‌آرامد، و هر کاری به نهایت می‌رسد، و هر فرجامی و هر سرنوشتی خاتمه می‌پذیرد:
(إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبِیرٌ) (١١)
در آن روز بدون شکّ پروردگارشان (از احـوال و اعمال ایشان) بسیار آگاه است (و پاداش و کیفرشان را می‌دهد).
برگشت به سوی پروردگارشان است. پروردگارشان در «آن روز» کاملاً آگاه و مطّلع از احوال و اسرار ایشان است... خدا در هر وقتی و در هر حالی آگاه و مطّلع از آنان است. ولیکن این آگاهی و اطّلاع «در آن روز» آثار و پیامدهائی دارد که ایشان را در این جایگاه متوجّه آنها می‌گرداند ... این آگاهی و اطّلاعی است که به دنبال آن، فرجام و عاقبتی است. این آگاهی و اطّلاعی است که در پی آن، حساب و کتاب و مـزا و سزا است. این معنی ضمنی، در این مقام جلوه‌گر و پدیدار می‌آید.
*
این سوره، روال و منوال یگانه‌ای دارد. تازان و شتابان و زبانه‌کشان و غرش کنان و پرهیجان است ... تا بدین آرام و قرار می‌رسد و می‌انجامد ... برابر شیوۀ قرآن، معنی و لفظ و آهنگ می‌آرامد.
*
سورۀ قارعه مکّی و 11 آیه است
بسم الله الرّحمن الرّحیم
(الْقَارِعَةُ (١)مَا الْقَارِعَةُ (٢)وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْقَارِعَةُ (٣)یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ (٤)وَتَکُونُ الْجِبَالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ (٥)فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ (٦)فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ (٧)وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ (٨)فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ (٩)وَمَا أَدْرَاکَ مَا هِیَهْ (١٠)نَارٌ حَامِیَةٌ )(١١)
قارعه: قیامت است، بسان طامّه، صاخّه، حاقّه، و غاشیه ... قارعه که به معنی کوبنده است، کوبیدن و نواختن را پیام می‌دهد. قیامت با هول و هراس خود دلها را می‌کوبد.
سراسر این سوره در باره این کوبنده و حقیقت آن و چیزهائی است که در آن روی می‌دهد و بدان منتهی می شود ... این سوره صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت را نشان می‌دهد.
صحنه‌ای که در اینجا نشان داده می‌شود صحنۀ هول و هراسی است که آثار آن مردمان و کوه‌ها را در بر می‌گیرد. مردمان در سایه‌روشن آن کوچک و ناچیز می‌نمایند هر چند که فراوانند. چه آنان:
(کَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ) (٤)
همچو پروانگان پراکنده ( در اینجا و آنجا حیران و سرگردان) می‌گردند.
آنان انگار به پرواز در می‌آیند و پنهان می‌گردند بسان حیران و ویلان پروانگانی که در خطر مرگ بیفتند و ندانند چه کاری برای خود بکنند و کدام راه را در پیش بگیرند، و بدون هدف بدین سو و آن سو بدوند و بروند! کوه‌هائی که ثابت و استوار بودند و به ژرفاهای زمین فرورفته بودند، هم اینک بسان پشم حلّاجی شده درآمده‌اند و بادها آنها را پرت می‌کنند، و نسیمها آنها را بازیچۀ دست خود می‌سازند ! قیامت را قارعه، یعنی کوبنده نامیدن بخشی از هماهنگی به تصویر کشیدن است. سایه‌روشنی که واژۀ قارعه می‌اندازد، و طنین و آوائی که همۀ حروف این واژه در آن شرکت دارد، هماهنگ با آثار قارعۀ قیامت در مردمان و همچنین در کوه‌ها است. قارعه به دل و ذهن، پیام خود را می‌دهد تا زمینه را آماده سازد برای حساب و کتاب و سزا و جزائی که صحنه بدانها منتهی می‌گردد!
*
(الْقَارِعَةُ (١)مَا الْقَارِعَةُ (٢)وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْقَارِعَةُ) (٣)
بلای بزرگ! بلای بزرگ چیست و چگونه است؟! تو چه می‌دانی بلای بزرگ چیست و چگونه است؟!.
یزدان سبحان این سوره را با تک‌واژه‌ای می‌آغازد که انگار گلولۀ آتشینی است:
(الْقَارِعَةُ ) بلای‌بزرگ!.
بدون هیچ گونه خبری و هیچ گونه صفتی ... تا بدین وسیله این تک‌واژه، با سایه‌روشن و با آوای خیر پیام طنین‌انداز و هراسناک خویش را برساند.
سپس با پرش خوفناکی بر آن پیرو می‌زند:
(مَا الْقَارِعَةُ) (٢)
بلای بزرگ چیست و چگونه است؟!.
قارعه چیز خوفناک پیچیده‌ای است که ترس و هراس برمی‌انگیزد و مایۀ پرسش می‌گردد.
آن گاه پرسشی به میان می‌کشد که بیانگر مجهول و ناشناخته ماندن است:
(وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْقَارِعَةُ) (٣)
تو چه می‌دانی بلای بزرگ چیست و چگونه است؟!. قارعه بزرگتر از آن است که درک و فهم انسان بدان برسد و آن را احاطه کند، و اصلاً بتوان تصوّرش کرد! آن گاه پاسخ داده می‌شود، امّا پاسخ از چیزهائی سخن میگوید که در آن روی می‌دهند، نه این که ماهیّت قارعه را برملا دارد و روشن گرداند. چه ماهیّت قارعه -همان گونه که قبلاً گفتیم - فراتر از درک و فهم و تصـوّر انسان است:
(یَوْمَ یَکُونُ النَّاسُ کَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ (٤)وَتَکُونُ الْجِبَالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ) (٥)
روزی است که مردمان، همـچو پروانگان پراکنده (در اینـجا و آنجا حیران و سرگردان) مـی‌کردند. و کوه‌ها همسان چشم رنگارنگ حلّاجی شده میشوند.
این صحنۀ نخستین قارعه، یعنی قیامت است. صحنه‌ای است که دلها از هراس آن بسان پرتوها بال و پر می‌کشند و از میان می‌روند. بندبند بدن از آن سخت به لرزه می‌افتد. شنونده احساس می‌کند انگار هر چیزی که در دنیا بدان متوسّل و متّکی می‌شده است در پیرامون او گرد و غباری گردیده است و در هوا پراکنده شده است! آن گاه از خاتمۀ مردمان و فرجام جملگی ایشان سخن می‌رود:
(فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ (٦)فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ (٧)وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ (٨)فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ (٩)وَمَا أَدْرَاکَ مَا هِیَهْ (١٠)نَارٌ حَامِیَةٌ9 (١١)
کسی که ترازوی (حسنات و نیکیهای) او سنگین باشد، او در زندگی رضایت‌بخشی بسر می‌برد. و امّا کسی که ترازوی (حسنات و نیکیهای) او سبک شود، مادر (مهربان) او، پرتگاه (ژرف دوزخ) است (و برای در آغوش کشیدن او، دهان خود را به سویش باز کرده است). تو چه می‌دانی، پرتگاه دوزخ چیست و چگونه است؟! آتش بزرگ بسیار گرم و سوزانی است.
سنگین شدن ترازو یا سنجیده‌ها، و سبک گردیدن ترازو یا سنجیده‌ها، به ما تفهیم می‌کند که در پیشگاه خدا چیزهائی ارزش دارند، و چیزهائی بی‌ارزش بشمار می‌آیند. این مفهوم تعبیر قرآنی به طور کلّی است، و مراد خداوند از کلمات خودش می‌باشد - خدا داناتر است و بهتر می‌داند - ورود به جدال و ستیز عقلی و لفظی برانگیخته پیرامون این تعبیرات، بـی‌مهری در برداشت قرآنی است، و یاوه سرائی و هرزه‌درائی در حقّ قرآن و اسلام است که از عدم توجّه حقیقی و عدم اهتمام راستین به قرآن و اسلام سرچشمه می‌گیرد.
(فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ) (٦)
کسـی کـه ترازوی (حسنات و نیکیهای) او سنگین باشد ... .
سنگین باشد برابر ارزیابی و معیار خدا ...
(فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَاضِیَةٍ )(٧)
او در زندگی رضایت‌بخشی بسر می‌برد.
مختصر و کوتاه آن را میگوید و شرح و بسط نمی‌دهد. سخن مختصر و کوتاهی که سایه روشنهای رضا و خشنودی را به حس و شعور می‌افکند. رضا و خشنودی هم خوشایندترین نعمتها و لذّت بخش‌ترین آنها است.
(وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ )(٨)
و امّا کسی که ترازوی (حسنات و نیکیهای) او سبک شود ... .
ترازوی او برابر ارزیابی و معیار خدا سبک شود.
(فَأُمُّهُ هَاوِیَةٌ) (٩)
مادر (مهربان) او، پرتگاه (ژرف دوزخ) است (و برای در آغوش کشیدن او، دهان خود را به سویش باز کرده است).
مادر، برگشتگاه کودک، و پناهگـاه او است. برگشتگاه آن چنان کسانی و پناهگاه ایشان در آن روز پرتگاه ژرف دوزخ است) در این تعبـیر، زیبائی و لطافت آشکار و پدیداری، و هماهنگی و همآوائی ویژه‌ای است. در این تعبیر، همچنین پیچیدگی است. این پیچیدگی زمینه را برای روشنگری بعد از خود آماده می‌کند، و این زمینه‌سازی و روشنگری، برژرفای تأثیر هدف می‌افزاید:
(وَمَا أَدْرَاکَ مَا هِیَهْ) (١٠)
تو چه می‌دانی، پرتگاه دوزخ چیست و چگونه است؟!.
پرسش برای افزایش ابهام، و به هول و هراس افکندن بیشتر است. این شیوه در قرآن مشهور و مشهود است. همچون پرسشی کار را از حدود و ثغور تصوّر انسان، و از دائرۀ درک و فهم او، بالاترو فراتر می‌برد! بعد از آن، پاسخ درمی‌رسد. انگار این پاسخ، طنین فریاد واپسین است:
(نَارٌ حَامِیَةٌ )(١١)
آتش بزرگ بسیار گرم و سوزانی است.
این آتش، مادر کسی است که ترازوی حسنات و نیکیهای او سبک می‌گردد ! مادر او است، مادری که همچون کسی به سوی او برمیگردد و در دامن او پناه می‌گیرد! در آغوش مادر، امن و امان و آرامش و آسایش است. امّا این چنین کسی در آغوش این چنین مادری چه چیز می‌یابد؟ ... آنچه در آغوش این چنین مادری می‌یابد پرتگاه است. آتش سوزان است!! این، ناگهانی رویاروی شدن با سخنی است که حقیقت تلخ و سختی را به تصویر می‌کشد!
*
سورۀ تکاثر مکّی و ٨ آیه است
بسم الله الرّحمن الرّحیم
(أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ (١)حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ (٢)کَلا سَوْفَ تَعْلَمُونَ (٣)ثُمَّ کَلا سَوْفَ تَعْلَمُونَ (٤)کَلا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ (٥)لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ (٦)ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ (٧)ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ )(٨)
این سوره دارای آهنگ بزرگ و سخت هراس‌انگیزی است. انگار این سوره فریاد بیم‌دهنده‌ای است که در جایگاه بلندی ایستاده است. صدای خود را مـی‌کشد. طنین صدایش را در اطراف می‌پیچاند. خفتگان غافل و خمارآلود و سر در فسق و فجور نهاده را فریاد می‌دارد. آن خفتگانی که چشمانشان بسته است و فهم و شعورشان جادو شده است. او فریادش را بلندتر و بلندتر می‌گرداند و دورتر و دورتر می‌رساند تا آنجا که می تواند:
(أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ (١)حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ) (٢)
مسابقۀ افزون‌طلبی و نازش (به مال و منال و خدم و حشم و ثـروت و قدرت) شما را به خـود مشغول و سرگرم می‌دارد، تـا بدانگاه که (می‌میرید و) بـه گورستانها می‌روید (و کار از کار میگذرد).
ای از خود بیخبران سرمست! ای بیهوده کاران فزونی طلب اموال و اولاد و کالاهای زندگی! شما می‌میرید و از جهان می‌روید. ای فـریب خوردگان آن چیزهائی که دارید و شما را از آن چیزهائی که خواهد آمد بیخبر و غافل کرده است! ای برجای گذارندگان چیزهائی که در افزایش آنها با یکـدیگر به مسابقه می‌نشینید و بر یکدیگر می‌نازید. شما دارید به گودال تنگی می‌افتید که در آن فزون طلبی و نازش و بالش وجود ندارد . . . بیدار گردید و بنگرید . . . قطعاً:
(أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ (١)حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ) (٢)
مسابقۀ افزون‌طلبی و نازش (به مال و منال و خدم و حشم و ثروت و قـدرت) شما را به خود مشغول و سرگرم می‌دارد، تا بدان گاه که (می‌میرید و) به گورستانها می‌روید (و کار از کار میگذرد).
آن گاه با پتک هول و هراسـی می‌کوبد که در آنجا منتظرشان است و بعد از رفتن به گورستانها گریبانگیرشان می‌گردد. این کوبیدن دلها با آهنگ ژرف متینی درمی‌رسد:
(کَلا سَوْفَ تَعْلَمُونَ) (٣)
هان بس کنید! (بعد از مرگ خواهید دانست (که چه خاکی بر سر خود ریخته‌اید).
این آهنگ را با واژگـانش و با طنیـن هراسـناک مـتین خودش تکرار می‌فرماید:
(ثُمَّ کَلا سَوْفَ تَعْلَمُونَ )(٤)
هان بس کنید! (بعد از مرگ) خواهید دانست (که چه خاکی بر سر خود ریخته‌اید).
آن‌گاه ژرفی و هراس تأکید را می‌افزاید، و به کار سختی اشاره می‌کند که در انتظار او است، کاری که آنان حقیقت هراسناک آن را در دوران سرمستی و افزون طلبی درک و فهم نمی‌کنند:
(کَلا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ )(٥)
هان بس کنید! اگر آگاهی قطعی و یقینی داشته باشید (و از فرجام کار خود کاملاً باخبر باشید، از این مسابقۀ افزون طلبی و مباهات به قدرت و ثروت دست می‌کشید و کرد ملاهی نمی‌گردید و به کار آخرت می‌پردازید). بعد از آن از این حــقیقت پیچیدۀ هراس‌انگـیـز پرده برمی‌دارد:
(لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ )(٦)
شما قطعاً دوزخ را خواهید دید.
سپس این حقیقت را تأکید می‌کند، و تأثیر هراسناک آن را در دلها مؤکّد می‌دارد:
(ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ) (٧)
باز هم (می‌گویم:) شما آشکارا و عـیان، خود دوزخ را خواهید دید.
آن گاه واپسین آهنگ درمی‌رسد، آهنگی که سرمست را رها می‌کند تا به هوش آید و آگاه شود، و به ترک سر در فسق و فجور نهاده میگوید تا به خود آید و متوجّه گردد، و بهره‌مند از دارائی و نعمت را ول می‌کند تا از چیزی که در دست دارد و از نعمتی که برخوردار است بلرزد و بترسد:
(ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ )(٨)
سپس در آن روز از ناز و نعمت باز خواست خواهید شد.
از شما باز خواست می‌گردد دارائی و نعمت را از کجا به دست آورده‌اید؟ و در چه راهی مصرف کرده‌اید؟ و برای چه چیز خرج نموده‌اید؟ آیا دارائی و نعمت را از راه فرمانبرداری و اطاعت به دست آورده‌اید و در راه فرمانبرداری و اطاعت خرج و هزینه کرده‌اید؟ یا دارائی و نعمت را از راه گناه و معصیت به دست آورده‌اید و در راه گناه و مـعصیت مصرف نموده‌اید؟ آیا دارائی و نعمت را از راه حلال فراچنگ آورده‌اید و در راه حلال خرج کرده‌اید؟ آیا شکر نعمت را به جای آورده‌اید و سپاس خداوندی را گفته‌اید؟ آیا حقّ و حقوق آن را پرداخته‌اید؟ آیا با دارائی و نعمتی که داشته‌اید در راه خیر و خوبی شرکت کرده‌اید؟ آیا در دارائی و نعمت، دیگران را بر خود ترجیم داده‌اید؟
(لَتُسْأَلُنَّ )
قطعاً بازخواست خواهید شد، و از شـما پرس و جو خواهد شد.
از شما بازخواست می گردد در بارۀ چیزی که در راه به دست آوردن آن به مسابقه می‌پردازید و افزون طلبی می‌کنید و بر یکدیگر می‌نازید و می‌بالید ... این بار سنگینی است که در هنگامۀ سرمستی و بیخبری و سرگرمی خود آن را سبک می‌یابید و میبینید. ولی در فراسوی آن همان چیزی است که هست. در پشت سر آن غم و اندوه سنگین و بزرگی است!
*
این سوره‌ای است که خودش در باره خودش سخن میگوید. این سوره با معنی و آهنگ خود به حسّ و شعور می‌اندازد آنچه باید بیندازد. آن گاه به ترک دل میگوید که بار سنگین خود را بردارد و به درد و غم آخرت بپردازد. آخرت را پیش چشـم دارد، و از چیزهای ناچیز و بی‌ارزش زندگی دنیا دست بردارد، و به چیزهای کوچک دنیا چندان توجّه نکند و اهمّیّت ندهد، چیزهای کوچک و ناچیزی که افراد بیکاره و بی‌هدف بدانها دل می‌بندند و توجّه می‌کنند و اهمّیّت می‌دهند. این سوره زندگی دنیا را بسان برقی و آذرخشی به تصویر می‌کشد که در خط طولانی کرانۀ آسمان پرتوانداز می‌شود و می‌درخـشد و آن گاه ناپدید می‌گردد.. .
(أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ (١)حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ)(٢)
مسابقۀ افزون‌طلبی و نازش (به مال و منال و خدم و حشم و ثروت و قدرت) شما را به خود مشغول و سرگرم می‌دارد.
برق و آذرخش زندگی دنیا می‌درخشد و به پایان می‌آید پس از آن که پهنۀ کوچک دنیا را طی می‌کند ... آن‌گاه زمان طول می‌کشد، و بارهای سنگین پیاپی می‌شود. خود شیوۀ تعبیر، این پیام را دربر می‌گیرد و آن را پیام می‌دارد. بدین وسیله حقیقت با شیوۀ تعبیر شگفـت قرآنی هماهنگ و همآوا می‌شود ...
انسان همین که این سورۀ بزرگوار و سخت هراس‌انگیز را می‌خواند، و آهنگها و آواهای بلند آن را می‌شنود، آهنگها و آواهائی که در سرآغاز این سوره به سوی فضا اوج مـی‌گیرند، و در پایان این سوره، سنگین می‌گردند و به سوی قرارگاه ژرفی سر در نشیب می‌نهند و می‌آرامند، احساس می‌کند بار سنگینی بر دوش دارد، بار سنگینی از پیامدهای این زندگی‌ای که بسان برق و آذرش آسمان زود میگذرد و او یک آن در پرتو آن بر روی زمین زیست می‌کند، و بعد از آن، بار خود را برمی‌دارد و بر دوش می‌کشد و سنگین بار راه را طی می‌کند و رهسپار قیامت می‌گردد!
آن گاه انسان در برابر کارهای کوچک و بزرگ از خود حساب می‌کشد و به خود میگوید: چه بکند و چه نکند!
*