تفسیر سـورۀ فلـق مکی و 5 آیه است

سـورۀ  فلـق  مکی  و  5  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ (١)مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ (٢)وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ (٣)وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِی الْعُقَدِ (٤)وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ) (٥)

این سوره و سوره ای که بعد از  آن  قرار  دارد، رهنمود و  رهنمونی از سوی یزدان  سبحان  نخست  برای  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم و بعد از  او  برای  همگی  مؤمنان  است.  رهنمود  و رهنمون  به  این  که  به  کنف  حمایت  او ، و به  پناهگاه او ، پناه  ببرند  از هر  چیز  خوفناکی ، چه  پنهان  باشد  و چه  آشکار ، و چه  ناشناخته  باشد  و چه شناخته، و چه  کم باشد  و چه زیاد ، و چه  جزئی  باشد  و چه کلّی... انگار  یزدان  سبحان  محلّ حفاظت و حمایت خود  را  برایشان  باز می گرداند، و پناه  پناهگاه  خود  را  برای  ایشان  فراخ  می نماید ، و بدیشان  با مودّت  و محبّت  و عطوفت  و مهربانی  می فرماید : بیائید اینجا . بیائید  به  محلّ حفاظت  و حمایت. بیائید  به محلّ امن و امان خودتان ، محلّی که  در آن  ایمن  می گردید  و آرامش  می یابید. بیائید  چه من  بهتر  می دانم که شما ضعیف  هستید ، و شما  دشمنانی  دارید ، و پیرامون  شما  ترسها  و هراسها  است.  در حالی که اینجا ، بلی  اینجا  امن و امان  و آرامش  و اطمینان  و سلامت  است...

بدین  خاطر،  هر دو  سوره  با  این  رهنمود  و  رهنمون  می‌آغازد: 

(قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ) (١)

بگو:  پناه  می‌برم  به  خداوندگار  سپیده‌دم‌. 

(قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ) (١)

بگو:  پناه‌می‌برم  به  پروردگار مردمان‌. 

در  بارۀ  داستان  نزول  این  سوره‌،  و  داستان  شهرت  و  بر  سر  زبان‌ها  بودن  آن‌،  چندین  روایت  نقل ‌گردیده  است ‌که  همۀ  آنها  با  این  سایه‌ روشن‌،  سازگار  و  همساز  است‌.  سایه‌ روشنی ‌که  آن  را  خوشایند  و  دلپسند  یافته‌ایم‌،  و  از  آثار  روایت  شده  هم  برمی‌آید که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌هم  کاملاً  این  سایه ‌روشن  را  خوشایند  و  دلپسند  یافته  است  و  ژرف  بدان  نگریسته  است  و  زیبا  و  دلربایش  دیده  است‌: 

از عقبه  پسر عامر  رضی الله عنه  روایت  شده  است ‌که ‌گفته  است‌: 

پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌فرمود:

(ألم تر آیات أنزلت هذه اللیلة لم یر مثلهن قط ? قل:أعوذ برب الفلق وقل:أعوذ برب الناس ) .[1]

«‌آیا  ندیده‌ای  امشب  آیه‌هائی  نازل  گردیده  است  که  همگون  آنها  هرگز  دیده  نشده  است‌؟  بگو‌:  پناه  می برم  به  خداوند‌گار  سپیده‌دم  .  .  .  و  بگو:  پناه  میبرم  به  پروردگار  مردمان‌...) 

از  جابر  رضی الله عنه  روایت  است ‌که‌ گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  من  فـرمود: 

(اقرأ یا جابر ).

ای  جابر  بخوان‌. 

گفتم‌:  چه  چیز  را  بخوانم  پدر  و  مادرم  فدایت  باد؟  فرمود: 

(اقرأ:قل أعوذ برب الفلق . وقل أعوذ برب الناس).[2]

بخوان‌:  بگو:  پناه  می‌برم  به  پروردگار  سپیده‌دم  .  .  .  و  بگو:  پناه  می‌برم  بـه  پروردگار  مردمان  ...   

از  ذر  پسر  حبیش  روایت  شده  است ‌که ‌گفته  است‌:  از  ابیّ  بن ‌کعب  رضی الله عنه  در  بارۀ  مُعَوّذتَین  پرسیدم  و گفتم‌:  ای  ابومنذر  دوستت  ابن  مسعود  چنین  و  چنان  می‌گوید  - ‌ابن  مسود  معوّذتین  را  در  قرآن  خود  نمی‌نوشت‌.  بعدها  نظریّۀ  جماعت  مردمان  را  پذیرفت  و  آن  دو  را  در  قرآن  خود  ثبت  و  ضبط‌ کرد  -‌ ذر  پسر  حبیش‌ گفت‌:  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  بارۀ  آنها  پرسیدم‌.  فرمود: 

(قیل لی:قل . فقلت ).

«‌به  من‌ گفته  شد:  بگو.  من  هم ‌گفتم‌«‌. 

ما  هم  همان  چیزی  را  می گوئیم  که  پیغمبر   خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده  است‌.[3] 

همۀ  این  آثار  اشاره  بدان  سایه ‌روشنهای  مهربانانۀ  دوست  داشتنی  دارند  .  .  . 

* 

اینجا  در  این  سوره  یزدان  سبحان  خود  را  با  صفتی  یاد  می‌کند که  با  آن  می‌توان  از  شرّ  آنچه  در  این  سوره  ذکر  شده  است  پناه  گرفت‌:

(قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ) (١)

بگو:  پناه  می‌برم  به  پروردگار  سپیده‌دم‌.

یکی  از  معانی  «‌فلق‌«  صبح  است‌.  معنی  دیگری  از  معانی  آن  آفرینش  کلّ ‌کائنات  است‌.  اشاره  به  هر آن  چیزی  است‌ که  وجود  و  حیات  آن  می‌شکافت  و  پدیدار  می‌آید.  همان ‌گونه ‌که  در  سورۀ  انعام  فرموده  است‌: 

(إن الله فالق الحب والنوى یخرج الحی من المیت ومخرج المیت من الحی).

خدا  است  که  دانه  و  هسته  را  می‌شکافد  (‌و  گیاه  و  درخت  از  آنها  می‌رویاند.  همو  است  که‌)  زنـده  را  از  مرده‌،  و  مرده  را  از  زنده  بیرون  می‌آورد  (‌از  قبیل  آفریدن  انسان  از  خاک‌،  و  تولید  شیر  از  حیوان‌)‌. (انعام/95)

همچنین  فرموده  است‌:

(فالق الإصباح وجعل اللیل سکنا والشمس والقمر حسبانا).

او  است  که  صبح  (‌سیمین  را  از  شب  قیرین‌)  پـدیدار  ساخته  است  (‌تا  زندگان  برای  کسب  معاش  به  تلاش  ایستند)  و  شب  را  مایۀ  آرامش  (‌و  آسایش  جسم  و  جان‌،‌)  و  خورشید  و  ماه  را  وسیلۀ  حساب  (‌مردمان  در  امور  ما  هم  همان  چیزی  را  می‌گوئیم ‌که  پیغمبر خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  روزمرۀ  عبادی  و  تجاری  خود)  کرده  است‌.  (‌انعام/96) 

چه  مراد  از  (‌فلق‌)  صبح  باشد،  و  انسان  پناه  به  پروردگار  صبحی  ببرد که  در  پرتو  نور  و  روشنائی  از  شرّ  و  بلای  هر چیز  پیچیدۀ  پنهان  ایمن  می‌سازد،  و  چه  هدف  آفرینش  هستی  باشد،  و  انسان  پناه  به  پروردگار  آفرینش  هستی  ببرد  از شرّ  و  بلای  آفریدگان  او،  معنی  همآوا  و همنوا  با  چیزی  است‌ که  بعد  از  آن  می‌آید: 

(مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ) (٢)

از  شرّ  هر آنچه  خداوند  آفریده  است‌.

یعنی  از  شرّ  آفریدگانش  چه‌ کلّی  و  چه  جزئی‌.  آفریدگان  یزدان  شرّها  و  بلاهائی  د‌ارند  در  حالتهائی ‌که  یکـی  با  دیگری  تماس  و  پیوند  پیدا  می‌کند.  همچنین  خوبیها  و  نیکیهائی  دارند  در  حالتهای  دیگری‌ که  یدا  می‌کنند.  پناه  بردن  به  خدا  در  اینجا  از  شرّها  و  بلاهای  آنها  است  تا  خوبیها  و  نیکیهای  آنها  بماند  و  بس.  خداوندی‌ که  آنها  را  آفریده  است  می‌تواند  آنها  را  به  راهی  رهنمود  و  رهنمون ‌کند،  و  حالتهای  آنها  را  به ‌گونه‌ای  دگرگون  گرداند  و  در  مسیری  بچرخاند که  خوبیها  و  نیکیهای  آنها  پدیدار  و  نمودار  آید  نه  شرّها  و  بلاهای  آنها. 

وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ (٣)

و  از  شرّ  شب  بدان  گاه  که  کاملاً  فرامی‌رسد  (‌و  جهان  را  به  زیر  تاریکی  خود  می‌گیرد)‌.

«‌غاسق‌«  در  لغت  به  معنی  جهنده  و  دمنده  است‌.  ‌«‌وقب‌«  هم  به  معنی ‌گودی  و گودالی  در کوه  است‌ که  آب  از  آنجا  پائین  می‌آید.  در  اینجا  بیشتر  به  معنی  شب  و  آنچه  در  آن  است  می‏‎باشد.  شبی ‌که  فرامی‌رسد  و  جهان  را  زیر  بال  و  پر  خود  می‏‎گیرد.  شب  بدین  هنگام  خود  به  خود  هراسناک  و  ترس‌آور  است‌. گذشته  از  این‌،  شب  به  دل  و  درون  انسان  می‌اندازد که  چه  بسا  چیز  پنهانی  در رسد  و  حادثۀ  ناگهانی  درگیرد،  از  هر  قسم  و  از  هر  نوعی‌ که  به  تصوّر  درنمی‌آید.  از  قبیل‌:  جانور  درّنده‌ای  که  می‌تازد.  دزد  بیشرم  و  رسوائی‌ که  بی‌باکانه  خو‌د  را  به  خانه‌ها  می‌اندازد،  دشمن  حیله‌گری ‌که  دستیابی  و  دسترسی  پیدا  می‌کند.  حشرۀ  نیش‌زننده  و  زهرآگینی‌ که  مـی‌خزد  و  می‌آید.  وسوسه‌ها  و  غمها  و  اندوه‌ها  و  ناراحتیهائی‌ که  در  شب  سرمی‌رسند  یا  به  دلها  و  درونها  می‌خزند،  و  ذهن  و  شعور  و  عقل  و  هوش  را  می‏‎برند. 

شیطانی‌ که  تاریکی  بدو کمک  می‌کند که  به  تلاش  ایستد  و  وسوسه‌ها  به  دل  اندازد.  از شهوت  و  هوا  و  هو‌سی‌ که  در  تنهائی  و  در  تاریکی  بیدار  و  برانگیخته  بگردد.  از  هر چیز  پیدا  و  ناپیدائی‌ که  می‌جنبد  و  حرکت  می‌کند  و  یورش  می‌آورد  .  .  .  در  شب  بدان ‌گاه‌ که  فرامی‌رسد  و  جهان  را  فرامـی‌گیرد  و  تاریک  تاریک  می‏‎گردد.

(وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِی الْعُقَدِ) (٤)

و از شرّ  کسانی ‌که  در گره‌ها می‌دمند  (‌و با  نیرنگ‌سازی  و  حقّه‌بازی  خود،  اراده‌ها،  ایمانها،  عقیده‌ها،  محبّتها،  و  پیوندها  را  سست  می‌نمایند  و  فساد  و تباهی  می‌کنند)‌. 

«‌نفّاثات‌«:  دمندگان  در گره ها  .  .  .  مراد  زنان  جادوگری  است ‌که  با  نیرنگبازی‌،  حواس  و  اعصاب  را گول  می‌زنند،  و  به  دلها  و  درونها  وسوسه‌ها  می‌اندازند‌،  و  ذهن  و  شعو‌ر  را  تحت  تأثیر  قرار  می‌دهند.  آنان  چیزهائی  همچون  رشته  یا  عمامه  را  چند  بار گره  می‌زنند  و  بدانها  فوت  می‌کنند  و  می‌دمند،  همان‌ گونه‌ که  در  آداب  و  رسوم  جادوگری  و  وسوسه‌انگیزی‌،  مرسوم  و  معمول  است‌. 

جادو  سرشت  اشیاء  را  تغییر  نمی‌دهد،  و  حقیقت  تازه‌ای  را  د‌ر  چیزها  به  وجود  نمی‌آورد.  ولی  جادو  به  حواسّ  و  ذهن  و  شعور  انسان  - ‌آن ‌گو‌نه‌ که  جادوگر  می‌خواهد  -  چیزهائی  را  تلقین  می‌کند  و  به  خیال  او  می‌اندازد.  جادو  این‌ گونه  است‌،  همچنان  که  قرآن  مجید  در  داستان  موسی  علیه السّلام  آن  را  به  تصویر  می‌زند  و  در  سورۀ  طه  می‌فرماید:

(قالوا:یا موسى إما أن تلقی وإما أن نکون أول من ألقى . قال:بل ألقوا . فإذا حبالهم وعصیهم یخیل إلیه من سحرهم أنها تسعى . فأوجس فی نفسه خیفة موسى . قلنا:لا تخف إنک أنت الأعلى . وألق ما فی یمینک تلقف ما صنعوا إن ما صنعوا کید ساحر ولا یفلح الساحر حیث أتى . . .).

 (‌جادوگران  باد  به  غبغب  انداخته‌)  گفتند:  ای  موسی‌!  آیا  تو  اوّل  (‌هنرنمائی  خود  را  می‌کنی  و  عصای  خود  را)  می‌اندازی‌،  یا  ما  اوّل  (‌دست  به  کار  شویـم  و  اسباب  و  ادوات  جادوی  خویش  را)  بیندازیم  (‌و  کار  تو  را  یکسره  سازیم‌؟  موسی‌)  گفت‌:  شما  اوّل  (‌شروع  کـنید  و  آنچه  دارید  جلو)  بیندازید.  (‌آنان  طنابها  و  عصاهای  خود  را  انداختند.  موسی‌)  چنان  به  نظرش  رسید  که  بر  اثر  جادوی  ایشان‌،  به  ناگاه  طنابها  و  عصاهای  آنان  (‌مار  شده‌اند  و  می‌خزند  و)  تند  راه  مـی‌روند.  در  این  هنگام  موسی  در  درون  خود،  احساس  اندکی  هراس  کرد.  گفتیم‌:  مترس‌!  حتماً  تو  برتری  (‌و  بر  آنـان  چیره  می‌شوی  و  کارهای  باطلشان  را  شکست  خواهی  داد)‌.  و  چیزی  را  که  در  دست  راست  داری  بیفکن  تا  همۀ  ساخته‌های  (‌مزوّرانه  و  شعبده‌بازیهای  مکّارانۀ‌)  ایشان  را  به  سرعت  ببلعد.  چرا  که  کـارهائی  را  که  کرده‌اند،  نیرنگ  جادوگر  است‌،  و  جادوگر  هر کجا  برود  پیروز  نمی‌شود  ...  . (طه/65-69)

بدین  منوال  و  بر  این  روال  مشاهده  مـی‌گردد که  ریسمانها  و  عصاهایشان  عملاً  و  واقعاً  مار  نگشته  است‌. 

بلکه  به  خیال  مردمان  - و  موسی ‌که  با  ایشان  همراه  بوده 

است  -  چنین  رسیده  است‌ که  ریسمانها  و  عصاها 

می‌جنبند  و  به  حرکت  درمی‌آیند،  بدان  اندازه  و  آن‌ گونه 

که  به  دل  و  درون  موسی  ترس  و  هراس  انداخت‌.  سپس 

خدا  او  را  از  ترس  و  هراس  نجات  می‌دهد  و  آرام  می‌گیرد  و  ثابت ‌قدم  می‌گردد.  وقتی  هم  عصای  موسی  عملاً  و  واقعاً  به  مار  تبدیل  می‌گردد  و  ریسمانها  و  عصاهای  ایشان  را  می‌بلعد  و  قورت  می‌دهد،  ریسمانها  و  عصاهائی  که  جادو  شده‌اند  و  به  ظاهر  مار گردیده‌اند.  سرشت  جادو  این‌ گونه  است  و  ما  باید  در  این  حدّ  و  مرز  آن  را  بپذیریم  و  تسلیم  آن  بشویم  و  بس.  جادو  با  این  چنین  سرشتی  در  مردمان  تأثیر  می‌گذارد،  و  در  آنان  احساسها  و  خیالهائی  پدید  می‌آورد که  جادوگر  پیام  می‌دهد  و  آن  را  برمی‌انگیزد  .  .  .  احساسها  و خیالهائی  که  مردمان  را  به  ترس  و  هراس  می‌اندازد،  و ایشان  را  به  راهی  می‌دارد  و  می‌برد که  جادوگر  آن  را  می‌خواهد.  بدین  اندازه  اکتفاء  مـی‌کنیم  و  بیش  از  این  در  بارۀ  سرشت  جادو  و  در گره‌ها  دمیدن  سخن  نمی‌گوئیم  .  .  .  این  هـم  شرّ  و  بلا  است  و  باید  از  آن  خود  را  در  پناه  خدا  انداخت  و  بدو  پناه  جست‌،  و  در کنف  حمایت  و  حفاظت  او  جای‌ گرفت  و  آرمید. 

روایتهائی  نقل ‌گردیده  است  -‌ برخی  صحیح  و لیکن  غیرمتواترند  - ‌مبنی  بر  این ‌که  لبید  پسر  اعصم  یهودی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌را  در مدینه  جـادو کرد  .  .  .گویا  چند  روزی‌،  و گویا  چند  ماهی  .  .  .تا  بدانجا که  به  نظر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ چنین  می‌رسید که  با  همسران  خود  نزدیکی  زناشوئی  می‌کند،  در  صورتی ‌که  به  نزد  ایشان  نمی‌رفته  است  و  نزدیکی  زناشوئی  نمی‌کرده  است‌.  این  روایتی  است‌.  در  روایت  دیگری  آمده  است‌:  تا  بدانجا  که  به  نظر پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌آمد که‌ کاری  را کرده  است  در  صورتی ‌که  آن  را  انجام  نداده  است‌.  این  دو  سوره  به  عنوان  دعا  و  نوشته  برای  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نازل  گردیده‌اند.  وقتی ‌که  جادوی  مورد  نظر  -  همان ‌گو‌نه‌ که  در  خواب  دیده  بود  -  در  حقّ  او  انجام  پذیرفت،  این  دو  سوره  را  خواند  و گره‌ها  باز  شدند،  و  بدی  و  بلا  از  او  دورگردید.  امّا  این  روایتها  با  اصل  عصمت  نبوی  در کار  و  در  تبلیغ  مخالف  هستند،  و  با  اعتقادی  نمی‌خوانند که  هر کاری  از  کارهای  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  هر  سخنی  از سخنان  او  قانون  و  شریعت  بشمار  می‌آید.  حتّی  این  روایتها  با  قرآن‌ که  جادو  را  از پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نفی ‌کرده  است  برخورد  دارد.[4]  قرآن  همچون  تهمتی  را که  مشرکان  ادّعاء  می‌کردند  تکذیب  می‌کند  و  دروغ  می‌شمارد.[5]  بدین  سبب  این  روایتها  مردود  است  .  .  .  احادیث  آحاد  در کار  عقیده  معتبر  بشمار  نمی‌آید.  مرجع  و منبع  قرآن  است‌.  تواتر  شرط  عمل  به  احادیث  در  اصول  اعتقاد  است‌.  گذشته  از  این‌،  این  دو  سوره  در  مکّه  نازل‌ گردیده‌اند.  این  هم  چیزی  است ‌که  اصل  و  اساس  روایتهای  دیگر  را  سست  می‌کند  و  از  پایه  ویران  می‌سازد. 

(وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ) (٥)

و از شرّ حسود  بدان  گاه  که  حسد  می‌ورزد. 

حسادت  یک  انفعال  روانی  در  برابر  نعمتی  است ‌که  خدا  به  برخی‌ از بندگان  خود  داده  است‌،‌ و خواسته  می‌شود  آن  نعمت  از  میان  برود.  حال‌،  شخص  حسود  این  انفعال  روانی  را  دنبال‌ کند  با  سعی  و  تلاش  خود  برای  از  میان  بردن  آن  نعمت‌،  به  سبب‌ کینه‌توزی  و  خشم  و کینی‌ که  نسبت  به  صاحب  نعمت  دارد،  یا  به  انفعال  روانی  بسنده  کند.  زیرا  در  این  صورت  احتمال  دارد  شرّ  و  بلائی  به  دنبال  این  انفعال  روانی  قرار  گیرد. 

ما  مجبوریم ‌که  از  شدّت  و  حدّت  نفی ‌کردن  چیزی  بکاهیم‌ که  با  آن  آشنا  نیستیم‌.  در گسترۀ  این  هستی  رازها  و  اسراری  است‌،  و  در  روان  انسان‌،  و  در  دستگاه‌های  بدن  انسان‌،  رازها  و  اسراری  است ‌که  ما  از  آنها  بی‌خبریم‌،  و  تا  به  امروز  از  آن  رازها  و  اسرار  سر در نیاورده‌ایم  و  علّت  وقوع  آنها  را  نمی‌دانیم  .  .  .  برای  مثال‌:  تلپاتی  یا  تماس  از  راه  دور.  در  این  کار  ارتباطها  میان  اشخاص  دور  از  همدیگر  صورت  می‌پذیرد،  ارتباطهائی‌ که  شکّ  و  تردیدی  در  وقوع  آنها  نیست‌،  چون  اخبار  در  این  زمینه  متواتر،  و  آزمونهای  مثبت  زیادی  در  آن  انجام ‌گرفته  است‌.  هنوز که  هنوز  است  علّت  و  سبب  وقوع  تلپاتی  با  معلوماتی ‌که  در  دست  است  روشن  نگردیده  است  و  ناشناخته  مانده  است‌.  هیپنوتیزم  یا  خواب  مغناطیسی  نیز  این  چنین  است‌.  هیپنوتیزم  امروزه  به  طور  مکرّر  صورت  می‌گیرد،  و  راز  سرپوشیده‌ای  است  و  چگو‌نگی  آن  نامعلوم  است  .  .  .  جدای  از  تلپاتی  و  هیپنوتیزم‌،  رازهای  زیادی  در  جهان  و  رازهـای  بسیاری  در  نفس  انسان  و  در  دستگاه‌های  وجود  بشر  ناگشوده  مانده  است  .  .  .[6]  هر گاه  حسود  حسادت  ورزد،  و  انفعال  روانی  معیّنی  را  متوجّه  شخص  مورد  حسادت  نماید،  نمی‌توان  این  متوجّه  ساختن  را  نفی ‌کرد،  به  بهانۀ  این‌ که  علم  و  دانش  و  ادوات  امتحان  ما  به  راز  این  تأثیر  و  چگونگی  آن دسترسی  پیدا  نمی‌نماید  و  راز  آن  راکشف  نمی‌کند.  چه  ما  در  این  میدان  جز  مقدار  اندکی  نمی‌فهمیم  و  نمی‌دانیم‌،  و  این  مقدار  اندک  هم  اغلب  تصادفی‌ کشف  و  برملا  می‌گردد،  و  بعد  از  آن  به  عنوان  یک  حقیقت  واقعی  پذیرفته  می‌گردد. 

در  اینجا  شرّ  و  بلائی  است  و  باید  از  آن  به  یزدان  پناه  برد  و  پناه  جست‌،  و  خویشتن  را  به  جوار  حمایت  و  عنایت  او انداخت‌[7]  .  .  . 

خدا  با  مرحمت  و  لطفی ‌که  دارد  پیغمبر خود  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  و  بعد  از  او  امّت  او  را  رهنمود  و  رهنمون  به  پناه  بردن  بدو  از  دست  این  شرّها  و  بلاها  می‌فرماید.  قطعی  و  حتمی  است  اگر  مردمان  برابر  رهنمود  و  رهنمون  یزدان  بدو  پناه  ببرند،  بدیشان  پناه  می‌دهد،  و  آنـان  را  بـه ‌طور کلّی  و  جزئی  از  این  شرّها  و  بلاها  می‌رهاند  و  در  پناه  خود  می‌دارد. 

بخاری  با  سندی  که  دارد،  از  عائشه  -‌ رضی ‌الله ‌عنها  -  روایت ‌کرده  است ‌که‌ گفته  است‌.  ‌«‌پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هر شب وقتی‌ که  به  رختخواب  خود  می‌رفت‌،‌ کف  دستهایش  را  کنار  همدیگر  می‌آورد،  سپس  دو  سورۀ‌:  (‌قل  هوالله  احد.  .  .  )  و  (‌قل‌:‌اعوذ  برب  الفلق  .  .  .  )  را  می‌خواند  و  به  کف  دستهایش  فوت  می‌کرد  و  می‌دمید.  آن  گاه  تا  آنجا که  می‌توانست  دستهایش  را  بر  بدنش  می‌کشید  و  می‌مالید.  نخست  سر،  سپس  رخسار،  آن‌ گاه  قسمت  پیشین  بدنش  را  دست  می‌کشید  و  مسح  می‌کرد  .  .  .  این  کار  را  سه  بار  انجام  می‌داد»‌‌.  اصحاب  سنن  این  فرموده  را  این  چنین  روایت‌ کرده‌اند  .  .  . 

* 

 

---

[1] مالک و مسلم‌ وترمذی ‌و ابوداو‌د و نسائی آن ر‌ا رویت ‌کرده‌اند. 

[2] نسائی آن را روایت‌ کرده است‌.

[3] بخاری آن را روایت ‌کرده است‌. 

[4] نگا: اسراء/ ‌٤٧و  فرقان ‌‌/ 8 (‌مترجم‌)

[5] برای مصون‌ و محفوظ ماندن انبیاء از سحر و جادو، ‌مراجعه شود به‌:  شعراء‌/ 153و185. (‌مترجم‌) 

[6] ‌از جملۀ این رازهای ناگشوده سر به مهر، ‌کارهای شگفت و شگرفی  است ‌که دراویش‌، و مرتاضان هندی‌، و بت‌پرستان آفریقائی انجام  می‌دهند. (‌مترجم‌)

[7] استاد شیخ محمّد عبده در تفسیر «‌النفاثات فـی العقد» و «‌حاسد ادا  حسد‌» رأی دیگری دارد. آن را در تفسیر جزء عم خود ذکر کرده است‌.  بدان مراجعه شود. مرجع او همان‌ گونه ‌که قبلاً در سورۀ  فیل گفتیم‌ گرایش به مدرسۀ عقلانی برای تنگ ‌کردن‌ کمربند غیبیّات است‌.

تفسیر سورۀ ‌ناس مکّی ‌و ٦ آیه است

سورۀ ‌ناس  مکّی ‌و  ٦  آیه  است 

بسم  الله  الرحمن  الرحیم 

(قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ (١)مَلِکِ النَّاسِ (٢)إِلَهِ النَّاسِ (٣)مِنْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ (٤)الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ) (٥)مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ) (6)

بگو:  پناه  می‌برم  به  پروردگار  مردمان‌.  به  مالک  و  حاکم  (‌واقعی‌)  مردمان‌.  به  معبود  (‌بـه  حقّ‌)  مردمان‌.  از  شرّ  وسوسه ‌گری  که  واپس  می‌رود  (‌اگر  برای  چیره  شدن  بر  او،  از  خدا  کمک  بخواهی  و  خویشتن  را  در  پناهش  داری‌)‌.  وسوسه‌گری  است  که  در  سینه‌های  مردمان  به  وسوسه  می‌پردازد  (‌و  ایشان  را  به  سوی  زشتی  و  گناه  و  ترک  خوبیها  و  واجبات  می‌خواند.  در  سینه‌های  مردمانی‌)  از  جنّیها  و  انسانها.

در  این  سوره  به  پروردگار  مردمان  پناه  برده  می‌شود،  آن  کسی‌ که  مالک  و  حاکم  مردمان  است‌.  چیزی که  از  او  پناه گرفته  می‌شود  شرّ  وسوسه‌گری  است‌ که  واپس  می‌رود  و  واپس  می‌کشد.  وسوسه‌گری  است ‌که  در  سینه‌های  مردمان  به  وسوسه  می‌پردازد،  در  سینه‌های  مردمانی  از  جنّیها  و  انسانها.

پناه  بردن  به  پروردگار  مالک  و  حاکم  و  معبود،  صفاتی  از  یزدان  سبحان  را  در  خود گرد  می‌آورد  و  پیش  چشم  می‌دارد که  شرّ  را  به  طور  عامّ  و  شرّ وسوسه‌گری  را که  واپس  می‌رود  به  طور  خاصّ‌،  دفع  و  دور  می‏‎گرداند.  «‌ربّ‌»:  به  معنی  پرورش‌دهنده  و  راهنما  و  سرپرست  و  پاسدار  است‌.  «‌ملک‌»:  به  معنی  مالک  حاکم  متصرّف  است‌.  «‌إله‌»:  به  معنی  والای  چیرۀ  غالب  است  .  .  .  در  این  صفات‌،  حمایت  و  حـفاظت  از  شرّی  است ‌که  به  سینه‌ها  می‌خزد  .  .  .  سینه‌ها  هم  نمی‌دانند  چگونه  به  دفع  آن  بکوشند،  چون  شرّ  نهان  و  پنهان  است‌.

خداوند  پروردگار  هر  چیزی‌،  و  مالک  و  حاکم  هر چیزی‌،  و  معبود  هر چیزی  است‌.  و لیکن  ذکر کردن  مردمان  به  طور  خاصّ  در  اینجا  ایشان  را  بر  آن  می‌دارد  احساس  قربت  و  نزدیکی ‌کنند  در  جایگاهی‌ که  جایگاه  پناه  بردن  و  حمایت  طلبیدن  است‌.

خداوند  در  پرتو  مهر  و  محبّت  خود  پیغمببرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  و  امّت  او  را  رهنمود  و  رهنمون  می‌سازد که  بدو  پناه  ببرند  و  در  جوار  او  خویشتن  را  در  امن  و  امان  دارند‌.  معانی  این  صفا‌ت  را  به  نظر  آورند  و  با  آنها  از  شرّی  خود  را  حفظ ‌کنند که  پنهان  و  نهان  می‌خزد،  و  آنان  نمی‌توانند  به  دفع  آن  بکوشند  و  آن  را  از  خود  به  دور  دارند  مگر  با کمک  و  یاری  پروردگار مالک  و  حاکم  و  معبود.  این  شرّ  ایشان  را  فرامی‌گیرد  از  راهـی  و  به  گونه‌ای‌ که  به  خود  نمی‌آیند  و  متوجّه  نمی‌گردند،  و  حساب  و کتاب  آن  را  نمی‌کنند  و  پیش  چشم  نمی‌دارند.  وسوسه‌:  صدای  پنهان  و  نهان  است‌.  خنُوس ‌که  مصدر  «‌خَنّاس‌«  است  به  معنی  پنهان  شدن  و  برگشتن  است‌.  «‌خنّاس‌« ‌کسی  است‌ که  سرشت  او  چنان  است ‌که  بسیار  پنهان  می‌شود  و  بسیار  برمی‏گردد  و  بازمی‏گردد.

نصّ  قرآنی  نخستین  صفتی ‌که  بیان  می‌دارد  عبارت  است    از:

(الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ) (٤)

وسوسه‌گری  که  واپس  می‌رود  (‌اگر  برای  چیره  شدن  بر  او،  از  خدا  کمک  بخواهی  و  خویشتن  را  در  پناهش  د‌اری‌)‌. 

و  عمل  و کار  او  را  مشخّص  می‌کند  و  پیش  چشم  می‌دارد: 

(الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ) (٥)

وسوسه‌گری  است  که  در  سینه‌های  مردمان  به  وسوسه  می‌پردازد  (‌و  ایشان  را  به  سوی  زشتی  و  گناه  و  ترک  خوبیها  و  واجبات  می‌خواند)‌.

آن ‌گاه  ماهیّت  او  را  معیّن  و  مشخّص  می‌نماید:

( مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ) (6)

از  جنّیها  و  انسانها.

این  تـرتیب  در  حسّ  و  شعور  بیداری  و  هوشیاری  برمی‌انگیزد  و  انسان  را  آگاه  و  هوشیار  می‌گرداند  تا  حقیقت  وسوسه‌گری  شناخته  شود که  واپس  می‌رود.  این  بیدارباش  و  هوشیارباش  بعد  از  صفتی  می‌آید که  از  او  در  آغاز  سخن‌،  ذکر گردیده  است‌.  همچنین  این  ترتیب  بدان  منظور  است  راه  و  شیوه‌ای  ساخته  و  روشن ‌گردد  که  شرّ  او  بدان  تحقّق  می‌پذیرد  و  پیاده  می‌گردد  تا  برای  دفع  آن  یا  پائیدن  آن  آمادگی  پیدا  شود.

نفس  انسان  وقتی‌ که  پس  از  این  تشویق  و  ترغیب  و  هوشیارباش  و  بیدارباش  می‌داند  که  وسوسه‌گری  که  واپس  می‌رود  در سینه‌های  مردمان  نهانی  و  پنهانی  به  وسوسه  می‌پردازد،  و  او  جنّ  است  و  نهان  است‌،  و  یا  او  از  جنس  مردمان  است‌،  مردمانی  که  بسان  دسیسه‌بازی  جنّیان  در  سینه‌های  آدمیان  به  دسیسه‌بازی  می‌پردازند،  و  بسان  وسوسۀ  شیاطین  به  وسوسه ‌کردن  دست  می‌یازند  .  .  .  وقتی ‌که  نفس  انسان  متوجّه  این ‌گردید،  خودش  را  آماده  برای  دفاع  می‌سازد،  در  حالی  که  از  کمینگاه  و  محلّ  ورود  و  راه  و  روش  وسوسه‌گران  اطّلاع  پیدا  کرده  است!

نمی‌دانیم  وسوسه ‌کردن  جنّیان  چگو‌نه  انجام  می‌گیرد  و  به  اتمام  می‌رسد.  و لیکن  آثار  وسوسۀ  جنّیان  را  در  واقعیّت  نفسها  و  در  واقعیّت  زندگی  می‌یابیم‌،  و  می‌دانیم  پیکار  میان  آدم  و  ابلیس  از  قدیم  بوده  است‌،  و  اهریمن  آن  جنگ  را  از  دیرباز  اعلان  کرده  است‌،  جنگی‌ که  از  نهاد  شرّ  موجود  در  وجودش  برخاسته  است‌،  و  از  تکبّر  و  حسادت  و کینه‌توزی  او  در  حقّ  انسان  بردمیده  است  و  برجوشیده  است‌!  برای  این  پیکار  از  خدا  کسب  اجازه  کرده  است  و  فرمان  آن  را  خواسته  است‌.  یزدان  سبحان  هم  برای  حکمتی‌ که  خودش  مصلحت  می‌داند  به  اهریمن  همچون  اجازه‌ای  را  داده  است‌.  امّا  در  این  پیکار،  یزدان  انسان  را  بدون  اسلحه  رها  نکرده  است‌.  بلکه  سپری  از  ایمان  برای  او  ترتیب  داده  است‌،  و  از  یاد  و  ذکر  خدا.  توشه‌ای  برایش  مهیّا  نموده  است‌،  و  از  پناه  بردن  و  خود  را  به  جوار  قادر  متعال  انداختن  اسلحه‌ای  برایش  ساخته  است  .  .  .  هر گاه  انسان  از  سپر  و  توشه  و  اسلحۀ  خود  غافل ‌گردد  در  این  صورت  او  است‌ که  سرزنش  می‌گردد  و  لومه  می‌شود.

از  ابن‌عبّاس  -  رضی‌ الله ‌‌عنهما  -  روایت  شده  است  که  گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌:

(الشیطان جاثم على قلب ابن آدم فإذا ذکر الله تعالى خنس , وإذا غفل وسوس).[1]

«‌اهریمن  بالای  دل  آدمیزاد  چمباتمه  زده  است‌.  هر گاه  آدمیزاد  به  ذکر  خداوند  بزرگوار  بپردازد  اهریمن  واپس  می‌رود  و  به  ترک  او  می‌گوید.  و  هر گاه  آدمیزاد  از  خدا  غافل  گردد  به  وسوسه  می‌پردازد»‌.

ما  انسانها  از  وسوسه‌های  آدمیزادگان  چیزهای  زیادی  سراغ  داریم‌.  چیزهائی  را  سراغ  داریم  که  از  وسوسۀ  شیاطین  شدیدتر  و  بدتر  است‌!

رفیق  بدی‌ که  به  دسیسۀ  شرّ  می‌پردازد  و  آن  را  به  دل  رفیق  خود  و  به  عقل  رفیق  خود  می‌اندازد،  از  راهی‌ که  و  به ‌گونه‌ای ‌که  حساب  آن  را  نمی‌کند،  و  از  راهی‌ که  و  به  گونه‌ای ‌که  آن  را  نمی‌پاید  و  مواظب  آن  نمی‌گردد،  چون  او  را  رفیق  امین  می‌داند!  و  سخن‌چینی ‌که  سخن  را  می‌آراید،  و  آن  را  می‏‎برد  و  می‌آورد،  تا  چنین  جلوه‌گر  می‌آید که  سخن  او  حقّ  آشکاری  است  و  هیچ ‌گونه  شکّ  و  تردیدی  در  آن  نمی‌ماند  .  .  .  فروشندۀ  شهواتی  که  از  راه‌های  غریزه  وارد  می‌شود  و  به ‌گول  زدن  می‌پردازد،  و  چیزی  او  را  نمی‌راند  و  به  دفع  آن  نمی‌کوشد  مگر  بیداری  دل  و  مدد  خدا  .  .  .  ده‌ها  وسوسه‌گری ‌که  واپس  می‌روند  و  دامها  را  می‌گسترند  و  آنها  را  می‌پوشانند  و  پنهان  می‌گردانند،  و  با  آنها  از  راه‌های  نهان  دلها  به  دلها  داخل  می‌شوند،  راه‌های  نهانی  که  می‌شناسند  و  سراغ  دارند،  یا  آنها  را  جستجو  می‌نمایند  و  پیدا  می‌کنند  .  .  .  همچون  آدمیزادگانی  از  جنّیها  شرورتر  و  بدترند  و  نهانی‌تر  از  آنان  به  دلها  راه  پیدا  می‌کنند!

انسان  از  دفع  وسوسۀ  نهان  ناتوان  است‌.  بدین  خاطر  خداوند  انسان  را  به  توشه  و  سپر  و  اسلحه‌اش  در  این  پیکار  هراس‌انگیز  رهنمود  و  رهنمون  می‌فرماید!

نگرش  دیگری  در  میان  است‌،  نگرشی ‌که  دارای  محتوا  و  معنای  والائی  در  موصوف‌ کردن  وسوسه‌گر  با  صفت  ‌«‌خنّاس‌‌«  یعنی  واپس ‌رونده  است  .  .  .  این  صفت  از  یک  سو  بر  نهان  شدن  و  پنهان ‌گردیدن  وسوسه‌گر  دلالت  دارد.  وسوسه‌گر  نهان  می‌شود  و  پنهان  می‏‎گردد  تا  فرصت  دست  می‌دهد.  آن  وقت  آهسته  آهسته  حرکت  می‌کند  و  به  وسوسه ‌کردن  می‌پردازد.  ولی  از  دیگر  سو  پیام  ضعف  خود  را  به ‌کسی  می‌دهد که  بیدار  می‌شود  و  به  نیرنگ  او  ـ  می‏‎برد،  و  راه‌های  نفوذی  سینۀ  خود  را  می‌بندد.  وسوسه‌گر  -‌ چه  از  جنّیها  باشد  و  چه  از  انسانها  - ‌وقتی ‌که  با  او  مبارزه  و  مقابله  شود  واپس  می‌کشد،  و  از  آنجا  که  آمده  است  برمی‏گردد،  و  سر  به‌ گریبان  می‌نهد  و  مخفی  می‌گردد  و  پنهان  و  نهان  می‌شود.  یا  بدانگونه  درمی‌آید که  پیغمبر  بزرگو‌ار  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  مثال  دقیق  خود  آن  را  به  تصویر کشیده  است‌:

(فإذا ذکر الله تعالى خنس , وإذا غفل وسوس ).

«‌هر گاه  آدمیزاد  به  ذکر  خداوند  بزرگوار  بپردازد  اهریمن  واپس  می‌رود  و  به  ترک  او  می‌گوید،  و  هر گاه  آدمیزاد  از  خدا  غافل‌ گردد  به  وسوسه  می‌پردازد»‌.

این  نگرش‌،  دل  را  در  رویاروئی  و  مبارزه  با  وسوسه‌گر  تقویت  می‌کند  و  قوّت  می‏بخشد.  چه  او  وسوسه‌گر  است  و  در  برابر  توشه  و  ساز  و  برگ  پیکار  مؤمن‌،  بس  ضعیف  است‌.

امّا  از  ناحیۀ  دیگری  پیکار  طولانی  است  و  هرگز  به  نهایت  نمی‌رسد.  زیرا  وسوسه‌گر  پیوسته  چمباتمه‌ زننده  و  واپس‌ رونده  است  و  در کمین  غفلت  می‌نشیند.  یک  بار  بیدار  و  هو‌شیار  ماندن  و  بودن  انسان  را  از  پندار  و  هو‌شیار  ماندنها  و  بودنها  بی‏نیاز  نمی‌گرداند  .  .  .  جنگ  تا  روز  قیامت ‌گاهی  به  نفع  این  و گاهی  به  نفع  آن  بر  دوام  است‌.  همان‌ گونه ‌که  قرآن  مجید  در  موارد  مختلفی  آن  را  به  تصویر کشیده  است‌.  از  جمله  این  تصویر  شگفت  و  شگرف  در  سورۀ  اسراء  است‌:

(وإذ قلنا للملائکة اسجدوا لآدم ، فسجدوا إلا إبلیس ، قال : أأسجد لمن خلقت طینا ؟ قال : أرأیتک هذا الذی کرمت علی لئن أخرتنی إلى یوم القیامة لأحتنکن ذریته إلا قلیلا . قال : اذهب فمن تبعک منهم فإن جهنم جزاؤکم جزاء موفورا . واستفزز من استطعت منهم بصوتک ، وأجلب علیهم بخیلک ورجلک وشارکهم فی الأموال والأولاد ، وعدهم ، وما یعدهم الشیطان إلا غرورا . إن عبادی لیس لک علیهم سلطان وکفى بربک وکیلا).

زمانی  (‌را  یادآور  شو)  که  ما  به  فرشتگان  گفتیم‌:  برای  آدم  کرنش  کنید.  فرشتگان  جملگی  کرنش  کردند  مگر  ابلیس  (‌که  از  جنّیان  بود  و  در  میان  فرشتگان  قرار  داشت‌.  او  که  نمونۀ  کامل  استکبار  بود)  گفت‌:  آیا  برای  کسی  کرنش  کنم  که  او  را  از  گل  آفریده‌ای‌؟  (‌من  که  از  آتشم‌،  بهتر  از  آدمم‌!  عالی  برای  دانی  چگونه  تعظیم  کند؟‌)‌.  شیطان  گفت‌:  به  من  بگو  که  آیا  این  همان  کسی  است  که  او  را  بر  من  ترجیح  و  گرامی  داشته‌ای‌؟‌!  (‌جای  تعجّب  است‌)‌.  اگر  مرا  تـا  روز  قیامت  زنده  بداری‌،  فرزندان  او  را  همگی  جز  اندکی  (‌با  گمراهی‌)  نابود  می‌گردانم  (‌و  لگام  وسوسه  را  به  دهانشان  می‌زنم  و  به  جادۀ  خطا  و  گناهشان  می‌کشانم‌)‌.  خدا  فرمود:  برو!  (‌تا  روز  رستاخیز  به  تو  مهلت  داده  می‌شود  و  هـر چه  مـی‌خواهی  بکن‌.  آدمیزادگان  از  عقل  و  اراده  برخوردارند)  کسانی  که  از  ایشان  از  تو  پیروی  کنند،  دوزخ  سزای  شما  (‌اهریمن  و  آنان‌)  است  و  سزای  فراوان  و  بی‌نقصانی  است‌.  و  بترسان  و  خوار  گردان  با  ندای  (‌دعوت  به  معصیت  و  وسوسۀ‌)  خود  هر کسی  از  ایشان  را  که  توانستی‌،  و  لشکر  سواره  و  پیادۀ  خود  را  بر  سرشان  بشوران  و  بتازان  (‌و  همۀ  تلاش  خویش  را  برای  شکست  دادن  و  گول  زدن  ایشان  بـه  کار  گیر)  و  در  اموال  آنان  (‌با  تشویق  و  تحریکشان  برای  کسب  آن  از  حرام  و  صرف  آن  در  حرام‌)  و  در  اولاد  ایشان  (‌با  گول  زدن  اولیاء  و  رهنمود  فرزندانشان  به  کفر  و  فساد  در  پرتو  تربیت  نادرستشان‌)  شرکت  جوی‌،  و  آنان  را  (‌به  نبودن  حساب  و  کتاب  و  بهشت  و  دوزخ‌،  یا  به  شفاعت  خدایان  و  بتان  و  بزرگواری  خاندان  و  غیره‌)  وعده  بده  (‌و  بفریب‌)‌.  و  وعدۀ  شیطان  به  مردمان  جز  نیرنگ  و  گول  نیست‌.  بی‏گمان  سلطه‌ای  بر  بندگان  (‌مخلص  و  مؤمن‌)  من  نخواهی  داشت‌،  و  همین  کافی  است  که  (‌ایشان  در  پناه  خدایند  و)  پروردگارت  حافظ  و  پشتیبان  (‌این  چنین  بندگان‌)  است‌. (‌اسراء/61-65‌) 

این  جهان‌بینی  در  بارۀ  پیکار  و  انگیزه‌های  شرّ  در  آن  -  چه  مستقیماً  از  طرف  اهریمن‌،  و  چه  از  طرف  کارگزاران  آدمیزاد  او  -  بیانگر  این  واقعیّت  است  که  انسان  در  این  پیکار  همیشه  شکست  نمی‌خورد  و  مغلوب  نمی‌گردد.  زیرا  پروردگار  و  مالک  و  معبود  او  بر  همۀ  آفریدگان  خود  غالب  و  چیره  است‌.  هر چند  به  اهریمن  اجازۀ  جنگ  عطاء  فرموده  است‌،  امّا  زمام  اختیار  او  را  در  دست  دارد،  و  او  را  جز  بر کسانی  مسلّط  نمی‌گرداند که  از  پروردگار  و  مالک  و  معبودشان  غافل  می‌گردند.  ولی ‌کسانی ‌که  به  یاد  خدا  هستند  و  به  ذکر  او  می‌پردازند  آنان  از  شرّ  و  بلا  و  انگیزه‌های  نهان  آن  رها  و  ایمن  هستند.  در  این  صورت  باید  دانست  خیر  و  خوبی  به  نیروئی  نسبت  داده  می‌شود که  جز  آن  نیرو،  نیروئی  نیست‌.  و  به  حقّ  و  حقیقتی  نسبت  داده  می‌شود که  حقّ  و  حقیقتی  جز  آن  حقّ  و  حقیقت  وجود  ندارد.  به  پروردگار  و  مالک  و  معبود  نسبت  داده  می‌شود.  شرّ  به  وسوسه‌گر  واپس‌ رونده  نسبت  داده  می‌شود.  وسوسه‌گر  واپس‌رونده‌ای  که  از  رویاروئی  ناتوان  است‌،  و  هنگام  رویاروئی  واپس  می‌کشد،  و  در  برابر  پناه  بردن  به  خدا  شکست  می‌خورد...

این‌ کامل‌ترین  جهان‌بینی  موجود  در  بارۀ  حقیقت  خیر  و  خوبی  و  شرّ  و  بدی  است‌.  همچنین  این  برترین  جهان‌بینی  است‌،  آن  جهان‌بینی ‌که  دل  را  از  شکست  مصون  و  محفوظ  می‌دارد،  و  آن  را  از  نیرو  و  یقین  و  آرامش  و  اعتماد  و  اطمینان  لبریز  و  سرشار  می‌گرداند  ...  حمد  و  سپاس  در  آغاز  و  انجام  خدا  را  سزا  است  .  .  .  تکیه  بر  او  است‌،  و  توفیق  در  دست  او  است  .  .  .  از  او  مدد  و  یاری  خواسته  می‌شود  و  بس‌،  و  یار  و  یاور  او  است  و  بس  .  .  .

*

بحَمد  الله  تَعالی  جزء  سی ام  به  پایان  آمد.  و  با  به  پایان  آمدن  آن‌،  «‌فی  ظلال  القرآن‌» پایان  گرفت‌.

*

خدا را  سپاس  می‌گویم که  ترجمۀ  تفسیر  فی  ظلال ‌القر‌آن  پس  از  حدو‌د  د‌وازده  سال‌،  د‌ر  تاریخ  21/10/ 84  که  چهارشنبه و روز  عید  قربان  است  به  اتمام  رسید.  الحَمدُ لله  أوّ‌لاً  وَ‌ آخراً

مصطفی  خرّم‌دل

 

---

[1] بخاری آن را روایت ‌کرده است ‌و آن را از جملۀ احادیث معلّق شمرده  است‌.